raçi 1383/1964) . s. Cevahirü'I-tı~h(l-11, Kara çi. ts .j Mektebe-i DarüluiOm 1 ). Müel­lifin daha çok Pakistan'da verdiği fetvala­rından yapılmış bir derlemedir. 6. İslc"ım ka Ni?am-ı AraZi: 'Uşr u Jjarac ki AI:ı­kc"ım aôr Füti'iJ:ıu'l-Hind (Karaçi 1979).

İslam toprak sistemiyle ilgili yeni tarz bir haraç kitabıdır. 7. İslc"ım aôr Musi~i (şer­heden: Muhammed Abdülmuiz, Karaçi ı 985, 2. bs.) 8. Siret-i Jjatemü'I-enbiya> (Bombay, ts. jMektebe-i Eşrefiyyel; Karaçi I 968, 54. bs.). 9.1jatm-i Nübüvvet (DiyO­bend 1925. 1937; Karaçi 1955,1965,1987,

ı 99 ı, ı 4 ı 9/ ı 998 ı. Gulam Ahmed Kactiya­ni'nin peygamberlik iddiasını reddedip peygamberliğin ResGl-i Ekrem'le sona er­diği konusunu ele alan bu çalışma, müel­lifin Hediyyetü'I-mehdiyyin ii ayeti l_ıc"ı­temi'n-nebiyyin adlı Arapça risalesine (DiyObend ı 924; Mültan ı 972) dayanmak­tadır. Eser ilk Urduca neşrinden (DiyO­bend ı 92 5) sonra devamlı geliştirilerek basılmıştır. 10. MaMm-ı ŞaJ:ıabe (Kara­çi ı 409/1 988). Pakistan'da saha be eleşti­risi ve şarkiyatçıların çalışmaları üzerine kaleme alınmış bir eserdir.

Muhammed Şefi' DiyGbendi'nin büyük kısmı yayımianmış diğer bazı eserleri de şunlardır : Ta~rir-i Tirmi?;i, el-İzdiya ­dü's-seni 'ale 'I-Yani'i'I-ceni, Cedid Me­sa>il key Şer'i AI:ıkam, Alc"ıt-ı Cedid k ey

Darülulüm·i Karaci'nin Korangi Kampüsü'nün bani kitabesi

· ·t'tt~~! -~~~ ~;,::,;;piJ.-

v\J.<&.~~JkY'.ç ~~:m

~~~~"ıl~ m ~-·(:9!J.!-rı

Gi~

Şer'i AJ:ıkam, Taşvir k ey Şer' i AI:ıkc"ım, Evzan-ı Şer'iyye, Mes,ele-i Sud, Zabt-ı Velc"ıdet, İslc"ım ka Ni?am-ı Ta~sim-i Devlet, AJ:ıkam-ıljac, Sünnet ü Bid'at, Çilljadi§, Şehid-i Kerbelc"ı, 'Alamat-ı Kıyamet aôr N üziil-i MesiJ:ı, Mesii:ı-i Mev'ud ki Pehçô.n, Adô.bü'ş-şeyl]. ve'I­mürid (eserleri için ayrıca bk. M. Taki Os­man!, s. 44-57 , 83-84; M. Refl' Osman!, s. ı 7 ı- ı 74) . Edebiyatlada ilgilenen Mu­hammed Şefi'in Arapça, Farsça ve Urduca şiirleri bulunmaktadır (örnekler için bk. M. Taki Osman!, s. 16-35).

DiyGbendi'nin hayatıyla ilgili çeşitli ça­lışmalar yapılmıştır. Ma' ô.rifü'I-Kur,ô.n adlı eserinde yer alan otobiyografisinde ayrıntılı bilgi bulunmaktadır. Babasının

hayatına dair yazdığı Meyrey Vô.lid-i M acid adlı risale kendi hayat hikayesini de içermektedir. Oğulları Refi' Osmani ile Taki Osmani'nin biyografi çalışmaları ise hakkındaki en geniş eserlerdir. Hayatı ve ilmi kişiliği üzerine tezler de yapılmıştır.

Habibullah Han Hana'nın Mevlana Müt­ti MuJ:ıammed Şefi' bi-J:ıaysiyyeti mü­fessir (yüksek lisans tezi ı 983, Camia Pen­cab, idare-i UIOm-i islamiyye) ve Semiul­hak b. Abdüddeyyan'ın Cühudü'I-müfti MuJ:ıammed Şefi' el-'O§mani ii tefsi­ri'l -Kur,ô.ni'l -Kerim (yüksek lisans tezi ı 990, Camiatü'l-alemi'l-islamiyye, Kü lliye­tü usOii'd-din ıislamabadJ) ve Müddessir Ahmed'in Müfti Mui:ıammed Şefi' ki Dini u Milli Jjidmô.t (doktora tezi I 993,

Pencab University, Institute of lslamic Stu­dies) adlı çalışmaları bunlar arasında sa­yılabilir. Ayrıca ilk defa kendisi tarafından neşredilen el-Belc"ıg dergisi vefatı üzeri­ne onun için bir özel sayı çıkarmıştır (el­Belag: Müfti-i A'?am Number, Xlll/6-8, Ka­raçi I 399/1 979).

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed Şefi' Diyübendi, Meyrey Valid-i Macid aôr Un key Mücerreb 'Ameliyat, Kara çi, ts. (Da rü'l-i şaat), s. 6, 7, 60-61, 70-89; a.mlf .. Ma'arifü'l-~ur'an, Karaçi 1413/1992, ı, 61-63; a.mlf., ljatm-i Nübüvvet, Karaçi 1991, s. 8-9; M. Taki Osmani. Meyrey Valid Meyrey Şeytı aôr Un key Miztıc u Meza~. Karaçi 2001 , s. 16-35, 44-77, 83-84, 116-130; M. Ekber Şah Buhari. Müftl-i A'?am Pakistan: Ekabir u Mu'iişırln ki Na­?ar meyn, Karaçi, ts. (Darü'l-işaat): a.mlf .. Eka­bir-i 'U/ emtı-i Diyubend, Lahor, ts. (idare-i isla­m iyat). s. 193-194; a.mlf., Taf:ırlk-i Pakistan aôr 'Ulema'ey Diyubend, Karaçi, ts. (E. M. Said Com­pany), s. 326-327; Füyüzurrahman. Te'arüf-i ~ur'an, Lahor, ts. (Mektebe-i Medeniyye ). s . 312-314; Muhammed Tayyib, Tarltı-i Darü'l­'utam-i Diyübend, Karaçi, ts . (Darü'l-işaat). s . 73-74; Kh Masud (Muhammad Khalid Masud), "Muhammad Shafi"', Dictionnaire biographi­que des savants et grandes {igures du monde musulman peripherique du Xtx• siecle a nos

MUHAMMED ŞU'LE

jours (ed. M. Gaborieau v.dğr.). Paris 1992, s . 18-19; a.mlf., "Fetava-yı Darülulüm-ı Diyübend" , DİA, XII , 440-441; M. Refı' Osman i. f:laytıt-ı Mü{ti-i A'?am, Karaçi 2000, s. 26-27, 28-29 , 31-34,39-42, 112-114, 122-125, 130-131 , 164-165, 169-170, 171 -174; M. Abdullah Selim. "Darü'l-ifta-i Darü'l-'ulüm-i Diyübend", er-Re­şld (DarülulGm-i DiyGbend özel sayısı). IV/2-3, Lahor 1976, s . 204-205, 207-208; Shafiq Ali Khan. "Allamah Shabbir Ahmad Usmani ", JPHS, XXXVI/2 ( ı988). s. 143-149.

L

Iii! ABDÜLHAMİT BiRIŞIK

MUHAMMED ŞU'LE (~~)

Ebü Abdiilah Şemsüddin (Kemalüddin) Muhammed b. Ahmed

b. Muhammed el-Mevsıli (ö. 656/1258)

Kıraat alimi. _j

623 (1226) yılında doğdu. Aslen Mu­sullu olup Şu'le lakabıyla meşhur olmuş, babası, Halep Valisi Hayır Bey'in yanında muvakkı' olarak çalıştığı için Halebi nisbe­si ve İbnü 'I-Muvakkı' künyesiyle de anıl­mıştır. Çerkez hükümranlığının sona er­mesinin ardından Kahire'ye gittiği belir­tilen Muhammed Şu'le (Zirikll, V, 32 ı)

tefsir. fıkıh, tarih gibi alanlarda kendini yetiştirmekle birlikte çalışmalarını Arap dili ve edebiyatı ile kıraat ilminde yoğun­laştırdı; bu arada şiirle de ilgilendi ve eser­lerinin bir kısmını manzum olarak kale­me aldı. Henüz çocuk yaşta iken, daha sonra eserlerini kendisinden dinleyen Ebü'l-Hasan Ali b. Abdülaziz ei-Erbili'den kıraat okudu. Kaynaklarda talebelerinden sadece Musul'daki derslerine katılan Ta­kıyyüddin Ebu Bekir ei-Mikassati'nin adı zikredilir. üstün zekası. zühdü, mütevazi kişiliği ve Hanbeli mezhebine mensubi­yetiyle tanınan Muhammed Şu'le , Safer 656'da (Şubat ı 258) Musul'da vefat etti. İbn Receb bu tarihi zikrettikten sonra onun 650'de (ı 252) öldüğüne dair bir ri­vayet aktarmış, Cari Brockelmann ise ve­fat tarihini 25 Safer 650 (7 Mayıs 1252) olarak kaydetmiştir.

Eserleri. 1. Şafvetü'r-rô.sil]. ii 'ilmi'l­mensul]. ve'n-nô.sil].. Üzerinde nesih tar­tışması yapılan ayetlerin sGre tertibine göre ele alındığı eser Muhammed İbra­him Abdurrahman tarafından neşredil­miştir (bk. bibl.). z. Kenzü'l-me'ô.ni fi şerJ:ıi Jjırzi'I-emô.ni. Kasım b. Firruh eş­Şatıbi'ye ait manzum eserin şerhi olan kitabın birçok kütüphanede yazma nüs­haları bulunmaktadır ( el-Fihrisü 'ş-şamil:

577

MUHAMMED SU 'LE

'Ulümü 'i-Kur' an, maf:ıtütatü 'l-lwa' at, s. 171-174). 3. eş-Şem'atü'l-muçl.ıyye bi­neşri ]fıra'ati's-seb'ati'l-merçl.ıyye. Muh­tasar manzum bir eserdir (Keşfü'?·?U· nun, II, 1064-1065). el-Fihrisü'ş-şamil'de

('Uiümü '1-Kur' an, matıtutatü 'l-lwa'at, s.

131) eserin nüshaları MansOr et-Tabiavi'­ye (ö. 1014/1606). ayrıca Ebü'I-Vefa Ke­maleddin'e nisbet edilmişse de Keşfü'?­?Unıln'da (II, 1064-1065) Şu'Je'ye aidiye­tinden söz edilirken müellifin Kemaled­din, babasının da Ebü'I-Vefa diye anıldı­ğına bakılırsa Tabiavi tesbitinin doğru ol­madığı anlaşılır. 4. Z,atü'r-rüşd fi'l-]]ila­fi beyne ehli'l-'aded (Dublin Chester Beatty Library, nr. 3961/4; Princeton Uni­versity Library, Yahuda. nr. 3859/1-157, 5492/2-157). s. Yetimetü'd-dürer fi'n­nüzuli ve ayati's-süver ( Dublin Chester Beatty Library, nr. 3961/2). 6. Gayetü'l­i]]tişfır ii mena]fıbi'l-erba'ati e'imme­ti'l-emşar (Feza'ilü '1-e'immeti 'l-erba'a) . EbQ Hanife, Malik, Şafii ve Ahmed b. Han­bel hakkında olup (Keşfü'?·?unün,ll, 1189-

1190) Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Aya­sofya, nr. 33) müellifi belirtilmeksizin aynı adla kayıtlı olan kitabın Şu'le'nin bu eseri olması muhtemeldir. 7. Na?mü men§u­ri'l-kelam ii ~ikri'l-]]ulefa'i'l-kiram . Hz. EbQ Bekir'den otuz beşinci Abbas! hali­fesi Zahir- Biemrillah Ahmed'e kadarki ha­lifelere dair bir risaledir ( a.g.e. , ll, 1964). 8. el-' Un]füd. İbn Cinni'nin nahivle ilgili 'U]füdü'l-hemz (nşr. Mazin el-Mübarek, Dımaşk 1409/1988, s. 57-64) adlı risalesi­nin manzum hale getirilmiş şeklidir. 9. Man? um e ii J:ıisabi'l-yed (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2727) . Kaynaklarda ay­rıca Na?mü i]]tilafi 'adedi'l-ay bi-ru­muzi'l-cümel, ŞerJ:ıu TaşJ:ıiJ:ıi'l-Minhfıc li'bni KaçJ.i ~clun, el-FetJ:ı li-mugla]fı J:ıizbi'l-fetJ:ı, et-TelviJ:ı bi-me'ani es­ma'i'llahi'l-J:ıüsna el-varide ti'ş-şaJ:ıiJ:ı adlı eserlerinden söz edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed Şu'le, Şa{uetü 'r-rasiJ:ı {i 'ilmi'l­mensüJ:ı ue'n-nasiJ:ı (nşr. M. İbrahim Abdurrah­man). Kahire 1415/1995, neşredenin girişi, s. 17 -23; Zehebi, Ma'ri{etü 'l-/j:urra' (Altıkulaç ) , lll, 1340-1341, 1400; a.mlf. , A'lamü 'n-nübela', XXIII, 360; İbn Receb, e?·Zeyl 'ala Taba~ati'l­f:lanabile, Beyrut, ts. (Darü'l-ma'rife). ll , 256-258; İbnü'I-Cezeri, Gayetü 'n-Nihaye, ll, 80-81; Keşfü'?·?Unün, !, 647, 662; ll, 1064-1065, 1189-1190, 1964; Brockelmann, GAL Suppl., ı, 859; Hediyyetü'l-'ari{in, ll, 126; Zirikli. ei-A'Iam (Fet­hullah). V, 321-322; el-Fihrisü 'ş-şamil: MaJ:ıtü­tatü't-tefsir (nşr. el-Mecmau'l-melekl). Arnman 1989, s. 255; el-Fihrisü 'ş-şamil: 'Ulümü'l-Kur­'an, mal]tütatü'l-~ıra'at (nşr. el-Mecmau'l-me­lekl) , Arnman 1994, s. 131, 171-174.

li! ADEM YERiNDE

578

1 MUHAMMED b. ŞÜCA'

...,

(bk. İBNÜ's-SELCi). L _j

1 MUHAMMED TAMiR b. AşüR

...,

(bk. İBN AŞÜR, Muhammed Tahir). L _j

1 MUHAMMED TAMiR ei-FETTENI-,

(bk. FETTENi). L

L

MUHAMMED et-TAKİ

(bk. MUHAMMED ei-CEVAo).

_j

_j

1 MUHAMMED TAKİ DANiŞPEJÜH-,

(oı?.__,;.;l~ ~ ..ı..ö.::ı..o)

(1911-1996)

L iranlı alim ve yazar.

_j

Larican'a bağlı Nandel köyünde doğdu. Bir ulema ailesinden gelen babası Hacı Mirza Ahmed Derkal dedeleri gibi Amül ve Larican'ın tanınmış müctehidlerinden­di. İlk öğrenimine babasının yanında baş­layan Muhammed daha sonra yakındaki Amül şehrinde bazı medreselerde okudu. İleri düzeydeki eğitimini büyük ölçüde yi­ne babasının yanında aldı ; fıkıh , felsefe ve tasawufa. özellikle mantık ilmine ilgi duy­du. Diğer hocaları arasında Şeyh Ebü'l­Hasan Amüli, Mirza Ebü'I-Hasan Pişme­naz-i Amüli ve Aga Mirza Azizullah Ta­bersi gibi alimler anılmaktadır. Muham­med Taki dönemin hattatlarından Mirza Celal İ'tisami'den hat meşketti.

On sekiz yaşında iken babasını kaybe­den Muhammed, Kum'a giderek iki yıl boyunca Mirza Ebü'I-Fazl-ı Gülpayigani, Mirza KGmi, Ah und Molla Ali Hemedani, Ayetullah Mar'aşive diğer bazı alimlerden ders aldı . Bu sırada kısa sürelerle uğradı­ğı Tahran'da Mirza Tahir Tenkabeni gibi alimierin ilim meclislerine katılma fırsatı buldu. Amül'de Ebü'I-Kasım Persivi-yi Tr a­ni ve Aga Muharı:ımed Garevi'nin dersle­rine katıldı.

Muhammed Taki, 1937'de Tahran'a gi­derek Mervi Medresesi'nde iki yıl eğitim gördü, ardından Sipehsalar-ı Kadim Med­resesi'ne devam etti. Felsefe alanındaki bilgisini, daha çok bu medresede Mirza Mehdi Aştiyani'den İbn Sina' nın eş-Şitfı' ve· Molla Sadra'nın el-Esfarü '1-erba'a ad­lı eserlerini okuyarak genişletti. Kum ve

Amül'de öğrendiği Arapça ve Fransızca'yı burada geliştirdi, ayrıca İngilizce öğren­di. Daha sonra Tahran Üniversitesi ilahi­yat Fakültesi'ne girdi ve bu sırada Hukuk Fakültesi'nin kütüphanesinde göreve baş­ladı . 1941 'de bu fakülteden mezun olun­ca başşehir orta öğretim kurumları sek­reterliği, ardından üniversite sekreterli­ği görevlerine tayin edildi. 1951 'de Hukuk Fakültesi Kütüphanesi'nin başkan yar­dımcılığına, 1954'te Tahran Üniversitesi Kütüphanesi Yazmalar Bölümü başkanlı­ğına ve ertesi yıl kütüphanenin başına ge­tirildi. Kütüphanecilik ve yazma eserler konusunda özellikle Seyyid Muhammed Mişkat'ten faydalandı. Yurt dışı seyahat­lerinde bilhassa yazma nüshaların bulun­duğu kütüphanelerde araştırma yaptı. 1969'da ilahiyat Fakültesi'nde İslam fel­sefesi doçentliğine, 1976'da profesörlüğe tayin edildi. 1977'de emekliye ayrılınca Ferhengistan-i Zeban u Edeb-i Farsi üyeli­ğine seçildi. Çok sayıda uluslararası bilim­sel toplantıya katılan Muhammed Taki, Ferheng-i !ran-zemin adlı derginin ku­rucuları arasında yer aldığı gibi Societe Asiatique'te de üye idi. Uzun süren bir hastalık sonunda 17 Aralık 1996'da Tah­ran'da vefat etti.

Eserleri. Muhammed Taki, özellikle ki­tap tanıtma konusundaki çalışmalarıyla Batı'da da büyük şöhret kazanmıştır. Ha­zırladığı kitap katalogları İran'daki yirmi beş ve Amerika. Rusya, Hindistan, Pakis­tan, Afganistan, Türkiye, Fransa. İngilte­re, Hollanda, Suudi Arabistan'daki kırkı aşkın kütüphane ile on özel kütüphane­de bulunan yaklaşık 50.000 yazma eseri kapsamaktadır. Kırk civarında kitap ve 400'e yakın makale yazan DanişpejQh'un çalışmalarından bazıları şunlardır: A) Te­lifleri. Fihrist-i Nüs]]aha-yi lfatti-yi Kitab]]ane-i Danişgede-i lfu]fü]f ve 'Ulum-i Siyasi ve İ]ftişadi-yi Daniş­gah-ı Tahran (Tahran 1340 hş . }; Fihrist-i Kitab]]ane-i Merkezi-i Danişgah-ı Tah­ran (VIII-XV, Tahran 1339-1345 hş.); Fih­ristvare·i Kitab]]ane-i Minavi (Tahran I 375 hş . ) ; Fihrist-i Mikrufilimhfı-yi Ki­tab]]ane-i Merkezi-i Danişgah-ı Tah­ran (Tahran 1348 h ş.); Fihrist-i Kitab]]fı­ne-i İhda-i A]fa-yi Seyyid Mişkat be­Kitab]]ane-i Danişgah-ı Tahran (I-VII.

Tahran 1332-1335 hş . ); Fihrist-i Kitab]]a­ne-i Meclis-i Şura-yı Milli(XII-XV, Tah­ran I 346-1347 hş. , Yrec Efşar ve Ali Naki Münzevl ile birlikte); Fihristvare-i Fı]fh-ı Hezar u Çehar Şadsale-i İslami der Zeban-ı Far si (Tahran 1367 h ş.); Hezar Sal Telsir-i Farsi (Tahran 1369 hş. , Sey-