• A • A

lS a 1 a 0 ~ a y 1 1 k a r a § t 1 r rna dergi

TASAVVUF

MEHMED S HATiBOGW tlk Sufilerin Hadis/Sunnet Anlayt~lan Uzerine

• NASR EBU ZEYD

Sufi Dii~uncede Hakikat-Dillii~kisi iJzerlne -tbn Arabi'de Dil; Varhk ve Kur'an- .

SUIEYMAN ULUDAG Tasavvuf Kar~ltl Akunlar ve lbn Teymiyye'niri Tasavvuf Felsefesi

MUSTAFA KARA farikatlar Diinyasma Gene! Bakt~

VEHB! B~ER Dinsel-Mistik Bir t~a Olarak lnsan

MUSIAFA OZIURK Tefsirde Zahir-Batm Diializmi ya da Tasavvufi A~m Yorum

NECDET SUBA~l ~yh, St;yyid ve Molla

-Do~u ve Gi.ineydo~u Anadolu Omeginde Dinse! ltibarm Kategorileri-

VELl URHAN M !kbal'in 'Benlik Felsefesi'nde Tann-Evren tl~kisi

MAZLUM UYAR Gaybet Sonrast ~ii Ke~rrumn Te~kki.ili.i ve Mutezile

r:AntR HARiMi (BALCiobr U) Tarih-i Hikrnette Sufiyytin

~-

M EMtNO~AR Aziz Mahmud Hiidayi6meginde Sufderin Varhk ve Iarih Iasavvuru

1. HAKKI UNAI Bir I~savvuf ~airi Ahmedl'nin Hadis KU!tiirii

s i

c i 1 t 2 s a y 1 3 terrimllz-eylu 1 9 9 9

Bir Tasavvuf ~airi Ahmedi'nin Hadis Kulti.iru

HAKKI UNAL DO( DR ANKARA U iLAHfYAT FAK

Gir~

I• l~e, tefekki.ire, _ara§tlrmaya buyi.i~ onem veren bir din~n mensubu alan _Mus­lumanlar, ges;mr~te, her alanda yuzlerce eser vermr~ bmlerce ahme sahrp ol­

makla hakh olarak ovtinebilirler. Ulema eliyle yi.initiilen bu muazzam ilmi faali­yet, parlak donemlerinde diger kUltiirlerden yararlanmada his; <;ekingen davran­mamr?, kendisi de ba~ka ki.ilti.ir ve medeniyetlere katk1da ~ulunmu~tur

!slam tarihindeki bu ilmi hareketliligin geni~ halk kitlelerine ba~anh bir ~ekil­de intikalinden soz etmek pek mumkun degildir. Ulema kesimi onceleri ilim meclisleri, sonralan medreseler vasrtasryla, ilim ogrenmek isteyen herkese kapr­lanm as;rm~ ve bu konuda bir smulama getirmemi§ olmakla beraber, okuma­yazmanm, ilmi yayma imkanlannm smuh ve kU!fetli oldugu ge~mi~ devirlerde geni~ halk kesimi bu ilmi s;abalardan yeterince yararlanamamr~tii Bu ytizden, ilim alanmda daha <;ok yatay bir hareketlilikten bahsetmek mumkundur

Mi.isli.iman Turk toplumu i<;in bu husus daha da belirgindir !lmi, fila! ve ede­hi <;ah~malann neredeyse tamamma yakmmm Arap<;a ve Farss;a kaleme almdrgr Emevi, Abbasi, Sel<,:uklu ve Osmanh donemlerinde, alimleri dr?mda Turk halkr neredeyse ~ifahi kU!ture mahkum olmu~ ve bu kliltlirl1 besleyen mahdut birkac; Ttirk~e eser' dr~mda, ula§abilecegi kaynak bulamarnr)tli Sozlti ileti§imin onem­li ara<;laundan bili alan hutbelerimiz bile Arapc;a verilmi~tir Osmanh devrinin sonlanna dogru bazr din! ve tarihi eserler Turkc;e'ye c;:evrilmi~se de, hem yaym imkanlannm krsJthlJgi, hem de c;evirilerde kullamlan agdah dil, halkm istifadesi­ni zorla;;tnmi;>tlr

Osmanlr donemi dikkate almnsa, ozellikle din! bilgi ve ktilti.ir alanmda Turk halkmm asnlar boyu ragbet ettigi eserler, Mul;ammediyye, Env.firu'l- 'A~*in, Al,J ­mediyye, Siret-1 Nebi; il}{idu'l-Gfifilin, MlZI<J.kh ilmihfil gibi Ttirkc;e eserler ol­mu§tur Bunlara gosterilen yogun ilginin en bnemli ·nedeni, ku~kusuz, anla~rla­bilir olmalandn Okuma-yazma bilmeyen insanlar bile, kay hocalan veya okur-

' Bu Turk<:;e kaynaklardan 14 ve 15 yiizyllbra ait ozellikle din[ muhtevah manzum ve mensur (irnekler ve klsa tanttunlan i~in bkz Mustafa Kara, "XIV ve XV Yuzyrllarda Osmanh Toplumu­nu Besleyen Turk<:;e Kitaplar" islami Ara~tJrmalar XII 0999) 2 s 130-147

isliimiyat II (1999), sayz 3

yazar ki~iler aractltgtyla bu eserleri zevkle dinlemi~lerdir Manzum olanlan ge­nellikle makamla Ve topluca okunmu~, ic;:lerinde yer alan ilginc;: hikayeler, soh­bet ve vaazlarm vazgec;:ilmez malzemesi olmu~tur Biz bu yazlmtzda, halklmtzm c;:okc;a ragbet ettigi ve iki asadu Anadolu'nun en ucra ko§elerine kadar yaytlarak neredeyse okuna okuna ezberlenen Abmt:diyye kitabmt mi.iellifiyle billikte kl­saca tamtLp i<;;inde Hz Peygamber'e atfedilen baz1 rivayetler ac;Jsmdan bu kitab1 degerlendirmeye c;:ah§acagtz

. Ahmedi ve Kitab-1 M~id-i Pend-i Ai)mediyye

Diyarbekirli AhmedP veya Ahmed Mlir§idlo larak bilinen A1.1mediyye rnuelli­fi 18 asuda ya~am1~ bir tasavvuf ~airidir Osman Aga isminde bir zatm ogludur Hicri 1100, miladi 1689'da Diya1bakn'da dogmu§tur Kuc;:i.ik ya~ta yetim kalrnl§, med1ese egitimi gordi.ikten sonra U~§aki §eyhi Bire<..h.~l EbGbekir Efendi'ye inti­sap etmi~tir 1145/ 1733 ytlmda hacca gitmi~, iki defa evlenmi~. hayatuun sonun­da kendisine eziyet eden bir kedi yt.izi.inden3 Ali Pman koyOne goc;mii~ ve ora­da 1174/ 1761 y1lmda vefat ermi§tir' Meydan Larousse'da onun alevi ~eyhlerin­

·cten oldugu belirtilmckle beraber,; diger kaynaklarda yer almayan bu alevi §eyh­liginin, Sunni Aleviyye tarikat1yla bir ilgisi olup olmadLgt konusunda herhangi bir ac;:1klama yokrur Bursah Mehrned Tahir onu, "a§lk me~ayihlerden bir zat" ~eklinde tamtn 6

Ahmed!, en me~hur eseri kabul edilen ve k1saca Ai:Jmediyye olarak bilinen Kitab-1 Mlir~id-i Pend-i Abmediyye 'siyle tanmmJ§tn Admdan da anla§LlacagJ u zere genellikle ahlaki ogur ve nasihatlar i<;;eren, aruz vezniyle nazmedilrni~ bir eserdir Aydmlt Miiridl'nin Pend-i RicaJ'ioe nazire olarak yazd1g1 bu eserine on­dan on sekiz hikaye ahm~tl! 7 En ~ok etkilendigi ve omek aldtgl eser budur Vas­fi Mahi1 Kocatiirk'i.in helirttigine gore, bir c;ok yerde Mi.indi'nin rnJSla lanm aynen

" AJ.llnediyyt: dt: kendisinden, Muvahhid kullanndan Ahmedi dir I Diyar!X:kir §elu i ademidir ~ek­linde bahse.der (Ai.Jmt ·diyye . Sirket-i Sahafiye-i Osmaniyye Matbaas1, istanbul 1308/ 1891, s. 3)

' 0 ~,;tvrede kullamlan 'Ahmed Mi.ir ~idi kedisi (yanh~ olarak Ahmed Bidln kedisi) deyimi bura­dan gelmektedir (bkz Nihat Sami Banarh, Resimli Turk Edeb iyatJ Tarihi, MEB Yaymlan istan­bul 1971; Mt.ychm Larou.s.~t. . I 177, Sabah Gazetesi baskiSI, Istanbul 1992).

' Hayat1 hakkmda bkz Bursal! Me.hmed Tahir, Osmanlt Miielliflcri, haz A Fikri Yavuz-ismail Ozen, istanbul 1972-1975, I .33; Sevket Beysanoglu Diyarbakrrh flkir vt .Sanat Adam/an, istan­bul 1957, I 232-239; Banarh, R<:.simli Turk Edehiyacr, II 796; Vasfi Mahir Kocati.irk Turk Edehi~ yall Tunhi, Ankara 1964 s 557-558; TUrk Dili ve Edehiyacr An.siklope&~i Dergah Yaymlan, is­tanbul 1977, I 70, 80; A na Bricannic.a, Ana Yaymc1llk istanbul 1986. I" 215 Diyarbekirli Ahme­di ve me.§hur eseri A1.m1ediyye'nin TDV jsJam An.~iklopedislnde yer almamas1 bir eksikliktir

' Mt ydan Larousst I 177 . O;m:mlt Miklliflt:.ri I 33 · Kocmi.irk, s 557; Ana Briwnnica, I 215 Bunu kendisi ~oyle ifade eder:

Murldl didi bir pend ibtidaadan Ki on sekiz hikayet aldtm andan Gtiri ince am geldi bu fakire Nasib olsa buna k1lsam nazire Diledim hahkm1dan itti ihsan Bu nun nazmmt k!ldt bana asan Vt:sile oldu bu nazma ol adem Am magfur ide hallak-1 illem

M Faruk Gi.irtunta'nm, 1973 de }eni harflerle yap[Jgi Al)m ediyye ne§rinin giri;;inde bu beyitlere atrft:J bu lunarak kitabm telif sehebine getirdigi ac;1klama tamamen yanll§lir (bkz A/;lmediyye 01-ki.i Kitap Yurdu istanbul 1392/1973 s TV)

Bir Ta.1avvuj Sairi Ahmedf 'nin Hadi.s Kiiltanl. 199

alml§, baz1 yerlerde de ufak tefek degi§iklikler yapm1~tu ~ Kitapta toplam 84 ba­his (meb/:la§.) yer ahr Her bahse ogiitle ba~land1ktan sonra konuyla ilgili bir hi­kaye anlatlln Nihat Sami Banarh'ya gore, "Ai)mediyye, isla.ni edebiyatta oteden beri yaztlan Pendname1erin asla orijinal say1lamayacak, sadece yeni ve popi.iler bir omegi olmu§tur Eserde sanat endi~esinden uzak, kolay, sade fakat naz1m teknigi baktmmdan oldukca itinas1z bi1 ifade vardu "9 Vasfi Mahir Kocatilrk'e go­re ise, 'eserde, ahlak ve fazilet hakkmda soylenen baz1 milsbe t §eyler yarunda, dar ve mutaass1b zihniyetleri temsil eden §eyler de gorillmektedir' '0 Yine ona gore, "eser umumi ruhu itibariyle, hayat sahasmda oldugu gibi, din, tasavvuf ve ilahi a~k bak1mmdan da Osmanh tefekkiirliniln ula§t1g1 geni~lige malik degil­dir ' " Al)mediyye, "13 yuzy1ldan beri gelen din! didaktik destanlar m ananevi uslilbuna uygundur' ve "devrinin halk ki.ilti.iri.ini.i ve din! ruhiyattm gostermek bak1mmdan oldugu gibi, bir ~ok §ark hikayelerini ve dolay1slyla §ark ruh ve ki.il­tun1nun ozelligini toplay1p tesbit eden son buyt.ik eser olmak baktmmdan da ay­uca enteresandn 'tl

Al)mediyye uzun y1llar yanh§hkla, i.inlu Mui)ammedi ·'Ye kitabmm mileiL Yaztuzade Muhammed Efendi'nin (6 1451) karde§i Ahmed Blcin'a (o 1466'dah soma) nispet edilmi~tir Halbuki Ahmed B1dl.n, me§hur Envfiru'l-'A~1./.6n isimli eserin muellifi olup XV asn Sufilerindendir

Ahmed Mlir§idl Efendi 'nin, Abmediyye'sinden ba§ka, Yu suf u Zl.ileybfi, Mev­lid-i Neb/ (Viladet-i Humayun-1 Risfilecpenah) gibi manzumeleri de vardu

A!)mediyye kitabmm, Yaztc1zade Muhammed Efendi'nin Mu/:lammediy­ye'sinden soma halk arasmda en <;ok okunan kitaplardan biri oldugu belirtil-· mektedir ' ~ Gert;:ekten de Mubammediyye'den Li<; asn soma nazmedilen bu ese­rin ktsa si.irede bilyt.ik bir ~ohtete ula~mas1, bu goru~ii dogrulamaktadu 1159/1746 tarihinde nazmedilen eserin ilk bask1st 1304/1887 tarihinde lstan­bul da, Sahaf tbrabim Matbaas1'nda ta~basktst olarak yapdm1~, sonra ki bask!lar­da metin harekelenmi§tir latin harfleriyle u~ basklSl yaptlmt§tlr H

Ahmedi'nin Hadis Bilgisi

Ahmedi nin medrese egirimi ald1gt ifade edilmekle beraber, bunun hangi di.i­zeyde oldugu hakkmda bilgimiz yoktur En onemli eseri Af)mediyye, hadis bil-

' Kocaturk, s. 557 ' Banarl!, ll 796. 1° Kocatlirk s 557 "Aym yer. " age , s 558 '' Ana Britannica, I 215. " Al_llllediyye, ne~r M Faruk Gurtunca, Ulkti Kita p Yurdu. istanbul 1392/197.3 Bu kitabm giri~in­

de, AJ.uJJediyye'nin daha once yaptlmt~ <,:<>k ba~anstz bir ne$rinden bahsedilmekle beraber bunu elde edemedim Ancak Gtircunca ne§rinde de 6 nemli yaztm ve bilgi hatalan mevcuttur Kitabm ti<;:tincti b ir n~ri ise 1976 ylimda Melih Yulug taratmdan manzum metin nesre ~evrilerek ve ~rh edilerek yap ilmt~tlr (Sag!am Kitabevi istanbul 1976)

200 fslamiylit!! (1999), say t 3

gisi hakkmda bir fikir vermektedir Burada kullandtgt 60 ki.lsur rivayetin buyi.lk ,.:ogunlugu uydurma haheilerdir Bu rivayetlerin baz1lan birka<;; sayfay1 bulan uzun diyaloglardan olu~maktadu Ahmedi Efendi nin hadis tercihinde titiz dav­ranmamast ilmi formasyon eksikligiyle izah edilebilecegi gibi" mutasavv1f kim­ligine de baglanabilir Bilindigi gibi, !slam tarihi boyunca baz1 Sufiler, insanlan iyilige te~vik, koti.ilukten sakmdama ve gi.izel ahlakt yayma amaC!yla hadis uy­dmml.t~lar ; pek <;;ogu da, rivayetlerin sthhatinden r,:ok, onlann, sohbet ve vaazla­unda gi.itrukleri amar,:lara hizmet ediyor olmastru yeterli gormu~tlir '6

Ahmed!, di.inya ve ahiret ahvalinden ana-baba ve kan-koca haklanna, ha­ram-helalden simya ve cifr ilimlerine kadar pek <;ok konudan bahseder ve bun­lada ilgili genellikle abartth hayali hikayeler anlatu Bu hikayelerin men~ei ayu bir ara~tnma konusudUJ " Ahmed!, insanlata verdigi ogi.itlerle onlann dunya ve ahiret mutlulugunu kazanmalaum amar,: edinir Sade ve hikmetli anlatimlarmda i<,: tenligini hissett'nek zor degildir Dindar bit mi.isli.iman ve samimi bir Peygam­ber a~1g1 olclugunda ~tiphe yoktm $u manzumesi bunun bir gostergesidir:

Sana kurban ola cilnun Muhammt::d Seni gi\ <leden once ~evk-i a~km

Hayalin g()nli..ime nak~ o ldu s;tkmaz Yakar a;;km odu cism ile cant O lursam ger yo lunda pare pare Visalin te~nesiyem e ylerem ah Nolaydt irebilse m hak-i payine Diler Ahmed gani ummet fakiri

lki alemde dennamm Muhammed Bana kar itti canan1m Muhammed Cemalin o ldu seyramm Muhammed iri5 de rmana lokmannn Muhammed f eda o lsun sana camm Muhammed !§it sen zar-t g iryamm Muhammed G~irsem anda devranrm Muhammed Gore mah.,<;erde sultanrm Muhammed'"

Ti.irk halkmm din! ki.ilti.i ri.ini.i bliyUk ol<;;i.ide olu~turan ve besleyen Af:Jmediy­ye gibi eserler, esas itibaiiyle bu yonleriyle ele almtp incelenmek durumunda­dnlar Bi.itlin samimiyetiyle insanlaun gi::inliini.i ve ilgis_ini kazanmt~ alan bu halk adamt, bu manzumesiyle ne yaztk ki, din adma pek ~ok hmafeyi insanlarm ka­fasma adeta nak~etmi~tir Ozellikle Hz Peygamber e atfettigi ash olmayan tiva­yetler, onun Peygamber sevgisiyle kabil-i telif olmadtgt gibi, mazur g6rUlebile­cek tiirden de degildir Burada baZ! orneklerini verecegimiz bu tur nakiller ve

.; Ahmed!. belk i tevazuun:~ da hamkdilebi l ~ct::k bir anlatJmla bunu ~dyk ifade eder: Alunedl ilmin o denli.i yok senin Bilmecligin bildiginden <;ok senin Sev den~mi ilm ile alimleri fa olasm il§ina yaranlan (A(mJc-diyyt , s 432)

"· Ziihd ve salah ehlinin h;~dis uyduranlar arasmda iinemli hir yer i ~gal cttigini ve insanlarm ken­d ibine glivenip her d t.d iklerim. inand1klan i<,in de had is uydurucular aiasmda en tehlikeli gru­bu te~kil ettiklerini hadis alimleli helirtmektedirler . Mesela, mt~hm hadis mi.inekkidi Yahy;1 b S{t'id d -Kattan 111 (6 h 198) hadis rivayc:-tiyle ilgili olarak "zOhd ve: hayra nispet edilen kimseden daha )"&lanCISllll gormedim dedigi naklc::dilir (ibnu'l-Cevzl, ci-Me vcjO'iit I-ll Btyrut 1995, I lH) ilmu 1-Cevzi, 'insanlan iyilige te~vik ve kiiti.ili.ikten sakmd1rma amac1yla hadis uyduranlarm bu fiill t:rinden, ~eriat' 1 tamamlanmaya muhca~; bir eksikl ik i~indt: giirerek onu tamamlarnak arzusun­da olduklarmm wnnen anla~!ldlgml belit1mektedir" (t:.l-Mc.v~/O'iit, I 17)

,- Vasfi Mahit Kocatiirk i.in belirttigine gore A(mu~diyyc. 'nin i~;inde yer alan hikayeler 14 ve 15 yi.izy,llann tdsir ve tasavvuf kitaplannda n ahmm~ur (Kocattirk s 557)

•• Abmt-diyyt s 3&1

Bir Tasawuj ~airi Ahmedf'nin Hadis Kiiltiira 201

an!a•tlan hikayeler; dogru !slam anlayr~1 ve Hz Peygamber'in sahih sunnetiyle tamamen ~eli~mekte ve bu asrlsrz bilgiler maalesef halktmiZ arasmda ha la etki­sini surdi.irmektedir I)

Ahmediyye'de Yer Alan Rivayetlerden Ornekler

Ahmed!, kitabmm hemen ba~mda besmele, hamdele, salvele giri~inden sonra r;ch<lr yfiJ-i gtizi"n'in faziletletini sayarken Mira.c'a 9kan Hz Peygambelle Cenab-1 Hak arasmda ge<_:en ve kaynagmt bilemedigimiz ~u hayali diyalogu nakleder:

Ka~an Mi rae a vardt ~ah-t illem Habibim yeryuzi.inden bana geldin Didi Rabb im senindir ilm tahkik Olundu ol vakitte ana tenbih

Sua! itti ana Hallak-t :ilem Halife yeryuzune kimi koydun tmamete yarar Ebubekr-i Stddik Ohser ol cihanda mukteda bih'''

Hz Ali i\=in uydurulmu~ bir hadis de Ahmedl'nin bir mtsramda yerini bulur :

Didi ol fahr-i alem milh-t enver Benim §ehr-i ulum kapus1 Hayder"

Fakirlik ovgi.isu de Hz Peygambere atfedilen uydurma rivayetlerle desteklenir:

Mal ege1 iyi o laydt der Resul Fakn me nus eyh:~mi~ti o l kibar Der idi ya Rabb beni mah~er gunO

Ben kdarc:hm evvela ant kabul Fakr ile halka iderdi iftihar " Zi.imre-i fakr ile ha~reyle beni'-'

Uydurma oldugu kadar ~ok da me~hm olan "sen olmasaydm kainatt yarat­mazdtm' kudsi hadisini Ahmedi ~oyle nazmeder:

f:thr-i alem vardt Mi rik eyledi Hahk-t alem ana ne soyledi Sen habibimsin ve hem fahr-1 cihan Senden i)tOri.i kiim1~am kevnu m ekan"

Ahmed!, be~ vakit namazm onemini ve namazt terkedenin gi.inahmtn buyi.ik­ltiglinu vurgulamak isterken Hz Peygamber'i hayali bir mizansen i~inde konu~­turmu~ , fakat yap1lan klyasm ne kadar abes oldugunun fatkma varamamt~tu Uydurma hadis mecmulannda bile bulunmayan hikayenin nazmt ~oyledir:

Fahr-i alem bir gun o l ashab ile Geldi bir avret kapuya aglad1 Oyle mahzun ah ile af);lar ayan

Otu1 url!~rd1 taki ashabtyle 1~itenlerin yi.iregin daglad1 Aglad1 anda sababe bir zaman

,., Yrllarca once. ne§n::ttigi Din Egitimi ve Ioplwnumuz (Ankara 1969) adh eserinde Prof. Fehmi Ya­vuz A!llnediyye'nin de it,:inde yer a ldtgt bazt eserle rden orne~ler vererek (bkz s 80-98 123-125) bunlann islam dinine ait dogru bilgiler o ldu!,>u zehabmt uyandtrmakta ve elq tirilerini buna da­yandmnaktadJr Biraz sonra gorecegimiz gibi bu nakillerin sahih islam ani a} l~JYla bir ilgisi yok­lur ve zamanmda bunlann tenkidini cesaretle yapmayan ilim ve din adamhmm1ztn bu konuda bii}'lik b ir veb;IIi vard1r Aynca, daha ~ok tasavvuf erbabmdan ne~et eden bu tOr astlstz bilgile­rin e le~tirisin in , tasavvufa hutiiniiyle kar~t pkmak g ibi algdanmas1 da dogru degildir

" A(llnc:diyy<:, s 3 · -' Aynt yer Rivayt:t i<,:in bkz, Aliyyu 1-Kiiri t.I-Emlru l-merfti'a fi'l-abb;1ril-m<:vgii'a, Beyrut 1971

s 118 -' A{1me diyyc s 5; ci-E~riiru /-merfiJ'a. s 255 !< A{une.diyye s 5; ibnu'l-Cevzi cl-Mevgu';1c, II 328 ·• A{1mc.-diyyt: s 31; t!-E.sniru 1-merfu 'a s 295

202

Soylediler ya hatun noldt size Ol didi ittim gUnaht ki kat! Didiler soyle bizi yakt1 iihtn Hatun itti ki uludur kat! ol Ol didi kim aglama soyle bana Aglayu aglayu bir iih eyledi Didi kim ktldtm zina ben yii Resul Dogdu am bilmesin kimse deyu Gark olundu hal i\:inde ol ogul Bunca isyan i;ileri ben ktlnu~am 01 Resul itd ki ktldm zan sen 01 saHiH asn ben zan eyledim \=UnkU sen eylemedin terk-i nemaz

islamiyat II (1999), sayt 3

Agladtgm ne sebeb nold1 size Daglara disem getUrmez takati Ulu daglardan biiyUk mil giinahm Soylemeye ar iderim ya Resul Belki bir derman olma derdiqe Sermsara ol gUnah1 soyledi Hamile kaldtm zinadan bir ogul Saldtm am sirke i~re aglayu Satt:m ol sirkeyi halka ya Resul Tevbeler olsun nedamet bulmu~m Saldm ashab i\:ine giryant sen I3elki fevt iuin deyu havf eyledim Rahmeti ~okdur Huda'nm ktl niyaz2S

Ahmed!, Uveys el-Kareni'nin Hz P"eygamberi ziyaretiyle ilgili astlSJZ hikaye­yi de ana-baba haklan bahsinde zikreder 26

Abmediyye'nin en onemli b0ltimlerinden biri, aile ve kan-koca haklanyla ilgi­li boli.lmudur <;,:unki.i bu oo!Um, Osmanh-Turk toplumunda ve daha geni~ planda butun !slam toplumlannda egemen alan ataerkil anlayt~m ~ok net bir gori.lnti.isii­nti vermektedir Kur'an m ogretileri ve Hz Muhammed' in · sunnetiyle hi~ uyu~ma­yan birtaklm rivayetler Hz Peygamber'in agzmdan verilmekte, bu anlaumlara ba~­ta Hz Fattma olrnak i..izere, Hz Peygamber'in ailesi de alet edilmektedir

Ahmedi:'ye gore hantm soziine muhalefet Peygamber emridir:

Bir munasib var hikayet dinle yar Var idi ;iehr-i Dtme§ki de biJ er Dir idi ben nakts akla uymazam" 0 1 kim avretin eger sozundedir 01 Resul-0 Ekrem didi kavl-i bi.itUn

Zenlerin s6zune kt!ma itibar Merd-i kamil avrete olmazdt har Avrete uyana akll dimezem 01 dahi avretcileyin bendedir SOziinUn aksini idin avretin"'

Ahmed!, hikayenin devammda, bu had isin hikmetini beyan ederken, dama c.,:1kan kocasm1 imtihan etmek isteyen kadmm durumunu ornek verir Kadm ~a­ka yollu kocasma "sakm ha a~agtya di.i~meyesin " der Adam da hadisin(!) huk­mune uymak iGin kendini a~ag1ya atar Ayag1 kmhr Tam da o esnada Yez!d, Hz Huseyin uzerine gondermek i~in asker toplamaktadn Tabiat1yla ayag1 kmk adam askere almmaz ve Hz Peygamber'in torununa kar~1 sava§mak gunahmdan da boylece kurtulmu~ olur Kendisini kmayan aklr noksan kansma da i§in sun­m ~oyle a~1klar:

Avreti itti ana kim ya ki~i

Ol didi kim ak1lem ben ya hatun Eyledim ben slinnet-i {ierl eda

" A/.lmediyye s. 44-45 "' A gt. s 48-51

Kim delU olan ktlur i~ bu i~i Avrete uyan degil akh btitiin Bunda vardtr hikmet-i Bari Huda29

'· ilgili hadis i.;in bkz Buhari, ei-Cfimi'u ;~-$<1~lih, <;:agn Yaymlan, istanbul 1981, Hayd, 6 "' Al_1mediyye 78. Benzer bir rivayet i.;in i~in bkz., Muhammed ei-Be~ir Zafiru'l-Ezherl, "Ta~~fru'/-

mu\limin mine'/-e~ladf!ii'l-mevr;iu 'ati 'alii 5eyyidi1-murse/i"n, Beyrut 1985, s 150 "Agt s 79

Bir Tasavvuj $airi Ahmedi nin Hadis Kulturu 203

Ahmed!, kan-kacamn birbirletine a lan haklanm klZl Fattma'mn sarusu uze­rine Hz Peygamber'in dilinden nazmeder. Iamamen astlstz alan bu diyalagdan makul bulunabilecekleri bir tarafa btrakarak, kadm-erkek ili~kilerinde alumsuz tutumlann kaynagt alan omekleri vermek istiyoruz Diyalog §by!e ba§lar:

01 Resul-u fahri alem s6yledi Fattma hazretleri dir ya Ebt Avretin usttinde er hakkt nedir~

Erlere ktlsa zeni muhalefet Bunlan bildir bize olsun ayan Ba~ladt sultan-t alem soykdi ( ) Avret erin kadrini bilse yUce Alu ytl!tk virilir ana sevab ( ) Mehrini bagt~!asa zen erine Hac ile umre sevabmt bulur Eylese bir avret erine dua 13u duast yegdir altrnt§ seneden Su taleb irse ki~i avret vire Bir sene!ik taatinden hOb ola Zen taamt kayuub hawlasa Gozleri aetyuben aksa ya~t

Elini btt;ak kese aksa kant Avreti er online kosa taam Zen cenabetten tegassOI eylese Bit senelik sevabmdan yeg ola ( .)

Hahkmdan gayriye secde ktztm Secde ittirirdim ere avre ti-'1

Bir erin gc)vdesi kan ile irin 6deyebilmez hukukun ki§inin'~

Ol ktzt Fatnna sultana didi Kat; sua! idem sana bildir beni Avretin er ustlinde hakkt nedir? Yevm-i mah~erde ne b ulur aktbet Hi ki oluna itaatte zenan Ya ktztm dinle beni h~a didi ( .)

Ktlsa hizmet ona bir gun bir gice Aktbet cennet dilrur ana meab ( )

01 nikah akc;t:sinin her birine Cumle isyan i~leri yarhganur Razt ola ya ki~i senden Huda Hakka bunca ibaget itmeden NO~ idince zen ayak iizre dura 13undan ekrem ecri ol hatun bula Ya taiim ip1n sogam dograsa Gormeye hie;: ol cehennem ate~i Bir ~ehidin ecrini vire Gant Bula bir haccm sevabmt tamam Yahud zevcinin siyabmt yusa"' Bundan a Ia ecri ol hatun bula (. ) Caiz olsa emr iderdim ey gozum Ta ki onunla bulaydt cenneti Olsa ger yalasa avreti amn Bunca ahkakt var anda ki~inin33

Hz Fa.tlma bu diyalagun sanunda babasma bir saru sorar ve uzunca bir ce­vap aln Halk i~inde, ozellikle kadmlar arasmda c;:ak yaygm alan bu hikayeyi ba­ZI ktsaltmalarla veriyaruz:

Fiittma itti eya devletlO eb Daima zevci nzasrnda ola Sbyledi sultan-! alem ey ktZLLTI Var fa lan mahalde stdkt butlin Ta~ra pkmaz var ana ziyarete Fatuna itti aceb ne ile ol

Boyle hatun ola mt ;;;imdi aceb? Bunca takrir ittigin ecri bula Cumleden birini sana diyeyim Eri benna cennet ehli bir batun Senden evvel gire yarm cennete Benden evvel girer cinana ol

"' Benzer bir rivayet ic;:in bkz el-Acluni, Ke~fu l-{laf5, Beyrut h 1351 basktsmdan ofset, I 104 " Tirmizi, Suncn, <;:agrt Yaymlart, istanbul 1981, Rtdil 10 " er-RGdanl, Biiyiik &dis Kiilliy.m (Cem'ul-fevfild), ~:ev Naim Edogan, iz Yaymohk, istanbul

1996, ll 269 " Ai.llnediyye ~ 84-86

204 islamtyat II (1999), sayr 3

Didi ya ktztm o hatun gayeti Zevcine vardrr anm itaatt Ol sebebden hak nzasm bulmu§ ol Cennet-i ndvant satm almr~ ol Fattma andan olut yola reviln Hatunun evine vanr ol zeman Kapusm hagh gori.ih dak eyledi Geldi hatun kapuya kimdir dedi Agzma bir nesne altm~ soyler ol Kohne zenler gibi savtm eyler ol Ben seni geldim ziyaret ktlmaga Sohbetinle hem mil§enef olmaga Hatun e§idub ozurler diledi Sen beni afveyle sultamm didi Hak-i payine gerekdir hen gekm Ta;~ra varmam bu i§e gorme elem Ben bu bab is:re arusen girmi§em Meyyitim <;tkmaga ahid k!lmt§am Ne ~eadetlu bana kim sen beni Gormege geldin eyil carum cam Canunt isar ideyim sana ben Ktl kerem tehir idub yanna sen ?ol erimden destur olmad1 bana lc;:eru girmege sultanun :~ana Ak~am1 gelur diyeyim ki§imt Ktl kerem incinme sen bu i§ime Destur alma ymca seni goremem Nur cemillinle mu~rref olamam Fatrma gitti <;_:Lin ak~am olur Geldi zevci hatunu izin alur Fatrma hazretleri subha · irer Aldt Huseyn i kucagma gider Oak ider babt bilur geldi hatun 01 Huseyn ~ht mean bildi hatun Didi kim ya Fattma kim var bile 01 didi oglurn Huseyn imdir bile Hatun itti Fattma sana izin Aldtm amma yok Huseyn ~aha izin Gtl kerem eyle beni afveyle sen Alaytm izni Hi.iseyn ~ahtma ben

Ak~am Hi.iseyin'e izin alma ama bu sefer Hz Fatima, enesi sabah evde kal­mak istemeyen Hasan'1 da yamna alarak gider Iabiatlyla onun i~in de izin alm­masJ gerekir Aym minval i.izre izin i~lemleri tamamland1ktan sonra Hz Fattma bunun sebebini ogrenmek ister:

Fatuna itti eya stdki hlitun Ba hususa sencileyin pire zen OJ d idi ya sad1ka sLiltan-I men Mahrem olanlara da erden izin ( ) A\,.uben kapuyt ana virdi yul 6ptli elini ozuder diledi Fattma g<>rdli an1 nevre~te-~ah Fattma itti senin taze tenin c;:;tkartu bir nesne agzmdan nihan Avretin savtt didi avret duri.ir Kapudan ~ayed bir adem gide Kalbine ~ayed fena ~ey iii~e Agz1ma bir nesne alup s<">ylerem

Zenlere mahremdir u~aklai hatun Mahrem oglundan ka<;mrnagm neden Sen de namahrem degilsen can-1 men Almaymca goremem olma haz!n ( )

l<;eriye girdi ol ]~int-i Rest11 Merhaba geldin eya camm didi Husn-i ahsen sanasm bir afi'tab Rengine uygun degil savtm senin Eyledi savH hakikisini beyan S<>ylese namahreme avret dtirur Ol benim savH hakikim i~ite Ben sebeb olmu§ oluram ol ~ Koca zenler gibi savttm eylerem

Kadm Hz Fattma'ya ozlemini anlatnken dt~anya ~Jkamamasmm sebebini de ~oyle apk!ar:

Sizlert; maluem di.irur has-u avam Ta;1ra <..aiz sizlere nur-u dldem

Hikaye ~oyle devam eder:

Golge yen~ Fattma itti h1ram Hatunu donsuz gorur ol mah-1 rt1

Sizler ummu l-mu mininsiz fil-enam Bizlere ta~ra haram olmu~ nidem

Bir gune~ yere batun ider ktyam Hem gc.>rur bir hadiye ic;inde su

Bi1 Tasavzn~f ~airi Al.nnedi'nin Hadi.> Kti.ltiirii.

Ekmegiyle suyu gune~den yana . GC>lge ye rin var aceb o turmazsm Ekmegin suyun gUne~de astlu 01 d idi benna d u erim i~dedir

0 1 benim i~in gune§krde yanar Ekmegi suyu gOne~lerde amn Donumu giysem ere zahmet ktlur Ta t,: tkannca ana donumu hen Badiyt! ile suyu baztrlaram Bilmezem zevcin !lzasmda beni Fattrna itti eya hatun ki~i

Ne hub idersin n zastnt erin Bil ki gonde rdi beni atam sana Yok sana yann hesab ilt: n ab

Fatima sordu bu i§leri ana Var ayak don un aceb bu giymezsin, Bunda kim bais nedir ey mah-t rG Daima i§in am giine~edir

I3en nice golge yire idem karar Ben dahi korum anm s;undur bilin 01 cima anmda te hirim o lur O luram asiye o l sultan-t men Tizce amnia tegassOl e ylerem Ha§r ider mi Hahkun mah§er giinO Bahttlu sencileyin olan ba§t Buldtm amnla nzasm Bari'nin Cennet i\e vir didi mujde ana Benden evvel hulastn cennet meab

205

Ahmed!, bu hikayenin sonunda bi.itiin erkeklerin amin diyecegi bir dua yapa~ :

Ya ilahi kJl mut!a zenleli lstemez senden z!ba, dlba, h.ar!r

Her dO alem ral1at ola erle ti Hukaya kani dUrlir do~er hasnJ.i

Kocasma itaatkar hammlarm ahvalini boylece naklettikteR sonra Ahmed!, is­yankar (nii~ize) hammlann durumunu da yine Hz FatJma kanahyla, Hz Pey­gamber e ~oyle a nlattau:

13ir dahi sultan-t atem sbyledi Kangt avret ki b ula vekkare yo! Hak am me!O ne ktlur lu~m ile lncidir ols<t diliyle erini Yuruye ol dili yerde sUrune Zevci muhtac o lsa avret ma!tna O I mezarmd.an yUzU dura kara Et mahndan vire bir dirhem kan Her ne taatt 0lursa ol zenin Her duasmda erini anmasa ( ) Avre tinden razt o lmasa ki;ii Ol ibadatt ant kurtaramaz Hakka yalvanp tevbe kdsa ol Er do~ege avre tine gel dise HaZlf olunmu~ ana ktilll azah Erie avrer bir deve uzre o la I3<)ylece iste r itaat erlere I e nnure urmu~ olsa avret nam Ekmegi yanar olursa vara ol

' A./lmcdinc. s 8H-90 " Be nzer b ir rivayet i~in bkz I irmizi Rtdii 10

Fatima sultana takrir eyledi Zevcine ktl~a yuzi.inli o l melul Yerleri giikler melekler i bile Bula yartn yetmi~ ar~tn dilini b yle t,:eklib gide mah~er yirine Viunese o l ki§isinin eline Ta divan-t mah§ere oyle vara Dimese ya bilmese am eri O lunur ciimle sevab e rinin Makbule varmaz duas1 neylese ( ) Olsa daim Halika taat i~i

Amnia cenneti ol bulamaz's Tevbesi ol avretin olmaz kabul 0 1 itaat eyle,ohen gelmese O lunur ana yarm di.irlii azab* Er cima isterse avret dim ola'' 13iiylece ister icabet erlere Er cimaa c;agn trsa ol zeni Yansm ol ekmek icabet ktla o l38

' !3kz EbG Dav\1d 'iuncn, <;;agn Yayml<trt, istanbul 1981 Nikah 41 F ibn Mace 5unw <;;agn Yayml<tn istanbul 1981 Nikah 4 '" Tinnizi Rtda 10

206

Almasa erinden izni avreti 01 orucunda sevabt olsa ger

Ahmed! bu k.tsrtu da bir dua ile bitirir:

Ya ilahi vir bize ahsen yatak

islamiyat II (1999), say1 3

Nafile oruca ktlsa niyyeti'9

Ol sevabm cUmlesin alur er

Na§ize zenlerden it hizi trak"'

Ahmed!, kadmlara kar~t soguk c,luran erkeklerin halinr izah ederken de bazr rivayetlere telmihde bulunur ve Cenab-1 Hakk'm birbirlerine unsiyet etrneleri i~in yarattrgt iki cinsi adeta du~man gosterir:

rab-r erler ekseri rahman!dir Hir,; olur mu Rahmani ~eytan ile Bir dahi erin r,;ogu ehl-i cinan Cennet ehli hi<; cehen,nem ehline

r ab-1 zenlerin r,;ogu ~eytan!dir11

iJifeti ktlsm rru ate~ rna ile Ekseri ehl-i cehennemdir zenan" Dlfet ider mi adUv blrbirine'-'

Abmediyye'den naklettigimiz rivayet brneklerine son verirken kitapta, diger peygambederin kahramam olduklau ve mevsukiyetleri son derece ~i.ipheli bir s;:ok hikayenin yanr s11-a, Hz Muhammed'in hayatma dair, hi~bir tarih ve siyer ki­

tabmda bulunmayan, tamarnen gers;:ek dt~t, hayali bazt olaylara yer verildigine i~aret etm~k istiyoruz Bunlar arasmda, burada sadece oietini vermekle yetine­cegimiz, EbG Cehll in Hz Peygamber'e kazdrgr kuyu olayt ger~ekten ilgin~tir

Ahmedl'nin 'ihanet' bahsinde zikrettigi bu olaya gore EbG Cehll, avlusuna bir kuyu kazarak Lizerini brter ve Hz Peygamber 'e haber gondererek, kendisine di­ni teblig etmesi is;:in evine davet eder Cebrail tarafmdan durumdan haberdar edilen Hz Peygamber, kaprdan geri doner Pe~ine dli~en EbG Cern! kendi kaz­dtgi kuyuyu unutarak ir,:ine dli~e1 <;:tkarmak ir,:in yaprlan bliti..in c;abalar sonu~­

suz kahr Kurtarmak ir,:in kendisine ip uzab.ldiks;:a kuyu a~agtya iner. <;:aresiz ka­lan EbG Cehll, kendisini sadece onun kurtarabilecegini di.i~i.inerek, dinine gire­cegi vaadiyle Hz Muhammed'in pgulmasmt iste1 Hz Muhammed kuyunun ba­~ma gelir ve "bismillahirrabmanirrabi'm" diyerek sag elini uzattp Ebu Cehil'i ku­yudan r,:1kartn Kurtulan EbG Cehll, verdigi sozi.i unutur ve sa rk.ttrlan bu kadar ipin yapamad1gmr bir eliyle yapan Hz Muhammed 'e, "sen sihitbazlann Listadt­sm" diyerek ki.ifrlinde devam eder 1;

Degedendir·me ve Sonus:

Kitabm yakla~1k dbrtte birlik kiSffilOI ele aldtgtmtz bu incelemeden anla~Jl­

maktadtr ki, bil ~ogu uydurma hadis mecmualannda bile yer almayan di.izmece rivayetlere dayamlarak verilen bu oglitler, yap1lan misihatlar, ne yaztk ki cahil balk nazannda, Hz Peygambe!in emir, uyan ve tavsiyeleri gibi algtlanmakta ve

''' He.nzc:r b ir rivayc:c ic,;in. bkz Huh:lr! Nikah 86 '' Abmt-diyye s 91-92 · • Benze r bir rivaye.t ic,;in bkz I irmizi, Rrda , 9 " Bkz Buha ri lman, 21 " A!unediyye; s. 93

:!.' 4\f[e, > 1%-198

Bir Tasaz,c,uj Saitt Abm.edi nin Hadis Kaltiiru 207

oyle uygulanmaktadtr Bu anlaumlar Hz Peygamber'e atfedilmeden Ahmedi'nin veya bir ba~kasmm kendi goru~ ve arzulan olarak sunulsaydt, ~ok fazla bir one­mi olmayacaktt <;:unku Ahmed! ve digerleri dinde me~ruiyet kaynagt degildirler Ancak Hz Peygamber, bu dinin ilk mubelligi, mufessiri, muallirnidir ve bir me~­

ruiyet kaynagtdu Zaten uydurma hadislerin ortaya pkt~mdaki temel espri de, insanlau etkileyebilmek i~in bu otoriteye dayanma arzusudur Ne kadar iyi ni­yetli olunursa olunsun, Hz. Peygamber adma hadis uydurmak mazur goriile­

mez Bunun hukmu, hadis alimlerine gore de haramdu Ai:Jmediyye kitabmda yer alan rivayetlerin ve an!at:Jlan hikayelerin rumiinun Ahmed! tarafmdan uydu­ruldugu gibi bir iddia ileri surmuyoruz Zira !slam tarihinin 1 asrmdan itibaren, Ahmed!'nin ya~adtgt 12 hicri asra gelinceye kadar nice hadisler uydurulmu~, halk kulturunde nice hikayeler uretilmi§tir <;:ok abartth ve bir r,:ogunu hayali bul­

dugumuz bu ilgin~ hikayelerin ve Mevcju'at kitaplannda bile yer almayan fakat Hz Peygamber'e kolayca isnat ediliveren bu uzun rivayetlerin, kaynagmt tespit etmek de ayn ve onemli bir ara~tnma konusudur 45 Aslmda Ti.irk halkmm din! ktilti.irunu besleyen ve baztlanmn ismine yuka!lda i~aret ettigimiz kaynaklann bir bi.lti.in olarak ele ahmp halkm din! ki.ilti.irunun olu~masmdaki yeri ve e tkisi­nin tespiti ve bunlann sahib kaynaklarla mukayesesi ba~lt ba~ma bir dokto ra ko­nusu olacak onemdedir

Burada temas etmek istedigimiz bir ba~ka husus da, Ai:Jmediyye'de yer alan ve ozellikle kadmlar hakkmda olumsuz kanaatler i<;:eren baZI rivayetletin, me~­

hur hadis kaynaklanmtzda bulunuyor olmastdn Bu durumda yaptlmast gere­ken, KUJ'an-t Kerim ve Hz Peygamber'in sahih si.inneti t~tgmda bu kaynaklann gozden ge<;irilmesi ve gerektigi yerde tenkide tabi tutulmastdu Hit;: ~i.iphesiz

Kur an-t Kerimde de, Hz Peygamber'in sunnetinde de ataerkil unsurlara rastla­mak mlimktindi.ir <;:unki.i Kur'an'm indigi ve Hz Peygamber'in de i<;:inde ya~a­dtgt toplum, ataerkil bir yap1 arzetmektedir Ancak hu kaynaklarda kadmt, erke­gin bi.itlin isteklerine amade bir hizmetr,:i veya kole gibi gosteren, onlann me~ru

isteklerini bile kale almayan bir anlatun yoktur Bu yl}zden biz, Allah ve Peygam­ber sevgisiyle me~bu, halka iyilikleri ve gi.izellikleri anlatma ~basmda olan -Ah­med! gibi- kimselerin bilgi ve dikkat eksikligiyle, halkt yanh~ yone sevk etmele­rine ve ozellikle de din gibi hassas bir alam, yanh~ gelenek ve goreneklerimizin, tarihi si.irer; i<;inde olu~arak adeta dogal hale gelen sakat telakkilerimizin me~ru­la~tmlma arao gibi kullanmalauna kar§t t;tktyoruz I epkimiz ve tenkitimiz iyi ni­yetlere, iyiliklere ve guzelliklere degil, koru niyet, bilgisizlik, ihmal ve o lumsuz­luklaradn

" MeVi;fO'il kitapl:mnda bulunmayan bu uzun rivayetler, hadis mecmualanmn hernen hemen son ~eklini aldtgt ti<;tincil hicri astrdan sonra da uydurma hadis faaliyetinin, ozellikle Arap o lmayan toplumlarda bir olr,.iide devam ettigini gostermektedir Bu durumda yeni Mev{JO'fit kitaplannm derlerunesine ihtiyas,: goriilmektedir