_- . . : .

Lie;: ayhk ara1;;t1rma dergisi citt 1 o sa:y; 3 temmuz-eylul 2007

.· .. GELENEK(SEL)CILI·K . -:··· ·. · .. ·,. ·- . . . . . . · .. _. . _.

~IEHMED SAlD ~ATIB~GLU .·. Gele~ekte Olcu . · ·"'-"". ' .· .

. fEHR~JgAHT~RK~. : .. . · . . .. .. .. · Dille.Y,akla~~n1da Gel~c~sdciligin Paradok~lat~ · ':\c') .. ··. · ·. . . . .

._ ....

SC.YNMEZ KUILU . . .·. . . • •. ·· . •.. is lain Du~unccsh:ioe Ge!ei:iekc;:i Pin So" lerillrlln Anali7i ·;x:s· . . . ·. ·. •.. . · .. ·. ·. • . · .

. AD NAi\i ASLAN . 'Gcle;1e~sel Ekol'un Gelenek .\n.tm 1~1: Sophiba Perennis . . ' . :Xi . . . ·• . !vrEiiMET VURAL .

·: islam Di.\$lit;~c~~inde ·GCJenek ye(:;-e~enek~ilik . . · . S~)•)rid Hiise5~ Niisr'm. Gelencl{ Anla_p~1 . ·. · :

'\,_';,··· · ... ...... ·. .. . . . . . . . . . . . . .. ·. ·. .

. ·. '•

· .. '. . '·

~ _.- -·

11.UHARREJVI I<JLI~ . .·. .·. . . . · .. · . ._ . .. . . . ftkili /HukukGelencginin Dt:for1nasyoim , · · . _.· · · .· .· _. :. .·.· :Zahiriligin K:~uu(:usu F_iglirii ~lcier4ride Utd:alist G:~1e!lekselc~ I uturriun Analizi ';_\c<i- • . . . • •

. . iSMAiL Hli.KKI UNAL ' .· .·. • .· ·.· . . :. . •. . . . . . Gdeneksel HadisY9i:umund~ ~arihin Baclisin -\nla~J!nias;t,ai<:atkrsl ~· . · · · . · .·· . . .. . . . . .. . .. .

. AVR:\..\>1 GAiz\J.~ti: ··tilik Hma&tln:da ''Siili" Gunu · - · , .

. ·_ . • =0•:. ·_·. · . .

-~ruSTAFAdz1dRK · ... ·· . ·. . .. ..·. ·.· .. · !\Iuhammed Esecl'in Meal~ Tefsir~dtk:i intihaller tlz~ru1e ""~ . • ' / . . .

· HUSE\'1N HANSU .· : . . · .•· ... . . . •• -· i~1tire:lile).:ra~tt~malar1 .Gruh:u ye Y.~~i :Ya~inlat

~~~~~~r~~~;~~¥~,1),~~, .· .. · ... . . BU~¥.~\1iN ERUL . . . . .. . : ' : H1tz~j fe b. eL Y~i:lrl ~e s1r l<itipl]gt .· · ·· · ·

' .. .. - · . · .. . ·-. - . . ., · .. ~ '- · . . ... . · .... ·. ·

. . ~ . . :

·~ ..

·. -.• ..

: .... ·

·. · '.

.·. '·.

. . . '·.· .

islam~'<'lt 1 0 (2007) say1 3 s 89-112

Geleneksel Hadis Yorumunda $arihin Hadisin Anla9llmas1na Katk1s1_

Hz Adem-Hz Musa Tart1~mas1 Omegj1

1SMA1L HAKKI UNAl PROF DR , ANKARA i.JNlVERSliESI ILAHiY AT F AKUITESl

6zet

H adis sarihleiinin rivayetleri anlamaya katktsmt bir ornek tizerinden ele alan bu makalede ,

me§hur hadis kaynaklannda yer alan Hz. Adem-Hz. Musa tartt~masmm hadis alimlerince nas1l yorumlandtgt ornekleile gosterilmi~, genelde, bit biri­nin tekran olan bu yorumlarm haclisin dogru anla­§ilmasma fazla katkt saglamad1gt gortil.mi.i§ttir Kur'an-Si.innet btittinli.igtini.i dikkate al.mayan §arihler , hadis muhtevasmm Kur'an'la ~eli§en yonle­rini gormezl.ikten gelerek, Ehl-i Si.innetin kader anlayt~tru yansttan rivayeti Mutezil.e 'ye kar§t

1 Bu makale 'VI Gerede Hadis Meclisi"nde sunulan bir teblig-in geli§tirilmi~ ~eklidir

90 islamiyat 10 (2007) say1 3

savunmakla yetinmi~ler ve onlann itirazlanm cevaplandmnaya ~ah~mt~lardu Makale, hadis~ilerin, senedi sahih rivayetleri, hi~bir gerek~eyle, i~erik tahlil ve tenkidine tabi rutmadtklan ve hadisin Hz Peygamber'e aidiyetini bu a~tdan tesbite yana~madtklan §eklindeki genel karu hakkmda da bir fikir vermektedir

Anahtar Kelimeler:

Hadis Yorumu, Hz Adem, Hz. Musa, Kader, Mutezile, Cebriyye, Ehl-i Stinnet, Kur'an-Stinnet Btittinltigti, !~erik Ienkidi.

Bu makalede, hadis kaynaklanmlZln <;.ogunda yer alan bir rivayetin me~hur

hadis sarihleri tarafmdan nasll at;:lklandtgmt ve birbirinin tekran saytlabilecek bu geleneksel hadis yorumunun rivayetleri anlamaya ne 6l~tide katkr sagladtgmi degerlendirmeye c;:ah§acagrz Bu arada, inceledigimiz 6mek as;tsmdan 6nem arz eden Kur'an-Si.innet bi.iti.inltigi.intin dikkate almtp almmadtgtru ve sarihlerin bu ac;tdan bir muhteva analizi yap1p yapmadtklanm da g6rmi.i~ olacagtz Eserlerinden 6rnekler verdigimiz §arihler , 4/ 10 ile 9/ 15 asnlar arasmdaki be~ yi.izytlhk zaman dilimine yaytlmt~ hadist;:ilerden olu~maktadu 2

1 Hz Adem-Hz. Musa Tartl~masr Rivayeti ve Kaynaklart

Bu rivayet, ilk hadis derlemelerinden kabul edilen Hemmam b Mtinebbih'in (6 132/749) Sahife'sinden itibaren me~hur hadis mecmualannm hemen tamammda yer almaktadu. Rivayet, bir~ok tariki Ebu Hureyre'den (6 58/678) (14 tarik) olmak tizere, Hz Orner (6 23/644) (3 tarik), Ebu S'aid el-Hudr'l (6 74/ 693-94) (2 tarik), Cundeb b Abdilli'ih (6 60'dan sorua) (1 tarik) yoluyla rivayet edilmi~tir Yet aldtgt kaynaklar stras1yla Hemmam'm (6 132/749) 5ahife~si3, Ma'mer b. Ra~idin (6 153/770) Cam 'i 4, Malik b Enes'in CO 179/795) MuuattaP, !bnu'l-Ca'd6(6 230/844-45), !shak b Rahuye7 (6 238/853), Ahmed b Hanbel8 (6 241/855), Abd b Humeyd9 (6 249/863-64), Bezzar10 (6 292/ 905), Ebf1 Ya'la11 (6. 307/ 919) ve Humeydi'nin12 Co 488/1095) M usned' leri, Buhan13 Co 256/869) ve Mtislim'in14 (o 261/874) Sehfh'leri, Ebu Davtid15

(6 275/888), Iitmiz116 (6 279/892) ve tbn Mace'nin17 (6 273/886) Su nen 'leri,

'Makale nin kaynaklanm kontrol etmede yardunct olan degerli ogrencim Suat Koca 'ya tE~kur c"<ierim. ' Hemmam b Munebbih es-San':ini, Sahfjetu /Jemmdm h. M11nebbih, tahk All Hasan Ali' Abdulhamid

el-Mektebetu'l-islami, Daru Ammar. &:yrut-Amm:in, 1407/ 1987. no' 45, s 39; ~ Ahmed b Hanbel el-Mii.sned, istanbul, 1982 II, 314

4 Ma'mer b. llii~id , el-Ciimt: (Abdurraz7.2k m Mmannej 1 ile birlikte), tahk Habiburrahm:in el-A zami e l-Mektebetu'l-Isl:iml Beyrut, 1403/ 1983, no: 20067 20068, XI, 112-113

5 Mtwatta' Kader , 1. (Istanbul, 1982) 6 Musneduibni'I-Ca'd, Beyrut, 1990, s 164. 7 Musnedu isbiik b Rdhtlye, Medine, 1991, I, 172 8 Musnedu Ahmed b Hanbel, IT, 248, 264, 268, 314, 398 (L<;tanbull982) 9 el-Muntebab min Musned-i Abdi 'bn-i Humeyd, Kahire 1988, s. 295 10 Musnedu'l-Bezzar, l, 274 11 Mumedu Ebf Yald, Dtma~k, 1984, II 414; III , 90; XI , l18; XIII 54 12 Musnedu l-IJumeydi, Beyrut II , 475 1~ Buharl, Kader, 11 , ( lstanbull981) 14 Muslim, Kader, 15 (lstanbull981). '" EbG D:ivud, Si.innet, 16 (Istanbul 1981) 16 Iinniii, Kader, 2, (lstanbull98l) 17 1bn Mace Mukaddime. 10 (istanbul J 981)

Gelene!-<rel Hadis Yorurnunda $a~hY1 Hadisin Anl~limaSina Katkls1 91

Nesai'nin18 (6 303/915) es-Sunenu'l-Kubra'st, lbn Hibban'm19 (6 354/ 965) Sahib ve lbn Batta'mn20 (6. 387/997) el-ibanetu'l-Kubra'stdn Burada, Hemmam'm Iivayetinden ba~layarak en belirgin farkhhklan i~eren be§ rivaye­ti vermekle yetinecegiz

a Henunam Rivayeti: Ebu Bekr Muhammed b. ei-Huseyn b el-Halll el-Kattan (6 ?) - Ebu'l-Hasen Aluned b Yusuf es-Suleml (6 264/878 ) - Abdlirrezzak b Hemmam b. Nafi' el-Htmyed (6. 211/826-7)- Ma'mer b Ra~id (6 153/770) - Hemmam b Munebbih (6. 132/ 749) - Ebu Hureyre (6 58/678):

"Allah Resuli.i (s a s) ~6yle buyurdular: "Adem ile Musa tartt~t:Jlat Musa: 'Sen insanlau saptuan ve onlan Cennetten yeryOzune <;tkartan (gonderen) Adem degil misin?' Adem ona §6yle dedi: 'Sen, Allah'm her §eyin ilmini verdigi ve insanlar i9fl Peygamber olarak se<;.tigi Musa degil misin?' Musa, 'evet' dedi Adem, 'sen beni, ben yarattlmadan once, yapmam i<;in bana yaztlan bir ~eyden dolayt mt kLmyorsun?' dedi Adem, Musa'ya galip geldi "21

b Muslim Rivayeti: lshiik b. Musa b Abdillah b Musa b. AbdilHih b Yezld el­Ensari (6 244/858) - Enes b Iyad (6 200/815) - el-Haris b Ebi Zubab (o 146/76.3)- Yez:id b Hurmuz (6 100/718 ba;?lan) ve Abduuahman el-A'rec (6 117 /735) - Ebi.i Hureyre:

"Rasulullah (sas ) §6yle buyurdu: "Adem ve Musa aleyhimesselam Rablerinin yamnda tartt§ttlar Adem, Musa'ya galip geldi Musa, 'sen, Allah'm eliyle yaratt1g1, ruhundan ufledigi, melekleri secde ettirdigi, cennetinde iskan ettigi, sonra i§ledigin hata ile insanlau yeryOzline indiren Adem degil misin?' dedi Adem §byle dedi: 'Sen, Allah'm, risaleti ve kelam1 (konu§tnas1)yla se<;tigi, i~­de her §eyin apklamas1 olan levhalan verdigi, gizlice konu~mak i<;in kendisine yakla§ttrdtgt (ve kan·abeke neciyya) Musa degil misin? Allah'm Tevrat't, ben yarattlffiadan kas;: ytl once yazmt§ oldugunu buldun?' Musa, 'kuk ytl' dedi Adem, orada (Tevrat'ta), 'Adem Rabbine isyan etti ve sapt1'22 ifadesini de bul­dun mu? dedi Musa 'Evet' dedi. Adem, 'Allah'm beni yaratmadan kuk yu once yapmam1 yazdtgt bir ameli i~ledigim is;:in mi beni ktmyorsun?' dedi Rasulullah (sas.), 'Adem Musa'ya galip geldi' buymdu "23

c Ebu Davlid Rivayeti: Ahmed b Salih (6 248/862) - [Abdullah] 1bn Vehb 097/813) - Hi~am b Sa'd (160/776 ?) - Zeyd b E§lem (6 136/753) -Eblhi [E~lem el-Kura~1 el-Adevl] (6 80/699) - Orner (6 23/644):

"Rasulullah (sas) ~oyle buyurdu: Musa §6yle dedi: 'Ya Rabbi! Bizi ve kendisini Cennetten pkaran Adem'i bize gaster' Allah Adem'i ona gosterdi Musa, 'Sen babamtz Adem'sin degil mi?' dedi Adem, 'Evet' dedi. 'Sen, Allah'm ruhundan sana ufledigi, bi.ittin isimleri ogrettigi, meleklerin sana secde etmelerini

'" Nesai, Ebu Abdurrahman Ahmed b. $u ayb, es-.Sunenu 1-Kubra, tahk. Abdulgaffar Suleyman e l-Bun­diri ve Seyyid Kim~vi Hasen, Daru'l-Kutubi 1-tlmiye, Beyrur, 1411/ 1991 VI 44, 284 330

' 9 Sahfhu ibn Hzhbiin, Beyrut,1993, XIV 55, 59 '" Ibn Batta, EbU Alxlillah Ubcydullah b Muhanuned e l-Ukber!, el-ibdne an ~riati 'l-Firkati ·n-Nac!}J(!

ve Mucanebetil-fwaki'l-mezmume, tahk Osman Abdurrahman el-Esyub! Danr'r-R:iye Riyad 1418, n 13, no: 1383

21 Sahijetu Hemmiim, s 39 u 20 raha 121 23 Muslim Kade1; 15

92 islamyat -~ o (2007) S<JYI 3

emrettigi kimse degil misin?' Adem, 'Evet' dedi Musa, 'Bizi ve kendini cennet­ten pkartmaya sevk eden neydi?' dedi Adem ona ~oyle dedi: 'Sen kimsin~· Musa, 'Ben Musa'yrrn' dedi Adem, 'Sen Allah'm, seninle kendi arasma yarattklarmdan hi<;bir el\=i koymadan perde arkasmdan konu§tugu Benllsrail peygamberi degil misin?' dedi Musa, 'Evet' dedi. 'Sen Allamn kitabmda, ben yarattlmadan once boyle olacagm1 bulmadm m1?' dedi Musa, 'Evet' dedi. Adem, 'Benden once Allah'm htikmi.inde Ckazasmda) sebkat etmi§ bit §eyden dolay1 m1 beni ktmyorsun?' dedi Allah Rasulti, iki kere, 'l~te boylece Adem, Musa'y1 yendi' buyurdu" 24

d. Nesil Rivayeti: Kuteybe b Said Co 240/855) - Ya'kub [b. Abdirrahman] (o. 181/797) - Amr [b Ebl Amr] (o 151/ 768'den sonra) - [Abdurrahman] el-A'rec (b 117/735) - Ebti Hureyre:

"Adem ve Musa (aleyhimesselam) taru~tllar Musa, Adem'e, 'Ey Adem! Allah seni eliyle yaratt1, sonra ruhundan sana ufledi, sonra sana ol dedi, sen oldun. Sonra meleklere sana secde etmelerini emretti Sonra, 'Sen ve zevcen cennette yerle§in Orada dilediginiz gibi bol bol yeyin, fakat ~u agaca yakla§maym, yoksa zalimlerden olursunuz' dedi Seni tek bir aga<;tan nehyetti, sen Rabbine asi oldun,' dedi Adem, 'Ey Musa, Allah'm bunu, beni yaratmadan once takdir ettigini bilmiyor musun?' dedi. Allah Rasuli.i, ti<; kere, 'Adem Musayt yendi' dedi "25

e lbn Batta Rivayeti: Ebu A11 Muhammed b. Ytisuf (6 ?) - Abdurrahman b Halet (o 279/892) - Haccac b Minh§J (6 217 /832) - ikrime b Ammar el-Icl1 (6 160/776'den once) - Yahya b Eb1 Kesir Co 132/749) - Ebu Seleme b. Abdilrahman b Avf CO. 941712-13) - Ebu Hureyre:

"Adem ile Musa aleyhimesselam tart1~t1lar Adem Musa'ya §oyle dedi: 'Sen ey Musa! Allah, seni peygamber olarak g6nderdigi, yarat!klan tizerine seni se<;tigi halde, yapacagmt yaptm, yani bit cam 6ldi..irdtin ' Musa §6yle dedi: 'Sen, Allah'm, eliyle yaratt1g1 insanlarm babast Adem'sin, meleklerini sana secde ettirdi, seni cennetine yerle§tirdi $ayet yapt1gm1 yapmasaydm neslin cennete girecekti ' Adem, Musa'ya, 'Ben yarat1lmadan once bana takdir edilen bir ~eyden dolay1 m1 beni klmyorsun?' dedi. Rasulullah (sas.), 'Adem, Musa'ya galip geldi', dedi "26

Bu son rivayet ilk dordi.inden 6nemli bir farklillk g6stermekte, oncekile1de tart~may1 Hz Musa ba§latuken burada tart~may1, kazaen bir Mlsultyt bldi.irdtigi.i i<;in Hz Musa'y1 kmayan Hz. Adem ba~latmaktadu Hz. Adem, Hz Musa'run onu kmamas1 kar§tsmda kadere stgmuken, Hz Musa kendi hatast i~in bu savunmay1 yapmamast ilgin~ gortinmektedir Hadis.;;ilerin, muhtemelen sahih

21 Ebu Davud, Sunnet, 16, no: 4702 2~Nesai, Kubrii, VI. 284, no: 10985 26 fl)n Batta el-lbiine, II, 13, no:l383 Bu kaynakta yer alan d iger tarikler, yukanda zikredik.n hadis

mecmualarmdaki rivayetlerle aynr mealdedir Akaidle ilgili konulan ve itikadt ftrkalan ele alan bu esu, ilgili rivayetlere, 2 cildin ba~mda yer alan kader konusu ic;.inde yer ve~ir. Bu ooliimiin ilk babuun ba~hgt , meselenin ilk as!rlarda ciddi bir polemik konusu oldugunu dii~iindiinnektedir: "Babu'l-fman bi ennallahe azze ve celle ketebe ala Ademe el-ma·sryete kable en yahlukahu femen redde ziil.ike fehuve mine'l-frrakr 1-halike.' (Allah azze ve celle nin, Adem'in i~leyecegi su~u onu yaratmadan once yazdtgma iman ve bunu reddeden kimsenin helak edici frrkalardan olduguna clair bolum)

Geleneksel Hadis Yorumunda $arihin Hadisin Anla?'lmasm KaikiSI 93

gormedikleri 1<;m kitaplarma almadrklan bu tarik27 ~arihlerce de degedendirilmemi§tir

2 Sarihlerin Y orurnlan

Burada, 4-9 hicri asnlar arasmda ya~am1~, ~ogunlugu hadis<;i ve temel badis mecmualannm §arihleri alan baz1 me§hur alimlerin bu rivayetle ilgili yorum ve degedendirmelerini kronolojik olarak vermeye ~ab§acag1Z:

a Hattahi: (6 388/998)

llk hadis §arihlerinden olan Hattabi, Ebu Davt1d'un Sunen'inde yer alan rivaye­tin apklamasm1 §byle yaprru~tu: "insanlarm bir>;;ogu, Allah'm kader ve kazasmm, kulun icbar ve zorlanmas1 anlamma geldigini zannediyor Adem' in galibiyetinin bu yoriden oldugunu vehmediyor i§ onlarm vehmettigi gibi degil Kaderin anlam1, insanlarm fiillerinden ve kesblerinden olacak §eylerin Allah'm ge<;mi§ (onceki) ilminden ihban, bunlann o takdire gore suduru, nihayet hayn ve §er olarak yarat!lmalandn Kader, Kadir'in fiilinden takdir olunarak sadn olan §eyin adrdn Nas1l ki ylkmak, elde etmek, yaymak; ytkanm, elde edenin ve yayamn fiilinden sadu olan \;ieyin ad1ysa, bu da boyledir Kaza ise burada, "fe kadahun­ne seb'a semavatinfi yevmeyni . "28 ayetinde oldugu gibi yaratmak anlammdadu Bu konuda sozun ozu §udut: tki husus var ki bunlar birbirinden aynlmaz Biri temel, digeri bina menzilesindedir Kim bunlan aymrsa binay1 y1krru§ olur

Adem'in Musa'ya kar~1 one slirdugu delilin izah1 §Udur: Allah, Adem'in agaca yakla§lp ondan yiyecegini biliyordu Allah'm bilgisini geri <;evirmek ve ibtal etmek mumklin mtidlir~ Allah meleklere, "Ben yeryuzunde bir halife yaratacag1m "29 buyurdu Adem'i yaratmadan once onu yerylizunde yaratacagm1 soyledi Yani cennette buakmayacagm1, oradan di.inyaya nakledecegini soylemi§ oldu Onun meyveyi yemesi, kendisi i<;;:in yarat1lan yerylizline gidi§inin, halife ve oradakilere yonetici olu§unun bir sebebi idi. Hz. Adem, bu hliccetiyle Musa'y1 yendi ve onun kmamasm1 defetti Eger, buna gore, ba§tan itibaren kmamanm ondan sak1t olmas1 gerekir denilirse, denilir ki, levm, zaten Hz Musa'dan once ondan saktt olmu~tur \=linkli hi<; kimsenin onu bu glinahtan dolay1 ay1plamaya hakk1 yoktur Zira kullukta herkes e§ittir Hz Adem'e kmama ancak Allah tarafmdan gerekir (:linkli 0 ermetti, 0 nehyetti, Adem de yasaklanan §eyi yap1p masiyet i§ledi "30

Ayni'nin (o 855/1451), muhtemelen Hattabi'nin Buhari §erhi A 'lamu 'l­hadfs in den nakline gore, bu hadisle ilgili olarak o §Oyle demi§tir: "Adem, Musa'y1, kendisine yonelik kmamay1 ref ederek yenmi§ oldu \=tinki.i hi<;bir ademoglu, onu bu yuzden kmamad1 ve kmamaya da hakkl yoktur I art1§t1klan hlikme gelince, her ikisi de bu konuda e§ittir C,::unkti hi~; kimse as1l olam -ki o

27 el-ibilne de hadisin bu tarikinin Muslim in Sahib · inde tahri<; eclilcligi bdirtilmekle beraber, (II 13) Muhammed Fuad Abdulbaki tahkikli Muslim ntishasmda bu rivayet bulunamatnt§t!! Aynca, bu makalede orm.k vt:rilen Muslim sarihleri de boyle bir tarika allfta bulunmarnJ§lardtr

"'41 Fusstlet, 12 PJ 2 Bakara, 30. "' ei-Hattabi, Ebu Suleyman Hamd b. Muhammed d-Busti, .Meti1imu~-sunen ne§r Abdusselam

AbdU§§afii Muhammed, Daru 'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut 1426/2005 IV 296-298

94 islamiyat 1 o (2007) say1 3

kaderdir- dti~tiremez ve sebebi de ibtal edemez Bunlardan birini yapan kimse maksadr a:;,;arak, iki uc;tan birine, ya kadere ya da cebre dti:;,;er Adem'in soztin­de, Musa'nm ilmini eksik gorme (i.stzksar) vardn (:tinki.i Allah onu, Peygamberlik vererek ve kendisiyle konu~arak diger insanlar arasmdan se<;tigi halde hic;:bir c;aresi olmayan kader konusunda o Adem'i levm ediyor "31

b. 1bn Battal el-Kurtubi: (6 449/1057)

Buhari'nin Sahfh'ini ilk ~erh eden alimlerden biri olan Endtiltisli..i tbn Battal hadisimizi :;,;oyle yorumluyor: "Adem ve Musa'mn ruhlan semada bulu:;,;arak tartl§tllar Leys b Sa'd (6 175/791) §byle dedi: 'Bu krssada Adem'in Musa'ya galebesi sahihtir (yerindedir ) (:tinki..i Allah, Adem'in hatastm bagt§ladr Musa'nm, hatasmdan dolayr Adem'i ayrplamaya hakkr yoktur Bu ytizden Adem, Musa'ya, §byle dedi: 'Sen Allah'm Ievrat verdigi Musa'sm Orada her §eyin ilmi var Sen orada Allah'm bana masiyeti takdir ettigini de bundan dolayr tevbe takdir ettigini de gordtin Dolayrsryla kmama ben den dti§mi.i~ oldu Allah beni levm etmiyor da sen mi levm ediyorsun~·

Ancak, sue; i§leyip deaf dilemeyenlere gelince, ulema, onlann Adem'in hticce­tiyle deli! getirmelerinin caiz olmadrgma icma etmi§lerdir Onun ic;:in bir kimse, "adam oldi.irdi..im, zina ettim, hrrsrzlrk yapt1m diye beni bmyor musun? Bunu Allah takdir etti" diyemez. timmet, iyinin iyiliginden dolayr ovtilmesi, kotlini.in koti.ili.igi.i konusunda kmanmasr, i:;,;ledigi gtinah iyin gereginin yaprlmasmda icma etmi~lerdir

Eger, Kaderiyye, Musa'nm, "Sen bizi htisrana ugratrp cennetten c;rkartan Adem'sin" s6zi.iyle hi.isran ve ihracr ona nisbet ederek, "Bu, kullarm fiillerini, taat ve masiyetlerini kendilerinin yarattrklanna delildir ~ayet bu yaratma Allah'a ait olsaych, onu emretmesi ve nehyetmesi dogru olmazdr." §eklinde delil getirdiler; Cehmiyye de Adem'in, "Bana takdir edilen bir §eyden dolayr mr beni krmyorsun?" sbzi.inden cebrin dogru olduguna deli! getirdiler denirse buna §byle cevap verilir: Musa'nm soztinden, Kaderiyyenin, "Kul fiillerinin yaratrcrsrdrr, Rabbi degil." inancma kesin bir deli! yoktur (:Unkti Musa'nm, "sen bizi hi.israna ugratan ve cennetten pkartan Adem'sin" s6ziinde, htisran ve ihraCl ona nisbet etmekten bte bir §ey yoktur Bu nisbet, o fiilleri insamn yaratmasm1 gerektirmez (:Unkti ltigatta fiilin, yaratrClsma da, iktisab edenine de izafeti sahihtir. Hi.israna ugratma ve ihracm her iki ybne ihtimali varsa da, kesin bir delil olmadrkc;a, zahirinden hareketle, birini bnakrp digerine hamle­dilmesine htikmedilemez

Allah'm kudreti olmaksrzm, kullann fiillerini yaratmasmm (ihtirii) muhal olduguna a<;rk delil, "Allah her §eyin yaratlCIStdu"32 ve "Allah sizleri de yaptrgmrz §eyleri de yaratt1 "33 ayetleridir Burada, Allah'm, bu ta~lan (putlan) murad ettigini dti§tinmek caiz olmaz <;,:tinkii ta~ cisimdir (ecsam) Cisimleri de

'1 Ayni, Bedmddin EbO Muhammed Mahmlid b Ahmt'd, Umdetu /-kiM §erhu sahfh 1-Buhiiri: Abdullah Mahmud Omer, Dam'l-Kutubi 1-tlmiyye Beymt, 1421/2001, XV 423

, 39 Zumer. 62 33 37 sarrar 96

Geleneksel Hadis YorumurxJa :;>arihin Hadisin Anla~1lmasm Katl%1 95

kullarm yapmalan caiz degildir 31 Dolaytstyla bu ayet Allah'm onlann amelleri­nin yaratKtsr olduguna delildir.

Fiillerin Allah'a nisbeti, onlan yaratmasmdan, kullara nisbeti de onlan iktisabmdan dolayrdtr Bu, "ehl-i si.inne ve'l-hakk"m gonJ;;udtir Musa'nm gorti~ti de budur (:i.inku o ~oyle dedi: "Bu ancak senin imtihanmdn (fitne) Onunla diledigini saptmr, diledigini hidayete erdirirsin "35 Musa burada hida­yet ve dalaleti Allah'a izafe etti Bu izafe anc.ak onun yaratmastyla sahih olur Ancak Cehmiyye, "Allah kullanm fiillerine icbar etti Onlar, taate ve masiyete zor lanm1~lardu", diyor

Hz Adem'in, "Ben yaratllmadan once takdir edilen bir ~eyden dolayt il11 beni kmtyorsun?" sbztinde de Cebriye i<;in deli! yoktur (:unkli tecrtibe ve mi.1;;ahedeyle ortada olan ;;ey onlarm gori.i;;lerinin hilafmadn. (:tinkti kullar glinahlanru isteyerek yaparlar. icbar ise lugatplara gore, fd~ olan, hummadan dolay1 titreyen kimse gibi ki~inin bir fiile onu istemeksizin zorlanmasrdu, mec­bur buaktlmastdn Cebriye, Allah'a kar;;1 masiyet i;;leyenin levmedilmesi ve onun ;;iddetli bir ;;ekilde azarlanmasr (te'nfb), taatta bulunamn da medh edil­mesi gdri.i;;tindedirler Eger inanc;lan buysa, o zaman Adem'in takdir edilen ;;eyden dolayt kendisini kmayan Musa'yt aytplamasmt delil getirmeleti fasiddir ve mezhebleriyle <;eli;;kilidir Adem'in Musa'ya galebesi; Musa'nm Ievrat'tan, Allah'm Adem'in hatasm1 bagr;;ladrgr ve i.izerinden levmi iskat ettigini bildigini, dolayrsryla, Musa'nm, hatasmdan dolayr kendisine, (Adem'e) levmi terk etme­sinin gerektigini hatulatmastyla gerc;:elde;;mi§tir

Cehmiyye'nin dr;;mda, Kaderiye-Mlicebbireden bir taife de bu hadisi delil geti­rerek ~oyle demi~lerdir: 'Adem' in Musa'ya soyledigi dogruysa, kafiri ktifn.inden dolayt, fastkt ftskmdan dolay1 kmamak olmaz Mecbur buaklldJklau ~eyden dolay1 onlara azab etmek de caiz olmaz.'

Iaberi (b 310/922) diyor ki: Bu, onlann zannettikleri anlama gelmez Allah, hatasmdan dolay1 Adem'i cennetten c;:rkartmakla cezalandud1gma gore, bunun, onlarm anlad!gt manaya gelmesi nastl caiz olm? Eger Adem levme (cezaya) mlistahak olmasayd1, o da biz de, Allah'm iskan ettigi §ekilde cennette olur­duk Halbuki Allah onu ceza olarak oradan ~lkatttl Onu, hakkmda verilen htikumden dolay1 degil, hatasmdan dolayt cezalandtrdt Eger verilen bu htiki.imden dolay1 cezalandnacak olsayd1, onu iskan ettigi zaman cennete yerle§tirmezdi Halbuki bu, Allah'm, onu yaratmadan once belirledigi bir hlikmi.i idi Adem, hakkmda hi.ikmedilen (kaza) ~eyden dolayt degil, ancak fiilinden dolay1 cezaya mtistahak oldu i§te bununla Musa, Adem'in delilinin s1hhatini onaylamJ§tlr Kaderiyyenin iddia ettigi gibi ona ~oyle dememi~tir: "i~ senin zannettigin gibi degildir (:i.inkli Allah, §a yet seni yaratmadan once bunu sana takdir etseydi seni cezalandumazd1 " Peygambeilerinden ald1g1 misaklar ve onlann iktar ettigi ahidler, Allah'm dininden olunca, olmu~ ve olacak ~eyler ancak Allah'm kazastyla cari oldugu ic;in buna bir §ey gerekmez <;;:unl<:ti,

"'Yani Allah, ta~t degil onlann amdletini yatatnll~ oluyor ve boylece ayer 'Allah sizi ve amdlerinizi yarattt ' anlamma geliyor

"7 A'raf 155

96 islamiyat 10 (2007) say1 3

Allah'm kazasmdan dolayr onlar cezalandmlmaz. Ancak taat ve masiyetleri uzerine kar~rllk goriirler Bu da nebi ve rasullerin yanmda malumdur BC)ylece Musa, onun aleyhine getirdigi delille Ademin huccetini onaylamr~ oldu ve Pey­gamberimizin "Adem Musa'yr yendi" sozunii dogrulaml§ oldu "3(,

c ibn Abdilben en-Nemed (o 463/1070)

Muvatta ~arihi Endt.iliislU Ibn Abdilben, et-Temhid ve el-lsti.zkar isimli eserle­Iinde soz konusu rivayeti ~oyle apkhyor: "Bu hadis, isnad yoniinden sahih ve sabittir Stibutunda kimse ihtilaf etmemi§tir Bu hadiste ehl-i hakkm tizerinde icma ettigi btiylik bir asrl var 0 da Allah'm, kullarmm fiillerinden farig olmu§ oldugudur Herkes kendisine takdir edileni, Allah'm ilminde sebkat edeni yapar Adem'in, "takdir edilenden dolayr beni kmrym musun~" sorusuna gelin­ce, bana gore bu, sadece Hz Adem'e ozeldir. <;:unkti bu diyalog Adem'in tev­besinden soma olmu§tur ve Adem'in Musa'ya cevabr da yerindedir Ancak bugtin, Allah'm hararnlarmdan birini i§leyenin boyle sc>ylemesi caiz degildir Mesela bir kimse, "Ben adam oldtirdtim, zina ettim, hnsrzhk yaptrm, ne yapayrm Allah'm takdiri, ilminde boyle sebkat etmi§ " diyemez Ummet boyle birisinin zemmi hak ettigine icma etmi~tir Ovgtiye deger i~ yapam methetmek de boyledir

Adem'in Musa ile bulu§masr vefatlarmdan ve ruhlarmm rlliyyme ytik­selmesinden soma olduguna gore, onlann kar§rla§masr, Peygamberimizin, Mirac;,:ta diger peygamberlerle goru~mesi gibidir. Boyle olunca, bana gore, nasrllrgr ihtimali iizerinde durmaktan ziyade teslimiyet gereklidir c;:unkti bu ilimden (ruhtan) bize yok az verilmi§tir

Ebti Orner [Ibn Abdilberr] der ki: Bu hadis, kaderiri ispatmda ve Kaderiyyenin reddinde Nebiden (sas ) rivayet edilen en apk hadistir Rivayet edilir ki, Orner b Abdilazi:z, Hasen Basri'ye bir mektup yazdr ve §oyle dedi: "Allah, yarattrklarmdan kaza ve takdir ettigi §eyleri degil, emrettigi ve nehyettigi §eyleri taleb ediyor Kendin ic;,:in Allah'm talep ettigi §eyi iste "37

Ehl-i hadis ve ehl-i frkrh -ki bunlar ehl-i sunnettir'- Allah'm ilminin kldemi konusunda bunu deli! getirmi~lerdir Haber-l vahid ilim degil amel gerektirir diyenler de hem ilim hem arne! gerektirir diyenler de hepsi bunu delil almr§lardn ~tinkti bu haber miitevatir ve mtistafiz (yaygm) olarak gelmi§tir. "38

Bid'at ehline gelirlce, onlar bunu inkar ettiler, reddettiler, itiraz ettiler Bunlan zikretmeyi kerih gbri.iyorum c;:unkii bu kitabrmtz, stinnet ve ittiba kitabrdn. Cidal ve ibtida' kitabt degildir

Bu hadiste, olacaklann, Allah'm ilminde sebkat ettigine ve bir kitapta yazd1 bulunduguna, ebediyete kadar olacak ~eylerin kaleme almdrgma, kullann

,.; ibn Banal el-Kurtubi, Ebul-Hasen All b I-!ald b Abdilmelik !)erhu 'iahfbi l-Buhiirf, n~r Ebu I mum Yasir b ibrahim, Mektebetu'r-Ru§d, Riyad, 1420/2000, X, 314-321

" ibn Abdilbur, Ebu Orner Yusuf en-Nemeri et-Temhfd lima fi 'l-Muvatta i mine l-Maani ve 1-Mesanfd, tab Usi.hm.· b thrahim ve Hatlm Ebu Zeyd, el-Faruku'l-Hadlsiyye, Kahire, 1426/2005, XIV 371-375

JS ibn Abdilbur, Ebu Orner Yusuf en-Nemer!, el-istizkiir j't ma Tedammenethu 1-Muvatta 'i min Maanf'rcRe~y ve 1-Asa1~ ne§r Abdulmu'ti Emin Kal'act Dar-r Kuteybe - Daru'l-Va'y, Kahire, 1414/1913, XXVI 85

Geleneksel Hadis Yorurrunda $arihin Hadisin Anl~11masna Katk1s1 97

ancak Allah'm ilminde olan, kaza ve takdir ettigi §eyleri yapacaklarma deli! vardu. "39

d EbO'l-Velid el-Bad (6 494/1100)

Endtih.ish.i, me§hur Muvatta §arihi me§hur el-Bacl de hadisle ilgili §U yorumu yaptyor: "Adem ve Musa tartl§ttlar" sozti mtinaka§anm cevazmm sthharini gerektirir. Ozellikle Malik'in "~erfatu men kablena, ~erfatun lena (Bizden oncekilerin §eriati bizim ic;in de §eriatdir)" sbzti buna delildir Musa'm (as ), Adem' a (as ), "!nsanlan sapttup cennetten <;tkarttm" sbzti, Allahu a'lem, "Onlan aldanmaya maruz btrakarak cennetten <;Jkaulmalanna sebep oldun ve teklife muhatap ktldm", yani Allah'm, "Ve asa Ademu RabbehG fe gava" sozi.in­den hareketle, sen yoldan c;lkttgmda ztirriyetini de yoldan c;tkarnu§ oldun anlammadu Adem'in Musa'ya, "Sen Allah'm her §eyin ilmini verdigi Musa degil misin?" sbztiyle "Bunu en iyi bilecek sensin " veya "!nsanlar ic;inde bunu en iyi bilenlerden biri sensin " anlamt kastedilmi§tir "Risaletiyle seni insanlar arasmdan se<;ti " soztiyle Allahu a'lem, seni elc;i sec;erek, peygamber sec;medigi diger insanlara tercih etti demek istemi§tir Bunlarm hepsi onun (Musa'run) faziletini ikrar babmdan soylenmi§tir ve bu faziletiyle Musa, Adem'le tartl§makla isabetli davranmamt§tn Geni§ ilmi ve faziletinin geregi Musa'nm babasmt kmamamast gerekirdi Musa'm (as), Adem'Ul (as) sorulanna ever demesi, mi..inazara ve tartt§mantn geregidir ' yoksa ovtinmek ve iftihar etmek ic;in degildir Adem (as.), "Beni, yarattlmamdan once bana takdir edilen bir §eyden dolayt mt ktmyorsun?" soziiyle, "Senin beni ktnaman uygun (caiz) degil " demek istemi§tir. Onun ic;in Hz Peygamber'den, "Adem Musa'yt yendi" sbzi.i rivayet edilmi§tit Bunun manas1, ''Deliliyle ona galip geldi " demektir Adem' in kadeii delil getirip kendisinden levrni nefyetmesinin ac;tklanmast gerekir Clinki.i biz bir kimsenin, yarattlmadan one~, yapacagt masiyetinin takdir edildigini bilsek bile, o kimse asi oldugunda levrni hak eder Bu takdir, onu levmeden aleyhine hi..iccet olmaz. Yani ben yarattlmadan once bu masiyet bana takdir edildi diyerek kmamadan kurrulamaz Eger bu mucerred soz, delil olsaydt o zaman hi~ kirnsenin gi..inahmdan dolay1 kmanmamas1, irlkar edilme­mesi, dunya ve ahrette azabla tehdid edilmemesi gerekirdi Adem aleyhisselamm Musa'nm kmamasm1 inkfuma gelince, durum degi§ir <;i.inki.i Adem, masiyetin­den dolayr tevbe etmi~ti Allah, "Adem Rabbine isyan etti ve saptt " dedi. Sonra "onu sec;ti, tevbesini kabul e tti" , o da masiyetten tevbe ederek dogru yolu buldu Tevbesi gi..izel oldu Dolaytstyla ktnanmast dogru olmaz Diger bir husus §Udur: Adem, Musa'nm babastdu Evladm, suc;undan dolayt babasmt kmamast uygun (caiz) degildir \=iinki..i Allah "Eger onlar (annen-baban), hakkmda hi~bir bilgin olmayan §eyi bana ortak ko§man i~in seni zorlarlarsa onlara itaat etme, fakat onlarla diinyada iyi gec;in . "40 buyuruyor Hz. tbrahim de babas1 imandan imtina edince, "Sana selam olsun! Senin ic;in Rabbimden af dileyecegim. ~i.iphesiz o beni nimetleriyle ku§atrru§ttr "41 demi§ti l§te bu, Adem aleyhisselam'm hiiccetini a~tkhyor "42

39 Ibn Abdilberr, el-islizkflr, XXVI , 85 "'31 Lokman, 15 " 19 Meryem, 47 ~2 Ebfl'l-Velid el-Biki el-Muntekfl, Daru 1-Kutubi'l-Arabl, Beyrot, 1983 VII, 201

98 islamiyat 1 o (2087) say1 3

e Mazeri Co 536/1141)

Endtilushi hadis<_;:ilerden bir digeri, Mazer!, el-Mu 'lim bifevaid-i Musltm isimli Muslim ~erhinde rivayeti ~6yle yorumluyor: "Allah, Adem aleyhisselamm i~ledigi masiyetten dolay1 tevbesini kabul edince, bundan dolayt onu kmamak gerekmez Ancak bizlerden bir asi kmama ve cezadan kurtulamaz "Allah bunu bana takdir etmi~tir" s6zii aym zamanda Allah'm ona levm ve cezay1 takdirini de ic;:ine ahr Allah, Adem aleyhisselarrun tevbesini kabul edip onu salim ktlmca, ona yapt1gm1 hatnlatmak ancak buna yo! as;an sebebi ara;;tuma amacma yarar Hz. Adem de bunun Allah'm kazas1 ve kaderi oldugunu haber vermi~tir Ara~tlrma, Hz. Adem'in bu konumu uzerine yap1lmca verilen cevap dogrudur c;unku onun dii~ttigu bu halin ger<_;:ek sebebi kendisi degil, Allah'm kaza ve kaderidir. Bu ytizden Hz Peygamber, "Adem, Musa'ya galip geldi" buyurmu~tur Bunun ic;in Adem, Musa'ya, "Sen Allah'm, kelamtyla (konu§mas1yla) sec;tigi Musa'sm" diyerek onun faziletlerini sayrrn~, bununla, Allah I eala'mn bu olay1 takdir edip hukum verdigini ve takdir ettigi gibi de kendi uzerinde tenfiz ettigini soylemek istemi~tir

'Allah bunu, beni yaratmadan kuk ytldnce takdir etti.' sozLine geHnce, bundan, "Onu yaratmadan kuk yt! once yazd1 ve apga s;:lkard1 veya izafe ettigi bu tarih~ te fiilini gerc;ekle~tirdi. " anlam1 murad edilir Aksi takdirde, Allah'm dilemesi ezelidir, onun kazas1 ve kaderi de dilemesi anlammdadu Onun, bizim h;.:in diledigi ezell oldugu gibi, itaatkat i<;:in taati, asi ic;in masiyeti dilemesi de ezelidir. Adem'm (as) yarauh;;mdan onceki kuk sene rnahdut bir suredir. Onun ic;:in bu tarihin bizim soyledigimize hamledilmesi gerekir "Beni yaratma­dan kuk sene once takdir etti." sozi.iyle, "Onu Ievrat'a yazd1 " anlammm murad edilmi~ olmas1 da uygundur Nitekim hadisin baz1 tariklerinde Adem'in, "Allah'm, ben yarat1lmadan kac;: yt! once bunu I evrat'ta yazmt;; oldugunu bul­dun (gordi.in)?" sorusuna, Musa'mn "Kuk y1l" demesi, Adem'in, "Orada 'Adem isyan etti ve saptl' ifadesini de gordiin mU? sorusuna Musa'mn "Evet" demesi, mutlak ifadenin bu yolla kaytt altma ahnd1gma i§arettir ·

"Ievrat'ta, 'Ve asa Ademu Rabbehu fe gava' ci.imlesini buldun mu?"dan kastt, "Arapc;.:amn dt§mda ba§ka bir dille yaztlan bu ibarenin anlamm1 gordi.in mu?" ~eklindedir c;unkti Nebi (sas ), ba§kalarmm lisamndaki bu nrlnay1, kendi kav­rninin diliyle tabir etmi~tir "43

f. lbnu'l-Cevzl(o 597/1200)

Keifu 'l-mU§kil min hadisi ~s-sahfhayn ismiyle Buhar! ve Muslim'in baz1 hadis­lerini as;:lklayarak anlama problemini giderme konusunda bir eseri olan me~hur hadis<;:i 1bnu'l-Cevz1, mezkur rivayeti ~u ~ekilde yorumlamaktadu: "Bil ki Peygamberimiz (sas ), delilin Adem' den yarra olduguna hUkmetti Bunun ozel bir' anlam1 var c;unki.i, eger deli! onun lehine olsayd1, Allah, "Sizi ondan neh­yetmedi mi?"44 demez, "Inin oradan!"15 diyerek onlan azarlamazd1 Musa, "Allah seni ses;:ti " diyerek Adem'i kmamaya ve sw;;:lamaya ba§laymca, Adem

" el-Mazeri, Ebu Abchllah Muhammed b Ali b Orner, el-Mt~lim bi.feviiid-i Muslim, I-ll! I'unus 1991, lli .313-315

44 7. A'df, 22 "20 Taha. 123

Geleneksel Hadis Yorumunda $arihin Hadisin Anl3$11rnas.na Katk1s1 99

de kaderi hatulatarak ona kar§r ~rktr ve "Allah, seni de, peygamber yaparak ve seninle konu~arak sec;ti " dedi. Bu, "Sen bu mertebedeyken, nasll olur da kaderden kac;manm imkaru olmadrgr sana gizli kalu?" anlammdadn. Her ikisi de haktu, biri digerini iptal etmez Ne zaman, kader adma (yerine) kesbe htiktim verilirse bu Kaderiyye mezhebine, kesb adma kadere htiktim verilirse bu da Cebriyye mezhebine <;rkar Hz Adem ic;in galibiyet muhtemelen ~u iki ~ekilde gerc;ekle§ti: Birincisi, bir yarattlmr§m digerini, hakkmda verilmi§ htiktimden dolayr kmamaya hakkr yoktur Bu, ancak ~eriatm izin vermesiyle olabilir Bu durumda levm eden §eriat olmu§ olur Hz. Peygamber'in §U sbztin­de oldugu gibi: "Birinizin catiyesi zina ederse ona had cezasr (sopa) uygulasm fakat onu kmamasm "46 Hz Musa, mezun olmadrgr bit konuda Hz. Adem'i kmamaya ba§laymca, o, Musa'ya kaderle itiraz etti, o da sustu Ikincisi, Burada kader ve kesbin birle~tigi bir masiyet oldugu i<;in, tevbe kesbin eserini yok etti Allah Adem'i bagr§laymca ortada kaderden ba§ka bir §EY kalmad1 Kadere de kmanma ybneltilemez

~ayet birisi, "Nasrl ve ne zaman bir araya geldiler?" diye sorarsa, cevap §byle verilir: "Nasrllrgma muttali olmasak da sadrk ve masduk (Hz Peygamber) tarafmdan haber verilen her §eye iman gereklidir. Ruhlann bulu§masr veya ktyamette, ha§rdan soma mtinaka§a etmeleri caizdir "~ayet bir araya gelseler­di " gibi bir darb-1 meselle durumun as,:rklanmasmm kast edilmi§ olmasr da caizdir Burada, diger peygamberler degil de Hz. Musa'mn zikredilmesinin sebebi, agu tekliflerle gelen ilk peygamberin o olmasrdu Bu il1timaller varit olsa da hakikat olmasr a.;;:rsmdan birirlcisi evladu Bu, manasmr bilmesek bile, imam tizerimize vacip olan bir haberin tevili degildir. c;::unkti hakikatine mut­tali olunmasa da, kabir azabr ve nimetl~ri, mtinker-nekirin suali haktu Ne zaman, mti§kilatm duyularla c;oztimti c;areleri darahrsa, orada teslim olmaktan ba§ka c;are yoktur

~ayet, "Allah, kaderleri, yerler ve gokler yaratrlmadan elli bin sene once takdir etmi§tir "47 hadisi varken, "Yazrh belgede kuk yrlhk tahdidin manasr nedir?" denilirse, §oyle cevap verilir: "Mahluk1t yarat!lmadan once, kadirn ilirn, btittin malumatr ku§atmr§tu Fakat Allah onu zaman ic;irlde yazmr§tu Adem'in hatasmr, o yaraulmadan kuk sene once yazmr§ olmasr caizdir. Bu mtiddetin, ~amur halirlde kaldrgr stireye i§aret etmesi de caizdir. Sanki Adem §byle demi§ oluyor: "(:amur halinde iken ve ruh tiflenmeden once, as! olacaglllli bana yazdr "48

g Turbe§ti Co 600/ 1204)

Hanefi fakihlerinden alan ve Begav1 nirl (b 510) 'Mesabfhu 's-sunnesini §erh eden et-Iurbe§tl'nin soz konusu rivayetle ilgili gorti§lerini Ayni ve ibn Hacer naklediyor: "Adem aleyhisselamm 'Allah bana yazd1' sbzti, bunu bana ilzam etti ve vacib kildr; agacm meyvesini yemede kesb ve ilitiyanm yok anlamma

"" Buhiiff, Buyu, 109 47 Tirmiz i, Kader, 18 48 Ebu'I-Ferec, Abdurra hman ibnu 1-Cev zi, Keifu l-mU§kil min badisi'scsahfhayn, Daru l Vatan, Riyad

1997, III, 381-383

100 1slamiyat 10 (2007) saYJ3

gelmez Astl anlam bunu Ummu'l-Kitab'a koydu ve olacagma htikmetti ~eklindedir Onun bu konudaki ilminden dolayr ba~ka ti.irlti olmasma imldn yoktur. Adem (as) "Benden Allah'm ilminin hilafma bir §ey sadn olmasr mum­kiln mti? Nasrl olur da ezeli ilirn (ilm-i sabrk) goz ardr edilip sebep olan kesb hatulamr da astl olan kader unutulur? Sen Allah'm perde arkasmdaki sulauna vakrf ve onun se~tigi biri olarak nasrl boyle dersin?' demi~ oluyor. "49 Bu tartr§ma, alem-i esbabda (dunya) degil, ulvi alemde, ruhlarm bulu§tugu zaman olmu§tur Aralarmdaki fark §Udur: Sebepler alemirrde vasrtalar ve iktisap goz ardr edilmez Halbuki ulvi alemde kesbi gerektiren §eyler bitmi§, teklifi huktimler kaldmlmr§trr Bu yiizden Adem, ge\=mi§ kaderi delil getirmi§tir "50

h tbnu't-Iin (b 611/1214)

Buhari §arihi lbnu't.:Jin'e gore, "Delil Hz Adem' den yanadu. (:unki.i Allah onu yeryiiztinde halife krlmak uzere yaratlm§tlr Hz Adem, sabrk ilirnde var olan agacm meyvesinden yemeyi delil getirmedi (:tinku o, onun ihtiyarrnda idi 0, cennetten r;rkmasrna yol ac;;:an takdiri delil getirdi (:tinkti bu kapntlmazdr "51

r Nevevi (6 676/1278)

Muslim §arihi Nevevi'nin hadisle ilgili yorumu §byledir: "Hadisteki takdirden maksat, Lev h-i Mahfuz ve I evrat sayfalarma yaztlmasrdrr Hz Adem, Allah benirn bu su~u i§leyecegimi, beni yaratmadan krrk yrl once yazmr§trr, demek istemi§tir Nitekim rivayetlerin birinde bu durum tasrih edilmi§tir Burada kade­rin hakikati murad edilmemi§tir. Ctinki.i Allah'rn ilmi ve takdiri ezelldir Onun evveli yoktur Dolayrsryla §U kadar sene diye srnrrlandrrtlmasma irnkan yoktur Bu tartr§mada kazanan, btiti.in ravilerin ittifakryla Hz Adem'dir Yalmz bazr kirnseler Adem kelimesini §az olarak mansub okumu§lardn , (je hacce Ademe Musa) Bu durumda, Hz Musa, Hz Adem'i yenmi§ oluyor. Bunu, Hafrz Ebubekir h Hassa, Mes'ud b Nasn es-Siczi'den rivayet etmi§ ve bu Mes'iid'un kadere inanmayanlardan oldugunu soylemi§tir. Ahmed b Hanbel'irr Zuhti:'den rivayet ettigi bir hadiste "Adem ona galebe c;;:aldr" denilmi§tir ki, bu ctimle hadiste hi~bir i§kal buakmaz

Hz Adem burada §Unu demek istemi§tir: 'Ya Musa! Sen biliyorsun ki, benim bu su~u i§leyecegim, yarattlmamdan kuk sene once yazrlmr§ ve takdir edilmi§tir Dolayrsryla bu sw; mutlaka i§lenecektit Ben ve btittin yaratrklar ~aba gostererek bir zenesirri geri ~evirmeye kalkr§sak buna gtictimUz yetmez­di 0 hiilde beni ni\=in sorumlu tutuyorsun?'

I§lenen giinahtan dolayr yaptlan muahaze, akli degil §eridir Hz Adem'in gunahmr Allah affetmi§, dolayrsryla ondan sorumluluk (levm) kalkmt§ttr Bu yiizden onu tekrar muahezeye kalkt§an ~eriat kar§rsmda maglub olur. "5z

49 Ayni, Umdetu l-kih!, XV. 423 so tbn Hacer, Aluned b Ali el-Askaliiru, Fetbu l-Btiri bi fierbi "iahibi l-Buhar i; tahk ve ne~r Abdulaziz

b Abdilliih b Biiz, M Fu'ad Abdulbaki, Dam'l-Hadis, Kahire 1424/ 2004, XI , 578 " Aym yer ~2 Nevevi, Ehu Zekeriya Yahya b Seref el-Minhac !jerhn sahfh-i muslim, tah. Abdurrahman Adil b

Sa'd , D!iru tbni 1-Heysem, Kahire 2003 VIII 246-249

Geleneksel Hadis Yorumunda Sarihin Hadisin Anla~1lmas1na Katk1s1 10'1

j ibn Hacer (o 852/1448)

Bu hadisle ilgili en geni§ as_:rklamayr ve degi§ik kaynaklardan ahntllau me§hur Buhari §arihi lbn Racer, Fethu'l-biirf'sinde yapml§tH 0 ~oyle diyor: 'Seyhlerimizden bazllan bu tartt§manm kryamet gi.ini..i olacagmr iddia ettiler Bazrlan da Hz Omer'in, 'Ya rabbi onu bana goster' hadisine dayanarak bunu reddettiler ve zahire gore, tartt§manm bu di..inyada oldugu anla§thyor' dediler Burasr §i..iphelidir ~i..inki..i Buhari'nin bab ba§hgmdaki "mdaWih" ibaresinde, bunun kryamet gi..ini..inde olacagma dair bir as.:lklrk yoktur Buradaki 'mdiyyet' (yanmda olmak), ihtisas ve te§rif i~indir, mek1n mdiyyeti degildir Dolayrsryla her iki alemde olmasr muhtemeldir

Adem'le Musa'nm bulu§malanna gelince burada da §U ihtimaller varittir: 1 Allah, Hz Musa'mn zamamnda Hz. Adem'i bir mucize olarak diriltti. 2. Hz Adem' in kabri ona kqfen belli oldu ve o §ekilde konu§tular 3 Allah, Adem'in ruhunu Musa'ya gosterdi 4 Allah onu uykuda gosterdi Enbiyanm ri..iyast vahiydir 5 Hz Musa'nm vef~mndan soma berzah aleminde bulu§tular 6 Ruhlau semada bulu§tU 7 Musa'nm "Sen Adem misin?", Adem'in de "Sen Musa mrsm?" sozi..inden bu bulu§marun heni..iz gen;ekle§medigi, ahirette olacagt anla§rln Mazi sigasmm kullandmast, vukuunun muhakkak olmasmdandu H:llin keyfiyetine muttali olunmasa da haber-i sad1k oldugu i<;in bu hadisin si..ibutuna iman gerekir

Kaderiyye bu hadisi ink:lr etti. ~i..inki..i bu hadiste, kaderin ispatr ve Hz Peygamberin, Hz. Adem'in delil getirmesini onaylayarak Musa'ya galib geldigine §ehadet etmesi a<;rktu K.aderiyye, "Bu, sahih degildir " dedi ~i..inki..i

Musa, onu tevbe ettigi §eyden dolayr kmayamaz Kendisi de emr olunmadrg1 halde bir can oldlirdi..i Sonra, "Rabbim beni bagt§la" dedi Allah da onu bagt§ladr Dolaytsryla Musa, bagt§landtgt bir §eyden dolayr Adem'i nasd levm eder? Aynca yazrmr bitmi§ bir kaderden dolayr i§lenen gi..inahrlevm etmek caiz olsa bu sahib olmaz Ki§i bu durumda sur;u ger;mi§ kadere atar Sayet bu caiz olsa, krsas ve had cezalaunrn kaprsr kapanmr§ olur Herkes i§ledigi koti..iltige bunu delil getirir Bunlar hadisin ashnrn olmadtgmr gosterir

Cevap birkat; yondendir:

I Adem, kaderi masiyete delil getirdi, muhalefete degil Neticede Musa'nm levmi cennetten ihraca yoneliktir Adem sanki §byle demi§ oluyor "Ben sizi r;rkartmadrm Sizi, ihraCl o agar;tan yemeye baglayan (Allah) pkartt1 ve bunu ben yaratrlmadan onceki kaderim olarak belirledi Agar;tan yemeye nisbetim d1§mda ba§ka bir dahlirnin olmadtgr ~eyden dolayr beni nastl kmarsm? !hrar; benim fiilimden degil, o nisbetten dolayrdu Derim ki (!bn Hacer): "Bu cevap Cebriyye §i..i.phesini defetmez "

2 Hz. Peygamber'in Hz Adem'e galibiyet htikmi..i. vermesinin dzel bir anlam1 (sebebi) var ~ayet bu, genel manada olsaydt Allah'm, "elem enhakuma an tilkuma'§-§ecerati (Ben sizi §U agas.:tan nehyetmedim rni?)" §eklindeki levm ifidesi olmazdt ve Adem'i cennetten <;;:1kart1p yeryi..iztine indirecek ~ekilde muaheze etmezdi. Fakat Musa, onu sorumlu tutup levm ettiginde ve "Sen, Ailah'm, eliyle yaratt1g1 bir kimse olarak bunu nasu yapttn?" dediginde Adem, "Allah seni ser;tigi halde mi bana bu levmi yap1yorsun?" itirazmda bulundu

1 02 isliimiyat 1 o (2007) say' 3

Yani "Sen bu mertebedeyken, kaderden ka<;:r§m olmad1g1 sana nasil gizli kahr?" Adem'in galibiyeti iki yondendir: Birincisi, Allah'm izni olmadrk<;:a, Allah'm takdirinden dolayr bir mahlukun digerini levmetme hakkl yoktur. Allah izin verirse o zaman levmeden §ari' olmu§ olur Musa boyle bir izin olmadan levm edince kadere kar§l gelmi§ oldu. Adem de onu susturdu ikincisi, Adem'in fii­linde kader ve kesb birle§ti Ievbe de kesbin eserini sildi Adem Allah'a tevbe edip, Allah da onu bag1§laymca geriye sadece kader kaldr Kadere de levm edilmez. <:;:unku o "la yus'el amma yef'al" olan Allah'm fiilic:lir

.3. ibn Abdilben §byle dedi: Bana gore bu, Adem'e mahsustur <:;:unkti aralanndaki mtinazara kesinlikle Adem, Allah'a tevbe ettikten soma olmu~tur Boylece, agar;tan yedigi i\=in kendisine levm eden Musa'yr inkan, yerinde oldu <:;:unkU onun tevbesi kabul olunmu§tur Fakat, katr, zina, hnsrzhk gibi bir su<;:­tan dolayr kendisini kmayan kimseye birisinin, "bu, Allah'm ilminde sebkat etmi§tir Onun beni yaratmadan onceki takdilidir, beni kmamaya hakkm yok" demesi caiz olmaz. Ommet bu gunahlan i§leyen kimsenin levminin caiz, hatta mustehab olduguna, iyi i;? yapanm bvtilmesinin de mustehab olduguna icma etmi§lerdir

4 Deli!, Adem'in lehine idi. <:;:unku Musa onu, bltimunden sonra levmetmi§ oldu Levm ise dam teklift:eki (dunya) mukellefe yapilabilir <:;:unku ahkam ancak dunyada caridir. Asi kmanu Gerekirse had, kisas uygulanu Olilmden sonraya gelince, olUlere sovmek yasaklanmr§ ve "o!Ulerinizi hayula amn" denilmi§tir <:;:unku onlarm i§i Allah'a kalmr§tu. Sabit olmu§tll1 ki had uygula­nan kimsenin cezas1 bviilmez Nitekim, zina edip had uygulanan bir cariyenin ayrplanmasr yasaklanml§tn. Boyle olunca, Musa'nm Adem i kmamasr, daru tekliften intikalinden sonra olmu~tur Allah'm onu bagr§ladrgr da sabittil. Dolayrsryla levm sak1t olmu§tur Bu ytizden ger;mi§ kaderle deli! getirilmi§tir

Denildi ki Adem baba, Musa oguldur Oglun babasmrlevmetme hakkr yoktur. Bu goni~ ele§tirildi <:;:unkti bazen, oglun babasrm levm etmesi caizdir Denildi ki Adem'le Musa'nm §eriatleri ayn oldugu i<;in Adem galip geldi Bunun da delilsiz bir iddia oldugu soylendi Adem'in §eriatmda muhalifin, kaderin sebkat etmesiyle deli! getirebilecegi, Musa'mn ~eriatmda bunu yapa­mayacagr nereden biliniyor?

6zetle (Kaderiyyeye) en sahih cevaplar, ikinci ve li<;tincti cevaplardtr Aralannda aykmhk olmadrgr i<;:in §U §ekilde tek cevap olarak birle§tirilebilir: I evbe eden, tevbe ettigi §eyden dolayr kmanmaz 6zellikle oldukten sonra hi<; kmanm~z Nevev! bunu benimsedi ve ~oyle dedi: 'Adem'in sozi.\niin anlamr §UdUI: Ey Musa! Bu bana yaratrlmadan once yazrlml§ bir ::~eydir ve vukuu kas;mrlmazdn Ben ve btittin yarauklar bundan zerre miskali geri ~evirmek istesek gut;; yetiremeyiz Oyleyse beni kmama. <:;:unkti emre muhalefet edene levm §endir, akh degildir Adem tevbe edip Aliah bagl§la­ymca levm zail olmu§tur Beni levmeden ~eriat kat§lSmda yenilmi§ olur ·

Adem'in cevabmda ovgti sigasryla itiraz vardu. <:;:unkti Adem'in, "Allah seni peygamber olarak set;;ti " cumlesinden bu anla§llmaktadu Bununla Adem, kendisinin mazur oldugunu Musa'nm vahiy yoluyla bildigini, bunu dikkate alsa bu ac;:rk mazeret sebebiyle onu levm etmeyecegine i§aret etmektedir

Geleneksel Hadis Yorumunda ~hin Hadisin An~1lmaSJna Katk'SI 103

Burada, her ne kadar Musa ile ilgili olsa da ondan daha umumi ba~ka bir ~eye daha i~aret vardu. Sanki, Adem ~oyle diyor: '0 aga~tan yememe dayalr ihracun olmasaydt, sana ait bu guzellikler (menakzb) olmazdt (:tinkti cen­nette kalndtm Neslim orada devam ederdi Kimse Firavun 'un yapugt gibi kufrtinti a~tk~a ortaya koyamazdr. 0 zaman sen de Peygamber olarak gon­derilmez ve sana verilen §eyler verilmezdi Seninle ilgili bu fezailin sebebi benim Beni levm etmen nastl caiz olur?'

Hz Peygamber, hadisin sonunu, "Adem, Musa'yt yendi" diyerek bititdi Bu, timmetinden Mutezile gibi kaderi inkar edenlere bir tenbihtit Buna onem verdigi i~in ir~adda mubalaga etti. Derimki: "Kitabu'l-iman"da ge<;en ve Murcieye reddiye olarak gelen, "sibabu'l-muslimi fusukun ve kltaluhu kufrun (mtisltimana sovmek fastkhk, onunla sava§mak ktiftirdtir )" hadisi de bu min­valdedir Hz. Peygamber bununla yetinrni§tir. (:tinki.i hadisin zahiri gunah­karlau tekfu eden Havari~ mezhebini teyid eder gorunmektedir Bunun gibi bu hadiste de maksat kaderin sebkatini inkar edenler olunca, hadisin zahiri­nin Cebriyyeyi takviye eder goninmesinden sakmarak bu kadada iktifa etmi§tir Bu hadis, ehl-i stinnetin, kaderi isbat ve kullann_fiillerinin yaraulmi~ oldugu gorti~tine delildir ";3

k Ayni(o 855/1451)

lbn Hace'Ile muasu diger bir Buhar'i §arihi Ayn!'nin yowmu da !bnu'l­Cevzi'nin ki ile aymdH: "Hz. Musa kesbi di.i§i.inerek levme meyletti Hz Adem de kadere meyletti Her ikisi de haktu, biri digerini ibtal etmez. Ne zaman kaderin yerine kesbe htikmedilirse bu Kaderiye mezhebine, ne zaman da kesbin yerine kadere htikmedilirse bu da cebriyye mezhebine c;;:tkar Adem' in galibiyeti iki yondendir: 1 Hakkmda hi.iki.im verilrni§ bir ~ey ic;;:in, mahlukun mahluku levmetme hakkt yoktur Ancak §eriat izin verirse bu mtistesnadu . 0 zaman levm eden §eriat olm 2 Bir fiilde kader, kesb ve rev be birle§irse tevbe kesbin eserini yok eder Sadece kader kaltr Kadere de levm edilmez 54

"Hatta leke bi yedihl (senin i~in eliyle yazdt)" ibaresi mi.ite~abihattandu Ya Allah'a tefviz edilecek ya kudretiyle tevil edilecek Bundan maksat I evrat levhalarma yazlimastdn . "Kadderahullah"da ki takdirden ffil}rad levh-i mahfu­za veya Ievrat sayfalarma yaztlmastdu Aksi halde takdir ezelidit "55

~atihlerimizin buraya kadar aktarmaya <;alt§tlguntz mezkur hadisle ilgili yorum ve a<;iklarnalanru maddeler halinde ~oyle ozerleyebiliriz:

• Hz. Adem'in, Allah'm yasagmt ihlal etmesi, ezelde takdir edilmi§ kaderidir Bundan ka~mmast mtimki.in olmadtgt gibi bu yt1zden kmanmast da yanh§tli <;Xinkti herkes, kendisine takdir edileni, Allah'm ilrninde sebkat edeni yapar Allah, Hz Adem'in agaca yakla~tp yiyecegini biliyordu. Allah'm bu bilgisini geri <;evirmek ve ibtal etmek mtimki.in degildii (Yani Allah'm bilgisi, aym zarnanda takdiri olmu§ oluyor )

>l Ibn Hacer, Fethul-Biirff, XI, 572-579 ~ Aynl, Umdettt 1-Kiiri, XIX 87 ss A g e . xxm 244

1 04 islamiyat 1 o (2007) sa)-1 3

• Hz. Musa, bu takdiri bildigi hal de Hz Adem'i kmamr~ ve ondan aldrgr cevap­la da maglub olarak susmak zorunda kalmr~tu Bagr~landrgr halde Adem'i kmayan Hz Musa ona hakstzlrk yapnu§tn Bu ytizden Hz Adem' in cevabmda, Hz. Musa'mn ilmini eksik gorme (isuksar) sbz konusudur

• Hz Adem'le Hz Musa'nm dunyada mr bulu~tuklarr, yoksa bu bulu§manm kryamette mi olacagr tartl§mahdu Bulu§ma, Allah'm, Hz. Musa zamanmda Hz Adem'i diriltmesiyle veya Adem'in ruhunu Hz. Musa'ya gostermesiyle yahut onu uykuda gostermesiyle, Hz Musa'run, Hz. Adem'in kabrini ke§fetmesiyle, berzah aleminde veya ruhlarmm semada bir araya gelmeleriyle olabilecegi gibi, Ahirette bulu§rnalan da muhtemeldir. Bu anlatllflm bir darb-1 mesel olmasr, yani "§ayet bulu§salardr" §eklinde anla~rlmasr da murnkundtir

• Hz Adem'in yaptrgmdan dolayr kmanmasr dogru degildir Bu, ancak Allah izin verirse olabilir 0 zaman da kmayan ~ad' olmu§ olur

• Uzerine htiktim teretttibti bakrnundan kmama ancak dtinyada caridir Halbuki Hz Musa, Hz Adem'i oldtikten sonra kmamt§tn ki bu da ancak utandumak i~in olur Aynca oltilere sovmek yasaklanmt§, onlarm hayula amlmasr ernredilmi§tir

• Ehl-i hadis ve ehl-i frkrh, Allah'm ilminin krdemi konusunda bu hadisi delil getirmi§lerdir Aynca bu, kaderin ispatma ve kaderiyyenin reddine en as;:tk delildir

• Hz Adem'in, "I akdirden dolayr beni krmyor musun?" sozti sadece ona ozel­dir ve boyle soylemekte hakhdu <,;:unku bu onun tevbesinden soma olmu~tur Ancak, gl.inah i§leyen ba§kalarmm boyle soylemesi caiz degildir

• Bu hadisi sadece bidat ehli (Mutezile) inkar etmi§tir Bunlan zikretmeyi kerih goren istizkar sahibi ibn Abdilberr, bunun sebebi olarak, "Bu kitabrmrz stinnet ve ittiba kitabrdu , cidal ve ibtida' kitabr degildir " demektedir

• Allah'm bizim i<;i!l dilemesi ezelidir Dolayrsryla itaatkar is;:in taati, asi i~in masiyeti dilemesi de ezeli:dir (Yani, itaatkar da, isyank:ir da ezelde belirlenrni§tir }

• Delil Hz Adem' den yanadtr <,;:unkti Allah onu (cennette de gil) yeryuzunde halife krlmak iyin yaratmr§tir (Yani zaten cennetten s;:rkrnasr gerekiyordu) Onun i<;;:in Hz Adem, sabrk ilirnde var olan agacm meyvesinden yemeyi dile getirmedi <,;:unkti o, onun ihtiyarmda idi Fakat, cennetten s;:rkmasma yol ac;an takdiri dile getirdi <,;:tinku bu kas;:mrlmazdr

• Hz Adem'in Hz Musa'ya cevabmda "eger ben cennetten c;Ikanlmasaydrm sen peygamber olamazdm ve birs;:ok fazilete eri§ernezdin Sahip oldugun fazi­letlerin sebebi benirn " imasr da bulunmaktadu

•Hz. Peygamber, "Adem, Musa'yr yendi" soztiyle Mutezile gibi kaderi inkar edenlere tenbihte bulunmu§tur Ancak hadisin zahirinirr Cebriyyeyi takviye edecegi endi§esiyle, bu kadarla yetinmi§ daha ac;,;rk konu§mamr§trr. Nitekim, "sibabu'l-muslimi fiisukun ve ktt'iluhu kufrun (mtisltimana sovmek fasrkhk, onunla sava§rnak kufurdtir)" hadisi de Mtircie'ye reddiye oldugu ha!de, zahiri, Havarici teyid eder endi§esiyle Hz. Peygamber bu kadarla yetinmi§tir (Yani Hz Peygamber, gelecekteki btittin fikri: ve itikadr olu§umlarm far kmda oldugu i~in sozlerini adeta dirhemle tartarak soylemi§tir!!!)

Geleneksel Hadis Yorumunda $arihin Hadisin Anla$11masrn KatkJS1 105

•tbn Battal, kullarm fiillerinin yarat.J.lrnt§ oldugu goru~unu delillendirirken, bu gorti~te olan kelamcllann kullandtgr ayetlere dayanmt§, omegin, "Yonttugunuz ~eylere mi ibadet edersiniz! Halbuki sizi ve yapmakta oldugunuz ~eyleri Allah yararu" (37 Saffat, 95-96) ayetlerinde yer alan "vema ta'melun" ifadesini, "yapttgmtz ~eyleri" yerine "amellerinizi" yarattt §eklinde anlaytp, kelaiiD gorti§leri ugmna ayetleri bile zorlayan kelamctlarm yommuna katillm§tlr

• Netice olarak Hz Adem'in Hz Musa'ya galibiyeti iki yondendir: 1 Hakkmda htiktim verilmi§ (takdir edilmi§) bir §ey !~in mahlukun mahluku kmama hakk1 yoktur Bu ancak Allah'm izin vermesiyle olabilir. Bu durumda da kmayan §ari' olmu§ olur 2 Bir fiilde kader, kesb ve tevbe birle§irse, tevbe kesbirl izini yok eder Hz Adem'i de tevbe ettigi i\=in ktnamaya mahal yoktur.

3 Hadise Yonelik ltirazlar

Sarihlerimizin ac;tklamalanndan anladtgtmtza gore, bu rivayeti ele§tirenler Kaderl: veya Mutezili olarak nitelenen kirnselerdir Eldeki verilere gore, dogrudan bu rivayetten bahsetmese bile, i\-erdigi ana fikri ele§tiren ilk ki§inin Hasan Basrl: (o 110/729) oldugu anla§tlrnaktadn 0, kendisine kader konusuy­la ilgili goru§lerini soran Emevi halifesi Abdulmelik b. Mervan'a (b 86/705)) yazdtgt mektupta, her §eyi kadere baglayan kimseleri ele§tirirken §U c;arptct tesbitte bulunmaktadu: "Ey MU'minlerin Emiri! Mektubum ve sozi.im sana uzun gelrnesin c;unki.i mektubumda, zulmu Allah'a nisbet edip kendilerini bundan uzak tutanlara kar~t a~tk deliller vardu Rabbine asi oldugu zaman, "Rabbimiz! Kendimize zulrnettik, §ayet sen bizi bagt§lamaz ve bize merhamet etmezsen muhakkak ki ziyan edenlerden oluruz"56 dediginden dolayt kendisine uyul­mast en dogm olan babamtz Adem'i misal gosteriyorum Adem, "Bu ba§una gelen senin kaza ve kaderindir " dememi§ti "" Hasan Basri mektubun devarnmda, istemeden bir Mtsuhyt oldi.iren Hz Musa'nm, hatasmt kabul ede­rek Allah'a yakan§mt dile getiren ayetler i58 zikretmekte ve onun da kadere Slgtnmadtgtru vurgulamaktadu ;9 Bu almt.J.dan anla§tldtgma gore Hasan Basri, ya ilgili rivayeti duymamt~ ya da Kur'an'a aykm gorup kale almamt§tlr. Yahut daha kuvvetli bir ihtimale gore, hicri 86 yrlmdan once yaztlan bu mektubun kaleme almd1g1 donemde henuz Hz Adem-Hz Musa tartl§mast -diger diru ktilttirlerin tiruni.i olarak tedavi.ilde bulunsa da- Hz Peygamber'e nisbet edile­rek hadisle§memi§til Bu ihtirnali kuvvetlendiren diger bir husus da ayru risa­lede, kaderi savunanlann gorli§ ve iddialau olarak Hasan Basr1 tarafmdan ele?tirilen ve daha sonra me§hur hadis mecmualarmm kader boltimlerinde Hz Peygamber'in sozi.i olarak yer alan bazt gorii§lerin -sahih veya uydurma­hadis olduguna dair en ufak bir i~aretin bulunmama.'ilillr 60 Kader hadisleri olarak bilinen baz1 rivayetlerin i\=erigiyle neredeyse birebir (Hti.i§en bu gorU§leri, Kur>an'dan ayetler vererek ele§tiren Hasan Basri , bunlarm Hz Peygamber>e atfedildigini bilseydi, muhternelen buna i§aret eder ve en azmdan bu gori.i§lerin ona nisbetinin sahih olamayacagmt soyleJdi

""7 ·A riif, 23 ~7 Hasan Basrl nin Kader Hakkmda Halife Abdulmelik b Mervan a Mektubu" <;:ev: LUtfi Dogan-Ya~ar Kutluay AOjF D Ankara 1959 say1: 3 s 78

~ 28 Kasas, 15-16 s9 "Hasan Basn nin .. s 78 60Bkz "Hasan Basn'nin · s 79-80

100 islamiyat 10 (2087) S3Y1 3

Dogrudan makalemizin konusunu te§kil eden rivayete y6nelik ula~abildigimiz ilk ele§tiri, Harun er-Re~id'in (6 193/809) Basra Emiri olan Isa b. Ca'fer'den (6 172/788) gelmektedir D6neminin me§hur muhaddislerinden ve Ahmed b Hanbel (6 241/ 855), lshak h Rahuye (6 238/853), Yahya b M'aln (6 233/ 847) ve All b. el-Medmi (6 234/ 849) gibi tarunrru~ hadis<;ilerin §eyhlerinden olan Ebu Mu'aviye ed-Darir (6 195/810) bir gun Harlin er-Re§id'e tahdiste bulunur­ken EbG Hureyre'nin "1htecce Ademu ve Musa," hadisini rivayet etti 0 suada Hartin er-Re§id'in yarunda bulunan Isa b Ca'fer, "Bu nas1l olur? Adem'le Musa arasmda bu kadar zaman var!" diyerek itirazda bulundu Harun, Isa'run i..izerine attlarak, "0 sana Rasulden (sas) hadis naklediyor, sen 'Nasll?' diye itiraz edi­yorsun. " diyerek onu susturdu Bu olay1 nakleden el...Cunye ani 'l-Kelam ve eblihi kitabmm muellifi Hattabi (6 388/998), "I~te ki§inin, Rasuli.in haberlerini boyle yi..iceltmesi, kabul, teslim ve tasdikle kar§rlamas1 gerekir," demektedir 61

Mutezile mezhebinin merkezi sayJlabilecek Basra ~ehrinin Emiri olan Isa h Cafer' in, bu rivayete y6nelik ele§tirilerden haberdar olmasr muhtemel g6run­mektedir

Hicri 2 asrm onemli kelamcilanndan Duar b Amr ( b 200/815), Kitabu 't-Tahri§ isimli eserinde, kadeile ilgili bazr rivayetleri ele§tilirken , peygamberlerin bile bu tartr§malara alet edilerek onlaun da kaderi olan ve olmayan ~eklinde ayuma tabi tutuldugunu belirtmektedir 62 Tabiatryla bizim rivayetirniz a<;1smdan kade­ri (mutezili) olan Hz Musa'du ve Hz Adem'e kan;>r yenilgisi Hz Peygamber tarafmdan da (!) tescil edilmi§tir.

U~i..incti hicri asrm me§hur alimi !bn Kuteybe (6 276/897) de Mutezilenin bu hadisle ilgili ele§tirisine kitabmda yer vermi§ ve krsaca cevaplandumJ§tlr uKade rle llgili Bir Hadis" ba~lrgr altmda lbn Kuteybe, once bu rivayetle ilgili §U

itiraza yer verir: "Siz Musa'nm (as) kaderi oldugunu, Adem (as) ile munaka~a ettigini ve mi..inaka~ada Adem'in (as ) galip geldigini rivayet ettiniz." tbn Kuteybe'nin bu itiraza cevabr §dyledir: "Biz deriz ki bu; haber"e yonelik bir yalan ve iftiradu Biz, hadiste, Musa'run (as) kaderi olduguna dair bir §ey oldugunu . bilmiyoruz." Rivayeti zikreden lbn Kuteybe, §dyle devam etti: "Bu s6zde hangi §ey Musa'mn (a s) kaderi olduguna i§aret ediyor? Biz, her ~eyin Allah'm kaderi ve kazas1 ile oldugunu biliyor, ancak fiiller i failine nisbet ediyo­ruz. lyiyi, iyiliginden dolayr ovi..iyor, k6ti..iyti koti..ili..igt.inden dolay1 krmyor, gi..inah1dra gerekli muameleyi yapryoruz "63

Hadise y6nelik en a~1k ele§tiriyi yapan ve rivayeti muhteva olarak Kur'an'a aykm bulan ki§i, Mutezilenin me§hur alirnlerinden Ebfi Ali el-Cubbal'dit ( 6 303/916) el-Cubbai ile hadisc;:i el-Burld ni (6 309/921) arasmda gec;:en §U

mi..inazara aym zamanda hadisc;:ilerle Mutezilenin hadisleri degerlendirme farkrm da ortaya koymaktadu Burkaru, Cub-bal'ye, "Ebu'z-Zinad hadisi (uKadm halasr veya teyzesi i..izerine nikahlanamaz" hadisi)64 hakkmda ne der-

6' d-Hauabi, Ebu Sulc.yman Ha md b Muhammed d -Bibi, el-GunJie ani 1-Kelam ve Bhlibi, 71.

62 Kitabu 't-Tahrf.~ In yazrna nushasmdan naklede.n Hiiseyin Hansu 'Hicri !kind Asrrda Rivayet Sava~lan , isldmiyiit, cilt: 10, sayr:2, s 118 Ankara 2007

63 Ibn Kuteybe, EbC. Muhammed Abdullah b Muslim ed-Dineveri Te'm"lu muhtelifi 1-hadis, D-Jm'I­Kutubi'l-llmi)tye Beynrt, t~7. s 219-20 (Kr§ Hadis .+flldqfaas~ t,;ev H Krrba~glu, Kay than Yay !st s 311-12)

6' Buhari'. Nikah 27

. · .. ··

Geleneksel Had is Yorumunda $arihin Hadisin Anla$11mas~na KatkJSJ 107

sin'" diye sorunca, Cubba'i "Sahihtir "diye cevap verir. Bunun uzerine Burlcini, "peki, aym senedle gelen "Adem, Musa'ya galip geldi" hadisi hakkmda ne dersin?" deyince, Cubbai:, "bu batt!du" ~eklinde cevap verir. "Nasrl olur da aym isnadla gelmi§ iki hadisten birine sahih, digerine batrl dersin?" diye saran Bur­kani'ye Cubba'i, "Ben bunlan, isnadlarmdan dolayt sahih veya batll saymadtm Birinin uzerine icma vaki oldugu i<;;in sahib saydtm (Hadisin ravisi) Ebu Hureyre de Mi.isltimanlardan bit adamdn (hata yapabilir) Digerini de Kur'an, Mtishimanlann icmar ve akrl delili, butlanma delalet ettigi ic;in bard saydrm," der. "Bu nasrl olur?" diye soran Burkani'ye Cubbai §U cevabr verir: " Hadiste §byle denmiyor mu? "Musa, Adem'le cennette bulu§tu ve "Ey Adem, sen, insanhgm babasr, Allah'm eliyle yarattlgt, cennetine yerle§tirdigi, melekleri secde ettirdigi biri olarak ona isyan tru ettin? dedi Adem ona, "Ey Musa, ben yaratrlmadan iki bin sene once bana yaztlan bu ma'siyeti acaba ben mi i§ledim?" diye sordu Musa, "Evet, Rabbim sana yazdr" dedi Adem, "Barra yaztlan bir §eyden dolayt beni nasd kmarsm'" dedi Bbylece, Adem Musa'yt yendi (susturdu)" Burkani'ye "Hadis boyle degil mi? dedim" "Evet " dedi "Eger bu, Adem i<;;in mazeret olursa, her kafir ve asi i<;;:in de mazeret olmast gerekmez mi ve onlan kmayan kendisi yenilmi§ olmaz ml?" dedirn Sesini <;;rkaramadt "65

Gbnildi.igti uzere Cubbai:, burada konuyla ilgili ayetleri sualarnasa da Km'an'm sorumluluk anlayt§rndan hareketle, ki§inin kendi sommlulugunu kadere hava­le ederek mazeret bulma kolaycthgma delil almabilecek bir rivayeti reddet­mekte ve bunun, sahib saydtgt diger hadisin isnadtyla aym senedi ta§tmasmt yeterli gbrmemektedir <;;:unku o, sahih kabul ettigi diger rivayet i.;;in de uygu­Iamadaki toplumsal mutabakatt, senedinden ayn bir sthhat ol.;;usu olarak kabul etmektedir

4 Kur'an'la Kar§tla~tuma

Kur'an-1 Kerim'de Hz Adem ile ilgili onlarca a yet varken, bu rivayet sadedinde ~arihlerimizin sadece, Hz Adem'in tevbesi ve bagt§lanmastyla ilgili ayetlere i~aret ederek digerlerini zikretmemeleri dikkat ~ekici bir husustur Biz burada, Hz Adem ve Hz Havva'nm, i~ledikleri hataya, Cenab-1 Hakk'm buna verdig;i cezaya, onlann pi~man olup hatalarmr itiraf ederek af taleplerine ve nihayet Cenab-r Hakk'm onlau bagt~lamasma i§aret eden ayetleri zikrederek bunlar uzerinden bir degedendirme yapacagtz !t;;erikleri baktmmdan benzer olanlan tekrar etmeden ~u ayetleri gozden ge~irebiliriz:

"(Allah buyurdu): Ey Adem! Sen ve e§in c'ennette yerlqin Dilediginiz yerden yiyin. Fakat ~u agaca yakla§maym Yoksa zalimlerden olursunuz " (7 A'raf, 19 )

"Derken §eytan, kendilerinden gizlenmi§ olan avret yerlerini onlara a~mak ic;in kendilerine vesvese verdi ve "Rabbiniz size bu agact ancak, melek olmayasrmz, ya da (cennette) ebedi kalacaklardan olmayasmrz diye yasakladr," dedi" (7 A'raf, zo)

6' Kadi Abdulccbbih, Fadlu 1-I'ti.z:al ve Tabakiitu l-Mu tezile, ed-Daru t-T(musiyye, Iunus 1974, s 288-289; aynca bkz Husc.yin Hansu , Mutezile ve Hadis, kitabiyat Yay Ankara 2004, s. 244 Cubbai nin bu hadisle ilgili elqtirisini Ibn 1 eymiyye de nakletmektedir Mecrnu ·u Fetiiva, Vlfl 304

108 islamiyat 1 o (2007) saYJ 3

'Si..iphesiz ben size ogtit verenlerden.im' diye de onlara yemin etti " (7 A'raf, 21)

"Bu suretle onlan kanduarak yasaga si..iri..ikledi Agac;tan tatttklannda kendileri­ne avret yerleri gori..indti. Derhal ilzerlerini cennet yapraklanyla ortrneye ba§ladtlar Rableri onlara, "Ben size bu agae1 yasaklamadtm ml? Seytan size apa<;tk bir di..i§mandu, demedim mi?" diye seslendi" (7 A'raf, 22)

"Dediler ki: "Rabbimiz! Biz kendimize zulm ettik Eger bizi bagt§lamaz ve bize aCJmazsan mutlaka ziyan edenlerden oluruz" (7 A'raf, 23)

"Allah dedi ki: "Birbirin.izin dti~mant olarak inin (oradan} Size yerytizi..inde bir zamana kadar yerle§me ve yaradanma vatdu "(7 A'cif, 24 )

"Allah dedi ki: "Orada ya~ayacaksmlZ, or ada oleceksiniz ve oradan (mah§ere) p kaulacaksllllz." (7 A'raf, 25.)

" Adem Rabbine isyan etti ve yolunu §a§Udt " (20 raha, 121)

"Derken, Adem Rabbinden birtaklm kelimeler aldt ve tevbe etti Allah da tev­besini kabul etti Stiphesiz o, tevbeleri ~ok kabul edendir, s,:ok bagt§layandu " (2 Bakara, .37)

"Soma Rabbi onu se~ti, tevbesin.i kabul etti ve ona dogru yolu gosterdi " (20 raha, 122)

Yukartdaki ayetlere goz atttglffitzda suastyla, Cenab-1 Hakk'm, Hz Adem ve Hz Havva'yt cennete yerle~tirip onlara bir agaca yakla~may1 yasaklamast, ~eytanm onlar i<;in apac;;tk bir dti~man oldugu uyaust, yasagt ihlal ettikleri tak­dirde zalimlerden olacaklan ihtan, som a ~eytanm vesvese vererek onlau aldarugt, Hz. Adem ve e~inin yasagt ihlal ettikleri, Cenab-1 Hakk'm bu yuzden onlara itabt, onlarm da suc;;lannr itraf edip Allah'tan af dilemeleri, Yarat.tc1'nm ceza olarak onlart yerytizilne indirmesi, Hz Adern'in, Rabbine isyan edip yolu­nu ~a~ud1gmm tescili, Hz Adem'in Rabbine yonelip tevbe etmesi uzerine Allah'm onu bag1~lamas1 ve dogru yolu gostermesi ktssast bir neden-sonu~ ili~kisi ic;:inde anlatllmaktadtr Bu an.Jau, adeta, insanoglunun yaratth§ amact ve kulluk seruvenine bir prototip olu~turmaktadu Yani, insanoglu da Allah'm belirledigi smulara riayet edecek, §eytana uyrnayacak, aldanrp yanb~ yaparsa tevbe etmesini bilecek, aksi halde cezaya mi..istahak oldugunun farkmda olacaktu Sarihlerimizin d e isabetle belirttikleri gibi iyilik yapan ovgi..iye, kotti­ltik yapan zemme muhatap olacakttr. Ama onlara gore bunun bir istisnast vardu 0 da insanoglunun atas1 Hz Adem'dir 0, yapttgt yanlt§tan dolayt kmanmaya mi.istahak degildir. ~unkti onun yapacagt yanh§, o yarattlmadan ytllarca once kader kitabma yaztlmt~ttr Dstelik bunu Hz. Musa'nm bilmemesi de Allah'm sec;;kin bir peygamberine yakt§mamaktadn Hz Adem, Kur'an 'a gore , hatasmt itiraf edip Allah'tan bagt§ dilese de Hz Musa'ya, Allah 'tn takdiri olan bu olayda kendisin.in bii dahli olmadtgllll soyleyebilecektir Bu kadar a~tk bir c;;eli;;kiyi dikkate almayan hadisc;;ilerirniz ve ;;arihlerimiz he1 yoni..iyle tuhaf boyle bir tartt~thanm Peygamberimize isnadmt garib bulmamt§lardu \XinkU on.lara gore hadis sabittir lsnadmda hic;;bir ihrilaf yoktur. Hatta mi..itevatir ve mtistefizdir Buna kar;;t -;1kanlar sadece bid'at ehlinden olan Muteziledir 0 halde geriye kalan, hadisi anlamadaki mti§killeri bertaraf etmektir Bunlar da ornegin, Hz Adem'le Hz Musa'mn nerede, nasd ve ne zaman gorti§ttiklerinin tespitidir Hz Adem'in kader kitabma yazdan yazmm kuk sene once mi elli bin sene once mi, ya da yer ve gokler yarattlmadan once mi yaztldtg11lln

Geleneksel Hadis Yorumunda ~rihin Hadisin Anla~llrms1na Katkls1 109

belirlenmesidir. Bu yazmrn Ummu'l-Kitab'da rru, I evrat'ta rnt, yoksa her ikisin­de mi bulunup bulunmadtgmm a<,:tga kavu:;;turulmastdu Babayla ogulun tartl:;;masmm caiz olup olmadtgt, caiz olsa bile ogulun babasm1 kmama hakkmm bulunup bulunmadtgt probleminin ~ozUlmesidir

Burada, yorumlarma ba:;;vurdugumuz :;;arihlerin hepsi de Ehl-i Sunnet'e men­sup alimlerdir Onlarm, bu hadisi sahip olduklan itikadi ve kelami anlayt:;; dogrultusunda yorumlayarak rivayete yonelik itirazlara bu a~tdan cevap ver­meleri dogaldu Ancak, hadisten hareketle olayt Hz Adem yarattlmadan once­ki takdire baglayan §arihlerimiz, neredeyse Cebri bit anlayt§rn hakim oldugu apklamalarmda, Cenab-1 Hakk'm su~lamasma kar:;;thk, Hz Adem ve e:;;inin ni~in takdire srgtnmaytp hatalanm kabul ederek Allah'tan af dilemi:;; olduklanna hi~ deginmemi:;;lerdir. Dstelik muhtemel itirazlan dti:;;unerek bu ayetleri hatmna getiren bile yoktur Gayb alemiyle ilgili bazt detaylarrn anla§ilabilmesi i~in bir c;ok ihtimali dikkate alan, ornegin, Hz Musa'nm I evrat'ta gordugti bildirilen "Ve asa Ademu Rabbehu fe gava" ayetinin Arap~a degil, 0 kavmin diliyle oldugunu soylemeyi ihmal etmeyen :;;arihimiz, Hz. Adem'le ilgili takdiri ve onun tevbe edip bagt:;;lanmasmt da aym Tevrat'ta gordtigunu soyledigi Hz. Musa'nm bir Peygamber olarak, bile bile bu su<,:lamayt nasu yapabildigi soru-sunu aklma getirmemi:;;tir -

Kaderiyyeden bir grubun, "~ayet Adem'in Musa'ya soyledigi dogruysa, kafiri kufrunden, fas1k1 ftskmdan dolayt kmamak ve onlan mecbur buaktldiklan :;;eyden dolap cezalandumak caiz olmaz " itirazma kar:;;utk, bunu soylemeye sadece Hz Adem'in hakkt oldugunu, diger insanlaun, gtinahlanndan dolay1 Hz. Adem'in delilini kullanamayacaklanm belirten §arihlerimiz, Allah'a kar:;;1 sorumluluk as_:1smdan peygamberlerle diger insanlar arasmda bir fark olmadtgmt gbz ardt etmi:;;lerdir Hz Adem'in ve onun neslinin mukellefiyet ve sorurnluluguna ac;tk~a deginen bir~ok ayete ragmen, buna ters dii§en bir riva­yetin ~eli:;;kisine dikkat etmemi:;;lerdir

Bazt ~arihler, esas takdirin, Alah'm yeryliziinde bir halife yaratmas1 oldugu i~;in, Hz Adem' in cennetten <,:tkartlhp yeryiiztine indirilmesinin kac;mtlmaz oldugunu belirterek, Hz Musa'nm suc;lamasma kar~1 Hz Adem'in, yasaklanmt:;; agaca yakla:;;mayt degil, cennetten <,:tkaruma takdirini delil getirdigini c;tinkti yasak agaca yakla:;;manm kendi ihtiyannda oldugunu belirtmi:;;lerdir Ancak, Hz Adem'in, kendisini ve neslini cennetten pkartan yasak fiili i:;;lemesi, Hz Musa'nm ona yonelttigi temel su~lamadu ve bu da btittin rivayetlerin ortak ifadesidir Yani burada kmama, Hz. Adem'i cennetten ~tkartan Yarat!c!'ya degil, buna sebep olan Hz Adem'edir. Zaten Hz Adem de rivayete gore, ni~in sw;:landtgmt bilerek takdir savunmas1 yapmaktadu Ancak bu mizansende yer alan Hz. Adem ve Hz Musa Kur'an'da anlattlan portrelerine hie; benzememekte­dir Kur'an'da her ikisi de hatalarmt itiraf edip Allah'tan af diledikleri halde, burada Hz Adem, :;;ahsma yoneltilen su~lamayt, kendisi yaraulmadan c,;ok once belirlenmi~ takdire havale eder gosterilmektedir

Cenab-1 Hakk'm, kainau, biittin mevcudau ve bu arada insam yaratarak onu yeryiiztine halife ktlmas1, ~tiphesiz onun mutlak iradesi ve takdiridir Bu nok­tada Ytice Yarat1Cl'mn htiktimranhgma hi~ kimsenin mtidahil olamayacag1 a~tktu Ancak Hz Ademve e:;;inin kendi hareket alanlau ve sorumluluklauyla ilgili bir konuda serbest irade ve tercihleriyle yapuklau bir davram:;;1 ezeli tak­dire baglamak Kur 'an'a yiizde yiiz terstir. Allah, uyard1g1 ve aksi halde zalim

11 o istamiyat 1 o (2007) say, 3

olacaklauru ihtar ettigi Hz. Adem ve e~ini, §eytanm vesvesesine aldanarak kendi emrine kar~t geldilderi i-;in azarlarnt§ ve asi olup yoldan ~tkuklarmt bildirrni§tir Hz Adem ve e§i de hatalamu itiraf edip bag1~lanmalanru istemi§ler, Allah da onlart bagr§lamt§tH. Allah el~ilerinin bu kadar ac;;: tk bir hakikatten habersiz olacaklaum ve kendi sorumluluklanru Allah'a havale edebileceklerini dii~i.inmek miimktin degildir. Zaten Kur 'an da onlann, maruz kaldtklan olaylar kar~rsmda kendilerine yakr§am yapttklartnl bize haber vermektedir

0 Mlde, Kur'an'da detay1yla anlatrlan bu kadar somut bir olayla apkc;;:a c;;:eli~en boyle bir rivayeti hadisc;;:ilerimiz nastl sahih kabul ederek kitaplarma alrnr§lar ve bunu yorumlayan iinli.i §arihlerimiz de bu c;;:eli§kiye en ufak bir imada bile bulunmadan sayfalar dolusu §erhler yapabilmi§lerdir i~te burada ehl-i hadisin veya daha dzel anlamtyla hadisc;;:ilerin anlayr§ ve yakla§nnt ortaya <;.1kmaktadu 0 da c;;:ok iyi bilindigi gibi senedi sahih ve sabit rivayetlerin hic;;:bir §ekilde Kur'an'la s,:eli§meyecegi, ~eli§kili oldugu dti§tinulen rivayetlerde ki problemle­r in de uygun bir teville halledilebilecegi yakla§111lldrr Bilindigi gibi, hadisc;;:iler, hadisleri Kur'an'a arz etme fikrine temelden kar~1du ~tinkti rivayetleli dogrulama sistemleri isnad tizerine kurulmu§tur tbn Furek'in (6 406/1015) de ipret ettigi gibi "Onlaun esas amacr metinler degil isnadl~rdu . (li enne eksere'l­/!,arad mdehum el-e.sanfd dune'l-mutun)66 lsnada ragmen veya onunla birlik­te metnin de srhhatini ara§tuma bu sisteme ac;;:tlan bir gedik gibi olacak, belki de bu bir soruaki a§amada sistemin yrktlmasma yol ac;;:acaktu Muhternelen onun ic;;:in lbnAbdilben , "Bu hadis isnad ydntinden sahih ve sabittir . Bu konu­da kimse ihtilaf etmemi§tir C Ve hazd hadf.sun sahfhun sabitun min ciheti'l­isnad Ia yahtelifunefi subatihi)" derken bir bakm1a, me tin y6ntinden ya prlan itirazlara irnada bulunmu§, ancak bunlarm dnemi olmadtgmt soylemek iste­mi§tir Meslekten hadis~i olan alimlerirnizin bu kaygrlarma bir olc;;:tiye kadar hak verilebilir Ancak, bu takdirde, Kuran ve Stinnet btittinltigti i~inde hadisle­rin sthhatini tesbit etmek ve onu dogru anlamak nas1l mtimktin olacaktu? Hz Adem'le ilgili ayetleri okuduktan sonra bunlau, ilgili hadisler t§tgmda daha iyi kavramak isteyen bir kimse aradaki ~eli§kileri goriince nereye ba§vuracaktu. Onun gdrdtigu ~eli§kiyi §arihlerirniz gonnemi§se, hadisc;ilere ve dolaytsryla hadislerin smhatine kat§l bir gi.iven eksikligi olu§mayacak 11lldu?

Doktora dgrencilerimizle kader hadislerini okurken dikkatimi feken bu rivayet hakkrnda akhma gelen ilk §ey, bunun kaderi ispat ic;;:in tiretilmi§ bir rivayet oldugu dti§tincesi idi. Nitekim, rivayeti, "kala Rabbena zalemna enfusena ve in lem tagfir lena ve terhamna lenekilnenne mine'l-hasirln"67 ayetiyle beraber degerlendirince bu dti§tincem iyice peki§ti Bu a yeti iimmetine teblig eden bii peygamberin buna aykm bir s6zi.i asla soylemeyecegi kanaati bende kesinle§ti Bu kanaatimi bazt arkada§lanmla da payla§tnn Gec;;:mi§te rivayete yaptlan bir itirazm olup olmadrgm1 bilmiyordum Degerli arkada§nntz Htiseyin Hansu'nun yaytnlanmt§ doktora tezinde Mutezile alirnlexinden Ebll Ali el-Cubbal'nin, bu rivayeti Kur 'an'a aykm bularak batd saydtgmt gdriince, "Aktl ir;in yo! birdir " diyerek heyecanlandnn l§te o zaman, §arihlerimizin bu hadisi nas1l yorumlaclJklauru ogrenmek istedim Ne yaztk ki, ara§tumalarun sonunda,

66 tbn FGrek , EbG &kr Muhammed b el-Hascn el-tstehan!, Mfi§kilu'l-badfs ve Beyanuh, Alemul-Ku­tub, Beymt 1985 s 49

67 7 Araf 23

Geleneksel Hadis Yorumunda $arihin Hadisin Anla~lmaSina Katkls1 111

hadis~ilerimize gore bir bid'at~i olan Cubbai ile benim akhm yaln1z kald1. Bundan ~ikayewi oldugumu soyleyernem Ancak tizlildtigum tek ~ey, !bn Eb1 ~eybe 'nin (6 235/849) Musannefi tizerine bir §erh yazd1g1 bildirilen68

Cubbal'nin, yekunu 150 000 sayfa ruttugu belirtilen eserleiinden hic;birisinin gunumuze ula§rnam1~ olmas1du 69 Hadisleri anlarna ve problemlerini tesbit etme a\-1smdan bu eserlerden yararlanarnamJ§ olrnarruzm btiytik bir talihsizlik oldugu kanaatindeyim

5 Sonu~ Sonuc; olarak, hicirl birinci asuda ba~layan kader tartl~malannda, insan fiillerin­de kaderin belirleyici roltini.i savunan ve insan iradesini etkisiz buakan Cebriyyenin gorti~ti istikametindeki bu rivayet, hadisc;iler ve genel olarak ehl-i stinnet ulemas1 tarahndan kaderi ispat eden bir hadis olarak, Mutezile'ye kar~1 kullamlmt~, Mutezile de bunu Kur 'an'a aykm bularak reddetmi§tir Burada goru§tine yer verdigimiz Mutezill alim Cubbai, her ne kadar , Kur'an'a aykmhk konusunda bizim i§aret ettigimiz ayederi zikretrnese de insan sorumluluguna vurgu yapan ayetler baglarrunda rivayeti ele~tirmi~til

~arihlerimiz, oldukc;:a farklr bolgelerden olrnalanna ve tarkh hkh1 mezheplere mensup bulunmalanna ragmen gene! olarak yorumlarmda ve Mutezileye kar§l savunmalarmda buytik bir benzerlik goze c;arprnaktadu Mutezileye kar§l yaptlklan savunmada tam bir "ehl-i sunnet ve'l-cemaat" dayam~masr i~indedir­ler Bu kolektif savuruna onlarm, yorumladrklan hadisin problemlerini mtista­kil olarak gormelerini engellemi~, ele§tiri konusunun Mutezileden gelmi§ olmas1 da adeta onlan bu konuda bir asabiyete sevk etmi§tir. Yani, Km 'an'a aykmhk itiraZl Mutezileden geldigine ve oda batt! bir fuka olduguna gore bu itiraz da batll sayiliru~t11 Ba§ka bir ifadeyle hadis~ilerimizin i<; inde bulunduk­lan kelam1 ve fikrl mensubiyet en azmdan inceledigimiz rivayeti yorumlamalarmda hakiln rengi olu~turmu~tur Bu 6rnek, hadisc;:ilerin, senedi sahih rivayetleri, hic;bir gerek~eyle, ic;erik tahlil ve tenkidine tabi tutmadrklan ve hadisin Hz Peygamber'e aidiyetini bu a<;tdan tesbite yana§mad!klan §eklindeki gene! tutumlan hakkmda da bir fikir vermektedir Ayuca, hadisi ~erh eden alimlerimizin ~ogunun dayandtgr gerek~elerin aym olmas!, birbirle­rinden fazlaca iktibasta bulunduklan ihtilnalini akla getirmektedir

Burada dikkat ~ekilmesi gereken ayn bir konu da soz konusu rivayetin bize Huistiyan kulttirtinden ge~mi~ olmas1 ihtimalidir ~ilndilik yaz1h belgelerine ula~amasam da lsrailiyyat ve Mesihiyyat alanmda bilimsel (,:ah~malan olan bir arkada~1mtz, Hz Adem ile Hz. Musa tartt§masmm apokrif Huistiyan kaynaklarmda mevcut oldugunu soylemi§tir 70 Kanaatimce, Huistiyanlaun, Hz. Musa'run maglup oldugu bu tart1~may1 Yahudilere kar§r bir koz olarak kullanrru§ olmalau da muhtemeldir 71 ~ariblerimiz, bu rivayetin ba§ka ktilttirler­den ge<;mi§ olabilecegi ihtimali tizerinde ise hi~ durmarru§lardrr

68 Hiiseyin Hansu Mutezile ve HadM s 209 69 Age , s 69 70 Fahred<fm Razi de Tfjsfrinde, hadisin sabit olmasr halinde, Hz Pcygamber'in bu los sa}'l Yahudilerden nakl~ olabika:gi, fakat ravinin, ramarruru du}'lna<hgJ habcri Hz Peygamber'e ait oldugu zanntyla rivayene bulunabika!gi ihtimaline i~aret eunektedir Bkz et-Tefiiru 'l-kebi1; Daru'l-Fikr &yrut, 1993, I 54

01 ''Fe Hacce Ademu Musa" da ki "Adem'' kelimesi merfu okununca Hristiyanlann mansub okununca Yahudilerin i~ine geldigi dii§iiniileb ilir