โดย นางสาวปิยะพร ประเสริฐ 5509612841

ระบบนิเวศป่าชายเลน เป็นระบบนิเวศท่ีมีความซบัซ้อน มีหน้าท่ีเป็นปราการเช่ือมตอ่ระหวา่งระบบนิเวศบนบกและนิเวศทางทะเล โดยท าหน้าท่ีช่วยเก็บกกัตะกอนและกลัน่กรองความสกปรกท่ีมาจากกิจกรรมบนบก และยงัมีหน้าท่ีช่วยรักษามวลดินและหน้าดินไม่ให้ถกูพดัพาออกจากขอบฝ่ังและริมตลิ่ง นอกจากนี ้ระบบนิเวศป่าชายเลนยงัเป็นแหลง่ผลิตออกซิเจน และเป็นพืน้ท่ีท่ีมีความหลากหลายทางชีวภาพของสิ่งมีชีวิตสงู เหมาะแก่การท่องเท่ียวและศกึษาวิจยั

ป่าชายเลน เป็นสงัคมพืชท่ีขึน้อยู่ตามบริเวณชายฝ่ังทะเล ปากแม่น า้ หรืออ่าว ซึง่เป็นบริเวณที่มีระดบัน า้ทะเลท่วมถึงในช่วงท่ีน า้ทะเลขึน้สงูสดุ หรือหมายถึง สงัคมพืชท่ีประกอบด้วยพรรณไม้หลายชนิด หลายตระกลู และเป็นพวกท่ีมีใบเขียวตลอดปี (evergreen species) ซึง่มีลกัษณะทางสรีระวิทยาและความต้องการสิ่งแวดล้อมที่คล้ายกนั ซึง่สว่นใหญ่ประกอบด้วยพรรณไม้ สกลุโกงกาง (Rhizophora) เป็นไม้ส าคญัและมีไม้ตระกลูอ่ืนปะปนอยู่ บ้าง

ก าเนิดของป่าชายเลน

พืน้ทีท่ีเ่หมาะสมทีส่ดุส าหรบัการเกดิปา่ชายเลน คอื อ่าวทีม่นี ้าน่ิงๆ และมแีมน่ ้าสายใหญ่ๆ ไหลลงมา เมือ่กระแสน ้าในแมน่ ้าล าคลองไหลลงมาปะทะกบักระแสน ้าทะเล กระแสน ้าในแมแ่มน่ ้ากจ็ะเบาลงและหยุดน่ิง เมือ่น ้าน่ิงพวกโคลนเลนและตะกอนต่างๆ ทีไ่หลปะปนมากบักระแสน ้ากจ็ะจมลง การตกตะกอนของดนิโคลนเหลา่น้ีจะท าใหเ้กดิแผน่ดนิโคลนหรอืเลนบรเิวณทอ้งอ่าว

ประเภทของป่าชายเลน แบง่ตามลกัษณะสภาพแวดลอ้มของพืน้ทีท่ีป่า่ชายเลนขึน้อยูไ่ด ้2 ประเภท คอื

1. ป่าชายเลนท่ีอยู่บริเวณปากแม่น ้าหรือน ้ากรอ่ย

พบขึน้อยูต่ามรมิแมน่ ้าและรอ่งน ้าทีไ่ดร้บัอทิธพิลจากน ้าจดืมาก โดยพืน้ทีป่า่ชายเลนดา้นทีต่ดิกบัทะเล จะมตีน้ไมข้ึน้อยูห่นาแน่น และมจี านวนชนิดตน้ไมม้ากกวา่บรเิวณที่หา่งจากทะเลขึน้ไป หรอือยูท่างดา้นตน้น ้าจดื ไดแ้ก่ ปา่ชายเลนปากแมน่ ้ากนัตงั และแมน่ ้าปะเหลยีน จงัหวดัตรงั ปา่ชายเลนในจงัหวดัระนอง และจงัหวดัพงังา เป็นตน้

ปา่ชายเลนปากแมน่ ้ากระบี ่

ประเภทของป่าชายเลน 2. ป่าชายเลนที่อยู่ ริมทะเล

ป่าชายเลนประเภทนีจ้ะพบตามบริเวณชายฝ่ังหรือปากแมน่ า้สายเลก็ๆ ซึง่ได้รับอิทธิพลจากน า้จืดน้อย หรือมีน า้จืดไหลลงสูบ่ริเวณป่าชายเลนในปริมาณน้อย น า้ในป่าชายเลนประเภทนีส้ว่นใหญ่จะเป็นน า้ทะเล พืน้ที่ป่าชายเลนประเภทนีไ้ด้แก่ ป่าชายเลนที่พบขึน้ตามเกาะต่างๆ ซึง่มีบริเวณขนาดเลก็

องค์ประกอบของระบบนิเวศป่าชายเลน

ระบบนิเวศปา่ชายเลนเป็นระบบนิเวศขนาดใหญ่ทีม่อีงคป์ระกอบมากมายซึง่โดยภาพรวมอาจจะกล่าวไดว้า่ปา่ชายเลนประกอบดว้ยสิง่มชีวีติเหล่าน้ี คอื ตน้ไมป้า่ชายเลน

สตัวท์ีอ่าศยัอยูบ่นตน้ไม ้

พชืทีเ่กาะอยูบ่นตน้ไม ้

สตัวท์ีอ่าศยัอยูใ่ตเ้ปลอืกไมแ้ละภายในตน้ไมท้ีต่ายแลว้ สตัวแ์ละพชืทีอ่าศยัอยูบ่นผวิเลนและดนิทราย

สตัวท์ีอ่าศยัอยูใ่ตด้นิเลนและดนิทราย

สตัวแ์ละพชืทีอ่าศยัอยูใ่นน ้าบรเิวณปา่ชายเลน

แมลงในปา่ชายเลน

นกในปา่ชายเลนและนกทีห่าอาหารบรเิวณรอบ ๆ ปา่ชายเลน

รูปแบบโครงสร้างของป่าชายเลน

รูปแบบโครงสร้างของป่าชายเลน สามารถแบ่งได้อย่างกว้างๆ 5 แบบ ได้แก่ 1. Fringe forests เป็นลกัษณะของป่าชายเลนที่อยู่บนชายฝ่ังท่ีมีความลาดชนัน้อย พบทัว่ไป

บริเวณชายฝ่ังของแผ่นดินใหญ่และเกาะใหญ่ๆ มกัพบป่าประเภทนีอ้ยู่บริเวณที่เป็นอา่วเปิด และได้รับอิทธิพลจากคลื่นลมไม่แรง ป่า ชายเลนประเภทนีถ้้าพบบนเกาะจะอยู่เหนือระดบัน า้ทะเลสงูสดุ

2. Basin forests เป็นลกัษณะป่าชายเลนท่ีเป็นพืน้ท่ีต ่า น า้ทว่มและขงัอยู่ มกัพบขึน้อยู่บนฝ่ังท่ีติดป่าบก สมัผสักบัน า้จืดจากบนบก และน า้กร่อยนานกวา่ป่าชายเลนที่อยู่ตามชายฝ่ัง ป่าชายเลนประเภทนีม้ีพืชอิงอาศยัขึน้อยู่มาก เช่น กล้วยไม้

3. Riverine forests เป็นลกัษณะป่าชายเลนที่ขึน้บนร่องน า้ หรือทางน า้จืดท่ีไหลลงสูท่ะเล 4. Overwash forests เป็นลกัษณะป่าชายเลนท่ีขึน้บนท่ีราบน า้ทะเลท่วมถงึ และได้รับ

อิทธิพลจากกระแสน า้ขึน้ลงอย่างสม ่าเสมอ 5. Dwarf forests เป็นลกัษณะป่าชายเลนที่ขึน้บนบริเวณที่มีปัจจยัจ ากดัการเจริญเติบโต

โดยทัว่ไปจะเป็นไม้พุ่มเตีย้ ๆ ประมาณ 2 เมตร มกัพบในบริเวณที่แห้งแล้งกวา่บริเวณอื่น

พรรณพืชในป่าชายเลน

ปา่ชายเลนประกอบไปดว้ยพรรณไมน้านาชนิด เราสามารถพบเหน็ไดท้ัง้ไมย้นืตน้ พชืกาฝาก

เถาวลัย ์และสาหรา่ย พรรณไมใ้นปา่ชายเลนเกอืบทัง้หมดเป็นไมไ้มพ่ลดัใบ และพชืเหล่าน้ีมีความทนทานต่อสภาพความเคม็ไดด้ ี

ประเทศไทยมพีรรณไมใ้นปา่ชายเลน 74 ชนิด ซึง่พรรณไมท้ีเ่ดน่และเป็นไมท้ีส่ าคญัในปา่ชายเลนของไทยนัน้ ไดแ้ก่ โกงกาง แสม โปรง ถัว่ ล าพ ูล าแพน และตะบนู เป็นตน้ พรรณไม้เหล่าน้ีมคีวามส าคญัอยา่งยิง่ต่อสมดุลของระบบนิเวศปา่ชายเลน

เอกลกัษณ์ของปา่ชายเลนทีท่ าใหแ้ตกต่างจากปา่บกอยา่งชดัเจน คอื การแพรก่ระจายของพชืพรรณทีม่ลีกัษณะแบง่ออกเป็นแนวเขต (zonation)โดยพรรณไมแ้ต่ละชนิดจะขึน้เป็นแนวเขตหรอืเป็นโซน คอ่นขา้งแน่นอน แต่การแบง่เขตของพชืในพืน้ทีแ่ต่ละแหง่จะแตกต่างกนัไป โดยขึน้อยูก่บัลกัษณะทางกายภาพและเคมภีาพของดนิ ความเคม็ของน ้า การทว่มถงึของน ้าทะเล กระแลน ้า การระบายน ้า และความเปียกชืน้ของดนิ

พรรณพืชในป่าชายเลน

การแบ่งเขตของพรรณไม้ (species zonation) ในป่าชายเลน โซนแรก เป็นพวก ไม้ล าแพน แสมขาว โกงกางใบเลก็ เลบ็มือนาง แสมด า และโกงกางใบใหญ่ โซนที่สอง เป็นพวก โกงกางใบเลก็ เลบ็มือนาง แสมด า และโกงกางใบใหญ่ โซนที่สาม เป็นพวก โกงกางใบเลก็ แสมขาว ตะบนูด า ตะบนูขาว และโกงกางใบใหญ่ โซนที่ส่ี เป็นพวก โกงกางใบเลก็ แสมด า แสมขาว ตะบนูด า ตะบนูขาว ถัว่ขาว พงักาหวัสมุ และโปรงขาว

โกงกาง

จาก หญ้าทะเล

ชนิดสัตว์ในป่าชายเลน

สตัวท์ะเลในป่าชายเลน

1. สตัวท่ี์อาศยัในดินป่าชายเลน

2. สัตว์อาศัยหน้าดนิในป่าชายเลน

ในพืน้ท่ีท่ีมีป่าชายเลนอยู่หนาแน่น จะมีสตัว์ท่ีอาศยัอยู่หน้าดินมากกวา่สตัว์ท่ีอาศยัอยู่ในดิน โดยจะพบสตัว์ท่ีมกัจะอาศยับริเวณต้นไม้ป่าชายเลน เช่น ป ูหอย และปลาตีน

3. สัตว์อาศัยอยู่เฉพาะที่

สตัว์กลุม่นีท่ี้พบเป็นจ านวนมากในป่าชายเลนหลายพืน้ท่ี ได้แก่ เพรียง (barnacles) หอยนางรม (oysters) และหอยแมลงภู่ (mussles) โดยตวัเต็มวยัของสตัว์เหล่านีจ้ะอาศยัเกาะติดอยู่ถาวรกบัรากค า้จนุและส่วนลา่งของล าต้น

4. สตัวท่ี์หลบซ่อนตวั

ตามบรเิวณรอยแตกและชอ่งวา่งเลก็ๆ ทีอ่ยูใ่กลก้นัของเปลอืกไม ้

5. สตัวท่ี์อาศยัอยู่ในเน้ือไม้

ตวัอยา่งสตัวท์ีอ่าศยัอยูใ่นเน้ือไมป้า่ชายเลน คอื หอยสองฝาทีเ่รยีกวา่เพรยีงเจาะไม ้ป ูแอมพพิอด ไอโซพอด หนอนทะเล และแมลง

6. ปลาในป่าชายเลน

สัตว์บกในป่าชายเลน

ได้แก่ แมลง แมงมมุ สตัว์เลือ้ยคลาน นก และสตัว์เลีย้งลกูด้วยนม

สตัว์บกท่ีพบในป่าชายเลนแบง่เป็น 2 กลุม่คือ สตัว์ท่ีอาศยัในป่าชายเลนตลอดชีวิตของมนั (residents) เช่น จระเข้

สตัว์ท่ีใช้ชีวิตในทางน า้ป่าชายเลนเพียงไมน่าน (transients) สตัว์กลุม่นีอ้าจเข้ามาเพียงเพ่ือหาอาหารหรือสืบพนัธุ์ และมนัจะออกจากป่าชายเลนไปยงัแหลง่ท่ีอยู่อ่ืนซึง่เป็นสว่นหนึ่งของชีวิตมนั ตวัอย่างของสตัว์กลุม่นี ้คือ นกหลายชนิดที่พบบอ่ย เช่น นกอีก๋อย หากินในป่าชายเลนแต่สร้างรังท่ีอ่ืน

ประโยชน์และความส าคัญของป่าชายเลน

1. ดา้นปา่ไม ้พนัธุไ์มจ้ากปา่ชายเลนหลายชนดิสามารถน ามาใชป้ระโยชน์ในการกอ่สรา้งบา้นเรอืน ผลติเครือ่งมอืการประมง เฟอรน์ิเจอร ์และน ามาท าถ่านไมท้ีใ่หค้วามรอ้นสงู นอกจากนี้เปลอืกของพนัธุไ์มป้า่ชายเลนหลายชนิดยงัมสีารแทนนนิ ซึง่สามารถน ามาใชป้ระโยชน์ไดห้ลายชนดิ เชน่ ใชย้อ้มอวน และน าไปใชใ้นอุตสาหกรรมฟอกหนงั ท าหมกึ ส ีและกาวส าหรบัตดิไม ้เป็นตน้ 2. ดา้นการประมง ปา่ชายเลนเป็นทีอ่ยูอ่าศยัและเป็นแหลง่อนุบาลสตัวน์ ้าวยัอ่อน โดยเฉพาะป ูกุง้ หอย ซึง่เป็นสตัวเ์ศรษฐกจิทีส่ าคญั รวมทัง้สตัวน์ ้าอื่นๆซึง่เป็นสว่นหนึ่งของหว่งโซ่อาหารโดยเฉพาะปลาหลายชนดิทีเ่รานยิมบรโิภค เชน่ ปลากะพง ปลาทะเลหลายชนดิทีว่างไขใ่นปา่ชายเลน และอาศยัเจรญิเตบิโตในระยะแรก เมือ่เจรญิเตบิโตแขง็แรงดแีลว้จงึออกสูท่ะเล และหลายชนิดทีแ่มจ้ะวางไขใ่นทะเลแต่ตวัออ่นจะเคลือ่นยา้ยสูป่า่ชายเลนเพือ่อาศยัหลบซอ่นศตัร ูและหาอาหาร 3. ดา้นการแพทย ์พนัธุไ์มป้า่ชายเลนหลายชนดิมคีุณสมบตัเิป็นสมนุไพรใชร้กัษาโรคต่างๆได ้ตวัอยา่งคอื ตน้เหงอืกปลาหมอ โพธิท์ะเล ส ามะงา โปรง ตะบูน แสมและ โกงกาง เป็นตน้ 4. ดา้นการรกัษาความสมดุลของระบบนเิวศ ปา่ชายเลนมบีทบาทส าคญัในการป้องกนัพืน้ทีช่ายฝ ัง่ทะเลจากคลืน่ลมแรงและการกดัเซาะดนิไดเ้ป็นอยา่งด ีชายฝ ัง่ทะเลบรเิวณทีม่ปีา่ชายเลนทีอุ่ดมสมบูรณ์จะไมไ่ดร้บัความเสยีหายจากคลืน่ลมแรงและพาย ุนอกจากนี้ยงัท าหน้าทีเ่ชือ่มโยงกบัระบบนเิวศใกลเ้คยีง คอื ระหวา่งปา่ชายเลนกบัทะเล และระหวา่งปา่ชายเลนกบัปา่บก มสีตัวห์ลายชนิดทีอ่พยพไปมาระหวา่งระบบนเิวศดงักลา่วได ้

ป่าชายเลนในประเทศไทย ระบบนิเวศป่าชายเลนป่าชายเลนในประเทศไทยมีสถานภาพแตกตา่งกนั ทัง้ในด้านพืชพรรณ ลกัษณะทางกายภาพของพืน้ท่ี ลกัษณะทางสงัคมเศรษฐกิจ และวฒันธรรมของชมุชนท่ีอาศยัอยู่ใกล้เคียง จึงเป็นสาเหตใุห้ระบบนิเวศป่าชายเลนในแตล่ะพืน้ท่ีมีสภาพปัญหาแตกต่างกนั ทัง้นีอ้าจสรุปปัญหาได้ 3ลกัษณะ คือ พืน้ท่ีป่าชายเลนท่ีคงสภาพเป็นป่าอยู่ แตมี่ชมุชนเข้าไปอาศยัอยู่ และใช้ประโยชน์ต่าง ๆ พืน้ท่ี

บางสว่นถกูบกุรุก ได้แก่ ป่าชายเลนบริเวณฝ่ังอนัดามนั จงัหวดัพงังา ระนอง กระบี่ ตรัง สตลู และภเูก็ต

พืน้ท่ีป่าชายเลนท่ีมีการบกุรุกเข้าไปใช้ประโยชน์ และเปลี่ยนแปลงเป็นนากุ้ง เช่น บริเวณอ่าวไทยภาคตะวนัออกและภาคใต้ ของจงัหวดัจนัทบรีุ สรุาษฎร์ธานี และนครศรีธรรมราช

พืน้ท่ีป่าชายเลนท่ีมีเอกสารสิทธ์ิครอบครองและใช้ประโยชน์แตไ่ม่คุ้มทนุ เช่น การปลกูป่าชายเลนหรือการท านากุ้ง จึงมีการขายให้กบันายทนุ ตลอดจนการใช้ท่ีดินไม่เหมาะสม จนเกิดการกดัเซาะชายฝ่ัง ได้แก่ พืน้ท่ีป่าชายเลนในจงัหวดัสมทุรปราการ สมทุรสาคร สมทุรสงคราม เพชรบรีุ และฉะเชิงเทรา

สถานภาพป่าชายเลนในประเทศไทย

ปัจจบุนัพบว่า พืน้ท่ีป่าชายเลนของประเทศไทยได้ลดจ านวนลงอย่างมาก เน่ืองจากอดีตท่ีผ่านมาพืน้ท่ีป่าชายเลนของประเทศถกูบกุรุกและเปลี่ยนสภาพไปเพ่ือการใช้ประโยชน์ต่างๆ จนท าให้พืน้ท่ีป่าชายเลนลดลง การลดลงของพืน้ทีป่า่ชายเลนระหวา่งปี 2504-2547 ช่วงระยะเวลา การลดลงของพืน้ท่ีป่าชายเลน (ตร.กม.)

2504-2518 (14 ปี) 552.00

2518-2522 (4 ปี) 254.00

2522-2528 (6 ปี) 908.72

2529-2534 (5 ปี) 228.20

2534-2536 (2 ปี) 49.25

2536-2539 (3 ปี) 11.00

2539-2547 (8 ปี) เพิม่ขึน้ 1,082.23

สาเหตุส าคัญที่ส่งผลต่อป่าชายเลน

จากการรวบรวบสถานการณ์ปัญหาท่ีเกิดข้ึนในป่าชายเลน สามารถสรุปไดว้า่ สาเหตุส าคญัท่ีส่งผลท าใหพ้ื้นท่ีป่าชายเลนลดลงและเส่ือมโทรมอยา่งมากต่างกนั แบ่งไดเ้ป็น 2 ช่วงคือ 1. ช่วงระหวา่งปี พ.ศ.2504-2522 สาเหตุหลกัของการท าลายป่าชายเลน ไดแ้ก่ เกิดการบุก

รุกพื้นท่ีป่าเพื่อตดัไมม้าท าฟืนและถ่านในเชิงพาณิชย ์การท าเหมืองแร่ในป่าชายเลน การสร้างท่าเรือ และเข่ือน

2. ช่วงตั้งแต่ปี พ.ศ.2529 เป็นตน้ไป สาเหตุหลกัของการท าลายป่าชายเลน ไดแ้ก่ การบุกรุกเพื่อใชป้ระโยชน์ในการเพาะเล้ียงสตัวน์ ้ า เช่น ท านากุง้ เพื่อการส่งออก ซ่ึงมีทั้งกิจการท่ีมีคนไทยและคนต่างชาติเป็นเจา้ของ การขยายพื้นท่ีเมือง และชุมชนอุตสาหกรรม

http://marinegiscenter.dmcr.go.th/km/mangroves_doc12/ http://chm-thai.onep.go.th/chm/MarineBio/WEBPAGE_USED/MANGROVE.html http://www.sci.psu.ac.th/chm/biodiversity/mangrove.html