Aralık 2009

ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI

Doç. Dr. Ali BORAN*

islam dini mimarisinin bugüne kadar ayakta kalabilen en erken ese­

rindendir. Cam4 Emeui döneminde Halife Velid tarafından 706-715'de in­

şa edilmiştir. Şam Emeuiye Camisi farklı dönem ue zamanlarda değişik

nede!1lerden dolayı altı yangın ve bir deprem geçirmiştir . . Emeuiye Cami­

si'nin günümüze sağlam olarak ulaşmasını sağlayan, istanbulAyasofya'­

da olduğu gibi Türklerin katkılan olmuştıır. Büyük Selçuklu, Zeng4 Mem­

luklu dönemi tamirleri ile özellikle de Osmanlı dönemindeki 1759 ue 1899

yenilemeleri sayesinde yapı günümüze sağlam olarak ulaşmıştır. Şam

Emepiye Camisi'nin plan şeması ue bazı. mimari öğeler ile mozaik süsle­

menin dışındaki tam bölümleri Türk dönemlerine ( 1082-1918) aittir.

Anahtar kelimeler: Cam4 Türkler, Osmanlı, Ümeyye, Şam

Turks' Contributions ·To Damascus Umayyad Mosque

It is one of the early surviuing monuments of Islamic religious archi­

tecture. It was built by Umayyad Caliph Walid in 706-1-715. The mosque

was injured by fire (six times) and an earthquake. Turks' contribution is

the main cause of suroiuing of this mosque like Istanbul Saint Sophia

(Ayasofya). The mosque today also is in a good condttion with the help of .

Great Saijuqid, Zangid, Mamlukid and especially Ottoman (1759 and

1899) restorations. Damascus Umayyad Mosque's all parts except for

schematic plan, some architectııral elements and mosaic decorations be­

long to Turkishperiods (1082-1918).

Key words: Mosque, Turks, . Ottomarı, Umay yad, Damascus.

• Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Öğretim üyesi,

e-ınail: aliboran@yyu.edu.tr.

---.. ---···· ~ r -.. 263

2 · TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

1. Ca~inin Tarihçesi:

Günümüzde Suriye Arap Cumhuriyeti'nin başkenti olan Şam'da (Da­mascus, Dunaşk) ilk yerleşim faaliyetleri M.Ö. 9.000 yıllarına kadar git- · mektedir. Kent, M.Ö. XV. yüzyıldan itibaren birçok devlet içil?. başkent veya en önemli şehirlerden biri olma özelliğini korumuştur. Aramiler ve Emeviler'in başkenti; Roma ve Bizans'ın doğudaki uç kalesi; Büyük Sel­çuklu, Zengi, Eyyübi ve Memluklu dönemlerinde ticaret merkezidir. Os­manlı döneminde, "Şam-ı şerif' unvanı verilmiş olan kent, ayrıcalıklı önemi vurgulanmıştır.

İslam dininin üç büyük kutsal mekanları olan Mekke-i Mükerreme'­deki Mescid-i Haram, Medine-i Münevvere'deki Mescid-i Nebevi ve Ku­düs-i Şerif'teki Mescid-i Aksa'dan sonraki önemli mabetlerin başında Şam Emeviye Camisi gel.m,ektedir (Resim: 1). Şam Emeviye Camisi; Şanı merkezde, sur içinde ve Hamidiye Çarşısı'nın doğusunda yer almaktadır. Cami'nfu yerinde Roma dönemine ait M.Ö. 1. yüzyılda yapılan Jupiter Tapınağı bulunmakta iken 379-395 yıllarında ise bu tapınağın yerine Vaftizci Yahya Kilisesi inşa edilmiştir. Müslfunanlar'ın 635 yılında Şam'ı fethinin ardından kilise satın alınarak Ebü Ubeyde b. Cemili'ın gözeti­minde camiye çevrilmiştir. Zamanla cami yetersiz kalınca Emevi döne­minde Halife Velid tarafından yıkılarak 706~715 yıllarında yeniden cami inşa edilmiştir. Halife Velid camiyi yaptırdıktan sonra ihtiyaçlarını karşı­lamak için ilk defa köy ve mezraalar vakfetmiştir. Abbasiler zamanında 770 yılında bazı eklemeler yapılmıştır (Resim: 2-3).

ıo69'daki yangında yapı büyük hasar görmüş ve Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, 1082-1083 yıllarında yapıyı tamir ettirmiştir. 1160 yı­lında cami Nureddin Zengi tarafından losmen yenilenmiştir. 1174'deki yangında yapı büyük hasar görmüş ve Eyyubiler tarafından tekrar tamir edilmiştir. 1339 yılında camide bir kez yangın çıkmış ve Memluklu Sul­tanı Nasır Nasıreddin Muhammed Bin Kalav'un tarafından 1340'da ta­mir görmüştür. 1401 yılında Timur tarafından kentle beraber cami yakıl­mıştır. 1411 yılında Memluklu Sultanı Farac Bin Berkuk tarafından ca­mi onarılmıştır. 1482 yılındaki yangında yapı hasar görmüş ve Memluk­lu Sultanı Kayıtbay tarafındqn 1488'd~yeniden tamir ettirilmiştir.

Bölgenin Yavuz Sultan Selim tarafından 1516'da Osmanlı toprakla­rına katılmasının ardından, Yavuz Sultan Selim Şam Emeviye Camisi'­nin vakıflarını düzenlemiş ve yeni vakıflar kurmuştur. 1759'daki. Şam depreminde kentt~ki birçok yapı ile beraber bu cami de büyük hasar görmüştür. Sultan III. Mustafa tarafından Hassa Mimar Başı Hacı Ah­med Ağa caminin keşif ve tamiriyle görevlendirilmiştir. Hassa Mimar Başı Hacı Ahmed tarafından yapı büyük ölçüde yenilenmiştir. Sultan III. Selim döneminde de camide bazı tamirler yapılmıştır. Sultan II. Ab­dülhamid zamanında yapı buyük bir yangın geçirmiştir. Sultan II. Ab-

264

ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÖRKLER'İN KATKILARI 3

dülhamid 1899'da camiyi kısmen yeniletmiş ve bu padişah zamanında başka tamirler de yapılmıştır.

2. Caminin Tanımı ve Öğeleri:

Şam Emeviye Camisi, enine dikdörtgen planlı ve mihraba paralel üç sahınlı ve üzeri kırma çatıyla örtülü bir ibadet mekanı ile revaklı avludai:ı, oluşmaktadır (Çizim: 1). Plan açısından Medine-i Münevvere'deki Mescid-i Nebevi'den sonra, bu plan örnek alınarak yapılan cami olması açısından büyük öneme haizdir.

,, .. .. .. .. .. :cı::o::o::o::o::o::o::o: :o::o:D::o:::D::x:x:x:x:x:x:x:x::

'' .. ~ il • • .. .. .. .. .. ' • :cı:::a::o: : o::a::a::a::a.::o::o: ::x:x::ııı::ıı::c::c :x :ıx::c::c ::

'1(-·~~,,~~=:JO:;p;c:=:ıx:><= ~ il il 4= D :o: J:C l> :c :CC C lJ = v-ı .. .. :: . :: ~::;:

~ ~ ~ :: ~ ~ ~ ~ ii: :JC

Ü Ü t"'

üo o ü ~ o : l •. H H

lllıld=!ıx~ ::o :: o: :c::x:::=:x::o::::=:•::o: :c:JC:JC:=xx:cc:JCx=:o::o::~:

~~A~··M.~

--,.,..."'5;;;:=;;:;1 ..

Çizim 1: Emeviye Camisi (Creswel'den işlenerek A. Boran - H. Vardi)

Caminin dört ana kapısı ve üç minaresi vardır. Caminin kapılan; batı­da Babü'l-Berid, doğuda Babü'l-Ceyrün ve kuzeyde Babü'l-Feradis adıyla anılıp bunlar yapının revaklı avlusuna; Babü'z-Ziyade ise kıble duvarın­

. dar. iç mekana açılma.k4t olup kuzeyde Kellase Medresesi'ne açılan bir ka­pı daha vardır. Üç minaresi ise; güneydoğudaki İsa/Beyaz Minare, güney­batıdaki Kayıtbay Minaresi ve kuzeydeki ise el-Arus Minaresi'dir.

Üç yönden girişi olan revaklı avlu, harim.inin kuzey tarafında olup do­ğu, batı ve kuzeyden olmak üzere üç yönden revaklarla çevrilidir. Avlu­nun ortasında şadırvan yer almakta ve avluda aynca biri Kubbetü'l-haz­ne (beytü'l-mfil), diğeri Kubbetü'l-Zeynelabidin adını taşıyan iki kubbeli küçük yapı bulunmakta4ır. Kubbetü'l-hazne'de camiye ait valof gelirleri­nin muhafaza edildiği sanılmaktadır. Bu yapı korint başlıklı sütunların taşıdığı sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Sekizgenin her yü­zeyindeki bitkisel süslemeler, güneş ışığına göre yeşilin her tonunun gö­rüldüğü mozaikle kaplıdır (Resim: 4-5). Doğu revaklarına bitişik dikdört-

. 265

- ·---:: ·-··»•··-:-- 1 ··-:

4 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

gen planlı mekanda ise Hz Peygamber'in torunu Hz. Hüseyin adına ya­pılmış bir makam yer almaktadır.

Avludan ibadet mekanına girişi sağlayan ana kapının iki yanı ve üç­gen alınlığın yüzeyi kent tasvirli mozaiklerle süslüdür. Mihraba paralel üç sahınlı ibadet mekfuunı, mihrap önünde giriş ekseninde dik bir salım kesmekte ve anıtsal bir mihrap önünü kubbesi yer almaktadır. Sahınlan ayıran iki katlı sütunlar korint başlıklıdır. Kıble duvarında Şafii mihrabı denilen ana ınihı:aptan başka ikisi batıda, biri doğuda üç mihrap daha bulunmakta ve bunlardan batıdakilere Hanefi ve Hanbeli mihrapları, soldakine ise sahabe veya Mfiliki mihrabı denilmektedir (Resim:6-7). c~ içinde ve dışında geometrik, bitkisel ve kent tasvirleri ile

hüsn-i hat kullarulmıştır. Bu süslemeler mozaik, mermer, alçı ve kalem işi ile tezyin edilmiştir. Caminin ibadet mekanının duvarları ile avlusunu çevreleyen revakları içten ve dıştan mozaiklerle süslenmiştir. Bu mozaik: lerde; göklere yükselen ağaçlar, coşkun coşkun akan suları, Şam'ın ve diğer İslam ülkelerinin Çeşitli manzaraları tasvir edilmiştir. Bu mozaik­lerle yaldızlı camlar ve mermerden oluşan geometrik süslemeler ahenkli bir şekilde bir araya getirerek İslam Sanatının ihtişamını gösteren en önemli örnekler oluşturmaktadır1 .

1 Aynntılı bilgi için bkz., Max Van Berchem, Materiaux Pour Un Corpus InscriptiDnum Arabi­

carum, XLill-XLV, Cairo, 1920-1923; Syrie Du Sud, J-IV, Kahire, 1922; K.A.C. Creswell, A

Short Account Of Early Muslim Architecture, London, 1959; J. Sauvaget, "Reglements Fisca­

uix Ott.omans Relatifs Aux Provinces Syriennes", PIFD, Şam, 1951, s. 3-34; Salfilladdin el­

Müneccid, Vüldtü Dımaşk Fi'l-Ahdi'l-Osmôııi, Dımaşk, 1949; H. Laoust, Les Fouvemeurs De

Damas Sous Les Mamelouks Et Les Premiers Ottomans (659/ 1156-1260/ 1744), Traduction

Des Annales d'Ibn Tulun et d'Jbn Ôum'a, Damas, 1952; J.P. Pascual, Damas d la Fin duXVI.

Siecle d'apres Trois Actes de Waqf Ottomans, I, Damas, 1983; M. Meinecke, Die Mamlukische

Architectur In Agypten Und Syrien, I-II, Glückstadt, 1992; R. Bums, Monuments of Syria,

London, 1992; Suut Kemal Yetkin, lsliim Sanat Tarihi, Ankara, 1954, s . 23; Davit Talbot Ri­

ce, IslamicArt, Hudson, 1993, s. 9- 13; E. Herzfeld, "Damascus: Studies in Architecture", Ars

Islamica, Michigan, 1942-1946, IX, 1-53; X, 13-70; XJ-XIJ, 1-71; XII-XIV, s. 118- 138; B. Ma­

rino, Le Faubourg Du M'"ıdan d Damas d .l'Epoque Ottomane, Damas, 1997; B. Marino, "Les

Territoires des Villes dans la Syrie ·Ottomane (XYI-XVIII. Siecle)", Bulletin d'Etu.des Orienta­

les, LII, Damas, 2000, 263-278; Gabriel Charmes, Voyage en Syrie, Paris, 1891; R. Hart­

mann, "Şam•, IA., XJ, İstanbul, 1979, s. 29~-310; A. Manaz; Suriye'nin Başkenti Şam'da

Türk Dönemi Eserleri, Ankara, 1992; G. Goodwin, A History Of Ottoman Achitecture, London,

1977; A. Uluçam, "Şam'daki Osmanlı Eserlerinin Bugünkü Durumu", V1J. Ortaçağ ve Türk

Dönemi Kazı ve Araştumalan Sempozyumu, İstanbul, 2006, s. 143-152; F.B. Flood, "Umay­

yad Survivals And Maınluk Revivals: Qalawu.n.id Architecture And The Great Mosque Of Da­

mascus", Muqamas, VoL 14, 1997, s. 57-79; İbrahim Ateş, "Şam Omeyye Camii ve Vakfiye­

si", Vakıflar Dergis~ XII 1978, s. 27-90; İbn Şeddad, el-A'ldku'l-Hatire Fi Zikri Omera'i'ş-Şiim

ve'l-Cezire (Nşr. Sami ed-Dehhan), Dımaşk, 1375/1956, s. 43-85; Ekrem Hasan el-Ulebi, Dı-

266

ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 5

3. Camiye Türklerin Katkılan

Bölgenin Türkler tarafından fethinin ardından 1082-1918 yılına ka­dar ki dönemlerde Emeviye Camisine büyük önem verilmiş ve Büyük Selçuklu, Zengi, Eyyubi, Memluklu ve Osmanlı Devleti zamanında tamir, yenileme ve eklemeler yapılmıştır.

3.1. Büyük Selçuklu Dönemi (1082-1104)

Sultan Melikşah Zamanı:

1069 yılındaki büyük yangında Em eviye Camisi büyük hasar görmüş ve 1082-1083 yılında Büyük Selçuklu Sultam Melikşah yapıyı tamir et­tirmiş ve Abbasiler zariıanında eklendiği sanılan mihrap önündeki kubbe bu dönemde Isfahan Mescid-i Cuması'nda olduğu gibi amtsal mihrap önü kubbesi yapılmıştır (Resim: 8).

3.2. Zengi Dönemi (1128-1174)

Sultan Nurettin Mahmut Zengi Zamanı:

Zamanla hasar gören yapı Nureddin Zengi tarafından tamir edilmiş­tir. Özellikle caminin kuzeydoğu köşesindeki revaklı avlunun cephe kıs­mını yeniletmiştir. Bu yenileme ile ilgili kuzeydeki revakta mozaik malze­me ile celi sülüsle salavat-ı şeriften sonra Mahmud Zengi'nin tamir kita­besi bulunmaktadır. Bu kitabenin mozaik malzem~ ile yapılması aynca önem arz etmektedir. Çünkü bu dönemde ve sonraki dönemde mozaik süslemelerin de tamir edildiği anlaşılmaktadır (Resim: 9).

Bu döneme ait olabilecek olan Taş Vakfiye. Taş vakfiyenin üst kısmı kınk ve önemli bir bölümü de hasar görmüştür. Okuyabildiğimiz kadarı ile Hasan el­Kindi (?) camiye han, hamam, han odası gibi mülklerini vakfetmiştir. Bu vakfi­ye avluda bulunmakta ve celi sülüs yazı karakteri ile yazılmıştır (Resim: 10).

Caminin kuzey revakının ortasındaki el-Arus minaresi 715'de Halife Velid tarafından yapılmıştır. 1160'da Nureddin Zengi tarafından minare yeniletilmiştir. 1174'deki yangında hasar görmüş, Eyyubi ve Memluklu-

maŞk Beyne 'asri'l-Memfilik ve'l-'Osmaruyyin, Dımaşk, 1402/1982, s. 94, 165-171, 418;

Oleg Grabar, /slô.m. Sanatının Oluşumu, İstanbul, 1985; Abdülhalim Asfour, "Emevi Devrin­

den Osmanlılara Kadar Suriye Minareleri", A.0. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yük­

sek Lisans Tezi, Ankara, 1997, s. 20-211; Grabar and R. Ettinghausen, The Art And Archi­

tecture Of Islam 650-1250, 1987, s. 37-44; Islam Art Architecture (Ed. Markus Hattstein and

Peter Delius), Könemann, s. 69-7 1; ·Engin Beksaç, "Emeviler", D!A., 11, İstanbul, l 985, s.

104-108; Talib Yazıcı, "Emeviyye Camii" D!A., 11, İstanbul, 1985, s . 108-109; Ahmet Özel,

"Emeviyye Cami'nin Sosyal Hayattaki Yeri" D!A., 11, İstanbul, 1985, s. 109-111; Mehmet

Yaşar Ertaş, "1759 Şam Depreminde Büyük Hasar Gören Emeviye, Selimiye ve Süleymaniye

Camileri'nin Onanmı", Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi Kılltilr İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bil­

dirileri, 25-28 Ekim 2000, C. 1, Ankara, 2001, s. 241-249; Titus Burckhardt, lslô.m. Sanatı

(fer. Turan Koç), İstanbul, 2005, s. 23-30; Ross Burns, Damascus: A H"ıstDry, New York, 2007.

267

6 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALAıu

lar tarafından tamir edilmiş, 1759 depreminden sonra yeniden elden ge­çirilmiştir. Minare kare kaideli ve kare gövdelidir. Üç şerefesi olan mina­renin üst şerefe Memluklu zamanına aittir (Resim: 11).

3.3. Memluklu Dönemi (1250-1515)

Yapı, Memlu.klular zamanında (1260-1515) pek çok tamir geçirmiştir. Aynca bu dönemde yapırun Şam'ın Ulu Camisi olması ve bazı kararların. tüm halka duyurulması amacıyla caminin avlusuna taş vakfiyeler kon­muş, sütunlar yüzeyine vergi muafiyeti kitabeleri yazılmıştır. Avlunun batı girişinde iki sütun üzerinde iki ayn vergi muafiyeti kitabesi yer al­maktadır. İlki Besmele ile başlayan ve 836/1433 tarihli olan bu kitabe Eşref Seyfeddin Barsbay tarafından Şam halkından bazı verginin kaldı­rılmasını içermektedir (Resim: 12). İkinci kitabe ise, Melik Zahir Seyfed­din Çakmak'ın vergi muafiyeti kitabesidir (Resim: 13).

Sultan Farac Bin Berkuk Zamanı (1399-1412):

Sultan Farac zamanında camide tamirler yapılmış ve özellikle yapının batı, kuzey ve doğu giriş kapılan bakır ile kaplanmıştır. Batı tarafta yer alan ve Berid Kapısı (Babü'l-Berid) olarak adlandırılan kapı caminin ana giriş kapısıdır. Kapırun iki yüzü de bakırla kaplanmıştır. Berid Kapısı'nın

· dış yüzeyi; kapı kanatlan her bir kanat üç panoya ayrılmıştır. Ahşap üzerine bakır kaplama şeklindeki kapının yüzeyi geometrik, bitkisel ve yazı kuşaklan ile süslenmiştir (Çizim: 2).

'ı:ı;=:::::::=t:====+====;M

Çizim 2: Batı Giriş Kapısı Dış Yüzeyi (A. Boran - H. Vardi) ·

268

. ALİ BORAN I ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 7

üst bölümde besmele ve "buraya selametle girin" mealindeki ayet, or­tada "Berkuk'un oğlu Farac 1 Muharrem 809/ 1407 ayında bu kapı yapıl­dı" kitabesi celi sülüs yazı ile yazılmıştır. İç yüzeyi de yine bakırla kap­ıanmış ve üzerinde bitkisel ve geometrik süslemeler, Memluklu arması ve kitabe yer almaktadır (Resim: 14,-15).

Sultan Seyfeddin Ebu Said Hoşkadem en-Nasiri Muaccedi Zamanı (1461-1467):

Avlunun batı tarafındaki paye üzerine yerleştirilen, dikdörtgen biçim­li, yekpare taş üzerinde, celi sülüsle yazılan ve Sultan Hoşkadem'in vergi düzerıleroesini içeren 868 / 1464 tarihli vergi kitabesi konmuştur (Resim: 16).

Sultan Eşref Seyfeddin Kayıt Bay (Kayıtbay) Zamanı (1468-1496):

887 / 1482 yılındaki yangında cami büyük ölçüde hasar görmüştür. 1488 yılında Sultan Kayıtbay tarafından CFUilİ tamir edilmiş ve güneybatı köşedeki Kayıtbay Minaresi yeniden yapılmıştır. 715 yılında Halife Velid tarafından cami ile beraber yapılan bu minare 1401 ve 1482'de yanmış­tır. Kayıtbay Minaresinin kare prizma kaidesi beden duvarı ile kaynaş­mıştır. Minare sekizgen gövdeli ve iki şerefelidir. Gövde renkli taştan bor­dür ve rozetlerle süslüdür. Ortadaki rozet içinde "Kayıtbay el-Mevlana es-sultan el-melike el eşref azze nasruhu" kitabesi yer almaktadır. Ayrıca gövdenin ilk bölümünde dilimli kemerli nişler ve şerefe mukarnas plastik süslemeleri mevcuttur (Resim: 17).

3 .4 . Osmanlı Devleti Dönemi (1516-1918)

Osmarılı Devleti zamanında Emeviye Camisi'ne vakıflar tahsis edilmiş ve cami yangın ve deprem nedeniyle pek çok tamir edilmiştir. '

Yavuz Sultan Selim Han Zamanı:

Yavuz Sultan Selim Han camiye büyük öne~ vermiş ve vakıflarını dü­zenlemiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde Mahfuz Müceddet Ana­dolu Sani adlı 585 numaralı defterin 111 ve 11 7 sahifeleri sırasında ka­yıtlı olan Emeviye Camisi'ne ait Arapça vakfiye yer almaktadır. 24 /Zil­hicce/ 1289/ 1873 tarihli 257/8691 nolu defter Evkaf-ı Hümayün nazın Ahmet Cevdet Paşa tarafından yeniden kaydedilmiştir. Bu vakfiye ile ca­minin, aydınlatma, sergi, tamir, termim ve diğer ihtiyaçlarını karşılamak ve camide görev yapan imam, hatip, müezzin, kayyum, kari' ve talebe okutan muallimlerin ve sair kimselerin ücretlerini ödemek üzere birçok dükkan, çarşı, han, hamam, mahzen, köy, mezra, bahçe ve saire vakfe­dilmiştir2 .

2 Vakfiye ile ilgili geniş bilgi için bkz., Ateş, a.g.e., s. 27,-90.

269

-- . ·-···· ···:- r -:

8 TtiRK D'ÜNYASI ARAŞTIRMALAR:

Sultan III. Must afa Za mam (1757-1774):

1759 büyük depreminde Şam Kalesi ve Emeviyye Camisi büyük ha­sar görmüştür. Osmanlı Hassa Mimar Başı Hacı Ahmed Ağa tarafından yirmi bir bin yüz yirmi altı akçe harcanarak caminin büyük ölçüde yeni­lendiği Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nde D. BŞM. BNE tasnif 15941 numaralı defterde kayıtlıdır (Resim: 18-19). Arşiv belgesinde caminin dış duvarları, dört giriş kapısı, İsa minaresi, avlunun etrafını çeviren revak­lar ile kemerleri, giriş cephesi, bu cephenin yüzeyinin mermer kaplan­ması, harim m.ekarundak:i sütun, paye, kemer ve sağır kemerler, kıble duvarındaki mermer kaplama, dört mihrap, minber, müezzin mahfili, kıble duvarındaki vitraylar, cami içindeki tırabzanlar, iç mekandaki yazı­lar ve kalem işi süslemeler, sıvalar, alçı kafesler, Hz. Yahya Türbesi ve Makamı Zeynelabidin, caminin üzerinin kurşunu bu tamir sırasında ye­nilenmiştir3 .

3 Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nde D. BŞM. BNE tasnif 15941 Defter nolu Osmanlı arşi·

vinde Şam Emeviye Camil'nin 1173/ 1759 tarihli Hassa Mimar Başı Hacı Ahmet Ağa'run keşf

ve tamir belgesi bulunmaktadır. Belgenin çevirisinde yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. Ab­

dfilhamit Tüfekçioğlu ile Yrd. Doç. Dr. Burhanettin Güneş'e teşekkür ederim. Bu belgenin

çevirisi şöyledir.

"Bin yüz yetmiş üç senesi Şfım-ı Şerif.te bi kazaiilahi Teala vuku bulan zelzele-i azimede

kal'a-i Şam ve Caroi-i Emeviyye'nin mu.nhedim ~lan mebfill ve mevad i1anrun bina ve tamir

içün devlet-i aliyye ve atiyya-ı sen.iyyeden ba ferman-ı ali bina emini tayin ve irsal buyurulan

dergah-ı fili kapucubaşılanndan sabikan çavuşbaşı olan el-Hac Mustafa Bey kullan m~e­

tiyle keşf ve muayene olunan mahallerden ancak lüzumu olan mahalleri keşfu muayene ve

mesarifi kesireye müeddi olmamak üzre dergah-ı fili kapıcıbaşılanndan Sermimaran-ı Hassa

el-Hac Ahmed Ağa kullarına hitaben sadır olan emr-i fili mucibince sabikan Şfım-ı Şerif Va­

lisi ve Mir el-Hacı Devletlu Muhammed Paşa hazretleri ve sabıkan Şfım-ı Şerifte mesne<j.-i

ara'yı şeriat-ı garra olan faziletlu Muhammed Rıza Efendi ve Şfım-ı Şerifte halen me'zun bil­

ifta olan kudvetül'-ülema el-Amilin es-Seyyid Ali Efendi en-Nakşibendi ve Kapıkulu Ağası ve

Yeniçeri Ağası ve Ocaklılan ve dizdar-ı Kal'a ve sair ülema ve süleha ve A'yan-ı Vilayet mari-.

·fetiyle cümle muvacehesinde dikkat ve teharri birle mesarif-i kesireye müeddi olmayacak ge­

rek cami-i şerifin ve gerek Kal'a-yı merkume.nin yekan keşf ve muayenesi olan mevadı'ın

keşf ve tahriri üzre mümza ve mahtüm ve d.efter-i hakıini siyalanda kal'a-yı merkumei it­

mam ve bihasebi'l-iktiza hariç ez'defter ta'mir ve tecdid olunan mahaller· dahi cümle muva­

cehesinde defter-i keşli ihtitamda tayin ve _ilam-ı şer'ide tafsil ve astane-i aliyyeye furustade

ve irsal olunduktan sonra el-haleti hıizihi cami-i şe.ri.li-i merkumu dahi defter-i memhür si­

yalanda tecdid ve ta'miri hitamında ebniye ve ta'mirab keyfiyyatı ru'yet ve muayene ve vu­

kufu muşadesesi içun halen ve Şiim-ı Şerif Valisi ve Emir el-hac Devletlu Osman Paşa haz­

retleri ve bu dfil-i devletleri ve halen Şfım-ı Şerifte me'zun bil ifta olan kudvet'ül ülema el·

Amilin Es-Seyyid Ali Efendi En-Nakşibendi ve halen kfilınmakam nakibü'l-eşraf Ali Efendi

dfilileri ve müderrisin-i kiram ve eimme ve huteba efendiler ve sair ulema ve suleha ve iiyan-ı

vilayet ve rnimaran ve sair erbab-ı vukuftan cemgafir-i ve cami-i şeri.fi merkumda hiizirun

270

.ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILAR! 9

olup, tecdid ve ta'mir ve bina lalınan mahalleri her yerleri dikkat ve taharri birle ruyet ve

evvelinden ziyade rasanet ve metanet üzre olduğun cUmlesi itiraf ve ikrar eyleyip ba husus

tınaın-ı Azam ve Hümam-ı Ekrem hazretlerinin mezheb-i şerif üzre evkaf-ı hamsede cemaat-ı

JcUbra ile salavat-ı müvakkate eda olunan mihrab-ı şeri.fi fevkinde kubbe-i cedide-i serpüşi­

de ve minare-i beyza ve makam-ı Hazreti Yahya ala nebiyyina ve aleyhi efdalüsselavat vette­

hiiya ve Harem-i Şerif etrafında olan musakkiifat kemal-i istihkam ve metanet ve tezyin ve

rasiinetini herbirleri sadheziir tahsin ve heziir yarpesendide hesemdide ve aferin edasından

sonra dest-i dua ba'asuman-ı ruy-i niyaz berzeınini kii.ffe-i cemaati müslirnin devam-ı ömrü

devlet ve izdiyad-ı şevket ve mehabet ve saye-i humayün-u şevket malcrunlarında ibadullah

eınn ve rahat ve vucüd-ı umayün-u inayet numunlan her dem safa sıhhat üzre olmak niya­

zıyla munacat-ı dergahı rabbi'l-ibaded iştigal ve mudavemet gösterdikten sonra ber mücib-i

emr-i ali keşf ve tahrir olunan mumza ve memhur defter-i hfilGi.ni muktezince metin ve

muhkem ve mahasli nakıs kalmamak üzre tatbik ve tahkik olunup viikıan defteri keşf-i sa­

bılctan taksirat olmadığından matla bi'l-iktiza defter-i keşfden hariç tamir ve tecdid olunan

mahallerin dahi ruyet ve mesabesi herbirlerinin malumu ve hakikatü'l-hal haric-i merku­

mun ibnasının bi-eyyi hal lüzumu cUmlenin mefhum ve meczumu olduğu nümayan ve bahir

oldukdan sonra ala vukihi marifet-i şer'le tahrir ber vech-i muayene tülen ve arzan tahkik

ve tahrir ve her birinin fiyatı dahi zeyl-i atide tastir olunmuştur.

- cami-i şerifin vasatında va.ki' kagir kubbe zelzeleden bi'l-külliye münhed.im olmakla mü­

ceddeden ibna olunan kagir kubbe,

- Bu mahallede kubbe tahtında mevcut som taş kavisler ÜZerinde kubbe üzengisine çılan­

ca bi'l-külliye münhed.im olan kagir duvarın müceddeden binası,

- Cami-i mezbur derununde vaki' Hz. Yahya A.S. Merkad-i Şeri.fi ittisalinde münhedim

olan sakafin müceddeden binası,

- Yine mukabilinde ak minare ittisalinde va.ki' bi'l-külliye münhedim olan sakaiin müced­

dcden binası,

- Camii mezkurun bab-ı şark tarafında viiki' bi'l-külliye münhedim olan saka.fin mücedde­

den binası,

- Makam-ı Hanefiyyenin canibi yemininde viiki' bi'l-külliye münhedim olan sakakifinin

müceddeden binası,

- Cami-i Şerifin vasatı ittisalinde viiki' bi'l-külliye münhedim olan saka.fın müceddeden binası,

- Su mahalde bab-ı sancak üzerinda viiki' tavanlı sakaf münhed.im olmıtlda vad-ı kadi-

miyycsi üzre müceddeden binası,

- Mihrab-ı Hanefi üzerinde vaki' sakaf münhed.im olup vad'ı kad.imiyyesi üzere mücedd.e­

den binası,

- Mahalli mezburun etraf duvarlan zelzeleden mümşak olmakla yarı doldurması,

- Cami-i Emeviyye derununda vaki' Hz. Yahya A.S. Merkad-i Şerifinin etraf şebekesinin

tamir ve boyası tecdidi,

- Mihrab-ı Hanefi önünde vaki Hz. Hıdır A.S: makamının kapısının üzerinde münhed.im

olan kargir tolozu tecdidi,

- Makam-ı mezbur derununun beyaz sıvası tecdidi,

- Yine Hanefi mihrabının tarafeyninde viiki' Hz. Osman ve Hz. Ali R.A. hazretlerinin hatt-ı

şerlileri ile olan kelam-ı kad.i.mleri muhafaza olan dolapların tamir ve boyası tecdidi,

271 ----: .. -·-··· ···- ·ı --,

10 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALA.ıu

- Mihrab-ı Hanefi ittisalinde vaki' hündekari (kündekari} minberin tarafeyni ·;e kapısı tamiri,

- Mibrab-ı Hanefi önünde vaki' müezzinin mahfeli külliyen münhedim olmakla vad'ı kadi-

mi üzre müceddeden binası,

- Makam-ı Hanefi maksurasının tarafeyninde dogramakari zar kafesin tamiri boyası tecdidi,

- Müezzin mahfilindeki kadim kafeslerin şikesk olan doğrama zar kafes müceddeden,

- Bab-ı şark tarafında vaki' zelzeleden bi'l-külliye münhedim olan cami-i şerifin kargir ke-

merlerinin müceddeden ibnası,

- Bu mahalde kemerler altın müceddeden som taş ayak,

- Kemeri mezburlar üzerinde Sakaf tahtına varınca müceddeden kargir duvar,

- Cami-i mezkurun harem avlusu tarafında vaki'mevcud doğramalı kurma kapıların muh-

lutan tamiri,

- Yine bu mahal ittisalinde vaki' bi'l-külliye münhedim ve şikeste olan kapıların mücedde­

den bina olunması,

- Mevcut kapılar üzerinde vaki' doğramakıiri kafeslerin tamiri,

- Bu mahal ittisalinde müceddeden ibna olunacak kapıların üzerinde müceddeden doğra-·

makan kafes,

- Cami-i şerifin mihrab tarafında vaki' duvarda mevcut cam havale tamiri,

- Bu mahalde zelzeleden şikest olan cam havale tecdidi,

- Cami-i şerif derununda Makam-ı Maliki mihrabının elvan mermer kaplaması tecdidi,

- Yine ittisalinde vaki' Makam-ı Hüd mihrabının elvan mermer kaplaması tecdidi,.

- Makam-ı Hanefi mukabilinde vaki ayaklarda yüzleme mermer kaplaması,

- Vaki payandalarda yüzleme mermer kaplaması,

- Bu mahalde mevcud duvarda yüzleme mermer kaplaması tecdidi,

- Yine mahalde mevcut duvarda yüzleme mermer kaplaması tecdidi,

- Cami-i şerifin canib-i şarkisinde vaki Hanefi ve Malik ve Hanbeli müftülerin makamlan

ve Makam-ı Yahya önünde olan kebir cami duvan zelzeleden münhedim olmakla mücedde­

den bina olunacak kargir duvar,

- Yine bu mahalde vaki kebir duvarın önünde dehliz sakafı tahtında zelzeleden külliyen

münhedim olan kemerlerin müceddeden ibnası,

- Yine bu mahalde kemerler üzerine müceddeden ibna olunacak sağır kemer ler,

- Kemer-i mezburlar tahtına vaz içün müceddeden mermer sütun,

- Yine bu mahalde zikrolunan sağır kemer üzerine sakaf tahtına çıkınca müceddeden kar-

gir duvar, •,

- Kemer-i mezburlar üzerinde zelzeleden külliyen münhedim olan sakafın tecdidi,

- Yine ittisalinde vaki münhedim sakaf tecqidi,

- Cami-i şerifin harem avluswiun şim.ali tarafında Şafi Müftisi makamından yemaniyyeye

gelince zelzeleden külliyen münhedim olan kargir kemerlerin müceddeden binası,

- Bu mahalde vaki' kemerler tahtına müceddeden kargir ayak,

- Yine kemerler üzerinde vaki' külliyen münhedim olan sağır kemerlerin müceddeden binası,

- Bu mahalde sağır kemerlere iktiza eden başlıklı mermer sütun tecdidi,

- Zikrolunan sagir kemerler üzerinde sakaf tahtına çıkınca müceddeden kagir duvar,

- Kemer-i mezburlar üzerinde sakaf külliyen münhedim olmakla müceddeden tecdid-i sakaf,

272

ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 11

-·Cami-i şerifin harem avlusu tarafında mevcut ayaklarda yüzleme mermer kaplaması tecdidi,

_ Cami-i mezkurun carub-i garbisinde bab-ı berid ittisalinde vaki şualı meşhedi üzerinde

roilırab tarafında mü.nhedim olan· sakaf tecdidi,

- Yıne meşhed-i merkumun kapısı tarafında olan sakafin vad\ kadimisi üzere mahlütan tecdidi,

- Meşhed-i mezbürun derünunun beyaz sıva tecdidi,

- Meşhed-i mezburda vaki mihrabın sıvalan etraf sadırlan ve tacı tec?Jdi,

- Bab-ı beridin carub-i yesannda vak-i Sultan Ahmed Han meşhedi üzerinde tavarılı sakaf

tamiri. - Meşhed-i mezbur derununda ca-beca sıva tamiri,

- Cami-i şerifin şarkiyesinde _vaki' bab-ı cerun ittisalinde sagır kapının taş kemerin tecdidi,

- Bab-ı cerun üzerinin köprüleme taş kemer tecdidi,

- Cami-i şerifin etraf-ı erbaasında vaki' nuhas kaplu dört adet kapılan tamiri,

- Bab-ı cerun üzerinde vaki'i münhedim olan sakaf tecdidi,

. - Yme bu mahalde ak minare tarafına gidecek bab-ı hadra mükemmel cedid doğrama kapı,

- Ak minare tarafında vaki' Hanefi Müftüsü makamının (çarşı) suk tarafında külliyen

münhedim olan.kargir duvar tecdaadi,

- Derun-i meşhedin etraf duvarlarının sıvası,

- Meşhed•i mezburun üzerinin sakafı külliyen münhedim olmakla müceddeden sakaf,

- Meşhed-i mezburun ak minare tarafında milırab üzerinde olan kargiri münhedim ol-

makla müceddeden kargir duvar,

- Makam-ı Yahya ittisalinde Makam-ı Zeynelabidin kubbesinin ve kalkanlarda çöpleme derz,

- Derun-u makamın etraf duvarlannın beyaz sıvası,

- Yıne bu mahalde Makam-ı Zeynelabidin üzerinde olıµı sakaf külliyen münhedim olmakla

müceddeden sakaf,

- Mahall-i mezburdan Makam-ı Yahya üzerinde olan kargir duvar külliyen münhedim ol­

makla müceddeden kargir duvar,

- Makfun-ı Yahya'nm mihrab-ı zahnnda olan sakaf külliyen münhedim olmakla mücedde­

den sakaf,

- Makam-ı Yahya mihrab-ı zahnnda olan sakaf tahtında bil cümle sıvası tecdidi,

- Yine bu mahalde Hanbeli müftüsü makamının kapısı üzerinde münhedim kargir duvar

tecdidi,

- Makam-ı Hanbeli üzerinin münhedim sakaf tecdidi,

- Makam-ı mezbur derununda bil-cümle sıva tecdidi,

- Camii şerif derununda mevcut duvarda ve harem-i camide etraf duvarlarda olan yazılar-

dan şikest olmakla yerli yerine vaz'ı ve boyası tecdidi (600x120~72000 uzunluk 72000,

- Mihrab-ı Hanefi sakafının etraf duvarlan zahnnda çöpleme derz,

- C~-i Şerifin haremi tarafında mevcut duvar zahnna istihkam içün müceddeden kargir

paye duvar,

- Cami-i Şerifin mevcut sakallan tahtında olan kebir sütunlar zelzeleden şikest olmakla

sakaflan açılıp sütunlar ihrac olunup yerine müceddeden sütun vad'ı,

- Cami-i Şerifin mihrabı tarafında dıvann yüzünde kaplama mermerler zelzeleden münhe­

dim olmakla vaz-ı kadimi üzre yüzleme mermer kaplaması tecdidi,

273

12 TÜRK D'ÜNYASI ARAŞTIRMALAiu

- Cami-i Şerif derununda mermer sütunlar arasında noksan ti"abzan tecdidi,

- Mevcut olan trabzanlar mahlutan tamiri,

- Cami-i Şerifin haremi tarafında münhedim olub tecdidi iktiza eden kemerler üzerlerine

dökme alçı kafes,

- Yine bu mahal ittisalinde kemerler Ozerine dOkme alçı kafes,

- Cami-i Şerif derununda ve harem h.avlusunda bil cümle mermer döşeme 1500xl200=

180000,

- Şafii Mılftüsü makamının ittisalinde vaki makam üzerinin münhedµn sakaf tecdidi,

- Makam-ı mezbunın mevcut duvarlannın üzerine dairen madar duvar tecdidi,

- Makam-ı mezbur derununun bil cümle sıvası tecdidi,

- Derun-ı Camii Şerife iktiza eden bilcümle sıva,

- Babu'l-berid ittisalinde vaki Sultan Ahmed Han Hazretlerinin meşhedi duvaru zahnnda

çöpleme derzi,

- Derun-ı Camii Şerifde Şafii mihiabı mukabilinde müezzin mahfeli tamiri,

- Cami-i Şerifin harem. avlusu derununda vaki mermer sütunlar üzerinde bağdadi sıvalı

kubbe tamiratı,

- Kubbe-i merkum üzerine cedid nühas alem,

- Cami-i Şerifin mevcud sakaflanrun mukteza olan mahallerinin cabeca tamirat-ı sakaf,

- Cami-i Şerif derununda müceddeden bina olunan kubbe etrafına müceddeden cam duvar,

- Cami-i Şerifin bab-ı silsile ile bab-ı killise be.YJ1İ;Dde vaki minare-i arüsun şerefelerinden

yukarı petek üzerine ahşaptan sakaf tecdidi,

- Etrafına korkuluk trabzan tecdidi,

- Pet_ek üzerine kargir külah tecdidi,

- Cami-i mezburun carub-i garbisinde vaki minare-i garbi demekle maruf minarenin şere-

fesi etrafında müşebbek taş korkuluk tecdidi,

- Şerefe-i mezburun mahluten tabanı döşemesi tecdidi,

- Minare-i mezburun ikinci şerefesinin tabanı tamiri,

- Şerefe-i mezbur etrafının müşebbek taş korkuluk tamiri,

- Şerefe-i merkum üzerine mahlutan sakaf tecdidi,

- Sakaf-ı mezbur tahtına noksan mermer sütun,

- Şerefe-i mezbur üzerine müceddeden taş petek,

- Petek-i mezbur üzerine kurşun külahı sakafı tecdidi,

- Cami-i Şerifin ve harem-i camiin ve meşhec:V,er üzerinin bilcümle bina olunan sakafüin-

run kurşunlarının ücreti,

- ~are-i beyziinın fevkani odalarının sak~a varınca etraf hisar duvarlarının mücedde-

den binası,

- Mezbur odaların iç yüzünde kapı tarafında kargir duvar,

- Oday-ı mezburun sakafindan şerefe-i evvele varınca mılceddeden kargir duvar-ı minare,

- Şerefe-i evvelden şerefe-i saniyeye varınca müceddeden kargir vücud-u minare,

- İkinci şerefeden üçüncü şerefeye varınca müceddeden kargir vücud-u minare,

- Şerefe-i sfilis üzerine kargir petek,

- MU:ıare-i merkumenin derununa som taş petek,

274

,U,İ BORAN I ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI

_ Petek-i mezbur üzerine kfilfil:ı-ı kurşun,

_ Şerefe-i evvel-i mezburun etrafına müşebbek taş korkuluk,

- tkinci şerefe etrafı.na müşebbek taş korkuluk,

- üçüncü şerefeye müşebbek taş korkuluk,

- Minare-i mezbur derünuna taş nerdibiin (merdiven),

13

- Cami-i mezbürun etrafında vaki inhidama meyli olup hedmi muktazi mahallerin ücreti

hedlniye ve tathir,

- Cami-i şerifin garbi tarafında vaki bab-ı heridin ciinib-i yemininde tarik-i caddeye varın-

ca münhedim olan kargir kemer-i dekakin,

- Kemer-i mezburlar tahtına kargir cedid ayak,

- Kemer-i mezburlar üzerine sakaf içün kargir duvar,

- Dekii.kin-ı mezburların önündeki tarikin üzerine toprak puşideli sakaf tecdidi,

- Bab-ı berid ittisfilinde vaki _kemer tolozlarının ve etraf duvarlarının sıva tecdidi,

- Yine mahall-i mezbur ittisfilinde tarik üzerine vaki toprak puşide sakaf tecdidi,

- Yine haffafhiine sükunda vaki mumşfilann ve etraf duvarlarının sıva tecdidi,

- Zikrolunan .dört adet müınşfilar derununda cabeca taş döşeme tamiri,

- Mı1ınşay-ı mezburların tahta kapılan,

- Bab-ı ceran tahtında vaki mümşfiların derünunda kargir kubbelerin sıvası tecdidi,

- Bu mahalde müceddeden bina olunacak dört adet mümşfiların bölme duvarları tecdidi,

- Mümşii-ı mezburlar derünuna taş döşeme tecdidi,

- Bab-ı kilise derununda mevcud mümşfilar. derununda cii.becii taş döşeme tamiri,

- Bu mahal ittisfilinde vaki on sekiz adet medrese odaları zelzeleden külliyen münhedim

olmakla enkaz-ı atiki ile cedid,

- Bii.b-ı Hıdırda ak minare tarafında sük başına gelince minare tarafında olan kargir ke-

mer tolozlan külliyen münhedim olmakla tecdidi,

- Toloz-ı merkumlar önüne som taş kavis,

- Tonoz-ı merkumların tarafeynine bölme duvar tecdidi,

- Mukabilinde olan kargir dekakin toloz tecdidi,

- Tonoz-ı merkumların tarafeynine bölme duvar tecdidi,

.- Tonoz-ı merkumlar önüne som taş kavis tecdidi,

- Tonoz-ı mezburların tarafeyninde bölme duvarları tecdidi,

- Tonoz-ı merkumlar zahnnda kalkan duvar tecdidi,

- Dekii.kin-ı mezburlar. ve tarikın üzerine toprak puşideli sakaf tecdidi,

- Mahall-i mezburlarda inhidama meyil olup hedmi mukteza olan mahallerin ücret-i hed-

miyesi ve tathiri,

- Kı1fe binek hammaliye ve nakliye ve mesarif-i saire,

Hurrire bi marifeti el-Abdul-Fakir ...

Esseyyid el-Hac İbrahim el-Kiidi

Bi-Dimeşk eş-Şiim

Gufire leh

es-Seyyid

İbrahim

---;-:-··-~··

275

14 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

Harici ez-keşf cümle marifetiyle .......... lüzumu olan mahallerin. tamir ve tecdidi ve mesfuif-i

defteridir ki ber vech-i ati zikrolunur,

- .......... çarşısında ibi-hasabi'l-iktiza müceddeden ahşaptan toprak puşideli sakafı,

- Mahall-i mezburun beyaz sıvası,

- Merdivan başında hamama varınca sük üzerinde ahşaptan toprak puşideli sakaf,

- Mahall-i mezburun beyaz sıvası,

- Mezbur merdivan başında kubbenin müceddeden beyaz sıvası,

- Yine merdivan mezbur başında kargir parke (berke},

- Minarey-i arus ittisalinde puşideli sakaf üzerinde müceddeden kurşun hurşideli ......... .

nalaş ile bir bab,

-· Cami-i mezburun dahilinde Şafii müftüsü makamının canib-i yemininde münhedim du-

var tecdidi,

- Yine bu mahalde kalkan duvar,

~ Zikrolunan mahallerde beyaz sıva tecdidi,

- Ve yine bu mahalde doğrama kapı,

- Ve yine bu mahalde iki eyvan ve bir odanın beyaz sıvası tecdidi,

- Bu mahalde dehlizin dairen beyaz sıva tecdidi,

- Ve canib-i yesannda duvar münhedim olmakla tecdidi,

- Bu mahalde bölme bar-ı nakş,

- Derununda ahşaptan toprak puşideli sakaf münhedim olmalcla tecdidi,

- Bu mahalde üç adet kargir kemerlerin tamiri,

- Yine bu mahalde ahşaptan sakaf tecdidi,

- Bu mahalde cedid kapu, .

- Bu mahalde vaki' odarım sıvası tecdidi,

- Ciimi-i vustarun kubbe-i mezbur tahtında sonradan hedmi iktiza eden kargir duvar,

- Derun-u cami-i şerifte kadim-i kebir mermer sütunlar bazılan zelzeleden şak olmakla

bi'l-iktiza demir bilezikler,

- Cami-i şerifin kurşun puşideli yerleriı:ıden mecmu' hasıl olan yağmur sularının husül

edeceği kadim-i kargir tonozlar münhedim olmakla tecdidi,

- Cami-i şerifin derün-u birununa iktiza eden elvan boyaların bahası ve nakkaşlar ve ma­

raşlar gündelikleri,

- Cami-i şerifin su mecmuu ve mermat .......... ,

- Kubbenin bu defa bina olunan cedid temelden balasına varınca iktiza eden kenetler için

sarf olunan demir konsol,

- Minarey-i beyzarun temelinden balasına yarınca kenetler için sarf olunan demir konsol,

- Minare-i garbinin bu defa mücedden bina olunan mahalden balasına varınca sarf olu-

nan kenetler için demir,

- Cami-i şerifte on adet mahalle vaz olunan nühas alem,

- Cami-i şerifin mermer döşemeleri mukaddemen bin beş yüz zira keşf olunup bu defa

mesaha olundukda üç bin dört yüz zira el-haletü hazihi ziyade: 1900 zira,

Munakloş-ı Kaşı,

276

ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 15

özellikle kıble duvarı ve dört mihrap (Resim: 20), mermerden yapılan. ve döneminin süsleme özelliğini yansıtan minber (Resim: 21-22), anıtsal mih­rap önü kubbesini taşıyan fil payeler, tavan süslemeleri, giriş bölümündeki payeler, İsa minaresi bu tamir sırsında yenilenmiştir. (Resim: 23).

Sulta n il. Mustafa Zamanı (1695-1703):

Sultan il. Mustafa zamanında caminin içinde yer alan Hz. Yahya 1ür­besi'ne büyük boyutlu iki şamdan konmuştur. Pirinç malzemeden olan ve 3 m.yi geçen bu şamdanda 1111/1 700 tarihli manzum kitabe vardır (Resiro:24).

lŞultan 111. Selim Zamanı (1789-1807):

Sultan III. Sellin zamanında camide tamir ve eklemeleıjn yapıldığı an­laşılmaktadır. Kıble duvarındaki vitraY.lı pencerede Keme-i Tevhid yazısı ile 1218/1804 tarihli kitabe mevcuttur (Resim: 25).

Şafii mihrabının üzerindeki mihrap ayeti ve 1315 / 1801 tarihli celi sü­lüsle yazılmıştır. Bunun da üzerinde çini üzerinde Rahman Süresi celi sülüsle yazılmıştır. Üst tepelikte "rabbini yücelt" ayeti vav harfi müsenna olarak istiflenmiştir.

Avlunun revak yüzeyindeki güneş saati Seyid Mehmet Pir adlı usta tarafından 1204/ 1790 yılında yaptırılmıştır (Re~im: 26).

Sultan il. Abdülhamid Zamam (1889-1909):

Sultan il. Abdülhamit zamanında caminin pek çok kez tamir edildiği ve 1899 caminin yenilendiği yapıdaki kitabelerden anlaşılmaktadır.

Kıble duvarındaki dört mihrap bu dönemde yeniden tamir geçirmiştir.

Dönemin en güzel mihraplarının yer aldığı bu mihraplardan ortada bü-

................................. , katran ve kantar-ı şami,

- Mahall-i mezburun beyaz sıvası,

Ser mimarıin-ı hassa el-Hac Ahmed Ağa kullarının keşf ve tahriri yekünundan emin-i mü­

ma ileyhin noksan mesiirifi dört yük (yüz) onaltı bin altı yüz kırk akça edüp emin-i merkı.i­

mun zimmetinde olmağın hariç ez-defter sarf eylediği mesm.fından ihn\ç ~lundukda emin-i

müma ileyhin matlübu yalnız on sekiz yük yirmi bir bin yüz yirmi altı akçe (18 yük 21126

akçe) kalıp bi hisab-i guruş 15176 kuruşa baliğ olan matlübuna mılsaade-i aliyye buyrul­

mak babında cmr-u ferman hazreti menlehü'l-emirindir.

Hurrire bi mağfireti cl-Abdul-Fakir ....

es-Seyyid el-Hac İbrahim cl-Kadi bi

Dimeşk eş-Şam

---:, ........... ~· ·r·-..

Gufire leh

Esseyyid

İbrahim

277

16 'l:ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALAfu ·

yük olan Şafii mihrabının süslemeleri ve yazılan essizdir. Yarım daire planlı olan mihrap nişinin üzerini yanın kubbe kavsaranın içi mukar­naslarla doldurulmuştur. Zengi düğümü biçimindeki mihrap alınlığı,

renkli taşlarla süslenmiştir. Mihrap nişinin ortasında üzeri yaldızlı bi­çimde olan ve tezyini kufi ile yazılıruş bu hat 1315/1898'de yazılmıştır. Yine mihrap nişinde kufi ile yazılıruş Kuran'dan sure yer almaktadır (Re­sim: 27-29).

Harim mekanının ana giriş kısmının üzerinde yer alan ahşap mahfil ile üzerindeki tavanda II. Abdülhamid'in 1316/1899 yılında Şam Camisi­nin yenilendiğine dair tarihi bilgi verilmektedir. Dolayısıyla 1316/1899'da · yapının kısmen yenilendiği anlaşılmaktadır (Resim: 30).

Hz. Yahya Türbes~ Sultan II. Abdülhamid Han zamanında esaslı bir biçimde elden geçirilmiştir. Hz. Yahya Türbesi dikdörtgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Türbenin kubbesi, cepheleri ile kalem işi süslemele­ri yenilenmiştir. Ayrıca celi sülüs hattıyla Meryem Suresi'nin yer aldığı yazı kuşağı bulunmaktadır. Yazının sonunda bunu "1318/ 1901 'de Re­şad yazdı" şeklinde tarih ve usta kitabesine yer verilmiştir (Resim: 31).

4.Sonuç

Yapı, İslam dini mimarisinin bugüne kadar ayakta kalabilen en erken tarihli eserlerdendir. Bölgeye Türkler'in hakim olmasından (1082-1918) sonra qaşta Şam, Halep, Kudüs ve Hicaz olmak üzere tüm yerleşim yer­leri külliye, cami, kale, medrese, şifahane, zaviye, sebil, çeşme, hamani, han ye konutlarla donatılmıştır. Şam'daki birkaç yapı dışında, günümü­ze ulaşan kent dokusunun tamamı Türk dönemlerinde şekillendiği gö­rülmektedir.

Şam Emeviye Camisi farklı dönem ve zamanlarda değişik nedenlerden dolayı altı yangın ve bir deprem geçirmiştir. Bu yangın ve deprem sonra-. sı yapı farklı zamanlarda tamir ve yenilemeler görmüştür. Emeviye Ca­misi'nin günümüze sağlam olarak ulaşmasını sağlayan İstanbul Ayasof­ya'da olduğu gibi Türklerin katkılan olmuştur. Büyük Selçuklu, Zengi, Memluklu dönemi tamirleri ile özellikle Osmanlı dönemindeki 1759 ve 1899 onanmlan sayesinde yapı günümüze sağlam olarak ulaşmıştır. Bu katkılar caminin değişik yerindeki <kitabelerden anlaşılmaktadır. Şam .

Emeviye Camisinin plan şeması ve bazı mimari öğeler ile bazı mozaik süslemenin dışındaki tüm bölüml(;!ri Türk dönemlerine (1082-1918) ait olduğu anlaşılmaktadır.

Kaynakça

Asfour, Abdülhalim, "Erİıevi Devrinden Osmanlılara Kadar Suriye Mi­nareleri", A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1997.

Ateş, İbrahim; "Şam Ümeyye Camii ve Vakfiyesi", Vakıflar Dergis~ XII, 1978.

278

ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 17

Baahnassi, Afif, "Sanat ve Estetik Yaratıcılık" {Ter. Zeynep Durukan), İslti.m'daKültürue Bilge, 5, Ankara, 2008.

Baedeker, K., Palestine And Syria, Leipzig, 1912. Beksaç, Engin, "Emeviler", DİA., 11, İstanbul, 1985. Berchem, Max Van, "The Mosaics Of The Great Mosque Of The Umay­

yads in Damascus", EMA 1, 323-72. ---------------, Syrie Du Sud, 1-IV, Kahire, 1922 .. ---------------, Materi.aux Pour Un Corpus Inscri.ptionum Arabicarum,

XLIII-XLV, Cairo, 1920-1923. Burckhardt, Titus, İslam Sanatı {Ter. Turan Koç), İstanbul, 2005. Burns, R., Monuments Of Syria, Landon, 1992. ---------------, Damascus: A History, New York, 2007. Charmes, Gabriel, Voyage En Syrie, Paris; 1891. Creswell, K.A.C., A Short Account Of Early Muslim Architecture, Lan­

don, 1959. Ertaş, Mehmet Yaşar, "l 759 Şam Depreminde Büyük Hasar Gören

Emeviye, Selim.iye ve Süleymaniye Camileri'nin Onarımı", Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, 25-28 Ekim 2000, C. 1, Ankara, 200 1, s. 241-249.

· Finster, Barbara, "Die Mosaiken der Umayyadenmoschee von Damas­kus", Kunst des Orients, 7, 1970/ 1.

Flood, F.B., "Umayyad Surviv.als and Mamluk Revivals: Qalawunid Architecture and the Great Mosque of Damascus", Muqarnas, Vol. 14, 1997, s. 57-79.

Fortsch, R., "Die Architekturdarstellungen der Umaiya-denmoschee von Damaskus und die Rolle ihrer antiken Vor-bilder", Damaszener Mit­t~ilungen, 7, 1993, 177-212.

Goodwin, G., A History OfOttomanAchitecture, Landon , 1977. Grabar, O. - Ettinghausen , R., The Art And Architecture Of Islam 650-

1250, 1987. Grabar, O., İslam Sanatının Oluşumu, İstanbul, 1985. Grafman, Rafi - Ayalan, Myriam Rosen, "The Early Umayyad Aqsa

Mosque And The Great Mosque OfDaınascus", Eretz-Israel, 25, 1996. Hartmann, R., "Şam", İA., XI, İstanbul, 1979. Hattstein, Ed. Markus-Delıus, Peter, Islam Art Architecture, Köne­

mann Yayını. Herzfeld, E., "Daınascus: Studies In Architecture, Ars Islamica, Michi­

gan, 1942-1946, IX, 1-53. -------------; "Damascus: Studies In Architecture", I, Ars Islamica 9, 1942. İbn Şeddad, el-A'laku'l-Hatire fi'zikri ümera'i'ş-Şam ve'l-Cezire (nşr.

Sami ed-Dehhan), Dımaşk, 1375/1956. Krauthiemer, Richard; "lntroduction to an 'Iconography of Mediaeval

Architecturem, Joumal Of The Warburgand Courtauld Institutesb, 1942.

279

18 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

Oust, H., "Les Fouvemeurs de Damas sous les Mamelouks et les Pre­miers Ottomans (659/1156-1260/1744)", Traductfon Des Annales d'Ibn Tulun et d'Ibn Ôum'a, Damas, 1952.

Lassus, J., "Note sur les mosaiques de Jerusalem et de Damas", Bul­letin d'etudes Orientales, 3, 1933, s. 31-34.

Lorey, ~· De, "Les mosaiques de la mosquee des Omayyades a Da­mas", Syria, 12, 1931, s. 346-348.

---------------, "L'Hellerıisme et l'Orient dans les Mosaiques de la Mos­quee des Omaiyades", Ars Islamica 1, 1934, 22-45.

Manaz, A., Suriye'nin Başkenti Şam'da Türk Dönemi Eserleri, Ankara, 1992.

Marçais, George, "La Mosquee d'el-Walid a Damas et son İnfluence sur L'architecture Musulmane d'Occident", Reuue Africaine, 50, 1906, s. 37-56.

Marino, B., Le Faubourg du Midan a Damas a l'Epoque Ottomane, Da­mas, 1997.

---------------, "Les Territoires des Villes dans la Syrie Ottomane (XVI­XVIII. Siecle)", BuUetin d'Etudes Orientales, LII, Damas, 2000, 263-278.

Meinecke, M., f?ie Mamlukische Architectur In Agypten und Syrien, 1-II, Glückstadt 1992.

---------------, "Mamiuk Architecture Regional Artistic Traditions: Evo­lution and Interrelations", Damaszener Mitteilungen 2, 1985, 166.

el-Müneccid, Salahaddin, Vülatü Dımaşk fi'l-Ahdi'l-Osmani, Dımaşk,

1949. Özel, Ahmet, "Emeviyye Camii'nin Sosyal Hayattaki Yeri" DİA., 11, İs­

tanbul, 1985, s. 109-111. Pascual, J.P., Damas d la Fin du XVI. Si.ecle d'apres Trois Actes de

Waqf Ottomans, I, Damas, 1983. Rice, Davit Talbot, IslamicArt, Hudson, 1993. Ring, G.R.D., "The Origins and Sources of the Umayyad Mosaics in the

Great Mosque ofDamascus", Ph. D. diss., University ofLondon, 1976. Salies, G. Hellenkemper, "Die Mosaiken der Grossen Moschee von

Damaskus", Corso di Cultura SullArte Rauennate e Bizantina, 35, 1988. Sauvaget, Jean; Les Monuments Historiques de Damas, Beyrut, 1932. ---------------; "Reglements Fiscauix Ottomans Relatifs Aux Provinces

Syriennes", PIFD, Şam, 1951, s. 3-3~. . Yetkin, Suut Kemal, İslam Sanat Tarih~ Ankara, 1954, s. 23. el-Ulebi, Ekrem Hasan, Dımaşk Beyne'asri'l-Me-môlik ue'l-'Osmdniy­

yfn, Dunaşk, 1402/1982, s. 94, 165-171, 418. Uluçam, Abdüsselam, "Şam'daki Osmanlı Eserlerinin Bugünkü Du­

rumu", va. Ortaçağ ue 1ürk Dönemi Kazı ve Araştzrmalan Sempozyumu, İstanbul, 2006, s. 143-152.

Yazıcı., Talib, "Emeviyye Camii", DİA., 11, İstanbul, 1985, s. 108-109.

280 .

ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 19

RESİMLER

Resim 1- Kasiyun Tepesinden Şam Şehri

Resim 2- Caminin Kuzey Cephe ve Revaklı Avlusu

281

··-·- . -- .. -· ·r·-.

20. TORK DÜNYASI ARAŞTIRMALAıu

Resim 3- Caminin Kuzey Cephesi ve Farklı Dönem Eklemeleri

Resim 4- Batı Girişinin Üstündeki Mozaik Süslemeler

282

ALİ BORAN I ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI

~,----,--

1''•., .. 'C -:

ı· .. !

I

Resim 5- Kuzey Cephedeki Mozaikler

Resim 6- Harim Mekanı

.. ·if··-. '

/

21

/ /

283

22 TÜRK DÖNYASI ARAŞTffiMALARı

Resim 7- İç Mekandaki Kemer ve Örtü Sistemi

Resim 8- Sultan Melikşah'ın Yenilettiği Mihrap Önü Kubbesi

284

ALİ BORAN I ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TORKLER'İN KATKILARI 23

Resim 9- Sultan Nureddin Zengi'nin Camiyi Yeniletme Kitabesi

... ,., ., ... ~, _, ""i .... _-___ ,:::::,:--::. .r-

Resim 1 O- Zengi Dönemine Ait Taş Vakfiye

285

24

286

Resim 11 - el-Arus Minaresi

Resim 13- Melik Zahir Seyfeddin Çakmak'ın Vergi Muafiyeti Kitabesi

TORK DÜNYASI ARAŞTIRMALAıu

Resim 12- Şam Halkından Vergilerin Kaldırılması Kitabesi

Resim 14- Batı Taraftaki Berid Kapısı'nın Dış Tarafı

!J,İ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 25

Resim 15- Batı Taraftaki Berid Kapısı'nın İç Kısmı

~ _{

1 . , .

i

f ,

Resim 17- Kayıtbay Minaresi

.. ·a ·-• .

Resim 16- Sultan Hoşkadem'in Vergi Kitabesi

Resim 18- BOA, O. BŞM. BNE Tasnif 15941 Numaralı Defter

287

26

'"="' ı

}

Resim 19- BOA, O. BŞM. BNE Tasnif 15941 Numaralı Defterin Son Sayfası

TÜRJ{ DÜNYASI ARAŞTIRMALAıu

Resim 21 -1759 Depremi Sonrası Yenilenen Minbe( -

Resim 20- 1759 Deprem Sonrası Yenilenen Kıble Duvarı Mihrap ve Minber

288

ALİ BORAN I ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 27

Resim 22- Minberden Ayrıntı

Resim 23- Resim 24-1759 Deprem Sonrası Yenilenen Ak Minare Sultan il. Mustafa zamanında Hz. Yahya

Türbesindeki Konan Şamdan

289

28

290

Resim 25~ Sultan 111. Selim Dönemine Ait Kitabe

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

Resim 26- Sultan ili. Selim Zamanına Ait 1790 Tarihli Güneş Saati

Resim 27- Sultan il. Abdülhamit Zamanında Tamir Edilen Şafiler Mihrabı

. ALİ BORAN / ŞAM EMEVİYE CAMİSİ'NE TÜRKLER'İN KATKILARI 29

Resim 28- Şafller Mihrabındaki 1898 Tarihli Tezyini Kufi !Sitabe

Resim 29- Şafiler Mihrabındaki Mihrap Nişindeki Süsleme ve Kufi Kitabe

291

. ... ..,.....' .... . . ~-;.--:!J..:.-,

30 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALA.ıu

Resim 30- Giriş Kısmının üzerindeki Tavanda il. Abdülhamit Han'ın Camiyi Yeniletme Kitabesi

Resim 31- Yahya Peygamber Türbesi

292