ชีววิทยา แมลง...
Transcript of ชีววิทยา แมลง...
ฝายชววทยาและนเวศวทยา กลมกฏวทยาทางการแพทย
สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข
กรมวทยาศาสตรการแพทย
กระทรวงสาธารณสข
ชววทยาชววทยาและการควบคมและการควบคม
ทเปนปญหาสาธารณสขทเปนปญหาสาธารณสข
แมลงแมลง
ฝายชววทยาและนเวศวทยา กลมกฏวทยาทางการแพทย
สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข
กรมวทยาศาสตรการแพทย
กระทรวงสาธารณสข
ชววทยาแมลงและการควบคม
ทเปนปญหาสาธารณสข
iiชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
จดทำโดย สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข
กรมวทยาศาสตรการแพทย
กระทรวงสาธารณสข
โทร 0-2951-0000-14 ตอ 99245
Email: [email protected]
บรรณาธการ อษาวด ถาวระ
ผชวยบรรณาธการ จกรวาล ชมภศร
สวฒนา ศรออน
สกญญา ปโรทกานนท
พมพครงท 1 พ.ศ. 2544
พมพครงท 2 พ.ศ. 2547
พมพครงท 3 พ.ศ. 2548
พมพครงท 4 พ.ศ. 2553 (ฉบบปรบปรง)
ออกแบบ Desire CRM
พมพท บรษท หนงสอดวน จำกด
ขอมลทางบรรณานกรมของหอสมดแหงชาต
สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข.
ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข.--นนทบร: สถาบนวจย
วทยาศาสตรสาธารณสข, 2544.
154 หนา.
1. แมลงทเปนพาหะของโรค. I. ชอเรอง.
614.43
ISBN 974-7549-20-4
ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข iii
คำนำ
แมลงเปนสตวทมจำนวนมากทสดในโลก คาดคะเนวามแมลงทงหมดประมาณ 5 ลาน
ชนด บางชนดเปนพาหะของโรคทสำคญทางสาธารณสข เนองจากประเทศไทยตงอยในเขต
เสนศนยสตร ซงมสภาพอากาศและสงแวดลอมทเออตอการขยายพนธและการเจรญเตบโต
ของแมลง จงตองเผชญกบโรคตางๆ ทมแมลงเปนพาหะ เชน ไขเลอดออก ไขชคนกนยา
ไขสมองอกเสบ มาลาเรย โรคเทาชาง โรคไทฟอยด อหวาตกโรค โรคภมแพตางๆ
การศกษาวจยทางชววทยาและนเวศวทยาของแมลงทเปนปญหาสาธารณสข จงม
ความสำคญในฐานะทเปนการสรางองคความรเกยวกบแมลง เพอจะไดสามารถควบคม
ปองกน และกำจดแมลงตางๆ ไดอยางมประสทธภาพ
สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขเปนหนวยงานทดำเนนการวจยเพอพฒนา
เทคโนโลยในการควบคมและปองกนโรค รวมถงปองกนกำจดแมลง ตลอดจนพฒนาระบบ
ขอมลเกยวกบโรคตดเชอและพาหะนำโรคมาอยางตอเนอง ไดจดทำหนงสอเลมนขนเพอ
เผยแพรองคความรเกยวกบแมลงทเปนปญหาสำคญทางสาธารณสข เชน ยง รนฝอยทราย
แมลงสาบ แมลงวน เหา โลน เรอด หมด เหบ ไร และสตวขาขอมพษตางๆ เพอเปนประโยชน
ทางการศกษาและการปฏบตหนาทของเจาหนาทสาธารณสขในการควบคมโรค โดยไดรวม
เรองของปลวกเอาไวดวย เพราะถงแมจะไมใชพาหะนำโรค แตปลวกเปนแมลงทสรางความ
สญเสยแกสงกอสรางและวสดอปกรณตางๆ ทประชาชนจำนวนมากเผชญอย
หวงวาผลของความเพยรในการศกษาวจย และความตงใจดทจะถายทอดความรทได
รบ ของฝายชววทยาและนเวศวทยา จะเปนประโยชนตอการปองกนและควบคมโรคทมแมลง
เปนพาหะ ตามสมควร
(ดร. นพ.ปฐม สวรรคปญญาเลศ)
ผอำนวยการสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข
ivชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ผเรยบเรยง
อษาวด ถาวระ วท.บ. (ชววทยา),
วท.ม. (สตววทยา),
Cert. Of Medical Entomology,
Ph.D. (Tropical Medicine),
นกวทยาศาสตรการแพทยชำนาญการพเศษ
นฤมล โกมลมศร วท.บ. (ชววทยา),
วท.ม. (อายรศาสตรเขตรอน),
Dr.Med.Sci. (Medical Entomology),
รองศาสตราจารย
อภวฏ ธวชสน วท.บ. (เทคนคการแพทย),
Cert. Of Medical and Veterinary Vector Control,
M.Appl.Sc. (Entomology),
Ph.D. (Tropical Medicine)
นกวทยาศาสตรการแพทยชำนาญการพเศษ
จกรวาล ชมภศร วท.บ. (จลชววทยา)
Ph.D. (Tropical Medicine) Candidate
นกวทยาศาสตรการแพทยชำนาญการ
สภทรา เตยวเจรญ วท.บ. (ชววทยา),
วท.ม. (อายรศาสตรเขตรอน),
พ.บ., อ.บ. (เวชศาสตรครอบครว)
รองศาสตราจารย
นภา เบญจพงศ วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,
วท.ม. (เกษตร) สาขากฏวทยา,
นกวชาการดานกฏวทยาทางการแพทย
ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข v
อรญากร จนทรแสง วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,
วท.ม. (เกษตร) สาขากฏวทยา,
Ph.D. (Biology)
นกวทยาศาสตรการแพทยชำนาญการพเศษ
ประคอง พนธอไร วท.บ. (ทวไป)
วท.ม. (ปาราสต)
ผเชยวชาญดานกฏวทยาทางการแพทย
ณฐ มาลยนวล วท.บ. (กฏวทยา),
วท.ม. (อายรศาสตรเขตรอน),
Ph.D. (Microbiology)
รองศาสตราจารย
จตต จนทรแสง วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,
วท.ม. (เกษตร) สาขากฏวทยา,
Ph.D. (Biology)
นกวทยาศาสตรการแพทยชำนาญการพเศษ
viชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
เรอง ผเรยบเรยง หนา
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) อษาวด ถาวระ 1
รนฝอยทราย (Sand flies) นฤมล โกมลมศร 25
แมลงสาบ (Cockroaches) อภวฏ ธวชสน 29
แมลงวน (Flies) จกรวาล ชมภศร 43
เหาและโลน (Lice) อษาวด ถาวระ 60
เรอด (Bed bugs) สภทรา เตยวเจรญ 67
และมวนเพชฌฆาต (Assassin bugs)
ดวงกนกระดก (Rove beetles) นภา เบญจพงศ 73
มด (Ants) อรญากร จนทรแสง 77
หมด (Fleas) ณฐ มาลยนวล, สภทรา เตยวเจรญ 86
เหบ (Ticks) และไร (Mites) ณฐ มาลยนวล 95
สตวขาขอมพษ จกรวาล ชมภศร 105
(Venomous arthropods)
โรคตางๆ ทนำโดยแมลง ประคอง พนธอไร 118
(Vector-borne diseases)
ลกษณะทางคลนกทเกดจาก สภทรา เตยวเจรญ 127
สตวขาขอ (Clinical symptoms)
ปลวก (Termites) จตต จนทรแสง 138
สารบญ
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 1
ตารางท 1 โรคทนำโดยยงและแมลงดดเลอดอนๆ ในประเทศไทย พาหะ โรค
ยงกนปลอง(Anopheles spp.) มาลาเรย,ฟลาเรย
ยงรำคาญ(Culex spp.) ฟลาเรย,ไขสมองอกเสบ
ยงลาย(Aedes spp.) เดงก,ไขเลอดออก(denguehaemorrhagicfever),
ไขชคนกนยา,ฟลาเรย
ยงเสอ(Mansonia spp.) ฟลาเรย
รนฝอยทราย(Phlebotomus, Lutzomyia spp.) Leishmaniasis
รน(Culicoidesspp.) Mansonellosis
รนดำ(คน)Blackflies(Simuliumspp.) Allergicreactions
แมลงเปนสตวทมปรมาณมากทสดในโลกมทงแมลงทสวยงามมประโยชน เชนผเสอ
แมลงปอแมลงทเปนอาหารเชนตกแตนจงหรดแมลงดานาแตแมลงททกคนรจกกนดและ
เปนสตวปกทพบไดทกหนทกแหงคอยง
ในโลกนมยงกวา 4,000 ชนด จดอยในอนดบDiptera วงศ Culicidae ยงบางชนด
เปนพาหะนำโรคมาสคนและสตวเชนยงลายAedes aegyptiและAe. albopictusนำโรค
ไขเลอดออก (Denguehaemorrhagic fever) ไขชคนกนยายงCulex tritaeniorhynchus
นำโรคไขสมองอกเสบ (Encephalitis) ยงกนปลองนำโรคมาลาเรย (Malaria) และยงเสอนำ
โรคฟลาเรย (Filariasis) หรอโรคเทาชาง โรคทกลาวมานเกดในคน สวนในสตวนนยงกม
ความสำคญมากเชนกน เนองจากเปนตวนำโรคตางๆหลายชนดในสตว เชนยงรำคาญCulex
quinquefasciatus นำโรคพยาธหวใจสนขมาลาเรยในนกยงบางชนดชอบกดววทำใหนำหนกวว
ลดและผลตนมไดนอยลงนอกจากเปนอนตรายตอคนและสตวเลอดอนแลวยงยงเปนอนตรายตอ
สตวเลอดเยนอกดวย
อษาวด ถาวระ สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขกรมวทยาศาสตรการแพทย
ยงพาหะ (Mosquito Vectors)
2ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ชววทยาและนเวศวทยา
ยงมการเจรญเตบโตและเปลยนแปลงรปรางแบบสมบรณ(completemetamorphosis
หรอ holometabola) การเจรญเตบโตในแตละระยะตองมการลอกคราบ (molting) ซงถก
ควบคมโดยฮอรโมนทสำคญ3ชนดคอbrainhormone,ecdysoneและjuvenilehormone
รปรางในแตละระยะแตกตางกนมากแบงเปน4ระยะคอระยะไข(egg)ระยะลกนำ(larva)
ระยะตวโมง(pupa)และระยะตวเตมวย(adult)
ระยะไข ไขยงแตละชนดมขนาดและลกษณะไมเหมอนกนจากลกษณะการวางไขอาจบอกชนด
ของกลมยงได ยงชอบวางไขบนผวนำหรอบรเวณชนๆ เชนบรเวณขอบภาชนะเหนอระดบนำ
การวางไขของยงแบงออกเปน4ประเภท
1. วางไขใบเดยวๆบนผวนำเชนยงกนปลอง
2.วางไขเปนแพ(raft)บนผวนำเชนยงรำคาญ
3.วางไขเดยวๆตามขอบเหนอระดบนำเชนยงลาย
4.วางไขตดกบใบพชนำเปนกลมเชนยงเสอหรอยงฟลาเรย
ระยะไขใชเวลา2-3วนจงฟกตวออกเปนลกนำในยงบางชนดไขสามารถอยในสภาพ
แหงไดหลายเดอนจนกระทงเปนป เมอมนำกจะฟกออกเปนลกนำ แหลงวางไขของยงแตละ
ชนดแตกตางกน เชนยงลายชอบวางไขในภาชนะขงนำทมนษยสรางขน สวนยงรำคาญชอบ
วางไขในแหลงนำสกปรกตางๆ นำเสยจากทอระบายนำ แตหากไมพบสภาพนำทชอบ ยงก
อาจวางไขในสภาพนำทผดไปนกวทยาศาสตรหลายคนรายงานวาปจจยทชวยใหยงตวเมยร
วาควรจะวางไขทใดกคอสารเคมบางอยางในนำสารเคมนอาจเปนพวกdiglyceridesซงผลต
โดยลกนำยงทอาศยอยในแหลงนำนนหรอเปนกรดไขมน (fatty acid) จากแบคทเรย หรอ
เปนสารพวกphenoliccompoundsจากพชนำ
ไขยงรำคาญ ไขยงกนปลอง ไขยงลาย
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 3
ระยะลกนำ ลกนำยงแตละชนดอาศยอยในนำตางชนดกนเชนตามภาชนะขงนำตางๆตามบอนำ
หนองลำธารโพรงไมหรอกาบใบไมทอมนำลกนำยงสวนใหญลอยตวขนมาหายใจบนผวนำ
โดยมทอสำหรบหายใจเรยกวา siphonยกเวนยงกนปลองไมมทอหายใจ แตจะวางตวขนาน
กบผวนำ โดยมขนลกษณะคลายใบพด (palmate hair) ชวยใหลอยตวและหายใจทางร
หายใจ (spiracle) สวนยงเสอ (Mansonia sp.) จะใชทอหายใจซงสนและปลายแหลมเจาะ
พวกพชนำ และหายใจเอาออกซเจนผานรากและลำตนของพชนำ อาหารของลกนำยงไดแก
สงมชวตเลกๆ ในนำนนเอง เชน แบคทเรย ยสต สาหราย ลกนำจะลอกคราบ 4 ครง เมอ
ลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวโมงการเจรญเตบโตในระยะลกนำใชเวลาประมาณ7-10วน
ขนอยกบชนดของลกนำอาหารอณหภมและความหนาแนนของลกนำดวย
ระยะตวโมง ตวโมงรปรางผดไปจากลกนำสวนหวเชอมตอกบสวนอก รปรางลกษณะคลายเครอง
หมายจลภาค ( , ) ระยะนไมกนอาหาร เคลอนไหวอยางรวดเรวมทอหายใจคหนงทสวนหวเรยกtrumpetsระยะนสนใชเวลาเพยง1-3วน
ลกนำยงรำคาญ ลกนำยงกนปลอง ลกนำยงลาย
ตวโมงยงรำคาญ ตวโมงยงกนปลอง ตวโมงยงลาย
ลกษณะสำคญของตวโมง
ทอหายใจตา
หวและอก
ทอง
พาย(paddle)
4ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ระยะตวเตมวย ตวยงแบงออกเปน3สวน
1. สวนหว (head) มลกษณะกลมเชอมตดกบสวนอกประกอบดวยตา1ค ตาของ
ยงเปนแบบตาประกอบ(compoundeyes)มหนวด(antenna)1คระยางคปาก(palpi)1ค
และมอวยวะเจาะดด (proboscis) 1 อน มลกษณะเปนแทงเรยวยาวคลายเขม สำหรบ
แทงดดอาหาร
หนวดของยงแบงเปน 15ปลองสามารถใชจำแนกเพศของยงได แตละปลองจะมขน
โดยรอบในยงตวเมยขนนจะสนและไมหนาแนน(sparse)เรยกวาpilose antennaสวนตวผ
ขนจะยาวและเปนพม (bushy) เรยกวาplumose antenna หนวดยงเปนอวยวะทใชในการ
รบคลนเสยงตวผจะใชรบเสยงการกระพอปกของตวเมย,ความชนของอากาศ,รบกลน
Palpi แบงเปน 5ปลอง อยตดกบ proboscis ในยงกนปลองตวเมย palpi จะตรง
และยาวเทากบproboscisสวนยงตวผตรงปลายpalpiจะโปงออกคลายกระบองในยงอนท
ไมใชยงกนปลอง palpi ของตวเมยจะสนประมาณ 1/4 ของ proboscis สวนตวผ palpi
จะยาวแตตรงปลายไมโปงและมขนมากทสองปลองสดทายซงจะงอขน
2. สวนอก (thorax)มปก1คดานบนของอก(mesonotum)ปกคลมดวยขนหยาบๆ
และเกลด ซงมสและลวดลายตางๆกน เราใชลวดลายนสำหรบแยกชนดยงได ดานขางของ
อกมเกลดและกลมขนซงใชแยกชนดของยงไดเชนกนดานลางของอกมขาแตละขาแบงออก
เปนชวงตางๆคอ coxaซงมขนาดสนอยทโคนสดตอไปเปน trochanter คลายๆบานพบ,
femur,tibiaและtarsusซงมอย5ปลองปลองสดทายมหนามงอๆ1คเรยกวาclawsขาก
มเกลดสตางๆ ใชแยกชนดของยงได ปกมลกษณะแคบและยาวมลายเสนปก (veins) ซง
มชอเฉพาะของแตละเสนปกจะมเกลดสตางๆ กนตรงขอบปกดานหลงจะมขนเรยงเปนแถว
เรยก fringe เกลดและขนบนปกนกใชในการแยกชนดของยงไดเชนกน นอกจากนยงม
halteres 1ค มลกษณะเปนปมเลกๆอยตอหลงจากปก เมอยงบนhalteresจะสนอยางเรว
ใชประโยชนในการทรงตวของยง
3. สวนทอง (abdomen)มลกษณะกลมยาวประกอบดวย10ปลองแตจะเหนชด
เพยง8ปลองปลองท9-10จะดดแปลงเปนอวยวะสบพนธในยงตวผจะใชสวนนใชแยกชนด
ของยงได
หนวดยงตวเมย (pilose antenna) หนวดยงตวผ (plumose antenna)
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 5
อาหาร ยงทง 2 เพศกนนำหวานจากเกสรดอกไมกสามารถดำรงชวตอยได แตสวนใหญยง
ตวเมยยงตองการโปรตนจากเลอดมนษยหรอสตว เพอชวยในการเจรญของไขและใชสราง
พลงงานยงตวเมยเทานนทกดคนและสตว ยงแตละชนดชอบกนเลอดตางกนพวกทชอบกน
เลอดสตวเรยก zoophilic สวนพวกทชอบกนเลอดคนเรยก anthropophilic เลอดจะเขาไป
ชวยในการเจรญของไข การเจรญของไขแบบทตองการโปรตนจากเลอดเรยก anautogeny
ในยงไมกชนดไขจะสกไดโดยใชอาหารทสะสมไว ไมตองกนเลอด เรยก autogeny เชน ยง
Aedes togoi, Culex molestusเวลาทยงออกหากนกไมเหมอนกนเชนยงลายชอบหากนใน
เวลากลางวน สวนยงรำคาญชอบหากนในเวลากลางคน ยงแมไกชอบหากนตอนพลบคำ
และยำรง
การบน มลกษณะเฉพาะสำหรบยงแตละชนด เชนยงลายบานจะบนไปไมไกลบนไดประมาณ
30-300เมตรยงลายสวนบนไดประมาณ400-600เมตรยงกนปลองบนไดประมาณ0.5-1.6
กโลเมตร สวนยงรำคาญบนไดตงแต 200 เมตรถงหลายกโลเมตรยงพาหะนำโรคไขสมอง
ภาพแสดงสวนตางๆ ของยง
Scutellum
THORAX
Compoundeye
Wing
Foreleg
ProboscisAntenna
HEAD Maxillarypalpus
OcciputScutum
Femur
Tibia
Tarsus Midleg
Hindleg
Cercus
ABDOMEN
Vertex
I II
III
IV
V
VI VII
VIII
Claw
Fringe
Halteres
6ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
อกเสบบนไดไกลถง50กโลเมตรยงตวเมยสามารถบนไดไกลกวายงตวผ
การผสมพนธ ยงตวผลอกคราบโผลออกจากตวโมงกอนยงตวเมยและอยใกลๆแหลงเพาะพนธเมอ
ตวเมยออกมา1-2วนจะผสมพนธกนหลงจากผสมพนธแลวยงตวเมยจะออกหาแหลงเลอด
แตยงบางชนดตองการเลอดกอนการผสมพนธ เชนAnopheles culicifacies นอกจากนยง
กนปลองมพฤตกรรมการบนวอนเปนกลมเพอการจบคผสมพนธ เรยก swarmingซงมกเกด
ขนตอนพระอาทตยกำลงตกโดยแสงทออนลงอยางรวดเรวมผลในการกระตนกจกรรมน
สวนยงลายจบคผสมพนธโดยไมตอง swarm ตวผจะตอบสนองตอเสยงกระพอปก
ของยงตวเมยยงลายตวผสามารถคนหาตวเมยไดภายในระยะทางประมาณ25เซนตเมตร
อายของยง ยงตวผมกมอายสนกวายงตวเมยโดยยงตวผมอายประมาณ1สปดาหยกเวนในกรณ
ทเลยงดดวยอาหารสมบรณและมความชนสง จะมอายอยไดเปนเดอน สวนยงตวเมยมอาย
1-5เดอน
อายของยงขนอยกบปจจยหลายอยางเชนในฤดรอนยงมกจกรรมมากทำใหอายสน
เฉลยประมาณ2สปดาห ในฤดหนาวยงมกจกรรมนอย จงอายยน ในบางพนทยงสามารถ
จำศลตลอดฤดหนาว
ยงทสำคญในทางการแพทยม4สกลคอ
1.ยงลาย (Genus Aedes)
2.ยงควเลกซหรอยงรำคาญ (Genus Culex)
3.ยงกนปลอง (Genus Anopheles)
4.ยงเสอหรอยงฟลาเรย (Genus Mansonia)
ยงกนปลอง ยงลาย ยงรำคาญ ยงเสอ
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 7
Genus Aedes
ยงในสกลนทสำคญม 2 ชนด คอ ยงลายบานAedes aegypti และ ยงลายสวน
Aedes albopictus
ยงลายบาน (Aedes aegypti) เปนตวการสำคญในการนำโรคไขเลอดออกและไขชคนกนยาในประเทศไทย (ทาง
อเมรกาใตแอฟรกานำไขเหลองyellow fever)มถนกำเนดจากแอฟรกาชอบอาศยอยในบาน
หรอบรเวณรอบๆบานแหลงเพาะพนธของยงลาย เชนตมนำถงซเมนต ใสนำบอคอนกรต
ในหองนำ,จานรองขาตกนมด,ยางรถยนตเกาๆ,กระปอง,แจกน,รางนำฝนทมนำขง,กะลา
มะพราว,กาบใบตนไม,รตนไม
ยงลายมการเจรญเตบโตและเปลยนแปลงรปรางแบบสมบรณ (completemetamor-
phosis)เชนเดยวกบยงชนดอนการเจรญเตบโตแบงเปน4ระยะคอ
1. ไข(egg)ยงลายจะวางไขเปนฟองเดยวๆตดไวทผนงดานในเหนอระดบนำบรเวณ
ทชนๆ ไขใหมมสขาว ตอมาประมาณ 12-24 ชวโมง จะเปลยนเปนสดำ ระยะฟกตวในไข
ประมาณ2.5-3.5 วน ในสภาพความชนสงและอณหภมประมาณ28-30oซสามารถอยในท
แหงไดนานเปนปเมอระดบนำทวมไขจงฟกตวออกมาเปนลกนำ
2. ลกนำ(larva)หลงจากออกจากไขแลวลกนำเรมกนอาหารมการเจรญเตบโตและ
ลอกคราบ4ครง ระยะในการลอกคราบแตละครงเรยกวา instar เชนลกนำทฟกออกจากไข
เรยกวาfirst instarเมอลอกคราบตอไปกลายเปนsecondinstarลกนำใชเวลาในการเจรญ
เตบโตประมาณ7-10วนลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวโมงหรอดกแด
3. ตวโมง (pupa) ระยะนตวจะโคงงอ ไมมการกนอาหาร ชอบลอยตดกบผวนำ
ใชเวลา1-2วนจงลอกคราบออกเปนตวเตมวย
4. ตวเตมวย(adult)เรมผสมพนธเมออายประมาณ24ชวโมงตวเมยผสมพนธเพยง
ครงเดยวแตวางไขไดหลายครงสวนตวผผสมพนธไดหลายสบครงในหนงชวโมงหลงจากนน
ยงตวเมยจะออกกนเลอดยงลายชอบกนเลอดคนและหากนในเวลากลางวนบางครงยงลาย
อาจกดคนในเวลากลางคนแตเปนภาวะจำเปน เชน ไมพบเหยอในเวลากลางวนหลงจากกน
เลอดอมแลว ยงตวเมยจะไปเกาะพกรอใหไขเจรญเตบโต เรยกชวงนวา gonotrophic cycle
ซงใชเวลาประมาณ2.5-3.5วนแหลงเกาะพกของยงลายไดแกบรเวณทมดอบลมในหองนำ
ในบานโดยเฉพาะตามสงหอยแขวนภายในบานเชนเสอผามงมานหลงจากไขเจรญเตมท
แลวจะบนไปหาทวางไขชอบทรมนำทมใบไมรวงลงไปและมสนำตาลๆจะกระตนการวางไข
ไดดแตยงลายไมชอบนำทมกลนเหมน
8ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ลกษณะทสำคญของยงลายAedes aegypti
ตวเตมวย l ตรงบรเวณดานหลงของอกมเกลดสขาวเปนรปเคยว2อนคกน
ลกนำยง l บรเวณทองปลองท8มcombscaleลกษณะคลายฉมวก
l บรเวณอกมหนามแหลมอยดานขางเรยกวาlateralspine
ยงลายบาน ยงลายสวน
ยงลายสวน (Aedes albopictus) ยงลายชนดนมถนกำเนดในเอเชยลกษณะคลายคลงกบยงAe. aegypti มาก แต
สงเกตไดจากเกลดสขาวบนดานหลงของอกไมเปนรปเคยวแตเปนเสนตรงเสนเดยวพาดตาม
ยาวตรงกลาง อปนสยความเปนอยคลายยงลายบานแตมกพบอยในชนบท แหลงนำทใช
เพาะพนธมกจะเปนแหลงนำธรรมชาต ในสวนผลไม สวนยาง อทยานตางๆ เชน โพรงไม,
กระบอกไมไผ, ลกมะพราว, กะลา, กระปอง, ขวดพลาสตกทนกทองเทยวทงไว ยงลายสวน
บนไดไกลกวายงลายบานยงชนดนเปนตวการสำคญในการนำเชอไวรสโรคไขเลอดออกและ
ไขชคนกนยาไดเชนเดยวกน
Genus Culex
ยงในสกลนทสำคญทางแพทยม4ชนดคอ
1. Culex pipiens quinquefasciatus
2. Culex tritaeniorhynchus
3. Culex gelidus
4. Culex fuscocephala
ยงรำคาญ (Culex quinquefasciatus) พบมากในแอฟรกาและเอเชย วางไขเปนแพในนำเนาเสย แหลงเพาะพนธมกอยใกล
บานไขแพหนงมประมาณ200-250ฟองทอณหภม24-30oซไขฟกภายใน30ชวโมงออก
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 9
หากนกลางคน ชอบกนเลอดคน ในประเทศพมา อนเดย อนโดนเซย ยงชนดนเปนตวการ
สำคญในการนำโรคฟลาเรย สำหรบประเทศไทยพบวายงชนดนสามารถนำเชอฟลาเรยได
เชนกนแตการศกษาเรองนในสภาพธรรมชาตยงมขอมลนอยนอกจากนยงอาจทำใหมอาการคน
แพและเกดเปนแผลพพองไดในบรเวณทถกยงกดและใกลเคยง
Culex tritaeniorhynchus ยงชนดนเปนตวนำเชอไวรสJapaneseBencephalitisซงทำใหเกดโรคไขสมองอกเสบ
พบทวไปในประเทศไทย แตพบมากในจงหวดภาคเหนอ เชนเชยงใหม เชยงราย อตรดตถ
นานแหลงเพาะพนธอยตามทองนาหลมทเกดจากรอยเทาสตวบอนำเลกๆทมพชนำลำธาร
ยงชนดนชอบกนเลอดววควายและหมมากกวาเลอดคนและนกออกหากนตงแตพลบคำจน
ตลอดคนสวนมากหากนนอกบาน
Culex gelidus เปนตวนำเชอไวรสททำใหเกดโรคไขสมองอกเสบเชนเดยวกบCx. tritaeniorhynchus
แหลงเพาะพนธ ไดแก สระนำบอหนองนำลางคอกสตว ลำธารเลกๆยงชนดนชอบอาศย
อยในแหลงนำทมพชนำหากนกลางคนชอบกนเลอดสตว
Culex fuscocephala เปนตวนำเชอไวรสททำใหเกดโรคไขสมองอกเสบพบตามหนองนำบงนาขาวหากน
กลางคนยงชนดนชอบกนเลอดสตวเชนวว,ควาย,สกร,นก,คน
Genus Anopheles
ยงสกลนเปนตวการนำโรคมาลาเรย ซงเกดจากเชอโปรโตซว Plasmodium ยง
กนปลองทเปนพาหะสำคญในประเทศไทยม4ชนดคอ
Cx. pipiens quinquefasciatus
Cx. tritaeniorhynchus Cx. gelidus Cx. fuscocephala
10ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
l Anopheles minimus เพาะพนธตามลำธารทมนำใสสะอาดไหลชาๆมหญาขน
ตามขอบและมรมเงาเลกนอยพบในทองทแถบเขาหรอใกลเขา เกาะพกในบานตอนกลางวน
ในบานทคอนขางมดแตในบางทองทไมเกาะพกในบานชอบกนเลอดคนมากกวาสตว
l Anopheles dirus (An. balabacensis) เพาะพนธตามแหลงนำนง มรมเงา เชน
ตามปลกโคลนรอยเทาสตวและแหลงนำชวคราวทมนำใสและมใบไมแหงถงนำในสวนชอบ
อยตามเขาและปาเชงเขากดคนตอนกลางคนตงแต22:00น.และมากทสดหลงเทยงคนม
นสยชอบเกาะพกนอกบานชอบกนเลอดคน
l Anopheles sundaicus เพาะพนธตามแหลงนำกรอยทมแสงแดดสองถงพบทาง
แถบชายทะเลหากนนอกบานไมมรายงานเกาะพกในบาน
l Anopheles maculatus เพาะพนธตามทองทปาเขาปาบกเบกทวไป แหลงเพาะ
พนธไดแก ลำธารเลกๆ ทมแสงแดดสองถง คลายแหลงเพาะพนธของAn. minimus ตว
เตมวยชอบเกาะพกตามพมไมเตยๆกนเลอดทงคนและสตวหากนนอกบานมากกวาในบาน
วงจรชวตของยงกนปลองมอย4ระยะเชนกน
1. ไข (egg) ยงกนปลองจะวางไขเปนฟองเดยว บนผวนำในตอนกลางคน ครงละ
100-150ฟอง ไขรปรางคลายเรอบรเวณสองขางตอนกลางของฟองไขมเยออากาศเปนทน
เรยกวา float เปนสวนททำใหไขลอยนำ ซงเปนลกษณะเฉพาะของไขยงในสกลยงกนปลอง
สวนใหญไขใชเวลา2-3วนจงฟกตวเปนลกนำ
2. ลกนำ (larva) มการลอกคราบ 4 ครง ลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวโมงใช
เวลาประมาณ13-15วนหรอมากกวานนทอณหภมตำลกนำวางตวขนานกบผวนำมขนรป
พด เรยกวาpalmate hairsปรากฏอยบนปลองทองเกอบทกปลอง เปนลกษณะเฉพาะของ
ลกนำยงกนปลองทำหนาทพยงลกนำใหลอยตว
3. ตวโมง(pupa)ใชเวลาประมาณ2-3วนเมอลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวยง
พรอมทจะบนรวมระยะเวลาจากไขจนกลายเปนตวเตมวยประมาณ17-21วน
4. ตวเตมวย (adult) ยงตวเมยผสมพนธไดทนท การผสมพนธเพยงครงหนงสามารถ
วางไขได5-6ชดแตจะตองไดรบเลอดกอนทกครงเมอไดกนเลอดแลวยงตวเมยจะไปเลอกท
สงบเกาะพกรอใหไขสก ซงใชเวลาประมาณ48ชวโมงแลวจะบนไปหาแหลงนำทเหมาะสม
เพอวางไขยงทวางไขแลวเรยกparousยงไมเคยวางไขเรยกnulliparous
ยงกนปลอง ลกนำยงกนปลอง
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 11
Genus Mansonia
ยงในสกลนทสำคญและเปนตวการนำโรคเทาชาง(Filariasis)ซงเกดจากเชอBrugia
malayiทางภาคใตของประเทศไทยชนดทพบแพรหลายไดแก
lMansonia uniformis lMansonia dives
lMansonia bonneae lMansonia annulifera
การเจรญเตบโตและการเปลยนแปลงรปรางของยงMansonia เปนแบบสมบรณ
(completemetamorphosis) เชนเดยวกบยงอนๆ ระยะเวลาการเจรญเตบโตคอนขางยาว
จากไขจนเปนตวเตมวยใชเวลาประมาณ23-30วนม4ระยะคอ
ยงเสอ
ปก
รากพช
รากพช
ลกนำ
ไขยง
combteeth
ตวโมง
1. ไข (egg) ไขจะถกวางตดกบดานใตของใบพชนำมสคลำ เกาะกนอยเปนกระจก
รปรางคลายกลบดอกไมกลมหนงประกอบดวยไขประมาณ75-200ฟองไขใชเวลา2-3วน
จงฟกเปนตวลกนำ
2. ลกนำ (larva) มลกษณะพเศษอยททอหายใจ (siphon) มลกษณะรปกรวยสน
ปลายแหลมหยกคลายใบเลอยใชเจาะตดกบตนหรอรากพชนำ มลนปดเปดแขงแรงมาก
หายใจโดยไดรบออกซเจนจากเซลลของพชนำใชเวลาเจรญเตบโต16-20วน
3. ตวโมง (pupa)ทอหายใจดดแปลงรปราง เพอแทงเขาไปในเนอเยอพชนำ ใชเวลา
5-7วนกลายเปนยงตวเตมวย
4. ตวเตมวย (adult) ยงชนดนแตกตางจากยงชนดอนๆตรงทเกลด (scale) มสสน
12ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 2 สรปขอแตกตางระหวางยง 4 สกลลกษณะทวไป Aedes Culex Anopheles Mansonia
แหลงเพาะพนธ แหลงนำสะอาดใน แหลงนำขงบนดน แหลงนำไหลเออยๆ บงนำทมพชนำ
บานไดแกตมนำ แองหนทอระบายนำ คอนขางสะอาด เชนจอกแหน
อางนำบอซเมนต นำครำใตถนบาน แองหนโพรงไม ผกตบชวาแพงพวย
ไหกระปองกะลา นำในทงนารอยเทา นาขาวปาชายเขา ปาพรทมพชนำ
ยางรถยนตมนำขง สตวภาชนะขงนำ ฯลฯ
จานรองขาตแจกน สกปรกฯลฯ
กาบใบพชโพรงไม
เปลอกผลไมฯลฯ
การเกาะพก ลำตวขนานกบพน ลำตวขนานกบพน ลำตวและสวนทอง ลำตวขนานกบพน
ทำมมกบผนงทเกาะ
ประมาณ45๐
รปรางลกษณะ lลำตวมเกลดขาว lลำตวมสนำตาล lลำตวมสนำตาล lลำตวมเกลดหยาบ
บนดานหลงสวนอก lขาไมมปลองขาว คอนขางดำ สนำตาลออนๆ
lขามปลองขาว ทเหนชดเจน lปกมเกลดเหน lปกมเกลด
สลบดำทง3ค lปกคอนขางใส เปนสซดสลบเขม หยาบใหญเหนได
เหนชดเจน lปากตวเมยpalpi lปากตวเมยpalpi ชดเจน
lปกคอนขางใส สองขางของปากสน สองขางของปากยาว lปากตวเมยpalpi
lปากตวเมยpalpi ยาวไมถง1/4ของ เกอบเทาความยาว สองขางของปากยาว
สองขางของปากสน ปาก ของปาก กวาของCulex เลก
ยาวไมถง1/4 นอย
ของปาก
ลกนำ ทอหายใจอวนสน ทอหายใจเรยวยาว ไมมทอหายใจลอย ทอหายใจสนเปนฟน
ลอยทำมมกบผวนำ ลอยทำมมกบผวนำ ขนานผวนำเคลอน เลอยเจาะแทงในราก
เคลอนไหวแบบตวด เคลอนไหวเปนรปตว ไหวตรงๆสลบไปมา พชนำเคลอนไหวเปน
ตว เอส(S) รปตวเอส(S)
ลายแปลกตา โดยมากเปนสนำตาล โดยเฉพาะทปกเกลดมลกษณะกลมและใหญกวายง
ชนดอน ยงชนดนหากนกลางคน เมอผสมพนธและกนเลอดแลว มกจะเกาะพกบรเวณ
ยอดหญารอจนไขสกจงไปวางไขในแหลงเพาะพนธตามบงหรอหนองนำทมพชนำ เชนจอก
แพงพวย ผกตบชวา ยงตวเมยหากนนอกบาน ชอบกนเลอดวว สนข แพะ สตวปกและคน
เวลาทออกหากนมากทสดเปนชวงพลบคำและกอนพระอาทตยขนอาจพบวากดกลางวนใน
บรเวณทความชนสง มรมเงา ยงตวเมยกนเลอดเพยงครงเดยวกเพยงพอตอการเจรญของไข
ระยะเวลาในการสรางไขประมาณ4-5วน
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 13
ลกษณะทวไป Aedes Culex Anopheles Mansonia
ไข เปนฟองเดยวตด เปนแพลอยอยบน เปนฟองเดยวลอย เปนแพตดอย
ตามขอบภาชนะ ผวนำ บนผวนำโดยมทน ใตใบพชนำ
เหนอระดบนำเลกนอย ชวย
การออกหากน เวลากลางวน เวลาพลบคำตลอด เวลากลางคน เวลากลางคน
ในบานและใกลบาน ถงเชามดโดยมาก นอกบาน นอกบาน
หากนนอกบาน
นำโรคสำคญ ไขเลอดออกไขชคน- ไขสมองอกเสบและ มาลาเรยหรอไขปา เทาชางชนดBrugian
กนยาและฟลาเรย ฟลาเรยชนด หรอไขจบสน (Brugla malayi)และ
ชนดBancroftian Bancroftian Bancroftian
(W. bancrofti) (W. bancrofti) (W. bancrofti)
พฒนาการดานการควบคมยงพาหะ (Development on mosquito vector control)
ในปจจบน ววฒนาการทางดานระบบเทคโนโลยสารสนเทศเจรญมากขนทำใหขอมล
ขาวสารของโรคตดตอทเปนปญหาทางสาธารณสขแพรไปอยางรวดเรว เชนขาวการระบาดของ
โรคปญหาดงกลาวมมานานแลวแตยากตอการควบคมและมหลายปจจยททำใหการระบาด
ของโรคทวความรนแรงเพมมากขน เชน การเพมจำนวนอยางรวดเรวของแมลงในหลาย
ประเทศทวโลก รวมทงประเทศไทยซงตงอยในเขตเสนศนยสตร มภมอากาศแบบรอนชน
และมสภาพภมประเทศทเหมาะสมตอการเจรญแพรพนธของแมลงจงทำใหแมลงมการเพม
จำนวนอยางรวดเรว และถอไดวาเปนสงมชวตทมจำนวนชนดและปรมาณมากทสดในโลก
ดงนนจงมรายงานอบตการณการระบาดของโรคตดตอทมแมลงเปนพาหะอยตลอดเวลา
จำเปนตองศกษาหามาตรการในการควบคม
การควบคมโรคตดตอใดๆ ใหไดผลดและมประสทธภาพจะตองเกดจากความรวมมอ
ของหลายหนวยงานทงภาครฐและเอกชน โดยภาครฐควรเปนหนวยงานทใหความรทาง
วชาการดานสาธารณสขแกประชาชน รวมทงแนะนำวธการควบคมและปองกนโรคผานสอ
ตางๆทกระดบซงในยคโลกาภวตนมความเจรญทางดานการคมนาคมขอมลขาวสารเขาถง
ประชาชนมากขนมการนำเอาระบบเทคโนโลยสารสนเทศเขามาใหความรดานโรคตดตอและ
ดานอนๆเพมมากขนเจาหนาทสาธารณสขและประชาชนสามารถใชบรการจากระบบเทคโนโลย
สารสนเทศของกระทรวงสาธารณสขโดยคลกไปทhttp://www.moph.go.thจะไดรบขอมลท
มประโยชนในการวางแผนลดการระบาดของโรคอยางมประสทธภาพ
จากการประชมของคณะผเชยวชาญควบคมพาหะนำโรคของกระทรวงสาธารณสข
สรปวาพฒนาการในการควบคมยงพาหะอาจแบงออกไดดงน
14ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
1. การควบคมยงโดยใชสารเคม มมาตงแตสมยโบราณ เชน การใชนำมนราดการใชสารหน (Paris green) ตอมาม
การสงเคราะหสารเคมชอดดท ทำใหเกดความหวงวาจะสามารถควบคมและกำจดมาลาเรย
ใหหมดไปจากโลกได สำหรบประเทศไทยไดมการศกษาทดลองใช ดดท ควบคมยงพาหะ
โดยจดทำโครงการนำรอง (piilot project) ทดลองการใชสารเคมควบคมยงพาหะตวเตมวย
ทอำเภอสารภจงหวดเชยงใหมในปพ.ศ.2492ผลการศกษาพบวาไดผลดจงขยายโครงการ
ตอไปและในปพ.ศ. 2508 ไดจดทำโครงการกำจดมาลาเรยแหงชาตโดยมมาตรการควบคม
ยงพาหะเปนมาตรการสำคญมการใชดดทพนตามฝาผนงบานขนาด2กรม/ตารางเมตรใน
ปพ.ศ.2524ไดมการนำสารเคมเฟนนโทรไธออนมาพนขนาด1กรมตอตารางเมตรโดยใช
ในทองทปญหาและทองทชายแดนบางสวน
การใชสารเคมระยะหลงๆ ประสบปญหาเปนอยางมาก โดยเฉพาะปญหายงพาหะ
สรางความตานทานตอสารเคม ในปพ.ศ. 2518องคการอนามยโลกรายงานวายงกนปลอง
จำนวนถง42ชนดตานตอสารเคมกำจดแมลงในจำนวนน41ชนดตานตอดลดรน,24ชนด
ตานตอ ดดท และ 21 ชนดตอตานทงดลดรนและ ดดท นอกจากนนยงมรายงานวาAn.
albimanus ในประเทศอเมรกากลางไดตานตอเคมกำจดแมลงพวกออรกาโนฟอสฟอรสและ
คารบาเมทAn. culicifaecies ในอนเดยAn. sacharovi และAn. hyrcanus ในตรก และ
An. messaeในโรมาเนยเกดการตานตอเคมกำจดแมลงพวกออรกาโนฟอสฟอรส
ในป พ.ศ. 2524 ขอมลขององคการอนามยโลกรายงานวามยงกนปลองตานตอเคม
กำจดแมลงเพมขน ในจำนวนน 47 ชนดตานตอดลดรน, 37 ชนดตานตอ ดดท, 46 ชนด
ตานทงดดทและดลดรน, 13ชนดตานตอพวกออรกาโนฟอสฟอรส และ 5 ชนดตานตอพวก
คารบาเมทตอมาในปพ.ศ.2529มรายงานวายงกนปลองมากกวา50ชนดตานตอสารเคม
กำจดแมลงในจำนวนนพบวา50ชนดตานตอดลดรน,49ชนดตานตอดดทนอกจากนนยง
มรายงานตานสารออรกาโนฟอสฟอรสถง26ชนดตานตอกลมคารบาเมท14ชนดและตานตอ
ไพรธรอยด16ชนดในระยะหลงยงทตานสารเคมไดแกAn. stephensi ในอหรานอรกและ
ปากสถาน,An. arabiensisในซดาน,An. culicifaeciesในอนเดยและศรลงกา,An. sacharovi
ในตรก,An. maculatus ในมาเลเซย,An. sinensis ในประเทศจน,An. vagus และAn.
subpictus ในประเทศเวยดนามยงทพบวาตานตอสารเคมในระดบสงและมการตานขาม
กลม (cross resistance) ของสารเคมไดแก ยงAn. albimanus จากประเทศแถบอเมรกา
กลาง,ยงAn. arabiensisในประเทศซดาน,ยงAn. stephensiในประเทศอหรานในอดต
ไดมการนำสารเคมมาใชโครงการมาลาเรยประมาณ6 ชนดคอดดท, HCH,มาลาไธออน,
เฟนนโตรออน, เฟนไธออนและโปรพอกเชอร และไดมการนำมาใชในโครงการอกหลายชนด
เชนไพรมฟอสเมทรล,เพอรเมทรน,เดลตาเมทรน,ไซเปอรเมทรน
ปญหาสำคญทตามมาคอปญหามลภาวะของสภาพแวดลอมปจจบนนหลายประเทศ
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 15
ไดหามใชสารเคมทมฤทธตกคางนานๆ เชน ดดท มการถกปญหาการใชสารเคมเหลานเปน
จำนวนมาก และมแนวโนมจะรนแรงยงขน โรงงานผลต ดดท หลายแหงจำเปนตองปดหรอ
ยายแหลงผลตทำใหเกดปญหายงยากในประเทศกำลงพฒนานอกจากปญหาดงกลาวขางตน
แลว ปจจบนผผลตสารเคมกประสบปญหาดานการวจยหรอสงเคราะห หรอผลตสารเคม
เหลานไมนอย ระยะหลงจงมสารเคมออกสตลาดนอยมากเนองจากตนทนในการคนควาและ
การผลตสงจากขอมลขององคการอนามยโลกทมโครงการประเมนประสทธภาพและทดสอบ
ประสทธภาพของสารเคมมามากกวา30ปจนถงประมาณกลางปพ.ศ.2520มบรษทสงสาร
เคมมาใหทดสอบและประเมนรวมจำนวน1,737ชนด ในปพ.ศ. 2521 ไมมบรษทใดสงสาร
เคมใหมเขาทดสอบพ.ศ.2522มสงมาเพยง6ชนดและหลงจากนนมปละ1-2ชนดเทานน
แสดงวาแนวโนมการผลตสารเคมชนดใหมๆลดลงมาก
ปจจบนไดมการสนใจนำสารเคมมาชบหรอพนมง และเสอผาโดยเฉพาะการใชสาร
เคมกลมไพรธรอยด (Rosendaal, 1989)สำหรบประเทศไทยไดมการศกษาการใชมงชบสาร
เคมเปรยบเทยบคาใชจายในการปองกนมาลาเรยในกลมคนงานตดออยในภาคตะวนออก
พบวาการลงทนคมกวาการใชมงปองกนยงเพยงอยางเดยว นอกจากนนพบวา สารเคมเพอร
เมทรน (permethrin)มฤทธตกคางตดกบมงไนลอนไดนานมากกวา16 เดอน (Rattanakul
etal,1989)
ตารางท 3 WHO-recommended insecticides for indoor residual treatment against mosquito vectors
(WHO, 2006) Insecticide Chemical type Dosage of ai Duration Insecticide WHO hazard
effective action of action Classification
(g/m2) (months) of aia
Bendiocarb Carbamate 0.100-0.400 2-6 Contact&airborne II Propoxur Carbamate 1-2 3-6 Contact&airborne II DDT Organochlorine 1-2 >6 Contact II Fenitrothion Organophosphate 2 3-6 Contact&airborne IIMalathion Organophosphate 2 2-3 Contact III Pirimiphos-methyl Organophosphate 1-2 2-3 Contact&airborne IIa-Cypermethrin Pyrethroid 0.020-0.030 4-6 Contact II Bifenthrin Pyrethroid 0.025-0.050 3-6 Contact II Cyfluthrin Pyrethroid 0.020-0.050 3-6 Contact II Deltamethrin Pyrethroid 0.020-0.025 3-6 Contact II Etofenprox Pyrethroid 0.100-0.300 3-6 Contact Ul-Cyhalothrin Pyrethroid 0.020-0.030 3-6 Contact II
ai=activeingredient
aClassII=moderatelyhazardous;ClassIII=Slightlyhazardous;ClassU=unlikelytoposeanacutehazardinnormaluse
16ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 4 Amounts of insecticide formulation recommended for treating nets (WHO, 2006) Insecticide Formulation Dosage per mosquito neta
a-Cypermethrin 10%suspensionconcentrateb 6mlCyfluthrin 5%emulsion,oilinwater 15mlDeltamethrin 1%suspensionconcentrate 40mlDeltamethrin 25%water-dispersibletablet Onetablet Etofenprox 10%emulsion,oilinwater 30mll-Cyhalothrin 2.5%capsulesuspension(microencapsulated) 10ml Permethrin 10%emulsifiableconcentrate 75mlaBasedonthehighestWHOrecommendedconcentrationofactiveingredient(ai)persquaremetreofnetting(a-cypermethrin,
20-40mgai/m2;cyfluthrin,50mgai/m2;deltamethrin,15-25mgai/m2;etofenprox,200mgai/m2;l-Cyhalothrin,10-15mg
ai/m2;andpermethrin,200-500mgai/m2)andforafamily-sizednetof15m2andknownuptakeofliquidbypolyesterand
cottonnetting
b10mlwitha-cypermethrin6%suspensionconcentrate
ตารางท 5 Insecticides used for cold aerosol or thermal fog application against mosquitoes
(WHO, 2006)
Insecticide Chemical Dosage of ai (g/ha) WHO hazard
Cold aerosols Thermal fogsa Classification of aib
Fenitrothion Organophosphate 250-300 250-300 IIMalathion Organophosphate 112-600 500-600 III Pirimiphos-methyl Organophosphate 230-330 180-200 III Bioresmethrin Pyrethroid 5 10 UCyfluthrin Pyrethroid 1-2 1-2 II Cypermethrin Pyrethroid 1-3 - II Cyphenothrin Pyrethroid 2-5 5-10 II
d,d-trans-Cyphenothrin Pyrethroid 1-2 2.5-5 NADeltamethrin Pyrethroid 0.5-1.0 0.5-1.0 II D-Phenothrin Pyrethroid 5-20 - U Etofenprox Pyrethroid 10-20 10-20 Ul-Cyhalothrin Pyrethroid 1.0 1.0 II Permethrin Pyrethroid 5 10 II Resmethrin Pyrethroid 2-4 4 III
ai=activeingredientaThestrengthofthefinishedformulationwhenapplieddependsontheperformanceofthesprayingequipmentusedbClassII=moderatelyhazardous;ClassIII=Slightlyhazardous;ClassU=unlikelytoposeanacutehazardinnormaluse;
NA=notavailable
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 17
2. การใชสารเคมควบคมลกนำยงพาหะ การดำเนนการคอนขางมขอจำกดในเกอบทกประเทศโดยเฉพาะในประเทศไทยทงน
เนองจากแหลงเพาะพนธยงพาหะสวนใหญไมเหมาะสมในการนำสารเคมไปใช การนำไปใชจง
เปนเพยงนำไปแกปญหาเฉพาะหนาหรอการนำไปศกษาทดลองยกเวนการใชเคมกำจดลกนำ
ยงลายซงใหผลเปนทนาพอใจในหลายพนทสารทใชไดแกเทมฟอส,ฮอรโมนสงเคราะห,สารลด
แรงตงผว(oilsurfactant),สมนไพรเชนสารสกดจากสะเดาสารสกดจากรากหนอนตายอยาก
ตารางท 6 WHO-recommended compounds and formulations for control of mosquito larvae
(WHO, 2006)
Insecticide Chemical type Dosage of Formulation WHO hazard
ai (g/ha) Classification of aia
Fueloil - b Solution -
B.thuringiensis Biopesticide c Water-dispersiblegranule -
israelensis
Diflubenzuron Insectgrowthregulator 25-100 Wettablepowder U
Methoprene Insectgrowthregulator 20-40 Emulsifiableconcentrate U
Novaluron Insectgrowthregulator 10-100 Emulsifiableconcentrate NA
Pyriproxyfen Insectgrowthregulator 5-10 Granules U
Chlorpyrifos Organophosphate 11-25 Emulsifiableconcentrate II
Fenthion Organophosphate 22-112 Emulsifiableconcentrate, II
granules
Pirimphos-methyl Organophosphate 50-500 Emulsifiableconcentrate III
Temephos Organophosphate 56-112 Emulsifiableconcentrate, U
granules
ai=activeingredient
aClassII=moderatelyhazardous;ClassIII=Slightlyhazardous;ClassU=unlikelytoposeanacutehazardinnormaluse;
NA=notavailable
b142-190l/ha,or19-47l/haifaspreadingagentisadded
cToopenbodiesofwateratdosagesof125-750gofformulatedproductperhectare,or1-5mg/lforcontrolofcontainer-
breedingmosquitoes
3. การจดการทางดานสภาพแวดลอมเพอการควบคมยงพาหะ การวางแผน การจดรปองคกร การดำเนนการและประเมนเกยวกบการดำเนนการ
สภาพแวดลอมในการควบคมพาหะมวธการตางๆพอสรปไดดงน
18ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
3.1 การปรบปรงเปลยนแปลงสภาพแวดลอม เปนวธการควบคมพาหะตงแตตน
และไดผลอยางถาวร วธการนจะเปนประโยชน สำหรบโครงการควบคมพาหะทเกยวของกบ
การสราง ระบบการชลประทาน ระบบคคลองสงนำเพอการเกษตรและการสรางอางเกบนำ
การสรางถนนหนทางตางๆ วธการนจะสำเรจไดผลขนอยกบแหลงเพาะพนธของยงพาหะ
ความยากงายในการดำเนนการวธการทใชไดผลไดแกการระบายนำเพอลดแหลงเพาะพนธ
ยง การกำจดแหลงเพาะพนธโดยการกลบถมการปรบและควบคมความเรวของกระแสนำ
กเปนการเปลยนสภาพแวดลอมเพอการควบคมยงพาหะเชนเดยวกน
3.2 การทำสภาพแวดลอมให ไมเหมาะสม เปนวธการควบคมยงพาหะโดยทำสภาพ
แวดลอมใหไมเหมาะสมทจะเปนแหลงเพาะพนธหวงผลในการควบคมระยะสนวธการทไดม
การนำมาทดลองใชไดแกการจดการเปลยนแปลงระดบและความเรวของกระแสนำการถาก
ถางวชพชตางๆรมลำธารการใชผงซกฟอกปนแดงนำยาฆาเชอนำสมใสในจานรองขาต
3.3 การลดการสมผสระหวางคน ยงพาหะ และเชอโรค เปนวธการพนฐานงายๆท
มการนำมาใช เชน การปองกนตนเองจากยงพาหะกด โดยทาสารทาปองกนยง การสราง
เครองปองกนยงเขาไปกด เชนสรางบานทมฝาผนงรอบบานการใชมงลวดนอกจากนนการ
จดหาแหลงนำทเหมาะสมตลอดจนการสขาภบาลกมสวนในการลดอตราการสมผสระหวาง
คนยงและเชอโรคได
3.4 การใชวธการผสมผสาน ไดแกการใชวธการตางๆดงกลาวขางตนมาผสมผสาน
ใชในการควบคมยงพาหะตามความเหมาะสม
วธการดงกลาวขางตนสามารถนำไปใชไดตามสภาพแวดลอม ความพงพอใจของ
ประชาชนและความเปนไปไดของงบประมาณทงนขนอยกบชนดของยงพาหะนโยบายของ
รฐบาลและความรวมมอของชมชน
4. การควบคมยงพาหะโดยวธทางชววทยา การศกษาในดานนไดมผใหความสนใจในการศกษาเพมมากขน และเปนเรองทสำคญ
เรองหนงทควรใหความสนใจ เพราะวธการควบคมโดยวธนเปนวธการทจะสามารถแกปญหา
เกยวกบยงพาหะตานสารเคม สามารถดำเนนการไดโดยไมทำใหสภาพแวดลอมเสย โดย
เฉพาะเกยวกบการมสวนรวมของชมชน โดยนำสงมชวตไปปลอยใหมการควบคมกนเองซง
เปนเรองทสามารถดำเนนการได
ไดมการศกษาเพอคดเลอกสงมชวตทจะนำมาควบคมพาหะนำโรคมานาน ในจำนวน
สงมชวตทไดศกษาคดเลอกเหลาน คณะผเชยวชาญองคการอนามยโลกไดประชมกนเมอ
เดอนธนวาคมพ.ศ.2524ทกรงเจนวาประเทศสวตเซอรแลนดและแจงวาสงมชวตทมแนวโนม
เปนอยางมากทจะสามารถนำมาใชในการควบคมพาหะได เนองจากไดผานการทดสอบ
เกยวกบความปลอดภยตลอดจนอนตรายตอสภาพแวดลอมแลวสงมชวตเหลานไดแก
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 19
4.1 แบคทเรย (Bacteria) ทสำคญมอย 2 ชนด
l Bacillus thuringiensisH-14 หรอ B. thuringiensis var. israelensis
แบคทเรยชนดนไดมการนำไปใชในการควบคมรนดำ (Simulium) ในทวป
แอฟรกา ซงเปนพาหะของโรค Onchocerciasis ซงทำใหคนตาบอดได
ขณะนมการนำแบคทเรยชนดนมาทดลองควบคมยงพาหะนำโรคในพนท
ขนาดใหญหลายประเทศสำหรบประเทศไทยกดำเนนการในเรองนเชนกน
แตจดออนของแบคทเรยชนดนคออายสนไมมพษตกคางและไมสามารถเพม
ปรมาณได การใชจงตองดำเนนการคลายกบสารเคมกำจดแมลง จดเปน
biopesticide ในปจจบนไดมบรษทผลตแบคทเรยชนดนออกมาเพอการคา
และมจำหนายในทองตลาดแลว มชอตางๆ กน เชน Teknar, Bactimos,
Larvicos,Vectobac
l Bacillus sphaericus แบคทเรยชนดนมคณสมบตเชนเดยวกบB. thuringiensis
H-14 แตมฤทธในการทำลายพาหะไดจำกดชนด เชน ยงรำคาญมขอมลท
นาเชอถอไดวาแบคทเรยชนดนสามารถเพมปรมาณและขยายพนธได
ในแหลงนำคอนขางสกปรกซงมสารอนทรยอยมาก แบคทเรยชนดนม
แนวโนมทจะสามารถนำไปใชในการควบคมยงในเขตเมองได ไดมการศกษา
ของMullaetal.ทดสอบVectolex(B. sphaericus หรอ Bs)ในพนทขนาด
เลกของประเทศไทย เพอดประสทธภาพและความคงทนในการควบคมพาหะ
ในแหลงเพาะพนธชนดตางๆ พบวามประสทธภาพดและมความคงทน
ประมาณ 1 เดอน แตเมอใชเปนระยะเวลานานตดตอกนอาจมการสราง
ความตานทานตอBs
คาดวาตอไปการวจยพฒนาเกยวกบแบคทเรยชนดนจะกาวหนาไป
อกมาก โดยเฉพาะการพยายามใชวธการดานพนธวศวกรรมในการผลต
แบคทเรยทงสองชนดขางตน
4.2 รา (Fungi) ไดมการศกษาราหลายชนด เชนCulicinomyces elavosporus,
Lagenidium giganteum, Tolypocladium cylindrospormและCoelomomycesอกหลาย
ชนด การศกษาเกยวกบเรองนคาดวาจะมความสมพนธเกยวกบการควบคมลกนำยงใน
บางสภาพบางทองทได
4.3 ไสเดอนฝอย (Nematode) การศกษาเกยวกบไสเดอนฝอยสวนใหญมงศกษา
เพอนำไปใชควบคมยงและรนดำSimulium sp. มไสเดอนฝอยอย 3 ชนดทกำลงไดรบการ
สนใจศกษาเปนพเศษคอRomanomermis culicivorax, R. iyengariและOctomyomermis
muspratti พบวา R. culicivoraxมความสามารถในการกำจดยงไดหลายชนดสามารถดำรง
ชวตไดในหลายสภาวะและเลยงขยายพนธไดไมยาก
20ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
4.4 ปลา (Lavivorous fish) การใชปลาสำหรบควบคมลกนำเปนเรองทนาสนใจยง
และมทางดำเนนการไดโดยอาศยความรวมมอจากชมชน ไดมการศกษาเกยวกบการใชปลา
ควบคมลกนำตงแตป พ.ศ. 2473 โดยมการใชปลาแกมบเซย (Gambusia) ควบคมยงใน
ประเทศสหรฐอเมรกาและไดนำมาใชแพรหลายทวโลก แตในระยะนนไมมการประเมนผล
เกยวกบประสทธภาพในการควบคมโรคตอมาในปพ.ศ.2517องคการอนามยโลกไดทำการ
สำรวจและพบวามการนำปลาประมาณ12ชนดมาใชในการควบคมยงพาหะ ในจำนวนนม
การใชปลาแกมบเซยมากทสดรองลงมาไดแกปลานล(Tilapia)และปลาหางนกยง (Poecilia)
ในประเทศเกาหลไดมการศกษาวจยทงในหองปฏบตการและในสนามเกยวกบปลาในทองถน
2ชนดคอAplocheilus latipesและZacco platypusจากการศกษาพบวาปลาทง2ชนด
สามารถควบคมยงกนปลองAnopheles sinensis ซงเพาะพนธในทงนาไดเปนอยางด เชน
Z. platypusจำนวน1คตอตารางเมตรสามารถควบคมยงกนปลองและยงรำคาญไดภายใน
ระยะเวลา 1 เดอน ในประเทศมลดฟไดมการนำปลาหางนกยงมาใชในการควบคมAn.
tessellatus และAn. subpictus ไดผลดพอสมควร ในประเทศอนเดยไดมการศกษา
ประสทธภาพของปลาทองถนหลายชนดในการกนลกนำAn. stephensiและAn.subpictus
ทงในหองปฏบตการและในสนามพบวาปลาAplocheilus blochiiและOryzias melastigma
มประสทธภาพในการควบคมลกนำยงดงกลาวขางตนไดดกวาปลาGambusia นอกจากนน
พบวาปลาหางนกยงสามารถควบคมลกนำไดเปนอยางดดวย จะเหนวาในแตละทองถนหรอ
ในแตละประเทศมปลาทเหมาะสมสามารถนำมาใชในการควบคมลกนำยงได
สำหรบประเทศไทยไดมการศกษาเกยวกบการควบคมลกนำยงโดยใชปลาหางนกยงใน
หลายพนทนอกจากนมการศกษาเกยวกบปลาหวตะกว (Panchax sp.)และปลาGambusia
พบวาทกชนดสามารถกำจดลกนำยงไดดอยางไรกตามในการพจารณาคดเลอกปลาในทองถน
มาใชในการควบคมลกนำยงควรพจารณาดงตอไปน
l มประสทธภาพในการควบคมลกนำไดด
l สามารถดำรงชวตอยในสภาพแวดลอมแหลงเพาะพนธยงไดด
l สามารถเพาะเลยงขยายพนธไดงาย
l ทนทานตอสารเคมกำจดแมลงสง
l มชวนสยเหมาะสมในแหลงเพาะพนธยง
l สามารถลำเลยงขนสงลกปลาไดโดยไมยากนก
l มความรวมมอของชมชนในการปลอยปลา
l ประชาชนไมรงเกยจทจะนำไปใช
4.5 โปรโตซว (Protozoa)สตวเซลลเดยวหลายชนดไดรบการศกษาเพอนำมาเปนตว
ควบคมพาหะ เชนNosema algerae แตพบวาโปรโตซวชนดนมความสามารถในการขยาย
พนธตำในสภาพแหลงเพาะพนธยง และยงพบวาตองใชปรมาณของสปอรสงในการควบคมยง
ซงไดผลไมคมคา
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 21
4.6 เชอไวรส (Viruses) มการศกษาในดานนจำนวนไมนอย เชอไวรสทพบวาเปน
ตวการควบคมพาหะสวนใหญอยในกลมทมพษตอแมลงไดแกพวกNuclear polyhedrosis
viruses, Cytoplasmic polyhedrosis viruses และพวกIridovirusesอยางไรกตามการศกษา
ในดานนจำเปนตองมความระมดระวงและตองใชความละเอยดในการศกษามาก เพราะอาจ
จะมผลกระทบตอมนษยสตวและสงแวดลอมได
นอกจากสงมชวตทไดกลาวขางตนแลว ไดมการศกษาสงมชวตอนมาควบคมยงหลาย
ชนดเชนมวนแมลงดาสวนตวออนแมลงปอมวนวนยกษมวนแมลงปองไฮดราจงจกตกแก
5. การควบคมพาหะโดยวธพนธศาสตร (Genetic control) ในชวงระยะเวลา 20 ปทผานมาน การศกษาวจยเกยวกบการควบคมพาหะโดยวธ
การทางพนธศาสตรไดกาวหนาไปมาก โดยเฉพาะความสำเรจในการกำจดแมลงวนหวเขยว
Cochliomyia hominivorax (screwworm) และแมลงวนผลไม โดยวธการทำหมนแมลง
ตวผดวยการฉายรงสหรอการใชสารกมมนตภาพรงส การกำจดแมลงวน screwworm ได
ดำเนนการสำเรจทเกาะควราเชา จากนนกมการดำเนนการไดผลทรฐฟลอรดาในประเทศ
สหรฐอเมรกาตอมาไดมการประยกตวธการดงกลาวนมาใชกบแมลงวนชนดอนๆและพาหะ
นำโรคชนดอน เชน ยง แตการศกษายงอยในขอบเขตจำกด วธการในการควบคมทาง
พนธกรรมอาจแบงออกไดเปน2วธสำคญคอ
5.1 การควบคมโดยหวงผลในการกำจดพาหะ (Eradication)
เชนการทำหมนพาหะตวผเพอใหพาหะตวผเหลานไปผสมพนธในธรรมชาตซงจะคอยๆ
ลดปรมาณของพาหะลงไปตามลำดบจนกระทงหมดไป ไดมผทำการศกษาเรองนในประเทศ
เอลซลวาดอร โดยปลอยยงตวผทฉายรงสใหเปนหมนไปผสมกบตวเมยพบวาสามารถกำจด
ยงในพนททดลองได แตการศกษาดงกลาวไดกระทำในพนทขนาดเลก จำเปนตองศกษาใน
พนทขนาดใหญตอไป
5.2 การควบคมโดยหวงผลในการทดแทนประชากร (Population replacement)
นกวทยาศาสตรไดพยายามคดเลอกพนธยงทสามารถนำเชอมาลาเรย มาเปลยนเปน
พนธทไมนำเชอแลวนำยงเหลานไปปลอยในธรรมชาตเพอลดระดบความสามารถในการนำเชอโรค
ในระยะยาวยงในธรรมชาตจะเปลยนเปนยงทไมสามารถนำเชอขณะนไดมการศกษาคดเลอก
พนธยงทไมสามารถนำเชอมาลาเรยไดหลายชนดเชนAn. stephensiตอP. gallinacceum
(เชอมาลาเรยของไก)An. gambiae ตอP. berghei วธการนอาจนำไปประยกตกบพาหะ
นำโรคอนๆไดเชนกนนอกจากนนกพนธศาสตรไดทำการศกษาวธการเลยงใหงายและสะดวกขน
ในการเลยงขยายพนธจำนวนมากๆ โดยหาวธการกำจดลกนำยงตวเมย ใหเหลอแตยงตวผ
เพอนำไปเลยงเทานนซงไดทำสำเรจในยงหลายชนดเชนAn. gambiae s.s, An. arabiensis
และAn. albimanus
22ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
จากเทคโนโลยการควบคมยงพาหะทกลาวมาแลว จะเหนวาการดำเนนการศกษา
แตละวธการนน ยงไมสามารถหาบทสรปไดวาวธใดจะมประสทธภาพและเหมาะสมทสด วธ
การทกลาวนบางวธการอาจไมเหมาะสมกบสภาพแวดลอมในประเทศไทย และบางวธการ
อาจนำมาใชไดเฉพาะบางพนท การศกษาคนควาตางๆยงคงมตอไปอยางไมหยดยง อยางไร
กตามการใชสารเคมในการควบคมพาหะกยงถอวาเปนมาตรการทสำคญยง สงสำคญทตอง
คำนงใหมากในปจจบนไดแกการบรหารจดการการใชสารเคมควบคมยงพาหะ เพอใหไดผล
ของการดำเนนงานอยางมประสทธภาพ และไมเกดผลเสยตอมนษยและสภาพแวดลอม
การใชวธการตางๆ มาผสมผสานกนในการควบคมยง เปนวธการทนาจะพจารณานำมาใช
ประโยชนใหมาก วธการตางๆ ทกลาวมานจะเปนประโยชนหากสามารถนำมาประยกตให
ดำเนนงานงายยงขนและประชาชนในทองถนสามารถนำไปใชดวยตวเอง
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. สมศกด พนธวฒนา. 2523. การควบคมและการกำจดยง. วารสารสมาคมปรสตวทยา
และอายรศาสตรเขตรอนแหงประเทศไทย.4(1):35-38.
2. สชาต ผาตพงศ และ วระพล โพธจตต. 2532. ระดบความไวของยงพาหะมาลาเรยตอ
DDTวารสารโรคตดตอ.15(2):173-180.
3. อษาวดถาวระ.2532.การศกษาชววทยาและนเวศวทยาของยงลายในประเทศไทย ใน:
การทบทวนเทคโนโลยและรปแบบการควบคมยงลายพาหะนำโรคไขเลอดออกในประเทศ
ไทยพ.ศ.2501-2532.นนทบร: กองกฏวทยาทางแพทย,กรมวทยาศาสตรการแพทย.
หนา5-16.
4. นรนาม. 2537. รายงานวชาการ การควบคมยงพาหะนำโรค โดยคณะผเชยวชาญ
ควบคมยงพาหะนำโรคนนทบร:กรมควบคมโรคตดตอ.หนา5.1-5.10.
5. อาคมสงขวรานนท.2538.ยงใน:กฏวทยาทางสตวแพทย.นนทบร: โรงพมพสหมตร
พรนตง.หนา173-210.
6. Anonymous. 2006.Pesticidesand their application for thecontrol of vectors
andpestsofpublichealthimportance.Geneva:WHO.113pp.
7. BaimaiV.,etal.1984.SEA.j.Trop.Med.Publ.Hlth.15:536-546.
8. BaimaiV.,etal.1989.Proc.Entom.Soc.Wash.89:157-166.
9. Baimai V. 1989. Species complex of theAnopheles malaria vectors in
Thailand.TheThirdConferenceonMalariaResearch.Thailand.18-20October:
145-162.
10. GillettJ.D.1971.Mosquitoes.London:WeidenfeldandNicolson.274pp.
ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 23
11. Green C.A. 1982. Ph.D. Thesis, The University of the Witwatersrand.
Johannesburg,SouthAfrica.
12. Harrison B.A. 1980.Medical entomology studies XIII (Myzomyis Series of
AnophelesinThailand).Contrib.Am.Entomol.Inst.17(4):33-52.
13. HarwoodR.F.,andJamesM.T.1979.Entomologyinhumanandanimalhealth.
NewYork:Macmillin.548pp.
14. HorsfallW.R.1955.Mosquitoes-theirbionomicsandrelation todisease.New
York:RonaldPress.723pp.
15. Ikeshoji, T. 1975.Chemical analysis ofwood-creosots for species-specific
attractionofmosquitooviposition.Appl.Entomol.Zool.10:302-308.
16. IkeshojiT,K.SaitoandA.Yano.1975.Bacterialproductionoftheovipositional
attractants formosquitoes on fatty ccid substrates.Appl. Entomol. Zool. 10:
239-42.
17. Ismail I.A.H.,NotanandaV. andSchepens J. 1974. Studies onmalaria and
responseofAnophelesbalabacensis balabacensis andAnopheles minimus
toAnopheles minimustoDDTresidualsprayinginThailand,PartI,Pre-spraying
observations.Acta.Trop.31:129-164.
18. Ismail I.A.H.,NotanandaV. andSchepens J. 1975. Studies onmalaria and
response ofAnopheles balabacensis andAnopheles minimus to DDT
residualspraying inThailand,Part II,Post-sprayingobservations.Acta.Trop.
32:206-231.
19. Ismail I.A.H., Phinichopongse S. and Boonrasri P. 1978. Response of
Anopheles minimustoDDTresidualsprayinginaclearedforestedfoothillarea
incentralThailand.Acta.Trop.35:69-82.
20. RattanakulK., et al. 1989. The technical reportNo. 5. Faculty ofMedicine,
ChulalongkornUniversity,Thailand.
21. PeytonE.L.andHarrisonB.BA.1979.Anopheles (cellia) dirus.Anewspeciesof
theleucosphyrusgroupfromThailand(Diptera:Culicidae).Mosq.Syst.11:40-52.
22. PeytonE.L.andHarrisonB.A.1980.Mosq.Syst.12:335-347.
23. PeytonE.L.andRamalingamS.1988.Mosq.Syst.20:272-299.
24. PrasittisukC.,etal.1989.Anopheles dirusspeciesA.Amajormalariavector
in eastern Thailand. The ThirdConference onMalariaResearch, Thailand.
18-20October:171-172.
24ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
25. PrasittisukC.,etal.1989.Epidemiologicalaspectsofmalariatransmissionin
easternThailand.TheThirdConferenceonMalariaResearchThailand.18-20
October:21-23.
26. RattanarithigulR.,andGreenC.A.1986.Mosq.Syst.18:246-278.
27. Rattanatham S., et al. 1988. Bionomics ofAnopheles minimus and its
rolemalaria transmission in Thailand.SEA. J. Trop.Med. Publ.Hlth. 19(2):
283-289.
28. Rosendaal J.A. 1989. Impregnated mosquito nets and curtain for self-
protectionandvectorcontrol.Trop.Dis.Bull.86(7).
29. Rosendaal J.A., et al. 1989. Efficacy of localmosquito nets treated with
permethrininSuriname.Med.Vet.Ento.
30. Starratt A.N. and Osgood C.E. 1972. An oviposition pheromone of the
mosquitoCulex tartasisdiglyceridecompositionoftheactivefraction,Biochem.
Biophys.Aeta.280:187-193.
31. ThavaraU.2004.Seientificpublicationsrelatingtoinsectvectorsfrom1995to
2004.Bangkok:DesireCo.,Ltd.280pp.
32. UpathamE.S.,1988.SEA.J.Trop.MedPubl.Hlth.19:259-269.
รนฝอยทราย (Sand Flies) 25
นฤมล โกมลมศร ภาควชากฏวทยาการแพทย คณะเวชศาสตรเขตรอน มหาวทยาลยมหดล
รนฝอยทราย (Sand flies)
รนฝอยทราย (Sand fly) อยใน Order Diptera Family Phlebotomidae หรอ
Psychodidae
ลกษณะรปราง
รนฝอยทราย (Sand flies) เปนแมลงทมขนาดเลกมาก (2-3 มม.) สนำตาลและมขน
เตมตว มปกแคบ 1 ค รปรางคลายใบหอก เสนปกแยกกนแบบสมมาตรตามแนวยาว มเสน
แนวขวางนอย เมอเกาะพกปกยกขนและกางออก ทำใหขอบปกดานนอก (costal margin)
ทำมมกนเองและกบลำตว 60 องศา ดคลายตว V เปนแมลงทบนไมแขง เมอถกรบกวน จะ
บนแบบกระโดด (hopping) ในระยะทางสนๆ ตอนกลางวนชอบเกาะพกอยตามทกำบง ทมด
และอบชน เชน รสตวกดแทะ จอมปลวก รอยแตกของสงกอสรางเกาๆ เชน ปราสาทหน
วดราง บานราง ตามถำ ตามพมไม ทงตวผและตวเมยกนนำเลยงตนไม และนำหวาน ดอกไมเปน
อาหาร แตเฉพาะตวเมยเทานนซงมปากแบบแทงดดทกดกนเลอดจากสตวดวย สวนมากชอบ
ออกหากนนอกบานในเวลากลางคน มนอยชนดทหากนตอนกลางวน การแยกเพศสงเกตไดท
ทายสดของทอง ตวเมยปลายทองมนไมม terminalia ตางจากตวผ
วงจรชวต
รนฝอยทรายเพาะพนธตามรองรอยแตกของบาน ใตกอนหน ตามคอกปศสตว ในโพรง
ไม ในรสตว ในถำ ในทมดชน และอดมไปดวยอนทรยวตถจากสงเนาเปอยและมลสตว รน
ฝอยทรายออกไขเปนกลมเลกๆ ครงละ 15-80 ฟองไขรปทรงร สดำ ฟกเปนตวออนใน 6-17 วน
ตวออนมสขาว ตาม ตวมขนเหมอนกานไมขด สวนทายม caudal bristle 4 เสนซงเปนลกษณะ
เฉพาะของตวออน ระยะตวออนม 4 ระยะ ใชเวลา 4-6 สปดาห ตวดกแดมคราบของตวออน
ระยะ 4 ตดอย ใชเวลา 10 วนจงกลายเปนตวเตมวย ในสภาพแวดลอม (microclimate) ทม
26ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ความชนสงมาก ตวเมยจะกนเลอดและออกไขภายใน 5-7 วน ระยะเวลาการพฒนาการจาก
ไขถงตวเตมวยวางไขอกรน ประมาณ 21-60 วน ขนอยกบชนดของรนฝอยทราย ในฤดหนาว
จะจำศลในระยะตวออนระยะท 4 ซงอาจใชเวลาเกอบป
รนฝอยทรายทสำคญทางการแพทย ไดแก genus Phlebotomus และ Sergentomyia
พบในประเทศโลกเกา (Old World) และ Lutzomyia พบในประเทศโลกใหม (New World)
เชน อเมรกา
ความสำคญทางการแพทย
รนฝอยทรายเปนพาหะนำโรคหลายอยาง ไดแก
1. Leishmaniasis เปนโรคเกดจากโปรโตซว genus Leishmania โรคนเปนปญหาทาง
สาธารณสขของหลายประเทศในอเมรกากลาง และอเมรกาใต ยโรปใต แอฟรกา ตะวนออกกลาง
และเอเชย องคการอนามยโลกไดประเมนวามประชากรเสยงตอการตดโรคถง 350 ลานคน
ในจำนวนนมถง 12 ลานคนทเปนโรค และมคนไขใหมมากกวา 400,000 คนตอป (Anon,
1984)
มรายงาน imported leishmaniasis ของแรงงานไทยทกลบจากการทำงานทประเทศ
ทางตะวนออกกลาง (Charoenlarp, 1986) จงทำใหมการสำรวจรนฝอยทรายในประเทศไทย
โดยอษาวด และคณะ (2530) สำรวจรนฝอยทราย บรเวณบานพกอาศย อ.สบปราบ จ.ลำปาง
เดอนพฤษภาคม พบ Phlebotomus จำนวน 129 ตว นำไปตรวจหาเชอ leishmania ในรป
ของ leptomonad ผลตรวจเปนลบ และเดอนสงหาคมพบ Phlebotomus จำนวน 24 ตว
กนเลอดแลวจำนวน 4 ตว จากการตรวจชนดของเลอด พบวาไมใชเลอดคน และป พ.ศ. 2533
สำรวจในภาคเหนอ 5 จงหวดชวงเดอนเมษายน, มถนายน และกรกฎาคม พบรนฝอยทราย
จำนวน 1,040 ตว ม 8 ชนด (species)ไดแก Phlebotomus argentipes, P. papataci,
P. stantoni, Sergentomyia indica, S. iyengari, S. purtubans, S. bailyi และ S. barraudi
เพยงบางชนดเทานนทมรายงานวาเปนพาหะ การศกษาความสามารถในการนำโรคของแมลง
ชนดน ไดดำเนนการ 2 วธ คอ ตรวจวากนเลอดคนหรอไม และกนเลอดสตวชนดใด โดยวธ
รนฝอยทรายตวเมยกำลงดดเลอดคน
รนฝอยทราย (Sand Flies) 27
ELISA และตรวจหาเชอ leishmania ผลการศกษารนฝอยทรายจำนวน 319 ตว พบวาแมลง
ทกนเลอดแลว กนเลอดววมากทสด รองลงมาเปนเลอดสกร และเลอดคน สำหรบการตรวจ
เชอในตวแมลงจำนวน 158 ตว ยงไมพบวามเชอ leishmania และจากการสำรวจของ
Apiwathanasorn et al. (1989) ซงทำการสำรวจรนฝอยทรายในหลายจงหวดทางภาค
ตะวนออกเฉยงเหนอ เชน บรรมย ขอนแกน เลย นครนายก นครราชสมา หนองคาย
ปราจนบร สระบร อดรธาน อบลราชธาน ภาคเหนอ เชน เชยงใหม กำแพงเพชร ลำปาง
ลำพน นครสวรรค แพร พษณโลก ตาก และภาคกลาง เชน กรงเทพฯ กาญจนบร ลพบร
นนทบร ปทมธาน พระนครศรอยธยา สพรรณบร พบรนฝอยทราย 21 ชนด ซงอาจจะมจำนวน
มากกวานทยงไมพบ สวนใหญจะพบมากในถำซงมคางคาวและใกลวด เชน วดถำโพธสตว
สระบร วดถำพระบาท หนองคาย รนฝอยทรายทพบสวนมากเปน zoophilic species ชอบ
กนเลอดสตว เชน Phlebotomus argentipes และ P. major major พบวากนเลอดของวว
ถงแมจะมความสำคญนอย แตนสยการกนเลอดสตวอาจเปลยนแปลง ถาหาสตวทชอบไมได
Phlebotomus argentipes เปนพาหะของ leishmaniasis ในอนเดย แตในประเทศไทย
เปนชนดทพบมากในถำ และพบไดทวไป (Apiwathanasorn et al. 1989) Phlebotomus.
major เปนพาหะของ visceral leishmaniasis ในแถบเมดเตอรเรเนยน (Lewis, 1974) พวกน
พบท วดถำโพธสตว สระบร และ พเตย กาญจนบร บรเวณชายเขาทมความชนสง
2. Sand fly fever เปนไขระยะสน เกดจากเชอไวรส พบบรเวณเมดเตอรเรเนยน
จนตอนใต อนเดย ลงกา เอเชยกลาง
3. Bartonellosis (Carrion’s disease) เปนโรคเกดจากเชอบกเตร Bartonella
bacilliformis พบบรเวณภเขาในประเทศเปร โคลมเบย เอกวาดอร
การควบคมรนฝอยทราย
เนองจากรนฝอยทรายชอบบนกระโดด จงมโอกาสสมผสกบสารเคมกำจดแมลงไดมาก
ดงนนการพนสารเคมกำจดแมลงทมฤทธตกคางตามแหลงเกาะพกจะไดผลด การควบคมตว
ออนทำไดยาก พวกอยบรเวณบานอาจควบคมโดยกำจดขยะ ปะรอยแตกตามกำแพงและพน
ดน การทาสารปองกนยงสามารถปองกนรนฝอยทรายกดได
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. สภทร สจรต. 2531. กฏวทยาการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ. หนา 203-213.
2. อษาวด ถาวระ. 2530. ใน: รายงานการสมมนาเพอหาแนวทางพฒนาทางวทยาศาสตร
และเทคโนโลย กรมวทยาศาสตรการแพทย, นนทบร. หนา 74-78.
28ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
3. ผลการปฏบตงานประจำป 2533. กองกฏวทยาทางแพทย กรมวทยาศาสตรการแพทย,
นนทบร. 19 หนา.
4. Anonymous. 1984. The Leishmaniasis: Report of a WHO Expert Committee.
WHO Tech. Rep. Ser. 701: 1-140.
5. Apiwathanasorn C., et al. 1989. A brief survey of phlebotomine sandflies in
Thailand. Southeast Asian J. Trop. Med. Pub. Hlth. 20(3): 429-432.
6. Charoenlarp P. 1986. Leishmaniasis. J Parasitol. Trop. Med. Association,
Thailand. 9(2): 38-43.
7. Lewis D.J. 1974. The biology of Phlebotomidae in relatiion to leismaniasis.
Annu. Rev. Entomol. 19: 363-384.
แมลงสาบ (Cockroaches) 29
อภวฏ ธวชสน สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย
แมลงสาบ (Cockroaches)
แมลงสาบเปนแมลงดกดำบรรพทอาศยอยบนโลกนมานานประมาณ 250 ลานป โดย
สนนษฐานจากหลกฐานซงเปนฟอสซล (fossil) ทถกคนพบ ตามการจำแนกแมลงทางวทยา-
ศาสตร แมลงสาบถกจดกลมไวในชน (class) Insecta, อนดบ (order) Orthoptera แตบาง
ครงพบวาในตำราบางเลมแมลงสาบอาจจะถกจดอยในอนดบ Dictyoptera หรอ Blattodea
กได ซงการจำแนกทแตกตางกนเหลานเกดขนจากการใชลกษณะบางอยางทแตกตางกนมา
ใชในการจำแนก แมลงสาบถกจำแนกยอยออกเปน วงศ (family) ตางๆ ไดทงสน 5 วงศ คอ
Blattidae, Blattellidae, Blaberidae, Cryptocercidae และ Polyphagidae จนกระทง
ปจจบนนแมลงสาบทพบทวโลกมทงสนประมาณ 4,000 ชนด
ชววทยาและนเวศวทยาของแมลงสาบ
แมลงสาบมการเจรญเตบโตเปนแบบไมสมบรณ (incomplete metamorphosis) ซง
เปนการเจรญเตบโตทมการเปลยนแปลงรปรางและขนาดเพยงเลกนอย วงจรชวต (life cycle)
ประกอบดวย 3 ระยะ คอ ไข (egg), ตวออนหรอตวกลางวย (nymph) และ ตวเตมวย (adult)
ซงตวออนนจะมลกษณะคลายตวเตมวย โดยตวออนระยะแรกทออกจากไขจะยงไมมปก
เมอผานการลอกคราบ 2-3 ครง จะเรมมปกและอวยวะสบพนธคอยๆ เจรญเตบโตขน จนเปน
ตวเตมวยทมปกเจรญเตมทและอวยวะสบพนธสมบรณ
ไขของแมลงสาบมปลอกหมเรยกวา ฝกไข (ootheca) มลกษณะคลายเมลดถว สวน
มากมสนำตาลแดง จำนวนของไขในแตละฝกจะแตกตางกนในแตละชนดของแมลงสาบ
โดยทวไปจะมประมาณฝกละ 16-30 ฟอง แมลงสาบสามารถวางไขไดหลายชด บางชนดอาจ
จะวางเพยง 4-8 ชด แตบางชนดอาจวางไขไดมากถง 90 ชด แมลงสาบบางชนดจะนำฝกไข
ตดตวไปดวยจนไขใกลจะฟกจงจะปลอยออกจากลำตว ลกษณะในการวางไขของแมลงสาบ
แตละชนดจะแตกตางกน สวนใหญแมลงสาบชอบวางไขในตทบ ลนชกหรอกลองกระดาษ
เปนตน นอกจากนยงอาจวางไขอยตามซอกหรอมมหอง ซงบางครงอาจจะวางไขตดกบฝา
ผนงหรอเฟอรนเจอรตางๆ ไดดวย ไขของแมลงสาบจะฟกภายในระยะเวลา 1-3 เดอน
30ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตวออนของแมลงสาบทฟกออกจากไขใหมๆ มสขาวและไมมปก เมอมอายได 3-4 สปดาห
กจะมการลอกคราบเกดขน ซงการลอกคราบนจะเกดขนอกหลายครงจนกระทงเปนตวเตมวย
จำนวนครงในการลอกคราบของตวออนและระยะเวลาทใชในการเจรญเตบโตจนกระทงเปน
ตวเตมวยนนแตกตางกนตามแตชนดของแมลงสาบ
แมลงสาบตวเตมวยมลำตวแบนรเปนรปไข ความยาวของลำตวตงแต 1 ซม. ถง 8 ซม.
มสตางๆ กนตงแตสนำตาลออนไปจนถงดำ บางชนดอาจมสอนทคอนขางแปลกตา เชน สสม
หรอสเขยวกได โดยทวไปแมลงสาบตวเมยจะอวนกวาตวผ หวของแมลงสาบมลกษณะคลาย
ผลชมพ คอ ดานบนปานสวนดานลางเรยวลง และสามารถเคลอนไหวไดอยางอสระ สวนหว
จะตดกบสวนอกโดยมสวนคอเลกๆ เชอมอย แมลงสาบอาจมปกหรอไมมปกกได โดยปกต
พวกทมปกเจรญดจะมปก 2 ค ปกคแรกจะแขงแรงกวาปกคหลง ทงนปกคหลงซงมลกษณะ
เปนเยอบางๆ จะซอนทบอยใตปกคแรก ปกของแมลงสาบจะปกคลมลำตวดานบนไวเกอบ
ทงหมด อยางไรกตามแมลงสาบบางชนดอาจมปกทกดสนกได ถงแมวาแมลงสาบจะสามารถ
บนไดกตามแตโดยทวไปแลวมกเดนหรอวงมากกวา ทงนจะบนในกรณทถกรบกวนเทานน
แมลงสาบมขา 3 ค ขาคหนาเลกกวาขาคหลง ขาของแมลงสาบนนมลกษณะเปนขาสำหรบ
วงจงทำใหแมลงสาบวงไดเรวมาก แมลงสาบมหนวดยาวเรยวแบบเสนดาย 1 ค ซงมขนเลกๆ
จำนวนมากอยรอบๆ หนวด ปากมลกษณะเปนแบบกดเคยว แมลงสาบสามารถกนอาหารได
ทกชนดไมวาจะเปนพชหรอสตว แตสวนมากชอบกนเศษอาหารประเภทแปงหรอนำตาล ซาก
สตวหรอแมลงทตายแลว นำลาย เสมหะ อจจาระ กระดาษ หรอแมแตผา เปนตน แมลงสาบ
มนสยชอบกนอาหารและถายอจจาระออกมาตลอดทางทเดนผาน ชอบออกหากนในเวลา
กลางคนและมกอยรวมกนเปนกลม แตกมแมลงสาบบางชนดทออกหากนในเวลากลางวน
แมลงสาบมแหลงกำเนดอยในเขตอบอน แตปจจบนพบวามการแพรกระจายไปทวโลก
ซงอาจจะตดไปกบสนคาจำพวกหบหอหรอลงไมทขนสงไปทางเรอหรอรถบรรทก อยางไรก
ตามยงคงพบแมลงสาบในภมภาคทมอากาศรอนมากกวาพนททมอากาศหนาวเยน โดยทวไป
แมลงสาบชอบอาศยอยตามบานเรอน ทอระบายนำ รานขายของชำ รานอาหาร หองครวใน
โรงพยาบาลหรอโรงแรม โกดงเกบสนคาทางการเกษตรหรอกระดาษ เปนตน แมลงสาบชอบ
อาศยอยในบรเวณทมด อบอน และมความชนสง
ความสำคญทางการแพทยของแมลงสาบ
แมลงสาบมความสำคญทางการแพทยและสาธารณสข เนองจากเปนพาหะสำคญท
สามารถนำเชอโรคตางๆ เชน ไวรส แบคทเรย เชอรา หรอโปรโตซว ตดตอมาสมนษยไดโดย
ทเชอโรคเหลานตดมากบขาหรอลำตวของแมลงสาบในขณะทแมลงสาบออกหากนตาม
บรเวณทสกปรก หรอการทเชอโรคเหลานอาจถกแมลงสาบกนเขาไปแลวไปสะสมอยในระบบ
แมลงสาบ (Cockroaches) 31
ทางเดนอาหาร ทำใหเชอโรคตางๆ ดงกลาวสามารถปนเปอนในอาหารหรอภาชนะทแมลงสาบ
เดนผานได ดงนนกลไกในการแพรเชอโรคของแมลงสาบจงเกดจากพฤตกรรมในการออกหา
อาหารและการกนอาหารของแมลงสาบซงชอบหาอาหารตามสงปฏกลและระหวางเดนจะ
สำรอกและถายมลไปตลอดทาง โรคทนำโดยแมลงสาบสวนใหญจงเปนโรคทเกยวกบทางเดน
อาหาร เชน อจจาระรวง บด ไทฟอยด และอาหารเปนพษ เปนตน อยางไรกตามแมลงสาบ
ยงสามารถเปนพาหะกอใหเกดโรคอนๆ ไดอก เชน โรคเรอน กาฬโรค ตบอกเสบ หอบหด
ภมแพ หรอแมแตโรคผวหนง นอกจากนยงมรายงานวาแมลงสาบสามารถเปนโฮสตกงกลาง
(intermediate host) ของพยาธไดหลายชนด เชน พยาธปากขอ (Ancylostoma duodenale)
, พยาธไสเดอนกลม (Ascaris lumbricoides), พยาธตดแคระ (Hymenolepis nana), พยาธ
ตดวว (Taenia saginata), พยาธใบไมโลหต (Schistosoma haematobium) เปนตน
แมลงสาบตวเตมวย (แมลงสาบเยอรมน)
( WHO, WHO 1997)
Eye
Antenna
PronotumWing
Cercus Stylus
Mouth parts
Leg
วงจรชวตของแมลงสาบ
(by courtesy of the Natural History Museum, London)
egg case
nymph
adult
(a)
(c)
(b)
32ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
จากรายงานการวจยทงในประเทศไทยและตางประเทศพบวาแมลงสาบเปนตวการ
สำคญทกอใหเกดโรคภมแพและหอบหดโดยเฉพาะอยางยงในผปวยเดก แมลงสาบจะปลอยสาร
กอภมแพ (allergen) ออกมาสบรเวณทเดนผานหรอฟงลอยอยในอากาศ เมอมนษยสมผสสาร
กอภมแพเหลานตอเนองกนในระยะเวลาพอสมควรกจะทำใหเกดโรคภมแพและหอบหดขนได
สารกอภมแพเหลานเชอวาเกดมาจากมลหรอสารบางอยางบนตวของแมลงสาบ ผลการวจย
จากหลายๆ รายงานพบวามผปวยโรคภมแพและหอบหดจำนวนไมนอยทใหผลการทดสอบทเปน
บวกตอการทดสอบกบสารกอภมแพทสกดจากแมลงสาบอเมรกนและแมลงสาบเยอรมน
ดงนนจะเหนไดวาแมลงสาบทงสองชนดนเปนตวการสำคญชนดหนงทกอใหเกดโรคภมแพ
และหอบหดของมนษย
แมลงสาบทพบไดในบานเรอนในประเทศไทย
จากผลการสำรวจของ Asahina and Hasegawa (1981), Asahina (1983), สวฒนา
จงววฒนาภรณ (2527) และ Tawatsin et al. (2001) สรปไดวา แมลงสาบทพบไดในบาน
เรอนในประเทศไทยจนถงปจจบนน มทงสน 12 ชนด คอ
1. Periplaneta americana หรอแมลงสาบอเมรกน (American cockroach) เปนแมลงสาบทมขนาดใหญทสดท
พบในบานเรอน ลำตวสนำตาลแดงมนวาว บน pronotum มจดสดำขนาดใหญ 2 จด ลอม
รอบดวยวงเสนสเหลองซงอาจเตมวงหรอมเพยงครงวงกได สวนรอบนอกสดเปนวงสดำ หนวด
เรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว 33-40 มม. ตวเมยยาว 30-35 มม. ทงสองเพศมปกเจรญด
และยาวถงปลายของสวนทอง ปกมสนำตาลแดงตลอดทงปกและไมมแถบสเหลองทขอบปก
แมลงสาบอเมรกนเปนแมลงสาบทพบมากตามทอระบายนำ หองนำ ในครว ตกบขาว หองเกบ
ของ กลองกระดาษทใชเกบวสดสงของ ตหนงสอ ลนชก และ ใตฝาเพดาน เปนตน
แมลงสาบอเมรกน (Periplaneta americana)
แมลงสาบ (Cockroaches) 33
2. Periplaneta brunnea หรอ large brown cockroach เปนแมลงสาบทมขนาดเลกกวาแมลงสาบอเมรกน
เพยงเลกนอย ลกษณะโดยทวไปกคลายคลงกบแมลงสาบอเมรกนแตลำตวมสนำตาลแดงคลำ
บน pronotum มจดสดำขนาดใหญ 2 จด ลอมรอบดวยวงเสนสเหลอง แตวงเสนสเหลองน
คอนขางพลามวไมคอยชดเจนเหมอนของแมลงสาบอเมรกน อาจเหนเปนเพยงรปสอมอยบน
ขอบหลงของ pronotum สวนรอบนอกสดเปนวงสดำ หนวดเรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว
30-37 มม. ตวเมยยาว 28-35 มม. ทงสองเพศมปกเจรญดและยาวถงปลายของสวนทอง
ปกมสนำตาลแดงตลอดทงปกและไมมแถบสเหลองทขอบปก โดยมากมกพบแมลงสาบชนดน
ไดทวไปในบานเรอนเชนเดยวกบแมลงสาบอเมรกน
แมลงสาบบรนเนย (Periplaneta brunnea)
แมลงสาบออสเตรเลย (Periplaneta australasiae)
3. Periplaneta australasiae หรอแมลงสาบออสเตรเลย (Australian cockroach) เปนแมลงสาบทมขนาดเลกกวา
แมลงสาบอเมรกนเพยงเลกนอย ลกษณะโดยทวไปกคลายกบแมลงสาบอเมรกน แตลำตวส
นำตาลแดงเขมกวาและปกมแถบสเหลองออนบรเวณขอบปกขางละ 1 แถบ ซงแถบนจะยาว
ประมาณ 1 ใน 3 ของความยาวปก ลกษณะคลายสายสะพายเป บน pronotum มจดสดำ
ขนาดใหญ 2 จด ลอมรอบดวยวงเสนสเหลองเดนชดและรอบนอกสดเปนวงสดำ หนวดเรยว
และยาวกวาลำตว ทงสองเพศมปกเจรญดและยาวถงปลายของสวนทอง ตวผยาว 30-33 มม.
ตวเมยยาว 28-31 มม. แมลงสาบออสเตรเลยชอบสภาพแวดลอมคลายๆ กบแมลงสาบอเมรกน
แตกอาจพบแมลงสาบ ชนดนบรเวณนอกบานไดบาง
34ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
4. Periplaneta fuliginosa หรอ smokybrown cockroach เปนแมลงสาบทมลกษณะใกลเคยงกบแมลงสาบ
อเมรกน แตลำตวสนำตาลเขมมนวาว ทงตวผและตวเมยยาวประมาณ 30-34 มม. หนวดเรยว
และยาวกวาลำตว ทงสองเพศมปกเจรญดและยาวคลมถงปลายของสวนทอง แมลงสาบชนด
นพบมากในสหรฐอเมรกา หลายประเทศในทวปยโรป ญปน และจน เพงจะมรายงานการ
สำรวจพบแมลงสาบชนดนเปนครงแรกในประเทศไทย ในป พ.ศ. 2544 (Tawatsin et al., 2001)
โดยสำรวจพบทจงหวดเชยงใหม ซงพบไดทงในและนอกบาน บรเวณในบานทสำรวจพบคอหอง
นอนและหองครว
แมลงสาบฟลจโนซา (Periplaneta fuliginosa)
แมลงสาบเยอรมน (Blattella germanica)
5. Blattella germanica หรอแมลงสาบเยอรมน (German cockroach) เปนแมลงสาบขนาดเลก มหนวด
เรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว 11-13 มม. ตวเมยยาว 11-15 มม. ทงสองเพศมปกเจรญด
ปกอาจยาวหรอสนกวาสวนทองเลกนอย มแถบสดำอยระหวางตาทงสองขาง ลำตวสนำตาลซด
แตเปนประกาย ขามสออนกวาลำตว pronotum มสพนเปนสนำตาลออนและมแถบสดำ 2 แถบ
พาดขนานตามแนวยาวของลำตว ในบานอาคารบานเรอนจะพบแมลงสาบเยอรมนไดใน
หอง ครว ชนวางของ ลนชก ซอกโตะ หรอกลองเกบของ เปนตน
แมลงสาบ (Cockroaches) 35
6. Blattella litulicollis หรอ smaller German cockroach เปนแมลงสาบทมขนาดและลกษณะคลายคลง
กบแมลงสาบเยอรมนมาก มหนวดเรยวและยาวกวาลำตว ทงตวผและตวเมยยาวประมาณ
11-13 มม. ทงสองเพศมปกเจรญดและปกยาวกวาลำตวมาก มแถบสดำอยระหวางตาทงสอง
ขาง ลำตวสนำตาลซดออนกวาแมลงสาบเยอรมน pronotum มสพนเปนสนำตาลออนและ
มแถบสดำ 2 แถบ พาดขนานตามแนวยาวของลำตว แตแถบดำนคอนขางเลกกวาของ
แมลงสาบเยอรมน ในบานจะพบแมลงสาบชนดนชอบเกาะอยตามฝาผนง
แมลงสาบลทรคอลส (Blattella lituricollis)
แมลงสาบผ (Neostylopyga rhombifolia)
7. Neostylopyga rhombifolia หรอ harlequin cockroach ชาวบานบางพนทเรยกแมลงสาบผ เปนแมลงสาบทม
ขนาดปานกลางจนถงขนาดใหญ มหนวดเรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว 18-26 มม. ตวเมย
ยาว 22-31 มม. ทงสองเพศปกเจรญด เปนเพยงเกลดปกและมเฉพาะปกหนา pronotum ม
จดสดำขนาดใหญ 2 จด รอบๆ สองจดนเปนสเหลอง สวนรอบนอกสดของ pronotum เปน
สดำ ลำตวเปนลวดลายสวยงามสนำตาลเขมหรอสดำสลบกบสเหลอง ในอาคารบานเรอนจะ
พบแมลงสาบชนดนมากในกลองกระดาษหรอภาชนะทใชเกบวสดสงของตางๆ นอกจากนยง
พบไดในหองครว ตกบขาว หรอตเกบของ
36ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
8. Nauphoeta cinerea หรอ lobster cockroach เปนแมลงสาบขนาดปานกลาง ลกษณะอวนเตย สวนทอง
คอนขางอวนกลม ขาสน หนวดสนกวาลำตว ตวผยาว 22-28 มม. ตวเมยยาว 22-33 มม.
ทงสองเพศมปกเจรญดสนำตาลหมน โดยปกจะสนกวาสวนทองแตยาวกวาครงหนงของสวน
ทอง ลำตวสนำตาลหมนออกเทา pronotum มลวดลายขยกขยกสนำตาล ขอบทงสองขาง
ของ pronotum มแถบสขาวอยนอกสดและถดเขามาเปนแถบสดำ ในอาคารบานเรอนจะพบ
แมลงสาบชนดนมากบรเวณพนครว ในตเกบของในหองครว กลองเกบวสดหรออาหารแหง
แมลงสาบซนเนเรย (Nauphoeta cinerea)
แมลงสาบเฟอรนเจอร (Supella longipalpa)
9. Supella longipalpa หรอ brown-banded cockroach เปนแมลงสาบขนาดเลก มหนวดเรยวยาวกวาลำตว
ตวผยาว 12-14 มม. ตวเมยยาว 9-13 มม. ทงสองเพศมปกเจรญด ปกของตวผจะเรยวยาว
ปกคลมสวนทองทงหมด ปกของตวเมยจะสนและกลมกวาของตวผ ขอบปกหนามแถบสนำตาล
ออนพาดตามแนวขวางสองแถบ ลำตวมสนำตาลออนไปจนถงสนำตาลเขม pronotum มส
ดำเปนรปคลายระฆงอยตรงกลาง ขอบดานขางทงสองของ pronotum เปนสขาวหรอนำตาล
ออน สวนมากจะพบแมลงสาบชนดนในบานไดตามกลองเกบของ ตเกบเอกสาร ลนชก ใตหรอ
หลงเฟอรนเจอร บางคนจงเรยกวาแมลงสาบเฟอรนเจอร (furniture cockroach)
แมลงสาบ (Cockroaches) 37
10. Pycnoscelus surinamensis หรอแมลงสาบสรนม หรอแมลงแกลบ (Surinam cockroach) เปนแมลงสาบขนาด
ปานกลาง ตวผยาว 13-17 มม. ตวเมยยาว 15-18 มม. หนวดสนกวาลำตว ปกเจรญดมสออน
กวาสของลำตว pronotum มสนำตาลเขมจนเกอบดำ ขอบบนของ pronotum มแถบสเหลอง
ซงขยายยาวจนคลมขอบดานขาง หรออยางนอยจะเปนแถบหรอจดสเหลองตรงขอบดานขาง
ขอบหลงของ pronotum เปนมมแหลมมน สวนทองคอนขางอวนกลม โดยปกตแลวแมลงสาบ
ชนดนชอบอาศยอยภายนอกอาคารบานเรอน มกพบในโพรงดนหรอบรเวณทมกอนหนทบ
อยางไรกตามบอยครงทพบวาแมลงสาบชนดนสามารถเขามาอาศยอยในบานเรอนไดเชนกน
แมลงสาบสรนม หรอแมลงแกลบ (Pycnoscelus surinamensis)
แมลงสาบอนดคส หรอแมลงแกลบ (Pycnoscelus indicus)
11. Pycnoscelus indicus หรอ burrowing cockroach หรอแมลงแกลบ เปนแมลงสาบทคอนขางคลายคลงกบ
แมลงสาบสรนม ตวผยาว 17-23 มม. ตวเมยยาว 16-24 มม. หนวดสนกวาลำตว ปกเจรญดม
สนำตาลออนตดกบสดำของลำตว pronotum มสดำและขอบดานหนาถงดานขางมแถบสขาว
หรอสครม หรออาจจะมแถบสนเฉพาะทดานหนาเทานนกได ขอบหลงของ pronotum เปน
มมแหลมมน แมลงสาบชนดนมรายงานการสำรวจพบในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย
เพยงครงเดยวเมอป พ.ศ. 2527 (สวฒนา จงววฒนาภรณ, 2527) มกพบแมลงสาบชนดนใน
บรเวณทคอนขางชนหรอมดน เชน ใตกระถางตนไม ถงขยะ หรอใตแผนไม เปนตน
38ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
12. Hebardina concinna เปนแมลงสาบขนาดเลก ตวผยาวประมาณ 18 มม. สวนตวเมยยาวประมาณ 15 มม.
ลำตวและปกสนำตาลดำ ขาสออนกวาลำตว มปกเจรญดความยาวของปกคลมไปจนถง
ปลายทอง แมลงสาบชนดนมรายงานการสำรวจพบในประเทศไทยเพยงครงเดยวเมอป
พ.ศ. 2526 (Asahina, 1983)
แมลงสาบคอนซนนา (Hebardina concinna)
การปองกนกำจดแมลงสาบ
มาตรการทใชในการปองกนกำจดแมลงสาบในบานเรอนสามารถดำเนนการไดดวย 2 วธ
ใหญๆ คอ
1. การจดการสภาพแวดลอม การรกษาความสะอาดภายในบรเวณบาน เชน หองนอน หองครว หองนำ และหอง
เกบของ เปนหวใจสำคญของการปองกนไมใหแมลงสาบเขามาอาศยและแพรพนธภายในบาน
ปองกนไมใหแมลงสาบเขาสบานโดยการปดหรออดชองโหวตางๆ บรเวณประตหนาตางหรอ
รองแตกราวบนผนงตวบาน รวมทงตดตะแกรงตาขายบรเวณรเปดสทอระบายนำทงในหอง
นำหรอหองครวหรอนอกบาน ภายในบานควรจดเกบขาวของตางๆ ใหเปนระเบยบเพอไมให
เปนทหลบซอนของแมลงสาบได เกบอาหารทงสดและแหงใหมดชดและคอยระวงไมใหมเศษ
อาหารตกหลนบนพน ถงขยะตองมฝาปดมดชดและควรหมนนำขยะไปกำจดทงอยางสมำเสมอ
2. การควบคมโดยใชสารเคมหรออปกรณกำจดแมลงตางๆ เมอพบวามแมลงสาบอยภายในบานจำเปนตองรบควบคมกำจดใหหมดไปโดยเรวโดย
การใชสารเคมหรออปกรณกำจดแมลงตางๆ สารเคมทนยมนำมาใชกำจดแมลงสาบ ไดแก
สารในกลม carbamate, organophosphorous compound, synthetic pyrethroid,
insect growth regulator (IGR) และ electron transport inhibitor (ETI) สารเคมเหลาน
แมลงสาบ (Cockroaches) 39
ถกนำมาพฒนาใหเปนผลตภณฑกำจดแมลงสาบไดหลายรปแบบ เชน สเปรยละอองฝอย
ผงสำหรบโรย หรอเหยอพษ เปนตน โดยทวไปแลวผลตภณฑเหลานถกพฒนาใหม
ประสทธภาพดในการกำจดแมลงสาบในบานเรอน อยางไรกตามไมควรทจะใชสารเคมแต
เพยงกลมใดกลมหนง หรอตวใดตวหนงตดตอกนเปนระยะเวลานานๆ เนองจากมรายงาน
วาการกระทำดงกลาวจะทำใหแมลงสาบสามารถสรางความตานทานตอสารเคมทใช โดย
เฉพาะอยางยงสารในกลม synthetic pyrethroid ดงนนจงควรทจะมการหมนเวยนเปลยน
กลมสารเคมทใชในการกำจดแมลงสาบเพอปองกนปญหาแมลงสาบสรางความตานทานตอ
สารเคมทใช
สารเคมบางชนดมคณสมบตเปนสารไลแมลงสาบ (cockroach repellent) ไดด
สารดงกลาวทมรายงานการวจยแลววามประสทธภาพดในการไลแมลงสาบ ไดแก DEPA
(N, N-diethylphenylacetamide), DECA (diethylcyclohexyacetamide), fencholic acid
(3-isopropyl-1-methylcyclopentanecarboxylic acid), DCP (N,N-diethylcyclohexane-
propanamide), DMP (dimethyl phthalate), citral หรอ eugenol เปนตน
สวนอปกรณกำจดแมลงสาบทนยมใช คอ กบดกแมลงสาบ ซงมทงแบบทเปนกบดก
ประตกล และกบดกทเปนกาวเหนยว ประสทธภาพของกบดกแมลงสาบสวนมากขนอยกบ
เหยอหรอสารทใชลอแมลงสาบใหมาเขากบดก ถาเหยอหรอสารทใชลอนนสามารถดงดด
แมลงสาบไดดกจะทำใหกบดกนนมประสทธภาพสงในการกำจดแมลงสาบ
ตารางท 1 สารเคมทใชในการควบคมกำจดแมลงสาบ (WHO, 2006)
Insecticide Chemical type Formulation Concentration WHO hazard
(g/l or g/kg) Classification of aia
Bendiocarb Carbamate Spray 2.4-4.8 II
Dust 10
Aerosol 2.5-10
Hydramethylnon Hydrazone Bait 21.5 III
Boric acid Inorganic Bait 1-100% -
Fenoxycarb Insect growth regulator Spray 1.2 U
Flufenoxuron Insect growth regulator Spray 0.3 U
Pyriproxyfen Insect growth regulator Spray 0.4-1.0 II
Hydroprene Insect growth regulator Spray 0.1-0.6 U
Dinotefuran Neonicotinoid Bait 0.2-1.0 NA
Spray 0.5
Imidacloprid Neonicotinoid Bait 1.85-2.15 II
40ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 1 สารเคมทใชในการควบคมกำจดแมลงสาบ (WHO, 2006) (ตอ)
Insecticide Chemical type Formulation Concentration WHO hazard
(g/l or g/kg) Classification of aia
Chlorpyrifos Organophosphate Spray 5 II
Aerosol 5 - 10
Dust 10 - 20
Bait 5
Microcapsule 2 - 4
Chlorpyrifos-methyl Organophosphate Spray 7 - 10 U
Diazinon Organophosphate Spray 5 II
Dust 20
Microcapsule 3 - 6
Fenitrothion Organophosphate Spray 10 - 20 II
Aerosol 5
Bait 50
Microcapsule 2.5 - 5
Malathion Organophosphate Spray 30 III
Dust 50
Pirimiphos-methyl Organophosphate Spray 25 III
Dust 20
a-Cypermethrin Pyrethroid Spray 0.3 - 0.6 II
b-Cyfluthrin Pyrethroid Spray 0.25 II
Bifenthrin Pyrethroid Spray 0.48 - 0.96 II
Cyfluthrin Pyrethroid Spray 0.40 II
Dust 0.5
Aerosol 0.2 - 0.4
Cyphenothrin Pyrethroid Spray 1 - 3 II
Aerosol 1 - 3
Microcapsule 1 - 3
D, D-trans-Cyphenothrin Pyrethroid Spray 0.5 - 1.5 NA
Aerosol 0.5 - 1.5
Microcapsule 0.5 - 1.5
Cypermethrin Pyrethroid Spray 0.5 - 2.0 II
แมลงสาบ (Cockroaches) 41
ตารางท 1 สารเคมทใชในการควบคมกำจดแมลงสาบ (WHO, 2006) (ตอ)
Insecticide Chemical type Formulation Concentration WHO hazard
(g/l or g/kg) Classification of aia
Deltamethrin Pyrethroid Spray 0.30 II
Dust 0.5
Aerosol 0.1 - 0.25
Esfenvalerate Pyrethroid Spray 0.5 - 1 II
Etofenprox Pyrethroid Spray 5 - 10 U
Dust 5
Aerosol 0.5
l-Cyhalothrin Pyrethroid Spray 0.15 - 0.3 II
Permethrin Pyrethroid Spray 1.25 - 2.5 II
Dust 5.0
Aerosol 2.5 - 5.0
Fipronil Phenylpyrazole Bait 0.1 - 0.5 II
Sulfiuramid Sulfonamide Bait 10 III
ai = active ingredient
a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use;
NA = not available
เอกสารอางอง
1. วารณ สขศร. 2534. Insecta (Hexapoda). ใน ปาราสตวทยาทางการแพทย.
พสย กรยวเชยร, บรรณาธการ. กรงเทพมหานคร: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย.
หนา 420-424.
2. วรตน สมทรพงษ. 2521. แมลงสาบ. วารสารของกรมวทยาศาสตรการแพทย. 20 (1):
135-138.
3. สมฤทธ สงหอาสา. 2540. กฏวทยา-อะคาโรวทยาการแพทยและสตวแพทย. กรงเทพ-
มหานคร: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. หนา 25-26.
4. สชาต อปถมภ และคณะ. กฏวทยาทางการแพทย (Medical entomology).
กรงเทพมหานคร: บารมการพมพ. หนา 111-129.
5. สวฒนา จงววฒนาภรณ. 2527. การศกษาอนกรมวธานของแมลงสาบตามชมชนใน
บางจงหวดทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย. วทยานพนธวทยาศาสตร
มหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย. 192 หนา.
42ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
6. นภา เบญจพงศ และคณะ. 2540. การสำรวจชนดและความชกชมของแมลงสาบใน
โรงพยาบาล 4 แหง ในภาคกลางของประเทศไทย. วารสารโรคตดตอ. 23 (2): 171-177.
7. อษาวด ถาวระ. 2541. แมลงสาบและการควบคม. เอกสารประกอบการบรรยายวชาการ
ควบคมแมลงในบานเรอนแกสมาชกสมาคมผประกอบการธรกจกำจดแมลง. 4 หนา.
8. Anonymous. 2006. Pesticides and their application for the control of vectors
and pests of public health importance. Geneva: WHO. 113 pp.
9. Asahina S. 1983. Domiciliary cockroach species in Thailand. Promotion of
Provincial Health Service Project. PPH-Project-Series No. 5. 12 pp.
10. Asahina S., Hasegawa M. 1981. A brief survey of domiciliary cockroaches in
Chanthaburi province, Thailand. Southeast Asian J. Trop. Med. Public Health.
12 (1): 124-125.
11. Cochran D. G. 1982. Cockroach: biology and control. WHO/VBC/82.856: 1-35.
12. Cochran D.G. 1999. Cockroaches: their biology, distribution and control.
WHO/CDS/CPC/WHOPES/99.3: 1-51.
13. Fotedar R., et al. 1991. Cockroaches (Blattella germanica) as carriers of micro-
organisms of medical importance in hospitals. Epidemiol. Infect. 107: 181-187.
14. Hagenbuch B. E., et al. 1987. Two chemical repellents for control of German
(Orthoptera: Blattellidae) and American cockroaches (Orthoptera: Blattidae).
J. Econ. Entomol. 80 (5): 1022-1024.
15. James M. T., Harwood R. F. 1969. Herms’s medical entomology, Sixth Edition.
London: MacMillan Company, p. 115-122.
16. Kongpanichkul A., Vichyanond, P and Tuchinda M. 1997. Allergen skin test
reactivities among asthmatic Thai children. J. Med. Assoc. Thai. 80 (2): 69-75.
17. Pumhiran P., Towiwat P., Mahakit P. 1997. Aeroallergen sensitivity of Thai
paptients with allergic rhinitis. Asian Pac. J. Allergey Immunol. 15 (4): 183-185.
18. Rozendaal J. A. 1997. Vector control. Geneva: WHO. p. 288-301.
19. Sastre J., et al. 1996. Allergy to cockroaches in patients with asthma and
rhinitis in an urban area (Madrid). Allergy. 51 (8): 582-586.
20. Tawatsin A., et al. 2001. Cockroach surveys in 14 provinces of Thailand.
J. Vector Ecol. 26 (2): 232-238.
21. Vartak P. H., Tungikar V. B. and Sharma R. N. 1994. Comparative repellent
properties of certain chemicals against mosquitoes, house flies and cock-
roaches using modified techniques. J. Commun. Dis. 26 (3): 156-160.
แมลงวน (Flies) 43
จกรวาล ชมภศร สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย
แมลงวน (Flies)
ประเทศไทยตงอยในเขตเสนศนยสตร มสภาพอากาศรอนชนเหมาะกบการเจรญ
เตบโตของแมลงชนดตางๆ ซงแมลงถอไดวาเปนสงมชวตทมจำนวนชนดมากทสด แมลงบาง
ชนดมประโยชน แตบางชนดเปนโทษตอมนษยโดยเปนพาหะกอใหเกดโรคทเปนปญหาทาง
สาธารณสข
แมลงวนเปนแมลงชนดหนงทกอใหเกดปญหากบคนมากมาย กอใหเกดความรำคาญ
แกคนและสตว แมลงวนบานสามารถนำโรค โดยมเชอโรคตดไปกบสวนตางๆ ของรางกาย เชน
ปาก ขา และขน เชอโรคจะถกถายทอดไปในขณะทแมลงวนตอมอาหาร เมอคนรบประทาน
อาหารทมแมลงวนตอมเขาไปอาจจะกอใหเกดโรคตางๆ หลายชนด เชน โรคระบบทางเดนอาหาร
ไดแก ทองรวงอยางรนแรง ไทฟอยด พาราไทฟอยด อหวาตกโรค อาหารเปนพษ นอกจาก
นอาจกอใหเกดโรคโปลโอ และโรคไวรสอนๆ เชน โรครดสดวงตา เยอบตาอกเสบและตาแดง
แมลงวนบางชนดไชเขาทางผวหนงของคนและสตว กอใหเกดการอกเสบของผวหนงและเปน
แผลเนา ไดแก แมลงวนหวเขยวและแมลงวนหลงลายบางชนด นอกจากปญหาของแมลงวน
ดงทกลาวมาแลวนน ยงพบวา แหลงเพาะพนธของแมลงวนมกมกลนเหมนรบกวน ทำลาย
ทศนยภาพอนสวยงาม และมผลตอความเปนอยของคนและสตว
แมลงวนบาน (House flies)
แมลงวนบานจดอยใน Family Muscidae มชอวทยาศาสตรวา Musca domestica
และมชอสามญวา common house fly เปนแมลงวนทมการแพรกระจายทวโลกทงเขตรอน
เขตอบอน รวมทงเขตหนาวบางพนท จดวาเปนแมลงวนทมความใกลชดกบคน และมความ
สำคญมากทสดทเปนปญหาทางสาธารณสข และปศสตว
แมลงวนบานมความสำคญทางการแพทยและสตวแพทย โดยเปนพาหะนำเชอทกอให
เกดโรคหลายชนด เชน เชอแบคทเรย นอกจากนยงเปนตวนำไขพยาธชนดตางๆ และเปน
โฮสตกงกลางของพยาธตวกลมหลายชนดในสตว
44ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แมลงวนบานตวผมความยาว 5.6-6.5 มลลเมตร และตวเมยมความยาว 6.5-7.5
มลลเมตร ลำตวของแมลงวนไมมสสะทอนแสง มสนำตาลออนจนถงสเขม พบแพรกระจาย
อยางกวางขวางในทกจงหวดของประเทศไทย พบมากในชวงฤดรอน ในคอกสตวทมอาหาร
ตกหลนบนพน และมกองอจจาระสตวบรเวณใกลคอกจะพบแมลงวนจำนวนมาก เชน คอกสกร
และคอกไก แมลงวนเหลานจะรบกวนสตวตลอดเวลา ทำใหสตวพกผอนไมไดเตมท และกน
อาหารลดลงซงอาจเปนผลทำใหผลผลตจากสตวลดลงดวย
ชววทยา วงจรชวต (Life cycle)
แมลงวนบานมวงจรชวต 4 ระยะคอ ระยะไข ระยะตวหนอน ระยะดกแด และระยะตว
เตมวย
ระยะไข แมลงวนบานจะวางไขบนสงขบถาย มลสตว สงปฏกลทมความชนสง ไขมรป
รางคอนขางเรยวยาวคลายกลวยหอม (banana shape) มขนาดเลกยาวประมาณ 1.0-1.2
มลลเมตร สขาวขนหรอสครม ระยะไขตองการความชนประมาณ 90 เปอรเซนต ระยะเวลา
ของการเจรญจากไขไปเปนตวหนอนขนอยกบอาหารและอณหภม ไขจะฟกภายใน 6-12 ชวโมง
ระยะตวหนอน ระยะตวหนอนม 3 ระยะ ลำตวประกอบดวยปลอง 12 ปลอง มการ
ลอกคราบ 2 ครง โดยระยะท 1 มขนาดความยาวประมาณ 1-3 มลลเมตร ระยะท 2 ยาว
ประมาณ 3-5 มลลเมตร และระยะท 3 ยาวประมาณ 5-13 มลลเมตร ตวหนอนมลกษณะ
ทรงกลมยาวคลายเมดขาวสาร หวคอนขางแบน สวนทายจะกลม ไมมระยางค ตวหนอนระยะท
1 จนถงระยะท 3 จะมลำตวคอนขางใส กอนทจะเขาระยะดกแด จะมสขาวหรอสเหลอง
เลกนอย ตวหนอนระยะทายของระยะท 3 อาจเรยกวา prepupae ตวหนอนจะมปากทมอวยวะ
คลายตะขอเรยกวา mouth hook ทำหนาทในการกนอาหารและการเคลอนยายตว ตวหนอน
ระยะท 1, 2 และระยะท 3 ตอนตน เปนระยะตวหนอนทกนอาหารทอยในธรรมชาต ไดแก
แบคทเรย ยสต และเศษสงปฏกลทมโปรตนและวตามน อณหภมทเหมาะสมตอการเจรญ
แมลงวนบาน Musca domestica(จาก Greenberg, 1971)
แมลงวน (Flies) 45
เตบโตประมาณ 35 องศาเซลเซยส และตองการความชนสงมาก ตวหนอนระยะท 1 ตองการ
ความชนสงกวา 97 เปอรเซนต ตวหนอนเหลานจะไมชอบแสงและจะอยรวมกนเปนกลมกอน
ตวหนอนระยะท 3 ชวงปลายจะหยดกนอาหาร และเปลยนไปเปนระยะกอนเขาดกแด
ตวหนอนระยะนไมชอบกลนเหมนและตองการความแหง จะเคลอนตวขนสพนผวอาหารทม
ความแหง และจะเขาสระยะดกแด
ระยะดกแด เมอตวหนอนระยะท 3 เจรญเตมทแลวจะกลายเปนดกแด ดกแดทเจรญ
เตมทแลวมความยาว 6-8 มลลเมตร และมลกษณะคลายถงเบยร (barrel-shape) ระยะแรก
ดกแดจะมสเหลองครม แตเมอแหงจะกลายเปนสแดง และในทสดจะมสนำตาลเขม ชวงระยะ
ดกแดนานประมาณ 14-28 วน
ระยะตวเตมวย ตวเตมวยของแมลงวนออกจากดกแดโดยการดนออกทปลายดานหนา
ของดกแดดวยอวยวะทเรยกวา ptilinal sac อวยวะดงกลาวจะบวมขยายออก ความดนของ
ถงนจะทำใหเกดรอยแยกตามแนวนอนรอบๆ ถงดกแดทระดบของปลองท 5 ของผวตวหนอน
เดม ถาแมลงตวเตมวยโผลออกมาจากถงดกแดในกองปยระดบทลกๆ แมลงจะไชผานขนมา
ทผวของกองปย โดยการพองตวและหดตวของ ptilinal sac
พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior)
แมลงวนบานสามารถกนอาหารของคนไดทกชนด ตลอดจนมลของคนและสตว สามารถ
มชวตอยไดเมอไดรบนำและนำตาลหรอคารโบไฮเดรต ตวเมยตองการอาหารประเภทโปรตน
เพอใชในการพฒนาของไข การเขาหาอาหารโดยการบนสม และสงทชวยกระตนคอ การมอง
เหน และการไดรบกลน การรบรอาหารจะใชสวนปากและสวนขา จะดดกนอาหารทเปนของเหลว
แตถาเปนอาหารแขงมนจะปลอยนำลายออกมาทำใหอาหารเปยกเพอใหอาหารออนตวกอนท
จะดดกน
แหลงเพาะพนธ (Breeding sites)
แหลงเพาะพนธของแมลงวนบานสามารถแบงออกไดดงน
1. มลสตว แมลงวนบานจะวางไขในมลสตวตางชนดกนในแตละภมภาค มลววเปนแหลง
วางไขทสำคญในหลายภมภาคของโลก นอกจากนยงมมลสตวอนๆ ทเปนแหลงเพาะพนธ
ไดแก ลา แพะ แกะ กระตาย กระบอ อฐ ในประเทศไทยแหลงเพาะพนธทดของแมลงวนบาน
คอ มลสกรและมลไก
2. เศษอาหารและสงปฏกลจากกรรมวธการผลตอาหาร เชน เปลอกผลไมบางชนด
นอกจากนดนทเปยกดวยเศษอาหารกสามารถเปนแหลงเพาะพนธได
3. อนทรยวตถอนๆ ไดแก ปลาปน กระดกปน กากจากการสกดนำมนพชบางชนด
4. ทอระบายนำโสโครกจากบอบำบดนำเสย
46ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
นเวศวทยาของตวเตมวย (Ecology of adult flies)
ความเขาใจเกยวกบในเรองนเวศวทยาของแมลงวนบานจะชวยใหทราบบทบาทของ
แมลงวนในการเปนพาหะของโรคและการวางแผนควบคมโรคไดถกตองดงน
- แหลงเกาะพก (Resting places) การเกาะพกในตอนกลางวน ถาแหลงอาหารไม
สมบรณแมลงวนบานจะเกาะพกบนพน ผนง เพดานหอง สวนนอกบานจะเปนรว บนได ขยะ
กระปอง ราวตากผา กอหญา และวชพช แตโดยทวไปการเกาะพกจะอยใกลแหลงอาหาร
เชน บรเวณแหลงกำจดขยะมลฝอยทไมถกสขลกษณะ
สวนการเกาะพกในตอนกลางคน แหลงเกาะพกทมกพบแมลงวนบานคอ เพดาน
ถาอณหภมสงจะเกาะบรเวณรว ราวตากผา สายไฟฟา เชอก วชพช กอหญา ซงแหลงเกาะ
พกในเวลากลางคนจะเปนบรเวณเดยวกบตอนกลางวน
- ความชกชม (Fluctuation) ความชกชมของแมลงวนขนอยกบความสมบรณของ
แหลงเพาะพนธ และความสามารถในการขยายพนธ นอกจากน อณหภม ความชนและแสง
สวาง กเปนปจจยทสำคญเชนกน ความหนาแนนของแมลงวนบานสงสดในชวงอณหภม 20-
25 องศาเซลเซยส และจะไมพบแมลงวนบานทอณหภมสงกวา 45 องศาเซลเซยส และตำกวา
10 องศาเซลเซยส
- พฤตกรรมและการแพรกระจาย (Behavior and distribution) โดยทวไปแมลงวน
บานจะอยใกลแหลงอาหารและแหลงเพาะพนธ แมลงวนบานมการเคลอนไหวตวตลอดเวลา
ทงนขนอยกบอณหภม ความชน กระแสลม แสง และส แมลงวนบานจะเกาะพกทอณหภม 35 -
40 องศาเซลเซยส สวนพฤตกรรมการวางไข การผสมพนธ การกนอาหาร และการบนจะหยด
กจกรรมทอณหภมตำกวา 15 องศาเซลเซยส แมลงวนบานจะมการเคลอนไหวบรเวณทม
ความชนตำ บรเวณทมอณหภมสงกวา 20 องศาเซลเซยส แมลงวนบานจะเกาะพกบรเวณ
นอกบาน หรอทมรมเงาทอยใกลบรเวณทโลงแจง
แมลงวนหวเขยว (Blow flies)
แมลงวนหวเขยวจดอยใน Family Calliphoridae แมลงวนใน Family น มหลายชนด
ตวออนของแมลงวนพวกนกนซากสตวทตายแลว หรอกนเนอเนา นอกจากนยงพบเปนปรสต
ของสตวขาปลองหลายชนดดวย แมลงวนใน Family น มลำตวเทอะทะ และพบขนแขง (bristle)
ตามลำตวจำนวนมาก
Family นประกอบดวยหลาย Subfamily แตทมความสำคญทางการแพทยและ
สตวแพทย ไดแก Subfamily Calliphorinae และ Subfamily Chrysomyinae
Subfamily Chrysomyinae มลกษณะสำคญดงนคอ ขนแขง (bristle) บนอกปลองกลาง
(mesonotum) เจรญไมดนก เสนปก stem vein จะไมมขนขนเปนแถว ตระกลทพบมากไดแก
แมลงวน (Flies) 47
Chrysomya เปนแมลงวนทมสเขยวจนถงสนำเงนปนดำ และตระกล Cochliomyia เปนแมลง
วนทมสเขยวจนถงสเขยวอมมวง
Subfamily Calliphorinae มลกษณะสำคญดงน ขนแขง (bristle) บนอกปลองกลาง
(mesonotum) เจรญด เสนปก stem vein จะไมมขนขนเปนแถว ตระกลทพบมากไดแก Luicilia,
Phaenicia และ Calliphora โดยแมลงวน Luicilia และ Phaenicia สวนอกและสวนทองจะม
สเขยวเปนเงา เขยวทองแดง หรอทองแดง ขณะทแมลงวน Calliphora สวนอกจะมสดำ สวน
ทองมสนำเงนปนดำ หรอสนำเงนมนวาวสะทอนแสง
แมลงวนหวเขยวทพบไดทวไปในประเทศไทย ไดแก Chrysomya megacephala
C. rufifacies, Phaenicia sericata และ P. cuprina
แมลงวนหวเขยว Chrysomya megacephala แมลงวนหวเขยวชนดนจดอยใน Subfamily Chrysomyinae พบวามการแพรกระจาย
ทวไปในแถบตะวนออกและออสเตรเลย ไมพบในเขตแอฟรกา เปนแมลงวนหวเขยวทพบมาก
ทสดในประเทศไทย แมลงวนชนดนจะมขนาดใหญ ลำตวมขนาดใหญประมาณ 8-12 มลลเมตร
ลำตวมนวาวสนำเงนเขยว
ชววทยา
- วงจรชวต (Life cycle) ไขแมลงวนหวเขยวจะฟกเปนตวหนอนภายในระยะเวลา
9-10 ชวโมง ทอณหภม 24-28 องศาเซลเซยส และสามารถวางไขไดประมาณ 254 ฟอง
ตวหนอนจะเจรญไดดในอาหารเหลว โดยมรายงานวาอาหารทมประสทธภาพดทสดในการ
เพาะเลยงตวหนอนของแมลงวนชนดนคอ อจจาระเหลว ตวหนอนจะอยรวมกนเปนกลม
บรเวณสวนบนของอาหาร เนองจากตองการอากาศสำหรบการหายใจ ตวหนอนของแมลงวน
ชนดนจะพบมากในมลของสตวทกนเนอ สวนมลของสตวทกนพชจะพบนอยมาก เชน มา โค
กระบอ เมอตวหนอนเจรญเตมทแลว มนจะหาบรเวณทแหงเพอเขาสระยะดกแด และในทสด
แมลงวนหวเขยว Chrysomya megacephala
(จาก Greenberg, 1971)
48ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
เขาสระยะตวเตมวย
- พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior) แมลงวนหวเขยวจะพบมากบรเวณ
แหลงอาหารทมโปรตนสง เชน โรงฆาสตว แหลงขายปลา ขายเนอสตว โดยจะดดกนบนเนอ
สตวและปลา นอกจากนยงพบบรเวณกองขยะหลงตลาด แหลงกำจดขยะมลฝอยทมความชนสง
เศษอาหารและผลไมทมรสหวาน
- พฤตกรรมและการแพรกระจาย (Behavior and distribution) แมลงวนหวเขยว
ชนดนพบแพรกระจายทวไปตามแหลงอาหารและแหลงเพาะพนธทมความชนสงกวาแมลงวนบาน
ความยนยาวของอายขนอยกบอณหภมและความชน ในธรรมชาตแมลงวนหวเขยวชนดนจะ
วางไขในอจจาระคน นอกจากนยงชอบวางไขในซากสตวทตายแลว สวนในหองปฏบตการ
ตวเตมวยทออกจากดกแดแลว 8-9 วน จะเรมวางไขในชวงเวลาบายมากกวาชวงเวลาอน
แมลงวนหวเขยว Phaenicia sericata แมลงวนหวเขยวชนดนจดอยใน Subfamily Calliphorinae มลกษณะทสำคญคอ ขน
แขง (bristles) บนอกปลองกลางเจรญดและ stem vein จะไมมขนขนเปนแถวเปนแมลงวนท
มลำตวมนวาวสเขยวสด จงมชอภาษาองกฤษวา green bottles ลำตวมขนาด 5-10 มลลเมตร
ชววทยา
- พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior) แมลงวนหวเขยวชนดนจะดดกน
อาหารเหลวรวมทงอาหารจากแหลงเพาะพนธ โดยจะดดกนของทเปนของเหลวทเกดจากการ
หมก นำหวานจากเกสรดอกไม ตวเตมวยตวเมยตองการโปรตนเพอใชในการพฒนาของไขให
เจรญเตมท
นเวศวทยาของตวเตมวย (Ecology of adult flies)
- แหลงเกาะพก (Resting places) การเกาะพกในชวงเวลากลางวนจะเกาะพกนอก
บานตามตนพชใกลโรงฆาสตว สวนการเกาะพกในเวลากลางคนจะอยบรเวณใกลเคยงกบ
แมลงวนหวเขยว Phaenicia sericata
(จาก Greenberg, 1971)
แมลงวน (Flies) 49
แหลงทหากนในเวลากลางวน คอจะเกาะพกตามตนไมและใบหญา
- พฤตกรรมและการแพรกระจาย (Behavior and distribution) พฤตกรรมการผสม
พนธของแมลงวนหวเขยวชนดนคอ จะผสมพนธหลงออกจากดกแด 3-8 วน หลงจากเจรญ
เปนตวเตมวยได 8-14 วน การวางไขจะเลอกพนผวทมความชนสง ชอบวางไขบนซากสตว
หรอเนอสตวทเนาเหมน การวางไขในแตละครงจะวางประมาณ 80-170 ฟอง แมลงวนชนดน
สามารถแพรกระจายไดระยะ 3.5 ไมล โดยอตราการเคลอนท 3.5 ไมลตอ 48 ชวโมง
แมลงวนหลงลาย (Flesh flies)
แมลงวนหลงลายเปนแมลงวนทจดอยใน Family Sarcophagidae มขนาดกลางจน
ถงใหญ โดยทวไปมขนาดใหญกวาแมลงวนบานและแมลงวนหวเขยว ลำตวมสเทาเขมหรอส
เทาออน สาเหตทเรยกวาแมลงวนหลงลายเนองจากปลองทองดานบนมลายคลายตาหมากรก
แมลงวนหลงลายบางครงออกลกเปนตวออน โดยอาจจะวางตวออนในบาดแผล ตวออนของ
แมลงวนพวกนเจรญในบาดแผล บางชนดวางตวออนในเนอสตวทกำลงเนา หรอวางตวออนใน
สงเนาเปอยผพงอนๆ ตวออนแมลงวนหลงลายหลายชนดเปนสาเหตของโรค myiasis ของคน
และสตวเลยง นอกจากนยงเปนปรสตภายนอกรางกายของสตวมกระดกสนหลงหลายชนด
แมลงวน Parasarcophaga ruficornis เปนแมลงวนหลงลายทพบกระจายทวไปในประเทศไทย แตมความหนาแนนตำ
แมลงวนหลงลาย Parasarcophaga ruficornis(จาก บญเสรม, 2543)
50ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ชววทยา
- วงจรชวต (Life cycle) ไดมรายงานการศกษาในหองเลยงแมลงดวยอาหารผสม
และเนอววสดแชนำทอณหภม 27ฑ4 องศาเซลเซยส ความชนสมพทธ 78ฑ4 พบวาใน 1 วน
แมลงวนหลงลายชนดนจะวางไข 1 ครง หรอไมวางไขเลย จำนวนไขในแตละครง 3-36 ฟอง
และบางครงออกลกเปนตว (larviparous) จำนวน 3-11 ตวตอครง
อณหภมจะมผลตอนำหนกของแมลงวน พบวา ถาอณหภมสงหรอตำเกนไป จะทำให
นำหนกของดกแดและตวเตมวยนอยลงและทอณหภมสงหรอตำเกนไปจะทำใหแมลงวนหลงลาย
P. ruficornis ตายมากขน สวนอณหภมทเหมาะสมตอการเจรญเตบโตคอ 22-28 องศาเซลเซยส
- พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior) แมลงวนหลงลายแตละชนดจะกน
อาหารแตกตางกนไป บางชนดชอบกนตามมลสตวและซากสตวเนาเปอย หรอระยะทม
อาหารเนาเปอย บางชนดชอบกนเนอสตว บางชนดชอบอาหารทมรสหวาน และบางชนด
ชอบอาหารทะเลหรอผลไมตากแหง สำหรบแมลงวนหลงลาย P. ruficornis พบวาหากนตาม
มลคนและสตว ซากสตว รวมทงอาหารตากแหง และชอบดดกนนำหวานจากเกสรดอกไม
ความสำคญทางการแพทย และสาธารณสข
แมลงวนเปนแมลงทมความสำคญทางการแพทยและสาธารณสข แมลงวนแตละชนด
กอใหเกดปญหาอยางมาก โดยเปนพาหะนำเชอโรคจากแหลงตางๆ มาสคน และสตวโดยตรง
นอกจากนยงกอใหเกดความรำคาญอกดวย
แมลงวนเปนพาหะนำโรค เนองจากแมลงวนมนสยชอบกนอาหารตามแหลงสกปรก เชอโรคตางๆ จงตดตามขา
และลำตวของแมลงวน เมอแมลงวนบนไปตอมอาหารทคนและสตวกน เชอโรคเหลานนกจะ
ลงไปอยในอาหาร นอกจากนแมลงวนมนสยชอบถาย และสำรอกของเหลวออกมาเวลากน
อาหาร เชอโรคทอยในระบบทางเดนอาหารของแมลงวนจงถกถายทอดลงสอาหาร
แมลงวนเปนพาหะนำโรค ดงน
1. โรคทเกดจากแบคทเรย ไดแก
l บด (Shigellosis) ไดแก บดทเกดจากเชอแบคทเรย Shigella sp.
l ไขรากสาด (Salmonellosis) ไดแก ไขไทฟอยด พาราไทฟอยด ซงเกดจากเชอ
แบคทเรย Salmonella
l อหวาตกโรค (Cholera) ไดแก เชอแบคทเรย Vibrio cholerae
l อาหารเปนพษ (Food poisoning) ซงเกดจากอาหารมเชอปนเปอน
แมลงวน (Flies) 51
2. โรคทเกดจากโปรโตซว
l บดมตว (Amoebic dysentery) ไดแก เชอ Entamoeba histolytica
3. หนอนพยาธ
แมลงวนสามารถนำไขของหนอนพยาธไดหลายชนด ไดแก พยาธเสนดาย (Enterobius)
พยาธตวกลม (Ascaris) พยาธปากขอ (Ancylostoma) เปนตน
4. ไวรส (Virus)
แมลงวนสามารถนำไวรสททำใหเกดโรคโปลโอ (Poliomyelitis)
5. โรคผวหนงและแผลเรอรง
แมลงวนชอบบนเกาะตามแผลสามารถนำเชอไปได เชน โรคคดทะราด โรคเรอน
การควบคม
แมลงวนเปนแมลงทกอใหเกดปญหากบมนษยมากมาย โดยกอใหเกดความรำคาญ
การเปนพาหะนำโรคตางๆ รวมถงการกอใหเกดความเสยหายในดานการปศสตว จงไดมความ
พยายามในการควบคมเพอลดความหนาแนนของแมลงวนลงจนไมกอใหเกดปญหา การควบ
คมแมลงวนสามารถทำไดหลายวธดงน
1. การควบคมโดยวธการสขวทยาและสขาภบาลสงแวดลอม วธนจดเปนวธการกำจดแมลงวนทมประสทธภาพดทสด ซงทำไดดงน
1.1 การกำจดและลดแหลงเพาะพนธแมลงวน
l ขยะตามบานเรอน นำมาใสถงขยะตองปดฝาใหมดชด เพอปองกนแมลงวนและ
นำขยะไปฝงหรอเผาอยางสมำเสมอ สปดาหละไมนอยกวา 2 ครง
l ขยะรวมของชมชนนอกเขตเมองควรจดเกบอยางสมำเสมอ นำไปฝงหรอเผาใน
ททเหมาะสม
l มลสตวตางๆ จะสงเสรมสนบสนนใหมการนำไปใชประโยชนใหมากทสด คอ
นำไปทำอตสาหกรรมปยคอก นำไปกลบฝงใตตนไมเพอใชเปนปย
l มลสตวตามฟารมปศสตว และฟารมสตวปกขนาดใหญ เชน โค กระบอ สกร
เปด ไก ควรมการนำไปใชประโยชนอยางรวดเรว ไมควรเกบสะสมไวมากจน
เกนไปควรจะมการสรางโรงเรอนทถกตอง จดเตรยมสถานทเกบมลสตว และ
วธการเกบทถกตองตามสขาภบาลสงแวดลอม
1.2 การใหการสขศกษา และการใหชมชนรบผดชอบดานสขาภบาลสงแวดลอม
l การจดทำโครงการใหความรแกเดกนกเรยน สถานศกษา สถานบรการ และ
สถานประกอบการ รานคา รานอาหาร
52ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
l จดทำโปสเตอร แผนพบและสอสขศกษาทกรปแบบ รวมทงวทย โทรทศน และ
หอกระจายขาวในหมบาน
l อบรมผประกอบอาหาร ใหไดรบความรอยางถกตอง
2. การควบคมโดยการใชสารเคมควบคมแมลงวน สารเคมทจะนำมาใชในการควบคมแมลงวน ควรมคณสมบตดงน
1. ควรมประสทธภาพในการกำจดแมลงวนไดสง ใชปรมาณนอยและแมลงวนสามารถ
สรางความตานทานไดยาก
2. ควรจะมฤทธคงทนไดยาวนานในสภาพธรรมชาต และไมสลายตวเรวเกนไป
3. มความปลอดภยตอคน สตว และสงมชวตอนๆ หากสงมชวตดงกลาวไดรบสาร
เคมเขาไปในรางกาย จะสามารถยอยสลาย หรอขบถายออกนอกรางกายไดโดยเรว ไมเกด
การสะสมในเนอเยอไขมน หรอนำนม
4. สามารถยอยสลายไดโดยจลนทรยในสภาพธรรมชาต ไมตกคางในสภาพแวดลอม
ยาวนาน
5. ควรสะดวกตอการใชงาน ไมจำเปนตองใชเครองมอทสลบซบซอน
6. ไมควรมฤทธกดกรอน หรอเกดการอดตน จนเกดความเสยหายตอเครองมอเครอง
พนไดงาย
7. ราคาถกและคมคาตอการนำไปใช
มาตรการใชสารเคมจะใชในกรณทจำเปนเทานน และมาตรการทพจารณานำมาใชม
ดงน
2.1 การควบคมหนอนแมลงวนทแหลงเพาะพนธ
การควบคมจะดำเนนการโดยใชเครองพนอดแรงทพนสารเคม ใหมขนาดละอองนำยา
ทมขนาดใหญพอควร เพอสามารถทำใหพนผวของแหลงเพาะพนธเปยกลกไดระหวาง 10-15
เซนตเมตร โดยใชสารเคมกลมออรแกนโน ฟอสฟอรส หรอคาบารเมท เชน ไดอะซนอน
0.5-1.0 gm/m2 เปนตน นอกจากนยงมสารยบยงการเจรญเตบโต เชน Diflubenzuron 1.0
gm/m2 หรอ Cyromazine 0.5-1.0 gm/m2 ซงอาจนำมาใชตามความเหมาะสม แหลงเพาะ
พนธทใชวธการควบคมลกษณะน ไดแก กองขยะ ทเกบขยะในตลาด สถานประกอบการ
และสถานศกษา โดยพนทก 2-3 สปดาห
2.2 การพนสารเคมฤทธตกคางทแหลงเกาะพก
วธการนควรใชเมอมความจำเปน เพอลดความชกชมโดยพจารณาใชเฉพาะแหลงเกาะ
พกทอยใกลแหลงเพาะพนธเทานน สารเคมทนำมาใชคอ เฟนนโตรไธออน 1.0-2.0 gm/m2
ไดอะซนอน 0.5-1.0 gm/m2 และพรมฟอส เมทธล 1.0-2.0 gm/m2
แมลงวน (Flies) 53
2.3 การใชสารเคมชบวสดแขวน
แมลงวนมนสยชอบเกาะพกในอาคารทงเวลากลางวน และกลางคนตามเชอกหรอสาย
ไฟหรอวสดทแขวนในแนวตงแนวดงบรเวณตลาด รานคา โรงฆาสตว รานอาหาร หรอโรงเรอน
อนๆ วธนจะใชเชอกปานหรอวสดทเหมาะสมยาวประมาณ 1-2 เมตร ขนอยกบความสงของ
อาคาร ชบนำตาลผสมกาวทำใหมสดำผสมดวยสารเคม เชน ไดอะซนอน หรอ เฟนนโตรไธออน
หรอ พรมฟอส เมทธล ความเขมขน 8-10 % โดยเปลยนวสดนทก 2-3 เดอน
2.4 การใชเหยอพษ
วธการนเปนวธทแนะนำใหใชในแหลงทมแมลงวนชกชม เชน บรเวณรานคา โรงครว
โรงงานประกอบอาหารตางๆ และแหลงทมแมลงอนๆ การทำเหยอพษมหลายวธเชน
1) Dry Scatter bait เปนเหยอชนดแหงเคลอบดวยนำตาลผสมสารเคม เชน ใชทราย
หรอเปลอกหอย หรอวสดเหยอลออนๆ นำมาเคลอบ
2) Liquid sprinkle bait เปนเหยอชนดนำผสมดวยนำตาลหรอสารลออนๆ แลวพน
ตามแหลงทคาดวามแมลงวนชกชม
3) Liquid dispenser bait เปนเหยออาหารชนดนำ เชน นมหรอนำตาลผสมสารเคม
(1-2% ฟอรมาลดไฮด)
4) Viscous paint-on baits เปนเหยอชนดของเหลวขนเหนยว เปนกาวดกโดยผสม
กบนำตาลหรอสารลอ โดยนำแทงไมชบตงทงไวตามแหลงแมลงวนชกชม อาจชบ
สารเคมดวยกได
2.5 การพนเคมแบบฟงกระจาย (Space spray)
วธการนสามารถทำไดทงภายใน และภายนอกอาคาร อาจใชวธ mist spraying,
fogging หรอ ULV โดยพนทางพนดนหรอพนทางอากาศ อกวธทสามารถนำมาพนไดคอการ
ใช mist blower ซงมขอดคอ กระแสลมจะมผลตอประสทธภาพของการพนนอยกวาวธอน วธ
นมกใชในการพนตามแหลงกำจดขยะมลฝอยกอนทจะมการฝงกลบ
3. การควบคมโดยวธกล 3.1 การใชมงลวด
เนองจากบางพนทมแมลงวนชกชม การลดความหนาแนนของแมลงวนจงทำไดลำบาก
การใชมงลวดจะสามารถปองกนแมลงวนมารบกวนไดมาก
3.2 การใชไมตแมลงวน
เปนวธทเหมาะสำหรบพนททเปนทปด เชน ในอาคารทมมงลวดและประตมดชด
ใชกำจดแมลงวนทเลดลอดเขามา การใชไมตแมลงวนไมอาจลดประชากรแมลงวนทเพาะพนธ
ในธรรมชาตลงได
54ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
3.3 กรงดกแมลงวน
วธนจะใชเหยอลอดงดดใหแมลงวนมาหากน หลงจากแมลงวนดดกนอาหารแลว หรอ
เกดการตกใจระหวางการดดกนอาหารจะบนขนสงเขาไปสพนททจำกดขอบเขตดานบน และ
ไมสามารถบนกลบได การใชกรงดกแมลงวนจะไดผลดหากพนททใชเปนพนทปด
4. การควบคมโดยวธกายภาพ วธการนจะใชกบดกไฟฟาและแสงไฟ ซงจะมผลตอแมลงวนนอยเมอเปรยบเทยบกบ
แมลงชนดอน กบดกดงกลาวน มประสทธภาพดกบแมลงวนทหากนตอนกลางคน อยางไรกด
มการใชกนมากตามแหลงขายอาหารสด โรงอาหาร และโรงพยาบาล
5. การควบคมแมลงวนโดยชวนทรย การควบคมแมลงวนโดยวธนจะใชสงมชวตทมอยตามธรรมชาตมาชวยกำจดแมลงวน
ในระยะตางๆ ไมวาจะเปนไข ตวหนอน ดกแด หรอตวเตมวย
5.1 การใชตวหำ (Predators)
ทสำคญไดแก ไรสกล Macrocheles และ Fuscorpoda โดยไรทงสองชนดนจะกนไข
และตวออนแมลงวน นอกจากนยงมแมลงหำตวอนๆ เชน แมงมม แมลงหนบ ตกแตนตำขาว
มด แตน ตอ จงจก ตกแก กบ คางคก นก และไก เปนตน
5.2 การใชตวเบยน (Parasitoids)
ไดแก ตวตอสกล Spalangia, Muscidifurax, Nasonia ซงจะทำลายแมลงวนระยะ
ดกแด และ Tachinaephagus ทำลายแมลงวนระยะดกแด นอกจากนยงมตวเบยนอนๆ เชน
แมลงวนกนขน และดวงกนกระดก
5.3 การใชจลนทรย (Microorganisms)
ไดแก แบคทเรย เชน Bacillus thuringiensis และเชอรา Entomophthora sp.
การควบคมแมลงวนโดยใชวธแบบผสมผสานจะเปนวธการลดความหนาแนนและ
ควบคมแมลงวนอยางมประสทธภาพ
แมลงวน (Flies) 55
ตารางท 1 Insecticides used for residual treatment for fly control (WHO, 2006)
Insecticide Chemical typea Concentration Dosage of WHO hazard Remarks
of formulation ai (g/m2) Classification
as applied (g/l) of aia
Bendiocarb Carbamate 2 - 8 0.1 - 0.4 II 4
Azamethiphos Organophosphate 10 - 50 1.0 - 2.0 III 1
Chlorpyrifos-methyl Organophosphate 6 - 9 0.4 - 0.6 U 1 & 5
Diazinon Organophosphate 10 - 20 0.4 - 0.8 Il 1
Dimethoate Organophosphate 10 - 25 0.046 - 0.5 Il 2
Fenitrothion Organophosphate 10 - 50 1.0 - 2.0 Il 1
Malathion Organophosphate 50 1.0 - 2.0 III 3
Naled Organophosphate 10 0.4 - 0.8 II 4
Pirimphos-methyl Organophosphate 12.5 - 25.0 1.0 - 2.0 IIl 1
a-Cypermethrin Pyrethroid 0.3 - 0.6 0.015 - 0.03 II 1
b-Cypermethrin Pyrethroid 1.0 0.05 Il 1
Betacyfluthrin Pyrethroid 0.15 0.0075 Il 1
Bifenthrin Pyrethroid 0.48 - 0.96 0.024 - 0.048 Il 1
Cyfluthrin Pyrethroid 1.25 0.03 Il 1
Cypermethrin Pyrethroid 2.5 - 10.0 0.025 - 0.1 Il 1
Cyphenothrin Pyrethroid - 0.025 - 0.05 Il 1
Deltamethrin Pyrethroid 0.15 - 0.30 0.0075 - 0.015 Il 1
Esfenvalerate Pyrethroid 0.5 - 1.0 0.025 - 0.05 Il 1
Etofenprox Pyrethroid 2.5 - 5 0.1 - 0.2 U 1
Fenvalerate Pyrethroid 10 - 50 1.0 Il 2
l-cyhalothrin Pyrethroid 0.7 0.01 - 0.03 Il 1
Permethrin Pyrethroid 1.25 0.0625 Il 1
D-Phenothrin Pyrethroid - 2.5 U 1
ai = active ingredient a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use
Remarks:
1. Can also be used in milk rooms, restaurants and food stores.
2. Animals must be removed during treatment; not to be used in milk rooms.
3. Only premium-grade malathion should be used in milk rooms and food-processing plants.
4. Not to be used ill milk rooms; at strength of 2.5 g/l (0.25%) call be applied to chicken roosts, nests, etc., without removing
the birds; animals must be removed.
5. In chicken houses, birds must be removed at application time and brought back only after 4 h.
56ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 2 Pyrethroid mixtures used in cold and thermal fog formulations for fly control (WHO, 2006) Pyrethroid mixture Concentration (g ai/ha)
Cold fog Thermal fog
Permethrin + 5.0 - 7.5 5.0 - 15.0
S-bioallethrin + 0.075 - 0.75 0.2 - 2.0
piperonyl butoxide 5.25 - 5.75 9.0 - 17.0
Bioresmethrin + - 5.5
S-bioallethrin + - 11.0 - 17.0
piperonyl butoxide - 0 - 56
Phenothrin + 5.0 - 12.5 4.0 - 7.0
tetrarnethrin + 2.0 - 2.5 1.5 - 16.0
piperonyl butoxide 5.0 - 10.0 2.0 - 48.0
Etofenprox + 5 - 10 0.18 - 0.37
pyrethrins + 5 - 10 0.18 - 0.37
piperonyl butoxide 10 - 20 10 - 20
l-Cyhalothrin + 0.5 0.5
tetramethrin + 1.0 1.0
piperonyl butoxide 1.5 1.5
Cyperrnethrin + 2.8 2.8
S-bioallethrin + 2 2
piperonyl butoxide 10 10
Tetrarnethrin + 12 - 14 12 - 14
D-phenothrin 6 - 7 6 - 7
D-Tetrarnethin + 1.2 - 2.5 1.2 - 2.5
cyphenothrin 3.7 - 7.5 3.7 - 7.5
D-Tetrarnethrin + 1.2 - 2.5 1.2 - 2.5
D, D- trans-cyphenothrin 2 - 8 2 - 8
Deltarnethrin + 0.3 - 0.7 0.3 - 0.7
S-bioallethrin + 0.5 - 1.3 0.16 - 1.3
piperonyl butoxide 1.5 1.5
ai = active ingredient
แมลงวน (Flies) 57
ตารางท 3 Insecticides used for space treatment for fly control (WHO, 2006)
Insecticide Chemical type Dosage of ai (g/m2) WHO hazard
Classification of aia
Chlorpyrifos-methyl Organophosphate 100 - 150 U
Diazinon Organophosphate 336 II
Dimethoate Organophosphate 224 II
Malathion Organophosphate 672 III
Naled Organophosphate 224 II
Pirimiphos-methyl Organophosphate 250 III
Bioresrnethrin Pyrethroid 5 - 10 U
Cypermethrin Pyrethroid 2 - 5 II
Cyphenothrin Pyrethroid 5 - 10 II
d ,d-trans-Cyphenothrin Pyrethroid 2.5 - 5 NA
Deltamethrin Pyrethroid 0.5 - 1.0 II
Esfenvalerate Pyrethroid 2 - 4 II
Etofenprox Pyrethroid 10 - 20 U
l-Cyhalothrin Pyrethroid 0.5 - 1.0 II
Permethrin Pyrethroid 5 - 10 II
D-Phenothrin Pyrethroid 5 - 20 U
Resrnethrin Pyrethroid 2 - 4 III
ai = active ingredient
a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use;
NA = not available
ตารางท 4 Insect growth regulators used as housefly larvicides (WHO, 2006)
Insecticide Dosage of ai (g ai/m2) WHO hazard
Classification of aia
Diflubenzuron 0.5 - 1.0 U
Cyromazine 0.5 - 1.0 U
Pyriproxifen 0.05 - 0.1 U
Triflumuron 0.25 - 0.5 U
ai = active ingredient
a Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use.
58ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 5 Insecticides used in toxic baits for fly control (WHO, 2006)
Insecticide Chemical type WHO hazard
Classification of aia
Spinosad Biopesticide U
Propoxur Carbamate II
Imidacloprid Neonicotinoid II
Thiamethoxam Neonicotinoid NA
Azamethiphos Organophosphate III
Diazinon Organophosphate II
Dimethoate Organophosphate II
Naled Organophosphate II
Phoxim Organophosphate II
Trichlorfon Organophosphate II
ai = active ingredient
a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; NA = not available
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. ชตาภา เกตวลต. 2523. กฏวทยาทางการแพทยและสตวแพทย. ภาควชากฏวทยา,
มหาวทยาลยเกษตรศาสตร หนา 91-130.
2. บญเสรม อวมออง. 2543. แมลงวน: กฏวทยาและการควบคม. นนทบร: กองมาลาเรย,
กรมควบคมโรคตดตอ. 89 หนา.
3. ศนยควบคมพาหะนำโรค. 2535. การควบคมแมลงวน. นนทบร: กรมควบคมโรคตดตอ
กระทรวงสาธารณสข. 42 หนา.
4. สมฤทธ สงหอาษา. 2540 กฏวทยา-อะคาโรวทยาการแพทยและสตวแพทย. พมพครงท 2.
กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย หนา 198-214.
5. อาคม สงขวรานนท. กฏวทยาทางสตวแพทย. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: สำนกพมพรว
เขยว หนา 248-302.
6. Amoudi M.A., F.M. Diab and S.S.M. About-Fannah. 1994. Development rate
and mortality of immature Parasarcophaga (Liopygia) ruficornis (Diptera:
Sarcophagae) at constant laboratory temperatures. J. Med. Entomol. 31(1):
168-70.
7. Anonymous. 2006. Pesticides and their application for the control of vectors
and pests of public health importance. Geneva: WHO. 113 pp.
แมลงวน (Flies) 59
8. Chavasse D.C, and H.H. Yap. 1997. Chemical methods for the control of
vectors and pests of public health importance. Geneva: World Health
Organization, 129 pp.
9. Esser J.R. 1991. Biology of Chrysomya megacephala (Diptera: Calliphoridae)
and reduction of losses caused to the salted-dried fish industy in South-East
Asia. Bull. Entomol. Res. 81: 33-41.
10. Greenberg B. 1971. Flies and disease. Volume I: Ecology, Classification and
Biotic Associations. Princeton: Princeton University Press. 856 pp.
11. Greenberg B. 1973. Flies and disease. Volume II: Biology and disease
transmission. Princeton: Princeton University Press. 477 pp.
12. Keiding J. 1986. The Housefly: Biology and control. Geneva: World Health
Organization, 63 pp.
60ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
อษาวด ถาวระ สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย
เหา และ โลน (Lice)
เหา
เปนแมลงทรจกกนมานานนบรอยป มรายงานพบเหาหว (head louse) และไขเหาจาก
หวของคนโบราณในศตวรรษแรกของพทธศกราช เหาจดอยใน Order Anoplura Family
Pediculidae มขนาดเลก ไมมปก ลำตวแบนแบบ dorsoventral สวนปากมววฒนาการไป
ใหเหมาะสมตอการดดเลอด มชอสามญวา sucking lice ทกระยะการเจรญเตบโตของเหา
ดดเลอดเปนอาหาร
เหาทมความสำคญทางการแพทย ม 3 ชนด คอ เหาหว หรอ head louse (Pediculus
humanus capitis) เหาตว หรอ body louse (Pediculus humanus humanus หรอ Pediculus
humanus corporis) และโลน หรอ pubic louse (Phthirus pubis)
เหาหวและเหาตว Pediculus humanus
รปรางลกษณะ ตวเตมวย (adult)
ตวผมขนาดเลกกวาตวเมย เหาหวตวผมขนาดเฉลย 2.8 มลลเมตร ตวเมยขนาดเฉลย
3.2 มลลเมตร เหาตวมขนาดใหญกวาเหาหวเลกนอย ตวผมขนาดเฉลย 3.2 มลลเมตร ตวเมย
ขนาดเฉลย 3.8 มลลเมตร มขา 6 ขา เปนแบบจบยดเสนขน (clinging type) ปลายขาม
เลบเรยวแหลมเรยกวา “tarsal claws” สวนของ tibia ยนออกดานขางคลายนวหวแมมอ
เรยกวา “tibial thumb” หนวดสนม 5 ปลอง มตาขนาดเลก ปากเปนแบบแทงดด ปลองอก
แตละปลองเชอมเปนชนเดยวกนไมเหนขอบเขต ไมมปก มรหายใจ (spiracle) 1 ค สวนทอง
แบงเปน 9 ปลอง แตเหนชดเจนเพยง 6-7 ปลอง แตละปลองมรหายใจ 1 ค และมทออากาศ
กระจายทวลำตว การแยกเพศของเหาใหสงเกตบรเวณปลายสดของปลองสดทาย ตวเมยม
gonopods สำหรบวางไขมลกษณะเปนงาม ตวผมอวยวะสบพนธ (aedeagus) ลกษณะเปน
แทงปลายแหลมยนออกมาททองปลองสดทาย
เหา และ โลน (Lice) 61
ไข (nit)
มสเหลอง ขนาดประมาณ 0.8 มลลเมตร ใชเวลาประมาณ 7-10 วนจงจะฟกเปนตว
เหาหววางไขตดอยใกลโคนผมโดยมสารซเมนตเคลอบอย แมฟกเปนตวเปลอกกยงตดอยแต
หางจากโคนผมเกน 6 มลลเมตร มองเหนเปนจดสขาวใสกวาไขทยงไมฟก สวนเหาตววางไข
ตดกบตะเขบเสอผาหรออาจวางไขบนเสนขนตามรางกาย
ตวกลางวย (nymph)
ฟกออกมาจากไขมลกษณะคลายตวเตมวย แตขนาดเลกกวา ชวงทตวกลางวยกำลง
เจรญเตบโตตองการเลอดเปนอาหาร มการลอกคราบ 3 ครง จงกลายเปนตวเตมวย ใชระยะ
เวลาประมาณ 7-13 วน
ชววทยา เหา มสองชนด คอ เหาหว และเหาตว ซงเหาทงสองชนดนมลกษณะคลายคลงกน
มาก สามารถผสมพนธกนได แตกตางกนทขนาด อปนสยและการนำโรค เหาตวอาศยอยตาม
ตะเขบเสอผา เมอหวจงออกมาดดกนเลอด สวนเหาหวตองอาศยอยบนศรษะตลอดเวลา
เหา (Pediculus humanus)
ตวผ ตวเมย
วงจรชวตของเหาEggs (nits)
Nymph 3Nymph 2Nymph 1
Adult
เหาหว (Pediculus capitis)
62ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
นำลายของเหาทำใหโฮสตคนศรษะอยางมาก แมกระทงรกษาหายแลวกยงมอาการคนอยอก
ระยะหนง เหาทงสองเพศกนเลอดเปนอาหารตงแตเปนตวออนจนตลอดชวต จงเปนปรสต
ภายนอก (ectoparasite) ทสำคญของคน วนหนงเหาดดเลอดประมาณ 5 ครง วงจรชวตของ
เหาประกอบดวย 3 ระยะ คอ ไข (egg) ตวกลางวย (nymph) และตวเตมวย (adult) หลงจาก
เปนตวเตมวยไดประมาณ 10 ชวโมงจงเรมผสมพนธ เหาผสมพนธบอยครง สามารถขยายพนธ
ไดตลอดป เหาเรมวางไขภายใน 24-48 ชวโมงหลงผสมพนธ เหาหววางไขประมาณ 4-5 ฟอง
ตอวน ตลอดชวตวางไขไดประมาณ 270-300 ฟอง วงจรชวตใชเวลาประมาณ 2-3 สปดาห
ขนอยกบสภาพแวดลอม ไดแก อณหภม ความชน ตวเตมวยของเหาทงสองชนดม อายประมาณ
2-4 สปดาห
ความสำคญทางการแพทย
เหาเปนปรสตภายนอก (ectoparasite) ของคน ดดกนเลอดเปนอาหาร การอาศยอย
ของเหาทำใหมการสญเสยเลอด โฮสตเกดอาการคนเนองจากโปรตนในนำลายของเหา การเกา
ทำใหผวหนงอกเสบตดเชอไดงาย ภาวะทคนมเหาอาศยอยเรยกวา “Pediculosis” ถามโลน
เรยกวา “Phthiriasis” รายทเปนเรอรงการเกาอาจทำใหผวหนงหยาบกรานและมสคลำ เรยกวา
Vagabond‘s disease
เหาตวมความสำคญทางการแพทยเนองจากเปนพาหะของโรคหลายชนด ไดแก
Epidemic typhus, Trench fever และ Relapsing fever โรคดงกลาวนยงไมมรายงานวาพบ
ในประเทศไทย แตเนองจากเหาตวซงเปนพาหะมรปรางลกษณะและวงจรชวตคลายเหาหว
มาก จงควรจะเรยนรไวพอสงเขปเพอการเฝาระวงโรค
Epidemic typhus (louse-borne typhus) เปนโรครายแรง มอตราตายสง เกดจากเชอรคเกตเซย Rickettsia prowazeki มเหา
ตวเปนพาหะนำเชอมาสคนโดยการสดหายใจเอามลของเหาทมเชออยเขาไป เชอไมไดเขาไป
อยในตอมนำลาย เหาไดรบเชอจากการดดเลอดผปวย เชอเขาไปเพมจำนวนอยางรวดเรว
และหลดออกมาภายนอกกบมลของเหา เชอสามารถอยในมลของเหาไดนาน 66 วน โรคน
เคยระบาดในทวปยโรป อาฟรกาเหนอ เอเชย อเมรกากลางและอเมรกาใต
Trench fever เกดจากเชอรคเกตเซย Rochalimaea quintana โดยมเหาตวเปนพาหะ เปนโรคทไม
รายแรง ระบาดในระหวางสงครามโลกทงสองครงทประเทศยโกสลาเวยและยเครน คนไดรบ
เชอโดยการปนเปอนของมลเหาทางบาดแผลหรอเนอเยอออน
เหา และ โลน (Lice) 63
Relapsing fever เกดจากเชอ spirochetes, Borrelia recurrentis โดยมเหาตวเปนพาหะ เปนโรค
รายแรง มอตราตายสง ปจจบนยงพบมากในประเทศเอธโอเปยและซดาน คนไดรบเชอเมอบ
ตวเหาแลวไปถกบาดแผลหรอเนอเยอออน แตเชอโรคไมถกถายทอดทางมลเหาหรอการกด
เหาหวและเหาตวตดตอจากคนหนงไปสอกคนหนงไดเรว โดยเฉพาะในสภาพแวดลอม
ทมผคนอยอยางแออดหรอใกลชดกน เชน โรงเรยน คายทหาร คก คายอพยพ เดกเปนเหา
มากกวาผใหญ ผใหญทเปนเหามกตดมาจากเดก เชอกนวาผใหญมความตานทานตอเหา
มากกวาเดกและรกษาความสะอาดไดดกวา ซงเปนสงสำคญในการยบยงการเจรญเตบโต
และการเพมจำนวนของเหา
การแพรกระจายของเหาเกดขนไดหลายทาง อาจจะเกดจากการสมผสโดยตรงหรอตด
จากการใชของรวมกน เชน เหาหวตดตอโดยใชหวหรอหมวกรวมกน เหาตวตดตอโดยใช
เสอผา ผาเชดตวหรอผาปทนอนรวมกน เหาไมสามารถกระโดดไปยงทตางๆ ดงนนการตดตอ
ไปยงสตวอนจงเกดขนเมอมการสมผสอยางใกลชดหรอใชสงของรวมกนเทานน
การตรวจวนจฉย
ผทเปนเหามกมอาการคนตลอดเวลา การตรวจหาเหาหวใหเปดผมบรเวณขางหและทาย
ทอย ตรวจดไขซงมสเหลองตรงบรเวณใกลโคนผม และอาจพบตวเหาแอบซอนอยตามเสนผม
สำหรบเหาตวมกพบไขซอนอยตามตะเขบเสอผาและพบตวเตมวยอาศยอยตามขนหนาอก
วธการปองกนกำจด
ครหรอผปกครองควรสำรวจเหาใหเดกและบคคลในครอบครวอยางนอยสปดาหละครง
หากพบผทเปนเหาควรรบดำเนนการรกษาโดยเรว ควบคไปกบการรกษาความสะอาดและ
ควรปองกนไมใหตดตอไปยงบคคลอน โดยจดใหนอนหางจากผอนและพยายามไมคลกคลกบ
เพอนๆ จนกวาจะรกษาหาย ผทมผมยาวในชวงทเปนเหาควรตดสนและสระผมทก 1-2 วน
การกำจดเหาอยางงายทสดคอ การใชหวเสนยดสางเหาใสกระดาษแลวนำไปทงทกวน
และสระผมใหสะอาดอยเสมอ วธนสามารถกำจดเหาใหหมดไปภายใน 2-3 สปดาห โดยไม
ตองใชเคมกำจดเหา แตอาจทำไดยากในกรณทไมไดทำการรณรงคกำจดเหาพรอมกนทง
โรงเรยน ผปกครองหรอครไมมเวลาพอ และเดกทเปนเหายงเปนเดกเลกชวยตวเองไมได
นอกจากนครหรอผปกครองอาจใชเคมกำจดเหาในกลมไพรทรอยดซงมความปลอดภยสง
เชน permethrin 0.5%, d-phenothrin 0.5% ซงผลตในรปแปงหรอแชมพกำจดเหา อษาวด
และคณะ (2532) วจยพบวาสารดงกลาวสามารถกำจดเหาไดในเวลาไมถงครงชวโมง โดยไม
64ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
Nymph 3Nymph 2Nymph 1 Adult
มอาการแพ ชวยใหโรงเรยนสามารถควบคมเหาไดอยางมประสทธภาพ หากมการบรหาร
จดการทด มการประสานงานระหวางคร เจาหนาทสาธารณสขและผปกครอง
โลน (Pubic louse; Phthirus pubis)
โลนตวเตมวยมขนาดเฉลย 2 มลลเมตร รปรางคลายป แตกตางจากเหาคอ สวนอก
ใหญกวาสวนทองและขาทงสามคเจรญไมเทากน
วงจรชวตของโลน
โลน (Phthirus pubis)
Eggs (nits)
ชววทยา วงจรชวตของโลนคลายคลงกบเหา ไขจะฟกภายใน 7-8 วน ตวออนใชเวลาเจรญเตบโต
13-17 วน ตวเตมวยอายไมถง 4 สปดาห โลนวางไขนอยเพยง 3 ฟองตอวน ตลอดชวตวางไข
ประมาณ 26 ฟอง ชอบอาศยอยตามขนบรเวณอวยวะสบพนธ แตอาจพบอยตามขนตา ขน
คว และขนรกแร การตดตอของโลนไปสผอนเกดไดโดยการมเพศสมพนธ หรอใชเสอผา หรอ
สวมรวมกบผทมตวโลน
วธปองกนกำจด
เนองจากโลนอาศยอยบรเวณขนตามทลบ จงสามารถกำจดดวยวธงายๆ คอ โกนขน
ทง และใชแอลกอฮอลทำความสะอาดบรเวณทเปนและขางเคยง หากตองการกำจดโดยใช
เหา และ โลน (Lice) 65
เคมสามารถใชเคมชนดเดยวกบทใชในการกำจดเหาได ในกรณทตวโลนไปตดอยทขนควหรอ
ขนตา ควรใชวาสลนออยทเมนท (vaseline ointment) ซงมสารออกฤทธประเภท pyrethrins
ทาบางๆ ลงบนขน แลวลบไปมาอยางระมดระวง อยาใหเขาตา ระยะเวลาทใชผลตภณฑม
ตงแต 1 ถง 24 ชวโมง ขนอยกบชนดและปรมาณของสารออกฤทธ
ตารางท 1 สารเคมทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดเหาคนมหลายชนดดงตาราง
(WHO, 2006)
Insecticide Chemical type Formulation Concentration WHO hazard
(g/l or g/kg) Classification of aia
Carbaryl Carbamate Dust 50 II
Propoxur Carbamate Dust 10 II
Lindane Organochlorine Dust 10 II
Lotion 10
Malathion Organophosphate Dust 10 III
Lotion 5
Temephos Organophosphate Dust 20 U
Bioallethrin Synthetic pyrethroid Lotion 3 - 4 II
Shampoo 3 - 4
Aerosol 6
Permethrin Synthetic pyrethroid Dust 5 II
Lotion 10
Shampoo 10
D-Phenothrin Synthetic pyrethroid Dust 2 - 4 U
Shampoo 2 - 4
Lotion 2 - 4
ai = active ingredient
a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use
66ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. ประคอง พนธอไร, อษาวด ถาวระ และภวนาถ อนทรอดม. 2526. การเปนเหาของ
นกเรยนชนบท. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 25: 101-6.
2. สชาต อปถมภ และคณะ. 2526. กฏวทยาทางแพทย. กรงเทพ: บารมการพมพ.
3. อษาวด ถาวระ. 2526. เหา. ใน: กองกฏวทยาทางแพทย. การควบคมแมลงทสำคญ
ทางการแพทย. กรงเทพฯ: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย.
4. อษาวด ถาวระ และคณะ. 2538. Evaluation of Sumithrin powder against head
lice. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 27: 397-403.
5. อษาวด ถาวระ และคณะ. 2531. ภาวะการเปนเหาของเดกนกเรยนชนบทในภาคตางๆ
ของประเทศไทย. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 30: 75-82.
6. อษาวด ถาวระ และคณะ. 2532. การกำจดเหาในเดกนกเรยนชนบทโดยใชผงเคมเพอร
เมทรนส. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 31: 241-7.
7. พสย กรยวเชยรและคณะ. 2534 ปาราสตวทยาทางการแพทย. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณ
มหาวทยาลย.
8. Anonymous. 1975. Lice. WHO/VBC. 75. 520.
9. Anonymous. 1984 Chemical methods for the control of arthropod vectors and
pests of public health importance. Geneva: WHO.
10. Anonymous. 2006. Pesticides and their application for the control of vectors
and pests of public health importance. Geneva: WHO. 113 pp.
11. Mumcuoglu YK and Zias J. 1988. Head lice Pediculus humanus capitis
(Anoplura: Pediculidae) from hair combs excavated in Israel and dated from
the first century B.C. to the eighth century. A.D. J Med Entomol. 25: 545-7.
12. Pratt HD and Kent S. 1973. Lice of public health importance and their control.
Atlanta: Department of Health, Education and Welfare.
13. Sumethanurugkul P. 1994. Treatment of pediculosis with permethrin shampoo.
J Trop Med Parasitol. 17: 30-7.
14. Tawatsin A, et al. 1995. Management and control of head lice (Pediculus
humanus capitis) in schoolchildren. J Trop Med Parasitol. 18: 42-50.
14. Weidhaas DE and Gratz NG. 1982. Lice. WHO/VBC. 82. 858.
เรอดและมวนเพชฌฆาต (Bed bugs and Assassin bugs) 67
สภทรา เตยวเจรญ ภาควชาปรสตวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล มหาวทยาลยมหดล
เรอด และ มวนเพชฌฆาต (Bed bugs and Assassin bugs)
เรอดและมวนเพชฌฆาต เปนแมลงทอยใน Order Hemiptera (hemi = half, pteron
= wing) ซงมลกษณะเฉพาะคอ ในพวกทมปก จะมปก 2 คปกคหนามลกษณะตางจากปก
ของแมลงชนดอนคอ มลกษณะแขงบรเวณโคนปกและเปนแผนบางบรเวณปลายปก เรยกปก
แบบนวา hemelytron สวนปกคหลงเปนแผนบางทงปก มปากแบบแทงดด (piercing-sucking)
ลกษณะเปนปลอง สามารถพบเกบทดานลางของลำตว มการเจรญเตบโตและเปลยนแปลง
รปรางแบบ incomplete metamorphosis คอมระยะไข ตวกลางวย (nymph) และตวเตมวย
เรอด (Bed bugs)
เรอดจดอยใน Family Cimicidae เปนปรสตของสตวเลยงลกดวยนมและสตวปก ชนด
ทกดและดดเลอดคนคอ Cimex hemipterus (Cimex rotundatus) ซงพบในประเทศแถบ
รอน และ Cimex lectularius พบในประเทศแถบหนาว
เรอดมลกษณะลำตวแบนราบ ขนาดลำตวยาวประมาณ 2-6 มลลเมตร สนำตาลออน
ถงเขม สวนหวสนมหนวดยาว 4 ปลอง ปากม 3 ปลองซงสอดเกบอยในรองใตลำตว อกปลอง
แรก (prothorax) ดานหนามลกษณะเวา ดานขางขยายออกกวางกวาปลองอน Cimex
lectularius ม prothorax กวางกวา Cimex hemipterus ปกไมเจรญมลกษณะเปนแผนแขง
สน (wing pad) สวนทองรปไขเหนเปนปลองชดเจน ตวผมอวยวะสบพนธ (aedeagus) โคง
เรยวแหลมอยปลายสด ตวเมยมรเปดของถงเกบสเปรม (Organ of Berlese) อยตรงปลองท
5 ของสวนทอง มกลนเฉพาะตวเนองจากมนจะขบสารประเภท hexanol และ octenol ออก
มา เรอดตวเมยวางไขตามซอกและรอยแตกของอาคารวนละ 2-3 ฟอง สามารถวางไขไดมาก
ถง 100-250 ฟอง ไขมสารซเมนตเหนยวเคลอบอย ใชเวลาในการเจรญเตบโตเปนตวเตมวย
ประมาณ 2 เดอน ตวเตมวยมอายนาน 6-12 เดอนและสามารถอดอาหารไดนาน
เรอดมกซอนตวอยตามทนอน ซอกเตยง เกาอ พนกระดาน และรอยแตกของอาคาร
โดยเฉพาะตามทสาธารณะเชน โรงหนง โรงแรม คายทหาร โรงเรยน และในรถยนต มรายงาน
68ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
วาพบตวเรอด ซกซอนอยตามเบาะทนง ของขบวนรถไฟ ตวเรอดมกออกหากนในเวลากลาง
คนหรอในความมด ตวเรอดจะชอบหลบซอนตว และอาศยอยตามทนอน ซอกเตยง เกาอ
ตามรอยแตกของผนงหอง เพดานหอง พนหอง และตามรอยแตกของอาคาร รวมทงตาม
อาคารทสาธารณะตางๆ เชน โรงภาพยนตร โรงแรม โรงเรยน โดยเฉพาะสถานท ทคอนขาง
สกปรก และมคนมาอยรวมกนเปนจำนวนมาก อกทงยงสามารถเจรญเตบโต ไดดในททม
อากาศเยน
หลงจากดดกนเลอดแลวสลำตวจะคลำลง ปากของตวเรอด จะมลกษณะโคงงอ
สามารถสอดเขาไปในรองดานลางของลำตว แตเมอตองการดดเลอดจงยนสวนปากออกมา
แทงเขาไปดดเลอด ผทถกดดกนเลอดจะรสกเจบในบรเวณทถกกด และตอมากจะเกดเปนผน
แพ เกดอาการคนและไปเกามากๆ จะยงอกเสบ จนเกดการตดเชอซำ ทำใหรอยแผลหาย
ยากขน
ความสำคญทางการแพทยคอ กอความรำคาญโดยการกดกนเลอด บางคนอาจแพ
นำลายของเรอดเกดผนแพบรเวณทถกกดได ถาพบรอยผนแพ จากการดดกนเลอดใหรบลาง
แผล ใหสะอาดดวยสบและนำ แลวใชยาปฏชวนะหรอครมทาบรเวณถกพษ แตถามอาการ
รนแรงควรไปพบแพทย ไมมรายงานวาเรอดนำโรคใดในธรรมชาต
วงจรชวตของเรอด(ภาพจาก: www.bedbug.org.au by Stephen L. Doggett. 2006.)
เรอดและมวนเพชฌฆาต (Bed bugs and Assassin bugs) 69
การปองกนกำจดเรอดทำไดโดยการดแลสขลกษณะของทอยอาศย เชน รกษาความ
สะอาดทอยอาศย นำทนอน หมอน ผาหม มาผงแดด หรออาจใชสารเคมกำจดแมลงฉดพน
แตตองทำการสำรวจตรวจตราแหลงหลบซอน เชน ตามซอกนอน ทนอน เสอ เสยกอนจงคอย
พนสารเคม โดยใชสารเคมในกลมของ lindane pyrethroids เชน 0.2% permethrin ซงม
ความปลอดภยสง พน 2-3 ครง หางกนครงละ 1 สปดาห แตบางครงพบวา การใช lindane
ไมไดผล เนองจากตวเรอดมความตานทาน ดงนนอาจจะตองฉดพนทกๆ 1-2 อาทตย จนกระทง
ตวเรอดหมดไป ในกรณตองเขาไปในพนททอาจมตวเรอดอย ใหใชสารไลแมลง เชน DEET
ทาตามตวและเสอผาเพอปองกนตวเรอดกด ถาไมอยากใชยาฉดพน เพราะกลวเปนอนตราย
ตอคน หรอสตวเลยง กสามารถใชใบสนปา หกเอามาเปนกงแลววางไว ในทๆ มตวเรอดกได
เพยงแค 2-3 วนเทานน ตวเรอดกจะหายไปหมด
มวนเพชฌฆาต (Assassin bugs)
มวนเพชฌฆาต จดอยใน Family Reduviidae, Subfamily Triatominae ซงมชอเรยก
อยางอนวา Reduviid bugs, Kissing bugs หรอ Triatomine bugs เปนตวหำดดกนเลอด
สตว คน และแมลงชนดอนเปนอาหาร ชนดทมความสำคญทางการแพทย ไดแก Triatoma,
Rhodnius และ Panstrongylus spp. ซงแตกตางกนตรงตำแหนงของหนวดบนสวนหว
มวนเพชฌฆาตเปนแมลงขนาดใหญ ลำตวยาวประมาณ 1-3 เซนตเมตร สวนหวเรยว
ยาวรปรางคลายกรวย จงมชอเรยกอกอยางวา cone-nose bugs ชวงตอกบสวนอกมลกษณะ
คลายคอ หนวดม 4 ปลอง ปากแบบแทงดดม 3 ปลอง โคงงอและพบเกบไดในรองบรเวณใต
สวนอกได ดานลางของสวนอกมอวยวะบนของอกปลองแรกเปนรปสามเหลยม มปก 2 ค ปก
คหนาเปนแบบ hemelytron สวนปกคหลงเปนแผนเยอบาง (membrane) สวนทองเปนรปไข
สวนกลางของทองกวางทสด ขอบดานขางยกขน (connexivum) อยในแนวเดยวกบปก
รปแสดง ตวเรอดอยบรเวณทนอนและ ผนผวหนงอกเสบจากตวเรอด
70ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
มวนเพชฌฆาตอาศยอยตามบรเวณพนดน ตนไม บรเวณรอยแตกของอาคาร ตวเมย
วางไขเปนฟองเดยวๆ ตามซอก รอยแตกของอาคาร ไขฟกเปนตวออนลกษณะคลายตว
เตมวย ใชระยะเวลาในการเจรญนานประมาณ 90-120 วน จงเปนตวเตมวย หรออาจจะ
นานกวา ขนอยกบชนดและอณหภม
มวนเพชฌฆาตออกหากนในเวลากลางคน โดยกนเลอดของแมลงตางๆ และดดเลอด
สตวทมกระดกสนหลงดวย บางชนดดดนำเลยงจากตนไมเปนอาหาร ตวออนและตวเตมวย
เปนปรสต ของแมลงตางๆ โดยจะดดกนของเหลว (Body Fluid) จากแมลงตางๆ ทงชนดท
เปนตวหนอน และตวเตมวย ทมชวตและตองเปนเหยอทมผวหนง นมพอทจะใชเขมทปาก
แทงผานผนงลำตวเขาไปได เชนหนอนคบกะหลำปล หนอนคบฝาย หนอนเจาะสมอฝาย
หนอนไหม หนอนคบลำไย หนอนแกวสม หนอนผเสอตางๆ หรอแมกระทงมวนศตรพช มวน
เพชฌฆาตจะปลอยนำพษออกจากปากทำใหเหยอเปนอมพาตอยางรวดเรว และเคลอนไหว
ไมไดและหนอนจะตายภายใน 1-2 นาท จากนนจะดดกน ของเหลวจากตวหนอน และทำให
หนอนแหงตายทงไวแตผนงลำตวทหอหมอยภายนอก มวนเพชฌฆาตสามารถทำลายหนอน
ได 4-5 ตว ตอวน มกจะพบมวนเพชฌฆาตตามสวนผลไมตางๆ เชน สวมสม มะมวง และ
ลำไย พชไร เชน ฝาย ยาสบ และพชตางๆ ทมแมลงศตรพชทำลาย โดยมเขตแพรกระจายอย
แถวภาคกลาง ภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย โดยเฉพาะในเขต
จงหวดทมการทำสวนผลไมตางๆ
การใชมวนเพฌฆาตควบคมแมลงศตรพช 1. ทำการสำรวจประชากรของหนอนผเสอกนใบ ดอก ผล และ ความเสยหายของพช
ในพชไร พชผก ไมผล ไมดอก
* กรณเรมสำรวจพบหนอนในแปลง: ปลอยมวนเพชฌฆาต ตงแตวยออน วยท 3
ถงตวเตมวย ในพชผก พชไร ไมดอก ไมผล จำนวน 100 ตว/ไร
มวนเพชฌฆาต
เรอดและมวนเพชฌฆาต (Bed bugs and Assassin bugs) 71
การกดกนเลอดของมวนเพชฌฆาต
* กรณสำรวจพบหนอนในปรมาณมาก: ปลอยมวนเพชฌฆาต ตงแตวยออน วยท 3
ถงตวเตมวย ในพชผก พชไร ไมดอก ไมผล จำนวน 2,000 ตว/ไร
2. หลงการปลดปลอย 7 วน ทำการสำรวจประชากรของหนอนผเสอและความ
เสยหายของพชเพอ ประเมนการควบคม
3. แนะนำใหปลดปลอยมวนตวหำ ตดตอกน 2 ครง คอในชวยตนฝนและปลายฝน
หรอทยอยปลอยทละเลกละนอยตามจำนวนทพอจดหาได เพอใหมวนทปลอยไป
นนแพรพนธและพฒนาตวเองขนมาไดในสภาพแวดลอมใหม
การกดกนเลอดของมวนเพชฌฆาตอาจทำใหเกดผนแพได จากรายงาน
พบวานำลายของมวนชนด Rhodnius personatus มสารพษทำใหเกดการ
เจบปวดและเกดบาดแผลบรเวณทถกกด ในบางรายเกดอาการชอคดวย สวน
มากจะเปนบรเวณหนา จงทำใหเรยกชอมวนชนดนวา Kissing bug บางครง
พบวามการอกเสบของเยอตาขางใดขางหนง (unilateral conjunctivitis)
หนงตาบวม (edema eyelid) เรยก อาการนวา Romana’s sign นอกจากนน
มวนเพชฌฆาตเปนพาหะนำเชอ Trypanosoma cruzi ซงเปนสาเหตของโรค
Chagas’s disease พบในทวปอเมรกากลางและอเมรกาใต โรคนไมพบใน
ประเทศไทย ชนดของมวนทเปนพาหะสำคญไดแก Panstrongylus megistus,
Rhodnius prolixus, Triatoma infestans, Triatoma brasiliensis, Triatoma
demidiata Triatoma gerstaekeri และ Triatoma protracta
การปองกนกำจดมวนเพชฌฆาตอาจไมจำเปนนกในประเทศไทย
เพราะไมพบวามการระบาดมากนก อกทงมวนเพชฌฆาตมประโยชนในการ
ชวยกำจดแมลงศตรพชหรอแมลงทสำคญทางการแพทยดวย แตถาพบอยเปน
จำนวนมาก อาจกำจดไดโดยการใชสารเคมกำจดแมลงฉดพนตามบานเรอน
72ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 1 สรปรปรางลกษณะ ถนทอย ความสำคญทางการแพทยของเรอดและมวนเพชฌฆาต เรอด มวนเพชฌฆาต
ขนาด 2-6 มลลเมตร 10-30 มลลเมตร
สวนหว pyramid shape cone nose shape
ลำตว oval shape elongated shape
ปก wing pads ปก 2 ค คหนาแบบ hemelytron
แหลงทอยอาศย ตามซอกทนอน เสอ มง รอยแตกตามพนดน คอกสตว
ความสำคญทางการแพทย กอความรำคาญ ผนผวหนงอกเสบ นำ Trypanosoma cruzi
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. http://www.bloggang.com/viewdiary.php?id=joyjihun&group=1
http://webdb.dmsc.moph.go.th/ifc_nih/applications/files/insect2.pdf
http://www.ku.ac.th/e-magazine/january45/know/kill.html
http://www.thairath.co.th/offline.php?section=hotnews&content=8208
http://www.entomology.cornell.edu/.../BedBugs.html
http://www.entm.purdue.edu/
http://www.ca.uky.edu/entomology/entfacts/ef636.asp
http://bedbugger.com/bed-bug-bites-photos/
2. Busvine JR. Insects and hygiene. 3rd ed. New York: Chapman & Hall 1980.
3. Lavoipierre MM, Dickerson G and Gordon RM. 1959 Studies on the methods
of feeding of blood-sucking arthropod. I. The manner in which triatomine
bugs obtain a blood meal, as observed in the tissue of the living rodent,
with some remarks on the effects of the bite on human volunteers. Ann Trop
Med Parasitol 1959; 53: 235-50.
4. Tarrant CEW Cupp, Bowers WS. The effects of precocene II on reproduction
and development of Triatomine bugs (Reduviidae: Triatominaes). Am. J Trop.
Med Hyg 1982; 31: 416-90.
ดวงกนกระดก (Rove beetles) 73
นภา เบญจพงศ นกวชาการดานกฏวทยาทางการแพทย
ดวงกนกระดก (Rove beetles)
ดวงกนกระดก ดวงปกสน หรอดวงกนงอน (rove beetle) เปนแมลงทมความสำคญ
ทางสาธารณสข คอทำใหเกดอาการตมคนและผวหนงอกเสบ เปนแมลงทจดอยใน Order
Coleoptera, Family Staphylinidae, Genus Paederus แมลงในสกลนมไมตำกวา 20 ชนด
ททำใหเกดโรคผวหนงเปนผน พบกระจายไปตามทวโลก สกลทพบในประเทศไทย คอ
Paederus fuscipes curt. ทำใหคนเปนโรคผวหนงกนมาก เมอไปตบตหรอทำใหลำ
ตวแตกจนนำพษซมเขาไปในรางกาย
ชววทยาและนเวศวทยา
ดวงกนกระดกมการเจรญเตบโตแบบสมบรณ (Complete metamorphosis) โดยม
การเจรญเตบโตเปน 4 ระยะ คอ ระยะไข ตวออน ดกแด และตวเตมวย
ระยะไข โดยปกตตวเมยชอบวางไขในทชมชน ในดนรวนซงปกคลมดวยวตถเนาเปอย ตามรมฝง
นำ ค คลอง บอ ซงหางจากผวนำประมาณ 2-6 นว ตวเมยสามารถวางไขหลายๆ ฟอง
ใน 1 วน และจะวางตดตอกนหลายๆ วน ไขจะฟกเปนตวออนในเวลา 2-5 วน
ดวงกนกระดก (Rove beetles)
74ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตวออน มรปรางแบบ Campodeiform เปนตวคอนขางยาว โดยเฉพาะสวนทองยาวกวาสวนอน
ศรษะโตเหนไดชด หนวดสน กรามแขง มขา 6 ขาสน แตวงไดเรวและวองไว สวนทองม
แพนหางยนยาว 2 เสน ตวออนชอบกนวตถเนาเปอย และหนอนเลกๆ ของแมลงในดน
ตวออนมอาย 6-10 วน จงจะเขาดกแด
ดกแด มลกษณะคลายดกแดของผเสอแตเลกกวามาก สามารถมองเหนขาทตดกบลำตวได
ชดเจน ดกแดมอาย 3-4 วน จงออกเปนตวเตมวย
ตวเตมวย เปนแมลงทมลำตวยาว และแคบ ขนาดลำตวยาว 6.5-7.0 มลลเมตร ลำตวเปนมนมส
ฉดฉาด ศรษะดำ หนวดคอนขางยาว มจำนวน 12-13 ปลอง โคนหนวดมสเหลองปนนำตาล
สวนปลายหนวดมสดำ สวนอกมสนำตาลแดง ลกษณะทเหนเดนชดคอมปกคแรกแขงสนมส
เขยวเขมเหลอบนำเงน ปกคทสองใหญ เจรญและใชการไดด พบอยใตปกแขงอกท สวนทอง
ยาวออกไปนอกปก มองเหนไดงาย สวนทองมสสม ยกเวนปลองสดทายสองปลองมสดำ
ขาสนำตาลปนเหลอง และขอพบของขาคสดทายมสดำเหนชด
ดวงกนกระดก ชอบอาศยอยตามพนดนทชมชนใกลแหลงนำทมพชปกคลม เชนใกลรอง
นำในแปลงปลกผก และพชไรตางๆ โดยเฉพาะในหลมของพชประเภทเถาทคลมดนใหชมชน
อยเสมอ เชน แปลงมนเทศ แตง สตรอเบอร นอกจากนยงพบบรเวณนาขาวทมนำเปนแหงๆ
ขอบค คลอง หนอง ตลอดจนถงรมฝงแมนำลำธารทวไป มกจะชอบมาเลนไฟ สามารถวงได
เรวมาก บนไดเกง และพบปกคทสองเขาใตปกคแรกไดรวดเรว มนสยชอบงอสวนทองใหงอน
ขนๆ ลงๆ อยตลอดเวลา เขาใจวานสยอนนกระทำขนเพอปองกนตว อาหารของแมลงเหลาน
มกจะเปนเชอรา สาหราย หรอพชเนาเปอย ดวงกนกระดกยงเปนแมลงตวหำ จบแมงหรอ
แมลงเลกๆ เปนอาหาร เชน เพลยออน ไรแดง แมงมมแดง ไขแมลงตางๆ ตวเตมวยทำใหเกด
โรคผนคน และโรคผวหนงกบคน และสตวได
ดวงกนกระดก มกจะมปรมาณมากทำใหระบาดไดในฤดหนาวไปจนถงปลายฤดรอน
คอประมาณเดอนธนวาคม ไปจนถง เดอนมถนายนในปถดไป ปรมาณของแมลงจะลดลงอยาง
รวดเรว เมอฝนเรมตก 1-2 ครง แสงไฟฟาแรงสง หรอแสงนออน จะเปนสอนำใหแมลงชนดน
เขาไปในบานไดเปนอยางด เพราะเปนแมลงทชอบเลนแสงทสวางจา ธงชย และคณะ 2504
ไดมการทดลอง และพบวาการนำและการระบาดของโรค มความสมพนธกบการระบาดของแมลง
และการใชไฟฟาในชมชนอยางแนนอน
ดวงกนกระดก (Rove beetles) 75
กลไกการเปนโรค
ดวงกนกระดก มนำพษอยทวไปทงรางกาย และอยในสายโลหตของแมลงดวย นำพษ
จะซมออกมาเพอปองกนตวเมอแมลงตกใจ หรอมาจากชองทแตกของลำตว เมอแมลงถกบบ
บด หรอขย นำพษนมชอเรยกวา Paederin ดงนนกลไกของการเกดอาการแพแมลงตวน ก
โดยการสมผสกบแมลงนนเอง อาการหลงถกนำพษ คอมผนแดง คน มตมใส มอาการอกเสบ
เกดแผลพพอง เปนสะเกดและจะหายเองภายใน 1-2 สปดาห ถาเขาตากจะทำใหตาอกเสบ
หากปลอยทงไวอาจทำใหตาบอดได
การปองกนและการควบคม
ดวงกนกระดก นอกจากเปนแมลงทมความสำคญทางการแพทย เนองจากมนำพษ ทำ
ใหคนเปนผนคนแลว แมลงชนดนกเปนแมลงทมประโยชนทางดานการเกษตร คอเปนตวหำ
กนแมงและแมลงทเปนศตรพช โดยเฉพาะชอบกนเพลยออน ศตรขาวโพด มนเทศ และยงชวย
ปราบแมลงศตรขาวใหนอยลง ดงนนหากไมมการระบาดมากมายกไมจำเปนตองใชสารเคม
กำจดแมลง เนองจากในธรรมชาตแมลงชนดนกมศตรธรรมชาตคอยทำลายมนอยแลว ไดแก
ไรดน แมงมม เปนตน ฝนและความแหงแลงกทำใหแมลงชนดนตายลงปละมากๆ
หากมการระบาดของแมลงเหลานกมวธปองกน การกำจดดงน
1. ใหสขศกษา
2. ลดกำลงสองสวางของแสงไฟฟาในหองทำงาน โดยการตดตงใหตำลง หรอใชโปะ
บงคบใหสองสวางในบรเวณทตองการ
3. อยในหองมงลวดในเวลาคำคน ถาเผอญมนไตตามลำตว อยาไปตบตใหนำพษออก
มา หากถกนำพษของมนกใหลางทนทดวยนำประปา หรอเชดทนทดวยแอมโมเนย
4. ใชกบดกแสงไฟ อาจจะประดษฐงายๆ โดยใชตะเกยงลานจดลอใหแมลงบนมาเลน
ไฟและตกลงไปบนภาชนะทหลอนำทผสมสารเคมกำจดแมลง
5. ใชสารเคมกำจดแมลงพนตามกอหญา แปลงพช หรอตามรมฝงนำ ในบรเวณทม
แมลงชนดนอาศยอย
การรกษา
โรคผนคนทเกดจากสารพษ paederin สามารถจะหายไดภายใน 1-2 สปดาห โดยไม
ตองรบการรกษา ในกรณทถกนำพษแลวมอาการผนคน เปนแผลพพอง กอยาไปเกาจะ
ทำใหแผลลามออกไป ใหรกษาโดยใชยาสมานธรรมดา พวกยาแกแพ เชน นำยาคาลาไมล
76ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แลวไปพบแพทย แตถาหากนำพษเขาตาควรลางดวยนำสะอาดหลายๆ ครงทนท แลวรบไป
พบแพทยดวน
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. ธงชย ปภสราทร และคณะ. 2504. การศกษาแมลงพษ. จดหมายเหตทางแพทย
ของแพทยสมาคมแหงประเทศไทย. 44 (2): 60-81.
2. สชาต อปถมภ และคณะ. 2526. กฏวทยาทางแพทย. กรงเทพฯ: โรงพมพบารม. หนา
578.
3. สธรรม อารกล. 2510. บทปฏบตการกฏวทยาเบองตน. กรงเทพฯ: โรงพมพบรพาศลป.
424 หนา.
4. สภทร สจรต, ประมวลมาลย สจรต. 2531. กฏวทยาการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการ
พมพ. 854 หนา.
5. James M.T. and R.F. Harwood. 1969. Herm’s Medical Entomology 6th ed.
London: Macmillan Publishers. 484 pp.
มด (Ants) 77
มด (Ants)
มดเปนแมลงชนดหนง สามารถพบไดทวไปตงแตเขตรอน (tropics) จนถงบรเวณใกล
เขตขวโลก (subarctic)สามารถดำรงชวตอยไดดทงในสภาพธรรมชาตทวไป พนทเกษตรกรรม
และทอยอาศยจนมคำกลาววามดเปนสงมชวตทครอบครองพนทสวนใหญของพนดนเชนใน
แถบปาอเมซอนพบวาหนงในสามของสตวทพบในบรเวณนนคอมดและปลวก ประมาณวา
ทวโลกพบมดทจดจำแนกชนดแลว 15,000 ชนด สวนในประเทศไทย คณะวนศาสตร
มหาวทยาลยเกษตรศาสตร รายงานวามการพบมดแลวทงหมด9วงศยอย86สกล512ชนด
มดจดเปนแมลงสงคม (Eusocial insect) อยในวงศ Formicidae อนดบHymenoptera
มการสรางรงทมสมาชกอยรวมกนเปนจำนวนมากการสรางรงจะทำอยางปราณตมทางเดน
เขา-ออกสมาชกในรงจะแบงชนวรรณะแยกออกจากกนอยางชดเจนทงรปรางลกษณะและ
หนาท มดเขามามบทบาทเกยวของกบคนในหลายลกษณะทงทเปนแมลงศตรทำลายพชผล
ทางการเกษตรในแปลงปลกและในโรงเกบ เขามากอความรำคาญโดยมามสวนแบงในทอย
อาศยและอาหารของคน มดบางชนดสามารถกดหรอตอยดวยเหลกใน ทำใหคนเกดความ
เจบปวดจากหลายสาเหตดงกลาวมดจงจดเปนแมลงศตร(pest)ทสำคญชนดหนงทเราตอง
เสยคาใชจาย เปนจำนวนมากในการปองกนกำจด แตอยางไรกตามในทางนเวศวทยาปาไม
ถอวามดมบทบาทสำคญทงทางดานกายภาพและชวภาพ มความสำคญในหวงโซอาหาร
และสายใยอาหาร ถอเปนกลไกสวนหนงของระบบใหดำเนนไปไดอยางตอเนองและยงยน
นอกจากนยงสามารถนำมาใชเปนตวบงชความสมบรณของระบบนเวศ และมดบางชนด
สามารถนำมาใชเปนอาหารของคนไดดวย
อนกรมวธานและชววทยา
วงจรชวต มดเปนแมลงทมการเจรญเตบโตแบบทมการเปลยนแปลงอยางสมบรณ (complete
metamorphosis)โดยในวงจรชวตจะประกอบดวยไขตวหนอนดกแดและตวเตมวย
อรญากร จนทรแสงสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขกรมวทยาศาสตรการแพทย
78ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ลกษณะสำคญ มดมลกษณะเหมอนกบแมลงในกลมอนๆ คอสามารถแบงลำตวออกไดเปน 3 สวน
ไดแกหวอกและทองแตละสวนจะมอวยวะหรอลกษณะทสำคญตางๆปรากฏอยลกษณะ
เหลานจะแตกตางกนไปในมดแตละกลมลกษณะโดยทวไปของมดทแตกตางจากแมลงชนดอน
คอ จะมหนวดแบบหกขอศอก (geniculate) แบงออกเปนสวน scape และ funicle ใน
เพศเมยจำนวนปลองหนวดจะม4-12ปลองสวนเพศผม9-13ปลองปากเปนแบบกดกนม
ฟนเรยกวาmandibleทองปลองท1จะรวมกบอกปลองท3เรยกวาpropodeumทองปลอง
ท2หรอ3มลกษณะเปนกานเรยกวาabdomenpedicelซงอาจมปมหรอไมมกไดสวนทอง
ปลองทเหลอรวมเรยกวา gaster มดเพศเมยจะมเหลกในยนออกมาใหเหนจากปลายของ
สวนทองมดจะมตารวมขนาดใหญ 1ค (compoundeyes)บางชนดมตาเดยว (ocelli)ซง
โดยทวไปจะม3ตาอยเหนอระหวางตารวมตาเดยวจะไมไดทำหนาทในการรบภาพในการจด
หมวดหมทางดานอนกรมวธานของมดมดทงหมดจดอยในวงศ Formicidaeใน โลกมมดอย
ทงหมด16วงศยอย300สกล15,000ชนด
ทมา: Trumans scientific guide to Pest Control Operations
forewing
hindwing
adbomenpedicel
gaster
scape
funicle
mandible
วงจรชวตมด
ทมา: Household Ants Biology and Control by Asc Chong, Cy Lee and HH Yap
ไข ตวหนอน ดกแด ตวเตมวย
ลกษณะสำคญของมด
มด (Ants) 79
เนองจากมดเปนแมลงสงคมสมาชกทอยในรงจะมการแบงชนวรรณะแยกออกใหเหน
ชดเจนประกอบดวย
(a):มดเพศเมยททำหนาทผสมพนธทจะเปนมดแมรง(queen)ตอไป
(b):มดเพศผททำหนาทผสมพนธ
(c):queenทไมมปก
(d):มดงานแบบminorworker
(e):มดงานแบบmajorworker
1. มดแมรง หรอ queen เปนมดเพศเมยทสามารถสบพนธได ทำหนาทในการตง
colony และวางไข จะมขนาดใหญกวามดตวอนๆทอยในรง มปก อกหนาทองใหญ และ
มกมตาเดยว
2. มดเพศผ โดยทวไปจะมปก สวนอกหนาแตไมเทาของแมรง มหนาทผสมพนธ
จะพบเปนจำนวนนอยในแตละรง
3. มดงาน เปนมดเพศเมยทเปนหมน ไมมปก ไมมตาเดยว เปนมดทออกหาอาหาร
และเราพบอยเสมอเปนจำนวนมากภายนอกรง นอกจากหาอาหารแลว มดงานมหนาท
รบผดชอบในการสรางรงและรกษารง ดแลตวออนและราชน ตลอดจนปองกนรงดวยมดงาน
บางชนดยงสามารถแบงออกเปนมดงานทมรปรางแบบเดยว (monomorphic form),มดงาน
ทมรปราง2รปแบบ(dimorphicform:majorworkerและminorworker)และมดงานทม
รปรางหลายแบบ(polymorphicform)
ทมา: Urban Entomology; insect and mite pests in the human environment by W.H. Robinson.
(c)(b)(a) (d)
(e)
มดวรรณะตางๆ
80ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
พฤตกรรม มดจดเปนแมลงทมววฒนาการสง มกำเนดมาชานาน เมอศกษาจาก fossil นก
วทยาศาสตรเชอวามดมกำเนดเมอ 50 ลานปมาแลว มดทกวรรณะดงกลาวจะอยรวมกน
แบงหนาททำงานกนอยางชดเจนมดมพฤตกรรมหลายอยางทนาสนใจประกอบดวย
1. พฤตกรรมการผสมพนธและสรางรงมดเมอมประชากรในรงหนาแนนมากจะทำ
การขยายรง โดยมดเพศเมยและมดเพศผททำหนาทผสมพนธ จะบนออกจากรงเดม ทงรง
เดยวกนและรงอนๆ ในพนทนนมดเพศเมยหรอราชนจะทำหนาทคนหาการผสมพนธ มดทม
ววฒนาการสงจะผสมพนธบนทสง เชนบนตนไม มดทมววฒนาการตำ จะผสมพนธบนพน
ดนหลงจากนนราชนจะคนหาพนททเหมาะสมในการสรางรงซงจะแตกตางกนออกไปขนกบ
ชนดของมด ซงมพนทไดตงแตยอดไมจนถงใตพนดน เมอพบสถานททเหมาะสมแลว ราชน
จะสลดปกออกและวางไข การวางไขครงแรกจะวางเปนกลมเลกๆ ราชนจะเลยงดตวออนชด
แรกดวยตวเองโดยการใหกนไขทไมไดรบการผสมพนธ เมอมดงานรนแรกเปนตวเตมวยจะ
ออกจากรงเรมหาอาหารเมอมมดงานตวเตมวยมากขนราชนจะทำหนาทวางไขและควบคม
พฤตกรรมภายในรงแตเพยงอยางเดยว และเมอภายในรงมความอดมสมบรณมากขน ราชน
จะผลตราชนและมดเพศผรนใหมเพอขยายรงตอไป
เราสามารถพบรงของมดไดทงบนตนไม และตามพนดน รงของมดในดนจะมรปแบบ
แตกตางกนออกไปบางรงอาจมขนาดเลก สรางอยางงายๆ อาจพบอยใตเศษไมชนๆ หรอ
สงเนาเปอยบางรงอาจมขนาดใหญอยใตดนมทางเดนเขาออกมลกษณะเปนรพบอยบนดน
สวนรงทพบอยบนตนไม อาจมลกษณะเปนรงดนหอหมอยกบกงไม หรอใชเศษใบไม กงไม
มาประกอบเปนรง
2. พฤตกรรมการหาอาหาร มดออกหาอาหารไดทงกลางวนและกลางคน มดกน
อาหารไดหลากหลายสามารถเปนไดทงตวหำ(predator)หรอกนพวกซาก(scavenger)กน
ได ทงเมลดพชหรอดดกนอาหารทเปนของเหลวมดงานจะเกบสะสมอาหารพวกนำตาลไว
ในกระเพาะจนเตม แลวนำไปแจกจายใหกบสมาชกในรงไดเปนจำนวนมาก โดยใชวธสำรอก
ออกมาในเวลาไมเกน20ชวโมง
3. พฤตกรรมการตดตอสอสาร มดมการตดตอสอสารโดยปลอยสารทเรยกวา
“พโรโมน”(pheromone)ทมดตวอนจะรบการตดตอไดโดยอาศยหนวดและขาคหนาพโรโมน
มหลายชนดไดแก
3.1 พโรโมนทำทาง(Trailpheromone)โดยมดจะปลอยไวตามทางทมนเดนผานไป
เพอใหสมาชกตามไปยงแหลงอาหารไดถกตองและเมอพบอาหารมากๆ มด
จะชวยกนปลอยพโรโมนทำใหมมดเปนจำนวนมากกรมาทอาหารอยางรวดเรว
3.2 พโรโมนเตอนภย(Alarmpheromone)พบวาเมอปลอยออกมาเปนจำนวนนอยๆ
จะใชสอสารดานการเตอนภยแตถาปลอยออกมาในปรมาณมากๆจะสามารถ
มด (Ants) 81
ควบคมพฤตกรรมบางอยางไดดวย เชน ใหเขาโจมตศตร ขดร และสารน
จะไมจำเพาะเจาะจงกบชนดของมดเหมอนกบพโรโมนนำทาง
3.3 พโรโมนอนๆ ทมดจะชวยปลอยออกมาในเหตการณตางๆ เชน มดตวออน
สามารถปลอยพโรโมนกระตนใหมดงานปอนอาหารใหเมอมนรสกหว หรอพ
โรโมนทมดแมรงปลอยออกมาเพอควบคมประชากรภายในรง
4. พฤตกรรมการใชเสยง มรายงานวามดสามารถตดตอสอสารกนไดโดยใชเสยง
เพอเปนการเตอนภยเรยกสมาชกใหอยรวมกนเมอพบศตรหรอเมอมอนตราย
ความสำคญทางการแพทย
มมดอยมากมายหลายชนดทมความสมพนธเกยวของกบมนษย โดยสวนใหญจะเปน
ในแงทเปนโทษโดยนอกจากเขามามสวนแบงอาหารและทอยอาศยทำใหเสยเงนเปนจำนวน
มากๆทกปในการปองกนกำจดแลวยงทำอนตรายกบมนษยโดยการกดตอย และปลอยนำ
พษลงไปในรอยแผลทกด ทำใหรสกเจบปวด มดเกอบทกชนดใชปากกดแตบางชนดกตอย
ดวยเหลกในทอยปลายทอง และมบางชนดททำอนตรายมนษยโดยทงกดและตอย ทำให
บรเวณนนมอาการบวมซงจะมากหรอนอยขนอยกบอาการแพของแตละคนและตำแหนงของ
รางกายทถกกดตอยดวย และอาจมการตดเชอซำ (secondary infection) ทำใหเปนโรค
ผวหนงเรอรงนอกจากนนมดยงเปนตวพาเชอโรคตดมาตามขาและหนวดเมอขนมากนอาหาร
ของคนทำใหมเชอโรคปะปนอยในอาหาร(mechanicaltransmission)
ชนดของมดทพบ
มมดอยหลายชนดทมความเกยวของกบมนษยและควรรจกไดแก
1. มดคนไฟ (Solenopsis geminata) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ:สเหลองแดงมขนทหวและตว,หนวดม10ปลอง,
อกแคบ,pronotumกลม,pro-mesonotalsutureเหนชดเจน,pedicelม2ปม,ทองรปไข,
มลายขวางสนำตาลมเหลกใน,ความยาว7.8มลลเมตร
ลกษณะทางชววทยา: ทำรงอยใตดนทรวนซย โดยดนทรายรงหนงๆ มรทางเขาออก
เลกๆบนพนดนไดหลายรกนแมลงและซากสตวเลกๆเปนอาหาร
ความสำคญทางการแพทย: ใชเหลกในตอยผถกตอยจะรสกเจบแสบคลายถกไฟลวก
จงเรยกมดคนไฟหลงจากถกตอยจะมอาการบวมแดงขยายกวางขน และจดทถกตอยจะใส
คลายถกไฟลวกและจะมอาการคนมากเมอเกาผวหนงจะบวมแดงแผกวางขน
82ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
2. มดละเอยดหรอมดเหมน (Tapinoma melanocephalum) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: หวและอกสดำทองสนำตาลออนปลองหนวดม
scapeและfunicleยาวตารวมใหญอยดานหนา,pedicelมปม1ปมมลกษณะแบนปลอง
แรกของทองสวนgasterยนไปคลมบนpedicel
ลกษณะทางชววทยา: ทำรงบนดนรวนบรเวณโคนตนไม เชนตนไผ ชอบซอนตวตาม
กาบใบทมความชมชน
ความสำคญทางการแพทย: เมอเขามาหาอาหารในบานเรอน จะขบถายสารปนเปอน
ใสอาหารทำใหมกลนเหมนทำอนตรายคนโดยการกดแตจะเกดอาการคนเพยงเลกนอยไมรนแรง
3. มดละเอยด (Monomorium pharaonis) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ:สเหลองจนถงสนำตาลออนหรอสแดงสวางใสทอง
มสเขมเกอบดำหนวดม 12ปลอง โดย3ปลองสดทายใหญเปนรปกระบองตาเลกอกยาว
แคบเหนเสนแบงอกปลองท 2และปลองท 3 (meso-metanotalsuture)ชดเจนpedicelม
2ปมรปไขมขนปกคลมทวรางกายลำตวมความยาว1.5-2มลลเมตร
ลกษณะทางชววทยา: เปนมดททำรงหลกหรอรงใหญ (mother colony) อยภายนอก
บานแตมดงานจะเขามาหาอาหารภายในบานเรอนรงจะมขนาดตางๆกนตงแตรงขนาดเลก
จนถงรงขนาดใหญทมประชากรเปนหมนเปนแสนตวและพบวามดชนดนสามารถสรางรงยอย
(daughter colony) แตกออกมาจากรงหลกกระจายอยในบานหรอตามทอยอาศยตางๆ ของ
คนเชนอพารตเมนตโรงงานโรงพยาบาลโดยรงยอยเหลานจะซอนอยตามรอยแตกของผนง
ชองวางตามกำแพงกลองสวตชไฟนอกจากนภายในรงเดยวกนสามารถมมดราชนไดมากกวา
1ตวมดละเอยดเปนมดทผสมพนธภายในรงและผสมพนธไดทงป หลงผสมพนธแลว ราชน
ตวใหมจะออกจากรงเดมเพอไปสรางรงใหม
มดละเอยดชนดนกนอาหารไดหลายชนดโดยกนไดทงนำตาลและโปรตนพวกเนอสตว
เศษซากแมลงทตายแลว เลอดนำเหลองและสารคดหลงอนๆจากรางกายของคนเปนมดท
จดไดวาทำการควบคมไดยาก เนองจากเปนมดทมขนาดเลกหลบซอนตวไดงายหากนไกล
ออกไปจากรง มทงรงหลกและรงยอยซงยากตอการคนหา และพบวาการใชสารเคมในการ
ฉดพนทรงใดรงหนงและทำใหประชากรแตกกระจายบางครงจะทำใหมดชนดนยงแตกออก
เปนรงยอยๆหรอเรยกวาbuddingซงทำใหการควบคมทำไดยากยงขน
ความสำคญทางการแพทย: มเหลกในแตไมปรากฎใหเหน เมอถกรบกวนจะปองกน
ตวโดยการกดผถกกดจะรสกเจบและคนเพยงเลกนอยปญหาทางการแพทยสวนใหญจะเกด
ขนเมอมดชนดนเขามาสรางรงยอยอยในโรงพยาบาลและมดงานออกหาอาหารภายใน
โรงพยาบาลซงจะทำใหเกดการปนเปอนหรอการแพรกระจายของเชอโรคระหวางพนทตางๆ
ในโรงพยาบาลได
มด (Ants) 83
4. มดละเอยด (Monomorium indicum) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: สแดงสนมปนสนำตาลเขมสวนทองใส,หนวดม
12ปลอง,อกยาวแคบ เหนmeso-metanotalชดเจน,pedicelม 2ปม รปไข,ความยาว
2.5-3.5มลลเมตร
ลกษณะทางชววทยา:ทำรงในดนพบตามบานทอยอาศย ชอบกนของหวาน เมอมา
กนอาหารแลวจะปลอยสงขบถายทำใหอาหารมรสชาตเปลยนไป เคลอนไหวรวดเรวมกเหน
เดนบนกำแพงหรอฝาหองมากกวาบนพน
ความสำคญทางการแพทย: เมอถกรบกวนจะปองกนตวโดยการกด ผถกกดจะรสก
เจบและคนเพยงเลกนอย
5. มดงาม (Pheidologeton diversus) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: สนำตาลเขม, กรามใหญ, หนวดม 11 ปลอง
pronotumและmesonotumนน,metanotumเวาลงมmetanotalspine,pedicelม2ปม
สวนทองกวางรปไข,ความยาว4.5-13มลลเมตร
ลกษณะทางชววทยา: ทำรงในดนรวน มองผวดนจะเหนเปนเพยงรเปดเลกๆ และม
ดนรวนกองอยรอบๆของขอบรเขาออกชอบทำรงในทรมชนกนแมลงและเนอสตวเปนอาหาร
ความสำคญทางการแพทย: ทำอนตรายคนโดยการกดอาการจะคลายคลงกบอาการ
ของคนทถกมดคนไฟตอยมาก
6. มดแดง (Oecophylla smaragdina) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ:สแดงสนมหวและสวนอกมขนสนๆสขาว,หนวดม
12 ปลอง, อกยาว, pronotum โคง, mesonotum คอดคลายอาน, metanotum กลม,
ขาเรยวยาวpedicelม1ปม,ทองสน,ความยาว15-18มลลเมตร
ลกษณะทางชววทยา:ทำรงบนตนไมใหญเชนตนมะมวงชมพโดยใชใบเหลานประกอบ
เปนรงโดยตวออนจะปลอยสารเหนยวออกมาเชอมใบไมประกบกนเมอพบเหยอจะทำรายเหยอ
โดยการกดและฉดสารพษออกทางปลายทองเมอเหยอไดรบบาดเจบกจะชวยกนลากกลบรง
ความสำคญทางการแพทย: เมอถกรบกวน จะทำอนตรายคนโดยการกด ผถกกดจะ
รสกเจบปวดมากตอมาจะเกดอาการบวมคน
7. มดตะนอย (Sima rufonigra) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: สดำปนนำตาลเหลองมขนกระจายบางๆ ไมเปน
ระเบยบหนวด12ปลองอกยาวpronotumกวาง,mesonotumเลกแบนรปไข,metanotum
รปไขนน, pedicel ม 2 ปม, ทองรปไขเลกปลายแหลมโคง มเหลกในทปลาย ลำตวยาว
84ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
10.5-13มลลเมตร
ลกษณะทางชววทยา: ทำรงอยในตนไมใหญทตายแลว เชน ตนกามป ทำใหตนไม
เปนโพรงอยภายในหากนบนตนไมและพนดนใกลเคยงเปนพวกกนเนอเปนอาหาร
ความสำคญทางการแพทย: จะตอยโดยใชเหลกในผถกตอยจะปวดคลายถกผงตอย
เหลกในจะทำใหเกดความเจบปวดและอาการบวมตอมาจะคนมาก
การปองกนกำจด
การปองกนกำจดมดถาตองการใหไดผลดกเชนเดยวกบการปองกนกำจดแมลงทวๆ ไป
คอควรตองทราบชนดลกษณะอปนสย ชวประวต และความเปนอยตางๆ เพอใหสามารถ
หาวธทเหมาะสม โดยอาจใชหลายๆ วธรวมกนได ในการบรหารจดการเพอควบคมมดใน
บานเรอนนนสงทสำคญทสดคอความสะอาดอาหารทกประเภทรวมทงเศษอาหารสามารถ
ดงดดใหมดเขามารบกวนในบานเรอนได ดงนนอาหารทกอยางควรเกบในภาชนะทมฝาปด
มดชด ไมควรปลกตนไมทมนำหวาน (honeydew) ไวใกลบาน เนองจากจะเปนตวดงดดให
มดเขามาไดเชนกน เมอใดกตามทเราพบมดเขามารบกวนในบานเรอนแลว การฆามดทเหน
ถงแมจะเปนจำนวนมากจะไมสามารถแกปญหาทเกดขนได กญแจทสำคญในการปองกน
กำจดมดคอจะตองหารงของมดใหพบซงเราควรทราบชนดของมดนน เนองจากมมดเพยงไม
กชนดเทานนทจะมาสรางรงอยใกลทอยอาศย และเขามาหาอาหารในบานเรอน ในการตาม
หารงของมด เราอาจสงเกตไดจากรองรอยทมดทงไว มดมกจะใชทางเดนซำๆ ในการเขามา
หาอาหาร เราอาจวางอาหารพวกนำตาลหรอโปรตนเพอลอใหมดเขามาแลวเราตดตามเพอ
คนหารงมดทอยนอกบานบนพนดน เราอาจสงเกตรงมดนอกบานในพนดนไดจากการทจะม
กองดนพนขนมา หรอมขยดนรวมทงมชองทางทมดใชเขา-ออกอยบนดน สวนมดทสรางรง
ภายในบานเรอนอาจสรางรงอยตามฝาผนงบานบางครงเมอพบมดอยตามรอยแตกของบาน
รงของมดอาจอยไกลออกไปจากบรเวณนน
ในการใชสารเคมเพอปองกนกำจดมดนน อาจใชในลกษณะเพอปองกนหรอตดทาง
เดนไมใหมดเขามาในบานโดยใชขวางกนบรเวณกรอบประตหนาตางรอยแตกของบานทาง
เดนระหวางกำแพงกนพนบานสารเคมทใชอาจเปนในรปผงหรอเมดเคลอบขนาดเลก ซงจะ
ใหผลดเนองจากมดงานจะขนกลบไปทรงและฆาสมาชกทอยในรงไดการใชสารเคมเพอเปน
ตวกน มผลดอกขอคอจะสามารถปองกนการเขามาขยายรงในบานเรอนของมดบางชนดได
เชนกน
สวนการใชสารเคมเพอกำจดรงมดนนถาเราไมสามารถคนหารงของมดไดอาจใสสาร
เคมบรเวณทคดวาใกลกบรงมากทสด สารเคมทใชควรเปนสารเคมประเภทผง เนองจาก
สามารถฟงกระจายเขาไปขางในไดดมฤทธตกคางไดนานและมดสามารถขนกลบไปทรงได
มด (Ants) 85
การใชเหยอพษกจะใหผลดถาเหยอนนสามารถดงดดใหมดเขามากนไดการวางเหยอ
พษ ควรวางในบรเวณทางเดนทมดเคยเขามากนอาหาร ในบรเวณนนตองไมมอาหารอยาง
อนใหมดไดเลอก รวมทงนำ และควรวางหลายๆ วนตดตอกน สารเคมทใชผสมในเหยอพษ
สวนใหญทใชคอกรดบอรคผสมกบอาหารตางๆ
การดำเนนการปองกนกำจดมดถาจะใหไดผลด ควรใชหลายๆ วธรวมกนและตอง
ดำเนนการอยางตอเนอง เลอกปรบใชวธทเหมาะสมกบบานเรอนของเรา และคอยสงเกต
พฤตกรรมของมดชนดทเราพบ เราอาจพบมดชนดเดยวหรอพรอมกน 2-3 ชนดในบานของ
เราไดการดำเนนการควบคมสามารถทำไปพรอมๆกนไดและสงทสำคญทสดทเราตองไมลม
คอความสะอาดตองดแลเกยวกบสขาภบาลสงแวดลอมในบานใหด
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. เดชาววฒนวทยาและวระวฒนใจตรง.2542.คมอการจำแนกสกลมดบรเวณอทยาน
แหงชาตเขาใหญ.คณะวนศาสตร,มหาวทยาลยเกษตรศาสตร,หนา1-13.
2. สชาดานาวานเคราะห. 2526. การศกษาทางอนกรมวธานของมดบางชนดทมความ
สำคญทางการแพทย.วทยานพนธบณทตวทยาลย,มหาวทยาลยเกษตรศาสตร,กรงเทพฯ:
83หนา.
3. อรญากร โอแสงธรรมนนท. 2529. การศกษาทางอนกรมวธานของมดบางชนดใน
ประเทศไทย.วทยานพนธบณฑตวทยาลยมหาวทยาลยเกษตรศาสตร,กรงเทพฯ:96หนา.
4. Anonymous.Ants.1995.http://www.ammock.ifas.ulf.edu/text/en/ants.html
5. BennettGW.andCorriganRM.1997.Truman’sscientificguidetopestcontrol
operation.Ohio:AdvanstarCommunication,Inc,p183-214.
6. BinghamC.T.1993.TheFaunaofBritishIndia,HymenopteraVolII:Antsand
Cockoo-Wasps.London:TaylorandFrancis.RidLionCourt.415pp.
7. ChongASC,LeeCYandYapHH.1995.Householdantsbiologyandcontrol.
p52-69.
8. RobinsonWH.1996.Urbanentomology.NewYork:Chapman&Hall.p261-284.
9. WilsonE.O.1963.Thesocialbiologyofants.Ann.Rev.Entomol.(8):345-368.
86ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ณฐ มาลยนวล สภทรา เตยวเจรญ ภาควชาปรสตวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล มหาวทยาลยมหดล
หมด (Fleas)
หมด เปนแมลงทอยในกลม Order Siphonaptera ซงเปนแมลงไมมปกทมลำตว
แบนในแนวตง (vertically flattened) และมปากแบบแทงดดเลอด (piercing-sucking) สวน
ใหญเปนปรสตภายนอกของสตวเลยงลกดวยนม และสตวปก บางชนดกดดดเลอดคนได
หมดทวโลกมอยประมาณ 2,000 ชนด ในจำนวนนมประมาณ 30 ชนดทมความสำคญ
ทางการแพทยและสาธารณสข ไดแก หมดหน Xenopsylla spp., หมดสนข Ctenocephalides
canis, หมดแมว Ctenocephalides felis, หมดคน Pulex irritans และหมด Chigoe Tunga
penetrans เปนตน
รปรางลกษณะ
(ดดแปลงจาก http://phil.cdc.gov)
Tergite
Antepygidialbristles
Pygidium
Spermatheca
Sternite
ABDOMEN
Antena
Pronotal comb
HEAD THORAX
Eye
Genal combOcular bristel
Maxillary palpusLabial palpusMesopleuron
CoxaTrochanter
1234
5Femur
TibiaTarsus
Plantar bristles
รปรางลกษณะทวไปของหมด
หมด (Fleas) 87
l หมดมลำตวแบนทางดานตง (vertically flattened) ขนาดเลกประมาณ 2-4
มลลเมตร ไมมปก ลำตวแขงเปนมน มสนำตาลออนถงนำตาลเขม มขนและหนาม
ทวไปบนลำตว ปากเปนแทงสนแบบแทงดด (piercing-sucking)
l สวนหวของหมดมขนาดเลก ทบรเวณแกม (gena) ของหมดบางชนดมแผงขนหนา
ลกษณะคลายซหว เรยกวา “genal comb” หรอ “genal ctenidium” ดานบนของ
สวน gena เปนตำแหนงของตารวม และหนวด (antenna) ซงมอยางละ 1 ค
l สวนอกของหมดม 3 ปลอง หมดบางชนดมแผงขนหนาตรงดานทายของอกปลอง
แรกเรยกวา “pronotal comb” หรอ “pronotal ctenedium” หมดบางชนดมลาย
บรเวณดานขางของอกปลองกลางเปนรปแทงเรยกวา “mesopleural rod” สามารถใช
ในการจำแนกชนดได
l หมดมขายาว 3 ค ขาคหลงแขงแรงใชกระโดด สามารถกระโดดไดไกลถง 14 นว
และสงถง 8 นว เคลอนทไดคลองแคลววองไว
l สวนทองของหมดมทงหมด 9 ปลอง รปรางของสวนทองแตกตางกนตามเพศ หมด
เพศผมปลายสวนทองงอนขนและมอวยวะชวยในการสบพนธ (claspers) ตดอย
สวนหมดเพศเมยปลายทองกลมมนและมถงเกบสเปรม (spermatheca) อยภายใน
ชองทอง รปรางของถงเกบสเปรมนสามารถใชในการจำแนกชนดของหมดได
ชววทยา
หมดมการเจรญเตบโตแบบเปลยนแปลงรปรางสมบรณ (Complete metamorphosis)
ประกอบดวย 4 ระยะ คอ ไข (egg) ตวออน (larva) ดกแด (pupa) และตวเตมวย (adult)
ตวเตมวยผสมพนธหลงจากไดกนเลอด หลงจากนนหมดเพศเมยสามารถวางไขเปนกลมๆ ละ
20 ใบ ได 400-500 ใบ โดยวางไขตามรงของโฮสต หรอตามพนดนเปยกชน ไขของหมดม
ลกษณะรปไข สขาว ขนาดประมาณ 0.5 มลลเมตร ไขใชเวลาฟกประมาณ 2 วนถง 2 สปดาห
โดยฟกเปนตวออนรปรางคลายหนอนแมลงวน ไมมขา ไมมตา สวนหวมสเขม สวนทายลำตว
มตมคลายตะขอ 1 ค หนอนหมดไมชอบแสงสวาง กนอนทรยวตถตามพนดนหรอมลจากหมด
ตวแกเปนอาหาร ตวออนม 3 ระยะ ในสภาพทมอาหารเพยงพอระยะตวออนใชเวลาประมาณ
1 ถง 2 สปดาห จากนนจงเขาดกแดโดยถกใยหมลำตวตดกบเศษขผงดวย เมอสภาพแวดลอม
เหมาะสมจงออกเปนตวเตมวย โดยปกตใชเวลาประมาณ 1 ถง 2 สปดาห ระยะเวลาทใชใน
การเจรญเตบโตของหมดขนอยกบอณหภม ความชน และอาหาร หมดใชเวลาเพยง 3 สปดาห
จนถงหลายเดอนขนอยกบชนดและปจจยแวดลอม ทงหมดเพศผและหมดเพศเมยกดกน
เลอดเปนอาหาร หมดสวนใหญเฉพาะเจาะจงโฮสต แตบางชนดกสามารถกนเลอดจากโฮสต
ชนดอนไดดวย สามารถอดอาหารไดนานหลายเดอน
88ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ความสำคญทางการแพทย
เนองจากหมดเปนแมลงทดดกนเลอดจากโฮสตชนดตางๆ รวมทงคนดวย การกดดด
กนเลอดของหมด โดยผปวยทมภาวะภมแพตอนำลายของหมดจะถกกระตนใหเกดผนผวหนง
(papule) และอาจเปนสาเหตของโรคลมพษชนด papular urticaria ซงมลกษณะเปนผนบวม
ทผวหนง (wheal) การดแลรกษาผปวยทมอาการแพน ทำไดโดยใหยาในกลม antihistamines
ชนดรบประทาน หรออาจใหชนดฉดในผปวยทมอาการแพรนแรง อาจใหยาในกลม prednisolone
เพอลดการอกเสบ กรณทมการตดเชอทผวหนงควรใหยาแกอกเสบดวย
หมดบางชนดสามารถนำเชอโรคตางๆ มาสคนได ไดแก กาฬโรค (plague) จากเชอ
แบคทเรย gram-negative coccobacilli Yersinia pestis, Murine typhus จากเชอรคเกตเซย,
Myxomatosis จากเชอไวรส myxoma, Murine trypanosomiasis จากเชอโปรโตซว
Trypanosoma bruci และเปนโฮสตกงกลางของพยาธ Hymenolepis diminuta, H. nana,
Dypylidium caninum, Trichinella spiralis เปนตน นอกจากนนแลว ประชากรในประเทศใน
แถบละตนอเมรกาและทวปแอฟรกาซงมการดแลสขลกษณะไมดนก จะพบหมดชนด Tunga
penetrans เปนปรสตภายนอกของคนและสตวเลยง
วงจรชวตของหมด
larva
EggsPupa
Adult
หมด (Fleas) 89
หมดชนดตางๆ ทมความสำคญทางการแพทย
หมดทมความสำคญทางการแพทยและการควบคมกำจด หมดหน (Rat flea) ซงอยใน genus Xenopsylla spp. หมดชนดนไมมแผงขนหนา
แตมลกษณะเฉพาะทดานขางของอกปลองกลางคอ ม mesoplural rod มขนตาตรงตำแหนง
กงกลางดานหนาของตารวม เปนปรสตภายนอกของหน และเปนพาหะทสำคญในการนำ
กาฬโรค (plague) มาสคน โดยหมดทกนเลอดโฮสตทมเชอกาฬโรค Yersinia pestis แลวเชอ
เพมจำนวนในทางเดนอาหารจนอดตนซงเรยกวา “blocked flea” ทำใหตองสำรอกเชอ
ออกมาเมอกดคน ชนดทเปนพาหะสำคญ ไดแก Xenopsylla cheopis (Oriental rat flea)
พบไดทวโลก ชนดอนๆ ทสามารถนำโรคไดเชนกน ไดแก Xenopsylla astia, Xenopsylla
braziliensis ซงพบในอนเดย ศรลงกา
วธทเหมาะสมในการกำจดหมดหนคอ การโรยผงเคมกำจดแมลงตามรง ร และทาง
เดนของหน โดยโรยใหมพนทกวางประมาณ 20 ถง 25 เซนตเมตร และหนาประมาณ 0.5
เซนตเมตร สารเคมกำจดแมลงในกลมไพรทรอยดและกลมคารบาเมต มฤทธตกคางนานถง
2 ถง 4 เดอน ซงนานกวาสารเคมในกลมออรกาโนฟอสเฟต ในกรณทมการระบาดของกาฬโรค
อาจใชการรมกาซในพนทใหญๆ เพอกำจดหนและหมดหนโดยการควบคมดแลของบคลากร
สาธารณสขทมความชำนาญ การควบคมกำจดหมดหนในขณะทมการระบาดของกาฬโรค
ควรดำเนนการไปพรอมๆ กบการควบคมกำจดหน เนองจากหมดหนจะทงหนทตายไปหา
โฮสตใหมเพอกดกนเลอด อาจทำใหโรคแพรระบาดมากขน
Xenopsylla cheopis Pulex irritans
Ctenocephalides spp.
Tunga penetrans
90ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 1 สารเคมในรปแบบผงทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดหมดหน (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม ความเขมขน WHO Hazard
ทแนะนำ Classification
(กรมตอกโลกรม)
Bendiocarb Carbamate 10 II
Carbaryl Carbamate 50 II
Propoxur Carbamate 10 II
Chlorpyriphos Organophosphate 20 II
Diazinon Organophosphate 20 II
Fenitrothion Organophosphate 20 II
Malathion Organophosphate 50 III
Pirimiphos-methyl Organophosphate 20 III
α-Cypermethrin Synthetic Pyrethroid 0.3 - 0.6 II
Cyphenothrin Synthetic Pyrethroid 0.05 II
Deltamethrin Synthetic Pyrethroid 0.5 II
Etofenprox Synthetic Pyrethroid 5 U
Permethrin Synthetic Pyrethroid 5 II
D-Phenothrin Synthetic Pyrethroid 4 U
Resmethrin Synthetic Pyrethroid 3 III
Tetramethrin Synthetic Pyrethroid 1-2 U
* Class II, moderately hazardous;
Class III, slightly hazardous;
Class U, unlikely to pose an acute hazard in normal use
หมดคน (Human flea) ชนดทพบทวไป คอ Pulex irritans หมดชนดนไมมแผงขน
หนา และไมม mesopleural rod แตมลกษณะเฉพาะคอ ตำแหนงของขนตาอยใตตารวม
เปนปรสตภายนอกของคน หน สกร และสตวเลยงลกดวยนมอนๆ อาสยอยตามรอยแตกตาม
พน ทนอน และรงของโฮสต การกดของหมดชนดนทำใหเกดอาการแพทผวหนง พบทวไปใน
ประเทศแถบเขตรอนทประชาชนยากจน เชน อนเดย ปากสถาน แตไมพบในประเทศไทย
การรกษาความสะอาดภายในทอยอาศยสามารถควบคมการแพรระบาดของหมดชนดนได
สารเคมกำจดแมลงทใชมกใชในรปฉดพนตามพน ควรหลกเลยงการใชสารเคมกำจดแมลง
สำหรบหมดชนดนในทนอน สารเคมกำจดแมลงทใชในการกำจดหมดชนดนสวนใหญเปน
สารเคมในกลม Insect growth regulator และ Synthetic pyrethroid ดงแสดงขอมลไวใน
ตารางท 2
หมด (Fleas) 91
ตารางท 2 สารเคมทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดหมดคน (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม ความเขมขน WHO Hazard
ทแนะนำ Classification
(กรมตอลตร)
Pyrethrum Botanical pesticide 2 II
Bendiocarb Carbamate 2.4 II
Fenoxycarb Insect growth regulator 0.6 U
Methoprene Insect growth regulator 1 - 5 U
Pyriproxyfen Insect growth regulator 0.1 - 0.5 U
Triflumuron Insect growth regulator 0.4 - 0.5 U
Chlorpyriphos Organophosphate 2 - 5 II
Chlorpyriphos-methyl Organophosphate 5 U
Malathion Organophosphate 20 III
Pirimiphos-methyl Organophosphate 10 III
α-Cypermethrin Synthetic pyrethroid 0.3 - 0.6 II
Bifenthrin Synthetic pyrethroid 0.48 - 0.96 II
Cypermethrin Synthetic pyrethroid 0.5 - 2 II
Cyphenothrin Synthetic pyrethroid 0.5 - 2 II
D,D-trans-Cyphenothrin Synthetic pyrethroid 0.25 - 1 Not available
Deltamethrin Synthetic pyrethroid 0.3 II
λ-Cyhalothrin Synthetic pyrethroid 0.3 II
Permethrin Synthetic pyrethroid 2.5 II
D-Phenothrin Synthetic pyrethroid 2 - 4 U
* Class II, moderately hazardous;
Class III, slightly hazardous;
Class U, unlikely to pose an acute hazard in normal use
หมดสนข (Dog flea), หมดแมว (Cat flea) เปนหมดใน genus Ctenocephalides
spp. ไดแกC. canis (Dog flea), C. felis (Cat flea) หมดสองชนดนมทง genal comb และ
pronotal comb ลกษณะคลายคลงกนมาก ความยาวสวนหวของหมดสนขสน (~1 1/2 เทา
ของความสง) และกลมมนกวา ของหมดแมว (~2 เทาของสวนสง) แผงขนซแรกของ genal
comb ของหมดแมว สนกวาแผงขนซถดๆ ไป พบเปนปรสตภายนอกของสนขและแมว แต
สามารถกดคนไดดวย นอกจากนนระยะตวออนยงสามารถเปน โฮสตกงกลาง (intermediate
host) ของพยาธตดสนข Dipylidium caninum ดวย
92ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
การกำจดหมดสนขและหมดแมวดวยสารเคมกำจดแมลง สามารถทำไดโดยการใช
สารเคมกบสตวเลยงโดยตรง หรอใชสารเคมกบบรเวณทอยอาศยของสตวเลยง สารเคมกำจด
แมลงทใชกำจดหมดในสตวเลยงสวนใหญอยในรปแบบของผงฝน สเปรยฉดพน หยดนำยา
เขมขน ปลอกคอ โฟลม และแชมพ ดงขอมลทแสดงไวในตารางท 3 ซงการใชสารเคมกำจด
แมลงกบสตวเลยงนนควรใชดวยความระมดระวง สำหรบการใชสารเคมกบบรเวณทอยอาศย
ของสตวเลยงนนมกอยในรปแบบของการสเปรยฉดพนใหทวทงภายนอกและภายในกรงของ
สตวเลยง การหมนตรวจตราและใชสารเคมทกำจดระยะตวเตมวยของหมดรวมกบสารเคมใน
กลม insect growth regulator จะชวยลดการเกดการดอสารเคมกำจดแมลงของหมดได
Chigoe มชอเรยกไดหลายอยาง เชน sand flea, jigger, Nigua มชอวทยาศาสตรงวา
Tunga penetrans เปนหมดทมขนาดเลกประมาณ 1 มลลเมตร หวคอนขางเรยวแคบ ปลอง
อกทง 3 ปลองมขนาดแคบมากสนกวาปลองทองปลองแรก ไมมแผงขนหนา พบในอเมรกาใต
อาฟรกา และอนเดย แตไมพบในประเทศไทย เปนปรสตภายนอกของคนและสตวเลยงลก
ดวยนม อาศยฝงตวอยใตผวหนงของโฮสต สวนมากพบตามบรเวณซอกนวเทา ซอกนวเทา
และฝาเทา โดยใชสวนหวไชเขาผวหนงแลวโผลปลายของสวนทองออกมา หมดเพศเมยจะ
ปลอยไขหลนลงสพนดน โรคทเกดจากการฝงตวใตผวหนงของหมดชนดน เรยกวา Tungiasis
ทำใหเกดแผลและอาจตดเชอเกดการอกเสบได ในกรณทพบหมดชนดนอยใตผวหนงตองเอา
ตวออกโดยการผาตด การขดออก หรอจดวยไฟฟา
นอกจาการใชสารเคมกำจดแมลงในการกำจดหมดดงกลาวขางตนแลว การใชสาร
ไลแมลง (repellents) เชน DEET (N-N-diethyl toluamide) กสามารถปองกนการถกหมดกด
ไดดวย
หมด (Fleas) 93
ตารางท 3 สารเคมทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดหมดสนขและหมดแมว (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม รปแบบทใช ความเขมขนทแนะนำ WHO
(กรมตอกโลกรม Hazard
หรอ กรมตอลตร) Classification
Pyrethrum Botanical pesticide Dust, Spray, Shampoo 2 - 20 II
Rotenone Botanical pesticide Dust 10 II
Propoxur Carbamate Spray 10 II
Dust 10
Collar 94
Methoprene Insect growth Shampoo 0.2 U
regulator Spray 1 - 5
Pyriproxyfen Insect growth Spray, Collar, Spot-on 0.3 - 3 U
regulator
Imidacloprid Neonicotinoid Spot-on, Spray 0.02 - 1 II
Chlorpyriphos Organophosphate Dust, Shampoo 8 II
Malathion Organophosphate Dip 2.5 III
Dust 50
Spray 5
Fipronil Phenyl pyrazole Spray, Spot-on 2.5 II
Deltamethrin Pyrethroid Spray, Shampoo 0.025 II
Etofenprox Pyrethroid Dust 5 U
Spray, Shampoo 1 - 10
Spot-on 100 - 800
Permethrin Pyrethroid Dust, Spray, Shampoo 10 II
Wash 1
D-Phenothrin Pyrethroid Dust, Shampoo 2 – 4 U
Spot-on 50 - 90 * Class II, moderately hazardous; Class III, slightly hazardous; Class U, unlikely to pose an acute hazard in normal use
94ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. กองกฏวทยาทางแพทย. ความกาวหนาในการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข.
กรงเทพฯ: กรมวทยาศาสตรการแพทย, 2538.
2. ณฐ มาลยนวล, สภทรา เตยวเจรญ. แมลงและสตวขาขอทางการแพทย. พมพครงท 2.
กรงเทพฯ: เรอนแกวการพมพ, 2545.
3. สภทร สจรต. กฎวทยาทางการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ, 2531.
4. Mullen GR, Mullen G, Durden LA. eds. Medical and veterinary entomology.
2nd. ed. London: Elsevier Inc., 2009. 637 pp.
5. Lewis RE. Fleas (Siphonaptera). In: Lane RP, Crosskey RW. Eds. Medical
insects and arachnids. London: Chapman & Hall, 1993. p.529-575.
7. Public Health Image Library (PHIL). Center for disease control and prevention.
<http://phil.cdc.gov >
8. World Health Organization. Pesticides and their applications. For the control of
vectors and pests of public health importance. 6th ed. 2006. WHO/ CDS/ NTD/
WHOPES/ GCDPP/2006.1.
เหบและไร (Ticks and Mites) 95
ณฐ มาลยนวล ภาควชาปรสตวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล มหาวทยาลยมหดล
เหบ และ ไร (Ticks and Mites)
เหบและไร เปนสตวขาขอทถกจดอยใน Class Arachnida, Subclass Acari มลกษณะ
เฉพาะซงแตกตางจากสตวขาขอกลมอนๆ ดงน
l ตวเตมวยม 8 ขา ตวออนม 6 ขา ไมมปก ไมมหนวด
l ลำตวไมแบงเปนปลอง ลกษณะกลมรเปนแบบ sac-like body ซงแบงออกเปน
โซนตางๆ คอ
- สวนทเปนลำตวทงหมด เรยกวา “Idiosoma” ซงสามารถแบงยอยออกเปน 4
โซนดวยกน คอ Podosoma เรมตงแตปลายดานหวลงไปจนถงโคนขาคท 4 และ Opisthosoma
เรมตงแตโคนขาคท 4 ไปจนถงดานทายลำตว ในแตละโซนสามารถแบงยอยลงไปไดอกดง
แสดงไวในภาพ
รปรางลกษณะทวไปของสตวขาขอใน Order Acarina
capitulum
prop
odos
oma
metap
odos
oma
podo
som
a
opis
thos
oma
hyst
eros
oma idio
som
a
Leg 1
Leg 2
Leg 3
Leg 4
96ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
- Gnathosoma (capitulum) เปนเพยงสวนปากทยนไปทางดานหนาคลายสวน
หว มเพยงอวยวะของปากเทานน คอ basis capituli (ฐาน), pedipalp 1 ค, chelicerae 1 ค
และ hypostome 1 อน
สตวขาขอใน Subclass Acari ถกจดแบงออกเปน 2 superorder คอ
- Superorder Parasitiformes ประกอบดวย Order Opilioacarida, Holothyrida,
Ixodida และ Mesostigmata
- Superorder Acariformes ประกอบดวย Order Prostigmata (Trombidiformes)
and Sarcoptiformes
เหบ (Ticks)
เหบ ถกจดอยใน Order Ixodida ซงมอวยวะของสวนปากทเรยกวา hypostome
ลกษณะเปนแทงมหนามลอมรอบ เหบมมากกวา 800 ชนด สวนใหญเปนปรสตภายนอกของ
สตวหลายชนด ดดกนเลอดเปนอาหารทงเพศผและเพศเมย เหบมสองกลม คอ เหบแขง
(hard ticks : Family Ixodidae) และเหบออน (soft ticks : Family Argasidae)
เหบแขง (Hard ticks) เหบแขงมลำตวลกษณะรปไขคลายถงนำ แบนราบ เมอมองจากดานบนจะมองเหน
สวน capitulum ซงอยดานหนาลำตวชดเจน อวยวะสวนปากทเรยกวา “chelicerae” ม
เปลอกหมลกษณะขรขระ เหบในกลมเหบแขงจะมแผนแขงคลมสวนบนของลำตว เรยกวา
“scutum” เหบแขงเพศผมแผน scutum ขนาดใหญคลมตลอดสวนบน แตเหบแขงเพศเมยม
แผน scutum คลมเพยงครงหนงของลำตวสวนหนาเทานน เมอเหบแขงเพศเมยมไขอยเตม
ภายในลำตว แผน scutum จะมขนาดเลกกวาตวเหบมาก เหบแขงมตาเดยวอยบรเวณมม
ของแผน scutum สวนรหายใจของเหบแขงอยตรงดานขางลำตวบรเวณหลงโคนขาคทส
ดานทายลำตวของเหบแขงมรอยหยกตามขอบ เรยกวา “festoon” ชองขบถายมรองโดยรอบ
เรยกวา “anal groove” สวนรเปดของอวยวะสบพนธอยบรเวณกงกลางลำตว สามารถใช
ลกษณะรปรางของรเปดอวยวะสบพนธนแยกเพศของเหบแขงได โดยเหบเพศผมลกษณะของ
รเปดเปนรปกลม แตในเพศเมยมรปร
เหบแขง ประกอบดวยเหบตางๆ จำนวน 11 genus แตทมความสำคญทางการแพทย
ไดแก เหบแขงชนด Rhipicephalus, Ixodes, Dermacentor, Amblyomma, Aponomma spp.
เหบออน (Soft ticks) ลกษณะของเหบออนทแตกตางจากเหบแขง คอ สวน capitulum อยใตลำตว
เหบและไร (Ticks and Mites) 97
EGGS
female male
LARVA
NYMPH
ADULT
ไมสามารถมองเหนไดจากดานบน Chelicerae sheath เรยบ รหายใจของเหบออนอยบรเวณ
ระหวางโคนขาคท 3 และ 4 ดานบนลำตวไมมแผน scutum และไมม festoon
เหบออนทมความสำคญทางการแพทย ไดแก ชนด Argus, Ornithodoros, Otobius spp.
BA
วงจรชวตของเหบ
เปรยบเทยบลกษณะของเหบแขง (A) และเหบออน (B)
เหบมการเจรญเตบโตแบบเปลยนแปลงรปรางไมสมบรณ (incomplete metamorphosis)
ประกอบดวยระยะไข (egg) ตวออน 6 ขา (larva) ตวกลางวย 8 ขา (nymph) และตวเตมวย
(adult) การผสมพนธเกดขนหลงจากเหบดดกนเลอดแลว เหบเพศเมยวางไขเปนกลมตามรอย
แตกของผนง พนดน มมหอง เหบเพศเมยตวหนงสามารถออกไขไดตงแต 1,000-8,000 ใบ
เมอวางไขแลวเหบเพศเมยจะตาย ไขมรปรางกลมหรอร ขนาดเลก ไขใชเวลาฟกเปนตวออน
ประมาณ 2 สปดาหถงหลายเดอน ตวออน 6 ขา เรยกวา “seed tick” จะไตไปอยตามพมไม
กอหญา รอคอยโฮสตเพอกดกนเลอด แลวจงลอกคราบเปนตวกลางวย 8 ขาซงอวยวะสบพนธยง
ไมเจรญเตมท หลงจากนนจงลอกคราบเปนตวเตมวย วงจรชวตของเหบใชเวลาตงแตสปดาห
จนถงป เหบบางชนดมชวตอยไดนานหลายสบป
98ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
การอยอาศยกดดดกนเลอดบนตวโฮสตของเหบ สามารถจดแบงออกเปน 3 แบบ ไดแก
l One-host ticks เปนเหบทอาศยอยบนโฮสตตวเดยวตลอดการเจรญเตบโตโดยไม
เปลยนโฮสตตวใหมเลย
l Two-host ticks เปนเหบทอาศยอยบนตวโฮสตตงแตระยะตวออนจนเปนระยะ
ตวกลางวย แลวจงผละทงโฮสตเดมไปลอกคราบเปนตวเตมวย แลวจงหาโฮสตตวใหมตอไป
l Three-host ticks เปนเหบทมการเปลยนโฮสตตงแตระยะตวออน ตวกลางวย และ
ตวเตมวย โดยโฮสตใหมจะเปนสตวชนดใหมทมขนาดใหญขน เหบแขงสวนใหญอยในพวกน
l Multiple-host ticks เปนเหบทเปลยนโฮสตไดหลายชนด ซงเปนโฮสตขนาดเลก
เชน นก คางคาว หน มกเปนเหบออน เนองจากกดกนเลอดในเวลาสนๆ และมตวกลางวย
หลายระยะ
ความสำคญทางการแพทย
มรายงานมากมายในตางประเทศวาเหบเปนพาหะนำโรคมาสคน แตยงไมพบรายงาน
ผปวยในประเทศไทย มแตรายงานตรวจพบเชอทเหบสามารถเปนพาหะได โรคทสำคญซงม
เหบเปนสาเหต ไดแก
1. Tick bite paralysis การกดของเหบเพศเมยทำใหเปนอมพาตแบบ ascending
flaccid paralysis ซงเกดจากโปรตนในนำลายของเหบเพศเมย โดยจะเรมเปนอมพาตตรง
บรเวณทถกเหบกด แลวขยายไปยงสวนอนๆ ซงอาจทำใหเสยชวตดวยอาการหายใจลมเหลว
ได อาการอมพาตจะทเลาลงอยางรวดเรวเมอดงเอาตวเหบออก ชนดของเหบทเปนสาเหต
ไดแก Dermacentor, Ixodes spp. และเหบออนบางชนด
2. Tick typhus หรอ Spotted fever group (Tick-borne rickettsial fevers) เกดจาก
เชอ Rickettsia spp. ไดแก Rocky Mountain spotted fever, Boutanneous fever,
Queensland tick typhus, Siberian tick typhus นำโดยเหบแขงหลายชนด
3. Lyme disease เกดจากเชอแบคทเรยชนดสไปโรคต
นอกจากนนแลว ยงมรายงานการเปนพาหะนำโรคอนๆ ในตางประเทศ ไดแก Q fever,
Tick-borne viral encephalitis, Colorado tick fever, Tick-borne viral hemorrhagic fever,
Tick-borne relapsing fever, Tularemia, Babesioses เปนตน
การปองกนกำจด
การปองกนการถกเหบกดดดกนเลอด ทำไดโดยหลกเลยงจากพนททมเหบ หรอสตวท
เปนโฮสตของเหบ หากไมสามารถหลกเลยงไดอาจใชสารไลแมลง (repellents) เชน DEET
เหบและไร (Ticks and Mites) 99
(N-N-diethyl toluamide) หรอ นำมนตะไครหอม (Citronella oil) ทาตามเสอผา แขน ขา
กอนเขาไปในพนททมเหบ เมอถกเหบกดไมควรดงเหบออกทนท เพราะจะทำใหสวนปากของ
เหบหลดตดคางอย ควรทำใหเหบคลายสวนปากออกกอนดวยอเธอร หรอคลอโรฟอรม หรอ
นำมน แลวจงดงตวเหบออกอยางชาๆ
สารเคมกำจดแมลงในการกำจดเหบ ไดแก carbaryl, malathion, permethrin,
coumaphos, flumethrin, diazinon, propoxur, deltamethrin ซงมรปแบบตางๆ เชน ผงฝน
นำยาเขมขน นำยาสเปรย สามารถเลอกใชไดกบสตวเลยง กรงสตว หรอบรเวณอาคาร
ไร (Mites)
ไร เปนสตวขาขออกกลมหนงใน Subclass Acari เชนเดยวกบเหบ จงมรปราง
ลกษณะคลายเหบ แตลกษณะทแตกตางไปจากเหบ คอ
l มขนาดเลกมาก ตงแต 100 ไมโครมเตอร จนถง 1 มลลเมตร
l ลำตวบอบบาง มกมขนมาก
l hypostome ของสวนปากมขนาดเลก ไมมหนาม ซอนอยภายใน
l chelicerae ของสวนปากมลกษณะเปนแทงเรยวยาวขนาดเลก
ไรมอยหลายชนด ทงทเปนปรสตและอาศยอยางอสระในธรรมชาต แตชนดทมความ
สำคญเกยวของกบทางการแพทย ไดแก ไรหด (itch mite), ไรออน (chiggers), ไรฝนบาน
(house-dust mites) และไรขมขน (follicle mites)
การเจรญเตบโตของไรเปนแบบเปลยนแปลงรปรางไมสมบรณ (incomplete meta-
morphosis) เชนเดยวกบเหบ คอมระยะไข (egg) ตวออน 6 ขา (larva) ตวกลางวย 8 ขา
(nymph) และตวเตมวย (adult)
เปรยบเทยบสวนปากของเหบและไร
TICK
Base of capitulum
Hypostome
Palp
CheliceraMITE
100ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
EggLarva Nymph Male adult
ไรหด (Itch mites) ไรหด จดอยใน Family Sarcoptidae เปนปรสตทงในคนและสตว ชนดทเปนปรสตใน
คนเปนสายพนธ Sarcoptes scabiei var. hominis ทำใหเกดโรคหด (scabies)
ไรหดมขนาดเลกประมาณ 0.3-0.4 มลลเมตร รปรางกลมร แบน สขาว มขา 4 ค
คหนาสน ไรหดเพศผมขาคท 3 ลกษณะเปนเสนขนยาว (filament) สวนไรหดเพศเมยมขาคท
3 และคท 4 ลกษณะเปน filament ดานหลงของลำตวไรหดเพศเมยมหนามลกษณะชไปทาง
ดานทายลำตวจำนวนมาก
โรคหดมระยะฟกตว 2-3 วน โดยไรหดเพศเมยจะขดผวหนงชน epidermis เปนอโมงค
เขาไป จะเหนรอยขดอโมงคของไรหดเปนรอยยนเลกๆ ตามผวหนง โดยมากพบทงามนวมอ
นวเทา รกแร ขอศอก หวเขา หนาขา หรออวยวะสบพนธ มอาการคนมากโดยเฉพาะในเวลา
กลางคน อาจเปนผนรวมดวย หากลกษณะของผวหนงแหงเรยกวา “หดดาน” ถามการตดเชอ
จากแบคทเรยจะทำใหเกดการอกเสบเปนแผลเปอย จะเรยกวา “หดเปอย” ในผปวยทมภาวะ
ภมคมกนบกพรองอาจพบไรหดจำนวนมากตามรางกายทำใหผวหนงแหงหยาบ ซงเรยกวา
“Crust scabies” หรอ “Norwegian scabies”
ไรเพศเมยจะวางไขในอโมงค เมอไขฟกเปนตวออนแลวจะออกจากอโมงคไปเจาะ
ผวหนงบรเวณใหม การเจรญเตบโตจากระยะไขจนถงตวเตมวยใชเวลานาน 2-3 สปดาห
ตวเตมวยอายประมาณ 1 เดอน
การวนจฉยโรคหด ทำไดโดยการใชปลายเขมเขยตรงปลายของรอยยน โดยเฉพาะตรง
ทมตมขาวมน และมจดดำเลกๆ อยดวย นำมาตรวจหาตวไรใตกลองจลทรรศน
การรกษาโรคหด ใหทาดวย 1% gamma benzyl hexachloride หรอ benzyl
benzoate emulsion แลวทาซำอกครงในสปดาหถดอยางนอย 2 สปดาห ควรแยกเสอผาและ
ของใชของผปวยไวตางหาก ไมใหปะปนกบของผอน
รปรางลกษณะของไรหด Sarcoptes scabiei ระยะตางๆ
เหบและไร (Ticks and Mites) 101
ไรออน (Chiggers) ไรออน จดอยใน Family Trombiculidae ซงอาจเรยกวา “Trombiculid mite” ระยะ
ตวออน 6 ขาเรยกวา chigger เปนพาหะสำคญในการนำโรค scrub typhus ซงเกดจาก
เชอ Rickettsia tsutsukamushi ไรออนทเปนพาหะนำโรคไดคอ ชนด Leptotrombidium
akamushi และ Leptotrombidium deliense เนองจากเชอชนดนสามารถถายทอดผานรงไข
ได (transovarian transmission) คนจงไดรบเชอจากการกดของไรออนทมเชออยแลว มก
เปนชาวบานทเกบของปา หรอนกทองเทยวทชอบเดนปา รอยทถกไรออนกดมลกษณะคลาย
ถกบหรจ เรยกวา eschar เปนลกษณะเฉพาะใชชวยในการวนจฉยโรคดวย
ไรออนมรปรางกลมร ขนาด 150-300 ไมครอน มสเหลอง หรอสม ตามตวมขนเลกๆ
ยาวๆ ม 6 ขา แตละขาม 7 ปลอง บรเวณสวนกลางของดานหลงมแผน scutum รปหลาย
เหลยม ตรงกลาง scutum มขนsensillae 1 ค ระยะตวกลางวย 8 ขา และตวเตมวยอยอยาง
อสระในธรรมชาต โดยกนไขและตวออนของแมลงชนดอนเปนอาหาร ไรเพศเมยวางไขไวตาม
พนดน ไขฟกเปนตวออนทเรยกวา chigger คอยเกาะอยบนตวโฮสตเพอกดกนนำเลยงจาก
เนอเยอของโฮสตเปนอาหาร จงมกพบไรออนอยบนตวโฮสต เชน หน คางคาว การกำจดไร
ออนอาจใชสารเคมกำจดแมลงฉดพน หรอโรยตามทางเดนทโฮสตเดนผาน การเผาหรอถาง
พงหญาไมใหเปนทเกาะพกของไรออนกสามารถลดปรมาณของไรออนในพนทชกชมลงได
รปรางลกษณะและวงจรชวตของไรใน Family Trombiculidae
egg
nymph
imagochrysalis
nymphochrysalis chigger
deutovum
adult
ไรฝนบาน (House dust mites) ไรฝนบานจดอยใน Family Pyroglyphidae เปนตวการสำคญในการผลตสารกอ
ภมแพภายในบานเรอน ทำใหผปวยเกดอาการแพตางๆ เชน จมกอกเสบภมแพ (Allergic
rhinitis), หดภมแพ (Asthma) และผวหนงอกเสบภมแพ (Atopic dermatitis) ชนดของไรฝน
102ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
รปรางลกษณะของไรฝนบาน Dermatophagoides spp.
ทมความสำคญ ไดแก Dermatophagoides pteronyssinu, Dermatophagoides farinae,
Blomia tropicalis ซงเปนตวการผลตสารกอภมแพ (Allergens) ทมชอวา Der p, Der f และ
Blo t
ไรฝนมขนาดเลกประมาณ 100-300 ไมครอน ลำตวกลมร สขาวใส มขา 4 ค มขนยาว
ตามลำตวและขา ผวหนงมรอยคลายกบลายพมพนวมอ (finger print) ไรฝนไมชอบแสงสวาง
จงอาศยหลบซอนอยในวสดเสนใย เชน ทนอน หมอน ผาหม โซฟาบนวม พรม หรอตกตา ไร
ฝนกนเศษรงแค สะเกดผวหนง สปอรของเชอรา และสารอนทรยอนๆ ในฝนเปนอาหาร ไรฝน
เจรญเตบโตไดทอณหภม 25-30 องศาเซลเซยส และทความชน 75-80% RH การเจรญ
เตบโตจากระยะไขจนเปนตวเตมวยใชเวลาประมาณ 1 เดอน ไรฝนตวเตมวยมชวตอยไดนาน
1-2 เดอน
การปองกนและกำจดไรฝนทำไดโดยการรกษาสขลกษณะภายในทอยอาศย เชน
ความสะอาด แสงสวาง ไมอบชน อากาศถายเทสะดวก ทำความสะอาดเครองนอนเปน
ประจำ การตากแดดและซกดวยนำรอนชวยฆาไรฝนทตดอยได เครองดดฝนสามารถดดสาร
กอภมแพออกไปไดบางแตไมสามารถกำจดตวไรฝนไดหมด การใชผาพลาสตกคลมทนอนจะ
ชวยปองกนไมใหผปวยไดรบสารกอภมแพทอาจฟงกระจายจากทนอนได ขณะนมสารเคม
สำหรบกำจดไรฝนบานออกมาจำหนายแลว แตยงไมเปนทนยมใชกบเครองนอนตางๆ
Female Male
ไรขมขน (Follicle mites) ไรขมขนอยใน Family Demodicidae มอยไมกชนด ทพบในคน ไดแก Demodex
folliculorum และ D. brevis พบในรขนและตอมไขมนบรเวณหนา จมก และสว
ไรขมขนมรปรางเรยวยาว ขนาดประมาณ 300-500 ไมครอน ลำตวสวนทายเรยวยาว
มรอยคลายปลอง มขาอวนสน 4 ค ไรขมขนไมกออนตรายในคนปกตนอกเสยจากทำใหเกด
การอกเสบจากเชอแบคทเรย แตสามารถทำใหเกดอาการรนแรงในผปวยโรคเอดส หรอผทม
ภาวะภมคมกนบกพรองได
เหบและไร (Ticks and Mites) 103
รปรางลกษณะของไรขมขน Demodex spp. ระยะตางๆ
รปรางลกษณะของไรนก
ไรนก (Tropical fowl mite) ไรทเปนปรสตของนกมอยหลายชนด แตชนดทพบมากดกนเลอดคนตามบานเรอน
บอย คอ ไรนกชนด Ornithonyssus bursa อยใน Family Macronyssidae มกพบในบานเรอน
หรออาคารในบรเวณทมประชากรนกหนาแนน ไรนกอาศยอยตามรงนกทอยในมมอบชน มก
พบตามชายหลงคา ระเบยง และฝาเพดานใตหลงคา
การเจรญเตบโตของไรนกประกอบดวยระยะไข (egg) ตวออน (larva) ตวกลางวย
ระยะท 1 (protonymph) ตวกลางวยระยะท 2 (deutonymph) และตวเตมวย (adult) ไรเพศเมย
วางไขตามตวนกหรอตามรงนก ไขใชเวลาฟกประมาณ 3 วน แลวลอกคราบไปเปนตวออน
ตวกลางวย และตวเตมวย โดยใชเวลาประมาณ 1 สปดาห ขณะเจรญเตบโตไรนกจะกดดดกน
เลอดจากโฮสตเปนอาหาร เมอนกทงรงไป ไรนกจะเขามาในอาคารเพอกดดดกนเลอดคนแทน
การกดของไรนกทำใหเกดเปนตมแดงทผวหนง อาจคนมากและทำใหผวหนงอกเสบ ดวย
การกำจดไรนก ทำไดโดยการกำจดรงนกในบรเวณอาคารบานเรอน และปองกนไมให
นกเขามาทำรงไดอก เมอพบการถกกดจากไรนกอาจใชสารเคมกำจดแมลงในกลม chlorpyrifos
หรอ pyrethroids ฉดพนบรเวณชายหลงคา ระเบยง และฝาเพดานใตหลงคาทมรงนกอย
เมอไมมโฮสตใหดดกนเลอดไรนกมชวตอยไดเพยง 10 วนเทานน
Larva AdultNymph
104ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตารางท 1 สารเคมททองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดเหบ ไร (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม ความเขมขนทแนะนำ WHO Hazard
(กรมตอลตร หรอ กรมตอกโลกรม) Classification
Carbaryl Carbamate 50 II
Propoxur Carbamate 10 II
Chlorpyriphos-methyl Organophosphate 5 U
Diazinon Organophosphate 5 II
Malathion Organophosphate 20 III
Pirimiphos-methyl Organophosphate 10 III
α-Cypermethrin Pyrethroid 0.3 - 0.6 II
Bifenthrin Pyrethroid 0.48 - 0.96 II
Cypermethrin Pyrethroid 0.5 - 2.0 II
Deltamethrin Pyrethroid 0.25 II
λ-Cyhalothrin Pyrethroid 0.25 II
Permethrin Pyrethroid 2.5 II
* Class II, moderately hazardous;
Class III, slightly hazardous;
Class U, unlikely to pose an acute hazard in normal use
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. ณฐ มาลยนวล, สภทรา เตยวเจรญ. แมลงและสตวขาขอทางการแพทย. พมพครงท 2.
กรงเทพฯ: เรอนแกวการพมพ, 2545.
2. สภทร สจรต. กฏวทยาทางแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ, 2531.
3. Denmark HA, Cromroy HL. Tropical Fowl Mite, Ornithonyssus bursa (Berlese)
(Arachnida: Acari: Macronyssidae). University of Florida. IFAS extension.
EENY-297. [http://edis.ifas.ufl.edu/pdffiles/IN/IN57500.pdf]
4. Krantz GW, Walter DE. eds. A manual of acarology. 3rd ed. Texas Tech
University Press. 2009. 704 pp.
5. Malainual N. House dust mite fauna in Thailand. Clin Exp Allergy 1995; 25: 554-560.
6. National Environmental Health Forum. Guidelines for the control of public
health pests – lice, fleas, scabies, bird mites, bedbugs and ticks. National
Environmental Health Forum monographs. General series; no. 3.1998. 28 pp.
7. Varma MRG. Ticks and mites (Acari). In: Lane RP, Crosskey RW. eds. Medical
insects and arachnids. London: Chapman & Hall, 1993: 597-658.
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 105
จกรวาล ชมภศร สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods)
สตวขาขอ เปนสงมชวตทถกจดอยใน Phylum Arthropoda ซงมลกษณะทสำคญคอ
ลำตวและระยางคเปนขอปลอง เปนสงมชวตทมจำนวนชนดมากทสดในโลก ในปจจบนมอย
ประมาณ 30 ลานชนด สตวขาขอเปนสตวทมการปรบตวใหเขากบสงแวดลอมไดด สามารถ
พบเหนอยทวไปทงบนพนดน ภเขาสง และในมหาสมทรลก บางชนดอยในธรรมชาตอยางเปน
อสระ และบางชนดเปนปรสตของพช สตว ซงรวมทงคนดวย
แมลงเปนสตวขาขอชนดหนงทมความสำคญทางการแพทยและสตวแพทย โดยพบ
วาแมลงหลายชนดเปนพาหะนำเชอโรคมาสคน และยงสามารถทำอนตรายตอคนโดยตรง จาก
พษทมอยตามสวนตางๆ ของลำตว ในทนจะกลาวถงแมลงใน Order Hymenoptera,
Lepidoptera, Coleoptera และสตวขาขออนๆ ททำอนตรายตอคนโดยการกด ตอย ปลอย
พษ ทำใหแพหรอระคายเคอง เปนตน
ลกษณะทวไปของสตวขาขอ
สตวขาขอมรปรางลกษณะเฉพาะกลมทสำคญคอ
l ลำตว ขา และระยางคเปนขอปลองชดเจน (true segmentation)
l มอวยวะภายนอกและอวยวะภายในสมมาตรทงดานซายและดานขวา (bilateral
symmetry)
l ลำตวภายนอกแขงแรงทำหนาทเปนโครงรางและปองกนอวยวะภายใน (exoskeleton)
สรางจากสารประเภท chitin ซงผลตจากเซลลผวหนง ในระหวางการเจรญเตบโตม
การลอกคราบ (molting) สรางเปลอกหมขนมาใหม
l ภายในลำตวเปนชองวาง (hemocoel) มเลอดไหลเวยนอย ระบบหมนเวยนโลหต
เปนระบบเปด (open system)
l มระบบประสาท และอวยวะรบความรสกทเจรญด
l มเพศแยกชดเจนอยคนละตว สวนใหญออกลกเปนไข (oviparous) บางชนดออก
106ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ลกเปนตว (larviparous) และบางชนดสามารถออกลกไดโดยไมตองมการผสมพนธ
(parthenogenesis)
Order Hymenoptera
แมลงใน order นเปนแมลงในกลม ผง (bees), ตอ (hornets), แตน (wasps) และมด
(ants) มทงทตอยไดและตอยไมได โดยแบงเปน 3 families ทมความสำคญทางการแพทย ไดแก
l Family Apidae แมลงใน family น ไดแก ผง (Bombus spp.) ผงเลยง (Apis
mellifera) ผงหลวง (Apis indica)
l Family Vespidae แมลงใน family น ไดแก ตอหวเสอ (Vespa orientalis,
Vespula spp.) แตน (Cephalonomia, Scleroderma, Epyris spp.) หมารา
(Polistes fasculatus)
l Family Formicidae แมลงใน family น ไดแก มดคนไฟ (Solenopsis saevissima
richteni) มดตะนอย (Polyrachis spp., Sima nefronigra, Tetraponera
rufinigra)
รปรางลกษณะของแมลงใน Order Hymenoptera(จาก Lane & Crosskey, 1993)
แมลงใน order นมขนาดตงแตเลกจนถงใหญ มปก 2 ค เปนแผนเยอบาง (membranous)
ปกคหลงเชอมตอกบปกคหนาดวยแถวตะขอเลกๆ (hamuli) ซงอยตรงดานหลงของปกคหนา
บางชนดหรอบางเพศไมมปก ดานหนาของสวนทองทเชอมตอกบสวนอกมลกษณะคอดกว
คลายเอว สวนทองปลองสดทายเปลยนแปลงไปเปนอวยวะทใชตอยเรยกวา เหลกใน (sting)
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 107
เหลกในใชสำหรบแทงเขาไปในผวหนงของสตว ตลอดจนสตวขาปลองอนๆ เพอเปนการ
ปองกนตวของแมลง เหลกในจะทำใหเกดเนอตายเฉพาะแหง ซงจะพบการแทรกตวของ
lymphocyte ในบรเวณดงกลาว บรเวณทถกตอยจะเปนผนแดง มอาการปวด บวม แดงรอน
ถาไดรบเหลกในเขาไปจำนวนมากอาจทำใหหมดสต ชอค และอาจทำใหถงตายได
แมลงในกลมนมการเจรญเตบโตแบบสมบรณ (complete metamorphosis) เปน
แมลงทอยรวมกนเปนกลม (social insects) มการแบงแยกวรรณะ (caste) ตางๆ เชน นางพญา
(queen) ทำหนาทผสมพนธและออกไข ตวผ (drone) ทำหนาทผสมพนธ ผงงาน (worker)
ทำหนาทหาอาหาร สรางขผง หาททำรงและเลยงตวออน ผงทหาร (soldier) ทำหนาทปองกน
รงจากศตร แตละวรรณะมขนาดและรปรางแตกตางกน การกำหนดชนวรรณะภายในรง
ควบคมโดยสารฮอรโมน รงของแมลงเหลานมขนาดใหญ อาจอยเหนอพนดนหรอสรางรงอย
ใตดน ผงดดนำหวานจากดอกไมเปนอาหาร ขณะทตอ แตน และมดลาสตวขนาดเลกเปนอาหาร
บางชนดเปนตวเบยนของตวออนแมลงชนดอน เชน ดกแดแมลงวน ไขแมลงสาบ เปนตน
Order Lepidoptera
แมลงใน order นไดแก หนอนบง ซงเปนตวออนของผเสอ โดยบงจะมขนหลายชนด
อยบรเวณลำตว ขนททำใหเกดอาการแพเรยกวา urticating hairs ซงโครงสรางดงกลาว อาจ
จะยาวหรอมขนาดเลกมากจนมองดวยตาเปลาไมเหน หรออาจจะเปนขนแขงและหนาม
ขนาดเลก ขนททำใหเกดอาการแพอาจจะมลกษณะเปนทอกลวงซงมสารพษบรรจอย สารพษ
เหลานสรางมาจากตอมพษ ซงประกอบดวยเซลลตอมเพยงเซลลเดยว ตอมพษดงกลาวจะ
พบทฐานของขนพษ ขนพษเหลานจะทำใหผวหนงทสมผสเกดการระคายเคองไหมและ
อกเสบ ถาขนพษเหลานไปถกกบเยอเมอกหรอระบบทางเดนหายใจสวนตน ตลอดจนตาจะ
ทำใหเกดความรนแรงมากขน ในเดกถาขนพษเขาตาอาจทำใหตาเสยได หนอนบงมดวยกน
หลายชนด ชนดทพบไดบอยในประเทศไทย เชน หนอนผเสอกลางคน (Gypsy moth)
ตวหนอนผเสอทมขนพษ (urticating caterpillar) ชนดตางๆ
(จาก Harrwood & James, 1979)
108ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ผเสอตวเตมวยมตงแตตวเลกจนถงตวใหญ มปก 2 ค ลวดลายแตกตางกน ปากเปน
แบบงวงดด (siphoning) สำหรบดดนำหวานจากดอกไมเปนอาหาร ทงลำตวและปกมเกลด
ปกคลม หนวดยาวปลายใหญโคนเลกคลายกระบอง แบงออกเปน 2 พวกคอ ผเสอกลางวน
(butterflies) สวนใหญมลวดลายสดใสและผเสอกลางคน (moths) ซงมสคลำไมคอยมลวดลาย
ผเสอมการเจรญเตบโตและเปลยนแปลงรปรางแบบสมบรณ (complete metamorphosis)
หนอนบง (caterpillar) คอระยะตวออน (larva) ลำตวเรยวยาวมขาจรงทสวนอก 3 ค และ
มขาเทยม (pseudolegs) ทสวนทองดวย ตามลำตวมขนดกยาว สวนใหญเปนขนพษสำหรบ
ใชในการปองกนตวจากศตร
Order Coleoptera
แมลงใน order น เปนแมลงกลมใหญอกกลมหนง พบไดทวโลกทงในแถบรอนและ
แถบอบอน โดยแบงเปน 3 families ทมความสำคญทางการแพทย ไดแก
l Family Meloidae ไดแก ดวงนำมน (oil beetles) แมลงวนสเปน (Spanish-fly)
l Family Staphylinidae ไดแก ดวงกนกระดก (rove beetles)
l Family Carabidae ไดแก แมลงตด (bombardiers)
แมลงใน order นมขนาดตงแตเลกจนถงขนาดใหญ ลำตวออนนม แตมปกทแขงแรง
(elytron) หมสวนหลงซงเปนปกคแรก เวลาเกาะพกจะมาชนกนเปนเสนตรงกลางลำตว ปกค
หลงเปนเยอบาง (membranous) พบเกบอยใตปกคหนา
แมลงในกลมนมวงจรชวตแบบ hypermetamorphosis คอ มทงระยะไข ตวออน
ดกแด และตวเตมวย เชนเดยวกบการเจรญเตบโตแบบสมบรณ (complete metamorphosis)
แตระยะตวออนของดวงจะมรปรางลกษณะแตกตางกนหลายแบบจนกลายเปนตวเตมวย
ดวงนำมน (Oil beetles) ดวงนำมนจดอยใน Family Meloidae มชอพนบานวา ดวงโสน (Mylabris spp.) ดวงไฟ
เดอนหา (Epicauta spp.) มขนาดกลางถงขนาดใหญ ลำตวและหนวดมสดำ พนปกสดำ มแถบ
สสมหรอสเหลองคาดตามขวางของลำตว 3 แถบ รปรางยาว หวงม คอเลก สวนอกปลองแรก
(pronotum) แคบกวาความกวางของสวนหวหรอปก มสารพษประเภท cantharidin ซงเปนสาร
volatile terpene มฤทธกระตนประสาท เมอสมผสทำใหเกดผนคนพพองภายในเวลา 2-3 ชวโมง
ถารบประทานสารพษนเขาไปจะทำใหเกดอาการคลนไส อาเจยน ทองเสย และอาจถงตายได
แมลงวนสเปน (Spanish fly) แมลงวนสเปนจดอยใน Family Meloidae มชอวทยาศาสตร คอ Lytta vesicatoria
พบมากทางยโรปตอนใต รปรางลกษณะและความเปนพษเชนเดยวกบดวงนำมน
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 109
ดวงกนกระดก (Rove beetles) ดวงกนกระดกจดอยใน Family Staphylinidae มชอพนบานวา ดวงกนงอน มชอ
วทยาศาสตรวา Paederus fuscipes เปนดวงขนาดเลก (ประมาณ 1 ซม.) ลำตวเรยวยาว
ปกสน ไมคลมสวนทอง ดวงกนกระดกมสารพษประเภท paederin ซงเปนสารจำพวก alkaloid
สามารถพบไดในทกระยะ เมอสารพษนถกผวหนงจะทำใหเกดอาการระคายเคอง แสบคน
เปนตมนำใส (vesicular dermatitis) และเปนแผลเปนเมอแผลหายแลว บางครงดวงอาจบน
เขาไปในลกตาทำใหเกดอาการระคายเคองของเยอบตาขาว (conjunctivitis) ได
แมลงตด (Bombardiers) แมลงตดจดอยใน Family Carabidae มชอวทยาศาสตรวา Pherosophus siamensis
เปนแมลงขนาดใหญ ความกวางของอกแคบกวาทอง ปกคหนาคลมทองเกอบทงหมด ปลาย
ปกตด แมลงตดจะปลอยแกสเปนหมอกสำหรบปองกนตวซงมสวนผสมของสารพษจำพวก quinol
ขณะปลอยกาซจะมเสยงดงคลายตด เมอถกผวหนงทำใหไหมพองคลายกบถกกรดไนตรก
นอกจากแมลงใน 3 order ทกลาวมาแลวนนยงมสตวขาขออนๆ ทมความสำคญทาง
การแพทยดงน
แมงมม (Spiders)
แมงมมเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Arachnida, Order Araneae แมงมมสวน
ใหญมประโยชนชวยในการควบคมแมลงทเปนพาหะนำโรคตางๆ เพราะแมงมมกนสตวขนาด
เลกชนดอนเปนอาหาร แมงมมทกชนดมพษสำหรบใชจบเหยอโดยปลอยพษทางเขยวพษ
รปรางลกษณะของดวงชนดตางๆ
ดวงนำมนแมลงตด
ดวงกนกระดก ดวงขควาย
110ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แมงมมทมพษรนแรงคอ แมงมมแมหมายดำ (Latrodectus spp.) แมงมมบางชนดมพษไม
รนแรง แตทำใหเกดอาการแพได เชน Tarantula spp.
แมงมมมขนาดตงแต 0.3-24 เซนตเมตร ลำตวแบงออกเปนสองสวนคอ สวน cepha-
lothorax (สวนหวและอกรวมเปนชนเดยว) และสวนทองซงไมแบงเปนปลอง ดานหนาของสวน
ทองทเชอมตอกบสวน cephalothorax มลกษณะเปนกานเลกๆ เรยกวา pedicel มเขยวพษ
1 ค ซงเปลยนแปลงมาจาก chelicerae ของสวนปาก ขา 4 ค มอวยวะทใชหายใจ (book lung)
และอวยวะสรางใย (spinneret) อยทสวนทอง ชนดทมความสำคญทางการแพทย ไดแก
แมงมมแมหมายดำ (Black widow spider) แมงมมนมชอสามญวา แมงมมแมหมายดำ เปนแมงมมทมอนตรายมาก จดอยใน Family
Theridiidae พบกระจายทวโลก species ทสำคญคอ Latrodectus mactans (hourglass
spider, shoe-button spider, Pokomoo), Latrodectus varinolus, Latrodectus besperus,
Latrodectus geometricus พบในเมกซโกตอนเหนอ ฟลอรดา แคลฟอเนยร และโอเรกอน
ลกษณะตวดำเปนมน ตวเมยมขนาดประมาณ 30-40 มลลเมตร ตวผมขนาด 16-20 มลลเมตร
มลวดลายคลายรปนาฬกาทรายสแดงสมอยดานใตสวนทอง อาศยอยในบาน ในทมดอบ
เฟอรนเจอร เสอผา ผสมพนธกนในฤดใบไมผล หลงจากผสมพนธแลว ตวผอาจถกตวเมยกน
หรอจากไปผสมพนธกบตวเมยตวอน แมงมมตวเมยวางไขไดครงละประมาณ 200-750 ฟอง
โดยสรางเสนใยทแขงแรงหอหมไขไว ไขใชเวลาฟกนาน 2-4 สปดาห ตวออนทออกจากไขจะ
ถกลมพดไปอยในบรเวณใกลเคยง ตวออนทเปนตวผจะลอกคราบ 4-7 ครง สวนตวออนท
เปนตวเมยจะลอกคราบ 7-9 ครง ใชเวลา 2-3 สปดาหถงหลายเดอน ขนอยกบอณหภมและ
อาหาร ตวเตมวยมอายประมาณ 3 ป ในแตละปสามารถผลตลกไดประมาณ 2,000 ตว ตวผ
ของแมงมมพวกนจะไมกด การกดของแมงมมพวกนจะไมเจบ บรเวณทถกกดจะพบวา มการ
บวมเฉพาะแหงเกดขนเลกนอย และอาจจะพบจดแดงขนาดเลก 2 จด ตรงบรเวณทแมงมมกด
อาการทพบหลงจากการกดของแมงมม ไดแก การปวดกลามเนออยางรนแรง ทองแขงหรอ
ปวดทองอยางมาก หายใจและพดลำบาก คลนไส เหงอออกมาก และอาจตายไดงายในเดก
และคนสงอาย
รปรางลกษณะของแมงมมแมหมายดำ(จาก Belding, 1965)
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 111
Tarantula คำวา Tarantula ใชเปนครงแรกเพอเรยกชอแมงมมทพบในทวปยโรป แมงมมชนดน
จดอยใน Family Theraphosidae มประมาณ 30 ชนด พบในสหรฐอเมรกา สวนใหญทาง
ตะวนตกเฉยงใต มขนาดใหญ ขนยาวรงรง ขนาดประมาณ 18-20 เซนตเมตรม chelicerae
ขนาดใหญยนออกมาจากสวนหว เคลอนทขนลง แมงมมชนดนหลบซอนตวอยในรใตกอนหน
ในชวงกลางวนจะเคลอนตวชา ออกลาเหยอในเวลากลางคนบรเวณไมไกลจากรทอย เมอถง
ฤดผสมพนธตวผจะออกจากรไปหาตวเมย ฤดหนาวจะจำศลอยในร หลงจากตวออนออก
จากไขใชเวลานาน 10-12 ป จงเจรญเปนตวเตมวย ตวผอายไมเกน 1 ป ในขณะทตวเมย
มอาย 15-20 ป ขนพษของแมงมมชนดนจะพบทบรเวณดานบนของสวนทองของแมงมม
Tarantula หลายชนด การสมผสกบขนพษเหลานอาจจะทำใหเกดอาการคนอยางมาก และม
ลมพษปรากฏขน
แมงมมสนำตาล (Brown recluse) แมงมมสนำตาลจดอยใน Family Loxoscelidae พบในสหรฐอเมรกา มหลายชนด ไดแก
Lexosceles reclusa, Lexosceles deserta, Lexosceles rufescens, Lexosceles arizonica,
Lexosceles devia ขนาดประมาณ 10-15 เซนตเมตร มสเหลองนำตาล มตาเดยว 6 ตา
เรยงกนเปนรปครงวงกลม และมลวดลายคลายไวโอลนอยระหวางตาเดยวกบดานหนาของ
สวนทอง แมงมมสนำตาลออกหากนเวลากลางคน อยตามบานเรอน ในหองนำ หองนอน
มกซอนตวอยในกองเสอผาและกดคนทสวมใสเสอผาในตอนเชา นอกบานพบไดตามกอนหน
และทราย
รปรางลกษณะของแมงมมสนำตาล
รปรางลกษณะของ Tarantula
112ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แมงปอง (Scorpions)
แมงปองเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Arachnida, Order Scorpiones พบเปน
จำนวนมากในบรเวณทมอากาศอบอนและพบไดเกอบแทบทกทวปของโลก โดยเฉพาะทาง
ตะวนตกเฉยงใตของประเทศสหรฐอเมรกา มอยดวยกนหลายชนด บางชนดมพษไมรนแรง
บางชนดพษรนแรงมาก ทำใหตายได ในประเทศไทยมหลายชนดเชนกน ตวใหญทสดคอ
Keterometrus longimanus พบทางภาคเหนอ
แมงปองมรปรางคลายป มขนาดยาว 2-10 เซนตเมตร ลำตวประกอบดวยสวน
cephalothorax และสวนทองทยาวและแบงเปนปลองๆ pedipalp ของสวนปากมลกษณะเปน
กามขนาดใหญคลายกามปไวสำหรบจบเหยอ สวนหางม 5 ปลอง ปลายหางยกขน ปลอง
สดทายมอวยวะสำหรบใชตอยเรยกวา stinging apparatus และมตอมพษดวย การตอบ
สนองตอพษแมงปองของคนแตละคน และสตวแตละตวจะพบวาแตกตางกน บางรายพษอาจ
จะทำใหเกดการเจบปวดและบางรายกไมเกดอาการเจบปวด บางรายพษจะมผลเฉพาะทของ
รางกาย แตบางรายกมผลทวทงตว ในรายทเกดการเปนพษสงจะพบอาการปวดอยางมากเฉพาะ
ทมอาการบวมเลกนอย และมผลทวรางกายอตราการตายจะสง โดยเฉพาะอยางยงในเดกพษ
ของแมงปองทำใหเกดความดนโลหตสง และตอมตางๆ ของรางกายคนจะทำงานมากขน
โดยเฉพาะอยางยงตอมนำตา ซงจะทำใหเกดนำตาไหล นอกจากนยงพบวาตอมนำลายจะ
ทำงานมากขนทำใหมนำลายมาก อาการอนๆ นอกจากทกลาวมาแลวไดแก นำมกไหล
อาจจะพบการกระตกของกลามเนอ และอาจจะทำใหตายไดเนองจากการหายใจไมออก
รปรางลกษณะของแมงปอง(จาก Belding, 1965)
POSTERIOR
ABDOMEN
ANTERIOR
LEG 4
LEG 3LEG 2
LEG 1
EYE MEDIANLATERAL
CEPHALOTHORAX
PEDIPALPS
STINGER
แมงปองออกลกเปนตว (larviparous) ลกแมงปองจะอาศยอยบนหลงของตวแม ภายใน
2 สปดาห จะมขนาดใหญขนและแยกจากตวแมไปหากนอสระ จากนนลอกคราบอก 6-7 ครง
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 113
จงเปนตวเตมวย ใชเวลานาน 1 ป แมงปองออกหากนในเวลากลางคน มกพบในหองนำ
ทอแอร ชอบทเยน กลางวนซกอยตามกองไม กองหนและในดน อยไดทงในทะเลทรายและ
ปาแถบรอนชน ในประเทศไทยพบไมบอยนก
ตะขาบ (Centipedes)
ตะขาบเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Chilopoda พบไดทวไปในแถบรอนชน อาศย
อยบนบก ชนดทพบไดทวไปไดแก Scutigera cleopatra (common house centepede),
Scolopendra polymorha, Scolopendra heros และ Scolopendra cingulate
ตะขาบมขนาดความยาวลำตวตงแต 3-8 เซนตเมตร ขนาดใหญทสดคอชนด Scolopen-
dra heros มความยาว 8-10 นว ลำตวแบนราบ มปลอง 15-100 ปลอง แตละปลองมขา 1 ค
สวนหวแยกจากลำตวชดเจน มหนวด 1 ค โดยมเขยวพษ (poisonous claw) 1 ค ซง
ดดแปลงมาจากปลองแรกของลำตว เขยวพษเชอมตอกบตอมพษ เมอกดเหยอจะปลอยพษ
ออกมาทำใหเหยอเจบปวดและเปนอมพาต สำหรบในคนอาจจะเกดอาการกระวนกระวาย
อาเจยน ชพจรเตนไมสมำเสมอ มนงง เจบปวด และอาจจะเปนอมพาตได
รปรางลกษณะของตะขาบ (centipede)
(จาก Ross, 1965)
ตะขาบวางไขในทชน หรอตนพช หญา ใชเวลาในการเจรญเตบโตนาน ลอกคราบ
10 ครง ตวเตมวยมอายประมาณ 3-5 ป ในเวลากลางวนจะซอนตวอยในทเยนๆ ใตกอนหน
ออกลาเหยอในเวลากลางคน กนแมลงและสตวขาขอเลกๆ เปนอาหาร
114ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
กงกอ (Millipedes)
กงกอเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Diplopoda พบกระจายอยทวโลก สวนมากไม
กดหรอตอย แตบางชนดหลงสารพษออกมาได เชน Rhinabricbus latespargor, Spirostreptus,
Orthoporus spp.
รปรางลกษณะของกงกอ(จาก Ross, 1965)
กงกอมรปรางกลมยาว ขนาดประมาณ 30 เซนตเมตร ผวลำตวภายนอกแขง มหลายส
แตสวนมากมสสม มปลองมาก แตละปลองมขา 2 ค พวกทมพษมตอมหลงสารพษอยตลอด
สองขางลำตว บางชนดสามารถทำใหฉดพงออกมาไดในระยะใกลๆ กงกออาจจะแบงออก
เปน 2 กลมตามการมหรอไมม repugnatorial gland ตอมดงกลาวจะปลอยสารทหลงออกมา
ผานทางรเลกๆ ทพบดานขางของปลองทองสวนมากตอมเหลานจะสรางสารทำใหเกดการ
ระคายเคอง และอาจจะทำใหเกดการไหมของผวหนงในคน อาการทเกดขนจะพบบรเวณ หนา
ตา หรอ จมก และบางครงจะพบทปากดวย ผลทเกดจากพษของกงกอสวนมากจะพบในเดก
นอกจากนยงพบทำใหเกดตาเจบในสตวปกและลกสนข การบาดเจบบรเวณตาจะพบอาการ
ตาอกเสบนำตาไหลมากอาจจะปวด 2 วน และยงพบเยอบตาอกเสบและเกดแผลหลมทตา
(ulceration) อาการเปนพษเนองจากกงกอทพบบนผวหนง ไดแก อาการปวดแสบปวดรอน
หรอผวหนงไหม
กงกอเปนสตวขาขอทอาศยอยบนบก มกพบตามใตกอนหน ในดน และกองใบไมทรวง
ทบถมกน ชอบทชนแฉะ ชกชมในฤดฝน ออกหากนในตอนกลางคน กงกอตวเมยวางไขตาม
พนดน ใชเวลาฟก 2-3 วน ตวออนม 3 ปลอง ขา 3 ค ตวออนลอกคราบ 2-7 วน จงเปนตวเตม
วย ตวเตมวยมอายนาน 1-7 ป
แมงดาทะเล (Horseshoe crabs)
แมงดาทะเล เปนสตวขาขอทจดอยใน Class Merostomata อาศยอยในทะเล จดเปน
สตวขาขอทเกาแกมาก มกเรยกวา living fossil พบเพยง 4 ชนดเทานน ไดแก
l Tachypleus gigas มชอเรยกวา แมงดาทะเลหางเหลยม หรอแมงดาจาน พบใน
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 115
แถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต
l Tachypleus tridendatus พบในแถบประเทศญปน และฟลปปนส
l Carcinoscorpius rotundicauda มชอเรยกวา แมงดาทะเลหางหลม แมงดาถวย
แมงดาไฟ หรอ เหรา เปนชนดทมพษ พบในบรเวณอาวไทย อาวเบงกอล มาเลเซย
และฟลปปนส
l Limulus polyphemus (King crab) พบตามชายฝงมหาสมทรแอตแลนตค
บรเวณอเมรกาเหนอ
แมงดาทะเลมขนาดยาวประมาณ 60 เซนตเมตร สนำตาล ลำตวแบงเปน 3 สวน คอ
cephalothorax ซงมกระดองแขง (carapace) เปนรปเกอกมาปดอยเวาดานบน มตา 1 ค
อยดานบนของกระดอง มระยางค 6 ค คแรกเปนอวยวะใชสำหรบกนอาหารลกษณะเปนกาม
หนบ (chelicera) คท 2 เปน pedipalp มลกษณะเปนกามหนบเชนเดยวกน คท 3-5 เปน
ขาใชเดน คสดทายมลกษณะเปนแผนใชวายนำและพยทราย สวนทสองคอ สวนทอง
(opisthosoma) ม 6 ปลองเชอมตดกนเปนชนเดยว ตอกบสวนหนาตรงรอยเวาของกระดอง
พอด ใตสวนทองมแผงเหงอก (book gill) จำนวน 5 ค ใชในการหายใจ ทายลำตวเปนหาง
ยาวเรยวแหลม (telson-tail) ทรงสามเหลยม ชนดทมพษมหางกลมมน
รปรางลกษณะของแมงดาทะเล(จาก Ross, 1965)
แมงดาทะเลม 2 เพศลกษณะคลายคลงกน ตวผมกเกาะหลงตวเมยเพอผสมพนธกบ
ไขทตวเมยวางในหลมทรายตามชายหาด ตวเมยวางไขไดครงละประมาณ 200-300 ฟอง ไข
แมงดาทะเลรปรางกลมขนาด 2-3 มลลเมตร ตวออนทฟกออกมามหางสน วายนำได ชอบ
ฝงตวอยตามพนทราย ลอกคราบ 13-14 ครงจงเปนตวเตมวย วงจรชวตนานถง 3 ป
แมงดาทะเลชอบอาศยอยบรเวณนำตน ตามพนทราย หรอโคลน กนซากสตวทเนา
เปอยแลวเปนอาหาร ในประเทศไทยพบบรเวณปากอาวไทย ปากนำ ตงแตสมทรปราการ จนถง
ชมพร ฉะเชงเทรา และจนทบร
116ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
การควบคม
การควบคมสตวขาขอมพษ สามารถทำไดโดยการปรบปรงและจดการสภาพแวดลอม
ไมใหมแหลงเพาะพนธของสตวขาขอมพษ ซงเปนวธการควบคมทเหมาะสมทสดและไดผลด
เปนระยะเวลานาน สวนการใชสารเคมกำจดแมลงในการควบคมสตวขาขอมพษสวนใหญมก
ใชในกรณฉกเฉน เพราะสตวขาขอมพษบางชนดสามารถปรบตวดอตอสารเคมทใชนานๆ ได
อกทงสารเคมบางชนดยงมพษตอคนและสตว ตกคางอยในธรรมชาตไดนาน ทำใหตองใชใน
ปรมาณมากขนหรอตองเปลยนชนดของสารเคมทใช ซงเปนการสนเปลองคาใชจายมาก
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. กองกฏวทยาทางแพทย. 2533. การทบทวนเทคโนโลยและรปแบบการควบคมยงลาย
พาหะนำไขเลอดออกในประเทศไทย พ.ศ. 2501-2532. กรงเทพฯ: คณะกรรมการ
ระบาดวทยาแหงชาต.
2. กองกฏวทยาทางแพทย. 2537. เทคโนโลยการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข.
กรงเทพฯ: กรมวทยาศาสตรการแพทย.
3. จำนง วสทธแพทย. 2527. สตววทยา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร.
4. ณฐ มาลยนวล. 2540. แมลงและสตวขาขอทางการแพทย. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยมหดล.
5. ประเสรฐ ทองเจรญ. 2520. แมงดาทะเลเปนพษ. วารสารสขภาพ. 5: 67-74.
6. พไล พลสวสด. 2538. แมลงและสตวขาปลองทสำคญทางการแพทย. พมพครงท 2.
กรงเทพฯ: ทพพรนท.
7. พสย กรยวเชยร. 2534. ปาราสตวทยาทางการแพทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณ
มหาวทยาลย.
8. สภทร สจรต. 2531. กฏวทยาทางการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ.
9. อาคม สงขวรานนท. 2538. กฏวทยาทางสตวแพทย. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: สำนก
พมพรวเขยว.
10. Alexander JO. 1984. Arthropods and human skin. Berlin: Springer-Verlay.
11. Baerg WJ. 1922. Regarding the habits of tarantulas and the effects of their
poison. Sci Month. 14: 482.
12. Belding D.L. 1965. Textbook of parasitology. third edition. New York: Meredith
Publishing Company.
13. Goddard J. 1993. Physician’s guide to arthropods of medical importance.
Florida: CRC Press.
สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 117
14. Harwood R.F. and James M.T. 1979. Entomology in human and animal health.
Seventh Edition. New York: Mac Millan Publishing Co., Inc.
15. King LE, Jr. 1987. Spider bites. Arch Dermatol. 123: 41-3.
16. Pence HL. 1979. Stinging insect allergy. Primary Care. 6: 587-96.
17. Ross H.H. 1965. A textbook of Entomology. Third Edition. John Wiley and Sons,
Inc.
118ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ประคอง พนธอไร ผเชยวชาญดานกฏวทยาทางการแพทย
โรคตางๆ ทนำโดยแมลง (Vector-borne diseases)
ประชากรของประเทศตางๆ ในแถบรอนทวโลก จำนวนมากไดรบผลกระทบจากโรคตางๆ
ซงมยงพาหะ หอย และสตวฟนแทะ เปนตวนำโรค เชน มาลาเรย ฟลาเรย โรคพยาธในเลอด
(Chagas disease หรอ American trypanosomiasis) มจำนวนประชากรโลกซงเสยงตอโรค
เมองรอนอยางนอย 500 ลานคน ทไดรบเชอโรคดงกลาวอยางใดอยางหนงทกป โรค
ตางๆ เหลานนอกจากกอใหเกดการเจบไขและตาย ยงกอใหเกดการสญเสยอยางมากในทาง
เศรษฐกจ และเปนปญหาทางสงคมในประเทศตางๆ ทโรคเหลานปรากฏ โดยเฉพาะคาใช
จายดานการรกษาพยาบาล และการสญเสยงานททำอนเนองจากการเจบปวย
โรคมาลาเรย (Malaria)
มยงกนปลองบางชนดเปนพาหะ เปนโรคสำคญมากทสด ทงในสวนการแพรกระจาย
ทางดานภมศาสตร และในดานอบตการณของโรค มมากกวา 100 ประเทศทวโลกทไดรบ
ผลกระทบจากโรคมาลาเรย องคการอนามยโลกไดประมาณจำนวนผปวยทมอาการแตละป
อยระหวาง 300-500 ลานราย และทตายอยระหวาง 1.4-2.6 ลานรายทวโลก โดยมากกวา
รอยละ 90 ของผปวยตายอยในทวปแอฟรกา นอกจากนมาลาเรยยงเปนสาเหตสำคญใหเดกออน
และเดกเลกปวยตายอกดวย ในปจจบนโรคมาลาเรยในหลายภมภาคไดหวนคนมาเพมจำนวนขน
ปญหาของโรคมาลาเรยทมความยงยาก เกดจากการดอของยงพาหะตอสารเคม
กำจดแมลง และการดอของตวโปรโตซว Plasmodium falciparum ตอยาทใหการรกษาผปวย
การใชมาตรการใหมและเขมแขงขนเพอการควบคมยงพาหะในพนทซงเชอมาลาเรยดอยา ตอง
ใหความสำคญเปนอยางสง
โรคตางๆ ทนำโดยแมลง (Vector-borne diseases) 119
โรคชากา (Chagas disease หรอ American trypanosomiasis)
โรคชนดนเกดจากโปรโตซวตวแบน ชอ Trypanosoma cruzi อาศยอยในเลอด เปน
โรคเฉพาะถนในภาคกลางและภาคใตของทวปอเมรกา มรายงานจากประเทศตางๆ ในแถบ
นนกวา 21 ประเทศ ในแตละปมประชาชนกวา 35 ลานคนทสมผสโรคและคาดวา 16-18 ลาน
คนเปนโรคน ในจำนวนนประมาณ 2-3 ลานคนเปนโรคเรอรง มอาการแทรกซอนและเสยชวต
ตงแตอายนอย ปจจบนยงไมมวคซนปองกนโรค และยงไมมยารกษาทมคณภาพด ดงนนการ
ควบคมและการปองกนทสำคญอยทการกำจดแมลงพาหะ ซงมชอสามญวา “Conose bug”
ปจจบนในประเทศปลายแหลมทวปอเมรกา ไดมความกาวหนาในการรณรงคกำจดแมลงพาหะ
นโดยการพนสารเคมชนดมพษตกคาง
โรคฟลาเรยในระบบทอนำเหลอง (Filariasis)
โรคชนดนสาเหตสวนใหญเกดจากการตดเชอหนอนพยาธชนด Wuchereria bancrofti
คาดวาจะมประชากรตดเชอมากกวา 80 ลานคน และมจำนวนกวา 30 ลานคนไดรบความ
ทกขจากโรคน ประเทศตางๆ หลายประเทศทงในเอเชยใต แอฟรกาตะวนออก และอเมรกา
ใตไดรบผลกระทบจากโรคน สาเหตเกดจากพฒนาเขตเมองทำใหมนำเนาสกปรกกลายเปน
แหลงเพาะยงรำคาญชนด Culex quinquefasciatus ทผานมาพบวาการใชยา ivermectin
ไดผลดในการทดลอง นาจะพจารณานำไปใชบำบดรกษาโรคนตอไป
โรคอองโคเซอซแอสซส (Onchocerciasis)
มพาหะทเรยก รนดำ (black flies) เปนตวการนำเชอโรคซงเปนสาเหตทำใหตาบอด
พบผปวยจำนวนนบแสนคนในทวปแอฟรกาและในทวปอเมรกาใต ตวออนของแมลงพาหะชนดน
มแหลงเพาะพนธในลำธาร โครงการขนาดใหญขององคการอนามยโลกเพอควบคมโรคน
ไดดำเนนการโดยการใสสารเคมลงในลำธารเพอกำจดตวออนแมลงชนดนและการใชยา
ivermectin เพอทำลายเชอในผปวย ซงปรากฏวาไดผลในการควบคมโรคในหลายประเทศใน
แอฟรกาตะวนตก ปจจบนมโครงการเพอกระจายยา ivermectin ไปยงประเทศตางๆ มากขน
โรคพยาธใบไมเลอด (Schistosomiasis)
โรคชนดนมการระบาดทวทวปแอฟรกา ตะวนออกกลาง และในบางภมภาคของทวปเอเชย
และอเมรกา โรคพยาธใบไมเลอดมจำนวนผปวยเปนทสองรองจากโรคมาลาเรย มผปวยทว
120ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
โลกประมาณ 200 ลานคน นอกจากทำใหเกดความเจบปวยจำนวนมากแลว ยงเกดความสญ
เสยทางเศรษฐกจของประเทศอกดวย ปจจบนยาบำบดโรคแมมใชรกษากตาม แตการพฒนา
แหลงนำกอใหเกดการระบาดเขาไปสพนทแหงใหม เพมมากขนอกดวย
โรคแอฟรกนทรพแพนโนโซมแอสซส (African trypanosomiasis)
มชอสามญเรยก Sleeping sickness เปนโรคนำโดยรนทราย (tsetse flies) มจำนวน
ประชาชนทตดโรคชนดนประมาณ 25,000-50,000 คน/ป พนทซงมการระบาดอยในทวป
แอฟรกาทงหมดรวมทงประเทศในตะวนออกกลาง การควบคมพาหะโดยใชสารเคมพนใหม
ฤทธตกคาง ประสบความสำเรจในหลายพนท สวนทไมสามารถบรรลวตถประสงคเนองจาก
การดำเนนงานพนสารเคมไมตอเนอง ในแตละปมผปวยตายจากโรคนประมาณ 25,000 ราย
โรค Leishmaniasis
เปนโรคระบาดประจำถนในเขตรอนและกงรอนทวโลก ซงมอย 2 ชนดดวยกน คอ ชนด
Cutanous leishmaniasis มผปวยแตละปอยระหวาง 1-1.5 ลานคน ซงกอใหเกดทกขเวทนา
กบผปวยจำนวนมาก อกชนดเรยกวา Visceral leishmaniasis ทำใหเกดโรคทรนแรงใน
อวยวะภายใน หากไมไดรบการรกษาจะถงแกชวตได พนทหลายแหงในอนเดย ฝงตะวนออก
ของทะเลเมดเตอรเรเนยน และแอฟรกาตะวนออก ไดมการกลบมาระบาดใหมของโรคน ทงน
เนองจากแมลงพาหะ sand fly ไดกลบเพมจำนวนมากขน สาเหตเกดจากการหยดพนสาร
เคมในโครงการปราบมาลาเรย ในแตละปโรค Visceral leishmaniasis จะมการระบาดเปน
จำนวนแสนคน และคาดวาจะมผปวยตายแตละปกวาหมนคน
โรคเดงก (Dengue fever)
โรคซงเกดจากไวรสทมแมลงเปนพาหะกอใหเกดโรคแตละปจำนวนนบลานคน ทเปน
ปญหามากทสดคอโรคเดงก ซงอาจมอาการแทรกซอนทำใหถงแกความตายได มประเทศตางๆ
ทวโลกซงมปญหาเกยวกบโรคนมากกวา 100 ประเทศ และแตละปจะมผปวยทตองเขารกษา
ในโรงพยาบาลกวา 500,000 คน อตราการตายของผปวยโรคนอยระหวาง 0.5-5% โรคนเปน
สาเหตการตายเปนจำนวนหมนกวาคนทวโลกในแตละป ปจจบนยงไมมยาบำบดโรคทไดผลด
ประกอบกบวคซนซงใชปองกนโรคยงอยในระหวางดำเนนการ วธการปองกนโรคทดทสดคอ
การควบคมยงลายพาหะ
โรคตางๆ ทนำโดยแมลง (Vector-borne diseases) 121
ไขเหลอง (Yellow fever)
เปนอกโรคหนงซงมการระบาดในแอฟรกาและอเมรกาใต แหลงรงโรคเปนลง โรคชนด
นอาจแพรระบาดโดยอาศยยงนำมาสคนทเขาไปปฏบตภารกจในปา แมวาจะมวคซนปองกน
แลวกตาม โรคไขเหลองยงคงระบาดมาก โดยเฉพาะในประเทศแถบแอฟรกา ยงพาหะนำโรค
ไขเหลองเปนชนด Aedes aegypti หรอยงลาย ซงเปนพาหะนำไขเดงก ปจจบนไขเหลองยง
คงคกคามสขภาพอนามยของประชาชนในแถบแอฟรกาอย
ไขสมองอกเสบ (Japanese encephalitis)
สาเหตจากเชอไวรสยงคงมรายงานอยใน 14 ประเทศแถบแปซฟกตะวนตกและเอเชย
ใต ไวรสไขสมองอกเสบมยงรำคาญซงมแหลงเพาะพนธสำคญในนาขาวเปนตวการนำโรค
ยงพาหะหลกสำคญ เชน Culex tritaeniorhynchus เปนตน ปจจบนแมจะมวคซนปองกนโรค
ไดแลวกตาม แตการครอบคลมการใชยงไมทวถงและหลายประเทศยงไมมความสามารถทาง
เศรษฐกจในการใหบรการไดอยางทวถง การสงเสรมการเลยงสกรเปนการเพมตวกลางใน
การกระจายเชอโรคนมาสคน การดำเนนงานตามโครงการชลประทานเพอการเพาะปลก
เปนการเพมแหลงเพาะพนธของพาหะเชนกน หากไมมการปองกนการระบาดของยงพาหะก
อาจจะกอใหเกดปญหาทางสาธารณสขได
โรค Rift valley fever
เปนอกโรคหนงซงมยงเปนตวนำเชอไวรสมาสคน พนทซงมรายงานโรคในแอฟรกา
ตอนใต และในตะวนออกกลาง มกจะเกดกบเกษตรกรซงเลยงสตวในทงหญา อาจทำให
ถงแกชวตไดเชนกน นอกจากยงรำคาญแลว ยงมยงหลายชนดซงมแหลงเพาะพนธในแหลง
นำขงทมมนษยสรางขนและแหลงนำธรรมชาตเปนพาหะได เมอมการระบาดเกดขนจะกอให
เกดปญหาทางดานเศรษฐกจมากเชนกน
โรคอนๆ ซงมระบาดในหลายพนท แมวาจำนวนผปวยจะไมสงมากเหมอนโรคตางๆ
ทไดกลาวไปแลว แตกอใหเกดเปนอนตรายตอสขภาพอนามยแกประชาชนในภมภาคตางๆ ของ
โลกเชนกน เชน โรคซงมเหบเปนตวการนำเชน lyme disease โรค relapsing fever เปน
โรคซงกลบระบาดและกอใหเกดปญหาในหลายพนทในประเทศตางๆ
กาฬโรคซงมหนเปนตวการแพรกระจาย กมปรากฏในหลายพนท มสายพนธ (strains)
ใหมของ haemorrhagic fever ซงกอใหเกดภาวะแทรกซอนกบไต กไดอบตขนมา โรค scrub
122ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
typhus และ murine typhus ซงมหนเปนรงโรคกพบในหลายแหงเชนกน ในบางพนทจำนวน
ผปวยมเพมสงขน
โรคภมแพไรฝนบาน (Asthma) มไรฝนเปนสาเหตของหอบหด ไดมอบตการเพมมาก
ขนในเมองทมการพฒนาสง การควบคมยงคงตองมการศกษาตอไป
นอกจากนแมลงวนบานยงเปนพาหะโรคทองรวง แตละปคาดวามผปวยตายจากโรค
ทองรวงสงถง 3 ลานคนทวโลก
การควบคมพาหะนำโรคในปจจบน
จากสภาพปจจบน โรคตางๆ ซงมอยหลายภมภาคตางๆ ของโลก ยงคงเปนปญหาอย
อยางมาก คณะผเชยวชาญตางๆ จากทวโลกมความเหนสอดคลองกนวา การใชสารเคม
กำจดแมลงเพอการควบคมพาหะนำโรคยงคงมบทบาทสำคญตอไปในโครงการควบคมโรค
เคมกำจดแมลงนนครอบคลมทงเคมสงเคราะหและสารซงไดมาจากขบวนการชววธ และเมอ
มการเปลยนแปลงในหลกการของการควบคมแมลงจากเดมไปมาก เชน วสดทจะเลอกใช
ตองมผลกระทบตอสงแวดลอมนอยทสดและใชไดยงยน วสดทนำมาใชจะตองมฤทธตกคาง
ไมนานเกนไปในสงแวดลอม อกทงวสดเคมภณฑตางๆ ทนำมาใชตองปลอดภยหรอมพษ
นอยทสดตอสตวเลยงลกดวยนม จากขอจำกดทมากขนเหลาน ยทธวธในการจดการเพอการ
ควบคมสตวพาหะเพอควบคมโรคจงตองมการเปลยนไป
การเปลยนยทธวธในดานการบรหารเพอการควบคมสตวพาหะตางๆ ทสำคญคอการ
เลอกใชวสดและอปกรณเครองพน ทตองเขมงวดใหเปนไปตามหลกวชามากขน เชน วสด สาร
เคมเพอใชชบมงในโครงการปองกนและควบคมโรคมาลาเรย การพฒนากบดกแมลงเพอ
ควบคมตวรน Tsetse flies เปนตน
แผนงานควบคมสตวพาหะขนาดใหญ สวนใหญทดำเนนการตางกใชวธการพนสารเคม
อยางกวางขวาง ซงจะประกอบดวยการพนใหมฤทธตกคางตามผนงในอาคารบานเรอนและหรอ
การชบมงใหกบประชาชนจำนวนมากในโครงการปองกนโรคมาลาเรย และการควบคมพาหะ
ของโรค Leishmaniasis การใชประโยชนจากสารเคมควบคมกำจดลกนำและตวเตมวยยง
รำคาญในการควบคมโรคฟลาเรย ตลอดจนการพนเคมชนดฝอยละเอยดเพอกำจดยงตวเตม
วยพาหะโรคไขเลอดออก เปนตน การพนสารเคมใหมฤทธตกคางบนผวผนงภายในอาคารยง
คงเปนวธการทสำคญและเปนวธหลกเพอควบคมแมลงพาหะของโรค Chagas disease ซงม
แมลงกลม Triatomine หรอ Kissing bug เปนพาหะทสำคญ เหาตว เหาหว ตลอดจนหมดนน
แมวาจะพยายามนำวธการควบคมทางชววธเขามาเสรมการควบคมอยบางกตาม แตสวน
ใหญการควบคมยงคงใชสารเคมกำจดแมลงเปนเครองมอหลกในการจดการควบคมสตวพาหะ
อยางไรกตาม ชมชนไดมบทบาทในการควบคมและมสวนรวมในโครงการหรอแผนงาน
โรคตางๆ ทนำโดยแมลง (Vector-borne diseases) 123
ควบคมโรคนำโดยแมลงมากขน ดงนน ในปจจบนการใหการฝกอบรมและการทดลองการ
ควบคมแกชมชนจงมความสำคญเพอใหการควบคมในแผนงานเปนไปอยางยงยนดวย
ตารางสรป ขนตอนการทดสอบประเมนผลประสทธภาพของสารกำจดแมลงขององคการอนามยโลก
ขนตอน รปแบบการศกษา หนวยงานทรบผดชอบ กจกรรม
1 ในหองปฏบตการ ศนยวจยรวม l ศกษาประสทธภาพ
l ศกษาความคงทน
l วเคราะหการดอของแมลง
l ศกษาความเปนพษตอคนและสตวอนท
ไมใชเปาหมาย
2 ทดลองในภาคสนาม ศนยวจยรวม l ศกษาประสทธภาพในสภาพนเวศวทยา
ขนาดเลก ทแตกตางกน
l ศกษาอตรา วธการใชและการพน
l ศกษาความคงทน
l ศกษาผลกระทบตอแมลงทไมใชเปาหมาย
l ศกษาดานความปลอดภยของผใชและ
ผอยอาศย
3 ทดลองในภาคสนาม ประเทศสมาชก, ผผลต, l ศกษาประสทธภาพ
ขนาดปานกลางและ และศนยวจยรวม l ศกษาดานกฏวทยา (ดานผลกระทบตอ
ขนาดใหญ ความสามารถในการนำโรคและพฤตกรรม)
l ศกษาความคงทน
l ศกษาผลกระทบตอสตวทไมใชเปาหมาย
l ศกษาทางระบาดวทยาทเกยวของ
l ศกษาขอกำหนดทางกายภาพของตำรบตางๆ
l ศกษาดานความปลอดภย
l ศกษาการยอมรบของผอยอาศย
l ศกษาดานความสะดวกตอการใชพนและ
การทำงานของอปกรณการพน
l ศกษาความคมคาในการใชควบคม
4 ในหองปฏบตการ ผผลตและศนยวจยรวม l สรปคณสมบตเฉพาะตางๆ ทงกายภาพ
และคณภาพทางเคมของสารออกฤทธและ
สตรตำรบผลตภณฑ วธการวเคราะห ขอ
แนะนำตางๆ ดานความปลอดภยและอนๆ
124ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ในสถานการณปจจบน การใชสารเคมกำจดแมลงยงคงมปญหาอปสรรค ทงในกรณท
ประชาชนในชมชนหรอในสงคมมความฝงใจกบอนตรายของสารเคมยคแรกๆ กลวความเปน
พษตอสงแวดลอมมากยงขน รวมทงความเปนพษตอสตวแมลงทมใชเปาหมาย นอกจากนน
ยงมอปสรรคจากราคาของสารเคมซงมแนวโนมเพมสงขน อกทงปญหาดานการดอตอเคม
กำจดแมลงดวย ปจจยเหลานทำใหการนำวสดเคมกำจดแมลงมาใชจงมทางใหเลอกนอยลง
และสงมาใหโครงการทดสอบนอยลงดวย
จากสภาพปญหาตางๆ ดงไดกลาวแลว จงไดพยายามหาทางเลอกใหมเพอทดแทน
สารเคมกำจดแมลง การปรบสภาพสงแวดลอม การใชชววธ ตลอดจนการใชวธทางพนธศาสตร
เปนวธทหลายฝายใหความสนใจมากขน จากความสำเรจในการควบคมสตวและแมลงพาหะ
โดยการปรบโครงสรางสงแวดลอม เชน การวางทอระบายนำเสยใตดน การกอสรางบาน และ
การจดเกบขยะสงปฏกลเปนระบบ แตสงเหลานจะตองมการวางแผนและการลงทนทพอเพยง
หลายตวอยางทประสบความสำเรจในการปรบสภาพสงแวดลอมและใชวธการทางเลอกอน
ในการควบคมโรคมาลาเรยในหลายพนทกมใหเหนได วธการดงกลาวไดประสบความสำเรจ
ทงโดยการใชกบดกและการใชสารเคมรวมกน เชนในโครงการควบคม Tsetse flies ในการ
ควบคมโรค african trypanosomiasis
การควบคมทางชววธ หมายถงการใชตวหำ ตวเบยน หรอเชอโรคเพอทำลายหรอ
กำจดสตวหรอแมลงพาหะ จากการทดลองดำเนนการควบคมในระดบพนทขนาดใหญโดย
การใชปลาเปนตวหำเพอกนลกนำยงไดรบความสำเรจและใชกนอยางกวางขวาง สวนการควบคม
หนอนแมลงวนไดรบความเรจในพนททกำจด ในสวนการใชผลตภณฑจาก Bacillus sp เพอ
ควบคมรนดำในแอฟรกา นบวาไดผลด ซงการควบคมนถอไดวาเปนการใช pesticide แบบ
หนง เรยกวา biopesticide ถงแมการผลตจะไดมาจากจลนทรยกตาม เนองจากจลนทรย
ดงกลาวไมสามารถขยายพนธไดในสภาพธรรมชาต
การควบคมสตวแมลงพาหะโดยเทคนคดานพนธกรรมเทาทดำเนนการไดผลกเฉพาะกบ
Tsetse fly เทานน วธการควบคมโดยวธนตองการใชคาใชจายสงและหากมความสนใจดำเนน
การตองพจารณาถงความเปนไปไดในการกวาดลางในพนทนนเทานน
ในการประชมคณะผเชยวชาญ ไดเนนถงประเดนขอมลความรทงทางดานชววทยา
พฤตกรรมของแมลงเปาหมาย ตลอดจนเคมกำจดแมลงทจะนำมาใช ซงทำใหสามารถพจารณา
เลอกใชไดดขน และเกดมลภาวะตอสงแวดลอมนอยลง
ในประเดนของความกาวหนาในการพฒนาเคมกำจดแมลงตางๆ เชน กลมเคมหยด
ยงการเจรญเตบโตของแมลงมาทดแทนสารเคมทมการดอของแมลง ยงมความตองการ
สนบสนนทงจากอตสาหกรรมผผลต องคการอนามยโลก และจากการศกษาวจยพฤตกรรม
ของสตวพาหะในการประเมนผลในภาคสนามอกดวย
โรคตางๆ ทนำโดยแมลง (Vector-borne diseases) 125
ภาวะการดอตอเคมกำจดแมลงตางๆ
ภาวะการดอตอสารเคมกำจดแมลงและศตรพชไดปรากฏในทกกลมของแมลงรวมทง
เหบและหมด ซงเปนตวการนำโรคแมกระทงในกลมเคมใชกำจดสตวฟนแทะซงเปนรงโรคกตาม
จนในป ค.ศ. 1991 ทผานมามแมลงทงทเปนพาหะและทกอความรำคาญกวา 150 ชนด
พฒนาการดอตอสารเคมกำจดแมลงในเกอบทกกลมและจำนวนชนดแมลงทดอกมจำนวนเพม
ขนเรอยๆ ยงกวานนการดอขามชนดสารเคมระหวางเคมกำจดแมลงดงเดม เชน DDT กบ
สารสงเคราะหไพรทอยด ในระหวางชนดของยงกเพมมากขน เชน ยงกนปลองชนด Anopheles
gambian ซงพบไดในแอฟรกาตะวนออก จะดอตอสาร permethrin โดยการยดระยะ
เวลาการหงายทองนานขน และยงดอตอ deltamethrin และ lambdacyhalothrin เปนตน
ในประเทศตรก Anopheles sacharove ดอตอสาร DDT, propoxur สาร bendiocarp และ
สารกลมไพรทรอยด เชน permethrin, deltamethrin, lamdacyhalothrin และ cypermethrin
เนองจากปการใช DDT ในพนทดงกลาวมากอน
การดอขามชนดของสารเคมปรากฏขนในประชากรยงกนปลอง Anopheles albimanus
ซงมชกชมและเปนพาหะในประเทศอเมรกากลางและใต มรายงานจากอนโดนเซยวา ยงลาย
Aedes aegypti ดอตอสาร propoxur, bendiocarp และสารกลมไพรทรอยด การดอขาม
ชนดสารเคมเกดในกลมสารโอกาโนฟอสเฟต คารบาเมต และสารกลมไพรทรอยดคอนขางสง
มากในยงรำคาญชนด Culex quinquefasciatus สภาวะการดอตอสารเคมของยงและแมลง
พาหะในหลายๆ ประเทศ อาจมขอมลบกพรองหรอตกหลนไปมากกวาความเปนจรงกได
นอกจากนนในหลายภมภาค การดอเฉยบพลนขามชนดสารเคมของยงและแมลงอยางอนก
ปรากฏขนมาเชนกน
จากการประชมคณะผเชยวชาญดานการควบคมพาหะนำโรคขององคการอนามยโลก
จงสรปไดวา ปจจบนการดอตอสารเคมกำจดแมลงเปนอปสรรคสำคญในโครงการควบคมปองกน
โรคซงนำโดยแมลง การวจยพฒนาและการหาวสดสารเคมเพอใหมตวเลอกใหม และยอมรบ
ไดในดานไมกอมลภาวะตอสงแวดลอม ตลอดจนมความคมคาจงเปนวตถประสงคหลกของ
แผนงานของ WHOPES และยงคงมความจำเปนอยางยงในภาวะทแมลงพาหะดอตอสารเคม
ยงคงแพรมากขน ดงนน ทงเทคนคทมอย และแมลงทดสอบทใชเปนแมลงทดสอบอางอง
ทงสองอยางมความสำคญตอการศกษาการดอขามชนดสารเคมของแมลง ซงมความจำเปน
ทตองตรวจพบใหไดในการตรวจคดกรองสารเคมใหมๆ โดยผานแผนงานของ WHOPES
126ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ความตองการตางๆ ในอนาคตสำหรบเคมกำจดแมลงพาหะ
จากการดำเนนงานทผานมา แมวา WHOPES ไดประสบความสำเรจในดานการ
ควบคมแมลงพาหะในบางพนท ถงกระนนกยงมปญหาอกมากมายรอการแกไข จงจำเปน
ตองเพมความพยายามใหมากขน ในประเดนตางๆ ดงตอไปน เชน:
l การเกดภาวะดอตอสารกำจดแมลงทงในดานพฤตกรรมและการเปลยนแปลงทาง
สรระของแมลงหลายชนด
l มความละเอยดออนในทางสงแวดลอม กอใหเกดมลภาวะเปนพษตอคนและสงม
ชวตทไมใชเปาหมายมากขน
l การเพมเขตเมองอยางรวดเรวโดยปราศจากการวางแผน โดยเฉพาะในพนทเขต
รอนทวโลก ทำใหปญหาแมลงรบกวนและแมลงพาหะเพมมากขน
l มการสรางเขอนกกเกบนำ การขดสระกกเกบนำ ตลอดจนมการเปดปาเพอการเกษตร
การทำเหมอง และทำซงทอนไม ซงนำไปสปญหาการเพมประชากรของยง หอย ทเปน
พาหะของโรคมาลาเรย โรคพยาธใบไมเลอด และโรคไขสมองอกเสบ เปนตน
l มการเพมอณหภมของโลก อนเนองจากเรอนกระจกจะนำไปสการเพมประชากรยง
ในพนทราบสงแถบรอน และในแถบอบอน ซงไดเคยขจดปญหาไปแลวในรอบ 10 ป
ทผานมา
สารเคมกำจดแมลงทองคการอนามยโลกแนะนำใหใชเพอการควบคม ยงตวเตมวย 1. กลมออรกาโนคลอรน ไดแก DDT
2. กลมออรกาโนฟอสเฟต ไดแก chlorpyrifos, chlorpyrifos-methyl, dichlorvos,
fenitrothion, malathion, naled, pirimiphos-methyl
3. กลมคารบาเนต ไดแก bendiocarb, carbosulfan, propoxur
4. กลมไพรทรอยด ไดแก alphacypermethrin, bifenthrin, bioresmethrin,
cyfluthrin, cypermethrin, cyphenothrin, deltamethrin, d-phenothrin, etofenprox,
lambdacyhalothrin, permethrin, resmethrin, zeta-cypermethrin
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
Anonymous. 1996. Report of the WHO informal consultation on the evaluation and
testing of insecticide. Geneva: WHO., 69 pp.
ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms) 127
แมลงและสตวขาขอทตอยและกดจำแนกได2กลมคอกลมทมพษและกลมทไมมพษ
กลมทมพษเชนผงตอแตนมดคนไฟแมงมมแมงปองตะขาบเปนตนกลมทไมมพษเชนยง
หมด เหบ เหาหด เรอดหนอนบง ผเสอกลางคน เปนตนสตวขาขอกลมทมพษสามารถทำ
อนตรายแกคนไดโดยตรง เชนการตอยการกดการหลงสารพษหรอมขนพษทำใหเกดโรคภม
แพและการบกรกเนอเยอเชนตวออนหนอนแมลงวนและหมดชนดTungapenetrans (sand
flea)เปนตน
สภทรา เตยวเจรญ ภาควชาปรสตวทยาคณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาลมหาวทยาลยมหดล
ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms)
รอยโรคจากการฝงตวของตวออนของแมลงวน
การแพพษและการแพการสมผส
การแพพษและการแพการสมผสทเกดขนในผปายเกดจากปฏกรยาภมไวเกน ชนดท 1
และ4ปฏกรยาภมไวเกนชนดท 1 (Immediateหรอanaphylactichypersensitivity)จะม
อาการเกดขนทนท เกดตรงบรเวณทสมผสกบสารกระตน เชน เมอสมผสกบพษหรอสารกอ
128ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ภมแพจากสตวขาขอทำใหเกดอาการอาการแสดงในในผปวยไดหลายระบบทผวหนงพบวา
มลมพษ(urticaria)และผนแพ(eczema)ทตามเยอตาอกเสบ(conjunctivitis)ทnasopharynx
เกด rhinorrhea, rhinitisท bronchopulmonary tissues เกด asthmaและทางระบบทาง
เดนอาหารgastrointestinaltract(gastroenteritis)อาการอาการแสดงดงกลาวเกดหลงจาก
สมผสสารกอภมแพ 15-30 นาท บางครงอาจใชเวลานานถง 10-12 ชวโมง กลไกการเกด
อาการ หลงจากไดรบสารกอภมแพ เขาในกระแสเลอด รางกายจะเกดการตอบโตโดยมการ
เพม ปรมาณIgEในเนอเยอมการกระตนmastcellsและbasophilsทำใหเกดการหลง
histaminecytokines leukotrenesและmediatorsอนๆสารทเกดขนเหลานมความสำคญ
ทำใหเกดความผดปกตทระบบของรางกายดงน
l Histamineมบทบาทสำคญในการเกดบวมแดงทบรเวณแผลทำใหกลามเนอเรยบ
ทอยรอบๆ เสนเลอดหดตว หลอดเลอดขยายและเพม permeability ทำใหสาร
โมเลกลใหญผานออกนอกเสนเลอดไดในผปวยทมประวตแพงายmastcellsจะม
ปรมาณมากในเนอปอดเมอมการหลงhistamineจะทำใหเกดbronchoconstriction,
mucussecretion,vasodilatation,vascularpermeabilityการบวมของหลอดลม
หลอดลมตบตนหายใจลำบากถาเปนทระบบทางเดนอาหารจะทำใหเกดการหลง
gastricsecretionมากขน
l Heparin ปกตอยในระบบทางเดนหายใจทำหนาทจบ cationic proteins และ
โมเลกลทมsecretorygranuleสารheparinนทำใหเลอดไมแขงตว(anticoagulant)
และยบยงกลไกของcomplements
l Slow-reacting substance of anaphylaxis (SRS-A) ปกตอยบรเวณเนอปอด
ทำใหกลามเนอเรยบหดตว เพม peripheral airway resistance และทำใหเกด
ความดนโลหตตำใชเวลาในการออกฤทธชาและอยไดนาน
l Eosinophil chemotactic factor of anaphylaxis factor (ECFA) เปนpeptide
สายเลกๆ อยในmast cells และ basophils ทำให attract eosinophil and
neutrophils
l Prostaglandins D2 (PGD
2) ทำใหเกดการตบตนของหลอดลม (edema and
pain) และการหดตวของกลามเนอเรยบทระบบทางเดนอาหารและระบบทางเดน
หายใจ
l Iukotriene B4C4, D
4 ทำให basophil attractant มผลเหมอนกบ histamine
Prostaglandinsเปนสารทมผลตอเสนเลอดดำขนาดเลก(venules)ทำใหเกดการ
เพมvascularpermeability
l Platelet aggregation และ heparin release (PAF) ทำใหเกดmicrothrombi
ไปตามกระแสเลอด
ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms) 129
การวนจฉยโรคในผปวยทำไดโดยวธskin(prickและintradermal)testsและการวด
totalIgEรวมทงspecificIgEantibodiesตอสารกอภมทสงสย
Delayed typehypersensivityหรอ cellmediatedคอ hypersensitivity ชนดท 4
สาเหตมาจากการสมผส นำลายและสารขบถายของแมลงและสตวขาขอ ทำใหเกดผนแพ
เรอรงบรเวณผวหนง เชน โรคหด เหา โลน เปนตนปฏกรยานจะเกดขนภายในเวลา48-72
ชวโมงหลงการไดรบสารกระตน โดยม cell-mediated เขามาเกยวของ ทำใหเกดอาการ
อาการแสดงในผปวยกลไกการเกดเกยวของกบ T lymphocytes และmonocytes อาจม
macrophagesมารวมดวยcytotoxicTcells(Tc) เปนตวหลกในกลไกโดยเรมจากhelper
T (TH1) cells หลง cytokinesมากระตน cytotoxic T cells (Tc) และดงดดและกระตน
monocytesและmacrophagesมาบรเวณรอยโรคดงนนจะพบmonocytesมจำนวนมาก
ในขณะmajorlymphokinesมจำนวนนอยmediatorsทพบในในปฏกรยาภมไวเกนชนดท
4เชนmonocytechemotacticfactor,interleukin-2,interferon-gamma,TNFalpha/beta
เปนตนการวนจฉยโรคในผปวยทำไดใชวธpatchtestสำหรบcontactdermatitis
อาการแสดงตอพษจากการตอยและการกด
รายงานการแพจากการตอยหรอการกดของแมลงและสตวขาขอในผปวยปค.ศ.
1988พบวามมากกวาการถกงพษกดและจากการสำรวจทางใตของสหรฐอเมรกาพบวามผปวย
63%ทถกมดคนไฟตอยหรอกดตรวจพบวามปฏกรยาการแพทผวหนง 2%พบมอาการชอก
2%อาการแพตอพษในแตละคนจะแตกตางกนขนอยกบปรมาณพษทไดรบอายและประวตการ
แพ เชน ในกรณทผปวยมประวตการแพตอพษของผง อาจเสยชวตไดถงแมถกตอยเพยงครง
เดยวนอกจากการแพพษแลวปรมาณพษจากการตอยหรอกดสามารถทำอนตรายแกผปวย
เชนพษตอระบบประสาทจากแมงมม แมงปอง เปนตน แมงมมทมพษรนแรง เชน แมงมม
แมหมายดำ(Latrodectus spp.)แมงมมสนำตาล(Loxosceles reclusa)
แมงมมแมหมายดำ (Latrodectus spp.) ลกษณะเดนคอมนาฬกาทรายบรเวณดาน
ใตของสวนทองมพษตอระบบประสาท(nervoussystem)พษมสารประกอบจำพวกproteinม
ผลทำใหกลามเนอเกรง (muscle cramps)มกจะเกดในกลามเนอขนาดใหญบรเวณหวไหล
และหลง ปวดทอง มการเคลอนทของกลามเนอผดปกต (tremor) ในรายทมอาการมาก
จะคลนไสอาเจยน เปนลม เวยนศรษะ เจบหนาอกมภาวะหายใจลำบากอาการทพบในเดก
และผสงวยจะมอาการมากกวาในวยรนพบแมงมมชนดนในสหรฐ เชนฟลอรดาแคลฟอรเนย
เทกซส เทนเนสซ บรเวณะวนออกเฉยงเหนอและทางใตของสหรฐบางสวนของออสเตรเลย
แอฟรกาใต ไซปรส มกอยในเขตใกลศนยสตร ในประเทศไทยพบ แมมายนำตาล brown
130ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แมงมมสนำตาล (Loxosceles reclusa) ลกษณะเดนคอ มลกษณะ
violin likeทบรเวณ cephalothoraxมพษทำใหเกดการเนาตายของเนอเยอ
เนองจากม enzymehyaluronidase lipase sphingomyelinaseDซงทำให
เนอตายบรเวณทถกกดและสามารถยอยเนอบางสวนหายไปไดเมอพษกระจายไป
ตามกระแสเลอดทำใหเกดอาการคลนใสอาเจยนมไขปวดตามขอบางราย
พบhemolysisthrompocytopeniaและintravascularcoagulation
widow spider ชอเรยกทางวทยาศาสตร Latrodectus geometricus ชอเรยกทวไป
เชนbrownwidow,greywidow,brownbottonspider เปนหนงในแมงมมตระกลแมมาย
ลกษณะคลายแตมสออนกวาแมมายดำมสวนของทองเปนกระเปาะใหญกวาหวมากมแถบ
สเขมเปนลายๆททอง อาจเปนสเหลองหรอสสมพษของมนจะทำลายระบบประสาทและ
เนอเยอ ปรมาณพษนอยกวา แตพษจะรนแรงกวาถง 2 เทา ผทโดนกดจะมอาการเจบปวด
มากมผลรกษาหายยากเปนนานแมงมมในกลมนถนทอยมกชกใยทมลกษณะยงเหยงอยท
ตำๆเชนใตโตะในไทยเรมพบมการระบาดในแถบทลมภาคกลาง
รปแสดงรปรางลกษณะของแมงมม แมงมมแมหมายดำ และแมงมมแมหมายนำตาล
แมงมมสนำตาล (Loxosceles reclusa)
แมงมมแมหมายดำ แมงมมแมหมายนำตาล
ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms) 131
แมงปองสวนใหญไมมพษชนดมพษมประมาณ25%ทมพษสวนใหญจดอยในFamily
Buthidaeพษสำหรบใชในการหาเหยอและตอสศตร พษจะทำใหเหยอเปนอมพาตสารพษ
ประกอบดวยneurotoxins, enzyme inhibitorsและสารอนๆสารโปรตนทประกอบในนำพษ
สวนใหญเปนชนด short chain scorpion toxinsKV1.3ทำหนาท blockpotassium (K+)
channelททำหนาทควบคมelectricalgradientsสำหรบการผานเขาออกของCa2+แมงปอง
บางชนดสารพษจำพวกadrenaline-like substanceและ acetylcholine ซงมผลตอระบบ
ประสาทอตโนมต กระตนใหเหงอออกมาก บรเวณทถกกดหรอตอยเปนอมพาตบางสวน
กลามเนอเกรง มสารคดหลงมากความดนโลหตสง บางครงชก และเสยชวตจากภาวะการ
หายใจลมเหลว ระบบหลอดเลอดลมเหลว หรอกลามเนอหวใจตาย เนองจากพษสามารถ
ควบคม T lymphocytes proliferation ในปจจบนไดนำพษของแมงปองมาใชในการรกษา
โรคautoimmunedisordersเชนโรคrheumatoidarthritisโรคinflammatoryboweldisease
โรคmultiplesclerosis
พษของแมลงใน Order Hymenoptera จากการศกษาผปวยทเสยชวต 641 รายจากการโดนแมลงในOrderHymenoptera
ตอยพบวา 53%มสารคดหลง ชนด serous และmucousปรมาณมากในหลอดลมของ
ผเสยชวตปฏกรยาcross-reactivityของพษในผปวยทโดนผงตอและมดมพษตอยอาจเกด
ไดในผปวยบางราย เชน ในผปวยทแพพษของผง เมอไดรบพษจากตวตอ แตน อาจเกด
อาการแพไดพษของแมลงพวกHymenopteransประกอบดวยสารชนดตางๆเชนserotonin
ทำใหเกดการเจบปวดmellitin เปนสารสลายเมดเลอด apaminออกฤทธตอระบบประสาท
กระตนใหเกดการสลายตวของmastcellsและหลงhistaminekininenzymephospholipase
A เมอทำปฏกรยากบ phospolipids จะทำใหเกดการทำลายเยอหมmitochondria และ
สารประกอบของเซลลดงนนphospholipaesAสามารถทำใหเกดการหลงhistamineโดย
ทางออมhyaluronidaseเปนตวทำใหพษแพรกระจายในรางกายมดบางชนดเชนimported
fire ants (IFA) มพษสวนใหญเปนสารประเภท alkaloid ชนด 6-n- alkyl หรอ 2-methyl
piperidineซงไมทำใหเกดปฏกรยาแพในผปวยแตมผลทำใหปวดและเกดตมหนอง
อาการแสดงตอพษจากการสมผสถกนำพษ ขนพษ และการรบประทานแมลงมพษ
แมลงทมพษทขนเชนหนอนบง หนอนราน เมอขนพษสมผสผวหนงผปวยขนพษ
จะหกแตกออกพษจะออกมาสมผสกบผวหนงผปวยทำใหเกดการแสบรอนปวดบวมเปน
ตมนำ(vesicle)ผนคน(rash)หรอเปนลมพษ(urticaria)พษของหนอนบงสวนใหญเปนสาร
ประเภทhistamineการรกษาอาการพษทเกดจากนำพษหรอขนพษทำไดโดยการลดปรมาณพษ
132ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ดวยการนำเทปกาวใสมาทาบบรเวณผน และดงออกขนพษทตดทผวจะถกดงออกมาทำซำ
2-3 ครง จากนน ลางแผลใหสะอาดทาดวย topical corticosteroidsหรอรบประทานยา
antihistamineและยาระงบปวด
อาการแสดงตอพษจากการรบประทานแมลงมพษ
ดวงนำมน (มชอเรยกตามทองถนวาดวงไฟเดอนหาดวงโสนแมงลายฮมไฮแมลง)
ดวงนำมนสวนมากพบในชวงฤดรอนแมลงชนดนจะขบของเหลวสเหลองออนออกจากขอตอ
ของสวนขาหากถกผวหนงจะเปนตมพพองอกเสบ (Vesiculardermatitis)ทำใหผปวยปวด
แสบปวดรอนภายในเวลา2-3ชวโมงถารบประทานดวงนำมนเขาไปในปรมาณมากจะทำให
เกดอาการคลนไส อาเจยนทองเสย และเสยชวต จากการวเคราะหพษของดวงนำมน โดย
กองพษวทยากรมวทยาศาสตรการแพทย ปพ.ศ. 2532พบดวงนำมน1ตวม cantharidin
ประมาณ6มลลกรมสารชนดน นอกจากจะพบcantharidinสามรถพบในแมลงชนดอนๆ
แตมปรมาณแตกตางกนไป
ดวงนำมน
คณสมบตของ cantharidin เปนสารอนทรยประเภท furan ไมมส มกลนเหมนใน
สภาพทบรสทธเปนผลกแวววาวระเหดทอณหภมประมาณ120องศาเซลเซยสมจดหลอมเหลว
ระหวาง 216-218 องศาเซลเซยส ละลายนำไดนอย ละลายไดดในตวทำละลายอนทรย
สามารถดดซมไดทางผวหนงและเยอเมอกในรางกาย เมอเขาสรางกายจะไปทำลายระบบ
การทำงานของไตและอวยวะสบพนธ ทำใหเลอดออกในกระเพาะอาหารมอาการปวดทอง
อยางรนแรง คลนไส ทองรวง อาเจยนเปนเลอดปสสาวะเปนเลอด และเสยชวต ซงความ
รนแรงของอาการขนอยกบปรมาณทไดรบ ถาไดรบในปรมาณ10มลลกรม กจะทำใหเสย
ชวตไดดงนนการรบประทานดวงนำมนเพยง2-3ตวอาจทำใหเสยชวตได
ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms) 133
อาการพษจากการไดรบcantharidinแบงออกเปน
1. พษเฉยบพลน (acute poisoning) ถาถกผวหนงจะทำใหเกดการระคายเคอง
เปนตมพพอง หากรบประทานเขาไปจะเกดอาการคลายถกไฟไหมพอง คออกเสบ กลน
อาหารลำบากปวดทองคลนไส ทองเสย อาเจยนเปนเลอดปวดทองอยางรนแรงความดน
โลหตลดลงปสสาวะเปนเลอดทำลายระบบการทำงานของไตและอวยวะสบพนธผปวยอาจ
เสยชวตจากภาวะหายใจลมเหลว
2. พษเรอรง (chronic poisoning) อาการคลายพษเฉยบพลน แตรนแรงนอยกวา
หากรบประทานcantharidinในขนาดประมาณ5-7มลลกรมจะทำใหผใหญเสยชวตได
รายงานผปวยจากกรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข เมอปลายป 2532มรายงานผปวยวามประชาชนไดรบอนตรายจากการบรโภคแมลง
ชนดหนงคอดวงนำมน (MylabrisphalerataPall)ครงแรกเกดทอำเภอเถนจงหวดลำปาง
ชาวบานนำดวงนำมนมาควเกลอรบประทานแกลมเหลา7-8ตวแลวเสยชวตครงหลงเกดท
อำเภอนาเชอกจงหวดมหาสารคามเดก2คนนำดวงนำมนทจบไดจากตนแคมาเผารบประทาน
เดกทรบประทานดวงนำมน 3ตว เสยชวต สวนเดกทรบประทานดวงนำมน 2ตวหลงจาก
รบประทาน1-2ชวโมงมอาการปวดทองอยางรนแรงอาเจยนมเลอดปนออกมาอจจาระและ
ปสสาวะปนเลอดความดนตำหมดสตและเสยชวต จากรายงานผเสยชวตและทปวยอาการ
หนกทจงหวดลำปาง และจงหวดมหาสารคาม เนองจากกนแมลงดวงนำมน กองพษวทยา
และกองกฏวทยาทางการแพทยจงไดรวมกนตรวจวเคราะหแมลง และสารพษ พบสาร
cantharidinประมาณ6มลลกรมตอแมลง1ตว
พ.ศ. 2538 รายงานผปวยเสยชวตจากพษแมลงดวงนำมนทจงหวดพทลง ดวยเชอวา
เปนยารกษาโรคและยาบำรงกำลง
พ.ศ. 2539 รายงานผปวยเสยชวต 2 คนจากการกนแมลงท จงหวดสกลนคร ไดสง
ตวอยางแมลงสำนกงานสาธารณสขเพอตรวจสอบชนดแมลงปรากฏวาเปนดวงนำมน
พ.ศ. 2540มขาวผปวยเสยชวตท อำเภอเมอง จงหวดมกดาหาร จากการกนแมลง
ดวงนำมนเชนกน
พ.ศ. 2545 รายงานผปวย จาก ต.นำกอ อ.หลมสก จ.เพชรบรณ ไดเกบแมลงดวง
นำมนทอาศย อยในสวนผกถวฝกยาว เพอนำมาประกอบอาหาร โดยเอาแมลงคลกกบเกลอ
นำไปยางไฟรบประทานกบขาวเหนยวรบประทานไดเพยง3คำกเกดอาเจยนและทองรวง
อยางแรงนำสงรพ.หลมสกอาการไมดขนและผปวยเสยชวตในเวลาตอมา
แนวทางการรกษาผปวยทรบไวทโรงพยาบาล 1. ลางทองเพอใหสารพษออกจากรางกายหรอใชผงถาน (activated charcoal)
ดดซบสารพษ
134ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
2.รกษาภาวะระบบไหลเวยนเลอดลมเหลวและภาวะชอค
3. ขบสารพษออกมาใหเรวทสด เพอปองกนอนตรายทเกดกบไต โดย alkinisation
(Firchetal.,1978)และใหfluidelectrolyteทดแทนเพอแกไขภาวะdehydration
อาการแสดงตอพษจากการสมผส
แมลงตด แมลงตดเปนแมลงดวงปกแขงมพษ มตอมผลตสารพษ สารพษทปลอยออกมา
สวนใหญประกอบดวยquinone,hydroquinone,hydrogenperoxideสวนนอยประกอบดวย
catalase,peroxidaseเมอถกรบกวนหรอมภยเกดขนสารhydrogenperoxideสลายตวให
oxygen เกดแรงดนในชองทองฉดพนสารพษquinoneออกมาเปนละอองละเอยดบางครง
มองเหนคลายหมอกออกมาจากทวารหนก และบางครงมเสยงดงคลายผายลมออกมาให
ไดยนสารเหลานจะมผลยบยงไมใหศตรไลตามหรอศตรทคาบแมลงตดเพอกนเปนอาหารถก
พษนเขากจะรบคายทงทนท ไกทจกแมลงตดเมอถกสารพษมกจะมอาการหนาบวมหรอบาง
ครงถงกบตาบอดและตายไดสารพษทปลอยออกมาจะมกลนเหมนฉน หากถกผวหนงจะม
อาการแสบรอนคลายถกกรดไนตรกสามารถจะปลอยนำพษออกมาทางรทวาร นำพษม
คณสมบตเปนกรดคลายกรดไนตรค ซงจะทำอนตรายตอผวหนง ทำใหเกดรอยไหม เปนตม
นำและอาจอกเสบเปนหนอง เมอแผลแหงจะกลายเปนรอยแผลเปน การรกษาลางบรเวณ
ผวหนงทสมผสพษและใหยาในกลมcorticosteroids
แมลงตด ดวงกนกระดก
ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms) 135
ดวงกนกระดก ดวงกนกระดกเปนแมลงดวงปกสนลกษณะคลายมดสวนทองจะโกงปลายสวนทาย
กระดกขนลกษณะคลายแมงปองดวงกนกระดกพบไดทวๆไปในทงหญาหลงฝนตกและนำ
ทวม ดวงกนกระดกกนแมลงเลกๆเปนอาหาร ซงเปน biological control ของแมลงโดย
ธรรมชาต ดวงกนกระดกตวเตมวย ตวออนและไข มสารพษ Pederin (C24H43 09N)
สะสมอยในของเหลวภายในตว(hemolymph)ของแมลงพบสารนทวรางกายการสมผสสาร
ทำใหเกด vesicular dermatitis มอาการแสบรอน เมอเขาตาทำใหเกด conjunctivities
dermatitis อาจเรยกวาdermatitis linearis, paederusdermatitis,whiplashdermatitis
เปนตนการรกษาลางนำดวยสบ/นำสะอาดหรอเชดดวยแอมโมเนยทนทบรเวณผวหนงทถก
พษทนท รกษาพษทเกดจากสารPederin โดยใช topical steroid ใชยา antibioticปองกน
การตดเชอ
อาการแพตอนำลายจากการกด
นอกจากสารพษของแมลงและสตวขาขอททมผลตอผปวยแลวนำลายของของ
แมลงและสตวขาขอชนดหมดเรอดเหาโลนยงสามารถกระตนใหเกดการตอบสนองไดเชน
กนลกษณะอาการทเกดขนสวนใหญเปนทผวหนงเชนเปนตมเกดผนแพบวมแดงลกษณะ
อาการจะแตกตางไปตามชนดของแมลงและสตวขาขอทกด ซงมสวนชวยในการวนจฉยได
มากขนจากการชนสตรโดยตดชนเนอบรเวณผนทepidermisไปตรวจพบกลมของinflammatory
cellsเชนlymphocytes,plasmacells,histiocytes,giantcells,neutrophilsและeosinophils
เปนจำนวนมากกรณlesionลกถงชนdermisอาจแยกจากผนlupuserythematosusโดย
ใชปรมาณของeosinophilsทพบlesionในชนstratumcorneumเชนจากไรหดจะมลกษณะ
เปนตมหรอตมนำทถกคลมไวดวยkeratinนอกจากนนบรเวณlesionทมขอบแผลยกสงขน
ทเกดจากการกดของแมลงและสตวขาขอเปนระยะเวลานานมกมlymphocytes,histiocytes
และeosinophilsแทรกอยตามหลอดเลอด
ลกษณะของผน หรอตมทเกดขนหลงถกแมลงและสตวขาขอแตละชนดกดเปนดงน lเรอด ทำใหเกดเปนตมแดงนนมรอยบมตรงกลาง ลกษณะเรยงกนเปนแนวเสน
ตอกน เนองจากเวลาดดเลอด ตวเรอดจะเดนไปขางหนาทำใหผนอยในแนวเดยวกน
ผนมกพบเปนกลมตามบรเวณแขนขาลำตวทผนมอาการเจบและคน
lหมด ลกษณะผนคลายผนจากตวเรอดมจดนนแดงมกพบผนได มากทบรเวณ
แขนขาผนมอาการเจบและคน
136ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
lมวนเพชฌฆาตมกกดบรเวณใบหนาเรยกkissinglesionทำใหเกดอกเสบบวม
เปนตมนำขนาดเลกบรเวณทถกกดมรอยบมตรงกลาง เนองจากลกษณะปากม
proboscisยาวและเปนแมลงขนาดใหญ
lเหาทำใหเกดผนคนบรเวณหนงศรษะในระยะแรกอาจมการระคายเคองเนองจาก
นำลายและโปรตนในนำลายของเหาผปวยมกมอาการคนมาก เบออาหารในกรณ
ทเปนมานาน ผวหนงจะมสคลำ เกดตมหนองจากการตดเชอแบคทเรย ผวหนง
บรเวณนนจะยกสงขนและมสคลำ ลกษณะอาการเชนนเรยกวา Vagabond’s
syndrome
lยงและรนทำใหผวหนงบวมเปนตมหลงจากถกกดประมาณ30นาทผนและอาจ
ขยายใหญขนได ขนกบชนดของยงทกด และปฏกรยาภมไวเกนตอสารกระตนของ
ผปวย
lปง (รนนำเคม) ทำใหเกดตมแดงหลายตมบรเวณนอกรมผา แขนขาลำตวมก
พบบอยบรเวณชายผมดานหลงตนคอ เปนบรเวณกวาง มอาการปวดคน อาการ
แพเนองจากสารกอภมแพChit1-9และChik10
lแมงมมแมหมายดำ ทำใหเกดเปนรอยเขยว2รอยขนาดเลกตรงบรเวณทถกกด
และเจบชานาน1-3ชวโมง
lตะขาบทำใหเกดเปนรอยกดสองเขยวมเลอดซมมอาการปวดบวมมากควรแยก
จากรอยงกด
lเหบ สามารถดดเลอดไดโดยไมทำใหโฮสตรสกเจบ เนองจากม neurotoxinทำให
ชาสามารถดดเลอดไดนานเปนสปดาหเมอดงเอาเหบออกจะพบตมนำตรงบรเวณท
ดดเลอดอาจมการอกเสบเนองจากการตดเชอในภายหลง
lไรออน ทำใหเกดแผลตมนนแดงมรอยกดเปนจดตรงกลาง จากนนบรเวณบรเวณ
กลางรอยโรคจะกลายเปนเนอตาย (necrosis) จงดคลายเปน รอยถกบหรจ เรยก
วาescharเปนลกษณะเฉพาะเมอถกไรออนกด
lไรหด ทำใหเกดเปนลกษณะผนตมแดงขนาดเลก อาจพบตมนำใส อาจพบรอย
โรคเปนเสนสนๆมรอยยนสเทา คลายรอยขด (burrow) ขนาดยาว 5 มลลเมตร
เปนรอยโรคทสามรถใชในการวนจฉยได รอยโรคมกพบบรเวณรมผา รอบสะดอ
บรเวณมอเปนตน
อาการแพตอสารกระตนจากการสดหายใจ
แมลงและสตวขาขอบางชนดเชนไรฝนแมลงสาบสามารถกระตนใหเกดอาการของ
โรคภมแพในผปวยทมประวตภมแพ โดยสารกอภมแพ จากตวมล และซากทมปรมาณสงท
ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms) 137
ฟงกระจายอยในอากาศเมอผปวยสดเขาไปในทางเดนหายใจกระตนใหเกดอาการทางระบบ
ทางเดนหายใจทงสวนบนและสวนลาง
พบวาสารกอภมแพจากไรฝนDerP,DerFและสารกอภมแพจากแมลงสาบBlag1-
6Pera1,3,5เปนปญหาหลกทางสาธารณะสขททำใหเกดโรคภมแพทางเดนหายใจได
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. AlexanderJO.Arthropodsandhumanskin.Berlin:Springer-Verlag.1984.
2. BergerRS.Spiderbitesandscorpionstings.In:RaketRE.Ed.Conn’scurrent
therapy.Philadelphia:WBSander.1992.
3. DelozierJB,ReavesL,KingLE,Jr,ReesRS.Brownreclusespiderbitesofthe
upperextremity.SMedJ.1998;81:181-4.
4. EdwardKM,MariettaV,DavidTJ.Arthropodsandhumandisease.In:Markell
VJ.ed.Medicalparasitology.7thed.Philadelphia:WBSaunders.1992.
5. KingLE,Jr.Spiderbites.ArachDermatol.1987;123:41-3.
6. AndersenJF.Structureandmechanisminsalivaryproteinsfromblood-feeding
arthropods.Toxicon2009PMID:19925819.
7. Edwards,G.B.,2002.Venomousspiders:VenomousspidersinFlorida,Florida
DepartmentofAgricultureandConsumerServices.
138ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
จตต จนทรแสง สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย
ปลวก (Termites)
ปลวกเปนแมลงชนดหนง ซงเกดมาแลวตงแตประมาณ300ลานป กอนทบรรพบรษ
ของมนษยจะเกดขนมาในโลกบรรพบรษของปลวกซงศกษาจาก Fossil เทยบกบปลวกใน
ปจจบนมความแตกตางกนนอยมากแสดงวาปลวกเปนสงมชวตทมความสามารถดำรงชพอย
จนถงปจจบน ขณะทสงมชวตบางชนดสญพนธไปจากโลก อาหารของปลวกเปนสารพวก
celluloseซงเปนสารประกอบทสำคญของไมปลวกจงอยในสองสถานะคอผยอยสลายทเปน
ประโยชน และผทำลายสรางความเสยหายแกมนษย ผยอยสลายทเปนประโยชน คอปลวก
สามารถกนไม ซงไมนมโครงสรางองคประกอบตางๆ ทแขงแรง ยากแกการถกยอยสลายให
เปนสารประกอบทเลกลงเพอใหสงมชวตอนๆไดใชประโยชนตอไปตามสภาพธรรมชาตและ
เมอมนษยมการพฒนานำไมมาใชประโยชน นำมาสรางอปกรณตางๆ เพอการดำรงชพ เชน
อปกรณกอสราง,บาน,กระดาษและอปกรณตางๆอกมากปลวกจงเปนผทำลายกอใหเกด
ความเสยหายแกอปกรณตางๆซงมไมเปนองคประกอบใหเกดความเสยหายเปนจำนวนมาก
สำหรบในประเทศไทยมการประมาณมลคาความเสยหายทางเศรษฐกจเนองจากปลวกในทก
ภาคไมนอยกวาปละ 100 ลานบาท จงมความจำเปนทตองหาแนวทางในการปองกนและ
กำจดปลวกใหเหมาะสม อยางมประสทธภาพและปลอดภยตอสภาพแวดลอม เพราะการ
ปองกนและกำจดปลวกมกใชสารเคมกำจดแมลงเปนมาตรการทสำคญ และเนองจากปลวก
เปนแมลงทมขนาดเลก ถาไมสงเกตอาจเขาใจวาเปนมดชนดหนง ดงนนกอนทำการปองกน
และกำจดปลวกควรมความรดานชววทยา, นเวศวทยา,พฤตกรรมของปลวกตลอดจนการ
คดเลอกและการใชเครองมอพรอมทงสารเคมกำจดแมลงทเหมาะสมใหดกอนจงจะเขาใจ
และวางแผนการปองกนและกำจดปลวกไดอยางถกตอง
ลกษณะทวไปและวรรณะ
ปลวกเปนแมลงสงคมมขนาดเลกถงปานกลางปากเปนแบบกดกน สวนทองตอนท
ตดกบอกกวางเทาหรอกวางกวาอก ไมคอดกวเหมอนมดลกษณะลำตวทวๆ ไปออนนมและ
ปลวก (Termites) 139
มสขาว เปนแมลงทไมชอบแสงสวาง สำหรบพวกทมปกจะมปก 2ค ยาวแคบและบางปกค
หนาและคหลงมลกษณะเหมอนๆกนทงรปรางและเสนปก เมอเกาะนงอยกบทจะพบปกแบน
ราบไวบนสนหลง และสามารถสลดปกทงได ในรงปลวกแตละรงจะมปลวกอยหลายรปราง
แตละรปรางหรอแตละแบบกจะทำหนาทแตกตางกนออกไป โดยทวๆ ไปสามารถแบงปลวก
ตามรปรางและหนาทเปนวรรณะ(castes)ตางๆกนได3วรรณะดงภาพประกอบคอ
1. วรรณะสบพนธ ประกอบไปดวยปลวกตวเตมวยทงตวผและตวเมย ทำหนาทใน
การสบพนธปลวกวรรณะนยงแบงยอยได3ประเภทคอ
1.1 ปลวกตวแม (queen) หรอราชน และปลวกตวผ (king) ทำหนาทหลกใน
การขยายพนธและผลตสารบางอยางมาควบคมการทำงานของปลวกวรรณะ
อนๆในรง
1.2 ปลวกแทนทชวยสบพนธ(supplementaryreproductive)เปนปลวกทรปราง
คลายแมลงเมาแตไมปก อยในรง เปนพวกทจะทำหนาทแทนปลวกตวแม
(queen)เมอตวแมตายหรอไมสามารถออกลกหลานไดกจะเขาทำหนาทแทน
1.3 ปลวกมปก (alates)หรอแมลงเมา เปนพวกทเตรยมพรอมสำหรบบนออกไป
จากรงเพอไปผสมพนธกบแมลงเมารงอน เพอสรางรงใหมในคนทเหมาะสม
ซงมกจะเปนชวงพลบคำ
2. วรรณะกรรมกร ไดแกปลวกงาน (worker) มหนาทโดยทวๆ ไปคอ กอสราง ซอม
แซมรงจดหาอาหารใหสมาชกเปนตนวรรณะนจะพบมากทสด
3. วรรณะทหาร (soldier) มหนาทปองกนรง ปองกนศตร รปรางตางจากปลวกงาน
ตรงทมหวใหญและแขงแรงกวาสามารถสงเกตจากสคอหวของปลวกทหารมสเขมกวาหวของ
ปลวกงาน
ชนดของปลวก
จากรายงานพบวาทวโลกมปลวกโดยประมาณ1,900ชนดมเพยง148ชนดทพบวา
เคยทำลายอาคารและมเพยง80ชนดทอาจจดไดวาเปนศตรสำหรบในประเทศไทยAhmad
(1965)ไดสำรวจและแยกชนดปลวกไวม27สกล(genera)ซงมทงสน74ชนดกระจายอย
ในวงศคาโลเธอมตด (Kalotermitidae) วงศไรโนเธอมตด (Rhinotermitidae) และวงศ
เธอมตด(Termitidae)สำหรบการแบงชนดของปลวกมการแบงไดหลายแบบโดยRoonwall
(1970)แบงปลวกเปน2พวกคอพวกทอาศยอยในดน(grounddwellertermites)และพวก
ทอาศยอยในไม(wooddwellertermites)ปลวกทอาศยอยในไม(wooddwellertermites)
จะอยเฉพาะในไมบนดนเทานน ไมนนอาจมชวตหรอไมมชวตกได ซงมอย 2 ประเภทคอ
ประเภททตองการความชนในไมสง(dampwoodtermites)ไดแกKalotermes,Neotermes
140ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แหลงทพบปลวกวรรณะตางๆ และการเขาทำลายไมของบานพก
วงจรชวตและวรรณะตางๆ ของปลวก
(ภาพจาก: Prot Control Operation by Bennett GW. 1997.)
(ภาพจาก: www.termiteidentification.net)
Termite SoldierWinged Adult Termite
worker
soldier
swarmer
soil
termite colony
supplementaryreproductive
tunnel fromnest tostructure
Termite Worker
Termite King
Termite Queen
Termite eggs
ปลวก (Termites) 141
และGlyptotermesเปนตนสวนประเภททตองการความชนนอย(drywoodtermites)ไดแก
Coptotermes domesticus และC. thailandis เปนตนปลวกทอาศยอยในดน (ground
dweller termites) รวมถงปลวกททำรงอยใตดน แตทำทางเดนขนมาหาอาหารบนดน หรอ
ทำรงอยในไมทอยตดตอกบดนและตองลงไปในดนหาความชน(subterraneantermites)และ
ปลวกททำจอมปลวก (moundbuilders) ปลวกจำพวกนจะมความสมพนธกบเหดรา และ
ทำความเสยหายแกอาคารบานเรอน ไมลม ขอนไมตามพนดน และตนไมทยนตน ไดแก
Macrotermes, Odontotermes, Microtermes และCoptotermes เปนตน แตบาง
รายงานจดแบงปลวกตามลกษณะทอยอาศยใหญๆ แบงไดเปน 3พวกคอปลวกกนเนอไม
แหงปลวกผวดน และปลวกใตดน โดยทวไปความเสยหายทเกดจากปลวกกนไม เปนไปใน
ลกษณะทปลวกจะกนสวนภายในของไม และเหลอเคาโครงภายนอก เพอปองกนอนตราย
และปองกนการถกรบกวน จากลกษณะการทำลายประกอบกบลกษณะอนๆ สามารถแยก
จำพวกหรอกลมของปลวกไดดงน
พวกปลวกกนเนอไมแหง(dry-woodtermites)เปนปลวกทจดอยในวงศKalotermitidae,
TermopsidaeและRhinotermitidae ในสหรฐอเมรกาชนดทเปนปญหา เชน Incisitermes
minor, Marginitermes hubbardi, Prorhinotermes simplex สำหรบในประเทศเราชนดท
เปนปญหาคอCryptotermes thailandis ปลวกพวกนอาศยอยในไมทแหงสนทบนอาคาร
บานเรอนตลอดเวลาและไมลงดนจะสรางรงและกดกนอยในไมดงกลาวพรอมทงเจาะรเปด
เลกๆตดตอกบภายนอกเพอขนถายมล ซงเปนกอนกลมรขนาดเลกทงออกมาบางครงอาจ
ทำใหเกดความเขาใจผดจดวาเปนการทำลายของมอดปกแขงเจาะไม ลกษณะดงกลาวเปน
ลกษณะแรกทจะสงเกตพบการเขาทำลายของปลวกประเภทน ในแตละรงจะมประชากรไม
มากมเพยงไมกรอยตวการเพมปรมาณประชากรจะเปนอยางชาๆใชเวลานาน
พวกปลวกทอาศยอยในดนและทำทางเดนขนมากนไม จะทำความเสยหายอยาง
รนแรงใหอาคาร บานเรอน เนองจากเปนปลวกทมรงขนาดใหญ มประชากรมาก ลกษณะ
การทำลายจะพบเศษดนหรอเศษทรายผสมไมทงไวในชองวางของไมทปลวกทำลายและจะ
พบรอยทางเดนทหมดวยดนบนสวนของอาคารทปลวกไมสามารถทำลายได ไมทอยตดดนจะ
โดนทำลายโดยปลวกเจาะเขาทางดานลางกดทำลายอยภายใน สำหรบบานทชนลางเปนปน
หรอคอนกรต ปลวกสามารถทำทางเดนเขาตามรอยแตกในผนงปนหรอคอนกรต ขนมา
ทำลายสวนทเปนไมบนตวอาคาร สวนไหนทปลวกเจาะกนผานไมไดกจะปรากฏเปนรอยทาง
เดนหมดวยดน ปลวกจะทำทางภายนอกนเดนผานสวนทกนไมไดขนไปจนถงสวนทปลวก
สามารถเจาะกนได และเจาะเขาไปกนอยภายในปลวกพวกนจะเขาทำลายหรอโจมตอาคาร
บานเรอนโดยเรมจากบรเวณทมความชนสงทมดและปราศจากการรบกวนเชนหองนำชนลาง
หองใตบนใดหองเกบของ โดยทำทางเดนตดมากบทอนำทงหรอทอสวมขนไปบนบานปลวก
พวกนไดแกปลวกใตดนและปลวกผวดนซงสามารถแยกออกจากกนไดดงนคอ
142ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ปลวกใตดน (subterranean termites)หมายถงปลวกทจดอยในวงศRhinotermitidae
ในสหรฐอเมรกาปลวกชนดทมปญหาคอReticulitermes flavipes, R. hageni, R. virginicus,
R. hesperus และอยในสกลอน เชนCoptotermes formosanus สำหรบในประเทศเรา
ชนดทเปนปญหาคอCoptotermes gestroi และ Coptotermes harvilandiจะพบทำรงอย
ในตอไมเกาๆนอกตวบาน ไมทถกทำลายภายในจะมลกษณะกลวงเปนชองๆ โดยจะเหลอ
เปนแผนไมบางๆ ระหวางชองเอาไว เมอสงเกตจะเหนแผนไมระหวางชองทเหลออยเรยงซอน
กนตามทางยาวอยางมระเบยบ ในบางชองจะพบมเศษไมสซดๆลกษณะเปนกอนกลมคลาย
ฟองนำ กระจดกระจายอยผนงดานในของชองทปลวกกดกนจนกลวง และผนงดานในของ
รอยทางเดน จะมลกษณะเปนจดประสซดๆ รอยทางเดนของปลวกพวกนสรางจากเศษไมท
ปลวกกดกนและบางทผสมดวยทรายเมดเลกๆ
ปลวกผวดน (ground-dwelling termites)หมายถงปลวกทจดอยในวงศ Termitidae
ซงจะรวมถงทงปลวกสรางจอมและปลวกเลยงเหดราชนดทคาดวาจะพบทำความเสยหายให
อาคารบานเรอนในประเทศ เชนGlobitermes sulphureus,Macrotermeo gilous และ
Odontotermes longignathus ไมทโดนทำลายจะถกกดกนภายใน จนกลวงเหลอแตผนง
ภายนอกไวเปนโครง และปลวกจะขนดนมาใสไวแทนเพอกนผนงภายนอกยบตว รอยทาง
เดนของปลวกพวกนจะสรางจากดน
สำหรบการจำแนกชนดปลวกโดยละเอยดในประเทศ สามารถศกษาเพมเตมจาก
จารณและขวญชย(2552)
วงจรชวต
ภายในรงปลวกจะมวรรณะตางๆ รายละเอยดดานชววทยาของปลวกแตละชนดจะ
แตกตางกนออกไปแตมพนฐานทเหมอนกนคอจากไขเจรญเปนตวออนมการลอกคราบหลาย
ครง เปนตวเตมวย ปกตในทกๆ ป ประมาณตนฤดฝนหรอในฤดฝน ในชวงทเหมาะสมมก
เปนชวงตอนเยน,พลบคำแมลงเมาซงอยในspeciesเดยวกนจากรงตางๆกบนมาจบคผสมพนธ
กน เมอจบคกนไดกจะสลดปกทง ไปหาทวางไขซงเหมาะสมกบชนดของปลวกนน เชน ถา
เปนปลวกไมแหง กจะไปหาทวางไขตามไมแหง เชน ไมใตหลงคา, ถาเปนปลวกใตดนกจะ
ไปหาทวางไขทผวดน ตามรอยแตกของดน เปนตน ตวผจะตามไปผสมพนธ เมอผสมพนธ
เรยบรอยแลว ทงตวผและตวเมยจะชวยกนสรางรงเลกๆ เพอใหตวเมยวางไข ในระยะแรกๆ
ของการสรางรงใหมนทงสองเพศยงคงตองหาอาหารและสรางรงใหขยายใหญขนตวเมยจะ
คอยดแลไขชดแรกซงมกเปนวรรณะกรรมกรและหาอาหารใหลกในรนแรกน จนกระทงภาย
หลงมสมาชกเพมขน และรงกจะคอยๆ ใหญขน ในระยะหลงๆน ตวเมยจะมสวนทองขยาย
โตขนมากและกลายเปนราชนของรง ไมหาอาหารอกตอไป รอใหวรรณะกรรมกรหรอลกของ
ปลวก (Termites) 143
ราชนทงหมดนำอาหารมาเลยง ราชนออกไขเปนจำนวนมากมปลวกบางชนดสามารถไขได
เปนจำนวน 1,000ฟองตอวน เชนปลวกพวกOdontotermes sp. ไขไดวนาทละฟอง แต
ทงนตองขนกบปจจยหลายประการ ไขปลวกจะมรปรางยาวเรยวหรอคอนขางกลม โดยจะม
สวนหวและทายกลมมนมสขาวหรอสนวลขนาดเลกมาก มกจะวางเปนฟองเดยวๆหรอออก
มาเปนกลมคลายไขของแมลงสาบขนอยกบชนดของปลวก ไขมกจะอยรวมกนเปนกลมอยใน
หองไข ซงวรรณะกรรมกรสรางไวเกบไขโดยเฉพาะ ไขฟกออกเปนตวออนเลกๆภายในระยะ
เวลาเพยงไมกวนขนกบสภาพแวดลอมตวออนมลกษณะคลายตวเตมวยเกอบทกประการยกเวน
ขนาดเลกจำนวนปลองของหนวดนอยกวาและไมมปกตวออนในระยะแรกจะมขนาดเลกมาก
มสขาวใส และไมสามารถหาอาหารกนเองได ตองคอยใหวรรณะกรรมกรนำอาหารมาปอน
ตวออนจะมการเจรญเตบโตและลอกคราบหลายครง จนเปนตวออนระยะหลงๆ ซงมขนาด
ใหญขนกวาระยะแรกปลวกบางชนดจะลอกคราบประมาณ4-10ครง จงจะเปนตวเตมวยท
สมบรณ ซงจะกลายเปนตวเตมวยทไมมปกและเปนหมน ไดแกพวกวรรณะกรรมกรและ
วรรณะทหารสวนตวออนทลอกคราบออกมาเปนตวเตมวยทมปกกจะกลายไปเปนวรรณะสบพนธ
ถาภายในรงหรอจอมปลวกมสมาชกคอนขางหนาแนน ปลวกกจะสรางวรรณะสบพนธเปน
แมลงเมาบนออกมาจากรงเพอไปสรางรงใหมวนเวยนอยเชนนเรอยไปเปนวฏจกร
การกนอาหารของปลวก
ปลวกมชวตรวมกนแบบสงคมมการแบงหนาท พวกวรรณะกรรมกรมหนาทหาอาหาร
ใหกบปลวกในวรรณะอนๆจงมพฤตกรรมในการถายทอดอาหารจากตวหนงไปอกตวหนงบาง
คนเรยกพฤตกรรมเลย แตปลวกไมมลนจงควรเรยกพฤตกรรมเขย ปลวกจะมพฤตกรรมเขย
อยสองอยาง คอเขยปาก (stomodeal feeding) และเขยกน (proctodeal feeding)ปลวก
จะใชสวนของหนวดกระตนฝายตรงขามและเอาปากตวเองไปจอทปากหรอกนฝายตรงขามเพอ
รบอาหารจากปากหรอกนของอกฝายและพฤตกรรมนยงมผลตอปรากฏการณในดานอนของ
สงคมปลวกอกหลายประการเชน เปนการตดตอสอสารในระหวางพวกเดยวกน เปนการแพร
กระจายสารฟโรโมน สำหรบการควบคมวรรณะตางๆ ในรงปลวก และเปนการสงผาน
โปรโตซวสำหรบชวยในการยอยเนอไมของปลวกจำพวกทมโปรโตซวในลำไสเปนตน และ
ปลวกยงมพฤตกรรมเขยเมอปลวกตวอนมวสดตดตวรงรง จงมการนำเอาสารเคมกำจดแมลง
ชนดผงมาใช ทำใหปลวกตวอนทมาชวยกนเขยไดรบสารเคมตายไปดวย สารเคมกำจดแมลง
ชนดผงจงใชไดดกบปลวกเนอไมแหง (dry wood termites) ซงทำรงขนาดเลกไมตองการ
ความชนสงในการดำรงชพสารเคมกำจดแมลงชนดผงนใหผลดกบปลวกททำลายทอนซงหรอ
เสารวซงอยหางจากอาคารบานเรอนแตไมแนะนำใหใชในอาคารบานเรอนโดยเฉพาะสารหนผง
เพราะอาจฟงกระจายออกจากบรเวณทใชสำหรบพวกปลวกใตดน(subterraneantermites)
144ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
และพวกปลวกผวดน (ground of dwelling termites) เปนพวกทตองการความชนสง การ
ใชสารเคมกำจดแมลงชนดผงจะไมไดผลเทาทควร เนองจากความชนอาจทำใหยาผงจบตว
เปนกอน และสวนใหญเมอโรยสารเคมผงบนทางเดนของปลวกมนจะเปลยนทางเดนใหม
เพราะถกรบกวน
อาหารหลกของปลวกคอไม ซงจะมความสมพนธกบเชอรา (fungi)บางชนดทขนอย
บนไมนนๆไมมองคประกอบทสำคญ2อยางคอcellulose(ประมาณ40-62%ของนำหนก
แหง)และlignin(ประมาณ18-38%)ซงทงคเปนสารทมโครงสรางทแขงยากตอการถกยอย
สลายการทมเชอราบางชนดขนบนไมกจะเปนตวชวยใหปลวกใชประโยชนจากไมเหลานนได
งายขน ปลวกไมสามารถใชประโยชนจาก lignin ได แตมนจะถกขบถายออกเปนสวนมาก
สำหรบ celluloseปลวกสามารถใชประโยชนได ดงนนจงเปนเรองธรรมดาทมกจะพบปลวก
ทำลายไม และสงอนทมไมเปนองคประกอบสามารถแบงกลมของปลวกตามอาหารหลกท
กนได3กลมคอ
1. พวกกนไม(woodeating)กนอาหารหลกทเปนไมโดยตรงพวกนจะมโปรโตซวอย
ในลำไสเพอชวยยอยสลาย cellulose จงมการใชสารประกอบโบรอนไปฆาโปรโตซวททำ
หนาทยอยเนอไมอยในลำไสปลวกโดยทสารโบรอนไมทำอนตรายตอตวปลวกโดยตรงแตสารน
จะทำใหปลวกอดตายเพราะไมสามารถยอยอาหารได จงใชไดดกบปลวกจำพวกทมโปรโตซว
ชวยยอยเนอไมอยในลำไสแตไมไดผลกบพวกทไมตองพงพาอาศยโปรโตซวยอยเนอไม
2. พวกกนดน(soilfeeding)จะกนดนทมอนทรยวตถปะปนอยเศษพชเนาเปอยเปน
อาหารหลกกลมนจะไมมโปรโตซวอยในลำไส
3. พวกเลยงเหดรา (fungusgrowing)พวกนกนทงไมและเศษซากพชนอกจากนยง
เลยงเหดราไวในรงเปนสวน เรยก fungus gardens ซงสรางมาจากกากอาหารทปลวกไม
สามารถยอยไดและเศษไมตางๆปลวกจะนำเอาเหดรามาเลยงไว เพอเปนแหลงอาหารเสรม
ใหกบปลวก เหดราพวกนกคอเหดโคนราคาแพงทนำมารบประทานนนเอง เปนสวนทปลวก
กนไมหมดจงเจรญออกมานอกรง
การตรวจสอบการเขาทำลายของปลวก
การตรวจสอบวามปลวกเขาทำลายอาคารบานเรอนหรอไมเปนสงทสมควรดำเนนการ
โดยเฉพาะในแหลงทมปลวกชกชมควรเรมการตรวจสอบจากบรเวณทชนมดและปราศจาก
การรบกวน เชน หองนำชนลาง หองเกบของ หองใตบนใดทอนำทงจากบาน และทอสวม
ทตอลงมาจากหองนำชนบน เปนตนพบวาทอสวมทตอมาจากชนบนมกจะมแผนไมอดหรอ
วสดอยางอนปดเอาไวเพอความเหมาะสมทำใหเปนทเหมาะสมสำหรบปลวกทำทางเดนบอย
ครงทปลวกจะทำทางเดนเกาะทอสวมขนไปทำลายไมบนอาคารตองหมนตรวจดตามผนงปน
ปลวก (Termites) 145
หรอคอนกรตวามรอยทางเดนของปลวกหรอไม วสดทเปนไมของอาคารอาจใชคอนทบเบาๆ
สงเกตเสยงผดปกตตามจดตางๆถาสงสยมากๆกควรจะงดแงะออกมาตรวจดสำหรบปลวก
กนเนอไมแหงอาจสงเกตมลทปลวกพวกนขนทงตกอยตามพนบานมลกษณะเปนกอนกลมร
ขนาดเลก แตกตางจากการทำลายของมอดปกแขงเจาะไมทมลกษณะเปนขยละเอยดการ
ทำความสะอาดบานอยางถถวนกจะชวยในการตรวจสอบดการเขาทำลายของปลวกไดเชนกน
สำหรบเฟอรนเจอรหรอเครองเรอนทเปนไมตงตดผนงไวเปนเวลานาน โดยเฉพาะดานหลง
กรอบรปควรขยบออกมาดเพอการตรวจสอบการทำลายของปลวก
ในตางประเทศมการนำสนขทไดรบการฝกตรวจหาปลวก มาใชชวยงานในบรษท
กำจดปลวก เพราะสนขมประสาทรบกลนทด ประกอบกบสามารถเขาไปในทแคบ เชน ขอบ
ผนง, ฝาเพดานทคนไมสามารถเขาไปได ทำใหการตรวจหาปลวกดยงขน และพบวาลกคา
ของบรษทชอบวธการใชสนขชวยในการตรวจหาปลวก
การปองกนและกำจดปลวก
ขนตอนในการปองกนและกำจดปลวกสามารถแบงไดเปน 2 ขนตอนคอการปองกน
และกำจดในอาคารระหวางการกอสราง กบการปองกนและกำจดในอาคารทสรางเสรจแลว
ซงตองใชอปกรณพเศษ เชนสวานเจาะทอดนำยา เปนตน ในการปฏบตควรทำการปองกน
และกำจดปลวกในอาคารระหวางการกอสราง เพราะเปนการสะดวกและประหยดคาใชจาย
ซงจะกลาวในรายละเอยดตอไป สำหรบการปองกนและกำจดปลวกมหลกการและขอควร
พจารณาทสำคญดงนคอ
1. รกษาบรเวณอาคารบานเรอนใหปราศจากจอมปลวกและแหลงขยายพนธของปลวก
โดยการเคลอนยายจอมปลวกแหลงขยายพนธออกทำลายเศษไมตอไมจอมปลวกและวสด
ตางๆทอาศยของปลวก
2. สรางสงกดขวางการเขาทำลายของปลวก เชนการทำพนดนบรเวณอาคารเปนพษ
ดวยสารเคมตอปลวกใชวสด เชน เศษหนบดเศษแกวปรองพนอาคารกอนเทคอนกรตทบทำ
พนทชนลางเปนคอนกรตทงหมด
3. ใชไมทมความตานทานตอการเขาทำลายของปลวก เชน ไมตะเคยนหน ไมตาเสอ
ไมตะแบกเลอดและไมจนทรดงจะตานทานตอการทำลายของปลวกCoptotermes gestroi
ไดมากกวาไมยางพารา ไมยางยมทน ไมเคยมคะนองและไมกระบด เปนตนหรอใชไมทอด
อาบทาดวยนำยารกษาเนอไม เชน โซวแวค เทอรมตอล โซลลกนมสารเหลานมคณสมบต
ในการปองกนไมใหปลวกและศตรไมอนเขาทำลายแตไมมคณสมบตในการกำจดแมลงศตร
ดงกลาวในกรณทแมลงเหลานนไดเขาทำลายไมแลว
4. มระบบระบายนำทดในพนทนน
146ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
1. การปองกนและกำจดปลวกทอาศยอยในดน 1.1 การปองกนกำจดในอาคารสงกอสรางระหวางการกอสราง
ปลวกทอาศยอยในดนนประกอบดวยปลวกใตดนและปลวกผวดนการปฏบตแบงออก
เปน 2 วธการใหญๆ ดวยกนคอ สรางอาคารบานเรอนอยางฉลาด และใชสารเคมกำจด
แมลงราดดนกอนจะสรางบาน
วธการแรกสรางอาคารบานเรอนอยางเหมาะสม เปนวธการทควรพจารณาสำหรบใน
แหลงทมปลวกชกชมกลาวคอกอนสรางบานควรจะทำความสะอาดบรเวณโดยกำจดเศษไม
ตอไมใหหมด ซงไมพวกนอาจเปนทอยอาศยของปลวก ออกแบบระบบการระบายนำ เพอ
หลกเลยงกรณทจะเปนแหลงสะสมความชน ไมควรเกบไวมดชดควรอยในตำแหนงททำการ
ตรวจสอบการเขาทำลายของปลวกไดงายตวอาคารกอาจยกชนลางใหสงจากพนเพองายใน
การตรวจสอบสรางวสดหรอสงกดขวางการเขาทำลายของปลวก โดยอาศยหลกการคอสราง
สงกดขวางระหวางดนกบอาคารไมใหปลวกเขาทำลาย หรอสรางอาคารในลกษณะทจะ
สงเกตการเขาทำลายของปลวกไดงาย ยกตวอยางเชน ใชพนลางเปนคอนกรตทงหมด และ
ควรมพนยนออกมาจากตวอาคารโดยรอบไมตำกวา6นว (15ซม.) เพอสามารถสงเกตการเขา
ทำลายของปลวก นอกจากนยงอาจใชแผนโลหะหรอคอนกรตปองกนตามจดทปลวกอาจ
บกรกเขามาการกอสรางควรทำอยางประณตพยายามอยาใหเกดรอยแตกระหวางผนงปน
หรอคอนกรต หรอรอยแยกของพนคอนกรต เพราะรอยแยกขนาด 1 ใน 64 นว กเพยงพอ
สำหรบการทปลวกจะเจาะขยายใหกวางขนเพอเลดลอดผานไปได หากจำเปนตองใชวสดท
เปนไมในอาคารกควรเปนไมอาบนำยากนปลวก เพราะการใชไมทปลวกไมชอบกนนนหายาก
และราคาแพงในกรณบานมากกวา2ชนควรใชไมอาบนำยากนปลวกทกชน
วธทสองการใชสารเคมกำจดแมลงราดดนกอนสรางบานเปนวธการทสะดวกและเสย
คาใชจายนอยกวา เมอเทยบกบการทตองออกแบบสรางบานทมวสดสงกดขวางการเขาโจมต
ของปลวกการใชสารเคมจะเปนวธการปองกนแบบชวคราวเพราะเมอฤทธยาเสอมลงปลวก
กอาจจะเขาทำลายได จดประสงคของการใชสารเคมกำจดแมลงราดดนกอนสรางบาน เพอ
จะสรางชนของดนทมสารเคมซงเปนอนตรายและหรอขบไลปลวกไมใหเขามาในบรเวณตวบาน
สารเคมกำจดแมลงทใชกบปลวกนควรใชในรปนำยาละลายนำ (emulsion inwater)
จะดทสด ไมควรใชตวยาทละลายอยในนำมนเพราะอาจตดไฟ ทำใหตวอาคารเปอนคราบ
นำมนและยงเปนอนตรายตอพชอกดวยยาผงละลายนำกไมคอยดเพราะตวยาลงไปไดไมลก
และกระจายตวไมทวถง วธใชใหใชฝกบวรดนำตนไมราดสารเคมกำจดแมลงในปรมาณท
กำหนดลงบนพนดนทจะสรางอาคารบานเรอน เพอใหตวยากระจายตวตามทตองการอยาง
ทวถงอาจใชไมแบบกนไวเปนตารางในทนจะกำหนดปรมาณทใชตอเนอทหนงตารางเมตรเพราะ
ฉะนนไมแบบกจะมขนาดเปนหนงตารางเมตร สารเคมกำจดแมลงทใชไดผลด ในการ
กำจดปลวกไดแก สารเคมกำจดแมลงกลมไพรทรอยดสงเคราะห กลมออรกาโนฟอสเฟต
ปลวก (Termites) 147
กลมเฟนนสไพราโซล และกลมคลอโรนโคตนล เปนตน ซงทางเลอกใชผลตภณฑเคมกำจด
แมลงชนดใด ตองไดรบรองการขนทะเบยนจากกระทรวงสาธารณสขเพอความปลอดภยใน
การใชงาน
ปรมาณสารเคมกำจดแมลงทใชในกรณราดบนพนทวไป ใชตามคำแนะนำบนฉลาก
สำหรบบรเวณหองนำหองสวมควรราดซำอกครง บรเวณคานคอดนเปนเสาจะตองขดใหเปน
รองเลกๆตามแนวคานคอดนทงดานนอกและดานใน หรอรอบเสา แลวราดนำยาลงไปใหได
ปรมาณตามทกำหนด
การทสารเคมกำจดแมลงจะมฤทธคงอยในดนไดนานมากนอยขนกบปจจยอนเนอง
มาจากดนหลายประการยกตวอยางเชนดนเหนยวจะทำใหสารเคมกำจดแมลงคงอยไดนาน
แตจะมความเปนพษนอยกวาในดนทราย เพราะฉะนนในดนเหนยวอาจตองใชความเขมขน
สงกวาดนทรายเลกนอยความชนหรอนำในดนกมผลตอฤทธคงอยของสารเคมกำจดแมลงเชน
กนโดยเฉพาะในพนททมนำทวมบอยซงกอาจทำใหความเปนพษลดลงเรวกวากำหนด
1.2 การปองกนและกำจดในอาคารสงกอสรางทสรางเสรจ
การกำจดปลวกทอยในดนจำพวกปลวกใตดนและปลวกผวดน จะกระทำเมอพบวา
อาคารบานเรอนมปลวกขนและกอใหเกดความเสยหาย เมอตรวจพบวามปลวกพวกนเขา
ทำลายภายในอาคาร สงแรกจะตองหาวาปลวกเขาโจมตทจดไหนบาง แลวตดทางเดนหรอ
ทางลำเลยงอาหารระหวางรงทอยในดนกบแหลงอาหารบนบานไมใหมการตดตอกนได โดย
รอทางเดนปลวกกำจดเศษไมทถกทำลายและราดสารเคมกำจดแมลงปองกนเอาไวกอน ใน
อตราความเขมขนทแนะนำในฉลากปลวกทหลงเหลอในบานกจะกลบลงดนไมได และจะ
ตายเพราะสภาพความชนไมเหมาะตอการดำรงชวต แตกรณเชนนอาจมขอยกเวนกบปลวก
บางชนด ทางทดกควรจะจดการกบพวกทเหลออยบนบานใหหมด โดยการรอรงปลวกและ
สวนทปลวกทำลายออกมากองไวนอกบานแลวราดดวยนำยาใหชม หรอควบคมโดยการใช
เหยอ (bait) ซงมสารออกฤทธเปนสารควบคมการเจรญเตบโตหรอสารทออกฤทธชาทม
คณสมบตดงดดปลวกใหเขามากนการใชเหยอเปนวธการททำใหปลวกตายอยางตอเนอง
ถาอาคารอยบนดน โดยรอบอาคารควรขดคลกประมาณ15นว (40 ซม.) ราดสาร
เคมกำจดแมลงทแนะนำลงไปในปรมาณ5ลตร/คยาวหนงเมตรทำการกลบคสองครง ครง
แรกกลบเพยงครงหนงของความลกและใชนำยาเททบมลดนทกลบนใหชมแลวกลบอกครง เท
นำยาใหชมเชนกนปรมาณนำยาทใชในตอนกลบคสองครงอาจใชปรมาณเทากนกบทเทราด
ลงในคคอ 5 ลตร/เมตร การใชวธขดคแลวราดสารเคมกำจดแมลงยงสามารถใชกบอาคาร
บานเรอนทตงอยบนเสาหรอกำแพง โดยขดครอบเสาหรอขดครอบกำแพงทงดานในและดาน
นอกแลวราดสารเคมกำจดแมลง
ในตวอาคารถาดานในเปนพนคอนกรตจะตองใชสวานไฟฟาเจาะทะลคอนกรตลงไป
148ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ถงระดบดน โดยเจาะหางผนงดานใน 6นว (15 ซม.) และระยะระหวางแตละรเจาะหางกน
12-18นว(30-45ซม.)อดดวยสารกำจดแมลงในปรมาณ2-2.5ลตร/รถาในกรณทดานนอก
บานเปนพนคอนกรตยนออกไปพนดานนอกผนงกตองถกเจาะเชนกน โดยเจาะรหางผนง
6นวและใชระยะระหวางรหางกน4-5ฟต(1-15เมตร)ใชนำยาอดลงไป5ลตร/ร
จดทปลวกบกรกเขามาและอาจเขามาไดคอในบรเวณทชน เชนทอนำทงทางระบายนำ
พนใตบนใด หองนำชนลางควรจะราดหรออดดวยนำยาเปนกรณพเศษโดยอาจใชปรมาณ
เพมขนเทาตว
2. การปองกนและกำจดปลวกทอาศยอยในไมในอาคารสงกอสรางระหวาง กอสรางและสรางเสรจ ปลวกพวกนทอาจพบทำความเสยหายใหอาคารบานเรอนในประเทศเรา คอปลวกกน
เนอไมแหง (drywood termites) การเขาทำลายของปลวกชนดน อาจเกดได 2 กรณ คอ
กรณแรกเกดจากปลวกตวเมยและปลวกตวผบนเขามาสรางรงในไมทไมอาบนำยากนปลวก
บนอาคารอกกรณหนงเกดจากการใชไมทมปลวกประเภทนอาศยอยกอนมาสรางอาคาร
การปองกนปลวกกนเนอไมแหง ควรใชไมทปลวกไมกนหรอการใชไมทไดรบการอบ
ดวยนำยากนปลวกหรอถาสรางบานโดยทไมไดเตรยมการปองกนเอาไวกอน กอาจใชนำยา
สำเรจรปทาไมกนปลวกหรอคอยสงเกตลกษณะแรกเรมของการเขาทำลายของปลวกประเภทน
คอสงเกตมลทปลวกขนทงออกมากองอยตามพนบาน ถาพบกอาจใชสวานเจาะไมเจาะร
ขนาดเลกๆ โดยใหแนใจวาเจาะถงโพรงทมปลวก เสรจแลวใชเขมฉดยาทมกระบอกบรรจ
นำยาของสารเคมกำจดแมลงเขาไป หรอถาไมเจาะรอาจใชเขมแทงในรทปลวกขนถายมล
ออกมากได สารเคมกำจดแมลงทใชควรเปนประเภทสารเคมละลายในนำมน เพราะจะซม
เขาไปไดอยางทวถง
เอกสารประกอบการเรยบเรยง
1. จารณ วงศขาหลวง. 2526. สตวและแมลงบางชนดททำลายไมและการปองกนกำจด,
ใน:การปองกนและกำจดศตรทำลายไมกรงเทพฯ:กรมปาไม.หนา1-42.
2. จารณวงศขาหลวงขวญชยเจรญกรง.2551.ปลวกการปองกนและจำกด.กรงเทพฯ:
อกษรสยามการพมพ.104หนา.
3. ฉววรรณหตะเจรญ.2526.แมลงปาไมของไทย.กรงเทพฯ:โรงพมพรงวฒนา.106หนา.
4. อนทวฒนบรคำ.2523.ปลวกขนบาน:ทำเอาเองเถอะครบ.กรงเทพฯ:ภาควชากฏวทยา
คณะเกษตรมหาวทยาลยเกษตรศาสตร.22หนา.
5. สธรรมอารกล.2510.บทปฏบตการกฏวทยาเบองตน.กรงเทพฯ: โรงพมพบรพาศลป.
424หนา.
ปลวก (Termites) 149
6. ขวญชยสมบตศร.2528.สารฆาแมลง.กรงเทพฯ:โรงพมพมตรสยาม.256หนา.
7. BennettG.W.,etal.1997.Pestcontroloperation. Indiana:PurdueUniversity.
520pp.
8. Gullan P.J., et al. 1996. The insect an outline of entomology. New York:
Chapman&Hall.491pp.
9. NormanE.Hickin.1971.Termitesaworldproblem.London:HutchinsonBenham
Ltd.312pp.
10. RobinsonW.H.1996.Urbanentomology.NewYork:Chapman&Hall.412pp.
150ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ไขของรนฝอยทราย
แมลงทเปนปญหาสาธารณสข
ตวออนของรนฝอยทราย ดกแดของรนฝอยทราย
รนฝอยทรายตวเมย กำลงดดเลอดคน
วงจรชวตของรนฝอยทรายรนฝอยทราย อาศยตามรอยแตกของบาน ใตกอนหน และคอกปศสตว ในทซงมความชนสง
ตวเมยจะดดกนเลอดคนและสตว เปนพาหะของโรค lishmaniasis
ทมา: WHO slide set: sand flies
151ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แมลงสาบ : พาหะโรคทางเดนอาหาร มนสยชอบสำรอก และถายมลขณะกนอาหาร
แมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แมลงวน : พาหะโรคทางเดนอาหาร อาศยตามกองขยะมลฝอย และสงปฏกลตางๆ
เรอด : มกลนเฉพาะตว เปนปรสตของสตว เลยงลกดวยนม และสตวปกสามารถกดและดดเลอดคนได ปจจบนกลบมาระบาดใหมในโรงแรมทวโลก
เหา : เปนปรสตภายนอกทสำคญของคน ทงตวผและตวเมยดดเลอดคนเปนอาหารตลอดชวต
โลน : อาศยอยตามขนบรเวณอวยวะสบพนธ ขนรกแร ขนตา และขนคว
ดวงกนกระดก : มพษอยทวลำตว นำพษจะซม ออกมาขณะทตกใจเพอปองกนตว ทำใหคน ทสมผสเปนแผลพพอง
152ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แมลงทเปนปญหาสาธารณสข
มด : พบเหนไดทวไป บางชนดสามารถกดหรอตอยดวยเหลกใน ทำใหเกดความเจบปวด
หมด : เปนปรสตภายนอกของสตวปา และ
สตวเลยง สามารถกดคนได
ปลวก : ไมเปนพาหะของโรค แตกอใหเกดความเสยหายแกอาคารบานเรอน โดยกนไมเปนอาหาร อาจกดคนทไปสมผส
เหบ : เปนปรสตภายนอกของสตวหลายชนด ทงตวผและตวเมยดดกนเลอดเปนอาหาร
ตวออนของไร (chigger mite) : ลกษณะ คลายเหบ มทงเปนปรสต และอาศยอยาง อสระในธรรมชาต เปนพาหะโรค scrub typhus
สตวขาขอมพษ : ทำอนตรายคนและสตวอน โดยการกด ตอย ปลอยพษ และทำใหเกดการระคายเคอง
153ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
แหลงเพาะพนธแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
บอซเมนตในหองนำ เปนแหลงเพาะพนธยงลาย
จานรองขาตในหองครว เปนแหลงเพาะพนธยงลาย
รางรองนำฝน เปนแหลงเพาะพนธยงชนดตางๆ
อางแตก เปนแหลงเพาะพนธยงลายสวน และยงชนดอนๆ
นำขงใตถนบานเปนแหลงเพาะพนธ ยงรำคาญ พาหะโรคเทาชาง
กาบใบกลวย เปนแหลงเพาะพนธของยงลายสวน
คกกเกบนำในสวนผลไม เปนแหลงเพาะพนธยงพาหะไขสมองอกเสบ
และยงพาหะโรคเทาชาง
ตะกราขยะมลฝอยและสงปฏกล เปนแหลง
เพาะพนธแมลงวนและแมลงสาบ
154ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข
กจกรรมการปองกนกำจดแมลง ทเปนปญหาสาธารณสข
ตาขายหรอผามง : ใชปดฝาโอง เพอปองกนยงลายมาวางไข
การนอนกางมง : ปองกนการกดของยงลาย พาหะโรคไขเลอดออก
เครองดดยง : ใชดดตามแหลงเกาะพก เพอลดประชากรยงพาหะ และประเมนผลงาน
ควบคมยง
กบดกยง : ใชดกยงรำคาญพาหะโรคเทาชางและไขสมองอกเสบ ชวยลดจำนวนยงทจะมากดสตวเลยงหรอคน
กบดกแมลงสาบ : วางชดขอบผนงซงเปนทางเดนแมลงสาบ สามารถลดประชากรมดและแมลงสาบในบาน
กรงดกแมลงวน : ใชควบคมแมลงวน พาหะโรคระบบทางเดนอาหาร
ทราย หรอซโอไลทเคลอบสารเคม : ใชใสโองนำใช
เพอกำจดลกนำยงลาย การพนสารเคม : ใชกำจดยงพาหะ
และแมลงทเปนปญหาทาง
สาธารณสขอนๆ ในชวงการระบาด
ของโรค
หวเสนยด : ใชสางผมเพอ
กำจดเหาตวเตมวย
กรมวทยาศาสตรการแพทย 88/7 ซอยโรงพยาบาลบำราศนราดร ถ.ตวานนท ต.ตลาดขวญ อ.เมอง จ.นนทบร 11000 โทร. 0-2951-0000-14 ตอ 99245 E-mail: [email protected], [email protected]