1UVOD

Pojam avijacije je star oko 107 godina. Nastao je početkom dvadesetog veka, posle prvog leta braće Rajt (Orville Wright, Wilbur Wright ) 1903. godine pored mesta Kiti Xouk (Kitty Hawk) u Severnoj Karolini. Prvi aerodromi su bili na travnatim stazama, ali kasnije razvijanjem avioindustrije nastala je potreba, u godinama pre drugog svetskog rata, da se sa travnatih staza (airfields), pređe na moderne kolovozne površine sa svim potrebnim pratećim objektima.

Prvi aerodromi u današnjem smislu reči potiču iz perioda između dva svetska rata. U početku razvoja vazdušnog saobračaja korišćeni su za sletanje i uzletanje aviona prirodno ili veštački zaravnjeni tereni, relativno male površine. Laki i spori avioni nisu postavljali velike zahteve u pogledu nosivosti tla, i u pogledu potrebnih dužina za sletanje i poletanje. Tereni su birani po mogućstvu takvog oblika, da su obezbeđivali potrebne dužine za dolet i odlet aviona u svima pravcima, prema uslovima vetra u datom trenutku. Najpogodniji oblik poletno-sletnih terena bio je kružni ili sličan oblik, koji je i u najnepovoljnijem pravcu omogućavao sletanje i poletanje, sa dovoljnom isplaniranom dužinom. To je omogućavalo pilotima da završni manevar sletanja, kao i poletanja, izvrše uvek uz vetar, po njegovom pravcu, pošto tadašnji avioni nisu bili sposobni da podnesu bočni vetar znatnijeg intenziteta.

Prava organizacija i masovna izgradnja vazdušnih luka, aerodroma, počela je neposredno posle rata, masovnim razvojem putničkog aviosaobraćaja i težnjom da se za što kraće vreme savladaju što veće razdaljine. 1939.godine je registrovano 4.5 miliona putnika, koji su koristili avione kao prevozno sredstvo.

U toku i posle prvog svetskog rata, vazdušni saobraćaj doživljava brzi razvoj. Velike mogućnosti i prednosti primene aviona u doba rata ukazale su istovremeno i na mogućnosti primene u mirnodopske svrhe. Zato je razumljiv nagli razvoj civilnog vazduhoplovstva u periodu između dva rata. 14. maja 1908. godine civilno vazduhoplovstvo je zabeležilo prvi let sa jednim putnikom. Neposredno posle drugog svetskog rata već je postojala razgranata mreža lokalnih, unutrašnjih, pa i međunarodnih linija. Postojala je takođe i razgranata mreža interkontinetalnih linija i vazduhoplovstvo je postalo ozbiljan konkurent prekookeanskoj plovidbi, oduzimajući joj više od polovine putnika i klase.

Drugi svetski rat i dalje usavršavanje vazduhoplova doveli su do primene vrlo teških aviona sa klipnim motorima (teški bombarderi, veliki transportni avioni u međunarodnom i interkontinentalnom saobraćaju), uz istovremeno naglo povećanje brzine leta. Korišćeni su avioni sa reaktivnim pogonom, velikog kapaciteta i velikih brzina kao supersonični avioni sa brzinom leta 2-3 maha (1mah označava brzinu zvuka oko 1200km/h). Postoje i sporazumi o širokoj međunarodnoj saradnji najpoznatijih kompanija civilnog vazduhoplovstva.

Sa povećanjem brzina, očekuje se iznatno povećanje težine aviona. Osamdesetih godina dvadesetog veka su u eksploataciji avioni ukupne težine preko 145 tona. U međunarodnim preporukama za projektovanje aerodroma najviših klasa tada već je prihvaćena ova težina kao merodavna za proračun kolovoznih konstrukcija na stazama i platformama. To je zahtevalo i ogromne radove na rekonstrukcijama izvesnih aerodroma, u cilju osposobljavanja za prihvat ovih najtežih aviona. Rekonstrukcija je obuhvatala ne samo povećanje dužina poletno-sletnih staza, već i ostale prateće radove u vezi sa specifičnim zahtevima supersoničnih aviona.

Nagli razvoj vazdušne plovidbe i usavršavanje konstrukcije vazduhoplova kroz ceo period bio je praćen i razvojem tehnike građenja aerodroma. Od zaravnjenih travnatih terena, relativno ograničene površine, moralo se preći na kvalitetne staze za sletanja i poletanja aviona, tzv. poletno-sletne staze, sa progresivnim povećanjem i dužina i nosivosti tih staza. Prva poletno-sletna staza sa „čvrstim“ zastorom u Francuskoj izgrađena je 1935.godine na Pariskom aerodromu Le Bourget. Prisutni su bili i problemi tehničke prirode (projektovanje, građenje i oprema aerodroma) ili ekonomske prirode (eksploatacija aerodroma i organizacija aerodromske službe). Postepeno se formirala i razvijala posebna tehnička disciplina, koja uključuje: navigaciju, aerodinamiku, elektrotehniku, elektroniku, mašinstvo, tehnologiju, arhitekturu, meteorologiju, itd. Neophodna je i saradnja na međunarodnom planu. Zato je 1944.godine osnovana Čikaškom konvencijom Međunarodna organizacija za civilnu i trgovačku avijaciju čiji je osnovni zadatak da pomaže uvođenje i podstiče razvoj vazdušnog međunarodnog saobraćaja. Organizacija je zvanično nazvana na francuskom jeziku Organisation de l' aviation civile internationale (O.A.C.I.), odnosno na engleskom jeziku Internatonal Civil Aviation Organisation (I.C.A.O.).

Ova organizacija daje uputstva i preporuke po svim tehničkim i ostalim pitanjima, vezanim za civilno vazduhoplovstvo i na taj način obezbeđuje potrebnu međunarodnu saradnju u saobraćaju, koji je prevazišao granice unutrašnjeg saobraćaja pojedinih zemalja. On je sve više primao karakter međunarodnog saobraćaja i kao takav sve više podleže međunarodnim regulativama. Nacionalne norme i propisi za građenje aerodroma u svim zemljama članicama ove Organizacije usaglašeni su sa preporukama prihvaćenim na povremenim sesijama ove Organizacije.

Potrebno je stalno pratiti nova dostignuća i nove preporuke međunarodnih razmera pošto danas važeće preporuke i propisi mogu vrlo brzo postati zastarelim.

Sastav vazdušnog saobraćaja:- infrastruktura: aerodromi i vazdušni putevi sa sredstvima koji ih definišu,- avioni, letilice koje koriste infrastrukturu, - kontrola letenja i vođenje aviona.

U okviru prognoze saobraćaja razlikuju se:

Prognoze saobraćaja

Avioni - operacija (sletanje i uzletanje),- po veličini aviona (komercijalni i mali avioni).

Putnika - dolazak i odlazak,- domaći i međunarodni,- tranzit i transfer,- kategorije putnika – turisti, poslovni, privatni.

Tereta (roba i pošta) - dolazak i odlazak,- domaći i međunarodni,- tranzit i transfer,- kategorija – opšti, poseban (opasna i sl.), ULD, komadna.

Vozila - dolazak i odlazak putnika, tereta, zaposlenika.

Imamo - kratkoročne – 1-2 godine unapred,- srednjoročne - ≈ 5 godina unapred,- dugoročne – 10 i više godina unapred.

Metode prognoza - mišljenje grupe eksperata (Delphi metoda),- trend projekcija i ekstrapolacija (linearna, eksponencijalna, logistička, Gompertzova...),- marketinške,- ekonometrijske,- metode scenarija.

Razlikujemo prognoze - godišnjeg saobraćaja, - sezonskog saobraćaja,- mesečnog saobraćaja,- unutar mesečnog saobraćaja (dvonedeljne, nedeljne),- dnevnog saobraćaja,- satnog saobraćaja,- unutar satnog saobraćaja (petnaestominutni, desetominutni).

Merodavno opterećenje za planiranje aerodroma (putničkih terminala), satna opterećenja

- 30-ti vršni sat u godini, standardna satna mera aktivnosti.- 40 do 80-ti vršni sat u godini.- Vršni sat na nivou 5% godišnjeg saobraćaja ili satna mera aktivnosti.- Tipičan vršni sat.- Najprometniji sat po redu letenja.- Profil vršnog sata.

Da bi se alternativni aerodromi u Srbiji osposobili za civilni saobraćaj potrebna su ogromna ulaganja. Država treba da pruži zakonski osnov, jasno precizira uslove po kojima aerodromi mogu da dobiju dozvole, a ostalo je na lokalnim samoupravama.

Na saobraćajnoj mapi Srbije postoje dva međunarodna aerodroma, ’’Nikola Tesla’’ u Beogradu i ’’Konstantin Veliki’’ u Nišu. U tu kategoriju mogu da pređu vojni ’’Batajnica’’, ’’Ponikve’’ i ’’Lađevci’’, ali i vazdušne luke Pilotske akademije u Vršcu i lokalne samouprave u Boru, koji su trenutno u kategoriji sekundarnih aerodroma. U našoj zemlji postoji još i osamnaest manjih sportskih i vojnih aerodroma, sl. 1-01.

1.1 RAZVOJ AERODROMA

Istorijat prvih motornih letova

Inspirisani Lilienthalovim letelicama Braća Wright, Orvillee i Wilbur prvo i sami konstruišu slične letilice.Prvi avion za testiranje bio je spreman do decembra 1903. godine, a zvao se prvobitno Flyer I, a kasnije je preimenovan u Kitty Hawk kada su ga isprobali u Severnoj Karolini na lokaciji Kill Devil Hill-a.Tehnički podaci prvog aviona:

- raspon krila: 12,3 m,- dužina: 6,4 m,- težina: 274 kg,- benzinski motor aviona imao je 12 KS,

Letilice bez vlastitog pogona:Otto Lilienthal 1891. godine započinje sa pokušajima kliznog leta.Krila letilice bila su sagrađena od lakog vrbovog drveta, a preko krila je napeo lako pamučno platno, sl. 1-02.Skako je prvo sa krova svoje kuće, a onda sa sve viših uzletišta i sve dalje (do 400m), a pri jednom od pokušaja 1896. godine je poginuo.Prvi letovi:

- 37 metara – 12 sekundi,- najduži: 260 metara – 59 sekundi,- prvi izveštaj o letovima je objavljen tek u martu 1904. godine.

Razvoj vazduhoplovstva nakon prvih letova aviona:- prvi su avioni za poletanje i sletanje koristili ravne terene, livade što je bilo

moguće jer su avioni bili lagani, a sastavi karoserije () izrađeni samo sa krilnim i sa drljačom ili sa repnim,

- U I. Svetskom ratu je uočena važnost letilica pa se vazduhoplovstvo razvija za vojne svrhe, ali i prevoz pošte, stvari i putnika,

- Ograničenja i male nosivosti aviona koče intenzivniji razvoj,- 21. maj 1919. godine se na aerodrom kraj Pariza spustio Charles Lindberg

nakon leta iz New Yorka koji je trajao 33 sata i 30 minuta završava se junačko doba,

- 1932. je konstruisan slavni avion svoga vremena „JU 52“, a 1936. američki DC-3,

- 1939. godine je prevezeno u svetu 4, 5 miliona putnika, a 1945. godine 9 miliona,

- razvoj aviona – bombardera prvenstveno u SAD-u tokom drugog svetskog rata i uvođenje instrumentalnog letenja predstavlja novi zamah aviona,

- posle drugog svetskog rata uvedeni su u saobraćaj avioni sa sastavom karoserije oblika tricikla (sa nosnom karoserijom),

- većina aviona sa ovakvim sastavom karoserije zahteva konstruktivne prometne površine,

- u prvim godinama postojanja vazdušnog saobraćaja intentzitet saobraćaja nije bio značajan, pa stoga, na aerodromima nisu izgrađivani veći objekti,

- današnji stepen razvoja vazduhoplovstva uslovljava izgradnju velikih aerodroma, koji u nekim slučajevima zauzimaju površine veće od 1000ha,

- na mnogim međunarodnim aerodromima gde se odvija interkontinentalni saobraćaj zaposleno je preko 10000 radnika različitih struktura,

- obzirom na prostor koji zauzimaju kao i na broj radnika koji su tamo zaposleni, takvi se aerodromi mogu smatrati malim gradovima.

2DEFINICIJE, ELEMENTI I KLASIFIKACIJA AERODROMA

- definicije (jednoobrazni nazivi za pojedine elemente aerodroma),- pojmovi korišćeni u standardima (odredbe, koje se odnose na fizičke

karakteristike, konfiguraciju, materijal, performanse, osoblje i postupke, te se jednoobrazno primenjuju) i

- preporuke (odredbe, koje se odnose na fizičke karakteristike, konfiguraciju, materijal, performanse, osoblje i postupke, a poželjne su) kod primene međunarodne organizacije za civilno vazduhoplovstvo (ICAO),

- nalaze se u prvom delu, Oblikovanje aerodroma i operacije (Volume I, Aerdrome Design and Operations), Annexa 14 Konvencije o međunarodnom civilnom vazduhoplovstvu.

2.1 DEFINICIJA AERODROMA

Prema Aneksu 14 IKAO (ICAO), pod aerodromom (hidrodromom) se podrazumevaju „određene površine na zemlji ukuljučujući zgrade, instalacije i opremu, namenjene za prihvat i otpremu vazduhoplovstva, putnika, prtljaga i robe“. Ova definicija je usvojena na 51 sesiji ICAO od 23.marta 1964.godine sa važnošću od 1.08.1964.godine.

U Francuskoj je u upotrebi i naziv „vazdušno pristanište" (Aéroport) ako se radi o aerodromu većeg značaja, opremljenom sa pratećim objektima i instalacijama. Ponekad se ovaj izraz koristi kao obuhvatni za dva ili više aerodroma koji čine celinu (na primer AEROPORT DE PARIS obuhvata aerodrome ORLY, LE BOURGET, PARIS NORD).

Kod nas je za aerodrome na vodi prihvaćen i nacionalni izraz HIDRODROM (propisi i uputstva Direkcije za civilnu vazdušnu plovidbu – DCVP).

2.2 OSNOVNI ELEMENTI AERODROMA

U smislu navedene definicije, razlikuju se aerodromske površine, aerodromske instalacije i zgrade u osnovnoj namenskoj podeli elemenata aerodroma. Svi oni imaju svoje sastavne elemente, prema nameni kojoj služe.

Sastav aerodroma prikazan je na sl. 2-01, a osnovni elementi aerodroma ’’Nikola Tesla’’ prva i druga faza građenja i aerodroma ’’Zagreb’’ na sl. 2-01 i 2-02.

- vazdušna strana (airside)- terminalni vazdušni prostor- aerodromske površine (PSS, rulne staze, stajanke,...)

- zemaljska ili kopnena strana aerodroma (landside)- putnička zgrada- zgrada robnog saobraćaja- saobraćajnice- parkirališta- druge građevine i površine- u širem smislu i veze sa gradom i područjem koje aerodrom opslužuje.

sl. 2-02 - Aerodrom „Nikola Tesla “ I i II faza građenja

PSS - poletno - sletna staza; RS - rulna staza; S - spojnica; PP - pristanišna platforma; P - parking - platforma; PZ - pristanišna zgrada; HP - hangarska platforma; M - magacini.

Osnovni elementi vazdušne luke

sl. 2-03 - Osnovni elementi vazdušne luke na primeru vazdušne luke Zagreb

2.2.1 Aerodromske površine

Površina odredjena za prilaznu signalizaciju aerodroma u produžetku poletno-sletne staze, na oba njena kraja. To je površina po kojoj se postavlja prilazno svetlosno markiranje, kao i ostala signalizacija i pomoćna sredstva za sletanje uz ograničenu vidljivost ili bez spoljne vidljivosti

Površine namenjene za poletanje ili sletanje aviona, ili za obe operacije. To su poletno - sletne staze, skraćeno PSS. (Najčešće se radi o poletno - sletnim stazama; posebne staze za jednu i drugu operaciju - poletanje i sletanje - nalaze primenu samo na veoma velikim aerodromima frekvencija saobraćaja).

Površine za kretanje i manevrisanje aviona po kolovozu. Tu spadaju saobraćajnice razne namene (rulne staze i spojnice) za kretanje aviona posle sletanja pa do ponovnog poletanja. One spajaju pojedine poletno - sletne staze sa ostalim manevarskim površinama, služe i za međusobnu vezu ovih površina, kao i za međusobnu vezu rulnih staza u mreži tih staza jednog aerodroma složenije infrastrukture. Pod „infrastrukturom" aerodroma podrazumeva se sve ono što treba izgraditi ili postaviti na jednom aerodromu, svi objekti i sve instalacije na tlu, u cilju osposobljavanja aerodroma za normolno odvijanje vazdušnog saobraćaja na njemu.

Površine za stacioniranje aviona. To su površine odredjenih dimenzija na kojima se vrše posebne operacije. Razlikuju se:- pristanišna platforma na kojoj se vrše iskrcavanja i ukrcavanja putnika, istovar i utovar prtljaga i robe, snabdevanje gorivom i ostalim potrebama za let;- parking platforma na kojoj se vrši parkiranje aviona koji se duže zadržavaju, ili koji privremeno nisu u saobraćaju (ukoliko ne postoji poseban hangar za smeštaj tih aviona);- hangarska platforma na kojoj se vrše operacije vezane za opravku, održavanje i povremene revizije aviona;

Pored ovih platformi tu spadaju i površine sa specijalnom namenom, kao što su:- stajanke za probu motora ispred hangarskih platformi (služe i za manje radove pri pregledu i opravci aviona);- startne stajanke na kojima dva ili više aviona, u neposrednoj blizini početka poletne staze, čekaju na dozvolu za odlet; time se znatno skraćuje vremenski interval izmedju dve uzastopne operacije.

2.2.2 Aerodromske instalacije i zgrade

Pod pojmom aerodromske instalacije podrazumevaju se sve instalacije koje služe za normalno funkcionisanje aerodromske službe i službe održavanja aerodroma i njegovih objekata. Instalacije se mogu grupisati prema funkciji koju imaju. Na primer, instalacije na zemlji se mogu grupisati kao:

- instalacije tehničke eksploatacije aerodroma, koje obuhvataju objekte kao što su tehnički blok, kontrolni toranj, garaže, objekti za zaštitu aerodroma i sl. uključujući i celokupnu opremu tih objekata;

- instalacije komercijalne eksploatacije, namenjene potrebama prevoza putnika i robe (pristanišna zgrada sa opremom za prihvat i otpremu putnika, prtljaga i robe; restoran, sanitarni uredjaji, eventualno posebna služba prihvata i otpreme inostranih putnika, prostorije za smeštaj bolesnika, magacini, garaže za avione i vozila u aerodromskoj službi, pošta sa svojim magacinima itd.;

- instalacije za održavanje, kao što su zgrade i oprema za održavanje objekata vazduhoplovstva, uključujući radionične hangare i sl.;

- ostale instalacije opšteg značaja, kao što su instalacije vodovoda, kanalizacije, snabdevanja električnom energijom, gorivom i sl.

U objekte za prihvat i otpremu putnika spadaju i prilazni putevi, sa unutrašnjim komunikacijama, parkingom i sl. Pošto su aerodromi u suštini mesta gde se međusobno povezuju vazdušni i suvozemni - putni saobraćaj, pitanje povoljnih uslova prilaza aerodromu spada u red veoma važnih problema svakog aerodroma.

Podela instalacija može se izvršiti i po drugom osnovu, usklađenom sa organizacijom vazduhoplovne službe dotične zemlje.

2.3 DEFINICIJA ELEMENATA AERODROMA PREMA ICAO

• Aerodromski far ( Aerodrome beacon ) Aerodromski far koji se primenjuje za označavanje lokacije aerodroma iz vazduha.

• Nadmorska visina aerodroma ( Aerodrome elevation ) Nadmorska visina najviše tačke prostora poletno – sletne staze ( površine za sletanja )

• Identifikacijski znak aerodroma ( Aerodrome identification sign ) Znak postavljen na aerodrom, za pomoć u identifikaciji aerodroma iz vazduha.

• Lokacija aerodroma ( Aerodrome location ) Tačan smeštaj aerodroma prvenstveno se određuje položajem referentne tačke. Položaj referentne tačke utvrđuje se kao trajna tačka izražena do najbliže sekunde geografske širine i dužine. Sam položaj referentne tačke treba biti što je moguće bliže geometrijskom središtu prostora za sletanje aviona, s time da se vodi računa o budućem razvoju aerodroma.

• Referentna tačka aerodroma ( Aerodrome reference point ) Određena geografska tačka na srednjem delu aerodroma, kojom se određuje lokacija aerodroma.

• Aerodromsko svetlo na zemlji ( Aeronautical ground light ) Bilo koje svetlo posebno namenjeno kao pomoć u vazdušnoj plovidbi osim svetla na avionu.

• Broj klasifikacija aviona ( Aicraft classification number – ACN ) Broj koji izražava relativno delovanje aviona na kolovoz za specifične standardne kategorije podtla.

• Pozicija aviona ( Aircraft stand ) Označena površina na stajanci namenjena za parkiranje aviona.

• Prilazna površina / ravnina ( Approch ) Prilazna površina / ravnina je zamišljena površina za sigurno sletanje aviona.

• Stajanka; Platforma ( Apron ) Određena površina na aerodromu na kopnu, namenjena za smeštaj aviona u svrhu prihvata i opreme putnika, robe i pošte, zauzimanja goriva, održavanje i popravak aviona kao i parkiranje.

• Služba upravljanja operacijama na stajanci ( Apron management service ) Služba koja provodi upravljanje aktivnostima i kretanjem aviona i vozila na stajanci.

• Prečka ( Barrette ) Tri ili više avionskih svetala na zemlji, postavljenih u poprečnoj liniji s malim razmakom tako da iz daljine izgledaju kao kratka svetlosna prečka.

• Bljeskavica ( Capacitor discharge light ) Svetiljka u kojoj se putem električnog pražnjenja visokog napona kroz plin zatvoren u cevi proizvode bljeskovi visokog inteziteta a vrlo kratkog trajanja.

• Čistina; Čista površina; Pretpolje; Pripremljena površina; Zaštitna staza ( Clearway ) Određena pravougla površina na zemlji ili vodi, neposredno ispred praga poletno – sletnih površina, pod kontrolom merodavnih vlasti, izabrana ili pripremljena kao odgovarajuća za to da iznad te površine avion izvrši deo početnog penjanja do određene visine.

• Konusna površina / ravnina ( Conical area ) Konusni nastavak od rubova kružne konusne površine.

• Objavljene dužine ( Declared distances ) a) TORA ( Take – off run available ) – Raspoloživa dužina za let. Dužina poletno – sletne staze iskazana kao raspoloživa i prikladna za ubrzavanje na zemlji aviona u uzletanju. b) TODA ( Take – off distance available ) – Raspoloživa dužina za poletanje. Raspoloživa dužina za zalet plus dužina čistine ( Clearway ), ako postoji. c) ASDA ( Accelerate – stop distance available ) – Raspoloživa dužina za ubrzanje i zaustavljanje. Raspoloživa dužina za zalet plus dužina zaustavne staze ( Stopway ), ako postoji. d) LDA ( Landing distance available ) – Raspoloživa dužina za sletanje. Dužina poletno – sletne staze koja je iskazana kao raspoloživa i prikladna za kretanje po zemlji aviona u sletanju.

• Pomaknuti prag ( Displaced threshold ) Prag koji nije lociran na početku poletno – sletne staze.

• Stalno svetlo ( Fixed light ) Svetlo sa stalnim svetlosnim intenzitetom posmatrano sa utvrđene tačke.

• Lomljiv predmet ( Frangible object ) Lomljiv predmet male težine izveden je tako da se zbog udarca lomi ili savija na takav način da pretstavlja minimalnu opasnost za avion.

• Far opasnosti ( Hazard beacon ) Vazdušni far koji se koristi za označavanje opasnosti za vazdušnu plovidbu

• Helidrom ( Heliport ) Aerodrom ili određena površina na konstruktivnom objektu namenjena za korišćenje, u celosti ili delom, za dolazak, odlazak i kretanje helikoptera na zemlji.

• Površina za čekanje; stajanka za čekanje ( Holding bay) Određena saobraćajna površina na delu rulne staze ili dograđena uz nju, namenjena za čekanje i mimoilaženje aviona i probu motora neposredno pre poletanja kojom se olakšava efikasno kretanje aviona na zemlji.

• Površina za sletanje ( Landing area ) Deo površine za kretanje namenjen za sletanje ili poletanje aviona.

• Pokazivač smera sletanja ( Landing direction indicator ) Sredstvo koje vizuelno pokazuje smer za sletanje i poletanje.

• Manevarska površina; manevarske površine ( Manoeuvring area ) Ukupne konstruktivne površine za saobraćaj aviona na aerodromu, koje se koriste za poletanje, sletanje i vožnju aviona, isključujući stajanke.

• Označivač, marker ( Marker ) Objekat ostavljen iznad nivoa zemlje u cilju upozoravanja na prepreku ili označavanja neke granice.

• Oznaka ( Marking ) Simboli ili grupa simbola postavljenih na površini za kretanje aviona sa ciljem prenošenja vazduhoplovne informacije.

• Površina za kretanje, površine za kretanje, operativna površina ( Movement area ) Deo aerodroma koji se koristi za poletanje, sletanje i vožnju aviona i koji sadrži manevarsku površinu i stajanku /e.

• Neinstrumentalna poletno – sletna staza ( Non – instrument runway ) Poletno – sletna staza namenjena operacijama aviona koji koriste postupke za

prilaz u uslovima vidljivosti.

• Prepreka ( Obstacle ) Svi nepokretni ( bilo privremeni ili stalni ) i pokretni objekti ili delovi istih, koji su na površini namenjenoj kretanju aviona na zemlji ili probijaju određenu površinu namenjenu da zaštiti avion u letu.

• Broj klasifikacije kolovoza ( Pavement classification number – PCN ) Broj koji označava nosivost kojovoza za neograničen broj operacija.

• Primarna poletno – sletna staza ( Primary runway ) Poletno – sletna staza kojoj se daje prednost za upotrebu u odnosu na druge kad god to uslovi dopuštaju.

• Pozicija za čekanje na putu, pozicija za zadržavanje na putu ( Road – holding position ) Određena pozicija na kojoj može biti zatraženo da se vozila zadrže.

• Poletno – sletna staza, staza za poletanje i sletanje, pista ( Runway ) Određena pravougaona površina na aerodromu, na zemlji pripremljena za sletanje i poletanje aviona.

• Sigurnosna površina kraja poletno – sletne staze, zaštitna površina kraja poletno – sletne staze ( Runway and safety area – RESA ) Prostor simetričan na produženu sredinu poletno – sletne staze, u nastavku osnovne staze primarne namene da smanji rizik oštećenja aviona koji su „kratki“ u sletanju ili „dugi“ u poletanju. Ova površina uključuje poletno – sletnu stazu, ramena i odgovarajući teren uz i ispred poletno - sletne staze.

• Zaštitna svetla poletno – sletne staze ( Runway guard lights ) Svetlosni sastav namenjen da upozori pilote ili vozače vozila da su oko ulaza na aktivnu poletnu – sletnu stazu.

• Pozicija za čekanje ( Runway - holding position )Određeno mesto namenjeno zaštiti poletno – sletne staze, površine ograničenja prepreka ili ILS / MLS kritičnog / osetljivog područja kod kojeg avioni u vožnji i vozila moraju stati i zadržati poziciju, osim ako aerodromski kontrolni toranj ne odredi drugačije.

• Osnovna staza poletno – sletne staze; Pojas poletno – sletne staze; Sigurnosna površina; Strip poletno – sletne staze ( Runway strip )Određena površina koja sadrži poletno – sletnu stazu i zaustavnu stazu, ako postoji, koja treba smanjiti opasnost oštećenja aviona koji skrene s poletno – sletne staze i zaštititi avion koji leti iznad nje za vreme uzletanja ili sletanja.

• Vidljivost uzduž poletno – sletne staze ( Runway visual range )Udaljenost do koje pilot aviona koji se nalazi na središnjici poletno - sletne staze može videti oznake na njenoj površini ili svetla koja je označavaju ili prepoznaje njenu središnjicu.

• Rame ( Shoulder )Površina uz rub puta poletno - sletne staze ili spojnih staza, tako pripremljena da osigura prelaz između puta i susedne površine, pogodna za sletanje aviona.

• Znak ( Sign ) a) Znak sa stalnom porukom ( Fixed message sign ) b) Znak s promenljivom porukom ( Variable message sign )

• Zaustavna staza; Staza za zaustavljanje; Zaustavnica; Dodatna staza za zaustavljanje; Produžetak za zaustavljanje; Staza za premašeno zaustavljanje ( Stopway )Određena pravougaona površina na zemlji, ispred praga, na kraju raspoložive dužine za zalet pripremljena kao prikladna površina na kojoj avion može biti zaustavljen u slučaju premašaja sletne staze.

• Odletna površina / ravnina ( Take – off climb )Odletna površina je zamišljena površina za sigurno uzletanje aviona.

• Uzletna staza; Staza za uzletanje; Poletna staza ( Take – off runway )Staza namenjena samo za uzletanje.

• Staza za vožnju; Vozna staza; Rulna staza; Staza za rulanje ( Taxiway )Određena staza na aerodromu na yemlji određena za vožnju aviona, čija je namena osigurati vezu između jednog dela i drugog aerodroma uključujući:a) Vozna staza do pozicije; Rulna staza do pozicije ( Aircraft stand taxilane )Deo stajanke označen kao vozna staza namenjena za to da osigura prilaz samo do pozicije.b) Vozna staza na stajanci; Rulna staza na stajanci ( Apron taxiway )Deo sastava voznih staza na stajanci čija je namena osigurati prolazak voznih ruta preko stajanke.c) Brza izlazna vozna staza; Brza izlazna rulna staza ( Rapid exit taxiway )Vozna staza koja je povezana s poletno – sletnom stazom pod oštrim uglom i oblikovana da dopušta avionu u sletanju skretanje kod većih brzina nego što se može postići na drugim izlaznim voznim stazama, minimalizirajući time zauzetost poletno – sletne staze.

• Osnovna staza staze za vožnju; Pojas vozne staze; Sigurnosna površina vozne staze; Strip rulne staze ( Taxiway strip )Površina koja uključuje voznu stazu a čija je namena zaštita aviona koji se kreće po voznoj stazi i smanjenje rizika oštećenja aviona koji slučajno skrene s vozne staze.

• Prag ( Threshold )Početak dela poletno – sletne staze upotrebljivog za sletanje.

• Područje dodira; Zona dodira ( Touchdown zone )Deo poletno – sletne staze, iza praga koji avion u sletanju prvi dodirne.

2.4 KLASIFIKACIJA AERODROMA

Aerodroma ima više tipova i oni se mogu grupisati za razne svrhe i na razne načine. Klacifikacija aerodroma može biti:- prema nameni,- prema značenju za vazdušni saobraćaj neke države ili regije,- prema tipu saobraćaja,- prema vrstama letelica koje koriste aerodrom,- prema vrsti aviona i potrebnoj dužini poletno- sletne staze

2.4.1 Klasifikacija aerodroma prema nameni

Svrha ove podele je da označi bitnu namenu aerodroma, definišući na taj način i osnovne karakteristike saobraćaja koji se predvidja na njemu. Mogu se razlikovati, na primer:- aerodromi za civilnu avijaciju. Ova grupa obuhvata sve aerodrome koji služe civilnim potrebama, kao: aerodrome za komercijalnu avijaciju, za turizam, za školsko letenje, za vazduhoplovnu službu (poljoprivredna avijaciia, patrolna avijacija za kontrolu prostornih područja), za sportsko letenje, jedriličarski centri itd.;- civilni aerodromi – namenjeni isključivo civilnom saobraćaju: - aerodromi za javni vazdušni saobraćaj – aerodromi, - aerodromi za sportsko-turističke potrebe – sportski aerodromi, - aerodromi za obuku letenja – školski aerodromi, - aerodromi za vlastite potrebe – privatni, za potrebe proizvođača aviona, - letelišta – ovde se svrstavaju letelišta za poljoprivredno vazduhoplovstvo, - heliodromi, - aerodromi na vodi.Civilni aerodromi za javni vazdušni saobraćaj (aerodromi) dele se na:- aerodrme za međunarodni saobraćaj (koji uključuje i unutrašnji) i na- aerodrome za unutrašnji saobraćaj.- vojne aerodrome koji su namenjeni isključivo za potrebe vojnog vazduhoplovstva, - aerodromi za vojnu avijaciju. Detaljnija podela aerodroma ove grupe zavisi od organizacije vojnog vazduhoplovstva i usaglašena je sa tom organizacijom; obično se izdvajaju grupe borbene avijacije, transportne avijacije, školske avijacije; pojedine grupe imaju i svoju detaljniju podelu;- Mešoviti aerodromi koji su u osnovi vojni aerodromi, koji se u određenom obimu koriste i za potrebe civilnog vazduhoplovstva. - aerodromi za vazduhoplovnu industriju. Pod ovom grupom su uglavnom izdvojeni aerodromi pojedinih fabrika aviona, kao i aerodromi za probne letove i specijalne svrhe.Prema osnovnoj nameni aerodroma odredjuje se i potrebna oprema istih, kao i obim instalacija svih vrsta. Isti aerodrom može služiti i za više raznih službi. Oprema i instalacije se tada odredjuju prema zahtevima i potrebama tih službi.

2.4.2 Klasifikacija aerodroma po stepenu izgrađenosti

Za osnovu ove klasifikacije služi stepen izgradjenosti i opremljenosti aerodroma, a samim tim i podobnost za obavljanje odredjenih vazduhoplovnih službi.Stepen izgrađenosti i tehnički normativi aerodroma za javni saobraćaj određuju se, shodno međunarodnim preporukama, prema uslovljenom za indentifikaciju (kodeksnoj oznaci) i prema uslovljenom kodeksnom broju uz kodeksno oznaku, a sada i sa brojem LCN. Pritom su za kriterijum usvojene dve najbitnije tehničke karakteristike poletno – sletne staze: njena dužina i nosivost njene konstrukcije.Merodavna dužina za grupisanje prema slovu indentifikacije je tzv. standardna dužina ili osnovna dužina glavne poletno – sletne staze (ako ih ima više), tj. dužina za standardne uslove, a to su:- vazduh potpuno suv;- nadmorska visina nula;- atmosferski pritisak na nivou mora 1013,25 milibara, odnosno 1,01325 x 10 njutona/m2. Tome odgovara visina živinog stuba od 760 mm;- temperatura na nivou mora t=15ºC (59ºF);- gustina vazduha na nivou mora 1,2250 kg/m3;Osim toga pretpostavlja se potpuno horizontalna niveleta poletno – sletne staze.Za promenu temperature sa standardnom promenom visine usvaja se temperaturni gradijent – 0,0065 ºC po svakom geopotencijalnom metru (gpm) veće visine, i to kao konstantan gradijent sve do visine gde se dobija temperatura od -56,6 ºC (nadmorska visina 11 000gpm); od visine 11 000 gpm/nm do visine 20 000 gpm/nm usvaja se temperaturni gradijent 0, a dalje do visine 32 000 gpm/nm temperaturni gradijent se usvaja +0,0010 ºC. Geopotencijalni standardni metar ima vrednost 9,80665 m2/s2, a standardna geopotencijalna stopa 32,17403 stopa2/s2.Aerodromi se mogu grupisati u sledeće tri veće grupe:- vazduhoplovna pristaništa. Ovim pojmom se obuhvataju veliki aerodromi (ili dva i više aerodroma užeg područja koji čine celinu), opremljeni za prihvat najsavremenijih aviona u međunarodnom i interkontinentalnom letu; aerodromi ove grupe su opremljeni najsavremenijim instrumentima za kontrolu leta i osposobljeni za sve aerodromske službe i usluge, uz odgovarajući konfor za korisnike tih usluga- aerodromi obuhvataju pojedine aerodrome različitog kapaciteta i opremljenosti, različitih klasa; mogu biti osposobljeni za sve vrste aerodromskih službi i usluga, ili samo za odredjene službe (npr. mogu biti osposobljeni i za opravke i održavanje aviona, sa hangarom-radionicom, ili bez toga; mogu imati carinsku službu ili biti bez nje itd.);- letilišta obuhvataju uredjene terene za prihvat lakih aviona i aviona sportskog vazduhoplovstva; tu spadaju i privremeni aerodromi; na ovim aerodromima ne treba očekivati veću opremljenost, već samo neophodnu na svakom aerodromu.

2.4.3 Klasifikacija aerodroma prema zakonu o vazdušnom saobraćaju

- prema zakonu o vazdušnom saobraćaju aerodromom se naziva određeno područje na zemlji ili vodi (uključujući sve objekte, instalacije i opremu) namenjeno u potpunosti ili delimično za kretanje, poletanje, sletanje i boravak aviona. - vojne ili - civilne.

- vojni aerodrom – podrazumeva se aerodrom čije je upravljanje u nadležnosti Ministarstva nadležnog za poslove odbrane.

- ostali aerodromi su civilni aerodromi i dele se na: - vazdušne luke (za javni vazdušni saobraćaj ili za poseban vazdušni saobraćaj, najmanje jedan prilaz je instrumentalan), - vazdušna pristaništa (za avione ili hilikoptere, za javni vazdušni saobraćaj ili za poseban vazdušni saobraćaj, sletanje moguće pri vizuelnim meteorološkim uticajima), - letelišta (za letenje jedrilica i motornih jedrilica). - prema zakonu o vazdušnom saobraćaju vazdušne luke i vazdušna pristaništa su aerodromi za javni vazdušni saobraćaj.- vazdušna pristaništa su i travnati aerodromi za male avione za školovanje, sportsko - rekreacijsko letenje, avio - taksi prevoz i slično.- klasifikacija nije u potpunosti ispravna jer aerodrome koji mogu primati i avione sa većim brojem sedišta svrstava u istu grupu sa sprotsko - rekreacijskim aerodromima sa travnatim stazama.

2.4.4 Klasifikacija aerodroma prema vrsti letilice

- aerodromi za avione,- aerodromi za helikoptere - helidromi,- aerodromi za hidroavione - hidrodromi,- aerodromi za rotokoptere - vertidromi.

2.4.5 Klasifikacija aerodroma prema dužini poletno - sletne staze (prema vrsti aviona)

- CTOL (conventional take off and landing) avione, sa referentnom dužinom PSS od oko 1800 do 3500m,- RTOL (reduced take off and landing) avione, sa skraćenim poletanjem i sletanjem, odnosno dužinom PSS od oko 1200m,- STOL (short take off and landing) avione, sa kratkim poletanjem i sletanjem, odnosno dužinom PSS od 600-900m,- VTOL (vertical take off and landing) avione, sa vertikalnim poletanjem i sletanjem – u ovoj grupi su i helikopteri i neki tipovi vojnih aviona,- V/STOL (vertical/short take off and landing) avione, sa vertikalnim ili vrlo kratkim poletanjem i sletanjem, odnosno dužinom PSS manjom od 600m.

2.4.6 Ostale klasifikacije

- prema značenju za vazdušni saobraćaj države: - primarne, - sekundarne i - tercijarne,- prema saobraćaju: - interkontinentalne i - kontinentalne,- prema režimu odvijanja saobraćaja: - za redovni saobraćaj, - alternativne i - pomoćne,

- prema pripadnosti vazdušnog prevoznika: - dominicilne i - nedominicilne.

1.1.1. Klasifikacija aerodroma za civilni saobraćaj

Aerodromi za civilni saobraćaj dele se u dve osnovne grupe i to:- aerodromi za javni saobraćaj;- aerodromi za sportsko vazduhoplovstvo (motorno i jedriličarstvo).

Stepen izgradjenosti i tehnički normativi aerodroma za javni saobraćaj odredjuju se, shodno međunarodnim preporukama, prema uslovljenom slovu za indentifikaciju (kodeksnoj oznaci) i prema uslovljenom kodeksnom broju uz kodeksnu oznaku, a sada i sa brojem LCN. Pritom su za kriterijum usvojene dve najbitnije tehničke karakteristike poletno - sletne staze: njena dužina i nosivost njene konstrukcije.

Merodavna dužina za grupisanje prema slovu identifikacije je tzv. standardna dužina ili osnovna dužina glavne poletno - sletne staze (ako ih ima više), tj. dužina za standardne uslove, a to su:

- vazduh potpuno suv;- nadmorska visina nula;- atmosferski pritisak na nivou mora 1013,25 milibara, odnosno 1,01325 x

10 njutona/m². Tome odgovara visina živinog stuba od 760 mm;- temperatura na nivou mora t = 15°C (59°F);- gustina vazduha na nivou mora 1,2250 kg/m³;

Osim toga pretpostavlja se potpuno horizontalna niveleta poletno - sletne staze.

Za promenu temperature sa standardnom promenom visine usvaja se temperaturni gradijent - 0,0065°C po svakom geopotencijalnom metru (gpm) veće visine, i to kao konstantan gradijent sve do visine gde se dobija temperatura od -56,6°C (nadmortka visina 11 000 gpm); od visine 11 000 gpm/nm do visine 20 000 gpm/nm usvaja se temperaturni gradijent 0, a dalje do visine 32 000 gpm/nm temperaturni gradijent se usvaja + 0,0010°C. Geopotencijalni standardni metar ima vrednost 9,80665 m²/s².

2.5 KATEGORIZACIJA AERODROMA

Međunarodno civilno udruženje avijatičara (International Civil Aviation Organisation ICAO) je, u svom Aneksu 14, aerodrome kategorizovala prema stepenu opremljenosti za sletanje aviona.

Prema opremljenosti poletno sletnih staza PSS (runways), aerodromi mogu biti korišćeni za vizuelno (neinstrumentalno) sletanje i instrumentalno sletanje.I kategorija: VFR – visual flight ruler: PSS za neinstrumentalno sletanje (vidljivost visinska/uzdužna: >60m / >80m,

II kategorija: IFR – instrumental flight rules: neprecizno instrumentalno sletanje kada je PSS opremljena vizuelnim i nevizuelnim pomagalima (vidljivost visinska/uzdužna: >30m / >400m, II kategorija: ILS – instrumental landing system: PSS za precizno instrumentalno sletanje gde je visina određena instrumentalno, a daljina: A>200m, B>50m, C=0m.

Oznaku kategorizacije čine kodni broj i kodno slovo. Kodnim brojem je označena referentna dužina potrebna za poletanje merodavnog aviona, a kodnim slovom raspon krila i raspon spoljne ivice spoljnjeg točka stajnog trapa merodavnog aviona. U tabeli 1 je prikazan raspored kodnih brojeva i kodnih slova.

Tabela 1. - Referentni kodovi aerodroma

Kodni element 1 Kodni element 2Kodni broj

Referentna dužina za poletanje

Kodno slovo Raspon krila

Raspon spoljenjeg točka stajnog trapa

1 Kraća od 800 m А Do 15 m ,ali ne uključujući 15 m

Do 4.5 m ,ali ne uključujući 4.5 m

2Od 800m do 1200m,

ali ne uključujući 1200m

ВOd 15 m do 24 m ali ne uključujući

24 m

Od 4.5 m do 6.0 m ali ne uključujući 6.0 m

3Od 1200m do 1800m

ali ne uključujući 1800m

COd 24 m do 36 m ali ne uključujući

36 m

Od 6.0 m do 9.0 m ali ne uključujući 9.0 m

4 1800m i preko DOd 36 m do 52 m ali ne uključujući

52 m

Od 9.0 m do 14.0 m ali ne uključujući

14.0 m

ЕOd 52 m do 65 m ali ne uključujući

65 m

Od 9.0 m do 14.0 m ali ne uključujući

14.0 m

Podužni nagib, kod PSS sa kodnim brojem 3 i 4 iznosi do 1 % , a kod PSS sa kodnim brojem 1 i 2 do 2 %. Minimalni radijus vertikalnog zaobljenja kod PSS sa kodnim brojem 4 je 30000 m , sa kodnim brojem 3 je 15000 m i sa kodnim brojem 1 i 2 je 7500 m. Promena podužnog nagiba je do 1.5 % kod PSS sa kodnim brojem 3 i 4, a 2 % kod PSS sa kodnim brojem 1 i 2 .