บทท 4เทคนควธการศกษาชมชน

วธการศกษาชมชนในการศกษาชมชนมวธการศกษาอยหลายวธ แตทสำาคญมดงน1. การสงเกต2. การสมภาษณ3. การสนทนากลม4. การใชขอมลเอกสาร5. การเขาสนาม6. การศกษาแบบผสมผสาน

1.การสงเกตการณ (Observation)การสงเกตการณ เปนเครองมอในการรวบรวมขอมลอกอยาง

หนงทนกวจยเชงคณภาพนยมกน ซงจะตองอาศยการฝกฝนวธการสงเกตการณนน เพอทจะเขาใจลกษณะธรรมชาตและขอบเขตของการเกยวของสมพนธระหวางองคประกอบตาง ๆ ของปรากฏการณทางสงคม และพฤตกรรมของมนษย ซงจะเปนสวนหนงของสมาชกในสงคม ดงนนการสงเกตการณจงตองอาศยการสงเกตดวยตา ห สมผส ทอาการทง 5 สามารถจะทำาการสงเกตการณได

1.1 ประเภทของการสงเกตการณ แบงออกได 3 ประเภทดงน1.1.1 การสงเกตการณอยางมสวนรวมอยางใกลชด

(Participant Observation) เปนวธท ผศกษาเขาไปมสวนรวมเปนสวนหนงของชมชน หรอกลมททำาการศกษา เชน การศกษาประวตศาสตรหมบาน

1.1.2 การสงเกตการณแบบไมมสวนรวมอยางใกลชด (Non-Participant Observation) เปนวธทผศกษาไมไดเขาไปมสวนรวมเปนสวนหนงของชมชนหรอกลมทท ำาการศกษา เปนเพยงเขาไปเฝา

พฤตกรรม ทางสงคม เชน การสงเกตการเดกกำาลงเลมเกมสตาง ๆ ผศกษาเขาไปดพฤตกรรมของเดกทกำาลงเลนเกมสเหลานน

การสงเกตการณดงกลาวสามารถแบงไดเปน 3 ชนด1) การสงเกตการณอยางมโครงสราง (Structured

Observation) เปนการสงเกตการณทเปนระบบ ผศกษาทราบถงวตถประสงคของการสงเกตการณ ผศกษาจงมการเตรยมการสงทตองการสงเกตไวลวงหนา ขอมลทตองการศกษา และวธการวเคราะหทำาใหสามารถทจะสงเกตการณอยางเปนระบบ

2) การสงเกตการณอยางไมมโครงสราง (Unstructured Observation) เปนการสงเกตการณทผศกษาไดเตรยมวตถประสงคของการสงเกตการณไวลวงหนา เนองจากการสงเกตการณแบบนเปนการสงเกตพฤตกรรมของมนษยทแสดงพฤตกรรมตามธรรมชาตในฐานะทเปนสวนหนงของสงคม พฤตกรรมทแสดงออกจงเปนไปตามตามเงอนไขของบคคลนน ผศกษาไมอาจจะเตรยมการไวลวงหนาได เชน ผศกษาไปสงเกตพฤตกรรมการบรโภคในชมชน พฤตกรรมของแตละคนแตละครอบครวยอมจะแตกตางกนไป ไมอาจจะตงเปนกฎเกณฑตายตวได

3) การสงเกตการณในหองปฏบตการ (Laboratory Observation) เปนการสงเกตการณในสถานการณทผศกษาไดกำาหนดไว อาจจะใชวธการสงเกตการณผานหองกระจกทมอง ดานเดยว เพอมใหผถกสงเกตรตว

1.2 บทบาทของนกพฒนาในสนามนกพฒนาทจะเขาไปศกษาในชมชนหรอกลมคนตามทไดเลอกนน

จะตองคำานงถงบทบาททจะอาศยอยในชมชน บทบาทมอยหลายบทบาท แลวแตจะไดเลอกบทบาทหนงหรอหลาย ๆ บทบาท ซง บทบาทของการสงเกตการณในสนามมอย 4 บทบาท

1.2.1 ผมสวนรวมอยางสมบรณ (Complete Participant) บทบาทในลกษณะน คอ ประชากรทอาศยอยในชมชนไมร

34

วาผศกษาไดเขามาศกษาในชมชน โดยผสงเกตจะมปฏสมพนธกบผถกสงเกตตามธรรมชาต มสวนรวมในการทำางาน มทศนคตรวมกน และมความคนเคยกบชวตคนในชมชนนน

1.2.2 ผมสวนรวมเปนผสงเกตการณ (Participant – as – Observer) บทบาทนเหมอนกบขอแรกทผศกษาและประชากรในชมชนนนมความสมพนธซงกนและกน ผศกษาจะมสวนรวมในเหตการณหรอพธกรรมตาง ๆ พยายามสงเกตพฤตกรรมตาง ๆ ในดานท เกยวกบชวตความเปนอยในเรองทจะศกษา แตตางกนทประชากรในชมชนรวาตนถกสงเกต บทบาทนใชกนมากในวธการของการสงเกตการณดวย การมสวนรวมอยางใกลชด

1.2.3 ผสงเกตการณอยางมสวนรวม (Observer - as - Participant ) บทบาทนผศกษาเปนผสงเกตการณ โดยไมไดบอกวตถประสงคของการศกษาใหประชากรในชมชนไดทราบ โดยจะสงเกตการณอยตลอดเวลาและเขาไปมสวนรวมในเหตการณหรทอพธกรรมตาง ๆ มการตความจากการสงเกตการณดวยตนเอง

1.2.4 ผสงเกตการณอยางสมบรณ (Complete Observer) บทบาทของผศกษาทจะเขาไปสงเกตพฤตกรรมของประชากรในชมชน โดยไมไดบอกวตถประสงคของการศกษา เพราะมขอสมมตวาถาบอกตามความเปนจรงแลว ประชากรในชมชนนนอาจจะไมใหขอมลตามความเปนจรงขอมลทไดจงไมนาเชอถอเทคนคนผสงเกตการณจะไมมปฏสมพนธกบผถก สงเกตการณ

1.3 ขอดและขอจำากดของการสงเกตการณบญธรรม จตตอนนต (2536) ไดสรปขอดและขอจำากดของการสงเกตการณไวดงน1.3.1 ขอดของการสงเกตการณ

1. สามารถสงเกตการณหรอบนทกพฤตกรรมไดทนททเกดขน

35

2. สามารถไดขอมลทแนนอนตรงกบสภาวการณจรงของพฤตกรรมนน

3. สามารถดำาเนนการหรอเกบขอมลไดมากกวาวธอนในกรณทเกดความไมเตมใจจะใหขอมลจากบคคลหรอกลมคน

1.3.2 ขอจำากดของการสงเกตการณ1. ไมสามารถทจะทำานายไดอยางแนชดวา เหตการณ

หนง ๆ จะเกดตามธรรมชาตเมอใด จงจะสงเกตการณไดทน2. มปญหาดานปจจยสอดแทรกทไมคาดคดมากอน เชน

การจราจร การจลาจล ความแปรปรวนของดนฟาอากาศ ฯลฯ ทำาใหการสงเกตการณไมไดผลสมบรณ

3. ปญหาระยะเวลาของเหตการณ เชน จะศกษาประวตชวตบคคลโดยวธนกจะลำาบากมาก

4. การสงเกตการณมขอจำากดในเรองกฎเกณฑหรอมารยาท เชน การเขาไป สงเกตการณ การรบประทานอาหาร การสนทนา หรอการทะเลาะกนภายในบานบคคลอน ฯลฯ

2.การสมภาษณ (Interview)การสมภาษณ เปนการศกษาชมชนอกวธหนง ซงเปนเครองมอท

รวบรวมขอมลแบบเผชญหนากน2.1 ลกษณะของการสมภาษณ การสมภาษณจะเกดขนเมอมการกระทำาหรอความสมพนธตอกน

ระหวางผสมภาษณและผใหสมภาษณ ทำาใหทราบลกษณะทวไปของบคลกภาพ ทศนคต คานยม และอน ๆ จากการแสดงอารมณหรอพฤตกรรมออกมาระหวางการสมภาษณ ลกษณะของการสมภาษณทดควรตองคำานงถงเรองตอไปน

2.1.1 ผสมภาษณ ผสมภาษณอาจจะเปนผศกษาและหรอบคคลอนทผศกษาไดคดเลอกเปนผสมภาษณ ซงจำาเปนตองมการไดรบการฝกฝนวธการสมภาษณ ผสมภาษณจะตองเขาใจวตถประสงคไดถกตองของเรองทจะทำาการศกษาอยางละเอยด เพอใหสามารถจะซกถาม ผให

36

สมภาษณตอบตามวตถประสงคไดถกตอง บางครงผสมภาษณมตำาแหนงหรอบคลกภาพสวนตวททำาใหผใหสมภาษณใหขอมล ผด ๆ เชน ผสมภาษณเปนพนกงานสำารวจภาษจากกระทรวงการคลง ผใหสมภาษณทดอยการศกษาอาจจะใหขอมลทบดเบอนความจรงไดเพราะเขาใจวาขอมลตาง ๆ ทสมภาษณจะนำาไปเกบภาษ

2.1.2 ผใหสมภาษณ ผใหสมภาษณ เปนบคคลทสำาคญในการใหขอมลทแทจรง ปจจย สงแวดลอม วฒนธรรมและประเพณของผใหสมภาษณ ยอมมผลตอการตอบคำาถามาตลอดจนระบบความเชอ คานยมของผใหสมภาษณ อาจจะทำาใหผใหสมภาษณสามารถทจะแสดงออกในการตอบคำาถาม หรอไมกลาทจะตอบคำาถาม เชน หากการศกษาเรองการวางแผนครอบครว ผใหสมภาษณทเปนสตรอาจจะอายไมกลาตอบ ซงเปนไปตามวฒนธรรมของชมชน

2.2 ประเภทของการสมภาษณ2.2.1 แบงตามวตถประสงคของการศกษา อาจแบงไดเปน

4 ประเภท1. การสมภาษณแบบเจาะจง (Focused Interview)

เปนการสมภาษณทเจาะจง หวขอเรองทตองการขอมล เชน การสมภาษณบคคลทเกยวกบสถานการณใดสถานการณหนง โดยเฉพาะจากการดภาพยนตร การสมภาษณประสบการณสวนตวของแตละบคคลในเรอง ทศนคต คานยม ในเรองทตองการศกษา

2. การสมภาษณทไมกำาหนดคำาตอบลวงหนา (Non – directive Interview) เปนวธการสมภาษณทผใหสมภาษณสามารถตอบไดตามอสระทตองการ โดยผสมภาษณเปนเพยงผฟงมากกวาเปนผซกถาม เชน การสมภาษณของนกจตวทยาตอผปวย

3. การสมภาษณแบบลกซง หรอแบบเจาะลก (Indepth Interview) เปนวธการสมภาษณทตองการรายละเอยดมากทสดในเรองทผศกษาตองการ การสมภาษณแบบลกซงจะเกดขนไดเมอผใหสมภาษณมความคนเคยและใหคำาตอบมากทสด และมมากกวาทผสมภาษณได

37

เตรยมขอมลเพอทจะสมภาษณ เชน การสมภาษณชวประวตบคคลตาง ๆ

4. การสมภาษณซำา (Repeated Interview) เปนวธการศกษาแบบการศกษาซำา (Panel study) จงตองมการสมภาษณซำาเปนครงทสอง โดยมวตถประสงคเพอจะศกษาความเปลยนแปลง เชน การสมภาษณพฤตกรรมการบรโภคกอนแและหลงในเรองอาหารสกเปนอยางไร

2.2.2 การแบงตามเทคนคการสมภาษณ แบงไดเปน 3 ประเภทใหญ ๆ ดงน1. การสมภาษณอยางมโครงสราง (Structured

Interview) เปนการสมภาษณทผถกสมภาษณถามคำาถามตาง ๆ ทมไวในแบบสมภาษณ โดยไมสามารถทจะดดแปลงเปนคำาถามอน ๆ ได เปนการสรางมาตรฐานเดยวกนกบการสมภาษณบคคลอน ๆ เพอชวยลดอคตของการสมภาษณแตละบคคล อาจจะแบงยอยเปน 2 ชนด

1.1 การสมภาษณตามแบบสอบถาม (Interview Schedule) เปนการสมภาษณตามแบบสอบถาม โดยมากมกจะนำาไปสมภาษณชาวบานซงไมมความรความสามารถทจะเขาใจแบบสอบถามทจะตองกรอกดวยตนเอง จงมการนำาแบบสอบถามไปสมภาษณ อาจจะมความยดหยนในการสมภาษณในแตละคำาถาม เพอใหผใหสมภาษณตอบ คำาถามทตรงกบวตถประสงคของการศกษา

1.2 การสมภาษณตามแบบคำาถามทกำาหนดไว (Questioned Interview) เปนการสมภาษณแบบคำาถามตาง ๆ ทมไวโดยไมมการดดแปลงการสมภาษณแตอยางไร เชน การสำารวจ สำามะโนประชากร การสำารวจสำามะโนในธรกจ และอน ๆ

2. การสมภาษณอยางไมมโครงสราง (Unstructured Interview) เปนการสมภาษณทไมมขอบเขตของคำาถามทแนนอน มเพยงแตแนวทางกวาง ๆ เปนแนวทางการสมภาษณ (Interview guide) ซงสรางขนเปนประเดนหรอหวขอในการสมภาษณ สมภาษณโดย

38

ไมใชแบบสอบถาม แคมกรอบคำาถามเปนแนวทางในการสมภาษณ เพอใหไดขอมลทตองการโดยผศกษาจะกำาหนดวาตองการอะไร และกำาหนดหวขอยอยหรอประเดน คำาถาม เชน ประวตหมบาน การประกอบอาชพ ในแตละประเดนคำาถามจะมการแจกแจงคำาถามยอย ๆ ผสมภาษณจะพดคยถามประเดนคำาถามทไดเตรยมไวนน โดยใชคำาถามหลก ๆ ไดแก ใคร อะไร ทไหน อยางไร เทาไร และทำาไม

3. การสมภาษณอยางไมมโครงสราง (Unstructured Interview) เปนการสมภาษณการสมภาษณแบบกงโครงสราง (Semi- structured Interview) เปนการสมภาษณทประกอบดวยคำาถามตาง ๆ ในแบบสอบถามแตสามารถทจะปรบเปลยน เพมเตมเพอใหเกดความชดเจนของคำาตอบได

2.3 หลกการสมภาษณหลกการสมภาษณทดควรจะมขนตอนตาง ๆ ดงตอไปน2.3.1 การแนะนำาตว (Introduction) ผสมภาษณจะตอง

แนะนำาตวเองเสยกอน เพอใหผใหสมภาษณไดทราบและคนเคย อยางไรกตามผสมภาษณจะตองสงเกตสงแวดลอมของผใหสมภาษณวามความพรอมทจะใหสมภาษณหรอไม เชน ผใหสมภาษณกำาลงทำาอาหารเชากไมควรทจะทำาการสมภาษณ จงตองพจารณาความเหมาะสมของระยะเวลาและสถานท

2.3.2 การสรางความสมพนธทด (Good Relationship) ขนตอนนเปนขนตอนทผสมภาษณจะตองสรางความคนเคย มมนษยสมพนธอนดตอผใหสมภาษณ จงเปนเทคนคเฉพาะของผสมภาษณแตละคนจะมความสามารถทจะสรางความเปนกนเองอยางไรเพอใหผใหสมภาษณมความพรอมและพอใจในการตอบคำาถามจากการสมภาษณ เทคนคนจงเปนศลปะทผสมภาษณจะตองไดรบการฝกฝน เชน ถาหากผใหสมภาษณกำาลงทำาอาหารเชากำาลงจะเสรจ ผสมภาษณควรทจะหาโอกาสชวยเหลอเลก ๆ นอย ๆ เพอสรางความคนเคยและเปนกนเองใหเกดขน

39

2.3.3 การเขาใจวตถประสงค (Objectives) ผสมภาษณจะตองมความเขาใจวตถประสงคของคำาถามทกำาหนดขนเพอทจะทำาใหเกดความเขาใจในการซกถามประกอบการสมภาษณ รวมทง ผสมภาษณควรจะบอกวตถประสงคของการสมภาษณแกผใหสมภาษณเพอใหเกดความเขาใจมากยงขนอาจจะบอกวตถประสงคในชวงแรกของการแนะนำาตว

2.3.4 การจดบนทก (Take Note) ผสมภาษณจะตองเตรยมการจดบนทกในขณะทจะทำาการสมภาษณ การจดบนทกลงในสมดบนทกหรอลงในแบบสมภาษณอยางมโครงสรางทกำาหนดขนเปนการจดบนทกเพอใหคำาตอบทไดจากการสมภาษณถกบนทกลงอยางเรยบรอย ขนตอนนผสมภาษณจะตองมความตงใจในการฟงการสมภาษณ เพอจะไดขอมลทแทจรง

2.3.5 การสมภาษณ (Interview) ผสมภาษณจะตองมการเตรยมการลวงหนาในการสมภาษณ จะตองไดรบการฝกฝนเทคนคและวธการสมภาษณในระหวางการสมภาษณ ดงตอไปน

1)การสงเกตการณ (Observing) ผสมภาษณจะตองสงเกตกรยาทาทางของผใหสมภาษณ รวมทงสงแวดลอม บรรยากาศตาง ๆ และความเบอหนายหรอความสนใจทใหคำาตอบ บางครง ผใหสมภาษณจะตองมทคนคในการแกไขปญหาเฉพาะหนาเพอทำาใหผใหสมภาษณมความสนใจในเรองทจะสนทนาซกถาม

2)การฟง (Listening) ผสมภาษณทดควรจะตองเปนผฟงทด ยอมรบฟงคำาสนทนาบอกเลาจากผใหสมภาษณ แมวาเปนเรองราวทยาว หรอบางครงเปนเรองทไมเกยวของกบเรองทซกถามกตาม

3)การซกถาม (Questioning) ผสมภาษณควรทจะตองรจกการใชคำาถามซกถาม โดยถามคำาถามงาย ๆ ททำาใหผใหสมภาษณเกดความเขาใจ

4)การถามซำา (Probing) ผสมภาษณควรทจะตองถามซำาเพอเปนการกระตนใหไดคำาถามทถกตองตรงประเดนมากขน ดดยทวไป

40

การถามซำามวตถประสงคเพอทจะใหผสมภาาณใหคำาตอบทสมบรณ (Completion probe) ชดเจน (Clarity probe) มรายละเอยดตอเนอง (Channel probe) เพอการพสจนสมมตฐาน (Hypothetical probe) และการไดรบปฏกรยาตอบ (Reaction probe) มากยงขน

2.3.6 การกลาวขอบคณ (Thanks) เมอเสรจสนการสมภาษณ ผสมภาษณควรจะกลาวขอบคณแกผใหสมภาษณเปนการอำาลา และขอบคณทไดเสยสละเวลาในการสมภาษณ เปนการแสดงออกถงมารยาททด การสมภาษณทดในแตละครงไมควรเกน 1 ชวโมง การสมภาษณทเหมาะสมควรอยในระหวาง 30 – 45 นาท (สมศกด ศรสนตสข, 2538.)

2.4 ขอดและขอจำากดของการสมภาษณบญธรรม จตตอนนต (2536) ไดอธบายขอดและขอจำากดของ

การอธบายไวดงน2.4.1 ขอดของการสมภาษณ

1. ผสมภาษณมโอกาสไดสงเกตและศกษาสภาพการณ ตลอดจนปฏกรยาตาง ๆ ทเกยวของ

2. ไดคำาตอบทแนชดสมบรณ เพราะสามารถอธบายขอสงสยตาง ๆ ใหแกผตอบได

3. สามารถเกบขอมลได แมผตอบจะมการศกษาตำาหรอเปนผทอานไมออกเขยนไมได

4. โอกาสทจะไดขอมลมสงมากเพราะผตอบสวนใหญยนดใหความรวมมอ

2.4.2 ขอจำากดของการสมภาษณ1. คาใชจายคอนขางสง2. มปญหาเกยวกบการฝกใหคำาแนะนำาผทออกไป

สมภาษณ การตดตามและควบคมการสมภาษณ3. จะมอคตหรอความลำาเอยงของผสมภาษณ

41

4. ตองใชเวลาและแรงงานมาก

3.การสนทนากลม (Focus group)การสนทนากลมเปนวธการศกษาชมชนอกวธหนงทประหยดเงน

และเวลา แตตองการมการวางแผนเตรยมการอยางเหมาะสม และเรองทสนทนากลมนนเปนเรองทกลมใหความสนใจดวย การสนทนากลม จงเปนการนงสนทนากนระหวางผใหสมภาษณเปนกลมตามปกตประมาณ 6 – 12 คน แตในบางกรณอาจมขอยกเวนใหมไดประมาณ 4-5 คน ในระหวางการสนทนาจะมผดำาเนนการสนทนา (Moderator) เปน ผคอยจดประเดนการสนทนา เพอเปนการชกจงใจใหบคคลกลมนไดแสดงความคดเหนตอประเดนหรอแนวทางในการสนทนาใหไดกวางขวางลกซงและละเอยดทสดเทาทจะทำาไดและตองสรางบรรยายกาศทเปนกนเองดวย เพอทใหไดขอมลในลกษณะทมเนอหาสาระเปนขอมลเชงคณภาพ

3.1 องคประกอบในการจดสนทนากลม3.1.1 บคลากรทเกยวของ

1. ผดำาเนนการสนทนา (Moderator) ผดำาเนนการสนทนาจะตองเปนผทพดและฟงภาษาทองถนได เปนผมบคลกด สภาพ ออนนอม และมมนษยสมพนธด ผดำาเนนการสนทนาจะตองเปนผรความตองการและวตถประสงคของการศกษาชมชนในแตละครงเปนอยางด

2. ผจดบนทกการสนทนา (Notetaker) ผจดบนทกการสนทนาจะตองรวธวา ทำาอยางไรจงจะจดบนทกไดอยางมประสทธภาพ เพราะจะตองจดบนทกบรรยากาศทเกดขนในระหวาง การสนทนาดวย

3. ผชวย (Assistant) ผชวยจะเปนผทำาหนาทชวยเหลอทวไปในขนเตรยมการ การจดสนทนากลม เชนเตรยมสถานท จดสถานท บนทกเสยง เปนตน

3.1.2 แนวทางในการเตรยมการสนทนากลม ควรตองจดแนวทางในการสนทนากลมและการจดลำาดบหวขอในการสนทนา ในทางปฏบตอาจยดหยนได จากบรรยากาศในการสนทนาทเกดขน ซงผดำาเนน

42

การสนทนา อาจจะไดประเดน ซงไมไดคาดคดเอาไวกอน จากผเขารวมสนทนา ผดำาเนนการสนทนา สามารถซกตอได

3.1.3 อปกรณสนาม อปกรณสนามทควรเตรยม ไดแก เครองบนทกเสยง เทปเปลา ถานวทย สมดบนทก และดนสอ เปนตน

3.1.4 แบบฟอรมสำาหรบคดเลอกผเขารวมสนทนากลม ควรจดเตรยมแบฟอรมสำาหรบ คดเลอกผเขารวมสนทนากลมไวดวย

3.1.5 สงเสรมสรางบรรยากาศ สงเสรมสรางบรรยากาศ เชน เครองดม ของขบเคยว บหร สงของดงกลาว จะเปนสงทเสรมสรางบรรยากาศความเปนกนเอง ระหวางผมสวนรวมในการสนทนาได รวดเรวยงขน

3.1.6 ของสมนาคณแกผทรวมสนทนา เพอเปนการตอบแทนผเขารวมสนทนาแมจะเปนสงทเลกนอย แตในทางจตวทยาแลว เปนสงสำาคญมากสำาหรบการแสดงออกซงความมนำาใจของผททำาการสนทนา

3.1.7 สถานทและระยะเวลา อาจจะเปนบาน ศาลาวด ใตรมโพธ ทมอากาศถายเทสะดวก หางไกล จากความพลกพลาน เพอใหผเขารวมสนทนาไดมสมาธในเรองตาง ๆ ทกำาลงสนทนา สวนระยะเวลาในการสนทนาโดยทวไปไมควรเกน 2 ชวโมงตอ 1 กลม

3.2 ขอดของการจดสนทนากลม3.2.1 เนองจากผทศกษาชมชนเปนผดำาเนนการสนทนา

กลม ดงนนการทผรวมสนทนาเขาใจผด ประเดนทสนทนา ผดำาเนนการสนทนาแกไขไดทนท เพราะเปนผทรถงความตองการและวตถประสงคของการศกษาในเรองนน ๆ เปนอยางด

3.2.2 ในการจดสนทนากลม ผเขารวมสนทนาจะมลกษณะความเปนอยใกลเคยงกน จงไมคอยรสกขดเขนหรอมความยำาเกรง

3.2.3 ลกษณะการสนทนากลม เปนการเปดโอกาสใหมปฏกรยาโตตอบกน ทำาใหผทำาการศกษาสามารถวเคราะหประเมนปญหา

43

ตาง ๆ ไดชดเจนมากยงขน ถาหากในประเดนตาง ๆ ยงไมชดเจน เพยงพอ กสามารถซกถามตอเพอหาคำาอธบายได

3.2.4 บรรยากาศในกลมสนทนา จะลดความกลววาความคดเหนของแตละคนจะเปนเปาหมายในการถกบนทกเอาไว ทงนเพราะเปนการแสดงความคดเหนในลกษณะกลมมากกวา

3.3 ขอจำากดของการสนทนากลม3.3.1 การจดสนทนากลมทกครงตองระวงมใหเกดการ

ผกขาดการสนทนาขนโดยบคคลหนงในกลมและไปครอบงำาผรวมสนทนาคนอน ๆ โดยผดำาเนนการสนทนาจะตองมเทคนคในการทจะใหความสำาคญกบผรวมสนทนาใหเทา ๆ กนทกคน

3.3.2 พฤตกรรมหรอความคดเหนบางอยาง ซงเปนสวนทไมยอมรบของชมชนอาจจะไมไดรบการเปดเผยในการจดสนทนากลม ถาหากไมสมภาษณตวตอตวจะไดรบการเปดเผยมากกวา

ผทจะทำาการสนทนากลมจะตองคำานงถงบคลากรและกำาลงงบประมาณทมอยประกอบดวย เชน สามารถพดภาษาทองถนได (ภาณ วงษเอก,2533)

4.การใชขอมลเอกสาร แหลงขอมลทสำาคญอกแหลงหนงทนกวจย ผศกษาชมชนควรใช

คอ แหลงขอมลเอกสาร การทผศกษาวจยจะทำางานสนามและไดขอมลสวนใหญจากการสมภาษณ และการสงเกต แตแหลงขอมลเอกสารกเปนสงทจะละเลยมได เพราะมขอมลบางอยางทไมอาจหาไดจากการสมภาษณ การสงเกต เชน การหาขอมลหลกฐานเกยวกบเรองในอดต หรอมขอมลทพรอมแกการนำาไปใช เชน ขอมลทางดานประชากรเกยวกบจำานวนคนเกด คนตาย หรอประชากรจำาแนกตามเพศและวย เปนตน

ชนดของขอมลเอกสาร1. สถตและบนทกตางๆ หมายถง ขอมลทไดม

การรวบรวมอยางเปนระบบระเบยบตอเนองกนมาเปนระยะเวลานานพอ

44

สมควร เปนขอมลสถตทเปนตวเลข เปนเร องราวเหตการณ เชน บนทกประจำาวน ประวตบคคล เปนตน

2. เอกสาร หมายถง ขอมลในเรองใดเรองหนงทมอยเปนลายลกษณอกษรหรออาจเปนแผนผง รปภาพ ขอมลเหลานไดแก ขาวหรอบทความในหนงสอ จดหมายโตตอบระหวางบคคล ค ำาขวญ อตชวประวต ตำานาน เปนตน ซงขอมลทงสองประการดงกลาว จะเปนทงของทางราชการและสวนตว

การใชขอมลเอกสารขอมลเอกสาร เปนขอมลทน ำามาใชประโยชนไดมาก เพราะมความ

พรอมมลบางประการทขอมลบคคลอาจไมมเทาหรอไมครอบคลมเทา แตนกวจยกตองอดทนในการใชขอมลเหลาน เพราะมกเสยเวลาในการตรวจสอบและการวเคราะหตความ นกวจยตองฝกฝนในการใชขอมลเอกสาร คอ การหดตรวจสอบและตความเอกสาร ซงโดยปกตขอมลเหลานมประโยชนในการใหรองรอยหรอเพอสบสาวเหตการณทเกดขน และใหรายละเอยดเกยวกบคานยม ความรสก ความเชอ อดมการณ ตลอดจนการใหความหมายแกสงตางๆ ของบคคลหรอกลมบคคล

ขอดของขอมลเอกสาร1. ใชเกบขอมลในอดตทไมอาจใชวธการอนเกบไดอก เชน เหตการณ

ในประวตศาสตร2. ใชเกบขอมลทอยหางไกลได3. เปนแหลงขอมลทไดรบความรวมมอสง เมอหาเอกสารได ตางจาก

แหลงขอมลบคคลซงอาจสงวนทาท4. ใชหาขอมลเพมเตมในสวนทยงไมครบถวน5. ใชเกบขอมลแทนขอมลสนาม เมอไมสามารถไปสนามได6. ชวยใหผวจยประหยดคาใชจายขอจำากดของขอมลเอกสาร1. ขอมลบางอยางทตองการไมมอยในรปเอกสาร เชน ความขดแยง

ระหวางบคคล

45

2. ขอมลทไดอาจไมละเอยดเพยงพอ และไมถกตองสมบรณ3. ขอมลทไดไมมลกษณะโตตอบกบผวจยไดเหมอนขอมลบคคล

ทำาใหตความลำาบาก4. ขอมลบางอยางหาไดยาก หรอโอกาสเขาถงยาก5. ผวจยตองใชความพยายามและอดทนมาก (สภางค จนทวานช,

2536, น. 102)

5.การเขาสนาม การเขาสนามหรอการลงสชมชน มความสำาคญตอการวจยเชง

คณภาพ และการศกษาชมชน เพราะวาการเขาสนามอยางถกตอง การกำาหนดบทบาททเหมาะสมของนกวจยทอยในสนาม และการสรางความไวเนอเชอใจใหเกดขนในชมชน ลวนเปนเงอนไขสำาคญของการทำางานวจยชมชนตอไป โดยเฉพาะการเกบรวบรวมขอมลของชมชนทจ ำาเปนตอการศกษาวจย

การเขาสนามเร มตนทการพจารณาเลอกสนามในการวจยชมชน โดยพจารณาวา ชมชนนนสามารถตอบโจทยปญหาของการศกษาวจยไดหรอไม พจารณาความเหมาะสมของชมชนในดานตางๆ เชน ขนาดของหมบาน ความซบซอน เปนตน รวมถงการจดเตรยมเครองมอ อปกรณทจำาเปนตอการศกษาวจย และการเรยนรเกยวกบประเพณ ภาษา วฒนธรรม ความเปนอย เปนตน

ขนตอนตอมา คอ การแนะนำาตว และการกำาหนดสถานภาพและบทบาททเหมาะสมของผศกษา ในการเขาสชมชน โดยอาจจะท ำาไดใน 2 ลกษณะ คอ ไมบอกวาเปนใคร และบอกวาเปนใคร เพอจะไดทราบถงขอมลทอาจจะกอใหเกดความเปลยนแปลงตอชมชนในโอกาสตอไป

นอกจากนการวางตวตามบทบาทยงหมายถง การปฏบตสงทเปนความคาดหวงและบรรทดฐานของสงคมหมบานหรอชมชน เพอเปนการสรางความเขาใจในสงตางๆ ของชมชน

การสรางความสมพนธ เมอมการแนะนำาตวแลว ขนตอไปคอ การสรางความสมพนธ หมายถง การผกมตรไมตร จนกระทงชาวบานมความไว

46

เนอเชอใจ โดยระวงมใหตนเองมบทบาทเกนกวาทควรเปน และระวงมใหเกดความลำาเอยงในการรวบรวมขอมลและตความขอมล

สภางค จนทวานช (2536, น. 91) กลาวถงเทคนคทชวยใหผศ ก ษ า ว จ ย ส ร า ง ค ว า ม ส ม พ น ธ ไดด ดงน

1. วางทาทสงบเสงยม ไมทำาตวใหเดนจนผดสงเกต2. หลกเลยงการถามคำาถามททำาใหชาวบาน/ผตอบรสกอดอดและ

จำาเปนตองปกปองตน3. อยาพยายามทำาตวทดเทยมผนำาชาวบาน4. พยายามเขาไปมสวนรวมในเหตการณตางๆ ทเกดขนในชมชน

แตเกยวของอยางสงบ และพรอมทจะชวยเหลอจะทำาใหไดรบการยอมรบจากชาวบานเรวขน

5. หาใครคนหนงเปนผเรมแนะนำาเราใหรจกกบชาวบาน6. เมอมความรสกอดอด ใหเขาใจวาเปนเรองปกตธรรมดา เพราะ

เขาสสงแวดลอมใหม7. ใหถอวาสงตางๆ ทเกดขนในสนามเปนเรองของงาน8. อยาคาดหวงวาจะทำาอะไรไดมากในวนแรกๆ การสรางความ

สมพนธใชเวลานาน9. เปนมตรกบทกคน

การทำางานในภาคสนาม ควรเร มทการทำาแผนท (Mapping) โดยการหาคนใหนำาทางในการสำารวจชมชน และทำาแผนททางภายภาพ แผนททางประชากร และแผนททางสงคม ซงจะทำาใหทราบถงโครงสรางในดานตางๆ ของชมชน

การเขาสนามเปนเรองทสำาคญในการศกษา สำารวจชมชน ถานกวจย ผศกษาชมชนมการวางตวทเหมาะสม กำาหนดบทบาทของตนเองในทางทชดเจน ยอมเปนประโยชนตอผศกษาในการทจะเกบรวบรวมขอมลตางๆ ของชมชนไดสะดวกยงขน ดงนนผศกษาวจยชมชนจงควรวางตวใหเหมาะสม ไมมอคตตอสงทพบเหน พยายามทำาความเขาใจถงปรากฏการณทเกด

47

ขนในชมชน แลววเคราะหสงเหลานนโดยมองวาทกสงทเกดขนลวนมการเปลยนแปลงเปนพลวต และเปนไปอยางสมพนธกน

6.การศกษาแบบผสมผสาน การศกษาแบบผสมผสาน คอ การนำาเอาวธการตางๆ ในการศกษา

วเคราะหชมชนมาใชในการเกบรวบรวมขอมลในการศกษาชมชน โดยเรมตนทการเขาสนามหรอการลงสชมชน จากนนใชการสงเกตทงทมสวนรวมและไมมสวนรวม การสมภาษณพดคยอยางเปนทางการและไมเปนทางการ การใชขอมลเอกสารมอสองในการศกษาหาประวตของชมชน การสนทนากลมเพอระดมความคดรวมกบชมชน การจดบนทกตางๆ ในระหวางการศกษาชมชน เทคนค วธการแบบผสมผสานเหลานจะชวยใหผศกษาวจยไดรบท ร า บขอมล ขอเทจจรงของชมชนไดมากในมมมองทหลากหลาย

กาญจนา แกวเทพ (2538, น. 30) กลาวถงประสบการณและป ร ะ ม ว ล ว ธ ก า ร ศ ก ษ า แ ล ะ เ ก บรวบรวมขอมลชมชนในลกษณะแบบผสมผสาน ดงน

1. การสมภาษณ ทงแบบมโครงสราง (มแบบสอบถาม) และไมมโครงสราง

2. การสนทนาพดคยทงอยางเปนทางการและไมเปนทางการ3. การสงเกตอยางมสวนรวมและการสงเกตอยางไมมสวนรวม4. การจดบนทกประจำาวน5. การทำากรณศกษาเหตการณหรอธรรมเนยมประเพณอนใดอนหนง6. การเขารวมประชมกบชาวบานในงานพฒนา หรองานพธตางๆ

หรองานการผลต7. การสมภาษณเจาะลก Key Information8. การอานเอกสารอนๆ ทเกยวของ9. การศกษาอตชวประวตของผนำา10. การทำากรณศกษา ครอบครว หรอเครอญาต

48

สรป เทคนคและเครองมอการเกบรวบรวมภาคสนาม อนไดแก การเตรยมตวเขาสนาม การสงเกตการสมภาษณ การใชขอมลเอกสาร การตรวจสอบขอมล เปนตน เปนขนตอนทนกศกษาวจยจะตองพบในการศกษาวจยชมชน ดงนน การศกษารวบรวมขอมลของชมชนเปนปจจยสำาคญทจะทำาใหเราทราบถงสภาพปญหา ความเปลยนแปลง และความตองการของชมชน เพอทจะไดรวมกนวางแผนเพอการพฒนาชมชนตอไป

วธการเกบรวบรวมขอมลภายใตเทคนคและเครองมอดงกลาวจำาเปนตองมความเขาใจในการเกบรวบรวมขอมลของชมชนในบรบทตางๆ (ฉววรรณ ประจวบเหมาะ, 2536, น. 111) ไดเสนอถงวธการเกบรวบรวมขอมลเพอเขาใจในสภาวะและการเปลยนแปลงชมชน วามการเกบขอมลในประเดนตางๆ โดยภาพรวมของชมชน ดงน

1. การเกบขอมลพนฐานเกยวกบชมชน ไดแก1.1 สภาพภมประเทศและการตงถนฐานของชมชน1.2 ลกษณะโครงสรางของประชากร1.3 ล ก ษ ณ ะ โ ค ร ง ส ร า ง พ น ฐ า น ท า ง ก า ร ศ ก ษ า แ ล ะ

สาธารณปโภคของชมชน1.4 ประวตและความเปนมาของชมชน

2. ขอมลเกยวกบระบบเศรษฐกจ และการใชทรพยากร : การผลต การแลกเปลยนและการบรโภค

2.1 การครอบครองทรพยากรในการผลต2.2 กระบวนการผลตและผลผลต2.3 การแลกเปลยนและการบรโภค2.4 รายได/รายจายและหนสน

3. ขอมลเกยวกบระบบสงคม และการเมองในชมชน 3.1 ครอบครวและเครอญาต เชน รปแบบครอบครว ความ

สมพนธเครอญาต เปนตน3.2 เพอนบานและเพอน

49

3.3 กลมอนๆ เชน กลมอปถมภ กลมผลประโยชน กลมอาชพ กลมการเมอง กลมอนๆ ททางการเขามาจดตง เปนตน

3.4 การศกษาสถาบนสำาคญๆ ของชมชน3.5 การศกษาลกษณะความสมพนธของบคคล หรอกลม

บคคลในเชงอำานาจ : ผนำา และความขดแยงในชมชนนอกจากนยงได กลาวถ งการเก บขอมลเก ยวก บความเช อและ

พธกรรมของชมชนโดยมประเดนทศกษาในเรองความคด ความเชอ หรอคำาอธบายเกยวกบสงตางๆ ทคนในชมชนกลาววาเปนจรงซงนาจะครอบคลมใน 4 ประเดนใหญ คอ

1. ความคดความเชอเกยวกบความสมพนธระหวางมนษย กบสภาพแวดลอมทางกายภาพและสงมชวตอนๆ โดยเฉพาะส งท น ำามาใชเปนทรพยากรในการดำารงชพ

2. ความคดความเช อเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยด วยกนเอง

3. ความคดความเชอเกยวกบสงทมอำานาจเหนอมนษย และสภาพแวดลอมทางภายภาพ

4. ความคด ความเชอเกยวกบการเกดของสรรพสงทงหลาย และชวตหลงความตาย

สำาหรบการเกบรวบรวมขอมลเกยวกบความเชอน เปนการใชการสงเกตและการสมภาษณอยางไมเปนทางการไดในลกษณะตางๆ ดงตอไปน

1. สงเกตและสมภาษณเกยวกบพฤตกรรมในชวตประจำาวนของชาวบาน

2. สมภาษณผทมความรทางศาสนาและพธกรรม3. การสงเกตและสมภาษณเกยวกบพธกรรมสวนการเกบรวบรวมขอมลเพอเขาใจในการเปลยนแปลงของชมชน

เปนการศกษาเพอเขาใจความเปลยนแปลง ความสบเนองของชมชนในระบบตางๆ รวมถงความสมพนธในชมชนโดยการพยายามเขาใจชมชนอยางรอบดานในสภาวะปจจบน โดยมจดเนนในเร องใดเร องหนงตามทตน

50

สนใจหรอเหนวามประโยชนตองานพฒนาและพยายามระบปญหาของชมชนจากทศนะของคนในชมชนทเหนวาเปนปญหา ประกอบกบแนวทางการศกษาของผศกษาวจย และเรมหาขอมลทเกยวกบปญหาดงกลาว วาเกดขนในเงอนไขของการเปลยนแปลงอะไรบาง ในกาลเวลาใด และคนในชมชนไดแกไขปญหาหรอปรบตวอยางไรในสถานการณดงกลาว ซงการวางกรอบในการเกบรวบรวมขอมลของชมชนแบบนจะชวยใหผศกษาวจยไดเขาใจในสภาพตางๆ ของชมชนไดดขน

เอกสารอางองภาณ วงษเอก. การศกษาแบบการจดสมมนากลม ” ในการศกษาเชงคณภาพเทคนคการวจยภาคสนาม. กรงเทพ ฯ : โครงการเผยแพรขาวสารและการศกษา ดานประชากร สถาบนวจยประชากรและสงคม. มหดล,2533.ธนพรรณ ธาน. การศกษาชมชน.ภาควชาพฒนาสงคม มนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลย ขอนแกน,2542.บญธรรม จตตอนนต.การวจยทางสงคมศาสตร.กรงเทพฯ : สำานกพมพมหาวทยาลยเกษตรศาสตร ,2536.สมศกด ศรสนตสข. ระเบยบวธวจยทางสงคมศาสตร. พมพครงท 2 ขอนแกน : ขอนแกนการพมพ ,2538.

51