a koim

96 τχ 100 APXAIOΛOΓIA amp TEXNEΣ

ρόκειται για το επίσημο κοι-μητήριο της Αθήνας και βρί-

σκεται στο κέντρο της πόλης Από ιστορική και καλλιτεχνική άποψηθεωρείται πολύ σημαντικό Το κε-ντρικό του τμήμα συμπεριλαμβάνειαξιόλογα γλυπτά και αποτελεί ου-σιαστικά μια υπαίθρια συλλογή αντιπροσωπευτική της γλυπτικήςτου 19ου αιώνα

Περίγραμμα των αθηναϊκώνκοιμητηρίων

Τους χώρους ταφής και τις ταφικέςσυνήθειες στην Αθήνα των προϊστο-

ρικών και γεωμετρικών χρόνων τιςγνωρίζουμε από το πλούσιο ανα-σκαφικό έργο των τελευταίων δεκα-ετιών Σύμφωνα με αυτό ταφές εμ-φανίζονται πάνω στην Ακρόποληγύρω από αυτήν και στην περιοχήτης μετέπειτα Αγοράς που ιδρύθηκεαπό τον Σόλωνα1 Στις αρχές του 6ου αιώνα πΧ παύ-ουν οι ταφές στην Αγορά ενώ συνε-χίζονται δυτικά του Αρείου ΠάγουΠιθανώς αυτή την εποχή να χρονο-λογείται η διάταξη που καθορίζειτην ταφή των νεκρών εκτός των τει-χών της πόλης Νέο συγκροτημένονεκροταφείο εμφανίζεται το δεύτερομισό του 6ου αιώνα στον Κεραμεικόπου σταδιακά καθιερώθηκε ως το επισημότερο των εκτός των τειχώννεκροταφείων της πόληςΚατά τους κλασικούς χρόνους εμ-φανίζονται πολλοί τάφοι εκτός τουπεριβόλου ο Κεραμεικός συνεχίζεινα είναι το μεγαλύτερο και επισημό-τερο νεκροταφείο ενώ στο ΔημόσιοΣήμα θάβονται οι πολιτικοί άνδρεςκαι οι ήρωες πολέμου Προς το τέ-λος της ελληνιστικής εποχής η συ-νοικία της Κοίλης απομονωμένηαπό την υπόλοιπη πόλη εξαιτίας τουδιατειχίσματος χρησιμοποιείται γιατην ταφή νεκρών ενώ στα ρωμαϊκάχρόνια συγκροτείται εκεί εκτεταμένονεκροταφείο2Οι ταφές των πρώτων Xριστιανώναρχικά ακολούθησαν την προγενέ-στερη παράδοση αργότερα όμωςκαθιερώθηκαν χριστιανικά νεκροτα-φεία και μέσα στην πόλη στη νότιαπλευρά της Ακρόπολης Στις περισ-σότερες περιπτώσεις διαπιστώθηκεη ύπαρξη εκκλησιών μονόκλιτωνβασιλικών μικρών διαστάσεων που

Η εξέλιξη του Αrsquo Κοιμητηρίουτης Αθήνας μέχρι τα χρόνιατου Μεσοπολέμου

Το Α΄ Κοιμητήριο της Αθήνας είναι το πρώτο συγκροτημένοκοιμητήριο που ιδρύθηκε στην πόλη στα πρώτα χρόνιατης σύστασης του νεοελληνικούκράτους Ο αρχικός του πυρήνας ο οποίος διακρίνεταιμέχρι σήμερα δημιουργήθηκεστα πρώτα χρόνια της βασιλείαςτου Όθωνα και σταδιακά επεκτάθηκε καταλαμβάνοντας τη σημερινή του έκταση

Μαρία ΔανιήλΑρχιτέκτων Μηχανικός

MSc laquoΠροστασία Μνημείωνraquo ΕΜΠ

1 Χάρτης των Αθηνώντου 1866 Α ΜοmmsenAthenae Christianae Lipsiae 1878 Πηγή ΓεννάδειοςΒιβλιοθήκη ΑμερικανικήΣχολή Κλασικών Σπουδών

Π

97APXAIOΛOΓIA amp TEXNEΣ τχ 100

χρησίμευαν ως κοιμητηριακοί ναοί3Κατά την περίοδο της Τουρκοκρα-τίας οι ταφές τόσο των Χριστιανώνόσο και των Τούρκων γίνονται μέσαστην πόλη Οι προύχοντες Χριστια-νοί και ιερωμένοι θάβονται μέσαστους ενοριακούς ναούς ενώ οι α-πλοί πολίτες στους περιβόλους αυ-τών Οι ταφές των Τούρκων γίνονταισυνήθως στον περιβάλλοντα χώροτων τζαμιών τους αλλά και σε συ-γκροτημένα νεκροταφεία που εμφα-νίζονται δυτικά της Ακρόπολης4 καικοντά στο Ολυμπιείο με την ονομα-σία laquoΜνημούριαraquo5 Οι ξένοι θάβο-νται στο Θησείο (στην εκκλησία τουΑγ Γεωργίου) και στη μονή των ΚαπουτσίνωνΜετά τον καθορισμό της Αθήνας ωςπρωτεύουσας του ελληνικού κρά-τους οι ταφές των Χριστιανών γίνο-νται σε ειδικό νεκροταφείο μετά τον

Ιλισσό και νότια του λόφου του Αρ-δηττού στο σημερινό Α΄ Κοιμητή-ριο Η ίδρυση αυτού του νεκροτα-φείου βασίζεται στο Βασιλικό Διά-ταγμα της 28ης Μαρτίου9ης Απριλί-ου του 1834 που δημοσιεύθηκε στοΦΕΚ 16651834 στο Ναύπλιο Σύμ-φωνα με αυτό απαγορεύτηκαν οιταφές στις εκκλησίες και ρυθμίστηκεη λειτουργία των νεκροταφείων τουκράτους Με το ίδιο διάταγμα ανατί-θεται στη δικαιοδοσία των Δήμωνκαι Κοινοτήτων η ίδρυση η συντή-ρηση και γενικά η ευθύνη της λει-τουργίας των νεκροταφείωνΤαυτόχρονα το Θησείο έπαψε ναχρησιμοποιείται ως ναός του Αγ Γε-ωργίου αφού χαρακτηρίστηκε ωςαρχαιολογικό μνημείο με συνέπειατην κατάργηση των ταφών των ξέ-νων δογμάτων Οι Διαμαρτυρόμενοισυνέστησαν τότε νέο νεκροταφείο

κοντά στο Στάδιο και δίπλα στονΙλισσό στη θέση όπου προέβλεπεβοτανικό κήπο το σχέδιο Κλεάνθη-Σάουμπερτ και στον σημερινό κήποτου Ζαππείου Το νεκροταφείο αυτόσυστάθηκε πριν από το 1837 αφούαπεικονίζεται ήδη σε χάρτες της επο-χής αυτής6 Οι Καθολικοί Βαυαροίαρχικά είχαν δημιουργήσει νεκρο-ταφείο στο Π Ηράκλειο κοντά στονκαθολικό ναό του Αγ Λουκά7 ενώταυτόχρονα οι λιγοστοί υπόλοιποιΚαθολικοί χρησιμοποιούσαν το νε-κροταφείο του Αγ Λαζάρου8

Το Α΄ Κοιμητήριο

Το Α΄ Κοιμητήριο εκτός από το ορ-θόδοξο τμήμα που καταλαμβάνεικαι το μεγαλύτερο μέρος του κοιμη-τηρίου περιλαμβάνει το ισραηλιτικότμήμα έκτασης 2 περίπου στρεμμά-των το προτεσταντικό τμήμα έκτα-σης 85 περίπου στρεμμάτων και τοστρατιωτικό τμήμα έκτασης περίπουενός στρέμματος

1 Το τμήμα των Ορθοδόξων α Ο αρχικός πυρήνας

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς δη-μιουργήθηκε το Α΄ Κοιμητήριο Τοπρώτο σχετικό έγγραφο αφορά στηνπεριτοίχισή του και χρονολογείται το1837 ενώ από τα γραφόμενα σε αυ-τό συμπεραίνει κανείς πως υπήρχεκαι παλαιότερα Η ύπαρξη επιγρα-φών του 1837 σε ταφόπλακες μπο-ρεί να ενισχύσει την αποδοχή αυτήςτης χρονολογίας ως απαρχής του νεκροταφείου με την προϋπόθεσηότι αυτές δεν προήλθαν από ανακο-μιδή οστών9Στο Πρωτόκολλο του Δήμου Αθη-ναίων για πρώτη φορά το 1838 επίδημαρχίας Δ Καλλιφρονά (1837-1841) αναφέρεται ότι υλοποιείται ηανέγερση νεκροταφείου ανατολικάτης πόλης που ήταν αρκετά ευρύ-χωρο χωρίς όμως νεκροτοίχισμανεκροστάσιο δενδροφυτεύσεις καιφύλακα10 Αργότερα από τον προϋ-πολογισμό του Δήμου Αθηναίωντου έτους 1839 επιβεβαιώνεται πλέ-ον η λειτουργία του

2 Τοπογραφικό σχέδιο τουΑ΄ Δημοτικού Νεκροταφείου κλ 1500 θεωρημένο το1896 επί δημαρχίας Λ Καλλιφρονά Πηγή Ελληνικό Λογοτεχνικόκαι Ιστορικό Αρχείο

Α

Β

Γ

Δ


Δεν είναι γνωστό επίσης με ποια δια-δικασία επιλέχθηκε η συγκεκριμένητοποθεσία για τη δημιουργία του νέ-ου νεκροταφείου Βασίστηκε στο Βα-σιλικό Διάταγμα του 1834 laquoΠερί τωννεκροταφείων και του ενταφιασμούτων νεκρώνraquo Πιθανώς στην επιλογήνα συνηγορούσε η παριλίσσια θέσητου ώστε να διατηρούνται θρησκευ-τικές ή μεταφυσικές δοξασίες σχε-τικά με το νερό ως στοιχείο καθαρ-μού αλλά και για τη διατήρηση τηςυγιεινής11 Σημαντικό ρόλο θα έπαιξε το γεγο-νός ότι το μέρος ήταν εύκολα καιγρήγορα προσπελάσιμο αφού βρι-σκόταν σε κεντρικό οδικό άξονα τησημερινή οδό Αναπαύσεως η οποίαοδηγεί στο Α΄ Κοιμητήριο και ταυτί-ζεται με την αρχαία οδό που οδη-γούσε από τις Διομείες Πύλες στοΣούνιο12 Ο ίδιος αυτός δρόμος σταχρόνια της Τουρκοκρατίας συνέδεετην περιοχή με την πόλη μέσω τηςΠύλης του Αδριανού13Άγνωστη είναι η αρχική έκταση καιτο αρχικό σχέδιο του κοιμητηρίουΔεν εμφανίζεται σε κανένα από τααρχικά τοπογραφικά σχέδια της πό-λης και σε καμιά απεικόνιση ή μαρ-τυρία ενδεχομένως λόγω της περιο-ρισμένης του έκτασης ενώ το νεκρο-

ταφείο των Διαμαρτυρομένων σημει-ώνεται ήδη από το 1837Γνωρίζουμε όμως από δημοσίευματης εφημερίδας Αθηνά του 1840 ότιτο ίδιο έτος κατασκευάζεται εκκλη-σία και κατοικία ιερέα και φύλακακαθώς και ότι το 1842 επί δημαρ-χίας Α Πετράκη (1841-1844) συ-ντάσσεται Διακανονισμός της λει-τουργίας του νεκροταφείου ενώστην πρώτη περίοδο δημαρχίας τουΓ Σκούφου (1851-1863) έγινε ηlaquoΣχεδιογράφησις και η μόρφωσιςδενδροφύτων οδώνraquo14 Η πρώτη απεικόνιση που σώζεταιμέχρι σήμερα είναι του 1860 ότανστο laquoΤοπογραφικόν Σχέδιον των Α-θηνών και των πέριξraquo που συντά-χθηκε από τον Ε Καλλέργη εμφανί-ζεται ο αρχικός πυρήνας του νεκρο-ταφείου γύρω από το ναό του ΑγΛαζάρου Το σχέδιο αυτό παρου-σιάζει ένα ορθογωνισμένο σχεδόνοικόπεδο που η μια του επιμήκηςπλευρά είναι παράλληλη με την αρ-χαία οδό προς το Σούνιο ενώ η άλ-λη εμφανίζει αποτμήσεις Αξιοσημεί-ωτο είναι το γεγονός ότι λίγο μακρύ-τερα εκτός του νεκροταφείου και με-τά το ρέμα της Γούβας διαπιστώνε-ται η ύπαρξη μικρού τούρκικου νε-κροταφείου Η ίδια σχεδόν απεικόνι-

ση εμφανίζεται και στο χάρτη των Α-θηνών του 1866 του A Mommsenστο βιβλίο του Athenae Christianae(Lipsiae 1878) (εικ 1)

β Οι επεκτάσεις του κοιμητηρίου

μέχρι το 1910

Το ίδιο περίπου περίγραμμα ελάχι-στα μεγαλύτερο εμφανίζεται καιστον τοπογραφικό χάρτη της περιο-χής των Αθηνών που εκπονήθηκε το1875 από τον J Kaupert15 παρότι εί-ναι γνωστές οι επεκτάσεις που έγι-ναν16 Συγκεκριμένα την περίοδο1859-1890 αγοράστηκαν συνολικάlaquoσαράντα επτά χιλιάδες οκτακόσια ενενήντα τρία και σαράντα ένα(4789341) τετραγωνικά μέτραraquo17Επί δημαρχίας Λ Καλλιφρονά (1895-1899) θεωρείται στις 7 Ιουνίου του1896 από μηχανικό του Δήμου Αθη-ναίων και από τον Δήμαρχο Καλλι-φρονά τοπογραφικό σχέδιο του Α΄Κοιμητηρίου σε κλίμακα 1500 (εικ2) Το κοιμητήριο είχε έκταση 69447τμ και χωριζόταν σε πέντε τμήματαπου διακρίνονται στο σχέδιο με ε-

3 Απόσπασμα τοπογραφικού χάρτη που εκπονήθηκε το 1905 από τη ΣχολήΥπαξιωματικών Απέναντι από το Στάδιο εμφανίζεται το νεκροταφείο τωνΔιαμαρτυρομένων πριν από τη μεταφορά του Πηγή Α Παπανικολάου Κρίστενσεν ΤοΠαναθηναϊκόν Στάδιον ΥΠΠΟ Γεν Γραμ Ολυμπιακών Αγώνων Ιστορική και ΕθνολογικήΕταιρεία της Ελλάδος Αθήνα 2003

4 Απόσπασμα χάρτη τηςπόλης των Αθηνών του1930 Κ Μπίρης ΠηγήΕθνικό και Ιστορικό ΜουσείοΑθηνών


στιγμένη κίτρινη γραμμή Στο σχέδιοδιακρίνεται επίσης εμφανώς το πα-λαιό τμήμα του κοιμητηρίου με τηνπλατεία του Αγ Λαζάρου εμβαδού808 τμ Ο παλαιός πυρήνας γύρω από τονΆγ Λάζαρο δεν έχει καμία χάραξησε αντίθεση με το υπόλοιπο κοιμη-τήριο που έχει οργανωθεί σχεδιαστι-κά σε ορθογωνισμένο κάνναβο δη-μιουργώντας μεγάλα τμήματα ταφήςπλάτους 5-6 μέτρων ανάμεσα σεφαρδείς δρόμους πλάτους 4 μέ-τρων Η διάταξη αυτή υλοποιήθηκεκαι διακρίνεται μέχρι και σήμερα στοίδιο τμήμα του κοιμητηρίου Μεγάλοενδιαφέρον παρουσιάζει η σήμαν-ση των οδών του κοιμητηρίου στιςοποίες έχουν αποδοθεί τα ονόματατου Όθωνα της Αμαλίας καθώς καιδιαφόρων ηρώων της Ελληνικής Ε-πανάστασης Το σχέδιο αυτό προ-φανώς εκπονήθηκε για τη μελέτηοργάνωσης του αρχικού κοιμητηρί-ου και των επεκτάσεων αυτού μεσκοπό τον εξωραϊσμό του ώστε νασυμπεριληφθεί στους επισκέψιμουςχώρους της πόλης εν όψει των Ολυ-μπιακών Αγώνων18Το επόμενο σχήμα του νεκροταφεί-ου που εμφανίζεται στον τοπογρα-φικό χάρτη των Αθηνών των Φ Χά-γιερ και Α Δημητρίου του 190019 καιστον τοπογραφικό χάρτη που εκπο-νήθηκε από τη Σχολή Υπαξιωματι-κών το 190520 είναι σαφώς διαφορε-τικό αρκετά μεγαλύτερο και όχι ορ-θογωνισμένο (εικ 3) Περιλαμβάνεισυμβολισμούς δέντρων και δύο να-ούς χωρίς να τους κατονομάζει τονγνωστό ναό του Αγ Λαζάρου και άλ-λον ένα εκτός του νεκροταφείουμπροστά στην είσοδο και επί της οδού Αναπαύσεως Πρόκειται για τοναό των Αγ Θεοδώρων που κτίστη-κε το διάστημα 1899-1901

γ Οι επεκτάσεις του Μεσοπολέμου

Από το 1908 μέχρι το 1930 το Α΄ Κοι-μητήριο επεκτείνεται αφού τη χρονι-κή εκείνη περίοδο αγοράσθηκαναπό τον Δήμο Αθηναίων συνολικάlaquoσαράντα επτά χιλιάδες οκτακόσια ενενήντα τρία και σαράντα ένα

(4789341) τετραγωνικοί πήχειςraquo Η επέκταση αυτή παρουσιάζεται σε το-πογραφικό σχέδιο του 193021 (εικ 4)Το 1924 προτείνεται από το Υπουρ-γείο Συγκοινωνιών22 σύμφωνα καιμε τις υποδείξεις της Δημαρχίας ηαύξηση του χώρου του νεκροταφεί-ου με τη δημιουργία ζώνης φυτει-ών Η επέκταση αυτή ολοκληρώθη-κε μεν σταδιακά αλλά ο χώρος αυ-τός χρησιμοποιήθηκε τελικά για τα-φές κάτω από την ασφυκτική πίεσηεξεύρεσης χώρων ταφής Στο Κτημα-τολόγιο του Δήμου Αθηναίων23 πουσυστάθηκε το 1936 το Α΄ Κοιμητή-ριο έχει εξαπλωθεί μέχρι το νεκροτα-

φείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας24 Το ενδιάμεσο ρέμα κλείστηκε ότανκαλύφθηκαν όλα τα ρέματα της συ-νοικίας Γούβας-Φιλολάου επί δη-μαρχίας Σπ Πάτση (1922-1929)25 Σευπόβαθρο σχεδίου του 1937 πουσυμπληρώθηκε μέχρι και το 1938σημειώνονται όλες οι τμηματικές απαλλοτριώσεις που έγιναν ή που επρόκειτο να γίνουν για την επέκτα-ση του Α΄ Κοιμητηρίου (εικ 5)

2 Το τμήμα των ΔιαμαρτυρομένωνΤμήμα Διαμαρτυρομένων στο Α΄Κοιμητήριο εμφανίζεται για πρώτηφορά επί δημαρχίας Λ Καλλιφρονά

5 Σχέδιο του Α΄ Κοιμητηρίουτου 1937 με σημειωμένες τιςσταδιακές επεκτάσεις του ΠηγήΔνση Περιουσίας ΔήμουΑθηναίων

6 Τοπογραφικό διάγραμμα του1919 έκτασης πουαπαλλοτριώθηκε για την επέκταση του κοιμητηρίου ιδιοκτησίας ΑΠαππού για τη συνένωση τουτότε Α΄ Κοιμητηρίου με το Ισραηλιτικό Πηγή Δνση Περιουσίας ΔήμουΑθηναίων


(1895-1899) στο προαναφερόμενοτοπογραφικό σχέδιο του Α΄ Κοιμη-τηρίου του 1896 (εικ 2) Πρόκειταιγια ένα μικρό ορθογώνιο τμήμα έκτα-σης 79875 τμ που σημειώνεται στοσχέδιο με ερυθρά εστιγμένη γραμμήκαι υπό τα στοιχεία Α Β Γ Δ Η έκτα-ση αυτή θα είχε παραχωρηθεί άγνω-στο από πότε είτε λόγω ελλείψεωςχώρου στο προϋπάρχον κοιμητήριοτων Διαμαρτυρομένων είτε εν όψειτης απόφασης ανέγερσης του Ζαπ-πείου στον ίδιο χώρο που απαιτού-σε την κατάργησή του Σαράντα χρόνια αργότερα το 1936απεικονίζεται για πρώτη φορά στοσχέδιο του Κτηματολογίου του Δή-μου Αθηναίων ολόκληρο το τμήματων Διαμαρτυρομένων που είχε δη-μιουργηθεί ήδη από το 1914 Το 1914 επί δημαρχίας Ε Μπενάκησύμφωνα με την ΠΔΣ 182641914το νεκροταφείο των Διαμαρτυρομέ-νων μεταφέρεται στο Α΄ Κοιμητήριοόπου τους παραχωρείται έκταση6176 τμ Η απόφαση αυτή είχε λη-φθεί ήδη με το νόμο ΤΟ΄ laquoΠερί ανε-γέρσεως καταστήματος των Ολυ-μπίωνraquo που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ515121869 Η μεταφορά του νε-κροταφείου των Διαμαρτυρομένωνσε επέκταση του μικρού τμήματοςπου προϋπήρχε εξηγεί την παρου-σία παλαιότερων χρονολογικά τα-φών σε αυτό απ ότι στο προγενέ-στερο τμήμαΣήμερα λειτουργεί υπό την επίβλε-ψη της Γερμανίας της Δανίας τηςΜεγάλης Βρετανίας και των ΚάτωΧωρών με εναλλαγή των επιβλεπό-ντων χωρών κάθε τέσσερα χρόνιαΗ πρόσβασή του γίνεται μέσα απότο κοιμητήριο

3 Το ισραηλιτικό τμήμα Το ισραηλιτικό τμήμα απεικονίζεταιγια πρώτη φορά στον τοπογραφικόχάρτη που εκπονεί ο Α Mommsen το1866 όπου τοποθετείται στο νοτιοα-νατολικό άκρο του περιγράμματοςτου Α΄ Κοιμητηρίου ένα μικρό και ιδι-αίτερο τμήμα το ισραηλιτικό (εικ 1)26Στον τοπογραφικό χάρτη των Αθη-νών όμως που εκπονήθηκε από τη

Σχολή Υπαξιωματικών το 1905 το εβραϊκό τμήμα εμφανίζεται σε νέαθέση εκτός του περιβόλου και νότιατου Α΄ Κοιμητηρίου Αυτή δε συμπί-πτει με το παλαιό τούρκικο νεκροτα-φείο που σημειώνεται σε προαναφε-ρόμενους χάρτες και που κατέλαβετη θέση του Γνωρίζουμε ότι τμήματου κοιμητηρίου που συνόρευε μετο τούρκικο νεκροταφείο είχε παρα-χωρηθεί με ΒΔ στην ΙσραηλιτικήΚοινότητα κατά το χρονικό διάστη-μα 1884-1885 επί δημαρχίας ΔΣούτσου Το 1910 σε συνεννόηση μετον τότε Δήμαρχο Σπ Μερκούρη τοεβραϊκό τμήμα επεκτάθηκε σε βάροςτου έρημου και αχρησιμοποίητου πα-λαιού τούρκικου νεκροταφείου27Πολύ αργότερα το 1936 στο σχέδιοτου Κτηματολογίου του Δήμου Αθη-ναίων το νεκροταφείο της Ισραηλιτι-κής Κοινότητας εμφανίζεται αρκετάμεγαλύτερο Πρόκειται για την έκταση

που το 1916 αγόρασε ιδιωτικά ο Αβρα-άμ Κωνσταντίνης και την παραχώρησεμε laquoδωρεά εν ζωήraquo στην ΙσραηλιτικήKοινότητα η οποία με έξοδά της τηνπεριέφραξε με μανδρότοιχο28Σήμερα έχει πάψει ουσιαστικά ναλειτουργεί και συντηρείται ως μου-σειακός χώρος Έχει ξεχωριστή πρό-σβαση από την οδό Ηλιουπόλεωςκαι δεν επικοινωνεί με το υπόλοιποκοιμητήριο από το οποίο διαχωρίζε-ται με ψηλό μανδρότοιχο

4 Το στρατιωτικό τμήμαΤο στρατιωτικό τμήμα ιδρύθηκε το1941 όταν το (γερμανικό) Φρουραρ-χείο Αθηνών έκανε κατάσχεση τμή-ματος του Νεκροταφείου των Δια-μαρτυρομένων για τη δημιουργίαστρατιωτικού τμήματος Σήμερα το στρατιωτικό τμήμα υπάρ-χει μόνο στην ονομασία αφού ο Δή-μος Αθηναίων παραχώρησε άλλη

7 Άποψη του Α΄Κοιμητηρίου π 1903 ΠηγήΦωτογραφικό αρχείοΓερμανικού ΑρχαιολογικούΙνστιτούτου


έκταση στο νεκροταφείο της Κοκκι-νιάς29 και ο χώρος έχει εκχωρηθεί γιαταφές τριετίας Η πρόσβασή του γί-νεται μέσα από το κοιμητήριο

5 Ταφές ΚαθολικώνΔεν δημιουργήθηκε ποτέ ιδιαίτεροτμήμα των Καθολικών μέσα στο Α΄Κοιμητήριο Σήμερα λίγες παλαιέςταφές έχουν απομείνει κυρίως κο-ντά στο ναό του Αγ Καρόλου πουκτίστηκε το 1928 επί δημαρχίας ΣπΠάτση (1922-1929) με δαπάνη τωνΙωάννου και Αντωνίου Φιξ στη μνή-μη του πατέρα τους Καρόλου ΦιξΣημαντική ένδειξη για ταφές Καθολι-κών στο Α΄ Κοιμητήριο από τα πρώ-τα χρόνια της Αθήνας ως πρωτεύου-σας του ελληνικού κράτους αποτελείη εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκαστην ανατολική πλευρά του ναούτου Αγ Λαζάρου που αναφέρεταιστο έτος 1840

Έργα υποδομής και πρόσβασης

Από το 1840 υπάρχει πληθώρα μαρ-τυριών για εργασίες και κατασκευέςστο Α΄ Κοιμητήριο Εκτός των εργα-σιών που προαναφέραμε σημειώ-νονται κατασκευές περιβόλων περι-φράξεων φυλακίων υπονόμων χά-ραξη νέων οδών τροποποίηση τωνυπαρχόντων και συντήρηση αυτώνανόρυξη φρεάτων για την άρδευσητων δέντρων φωτισμός δενδροφυ-τεύσεις και κατοικία ιερέα30Το 1901 αποπερατώθηκε ο ναός τωνΑγ Θεοδώρων που άρχισε να κτίζε-ται το 1899 σε σχέδια του μηχανικούτου Δήμου Αρμοδίου Βλάχου31 Το1928 επί δημαρχίας Σπ Πάτση(1922-1929) οικοδομήθηκε το βυ-ζαντινού ρυθμού οστεοφυλάκιο σεσχέδια του Εμμ Λαζαρίδη32 Το 1939υλοποιήθηκε το συγκρότημα της ει-σόδου του Α΄ Κοιμητηρίου σε σχέ-

δια του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντι-νίδη και του Διευθυντή του Αρχιτε-κτονικού Τμήματος του Δήμου Αθη-ναίων Ανδρέα Πλουμιστού33

Σημειώσεις1 Ι Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις τωνΑθηνών Καπόν Αθήνα 1993 σ 19 2030-31 41-42 139 145 2282 Στο ίδιο σ 46 48 52-53 74 80 9194 1223 Στο ίδιο σ 139 145 2284 Το νεκροταφείο αυτό χρησιμοποιή-θηκε από τους Τούρκους που έμενανστην Ακρόπολη λόγω της παντελούςέλλειψης χώρου ταφής στο φρούριο Η εκφορά των τούρκων νεκρών για τα-φή γινόταν από την πόρτα του Κάστρουπου ονομαζόταν για το λόγο αυτό καιΠόρτα των Μνημάτων Στο ίδιο σ 198 2285 Σ Λυδάκης Μια πολύτιμη γλυπτοθή-κη το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών ΊδρυμαΑισθητικής Μιχελή Αθήνα 1981 σ 186 F Altenhoven laquoPlan topographiquedAthegravenes et ses environs 1837raquo στο JA Sommer (επιμ) Carte dAthegravenes etses environs Μόναχο 18417 O ναός του Αγ Λουκά κτίστηκε τηνπερίοδο 1842-1845 από τον αρχιτέκτο-να Χάνσεν σε έκταση που παραχώρησεη Κυβέρνηση το 1835 στην ΚαθολικήΚοινότητα Ε Δαλέζιος Ο εν ΑθήναιςΚαθεδρικός Ναός του Αγ Διονυσίουτου Αρεοπαγίτου Αθήναι 1965 σ 228 Κ Μπίρης Αι Αθήναι από τον 19ονεις τον 20όν αιώνα Μέλισσα Αθήνα1996 σ 529 Λυδάκης όπ σ 1810 ΓΠ Παρασκευόπουλος Οι Δήμαρ-χοι των Αθηνών Δ Αθηναίων Πολιτι-σμικός Οργανισμός ανατύπωση Αθήνα2001 σ 111 11711 Δ Μιχάλαγα laquoΙστορικό περίγραμματου νέου ναού Αγ Θεοδώρων του Α΄ Κοιμητηρίου Αθηνώνraquo ΕπιστημονικήΕπετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑθηνώνΛΕ΄ (2000) σ 68512 Η οδός αυτή ένωνε το κέντρο τηςπόλης με το ναό του Ολυμπίου Διός ακολουθούσε τη βόρεια πλευρά του Ο-λυμπιείου και εξυπηρετούσε την επικοι-νωνία της πόλης με τα διάφορα ιερά κο-ντά στον Ιλισσό και τους συνοικισμούςπου βρίσκονταν στις σημερινές συνοι-κίες του Παγκρατίου μέχρι τον ΥμηττόΤραυλός όπ σ 5313 Η Πύλη του Αδριανού στα μεσαιω-νικά χρόνια ήταν ενταγμένη στο τείχοςτου Χασεκή και ονομαζόταν Πόρτα της Βασιλοπούλας Μπίρης όπ σ 1314 Παρασκευόπουλος όπ σ 132156 22515 E Curtius JA Kaupert Athen mit

8 Αεροφωτογραφία του Α΄Κοιμητηρίου του 2000Πηγή Αρχείο ΧαρτώνΥΠΕΧΩΔΕ


Umgebung Karten von Attikα 1875Βερολίνο188116 Παρασκευόπουλος όπ σ 207 290321 369 390 Δ Γέροντας Ιστορία του Δήμου Αθηναίων Δ Αθηναίων Α-θήνα 1972 σ 134 188 212 17 Στο αρχείο του Δήμου Αθηναίων είναι καταχωρισμένα 64 συμβόλαιαπου αναφέρονται σε αγορές και απαλλο-τριώσεις διαφόρων εκτάσεων Δνση Δη-μοτικής Περιουσίας του Δήμου ΑθηναίωνΤμήμα Απαλλοτριώσεων Αστικός Φ1518 Ε Σκιαδάς laquoΔιαίρεση και σχέδιο τουΑ΄ Κοιμητηρίου επί δημαρχίας Λ Καλλι-φρονά και η συνοικία του Α΄ Κοιμητηρί-ουraquo Πρακτικά Ημερίδας laquoΗ προστασίατων μνημείων της Αθήνας - Α΄ Κοιμητή-ριο Αθηνώνraquo Αθήνα 2001 υπό έκδοση19 Μπίρης όπ σ 240 20 Αρχείο Ιωάννη Μαζαράκη-Αινιάν21 Σχέδιο εκπονημένο από τον Κ Μπί-ρη Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου22 Έκθεση Επιτροπής Εκπονήσεως Νέ-ου Σχεδίου Αθηνών Καλλιθέας Φαλή-ρου και Πειραιώς Υπουργείο Συγκοινω-νιών Ιούνιος 1924 23 Η κατάρτιση του κτηματολογίου τουνεκροταφείου είχε αρχίσει επί δημαρ-χίας Ε Μπενάκη (1914-1916) από τονμηχανικό Σπ Ζερβό Διακόπηκε με τηνπαραίτηση του τελευταίου και ολοκλη-ρώθηκε το 1917 επί δημαρχίας Γ Τσό-χα Η Σταύρου Δημοτικόν Ημερολό-γιον ΑΘΗΝΑ Αθήνα 1922 σ 6224 Ο χώρος που βρίσκεται μεταξύ τουςlaquoέκτασης δεκατεσσάρων χιλιάδων εν-νιακοσίων εβδομήντα τριών και εβδο-μήντα πέντε (14973 75) τετραγωνικών πήχεωνraquo αγοράστηκε το 1920 από τον Αναστάσιο Παππού Δνση Δημοτι-κής Περιουσίας του Δήμου ΑθηναίωνΤμήμα Απαλλοτριώσεων Αστικός Φ1525 Γέροντας όπ σ 32526 Το πρώτο τμήμα που είχε παραχω-ρηθεί στην Ισραηλιτική Κοινότητα ήτανένα μικρό κομμάτι γης κοντά στο ναότου Αγ Λαζάρου που αριθμούσε 5-6τάφους Αβραάμ Σαρφάτης laquoΗ ιστορίατων 4 εβραϊκών νεκροταφείων των Α-θηνώνraquo Ισραηλιτική Επιθεώρησις φύλ-λο της 22673 σ 1527 Στο ίδιο σ 1628 Η έκταση που είχε αγοραστεί καιδωρήθηκε από τον Αβραάμ Κωνσταντί-νη ήταν πολύ μεγαλύτερη με εμβαδόν293486 τμ Όμως ο Κωνσταντίνης απεβίωσε το 1917 προτού προλάβει ναολοκληρώσει τη δωρεά του Όταν οι κληρονόμοι του εκχώρησαν την έκτα-ση αυτή σύμφωνα με το υπ αριθμ140231471927 συμβόλαιο του συμ-βολαιογράφου Αθηνών Νικολάου Γεωρ-γίου Αναστασάκη στην Ισραηλιτική Kοι-νότητα μεγάλο τμήμα της είχε ρυμοτο-

μηθεί για τη δημιουργία της οδού Ηλι-ουπόλεως και κοινοχρήστου χώρου Αρ-χείο Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών29 Α Παππάς Ο ιστορικός Ιλισσός καιη παριλίσσια περιοχή Δ Αθηναίων Πολι-τισμικός Οργανισμός Αθήνα 1997 σ 28330 Παρασκευόπουλος όπ σ 198 225321 390 524-52531 Μιχάλαγα όπ σ 68732 Γέροντας όπ σ 327 Κέντρο Τεκμη-ρίωσης Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής Μου-σείου Μπενάκη Αρχείο Λαζαρίδη Φ 3033 Άρης Κωνσταντινίδης Εμπειρίες καιπεριστατικά Εστία Αθήνα 1992 σ 60-63

The Evolution of the First Cemetery ofAthens Until the Mid-War YearsMaria Daniel

The First Cemetery of Athens is thefirst organized burial ground of thecity which was set up in the earlyyears of the Modern Greek state Itsoriginal nucleus visible until todaywas formed in the beginning of KingOttos reign and was gradually ex-panded into its present extentIt is the official cemetery of Athens it issituated at the center of the capitaland is considered very important forits historic and artistic merit Its centralpart comprises many remarkablepieces of sculpture being essentiallyan outdoors collection representative ofthe nineteenth-century Greek sculptureDistinct among its religious architectureare the churches of Hagioi Apostoloi(1899-1901) and Hagioi Theodoroi(1899) after Armodios Vlachos plansthe Catholic church of St Charles (1928)erected on the expense of the Fix familythe Ossuary (1928) after E Lazaridisplans and the monumental entrance to the cemetery whose facade wasconcluded in 1939 according to AKonstantinidis plansIn addition to the burial area of theOrthodox it also includes the sectionof the Protestants transferred thereby law in 1914 from the Zappeiongrounds and that of the Israelites whichhaving existed since 1866 was expandedin 1910 over the area of the old desertedTurkish cemetery Only few Catholicburials have been located around thechurch of the respective dogma

Βιβλιογραφία

ΑΓΓEΛOMATH-TΣOYΓKAPAKH Ε TΣOYKΛIΔOY-ΠENNA Δ Μητρώον Α΄ Νεκροταφείου Αθηνών ΔΑθηναίων Αθήνα 1972ΓEPONTAΣ Δ Ιστορία του ΔήμουΑθηναίων Δ Αθηναίων Αθήνα 1972CURTIUS E KAUPERT JA Athen mitUmgebung Karten von Attika 1875Βerlin 1881ΔAΛEZIOΣ Ε Ο εν ΑθήναιςΚαθεδρικός Ναός του Αγ Διονυσίουτου Αρεοπαγίτου Αθήναι 1965ΚΩNΣTANTINIΔHΣ Α Εμπειρίες και περιστατικά Εστία Αθήνα 1992ΛYΔAKHΣ Σ Μια πολύτιμηγλυπτοθήκη το Α΄ ΝεκροταφείοΑθηνών Ίδρυμα Αισθητικής ΜιχελήΑθήνα 1981ΜIXAΛAΓA ΔlaquoΙστορικό περίγραμματου νέου ναού Αγ Θεοδώρων του Α΄ Κοιμητηρίου ΑθηνώνraquoΕπιστημονική Επετηρίδα ΘεολογικήςΣχολής Αθηνών ΛΕ΄ (2000) σ 685-698MOMMSEN Α Athenae ChristianaeLipsiae 1878 ανατύπωση έκδοσηςAres Publishes Inc Chicago 1977ΜΠIPHΣ Κ Αι Αθήναι από τον 19ονεις τον 20όν αιώνα ΜέλισσαΑθήνα 1996ΠAΠANIKOΛAOY-ΚPIΣTENΣEN ΑΤο Παναθηναϊκόν Στάδιον ΥΠΠΟΓεν Γραμ Ολυμπιακών Αγώνων-Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος Αθήνα 2003ΠAΠΠAΣ Α Ο ιστορικός Ιλισσός και η παριλίσσια περιοχή Δ Αθηναίων ΠολιτισμικόςΟργανισμός Αθήνα 1997ΠAPAΣKEYOΠOYΛOΣ ΓΠ ΟιΔήμαρχοι των Αθηνών Δ ΑθηναίωνΠολιτισμικός Οργανισμόςανατύπωση Αθήνα 2001

ΣKIAΔAΣ Ε Οι συνοικίες των ΑθηνώνΔ Αθηναίων ΠολιτισμικόςΟργανισμός Αθήνα 2001ΣTEΦANOY Ι ΣTEΦANOY Ι Ο χώροςτων νεκρών ΕργαστήριοΠολεοδομικής Σύνθεσης - ΕΜΠΑθήνα 2001ΤPAYΛOΣ Ι Πολεοδομική εξέλιξιςτων Αθηνών Καπόν Αθήνα 1993ΦEΣΣA-ΕMMANOYHΛ Ε MAPMAPINOΣ Ε 12 Αρχιτέκτονεςτου Μεσοπολέμου ΠανεπιστημιακέςΕκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2005


χρησίμευαν ως κοιμητηριακοί ναοί3Κατά την περίοδο της Τουρκοκρα-τίας οι ταφές τόσο των Χριστιανώνόσο και των Τούρκων γίνονται μέσαστην πόλη Οι προύχοντες Χριστια-νοί και ιερωμένοι θάβονται μέσαστους ενοριακούς ναούς ενώ οι α-πλοί πολίτες στους περιβόλους αυ-τών Οι ταφές των Τούρκων γίνονταισυνήθως στον περιβάλλοντα χώροτων τζαμιών τους αλλά και σε συ-γκροτημένα νεκροταφεία που εμφα-νίζονται δυτικά της Ακρόπολης4 καικοντά στο Ολυμπιείο με την ονομα-σία laquoΜνημούριαraquo5 Οι ξένοι θάβο-νται στο Θησείο (στην εκκλησία τουΑγ Γεωργίου) και στη μονή των ΚαπουτσίνωνΜετά τον καθορισμό της Αθήνας ωςπρωτεύουσας του ελληνικού κρά-τους οι ταφές των Χριστιανών γίνο-νται σε ειδικό νεκροταφείο μετά τον

Ιλισσό και νότια του λόφου του Αρ-δηττού στο σημερινό Α΄ Κοιμητή-ριο Η ίδρυση αυτού του νεκροτα-φείου βασίζεται στο Βασιλικό Διά-ταγμα της 28ης Μαρτίου9ης Απριλί-ου του 1834 που δημοσιεύθηκε στοΦΕΚ 16651834 στο Ναύπλιο Σύμ-φωνα με αυτό απαγορεύτηκαν οιταφές στις εκκλησίες και ρυθμίστηκεη λειτουργία των νεκροταφείων τουκράτους Με το ίδιο διάταγμα ανατί-θεται στη δικαιοδοσία των Δήμωνκαι Κοινοτήτων η ίδρυση η συντή-ρηση και γενικά η ευθύνη της λει-τουργίας των νεκροταφείωνΤαυτόχρονα το Θησείο έπαψε ναχρησιμοποιείται ως ναός του Αγ Γε-ωργίου αφού χαρακτηρίστηκε ωςαρχαιολογικό μνημείο με συνέπειατην κατάργηση των ταφών των ξέ-νων δογμάτων Οι Διαμαρτυρόμενοισυνέστησαν τότε νέο νεκροταφείο

κοντά στο Στάδιο και δίπλα στονΙλισσό στη θέση όπου προέβλεπεβοτανικό κήπο το σχέδιο Κλεάνθη-Σάουμπερτ και στον σημερινό κήποτου Ζαππείου Το νεκροταφείο αυτόσυστάθηκε πριν από το 1837 αφούαπεικονίζεται ήδη σε χάρτες της επο-χής αυτής6 Οι Καθολικοί Βαυαροίαρχικά είχαν δημιουργήσει νεκρο-ταφείο στο Π Ηράκλειο κοντά στονκαθολικό ναό του Αγ Λουκά7 ενώταυτόχρονα οι λιγοστοί υπόλοιποιΚαθολικοί χρησιμοποιούσαν το νε-κροταφείο του Αγ Λαζάρου8

Το Α΄ Κοιμητήριο

Το Α΄ Κοιμητήριο εκτός από το ορ-θόδοξο τμήμα που καταλαμβάνεικαι το μεγαλύτερο μέρος του κοιμη-τηρίου περιλαμβάνει το ισραηλιτικότμήμα έκτασης 2 περίπου στρεμμά-των το προτεσταντικό τμήμα έκτα-σης 85 περίπου στρεμμάτων και τοστρατιωτικό τμήμα έκτασης περίπουενός στρέμματος

1 Το τμήμα των Ορθοδόξων α Ο αρχικός πυρήνας

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς δη-μιουργήθηκε το Α΄ Κοιμητήριο Τοπρώτο σχετικό έγγραφο αφορά στηνπεριτοίχισή του και χρονολογείται το1837 ενώ από τα γραφόμενα σε αυ-τό συμπεραίνει κανείς πως υπήρχεκαι παλαιότερα Η ύπαρξη επιγρα-φών του 1837 σε ταφόπλακες μπο-ρεί να ενισχύσει την αποδοχή αυτήςτης χρονολογίας ως απαρχής του νεκροταφείου με την προϋπόθεσηότι αυτές δεν προήλθαν από ανακο-μιδή οστών9Στο Πρωτόκολλο του Δήμου Αθη-ναίων για πρώτη φορά το 1838 επίδημαρχίας Δ Καλλιφρονά (1837-1841) αναφέρεται ότι υλοποιείται ηανέγερση νεκροταφείου ανατολικάτης πόλης που ήταν αρκετά ευρύ-χωρο χωρίς όμως νεκροτοίχισμανεκροστάσιο δενδροφυτεύσεις καιφύλακα10 Αργότερα από τον προϋ-πολογισμό του Δήμου Αθηναίωντου έτους 1839 επιβεβαιώνεται πλέ-ον η λειτουργία του

2 Τοπογραφικό σχέδιο τουΑ΄ Δημοτικού Νεκροταφείου κλ 1500 θεωρημένο το1896 επί δημαρχίας Λ Καλλιφρονά Πηγή Ελληνικό Λογοτεχνικόκαι Ιστορικό Αρχείο

Α

Β

Γ

Δ










































a koim

Documents

Transcript of a koim