9-2016-new - bt-jurnal.uzbt-jurnal.uz/images/download/2016-9-son.pdf · imkoniyatlarini beruvchi...
Transcript of 9-2016-new - bt-jurnal.uzbt-jurnal.uz/images/download/2016-9-son.pdf · imkoniyatlarini beruvchi...
3-3-3-3-3-���������������
20122012201220122012
�������������������������
Bosh muharrir
Halim SAIDOV
Ilmiy-metodik,
axloqiy-ta’limiy,
ommabop jurnal
Tahrir hay’ati
Baxtiyor DONIYOROV
Jo‘ra YO‘LDOSHEV
Islom ZOKIROV
Tal’at G‘AFFOROVA
Dilfuza TOSHMUHAMEDOVA
Nafisa SAFAROVA
Gulmira KAMILOVA
(bosh muharrir o‘rinbosari)
Manzilimiz: 100000, Toshkent,
Matbuotchilar ko‘chasi, 32- uy.
Telefonlar: (0-371) 236-74-23,
(0-371) 232-02-90.
Fax: (0-371) 233-72-28
Veb-sayt: www.bt-jurnal.uz
E-mail: [email protected]
Jurnal O‘zbekiston RespublikasiMatbuot va axborot agentligida¹ 0056- raqam bilan 2006- yil22- dekabrda ro‘yxatga olingan.
MUASSIS:O‘zbekiston Respublikasi
Xalq ta’limi vazirligi
Jurnal maketi tahririyatning matbaa
bo‘limida tayyorlandi.Dizayner - B. Jontemirov.
Sahifalovchi - M. Fayziyeva.
Bosishga 2016- yil 21.09. kuniruxsat etildi. Ofset usulida chop
etildi. Qog‘oz bichimi60x84 1/8. Qog‘oz hajmi shartli
4 bosma taboq. Nashriyothisobida 4,65 bosma taboq.
Tiraji: 14155. 789- buyurtma.Bahosi kelishilgan narxda.
Tahririyat nuqtayi nazariga moskelmagan maqolalar tahlil etilmaydiva egalariga qaytarilmaydi.
© BOSHLANG‘ICH TA’LIM 2016- yil
Nashr uchun mas’ul:
D.RO‘ZIQULOV.
«Sano-Standart» MCHJbosmaxonasi.
100069, Toshkent shahri,Shiroq ko‘chasi, 100- uy.
Voqealar, dalillar, raqamlar
Istiqlol inshootlari..................6
Donolar bisotidan
Muvaffaqiyatli tarbiyaning siri..7
Tajriba
O‘yla, izla, bo‘ya va chiz.......7Yosh o‘qituvchiga yordam
Tahlillarda sinalgan darsningpedagogik bahosi yuqoribo‘ladiKeyingi dars oldingisidanyaxshi bo‘lsin!.......................8
O‘qish
Kuz manzarasi(3- sinf, I chorak)................10
Sinab ko‘ring
Ta’lim-tarbiya jarayonigatexnologik yondashuv...........12
O‘qituvchi yon daftariga
So‘zi boyning o‘zi boy..........13
Krossvord
Quvnoq o‘rmoncha.............16
Bir safda
«Bolalar adabiyoti» —tahririyatimiz mehmoni.........18
Ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè
Òåõíîëîãèÿ ðàçâèòèÿêðèòè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ....21
Èíòåãðèðîâàííûé óðîê ìàòåìàòèêè è ýòèêè
Ñ ïðèðîäîé íàäî íàìäðóæèòü!(Äëÿ 1-ãî êëàññà)..........22
Èñòîðè÷åñêèé êàëåéäîñêîï
Ëåãåíäà î øàõìàòíîéèãðå....................................23
Ðàçìèíêà äëÿ óìà
Ðåáóñû.............................23
Òðóäîâîå îáó÷åíèå
Òðóäîì ñëàâåí ÷åëîâåê(Êëàññíûé ÷àñ).................24
ÈÇÎ
Ðèñóåì îñåíü(Óðîê â 3-ì êëàññå)...........26
Ïðèçíàíèå
Ó÷èòåëü, ïðîáóæäàþùèéëþáîâü ê èñêóññòâó............27
Åñëè õî÷åøü áûòü çäîðîâ
Äûõàòåëüíûå óïðàæíåíèÿ..27
Mehnat ta’limi
Qog‘ozdan oqqush shakliniyasash(2- sinf)...............................28
Direktor minbari
Ziyrak o‘quvchilar safikengaysin..........................30
Ertak
Mehribon chuvalchang........32
2
Yaxshidan bog‘ qoladi, deydi dono
xalqimiz. Negaki, bandasi baqoga ketsa
ham, u yaratgan bog‘ mevalaridan,
yashilligidan, soyasidan fanoda
qolganlar bahramand bo‘ladilar. Bu
hodisa hayot abadligiga xizmat etgani
bois oddiy xalq tomonidan tabiat
qonuniyati sifatida talqin qilinadi.
Inson jismida ruhoniyat ham bor.
Uning tirikligi uchun harakat qilinmasa,
boshqacha aytganda, ma’naviyati
tarbiyalanmasa, takomillashtirilmasa,
johilga aylanib ketishi tarixda behisob
marotaba isbotlangan. Yuksak
ma’naviyatli shaxslarni kamolga
yetkazish ishiga bosh-qosh bo‘lgan
insondan nima qoladi? Uni qanday atash
mumkin?
O‘zbekistonning birinchi Prezidenti
Islom Karimov muallifligida, o‘zining
bevosita rahbarligida bobolar ta’limotiga
asoslanib, eng zamonaviy xalqaro
tajribalar inobatga olingan holda
yaratilgan va hayotga muvaffaqiyatli
tatbiq etilgan Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi ta’lim-tarbiya tizimini tubdan
o‘zgartirib yubordi. Izchil islohotlarning
eng buyuk natijasi intellektual salohiyatli
yoshlardan iborat katta to‘lqin vujudga
kelganidir. Bu avlod tenglar ichra teng
bo‘ladigan jamiyat qurish uchun shiddat
bilan kelajakka harakatini boshlaganini
nafaqat xalqimiz, balki dunyo
hamjamiyati ko‘rib, tan olib turibdi.
Mustaqillik yillarida respublikamiz
maktab o‘quvchilari xalqaro fan
olimpiadalarida jami 260ga yaqin
oltin, kumush va bronza medallarini
qo‘lga kiritib, g‘olib yigit-qizlarimiz
bilan bahslashayotgan tengdosh-
larining hamda ularni baholayotgan,
ba’zi hollarda ajablantirayotgan
dunyo mutaxassislarining xotirasiga
O‘ZBEKISTON nomini bitib qo‘yishdi.
Bunday yuksak ko‘rsatkichlar Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi doirasida
amalga oshirilgan asrga tatigulik xayrli
ishlar natijasidir. Jumladan, davlat ta’lim
standartlari, o‘quv dasturlari ishlab
chiqilib, ular asosida darsliklarning
yangi avlodi yaratildi, o‘qituvchilarning
malakalari tizimli ravishda oshirildi,
alaloqibat, ta’lim sifati yuksaldi. 2004—
2009- yillar mobaynida jami 8501ta
(351ta yangi maktab binosi qurildi,
2470ta maktab kapital rekonstruksiya
qilindi, 3608ta maktab mukammal,
2069tasi joriy ta’mirlandi) maktabda,
2010—2016- yillar mobaynida esa
2255ta maktabda qurilish-ta’mirlash
ishlari olib borildi, minglab ta’lim
muassasalari kompyuter texnikasi, o‘quv
mebellari, fizika, kimyo, biologiya
fanlaridan zamonaviy o‘quv-laboratoriya
uskunalari bilan ta’minlandi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
asosida millat yoshlarining jismoniy
barkamolligi yo‘lida yaratilgan uch
bosqichli tizim — umumta’lim maktablari
o‘quvchilarining «Umid nihollari», o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quvchi-
larining «Barkamol avlod», oliy ta’lim
talabalarining Universiada musobaqalari
ham alohida ta’kidga loyiq.
Eng yangi misol. Yaqinda Braziliya-
ning Rio-de-Janeyro shahrida bo‘lib o‘tgan
XXXI yozgi olimpiada o‘yinlarida sportchi
yoshlarimiz 4ta oltin, 2ta kumush, 7ta
bronza medalini qo‘lga kiritib, Vatanimiz
tarixi sahifalariga buyuk natijani yozib
qo‘ydilar. Jahonning 206ta mamlakati
vakillari ishtirok etgan murosasiz
musobaqalarda, O‘zbekistonning birinchi
Prezidenti ta’biri bilan aytganda,
«o‘g‘lonlarimizning ko‘rsatgan mardligi
va fidoyiligi, mahorati va matonati, ona
Vatanimizga muhabbati ming-minglab
yoshlarimiz uchun haqiqiy ibrat
namunasi bo‘ldi».
Bu g‘alabalarga o‘z-o‘zidan erishilgani
yo‘q. Ularning ibtidosi xususida boks
bo‘yicha o‘smirlar o‘rtasida Osiyo va
jahon chempioni, II o‘smirlar olimpiadasi
3
g‘olibi, kattalar o‘rtasida Osiyo
chempioni, jahon chempionati va
Olimpiya o‘yinlari sovrindori, «Shuhrat»
medali va «O‘zbekiston iftixori» faxriy
unvoni sohibi Bektemir Meliqo‘ziyevdan
eshiting:
— Meni va tengqurlarimni
Prezidentimiz asos solgan uch
bosqichli uzluksiz sport musobaqalari
tarbiyaladi, iqtidorimizni yuzaga
chiqardi. Sportdagi faoliyatimizda
yuksak natijalarga erishishimizda
muhim omil bo‘lib xizmat qildi.
Buyuk bobolar, xususan, Abu Nasr
Forobiy fozil fuqaro tarbiyasida
musiqaning betakror ahamiyatini
ta’kidlagan. Prezidentimiz tashabbusi
bilan farzandlarimiz iste’dodini ro‘yobga
chiqarish va kamol toptirish, yoshlarning
madaniy saviyasini yuksaltirish, ularning
qalbiga san’at orqali milliy hamda
umuminsoniy qadriyatlarni singdirish
maqsadida qabul qilingan bolalar
musiqa va san’at maktablarining
moddiy-texnika bazasini mustahkamlash,
faoliyatini tubdan yaxshilashga qaratil-
gan Davlat dasturi doirasida 301ta
bolalar musiqa va san’at maktabi hamda
3ta musiqa akademik litseyi yangidan
qurildi va rekonstruksiya qilindi.
Yaratilgan zamonaviy shart-sha-
roitlar natijasida bolalar musiqa va
san’at maktablariga o‘quvchilar qamrovi
2008- yildagi 38 mingdan 2016- yilda
59,3 ming nafarga ko‘tarildi. Eng
asosiysi, o‘quvchilarning didi, dunyoqa-
rashi yuksaldi. Yosh san’atkorlarning
xalqaro tanlov hamda festivallarda
qo‘lga kiritayotgan yutuqlari ko‘paydi.
Mustaqillik yillarida iste’dodli yoshla-
rimiz Fransiya, Italiya, Germaniya, Buyuk
Britaniya, Ruminiya, Gollandiya, Polsha,
Rossiya, Ozarboyjon kabi ko‘plab
davlatlarda o‘tkazilgan nufuzli xalqaro
tanlovlarda ishtirok etib, 44ta Gran-pri,
255ta 1- o‘rin, 159ta 2- o‘rin va 170ta 3-
o‘rinni qo‘lga kiritdilar.
E’tibor bering, insonning jismi va
ma’naviyatini to‘g‘ri tarbiyalash nafaqat
uning o‘zini, balki millatni, davlatni
dunyoga tanitishga xizmat qildi.
Milliy dasturning bir qarashda
xalqaro miqyosda yorqin ko‘rsatkich-
larni bermaydigandek taassurot
qoldiradigan yana bir betakror jihati bor.
To‘qqiz yillik ta’limdan keyin farzand-
larimiz kasb-hunar kollejlarida o‘qishni
majburiy tarzda davom ettirib, ikki-uchta
zamonaviy mutaxassislik bo‘yicha kasb-
hunarlarga ega bo‘ladilar. Ana shu noyob
jihati Kadrlar tayyorlash milliy
dasturining gavhari hisoblanadi. Negaki,
kasb-korli odamning jamiyatda o‘z o‘rnini
topishi osonlashadi. Hunar insonning
baxtli hayot kechirishi uchun zarur
bo‘lgan tinchlik, mehr-muhabbat kabi
muhim omillar qatorida turadi.
O‘n ikki yillik majburiy ta’limdan
so‘ng bitiruvchilarning har biri oliy ta’lim
muassasalarida o‘qishni davom ettirish
huquqini saqlab qoladi. Yurtimizda bilim
olishga ishtiyoq shu darajada
kuchaydiki, istiqlolimizning 25 yilligi
arafasida oliy o‘quv yurtlariga hujjat
topshirish rekord darajaga ko‘tarildi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi fan-
texnika taraqqiyoti, tezkor zamon
qo‘yadigan yangi talablarni qabul
qiladigan, takomillashib borishi nazarda
tutilgan hujjatdir. Hayotiy bir misolga
murojaat qilamiz. Yurtimiz taraqqiyotida
chet tillarni o‘rganishga ehtiyoj
kuchayganda dasturga asoslanib tegishli
chora-tadbirlar qo‘llanildiki, bu kabi
o‘zgarishlar kutilgan natijani sifat
jihatdan yuksaltirdi.
Mustaqillikni mustahkamlash, mam-
lakatni rivojlangan davlatlar qatoriga
olib chiqishga mo‘ljallangan milliy
dasturni yaratish uchun yuksak ma’na-
viyat, amalga oshirish uchun esa
ma’naviy jasorat talab etilardi. O‘zbek-
ning donishmand o‘g‘loni, Yurtboshisi
Islom Karimov bunday sifatlar sohibi edi
va uning rahnamoligida O‘zbekiston
yorqin kelajak sari yuz tutdi.
Demak, yuksak ma’naviyatli insondan
ma’rifat bog‘ining betakror mevalari –
vatanparvar, bilimga chanqoq, marrani
baland ola biladigan, doim olg‘a
intiladigan yuqori intellektual salohiyatli
avlod qoladi. O‘zbekistonning birinchi
Prezidenti, buyuk ma’rifatparvar Islom
Karimovdan ana shunday sermag‘z
mevalari mo‘l bog‘ ham qoldi, deyish
to‘g‘ri va o‘rinli bo‘ladi.
Shu kunlari yurtimiz ahli o‘z oilasi-
ning aziz insonini yo‘qotib qo‘ygandek
qayg‘uda yuribdi. Bu nafaqat oilamiz,
yurtimiz, balki dunyo miqyosidagi
yo‘qotishdir. Lekin ko‘ngilga malham
bo‘lgulik jihatlar ham ko‘p. Biz
yurtimizning ana shu betakror farzandi
sabab tinchlik yo‘li, bag‘rikenglik yo‘li,
taraqqiyot yo‘li, baxt va yana ko‘plab
bunyodkorliklarga olib boradigan
yo‘llarni topdik.
Avlodlarning, xususan, biz, muallim-
larning vazifasi ulug‘ Yo‘lboshchimiz
boshlab bergan ana shu xayrli ishlarni
sabot bilan davom ettirishdir.
Halim SAYID.
4
Zamonaviy maktab, demak, o‘qituvchi ham bu holatni
real va o‘zgartirib bo‘lmaydigan ma’lumot sifatida tan
olishi kerak. Shu bilan birga maktab o‘ziga davlat va
jamiyat tomonidan qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqib
barcha o‘quvchilarga umumta’limning Davlat ta’lim
standartlariga asoslangan holda talablar qo‘yadi. Bu
standartlar sinfdagi barcha uchun yagona o‘qitish dasturi
doirasida belgilangan muddatlarda egallanishi zarur
bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni
hamda barcha o‘quvchilar bajarishi lozim bo‘lgan bir xil
topshiriqlarni o‘z ichiga oladi.
Yuz berayotgan o‘zgarishlarning keng qamrovliligiga
qaramasdan, shaxsga yo‘naltirilgan interfaol pedagogik
texnologiyalarni joriy etish orqali ta’lim sifatini oshirishning
turli resurslarini izlab topishda zamonaviy maktabda
ommaviy o‘qitishning eng keng tarqalgan shakli bu
maktab mashg‘ulotlari bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi.
Bu davlat tomonidan xalq ta’limi tizimi uchun ustuvor etib
belgilangan yangi maqsad va vazifalar asosiy an’anaviy
maktab mashg‘ulotlari orqali amalga oshirilishi lozimligini
bildiradi.
An’anaviy pedagogikaning eng ilg‘or yutuqlarini saqlab
qolgan holda ta’lim jarayoniga interfaol pedagogik
texnologiyalarda ko‘zda tutilgan zamonaviy vosita va
metodlarni tizimli va keng joriy etish; zamonaviy darsliklar,
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va elektron
axborot-ta’lim resurslari vositalari orqali barcha
maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun o‘qitish
jarayonida teng va qulay sharoitlar yaratish; bolalarda his
qilish, fikrlash, nutq, xotira va tasavvurni rivojlantirishni
ta’minlash; har bir bolaning alohida qobiliyatlari, moyillik
va qiziqishlari asosida ularning ijodiy potensiallarini
kengaytirish uchun shart-sharoitlar yaratish bugungi
zamonaviy maktablarning hamda boshlang‘ich sinfo‘qituvchisining maqsad va vazifalari hisoblanadi.
Mamlakatimizda kichik maktab yoshidagi bolalarnio‘qitish jarayoniga zamonaviy raqamli o‘qitish vositalari,axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), turlielektron axborot-ta’lim resurslari (EATR), an’anaviydarsliklarning multimediali qo‘llanmalari va ilovalaribosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Misol uchun, oxirgi2—3 yil ichida boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilari uchun 18nomdagi videodarslar va 11 nomdagi darsliklarningmultimediali ilovalari yaratildi va yetkazib berildi.
Boshlang‘ich sinflardagi ingliz, nemis va fransuz tilio‘qituvchilarini o‘quv-metodik majmualar bilanta’minlashga alohida e’tibor qaratildi. Mazkur majmualardarslik, o‘qituvchi uchun o‘quv-metodik qo‘llanma, mashqdaftari, DVD diskga yozilgan darslikning multimedialiilovasini o‘z ichiga oladi.
Yaqinda O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiytekshirish instituti xodimlari, dasturchilar va Multimediaumumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazimutaxassislari, shuningdek, metodistlar hamdaboshlang‘ich sinf o‘qituvchilaridan tashkil topgan mualliflarguruhi tomonidan «Alifbe» nomli elektron axborot-ta’limresursining tajriba-sinov varianti ishlab chiqildi.
Mazkur elektron darslik (ta’lim beruvchi dastur) yagonamajmua sifatida o‘ziga EATRlarining bir nechta turlarinibirlashtirgan. Uning tuzilmasiga DTS talablari va 1- sinflaruchun o‘quv dasturlariga mos bo‘lgan, amaldaqo‘llanilayotgan an’anaviy «Alifbe» darsligidagi (muallifR.Safarova) 68 soat dars taqdimot-mashg‘ulotlarikiritilgan.
Har bir taqdimot-mashg‘ulot didaktik topshiriqlarningbajarish ketma-ketligini kuzatib borish, xatoliklar to‘g‘risidaxabardor qilish va ularni tekshirib ko‘rgach, tezkor tuzatishimkoniyatlarini beruvchi interfaol o‘rgatuvchi slaydlar,
Yangi o‘quv yili boshida O‘zbekistondagi umumta’lim
maktablarining ostonasini yuz minglab o‘quvchilar ilk bor bosib
o‘tadilar hamda ularning birinchi sinfdagi ta’lim-tarbiyasi jarayoni
boshlanadi. Har bir bola maktabga o‘zining dunyoqarashi, hadiklari-
yu umidlari, odobi va turli-tuman o‘ziga xosliklari bilan keladi.
Unutmaslik kerakki, o‘quv jarayonining boshlanishida bolalarning
dastlabki o‘qishni boshlash shart-sharoitlari har xil bo‘ladi, ya’ni
ularning umumiy rivojlanishi ham, maktabga tayyorgarlik darajasi
ham bir-biridan farq qiladi. Mazkur farqlanishlar bolaning maktabga
kelgunga qadar tarbiyalangan ijtimoiy va oilaviy sharoitlari, ta’lim
darajasi va ota-onasining bandligi, turmush tarzining o‘ziga xos
xususiyatlari, oilaviy an’analar, hayotiy qadriyatlarga ota-onalarning
qarashlari, qiziqishlari, bolaga bo‘lgan munosabatlari, oilaning
moddiy jihatdan farovonlik darajasi va boshqa ko‘p omillar
bilan izohlanadi.
5
trenajyorlar va mashqlarni o‘z ichiga oladi. Alohidata’kidlash kerakki, ular harakatli o‘yinlar ssenariysi asosida
ishlab chiqilgan dasturlardir.
Bu kabi didaktik materiallarning yutuqlari sirasiga
berilgan topshiriqni birgalikda bajargan bir yoki bir necha
o‘quvchilarning ta’limiy faoliyatini tezkor, qulay,
betaraf(xolis), avtomatlashtirilgan va ko‘rgazmali ravishda
baholash imkoniyatini kiritish mumkin.
Elektron resursda ta’lim jarayonining barcha
ishtirokchilari uchun mo‘ljallangan interfaol elementlar va
usullar, turli ko‘rinishdagi animatsiyalar va
multiplikatsiyalar, o‘rgatuvchi harakatli o‘yinlar, audio va
videomateriallar nazarda tutilgan. Ular orqali bolalar turli
didaktik topshiriq va harakatli o‘yinlar jarayonida nozik
harakat malakalarini, fazoviy tasavvurlari, xotiralarini va
o‘ta muhim hamda dolzarb bo‘lgan boshqa ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Masalan, kompyuterning sichqonchasi va
klaviaturasi bilan ishlash, elektron doskada stilius (elektron
ruchka)dan foydalanish va boshqa murakkab bo‘lmagan
malakalarni egallaydi.
«Alifbe» elektron resursining tajriba-sinov variantidan
o‘quv jarayonida foydalanilganda 1- sinf o‘quvchilari
hozircha o‘quv dasturlari va DTSga kiritilmagan quyidagi
kompetensiyalarni egallaydi:
— klaviatura orqali matn kiritish harakatlari;
— turli interaktiv elementlarni kerakli yacheykalarga
ko‘chirib o‘tkazish;
— obyektlarni guruhlash va ko‘p sonli elementlar
o‘rtasida moslikni aniqlash;
— taklif etilgan ro‘yxatdan elementlarni tanlab olish
va ma’lum kompozitsiyalar tuzish uchun ko‘chirib
o‘tkazish;
— interfaol obyektlarni ularning xususiyatlarini
o‘zgartirish yoki yangi obyektlar olish uchun birlashtirish;
— ma’lum tizimlar tashkil etish uchun bunday
obyektlarni o‘zaro bog‘lash;
— taklif etilgan shablon asosida to‘g‘ri sxemalar va
ketma-ketliklar tiklash;
— vizual obyektlarni matnli obyektlarga teskari
transformatsiyalash;
— o‘z-o‘zini nazorat qilish va baholash amaliy
malakalarini shakllantirish.
Elektron resurs darsning turli bosqichlarida foydalanish
uchun mo‘ljallangan: yangi mavzuni o‘rganishda, avval
o‘rganilgan mavzularni takrorlash va mustahkamlashda,
shuningdek, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
malakalarining DTS talablariga mosligini tekshirishda
foydalanish mumkin. Uning asosiy yutuqlari qatoriga o‘quv
materiallarini to‘liq va uzluksiz bayon etilganligini, interfaol
va multimedia texnologiyalarining birgalikda qo‘llanil-
ganligini, qulay va samarali navigatsiya imkoniyatlarini
kiritish mumkin.
«Alifbe» elektron axborot-ta’lim resursi tuzilmasiga
taqdimot-mashg‘ulotlaridan tashqari yana quyidagilar ham
kiritilgan:
— «Elektron darslik tugmachalari va ularning vazifalari»
ma’lumotnomasi yordamida foydalanuvchilar darslikni
boshqarish vositalari va zaxiralari bilan tanishishlari
mumkin;
— darslik bilan ishlash uchun mo‘ljallangan amalda
ishlatilayotgan «Alifbe» qo‘llanmasining HTML shakldagi
elektron varianti;
— interfaol harflardaniborat elektron magnitli doska,elektron qalam, qalam rangini tanlash uchun palitra vaelektron o‘chirg‘ich;
— o‘quvchilarni savodxonlik bayramiga tayyorlashuchun mo‘ljallangan, har bir o‘rganilgan harf bo‘yichao‘qish uchun interfaol matnlar va she’rlarningaudioyozuvlaridan iborat o‘quv materiallari to‘plami;
— o‘quvchilarning mustaqil o‘qishlari uchunmo‘ljallangan ko‘plab hikoyalarning interfaol matnlari vashe’rlar, shuningdek, har bir matn uchun audioyozuvlarva illustratsiyali materiallar to‘plami.
Elektron darslik tajriba-sinov maydonchalaridama’qullanganidan keyin uning tarkibiga o‘qituvchilar uchunmo‘ljallangan elektron metodik qo‘llanma va ota-onalaruchun tavsiyalar kiritiladi.
Elektron resursda o‘quv obyektlari turli usullar orqaliberilgan: matnlar, grafiklar, foto, ovozli, video vaanimatsiya. Aytish mumkinki, ta’lim jarayoni uchun qulayidrok qilishning barcha usullari qo‘llaniladi, ya’nio‘quvchilarning ijodkorlik(kreativ) faoliyati va fikrlashi,amaliy faoliyati uchun tayanch sharoitlar yaratiladi.
Tavsiya etilayotgan elektron darslik o‘qituvchining vaamaldagi an’anaviy darslikning o‘rnini bosmaydi, lekino‘quv materiallarini o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchida faolva bir vaqtning o‘zida ko‘rish, eslab qolish, eshitish vabajarib ko‘rish hamda his qilish imkoniyatlarini ishgasolishga sharoit yaratadi.
Mazkur o‘quv majmua yordamida o‘qituvchi amalgaoshirishi mumkin bo‘lgan ayrim imkoniyatlarni ko‘ribchiqamiz:
— dars mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish uchunkam vaqt sarf qilish;
— o‘quvchilarning bilishga bo‘lgan intilish faoliyatlariniyanada qiziqarli va samarali tashkil etish;
— yangi o‘quv materiallarini idrok etish, tushunib yetish,eslab qolish va mustahkamlash samaradorligini oshirish;
— tushungan holda o‘qishga o‘rgatish metodlarinitakomillashtirish;
— o‘quvchilarning xotirasini rivojlantirish, har bir mavzubo‘yicha olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llay olishlari uchunqulay sharoit yaratish;
— o‘quvchining so‘zlashuv orqali fikrlashining o‘sibborishini ta’minlash;
— og‘zaki va yozma muloqotlar orqali o‘quvchilardakommunikativlik ko‘nikmalarini takomillashtirish;
— bolalar bilimi shakllanib borishini ko‘rgazmalikuzatish va kamchiliklarni maqsadli va o‘z vaqtida tuzatish;
— o‘quvchi ishini baholashning mazmundorliginita’minlab, bola hamda uning ota-onasini kelajakka ishonchbilan qarashga yo‘naltirish.
Tavsiya etilayotgan elektron resurs moslashuvchanbo‘lib, uning materiallarini o‘quv dasturi va aniq bir sinfxususiyati, darsning maqsadi, o‘qituvchining tajriba vakasb mahorati darajasidan kelib chiqib tegishli o‘zgartirishva qo‘shimchalar kiritish imkoniyati mavjud.
Sh.ERGASHEV,Xalq ta’limi vazirligi umumta’lim maktablarida
o‘quv-tarbiya jarayonini rivojlantirish boshboshqarmasi boshlig‘i, texnika fanlari nomzodi,
dotsent.A.KOLANTAROV,
O‘zPFITI katta ilmiy xodimi.
6
Qoraqalpog‘iston Respub-likasi xalq ta’limi vazirligi tomonidan
boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilariningforumi to‘rtta hududda o‘tkazildi.Forumga 702ta umumta’lim muassasasi
qamrab olinib, boshlang‘ich ta’limjarayoniga innovatsion texnologiyalarni tatbiq
etishda 791 nafar trener-o‘qituvchi (ulardan 95nafari chet tili o‘qituvchisi) jalb etildi.
Forumning yalpi yig‘ilishida Qoraqalpog‘istonRespublikasi xalq ta’limi vaziri Q.Bekturdiyev,respublika XTXQTMO instituti rektori T.Atamuratov,
Nukus davlat pedagogika instituti professor-o‘qituvchilari, kafedra mudirlari, ilg‘or
pedagoglar va metodistlarning mazmunlima’ruzalari tinglandi.
Oltita sho‘ba yig‘ilishida forummateriallari, boshlang‘ich ta’limyangiliklarini o‘qituvchilarga yetkazish
bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma berildi. Yangi2016 — 2017- o‘quv yilida boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari forum materiallaridan unumlifoydalanmoqda. «Go‘zal va betakrorimsan,
muqaddas Vatanim, jonim senga fido,
O‘zbekistonim!» degan ezgu g‘oyani singdirganholda o‘quv-tarbiya jarayonining sifati vasamaradorligini oshirishga; iqtidorli, iste’dodli,shu bilan birga, fanlarni o‘zlashtirishi qiyinbo‘lgan o‘quvchilarga individualyondashishga; darslarni har bir o‘quvchiningqiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, shaxsiy sifatlari,intellektual xususiyatlarini aniqlash asosidatashkil etishga e’tibor qaratilmoqda.
«Boshlang‘ich ta’limning sifat-samaradorliginioshirishda zamonaviy yondashuv», «Boshlang‘ichsinflarda amaliy (musiqa madaniyati, tasviriy san’at,mehnat, jismoniy tarbiya) fanlarni o‘qitishdainnovatsion ta’lim texnologiyalari», «Boshlang‘ichsinflarda chet tillarni o‘qitishda zamonaviytexnologiyalar», «Boshlang‘ich ta’limda o‘zbekva rus tillarini o‘rgatishda ilg‘or pedagogik vaaxborot texnologiyalari» yo‘nalishlaridao‘tkazilgan sho‘ba yig‘ilishlari material-larining mazmuni umumta’lim maktablari-ning har bir boshang‘ich sinf o‘qituvchisigayetkazildi.
Guloyim ABDUKARIMOVA,Qoraqalpog‘iston Respublikasi
O‘quv-metodika markaziboshlang‘ich ta’lim metodisti
7
Dars o‘tish usullarining rang-barang bo‘lishi o‘quvchini ham,pedagogni ham ilhomlantiradi. Darsjarayonida o‘quvchini shunchakitinglovchiga aylantirib qo‘ymasdan,mustaqil ishlashiga, bilmaganlarinibayon eta olishiga imkoniyat yaratibberish zarur. Zero, mahoratlimurabbiy o‘quvchilarga mavjudhaqiqatni anglatibgina qolmay,izlanish, intilish yo‘lini o‘rgatadi.
O‘quvchilarning iqtidorinirivojlantirishda rebuslarningahamiyati juda katta. Bolalardunyoqarashi, tasavvuri kengayishiuchun o‘zlari ijod qilishi zarur.Quyida o‘quvchilar tuzganrebuslardan namuna keltiramiz.
(«Barcha kitoblar Hilola oyda»).
O‘quvchilarning fikrlash
qobiliyatini o‘stirishda «O‘yla, izla,
bo‘ya va chiz» o‘yini katta
ahamiyatga ega. Bu o‘yin
an’anaviy darsda ham, zamona-
viy pedagogik texnologiyalar
asosida tashkil etilgan mashg‘u-
lotlarda ham bolaning imkoniyat-
larini yuzaga chiqaradi. Dars
qiziqarli va jonli o‘tadi. O‘quvchi
mustaqil fikrlaydi. Guruh a’zola-
rida o‘z javoblarini solishtirish
imkoni tug‘iladi.
3- usul:
60-(30+15)=60-45=15 (so‘m)
Javob: 15 so‘m qoldi.
Masalaga teskari masala
tuzamiz: Dilnozaning bir necha
so‘m puli bor edi. 30 so‘mga
daftar, 15 so‘mga chizg‘ich sotib
olgach, 15 so‘m puli qoldi.
Dilnozaning jami qancha puli
bo‘lgan? Masalani tenglama
usulida ham yechish mumkin. U
quyidagicha bo‘ladi:
x-(30+15)=15
x-45=15
x=15+45
x=60 (so‘m)
Javob: Dilnozaning 60 so‘m
puli bo‘lgan.Umidjon QOSIMOV,Samarqand viloyati
Urgut tumanidagi34- umumta’lim maktabining
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.
9⋅2+18-28=8(9-1)⋅2:4⋅2=89:3⋅7-13=8
O‘quvchilarga darslikdamasalani bir necha usul bilanyechishga hamda berilganmasalaga teskari masala tuzishgao‘rgatib borish ham o‘zining ijobiysamarasini beradi.
Namuna: Dilnozaning 60 so‘mpuli bor edi. 30 so‘mga daftar,15 so‘mga esa chizg‘ich sotib oldi.Dilnozaning necha so‘m puliqoldi?
Yechilishi:1- usul:1) 60-30=30 (so‘m)2) 30-15=15 (so‘m)Javob: 15 so‘m qoldi.2- usul:60-30-15=30-15=15 (so‘m)Javob: 15 so‘m qoldi.
O‘z shogirdlarida mehnatdan zavqlanishxislatlarini uyg‘ota bilgan muallim sharaf-larga loyiq.
E.Xabbard
Har qanday ta’lim va tarbiyada engasosiy narsa — muallim, uning tafakkurdunyosidir.
A.Disterbeg
Ilmda kuchli bo‘lgan, uni yaxshiegallagan va unga ixlos qo‘ygano‘qituvchigina barcha o‘quvchilarga samaralita’sir ko‘rsata olishi mumkin.
I.Mendeleyev
Tarbiyada eng katta xato —shoshqaloqlikdir.
J.Russo
Bolalarga o‘qitilayotgan darslar ularningyoshiga muvofiq kelmog‘i lozim, aks holda,ularda o‘zbilarmonlik, o‘ziga bino qo‘yish,mag‘rurlanish kasali xavfi tug‘iladi.
I.Kant
Agar o‘quvchilarda tashabbuskorlik vafaollik rivojlanmas ekan, har qanday bilimjonsizdir; o‘quvchilarni faqat fikrlashga emas,istakka ham o‘rgatmoq kerak.
A.Umov
Muvaffaqiyatli tarbiyaning siri —o‘quvchiga hurmatda.
R.Emerson
Boshqalarni o‘qitib, o‘zimiz hamo‘rganamiz.
Seneka
Maktabning maqsadi tarbiya va faqattarbiyadir.
Tarbiya bilimdan ustun turadi. Insonnitarbiya voyaga yetkazadi.
A.Sent-Ekzyuperi
Tarbiyaning eng muhim qismi fe’l-atvorni shakllantirishdir.
D.Ushinskiy
Chiroyli haykalcha yasab, unga hayotbaxsh etmoqlik yaxshi, ammo yosh aqlniulg‘aytirish, yosh qalbni o‘ziga xosshakllantirib, unda adolat tuyg‘usinijonlantirish, yanayam yaxshi.
V.Gyugo
Niginabonu HABIBULLAYEVAtayyorladi.
Muvaffaqiyatlitarbiyaning siri
Donolar bisotidan
B Hi
lar da.
Tajriba
8
Dars tahlili borasida tushuncha hosilqilish uchun Farg‘ona viloyati Uchko‘priktumanidagi 6- maktabning direktoriAzizaxon A’zamovaning boshlang‘ich sinfo‘qituvchisi Mag‘firat Asrorovaning darskuzatuvida ishtirok etdik. Tabiiyki,kuzatuvchining nimalarga e’tiborberayotganiga razm solib turdim. Darsnitahlil etish varaqasini to‘ldirar ekan, rahbar45 daqiqalik faoliyatning davlat ta’limstandartlariga javob berishi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridanfoydalanish, yangi mavzuni tushuntirishdaasosiy fikrni ajratib olish, ilmiylik vasoddalik, ko‘rgazmalilik, maqsadni to‘g‘riqo‘yish, darsni to‘g‘ri rejalashtirish, darsdahamkorlikka erisha olish, bilim vako‘nikmalarni o‘zlashtirishni nazorat etish,o‘quvchilar bilan yakka va jamoada ishlashkabi jihatlarga alohida e’tibor qaratdi. Darsoxirida o‘quvchilar egallagan bilimlarnazorat qilinganida, ko‘rsatkich 90 foiznitashkil etdi. Azizaxon A’zamovaxulosalarini samimiy tarzda bayon etarkan,shunday dedi:
— Darsda qo‘yilgan maqsadgaerishildi. Bu mashg‘ulotni bemalol tumanva shahar miqyosida o‘tkaziladigananjumanlarga namuna sifatida tavsiyaetsak bo‘ladi. Menimcha, dars beruvchiniquruq tanqidga olish emas, ijobiytaraflarini ochib berish, metodik tavsiyava yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish orqali ungako‘maklashish kerak. Ana shunda kuzatuvva tahlillar pedagoglarning ruhiyatinisindirmaydi, balki mahoratini oshirishgaxizmat qiladi. Ikki-uch yil oldin shuo‘qituvchining darslarida juz’iy xatoliklaraniqlangandi. Ma’muriyatimiz yoshmutaxassislarni, shuningdek, darsidakamchiligi bor deb topilgan pedagoglarnio‘z ustida ishlash yo‘l-yo‘riqlari bilantanishtirib, kerakli metodistlar bilan
ishlash ko‘nikmasi shakllangani ko‘zgayaqqol tashlanadi.
O‘qituvchining pedagogik mahoratinibir kunda oshirib bo‘lmaydi. Bundamaktab ma’muriyatining hamkorligi,qo‘llab-quvvatlashi va, engasosiysi,pedagogning o‘z ustidaishlashga ishtiyoqi eng muhim omilsanaladi. 6- maktabning boshlang‘ichsinflarida darslar sifati va natijasinianiqlashda mashg‘ulot jarayonini kuzatishva tahlil qilish katta yordam beradi. Harbir pedagog, direktorning o‘quv-tarbiya,boshlang‘ich ta’lim va ma’naviy-ma’rifiyishlar bo‘yicha o‘rinbosarlari, maktabrahbari ham darslarni kuzatib, tahlilnatijalarini xolis baholab, mavjudkamchiliklarni ko‘rsatish bilanginacheklanmay, ularni bartaraf qilishyuzasidan amaliy-metodik yordamko‘rsatishadi. Amaliy va metodik yordamyakunida noan’anaviy pedagogik kengashtashkil etilib, kamchiliklar qanday bartarafetilgani va natijalari ko‘rib chiqiladi.
Kim qancha dars kuzatadi?Qirq besh daqiqalik dars ta’lim jarayo-
nining yuragi hisoblanadi. Bu paytdao‘quvchining diqqati to‘laligicha bilimolishga, yangiliklarni o‘zlashtirishgaqaratiladi. Darsning sifati esa o‘quvchiegallaydigan ko‘nikma va malakalargabevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shunday ekan,har bir dars davlat ta’lim standartlaritalablarini o‘zida aks ettirgan,o‘quvchilarni yangi bilim olishgaundaydigan ijodiy jarayon bo‘lishi zarur.Samarali dars tashkil etish uchun barchaauditoriyaga mos keladigan tayyorshablon mavjud emas, ya’ni yagonanamunali dars qolipi yo‘qki, uni yodlabolib, aytib bersa. Faqat har bir pedagoghamkasblarining darslarini tahlil qilishi,tajribali ustozlarning pedagogik mahoratinisinchkovlik bilan kuzatishi vao‘rganganlarini amaliyotga tatbiq etishi
O‘quv yili davomida har haftadao‘qituvchilar tomonidan kamida 1 soat,maktab rahbarlari va o‘rinbosarlari, tumanXTMFMTTE bo‘limi uslubchilari tomonidan4 soat, xalq ta’limi boshqaruvi idoralarirahbarlari tomonidan esa 2 soat dars tahlilqilinishi lozim. Dars tahlillari daftarlari haroyda kamida bir marta ta’limningboshqaruv idoralari rahbarlari tomonidano‘rganilib, ishlab chiqarish yig‘ilishlaridamuhokama qilinadi hamda tegishli taklifva mulohazalar qayd etib boriladi.Darsning kundalik rejalari va dars tahlillaridaftarlari tegishli maktab va ta’limningboshqaruv idoralari arxivida 3 yilgachasaqlanadi.
Tahlildan so‘ng o‘qituvchiningobro‘si oshsin!
— Avvalambor, sinfga kirgungacha,dars o‘tkazuvchi o‘qituvchining faoliyati,dars mavzusi, o‘quvchilarning shu fanbo‘yicha o‘zlashtirish monitoringi bilantanishish, bu o‘qituvchining darsi oxirgimarta qachon kuzatilgani va tahlilxulosalarini o‘rganish lozim, — deydiSamarqand viloyati Jomboy tumaniXTMFMTTE bo‘limining boshlang‘ichta’lim metodisti Sayxalbek Narimov. —So‘ng darsga kirish haqida o‘qituvchigaaytib, maqsadni tushuntirish kerak. Darsgao‘qituvchini ogohlantirmasdan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirish ba’zi anglashilmovchiliklarhamda psixologik to‘siqlarni paydo qilib,dars sifatiga ta’sir etadi. Kuzatuvchi o‘quvxonasiga qo‘ng‘iroq chalinishidan oldinkirishi, ortiqcha xatti-harakatlar bilano‘quvchilarning diqqatini tortmasligi zarur.Dars yarmida chiqib ketmaslik,o‘qituvchiga tikilib qaramaslik, uyalitelefonda so‘zlashmaslik ham kuzatuvchimadaniyatini belgilaydi. Darsboshlangach, kuzatuvchining o‘ta ziyrakbo‘lishi, hatto pedagogning darsga kirib
hamkorlik qilishiga sharoityaratib berish yo‘llariniizlaymiz. Metodikakengashida o‘qituvchi-larning bir-biriga dars o‘tibberish tajribasini yo‘lgaqo‘yganmiz. Noan’anaviypedagogik kengashlardamuhokama qilib, malakaoshirishga yo‘llanmaberamiz. Ma’lum vaqtdankeyin pedagoglarda ijobiyo‘zgarishlar, xatolar ustida
mumkin. Xo‘sh, dars kuzatish va tahlilqilish pedagogga nima beradi va u qaysiasoslarga ko‘ra tartiblanadi?
Umumta’lim maktablarida darslarnikuzatish va tahlil qilish tartibi tizimlishakllangan. Tahlil qilinadigan darslarrejasi direktorning o‘quv-tarbiya ishlaribo‘yicha o‘rinbosarlari tomonidantasdiqlanadi. Dars tahlillari uchun alohidadaftar yuritilib, sahifalanadi va shnurlanib,tegishli tartibda xalq ta’liminingboshqaruv idoralari rahbari imzosi vamuhri bilan tasdiqlanadi.
9
kelish kayfiyati, ishonchli qadamtashlashi, samimiyligi, birinchi so‘zi, tashqiqiyofasini ham nazardan qochirmay,kerakli yozuv, taklif va tavsiyalarni daftargaqayd qilib borishi lozim. Demak, o‘qituvchifaoliyatiga samimiy munosabatda bo‘lish,unga hurmat bilan qarash, harakatlarinima’qullab turish ham pedagogga daldabo‘ladi. Darsdan keyingi tahlilda avvalo‘qituvchini eshitish, tahlil natijalarini xolisbayon qilish, yutuqlarni e’tirof etish vaundan keyingina kamchiliklarni taklif vatavsiya sifatida bildirish maqsadgamuvofiqdir. Agarda metodist-kuzatuvchidars tahlilini shunday ustalik bilanuyushtirsa, o‘qituvchining obro‘siniko‘tarsa, unda yanada samarali mehnatqilishga xohish uyg‘otolsa, keyingidarslarda, albatta, ijobiy siljish bo‘ladi.O‘tkazilgan tahlil o‘qituvchida ko‘tarinkiruhni paydo qilsa, kelgusida namunaliochiq darslar tashkil etishga urinadi.Shaxsan o‘z tajribamda dars tahliligashunday yondashgan holda har o‘quvyilida kamida 80ta darsni tahlil qilaman.Metodist-o‘rgatuvchi va pedagog-o‘rganuvchi sifatida tahlilga kirishaman.Olaylik, 46- maktab o‘qituvchisi NigoraBerdiyeva darslarida yangicha didaktikmetodlardan foydalanib, qiziqarli darstashkil etdi. Pedagogning namunalidarslarini tumanda o‘tkazilganseminarlarda hamkasblari e’tiborigahavola etib, mutaxassislardan taqrizlaroldik va tumanda, so‘ngra viloyatmiqyosida ommalashtirdik. Hozirtumanimizdagi 165 nafar tajribali ustozlarshogirdlari bilan hamkorlikda ishlab,o‘zaro darslarini tahlil qilishadi, bir-birigaamaliy yordam berishadi. 23- maktabningyosh o‘qituvchisi Kamola Otaqulovaningdarslariga kirganimda, hayajonlanish vaqator uslubiy kamchiliklarga yo‘l qo‘yganikuzatildi. O‘qituvchiga metodik yordamko‘rsatib, ustoz o‘qituvchiga biriktirib,seminarlarga taklif etishimiz natijasidauning malakasi oshdi. Ayni paytdaKamola Otaqulova qator ochiq darslartashkillashtirib, tajribali ustozlar safidanjoy oldi.
Darsda qanday xatolarga yo‘lqo‘yiladi?
Dars tahlili kuzatuvchiga ham,kuzatiluvchiga ham o‘rganish va o‘rgatishimkonini beradi. Mahoratni charxlashuchun xizmat qiladigan bu pedagogikvaziyatda, ya’ni tahlil jarayonida nimalargaamal qilish lozim?
Toshkent shahar xalq ta’limixodimlarini qayta tayyorlash va malakasinioshirish instituti katta o‘qituvchisi DiloromAbdurahmonova tahlil turlari haqidaquyidagilarni bayon qildi:
— Darsni ilmiy, psixologik, metodik,didaktik va umumpedagogik tahlil qilishmumkin. Kuzatuvchi darsni ilmiy tahlilqilayotganda o‘qituvchining fanni ilmiyasosda chuqur bilishi, darsga ilmiyjihatdan tayyorgarligi, mutaxassisligiga oideng yangi ilmiy-nazariy axborotlardan
xabardorligi, ilmiy qoida va ta’riflarni to‘g‘ribayon etib, atamalarni o‘quvchilarga osontushuntirishini nazardan qochirmasligimuhim. Darsda qo‘llangan usullar ta’limturiga xosligi, o‘quv materiallarini bayonqilish va tushuntirish jarayonidagiusullarning shu materialga mos yoki mosemasligi metodik tahlil davomidaaniqlanadi. Usullarning samaradorligi,rang-barangligi, namunaviyligi yangimavzuni o‘quvchilar qay darajadao‘zlashtirgani bilan belgilanadi. Didaktiktahlil esa dars samaradorligi, qoidalarningqanchalik to‘g‘ri hamda mukammalbajarilganligini kuzatish demakdir.Umumpedagogik tahlil — darsdagi hammajihatlarning qisqa va yengil ko‘rinishdagitahlili. Bunda sinf xonaning dars o‘tishgatayyorligi, jihozlardan tortib o‘quvchi-larning darsga munosabati va hurmatbilan qarashi, o‘qituvchining darsdagiboshqaruvchilik roli va ish uslubigachahisobga olinadi. Darsni psixologik tahlilqilishda o‘qituvchining murakkab o‘quvmaterialini o‘quvchilar idrok etishi uchunqulay, tushunarli hamda qiziqarli taqdimetishi, oddiyligi, yorqin misollar,o‘xshatish va qiyoslashlar, ko‘rgazmalimateriallardan foydalanishda hayot bilanbog‘lash, har bir bolaga alohidayondashish kabi masalalarga e’tiborqaratiladi.
Ma’lumki, kuzatilgan darsning tahliliumumiy pedagogika va xususiy metodikatalablari nuqtayi nazaridan bir xil bo‘lsaham, lekin har bir fanning o‘z talablaribor. Masalan, atrofimizdagi olam darsidao‘quvchilarni tabiat bilan tanishtirish,muzeylarga sayohatga olib chiqishgaahamiyat berilsa, ona tili va o‘qishdarslarida nutqning ravonligi, ijodiyfikrlashga e’tibor qaratiladi. Lekin hammafan bo‘yicha dars kuzatish va uni tahlilqilishdan asosiy maqsad o‘quvchilarningbilim va malakalarini takomillashtirishga,o‘qituvchilarning mas’uliyatini oshirishgaqaratilmog‘i lozim. Ta’kidlash joizki,tahlilda ayrim kuzatuvchilar darsga yaxlittizim sifatida qaramay, ko‘proq tashqijihatlariga baho beradilar, darsningmazmun-mohiyati xususida yuzakimulohaza yuritadilar. Shuningdek, darstahlilida o‘qituvchining ko‘rgazmaliqurollardan foydalanishi, didaktikkartochkalar bilan ishlashi va hokazolaraytiladi-yu, ulardan nima maqsadda, qaysivaziyatda foydalanilgani, qanchalik samarabergani, vaqt taqsimoti, o‘quvchilarningyosh xususiyati hisobga olingani kabimasalalar to‘g‘risida fikr yuritilmaydi.
— Yana bir jiddiy kamchiliko‘qituvchining o‘zini o‘zi tahlil qilishgae’tibor qaratmasligidir, — deydi DiloromAbdurahmonova. — O‘zini o‘zi tahlil qilishtamoyili o‘qituvchining o‘z faoliyatidagiyutuq va kamchiliklarini aniqlash vabartaraf etishga oid maqsadli yo‘lnibelgilab olishiga asos bo‘ladi.O‘qituvchilar aksariyat hollarda darsjarayonida quyidagi xato va kamchiliklargayo‘l qo‘yadilar:
— dars maqsadi bilan o‘quvchilarnitanishtirmaslik;
— interfaol metodlardan samaralifoydalana olmaslik;
— dars jarayonida barchao‘quvchilarning ishtirokini ta’minlayolmaslik;
— o‘quvchilar bilan yakka va jamoatartibida ishlashga erisha olmaslik;
— o‘quvchilarning mustaqil ishlashinita’minlamaslik;
— o‘quvchilar bajargan ishlarni vaqtidabaholamaslik;
— nutqining ravon, ta’sirchanemasligi;
— mavzuni amaliyot bilan bog‘labtushuntirmaslik;
— mavzuni ilmiy va amaliy jihatdantushuntirishga e’tibor bermaslik;
— sinf doskasi, darslik, o‘quvchidaftari, qo‘shimcha adabiyotlardanfoydalanishning tizimli yo‘lgaqo‘yilmaganligi;
— o‘quvchilarga beriladigansavollarning muammoli tarzdatuzilmaganligi va hokazo.
Darslar aniq maqsad asosidakuzatilishi va tahlil qilinishi lozim.Shundagina natija samarali bo‘ladi vao‘quv jarayoni yuzasidan aniq xulosachiqariladi. Dars tahlilida izchillik, aniq birmaqsadning yo‘qligi, darsga tasodifanqatnashish, darsni chuqur tahlil qilaolmaslik, o‘qituvchiga amaliy yordamko‘rsata olmaslik kabi jihatlar dars sifativa saviyasining pasayib ketishiga olibkeladi.
Dars kuzatish va tahlil qilish faqatginametodik ahamiyatga ega bo‘lmay,maktabda o‘quv-tarbiya jarayonigarahbarlik va nazoratning muhimshakllaridan biri hamdir. Zero, o‘qituvchidarsini kuzatish va tahlil qilishning tizimliyo‘lga qo‘yilishi darslarni qiyoslash vaxatolarning bartaraf etilganligini aniqlashimkoniyatini beradi. O‘qituvchilarningo‘zaro dars kuzatishi esa tajribaalmashinuv jarayoni bo‘lib, darso‘tayotgan o‘qituvchi bor mahoratini ishgasolib, yuqori ishchanlik bilan faoliyatko‘rsatsa, tahlil qiluvchi esa taklif vamulohazalar berish orqali tajribasiniboyitadi, metodik malakasini oshiradi.
Nasiba ERXONOVA.
10
Mavzu: «Oltin kuz» matni, «Kuzkelganda» she’ri (Tolib Yo‘ldosh).
Darsning maqsadlari:ta’limiy: «Oltin kuz» matni va Tolib
Yo‘ldoshning «Kuz kelganda» she’ribilan tanishtirish, o‘quvchilarning to‘g‘riva ifodali o‘qish malakalarini oshirish;
tarbiyaviy: tabiatga mehr-muhabbat tuyg‘ularini, tejamkorlikxislatlarini tarbiyalash;
rivojlatiruvchi: o‘quvchilarningerkin fikrlash doirasini kengaytirish,mustaqil ishlash ko‘nikmalarinirivojlantirish.
Dars turi: yangi bilim, ko‘nikmava malakalarni shakllantiruvchi.
Dars metodi: suhbat, tushuntirish,ko‘rgazmalilik, «Aqliy hujum»,tarmoqlash, amaliy ish.
Dars jihozi: darslik, mavzuga oidrasmlar va videolavhalar, didaktik vatarqatma materiallar.
Darsning borishiI. Tashkiliy qism.O‘quvchilarni darsga hozirlash,
fasl, ob-havo haqida suhbatlashish.
II. Uyga vazifani so‘rash,
o‘tilganlarni takrorlash.
Uyga berilgan topshiriq tekshiriladi.
O‘tilgan mavzular yuzasidan savol-
javob o‘tkaziladi.
— Xalq og‘zaki ijodi bo‘limida
nimalarni o‘rgandingiz?
— Bo‘limdagi qaysi ertak sizga
ko‘proq yoqdi?
— Tez aytishlarning qanday
ahamiyati bor?
O‘quvchilar javoblari to‘ldirilib,
umumlashtiriladi.
III. Yangi mavzu bayoni.
Doskaga kuz manzarasi tasvirlan-
gan rasm ilinadi va rasm asosida
suhbat o‘tkaziladi.
— Rasmda nimalarni ko‘ryapsiz?
Unda qaysi fasl tasvirlangan?
— Qaysi mevalar va ekin hosillari
yig‘ib olinmoqda?
Qaysi qushlar uchib ketmoqda?
Nima uchun?
— Kuzning belgilarini ayting va
rasmga sarlavha qo‘ying.
O‘quvchilarning javoblari tinglanib,
yangi dars mavzusi e’lon qilinadi.
«Oltin kuz» matni o‘qituvchi
tomonidan ifodali o‘qib beriladi. Matn
yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi.
— Matnda kuzning birinchi oyi
haqida nima deyilgan?
— Kuzda tuyoqli jonivorlar hayotida
qanday o‘zgarishlar ro‘y beradi?
— Qaysi qushlar issiq o‘lkalarga
uchib ketadi?
O‘quvchilarning javoblari to‘ldirilib,
tarbiyaviy xulosa chiqariladi.
Matndagi notanish so‘zlar
yuzasidan lug‘at ishi o‘tkaziladi.
Lug‘at ustida ishlash.
Sep — bisot, qizlar uzatilayotganda
berib yuboriladigan mol.
(Davomi. Boshi muqovaning 2- betida).
O‘qituvchi va ota-ona — qo‘shqanotHuri opa pedagogik faoliyati davomida 8ta sinfni uchirma qildi. Ayni paytda
o‘qitayotgan 2- sinf o‘quvchilari uning 9- uchirmasi. Har gal yangi sinfni qabulqilib olar ekan, zimdan bolalarni bir-bir ko‘z oldidan o‘tkazadi. Qishloqdoshlariemasmi, barchasini taniydi. Yaqindan tanimaydiganlarini o‘rganadi va,albatta, oilasidagi muhit bilan tanishadi. Chunki ta’lim-tarbiyaning asosiyomillaridan biri oiladagi muhit ekanligi o‘z tajribasidan ma’lum.
— Hozir sinfimda 34 nafar o‘quvchi bor. Bu 34 xil fe’l-atvor degani, —deydi u. — Ularning ota-onalari esa 68 nafar. 34 nafar o‘quvchinikigayana 68 xil fe’l-atvorni qo‘shaylik. Bir o‘qituvchi shuncha qalbga kiribbormog‘i shart. Shundagina ko‘zlagan maqsadimiz — mamlakatimizertasini har tomonlama sog‘lom va barkamol avlod bilan ta’minlashgaerishamiz. Toleyimiz balandligini qarangki, bugun barcha sharoit va
imkoniyatlar yaratilgan davrda yashayapmiz, ishlayapmiz. Bolalargabilim berish avvalgidan ancha osonlashgan. Ilgari o‘quvchilar ikkinchi
chorak oxirigacha harfni harfga urishtirishni o‘rgansa, do‘ppimizniosmonga otardik. Endilikda esa o‘g‘il-qizlar maktabgacha ta’lim
muassasasida yoki oiladan harflarni o‘rganib kelmoqda.Qolaversa, axborotlashgan asr bizga ko‘p imkoniyatlarni tuhfa
etmoqda. Hatto darsliklarimizning ham multimediali ilovalarimavjud. Ulardan foydalanib o‘tilgan darslar, albatta, o‘zining
ijobiy samarasini beradi-da.Ota-onalar farzandlarini Huri opaning sinfiga
berishga intiladi. Qattiqqo‘l, tartibli, o‘z o‘rnida,bolajon opaning qo‘lida ta’lim-tarbiya olishning ham
Qoya — tik tog‘.Manzara — ko‘zga tashlanib
turadigan joy tasviri.Don ozuqa — donli yemish.Iste’mol — yeyish, ichish.(O‘quvchilarga matn «Navbat bilan
o‘qi» usulida o‘qitiladi).
Matn mazmuni qayta hikoyaqildiriladi.
«Mustaqil o‘qish» mashqi.
«Kuz kelganda» she’rini o‘quvchilarmustaqil o‘qiydilar va mazmuniniizohlaydilar.
She’rdagi qofiyadosh so‘zlaraniqlanadi.
To‘y-qo‘y, osib-bosib, qish-xush...«Pay uramiz» (yerga yoyib
qo‘yish), «Dimog‘lari chog‘» (xursand)iboralari o‘rnida qanday so‘zlarniishlatish mumkinligi so‘raladi.Ma’nodosh so‘zlar bilan almashtirib,she’r qaytadan o‘qitiladi.
Dam olish daqiqasi o‘tkaziladi.
Kuz ne’matlari haqida topish-moqlar aytish musobaqasi tashkilqilinadi.
Pichoq kessa, qon chiqar,Po‘choq ketsa, don chiqar.
Jigar emas, jigarrang,Bodring kabi tarang.
Beqasamdan to‘ni bor,Ichi alvon lolazor.
11
Oltin kuz
Polizekinlaripishadi
Sabzavotlaryetiladi
Mevalarpishadi
Qushlar issiqo‘lkalarga
uchib ketadi
Ob-havodao‘zgarishlar
bo‘ladi
Daraxtbarglari
sarg‘ayadi
Qovun
Tarvuz
Sholg‘om
Turp
Nok
Olma
Turna
Qaldirg‘och Kunlar issiq
Kechalarisovuq
Chinor
O‘rik vahokazo
IV. Mustahkamlash.Tarmoqlash metodidan foydalanib,
o‘quvchilardan oltin kuzning belgilarihaqidagi fikrlarini yozish so‘raladi.
«Kuz manzarasi» tasvirlanganvideolavha namoyish qilinadi.
Ijodiy ishlash uchun o‘quvchilarto‘rt kishilik kichik guruhlargabo‘linib, mavzuga oid boshqotirmatuzadilar.
Namuna: «Rasmli boshqotir-ma»da meva va sabzavotlar rasmlariberiladi.
1. Olma2. Behi3. Lavlagi4. Anor5. Sholg‘om6. Baqlajon7. TurpV. Darsga yakun yasash va
baholash.O‘qituvchi: — Bugungi darsda
o‘rganilgan «Oltin kuz» matni va «Kuzkelganda» she’ridan nimalarni biliboldingiz?
O‘quvchilarning javoblari ting-lanib, darsga xulosa yasaladi. Faolqatnashgan o‘quvchilar baholanadi.
VI. Uyga vazifa.«Oltin kuz» matni va «Kuz
kelganda» she’rini o‘qish. Mavzugaoid topishmoqlarni o‘rganish.
Ro‘za GANJAYEVA,Xorazm viloyati Urganch
tumanidagi 27- umumta’limmaktabining boshlang‘ich
sinf o‘qituvchisi.
mas’uliyati bor. Uning qalbiga ozor beradigan jihat —biror o‘quvchisining kasal bo‘lishi. Ota-onalargafarzandlari salomatligiga jiddiy ahamiyat qaratishni qattiqtayinlaydi. Ularni maktabdami, ko‘cha-ko‘ydami o‘zi hamnazorat ostiga oladi. Chunki bir kun darsdan qolgano‘quvchida bilim zanjiri uziladi. Shuning uchun bo‘lsakerak, sababsiz dars qoldirgan o‘quvchidan ham, uningota-onasidan ham qattiq ranjiydi.
Huri opaning tarbiya borasidagi tajribasi ham tillardadoston.
Elda e’zoz topish — baxtChinakam fidoyi muallimlar mansab-u mukofotlarga
intilmaydi. Ularning yagona orzusi yurt ertasi — yoshavlodga ta’lim-tarbiya berib, elga qo‘shishdir. Kechaginamaktabgacha ta’lim muassasasi yoki oiladan — ota-onasi bag‘ridan maktab ostonasiga qadam qo‘yganbolakay yoki qizaloqning bir harfni o‘qish yoki yozishnio‘rganishi ular uchun eng katta mukofot. Mana shundayinsonlarning mehnatini esa el-u yurt munosib baholaydi.Huri opaning xizmatlari 1996- yildayoq meva berishniboshlagan edi. U muddatidan oldin oliy toifali o‘qituvchisifatida e’tirof etildi. 2007- yili Xalq ta’limi vazirligining«Xalq ta’limi a’lochisi» ko‘krak nishoniga munosib topildi.2010- yili mamlakatimizning birinchi Prezidenti IslomKarimov farmoniga binoan «Shuhrat» medali bilantaqdirlandi. Yurtimiz mustaqilligining 25 yilligi arafasida
esa «O‘zbekiston Respublikasi xalq o‘qituvchisi»unvoniga loyiq ko‘rildi.
— Men oddiy muallimman, — deydi ko‘zlarida
yosh halqalangan Huri Soliyeva. — Biroq hukumatimiz
mening ozgina xizmatimni ko‘p ko‘rib, ko‘klarga
ko‘tardi, hurmat ko‘rsatdi. Birgina ota yoki onaning
«Tashakkur, ustoz! Siz tufayli farzandim o‘qish va yozishni
o‘rgandi!» degan e’tirofidan ko‘nglim qanchalar
yuksaladi. Mustaqilligimiz sarboni Islom Karimovning
e’tibori bilan shunchalar hurmat topdim. Aslida,
maktablarimizda yaratilayotgan sharoitlar biz — ustozlar
uchun bebaho mukofot edi. Biroq ular o‘qituvchilik
kasbini yanada sharaflantirib, bizlarga alohida e’tibor
qaratdilar. Bu yurtimiz kelajagiga munosib avlod
tarbiyalash yo‘lida astoydil xizmat qilish uchun bizga
yanada kuch beradi.
Ha, jajji yuraklarga ezgulik urug‘ini qadash va qalb
qo‘rini berib parvarishlash o‘qituvchidan katta kuch va
mahorat talab etadi. Oradan yillar o‘tib, uning mevasidan
bahramand bo‘lish esa chinakam saodatdir. O‘zining
betakror olamida zavq bilan yashab, mehnat qilayotgan
Huri Soliyeva kabi fidoyi ustozlar ana shunday baxtga
munosib.
Bashorat OTAJONOVA.
(Anor)
(Baqlajon)
(Tarvuz)
12
Bugun ta’lim-tarbiya sohasida zamonaviy axborot vapedagogik texnologiyalarni qo‘llash asosiy talablardanbiriga aylandi. Zero, ta’lim sifati va samaradorligini oshirisho‘qituvchining interfaol usullarni qay darajada bilishi hamdaularni ta’lim-tarbiya jarayonida faol qo‘llay olishigabog‘liqdir. Ayni paytda darslarni texnologik asosda tashkiletish kundalik darslarga yangicha, ijodiy yondashishni,o‘quvchilarning faol ishtiroklarini tashkil etishni taqozoetmoqda. Tajribadan kelib chiqqan holda quyidagi interfaolusullarni qo‘llashni tavsiya etamiz.
«Rol ijro etish» interfaol usullar guruhiga kiradi.O‘yindan oldin o‘qituvchi o‘yin vaziyatini
tushuntiradi, uningqahramonlariga tipik xatti-harakatlarni tavsiflaydi.O‘quvchi-qatnashchilar buma’lumotlardan foydalanib,belgilangan rollarni ixtiyoriytarzda ijro etadi. Shuninguchun o‘qituvchi o‘yinqatnashchilarini ehtiyotkorlikva mohirlik bilan tanlaybilishi kerak.
O‘yinni tayyorlashdashunday vaziyatni yaratishkerakki, unda« t o m o s h a b i n l a r »«qahramonlar»ni tanishimumkin bo‘lsin. O‘qituvchio‘yin tugagandan so‘ngyakun chiqaradi, bunda u
o‘quvchilariga ham baho qo‘yiladi. Bu usul oxirgi guruh o‘ztopshirig‘ini tushuntirguncha va o‘qituvchi uni boshqaguruhlardan so‘raguncha takrorlanadi. Oxirida o‘qituvchiyakun chiqaradi, unda o‘quvchilar tushuntirgani vao‘zlashtirgani uchun baholanadi.
«Qarorlar shajarasi» usulidan asosan, o‘tilganmavzularni takrorlash hamda umumlashtirish maqsadidafoydalaniladi. Unda o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi,har bir guruh biror mavzu, misol uchun, «O‘zbekistondamuhim sanalar»: «14- yanvar — Vatan himoyachilari kuni»,«8- mart — Xalqaro xotin-qizlar kuni», «9- may — Xotira vaqadrlash kuni», «Mustaqillik bayrami» kabilarda belgilanganvaqt (3—5 daqiqa) davomida ma’lumot yozadi. So‘ng1- guruh 2- guruhga, 2- guruh 3- guruhga, 3- guruh4- guruhga o‘z topshiriqlarini davom ettirish uchun beradi.Bunday amal har bir guruhga o‘z topshirig‘i qaytgunchabajartiriladi. Keyin guruhlar o‘z masalasi bo‘yicha berilgantopshiriqni navbati bilan taqdim etadi va baholanadi.
Yakka tarzda ishlash uchun quyidagi interfaol usullartavsiya etiladi:
«Insert» usuli. Bu usuldan (3- sinf) yangi mavzu bayoni,yangi mavzuni mustahkamlash, takrorlash bosqichlaridafoydalaniladi. Unda o‘quvchilarga matn beriladi. Bu matndaeski ma’lumotlar bilan birga yangi ma’lumotlar ham mavjudbo‘ladi. Birorta olim, asar muallifi haqida ma’lumotlar bo‘lishimumkin. O‘quvchilar ularni 4ta belgi bilan (+, -, !, ?)belgilaydilar. So‘roq bilan belgilangan ma’lumotlarnio‘qituvchi tushuntirib beradi.
«Esse» usuli. O‘quvchilar «Odobnoma» darslarida hamdatarbiya jarayonida ko‘rsatilgan rasm, kinofilm yoki sayohatgachiqqandagi taassurotlarini kichik inshoda (esseda)
o‘quvchilarning e’tiborini«aktyorlar» aytgan aniqgaplarga emas, balki mashqmaqsadiga qaratishi kerak.Bu usul o‘quvchilarningdunyoqarashini kengaytiradi,mustaqil fikrlashgao‘rgatadi, tasavvurinirivojlantiradi. Rol ijro etishusulida quyidagi tadbirlarnio‘tkazish mumkin: (3—4-sinf) «Ertaklar dunyosida»,«Amir Temur zamonaviymaktabda», «Siz AlisherNavoiy asarlari qahramonlaribilan».
Shuningdek, boshlang‘ichsinflarda kichik guruhlarda ishlash uchun quyidagi
interfaol usullarni tavsiya etamiz:«Egri-bugri» usuli yangi mavzuni o‘rganishda darsliklar
soni oz bo‘lsa, yoki o‘tilgan mavzularni takrorlash vaumumlashtirish maqsadida foydalaniladi. O‘quvchilar kichikguruhlarga bo‘linadi. Har bir guruh birorta mavzu bo‘yicha,misol uchun, «Davlat ramzlari» mavzusida bitta topshiriqni(«Bayroq», «Gerb», «Madhiya» (1- sinf) belgilangan vaqtdavomida o‘rganadi yoki takrorlaydi va shu asosda yangimavzu o‘zlashtiriladi. So‘ng 1- guruh vakillari boshqaguruhlarga borib, ularga o‘z topshiriqlarini («Bayroq»)tushuntirib beradi. So‘ngra o‘qituvchi o‘sha guruhlargaushbu topshiriqlar bo‘yicha savollar beradi va javoblarnibaholaydi. Shuningdek, har bir guruhning faol
yoritadilar. Esseni ma’lum mavzu bo‘yicha tez-tez yozdirishmumkin: «Men ta’tilni qanday o‘tkazdim», «Kinodan olgantaassurotlarim» va hokazo.
2 qismlik kundaliklar. Bunda (4- sinf) birorta fikrbo‘yicha (olimlarning fikrlari, maqollar va hokazo bo‘lishimumkin) o‘quvchilar o‘z izohlarini yozishadi. Masalan,
Fikr Izoh
Ona bitta, Vatan yagona.
Yuqorida ko‘rsatilgan interfaol usullar an’anaviy usullarbilan birgalikda foydalaniladi. O‘qituvchi ulardan qaysibosqichda, qanday qilib foydalanishni o‘zi darsni oldindanloyihalashtirib aniqlaydi. Unda quyidagilarga e’tibor berishtavsiya etiladi:
— fan va mavzu xususiyatiga («Odobnoma» fanining vatarbiya jarayonining ijtimoiy-gumanitar xarakteri, uningo‘quvchi dunyoqarashiga, tasavvurlariga, xulq-atvoriga ta’siri,atrofimizdagi olamni bilishiga qaratilganligi);
— dars va tadbirdagi muayyan bosqichning (takrorlash,mavzuni tushuntirish, mustahkamlash, yakunlash va hokazo)maqsadiga va xususiyatlariga;
— o‘qituvchining imkoniyatlariga (jihozlarningko‘chirilishiga, o‘quvchilarning boshqa shaklda joylashishiga,amaliy namunalarni ko‘rsatishiga) va hokazo.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z faoliyatiga ijodiyyondashib, ta’lim-tarbiyada zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni qo‘llashi samarali natijalar beradi.
Feruza O‘RINOVA,Farg‘ona davlat universiteti
Boshlang‘ich ta’lim uslubiyoti kafedrasi dotsenti,pedagogika fanlari nomzodi.
13
3. Oldingi vaqtda. Zidi: keyin, so‘ngra.
Ma’nodoshi: oldin. Avval o‘yla, keyin
so‘yla (maqol). Kuchuk avval
cho‘chigandek orqasiga tisarildi-da,
keyin nonga yaqinlashib hidlab ko‘rdi-
yu, yemasdan menga tikilib qoldi
(Xudoyberdi To‘xtaboyev. «Erkinlik»).
Bo‘ri esa xush ko‘rmas Hazil, kulgini.
Avval yedi Xo‘rozni, So‘ngra — Tulkini
(Anvar Obidjon. «Xabar sotuvchi»). Juda
ravshan ko‘raman Kelajakni, dunyoni.
Asli insondan avval Kashf etganman
metroni (Dilshod Rajab. «Ko‘rsichqon-
ning malomati»).
ACHCHIQ
1. Qalampir (garmdori)ning ta’mi,
tilni achitib yuboradigan. Zidi: shirin.
Achchiqsan-ku, Bilishar. Nega seni
Ekishar? (Anvar Obidjon. «Qalampirga
yozilgan she’r»). Yo‘q-yo‘q, dori
ichmayman. Dori achchiq (Umida
Abduazimova. «Buvimning hamma gapi
to‘g‘ri»). Shundan keyin Anvar podsho:
«Dunyoda hamma narsadan nima
achchiq?», deb so‘rabdi. «Qalampir»,
debdi donishmandlardan biri («Dono
Zulayho» ertagi).
2. Dovuchcha (g‘o‘ra)ning ta’mi,
nordon. Achchiq olma. Achchiq anor.
3. Qattiq ta’sir qiladigan,
achitadigan. Tamakining achchiq
tutunidan Botirning ko‘zi achishib,
tomog‘i bo‘g‘ildi («G‘uncha»dan).
4. Jazillatib jonni og‘ritadigan.
Yurmas achchiq izg‘irin, Dalalarda
izillab. Kelar yoqimtoy, shirin
Shabodalar g‘izillab (Dilshod Rajab.
«Hademay»). O‘tib ketdi badqovoq
Qishning achchiq ayozi, Tabiat
kiymoqda shod Bayramona libosin
(Dilshod Rajab. «Varraklar quvonchi»).
5. Ko‘ngilga qattiq tegadigan, xafa
qiladigan. Kechir, gapirdim ochiq,
Haqiqat bo‘lar achchiq (Anvar Obidjon.
«Qalampirning Shavlaga yozgan xati»).
6. Alamli, xafalikka to‘la. Mana shu
bir og‘iz so‘z... Gulzorning achchiq ko‘z
yoshlariga sabab bo‘lgan edi
(M.Tojimurodova. «Bolalikning bir kuni»).
Achchig‘i burnining uchida (yoki
ustida) — bekordan bekorga, sal narsaga
jahli chiqaveradigan. Mallamosh bosh
chayqadi: — Nimasini aytasiz, hozirgi
yoshlarning achchig‘i burnining uchida
turadi, biri biridan qaysar (Anvar
Obidjon. «Kezargon boychechak»).
AVVAL
1. Hammasidan oldin, birinchi galda. Avval Chigirtka yugurib-sakrab o‘tadi-da,
sheriklarini imlaydi (Po‘lat Mo‘min. «Qovoqvoyning sarguzashti»). Qilar ishingni
avval O‘ylab olgin mukammal (Po‘lat Mo‘min. «Hikmatli so‘z»).
2. O‘tgan vaqtlarda, hozirgacha. Zidi: endi, hozir. Ma’nodoshi: ilgari, burun. Avval
go‘dak edim, shuning uchun tuzsiz yesam ham, bilmagan edim. Endi katta bo‘lib
qoldim-da («Hurioy» ertagi).
Bir so‘z – bir sir. Bir sir – bir so‘z. Bu dunyoda nimaiki bilim bo‘lsa, til birliklari
vositasida ifodalanadi. Yuzta so‘zni biladigan o‘quvchi bilan mingta so‘zni biladigan
o‘quvchining dunyoqarashi, tafakkuri o‘rtasida o‘n barobar farq sezilishi tabiiy.
Lug‘ati boy bolaning fikri tiniq, nutqi ravon bo‘ladi.
Muallimlar o‘g‘il-qizlarni har jihatdan barkamol etib ulg‘aytirishga tirishar ekan,
ularning so‘z xazinasini ko‘paytirishga alohida e’tibor qaratishlari talab etiladi.
Bunda pedagoglarga lug‘atlar beminnat yordamga keladi. Ayniqsa, maktab
o‘quvchilarining yoshi va saviyasiga moslab tuzilgan so‘zliklar darsda va darsdan
tashqari mashg‘ulotlarda, mustaqil ishlash jarayonida foydalanish uchun qulaylik
yaratadi.
Yaqinda G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyida boshlang‘ich
ta’limda qo‘l keladigan «So‘z sandiqchasi» kitobi chop etildi. Filologiya fanlari doktori
Nizomiddin Mahmudov o‘zbek tilining izohli lug‘atchasini tuzishda jahon lug‘atchiligi
yutuqlarini e’tiborga olgan. Kitobda 700 atrofidagi so‘zlarning ma’nosi sodda,
ixcham va lo‘nda tarzda izohlangan. Misollar ham bolalar adabiyoti namunalaridan
olingan. She’rlarda yangi misra boshi katta harf bilan belgilangan. Agar so‘zning
antonim va sinonimlari mavjud bo‘lsa, «zidi» yoki «ma’nodoshi» degan tavsif bilan
ajratib ko‘rsatilgan. Ko‘p ma’noli so‘zlarning har bir ma’nosi alohida keltirilgan.
Muayyan so‘z bilan bog‘liq iboralar ham izohlangani o‘quvchilarning frazeologik
boyligini oshirishga xizmat qiladi. Quyida «So‘z sandiqchasi»dagi javohirlardan
ayrimlarini e’tiboringizga havola etamiz.
(Davomi 31- betda).
Xalq ta’limi xodimlarining ilmiy-
pedagogik salohiyatini oshirishda maktab
metodbirlashmalari alohida o‘rin
tutadi. Metodbirlashma — umum-
ta’lim maktablarida uslubiy xizmat
ko‘rsatishga asoslangan tizimdir.
Maktabda metodbirlashma Xalq
ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan
«Umumiy o‘rta ta’lim maktabi fan
metodbirlashmalari to‘g‘risida»gi nizom
hamda «Metodbirlashma hujjatlarining
yuritilishi bo‘yicha ko‘rsatma»ga
asoslanadi. Maktabda metodik xizmat
ko‘rsatish tuzilmasining bir bo‘limi
hisoblangan metodbirlashma ishi maktab
pedagogika kengashi qarori asosida o‘zini o‘zi
boshqarish shaklida tashkil etiladi, ish rejasi
metodik kengash tomonidan tasdiqlanadi.
O‘quvchilarning bilim samaradorligi,
pedagoglarning kasb mahoratini
oshiruvchi ushbu mexanizm
umumta’lim maktablarida boshlan-g‘ich ta’lim, sinf rahbarlariyo‘nalishi hamda fanlar yoki bir-biriga
yaqin bo‘lgan fanlar turkumibo‘yicha faoliyat yuritadi. Agar
muayyan fan bo‘yicha o‘qituvchilar soni uch nafardan
kam bo‘lsa, shu turkumdagi fan o‘qituvchilari bilan
birgalikda bitta metodbirlashmaga birlashadilar. Har
oyda kamida bir marta o‘tkaziladigan metodbirlashma
yig‘ilishlarining kun tartibiga qo‘yiladigan masalalar,
avvalo, ta’lim yangiliklariga oid, xususan, hukumatimiz
tomonidan chiqarilgan ta’lim-tarbiyaga doir qaror va
buyruqlar bilan tanishish, pedagogik jarayonda olib
boriladigan faoliyat yuzasidan tahlillar, o‘zaro metodik
yordamning tashkil etilishiga doir masalalar kiritilishi
zarur. Shunga ko‘ra, har bir metodbirlashma a’zosiga
o‘quv yili davomida metodbirlashma faoliyati bo‘yicha
olib boriladigan vazifalar taqsimlanadi.
Asosiy hujjatlari
Metodbirlashma faoliyati uchun quyidagi hujjatlar
bo‘lishi shart:
— metodbirlashma a’zolari haqida ma’lumot;
— ish rejasi;
— hisobotlar;
— yig‘ilish bayonnomalari;
— metodbirlashma faoliyatiga doir o‘quv-metodik
hujjatlar nusxasi;
— metodbirlashmaga yuqori tashkilotlardan kelib
tushgan o‘quv-metodik hujjatlar nusxasi.
Faoliyat negizi
Muallimlarning kasbiy mahorati hamda malakasini
oshirish, o‘quvchilarga beriladigan ta’lim va tarbiya
jarayonini zamonaviy pedagogik texnologiyalar
asosida tashkil etishni ta’minlash borasida o‘zaro
tajriba almashish, ijodiy izlanishlarni rivojlantirish va
birlashtirish, o‘qituvchining darsiga, tarbiyaviy soatiga,
darsdan tashqari tadbirlariga qo‘yiladigan yagona
talablarni ishlab chiqish va jarayonga tatbiq etilishini
ta’minlash metodbirlashmaning asosiy maqsadi
sanaladi. Xususan, boshlang‘ich ta’lim metodbirlash-masining muhim vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi:
— boshlang‘ich ta’limga doir me’yoriy va metodikhujjatlarni o‘rganadi, ularni o‘quv jarayoniga tatbiq etishusullarini ko‘rsatadi;
— o‘qituvchilarning g‘oyaviy-nazariy bilim darajasinioshirib, fan yutuqlari, pedagogik innovatsiyalar, ilmiy-ommabop, o‘quv-uslubiy adabiyotlar bilan muntazamtanishtirib boradi;
— fanlar bo‘yicha taqvimiy mavzu rejalarnitasdiqlashga tavsiya etadi va o‘qituvchilar tayyorlagannazorat materiallarini tasdiqlaydi;
— malaka oshirishga yuboriladigan o‘qituvchilarnioldindan rejalashtirib, malaka oshirishdan qaytgano‘qituvchilarning hisobotlarini o‘z vaqtidametodbirlashma yig‘ilishlarida tinglab boradi va ularningtaqdimotlarini tashkil etadi;
— ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribasini o‘rganishni tashkiletadi va ommalashtiradi;
— DTS talablari, o‘quv rejasi va dasturlaribajarilishining ta’minlanishiga metodik yordamko‘rsatadi;
— tashqi va ichki nazorat natijalariga ko‘ra, DTStalablari bajarilishida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikmava malakalarida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishchora-tadbirlarini belgilaydi va bajarilishini nazorat qiladi;
— boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha maktabda metodikta’minotga bo‘lgan ehtiyojni aniqlaydi;
— o‘zaro dars kuzatishlarni tashkil qilib, natijalarnitahlil qiladi va mutaxassislarga amaliy yordam beradi;
— o‘qitish metodlarini o‘rganish maqsadida ochiqdarslar tashkil qilib, ilg‘or pedagogik tajribalarga doirtakliflarni umumlashtiradi va ommalashtiradi;
— o‘quv jarayoniga o‘qitish metodikasiningzamonaviy va samarali usullarini olib kiradi,boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangiliklarni qo‘llash,
14
15
ko‘rgazma va ko‘rsatmali vositalardan foydalanishbo‘yicha metodik tavsiyalar beradi va hokazo.
Metodbirlashma o‘quvchilarning DTS va o‘quvdasturi hajmi doirasida bilim olishida mavjudmezonlarga rioya etilishini nazorat qiladi. Fanlarbo‘yicha maktab miqyosida oyliklar tashkil qiladi,fan olimpiadasi va bilimlar bellashuvining birinchi
bosqichi va ko‘rik-tanlovlar o‘tkazadi. Boshlang‘ichta’lim bo‘yicha sinfdan tashqari (fakultativ, to‘garak)
ishlarni muvofiqlashtiradi, o‘quv kabinetlari holatinikuzatadi va takliflar beradi. Muayyan fan bo‘yicha
iqtidorli, ijodkor o‘quvchilarni aniqlaydi va ular bilan
individual ishlashni tashkil qiladi.— Ta’lim muassasamizdagi boshlang‘ich ta’lim
metodbirlashmasiga o‘n yildan buyon rahbarlikqilaman, — deydi Buxoro viloyati G‘ijduvon
tumanidagi 12- umumta’lim maktabining 2- sinf
o‘qituvchisi Gulbahor Eshova. — Maktabimizdagimetodbirlashmaga a’zo 11 nafar boshlang‘ich sinf
o‘qituvchisiga o‘quvchilar bilimini nazorat qilishturlari, mustaqil ishlarni olib borishga doir
ko‘rsatmalar berib, ular asosida topshiriqlar ishlabchiqishni tashkil etayapmiz. O‘quv dasturi, darslik,
metodik qo‘llanma va boshqa adabiyotlarning yangi
nashrlarini, boshlang‘ich ta’limga oid maqolalarnibirgalikda o‘rganib, muhokama qilamiz.
O‘qituvchilarning malaka oshirish, axborot almashuvtizimini hamda o‘z ustida ishlashini yanada
takomillashtirish maqsadida ijodiy xizmat safarlaribo‘yicha hisobotlarini eshitamiz. Jumladan, joriy yilda
malaka oshirishdan qaytgan ikki o‘qituvchining
hisobotlarini tingladik. Samarali mehnat qilayotganilg‘or pedagoglarni ma’naviy-moddiy rag‘batlan-
tirishga tavsiya qilamiz. Attestatsiya jarayonida o‘zxulosamizni berishdan tashqari pedagoglarimizning
ilg‘or ish tajribalarini ommalashtirishga erishdik.
Rahbar va a’zolarning huquq hamdamajburiyatlari
Maktabning har bir o‘qituvchisi, shuningdek,
o‘rindoshlik asosida ishlayotgan o‘qituvchilar hamo‘z yo‘nalishi yoki tegishli fan turkumi bo‘yicha
metodbirlashmaga a’zo bo‘lishi shart. Metodbir-lashma rahbari maktab pedagogika kengashi
qaroriga asosan maktab direktorining buyrug‘i bilaneng tajribali, ijodkor o‘qituvchilardan tayinlanadi.
Metodbirlashmalar faoliyati direktorning o‘quv ishlari
bo‘yicha o‘rinbosari rahbarligidagi maktab metodikakengashi tomonidan muvofiqlashtirilib boriladi va
boshlang‘ich ta’lim metodbirlashmasining rahbarimaktab metodika kengashining a’zosi hisoblanadi.
Metodbirlashmalar rahbari metodbirlashma ish
rejasini tuzib, uning bajarilishini nazorat qilishi, yosho‘qituvchilarga uslubiy yordam uyushtirishi, DTS
talablari doirasida o‘qitish sifatiga e’tibor berishi,ochiq darslar, uslubiy kunlar, uslubiy oylik, dekada-
larni tashkillashtirishi, maktabning pedagogikakengashida, seminarlarda birlashma a’zolari bilan
birga o‘z faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha takliflari
bilan qatnashishi lozim.Metodbirlashmaning har bir a’zosi:
— kasbiy mahoratini oshirishga qaratilganindividual dasturga ega bo‘lishi;
— metodbirlashma o‘tkazadigan kengash va
tadbirlarda muntazam qatnashishi;
— pedagogning huquqiy-me’yoriy faoliyatini bilishi
va unga amal qilishi;
— pedagogik faoliyatda o‘z-o‘zini tahlil qilib borishi
kerak.
Metodbirlashmaning huquqlari:
— fan o‘qituvchilari metodbirlashmasi
o‘qituvchilarga o‘quv yuklamalari taqsimoti va qayta
tarifikatsiyadan o‘tkazish bo‘yicha tavsiya beradi;
— maktab rahbariyatiga fan xonalari mas’ullariga
qo‘shimcha haq to‘lash va fan to‘garaklarini tashkil
qilish yuzasidan takliflar kiritadi;
— ayrim fan yoki yo‘nalishlar bo‘yicha
chuqurlashtirilgan bilimlar beriladigan sinflar ochish
bo‘yicha takliflar taqdim etadi;
— mahalliy o‘quv materiallari asosida belgilangan
tartibda o‘quv dasturiga tegishli o‘zgartirishlar kiritadi;
— ayrim fanlar chuqurlashtirib o‘qitiladigan sinflar
mavjud maktablarda yo‘nalishlar bo‘yicha maxsus
dastur va yakuniy nazorat materiallarini tayyorlaydi;
— metodbirlashma a’zolarining malakasini
oshirishga doir takliflar beradi.
Metodbirlashma reja asosida ish yuritadi, bu
maktabning ish rejasida ham o‘z aksini topishi kerak.
Metodik mavzu o‘qituvchining kasbiy o‘z ustida ishlash
rejasini nazarda tutgan holda, pedagogik jamoa a’zolari
tomonidan qabul qilinishi lozim. Metodbirlashma
yig‘ilishlarida belgilangan masalalar ko‘rib chiqilgach,
qaror qabul qilinadi. Yig‘ilishlar bayoni alohida daftarga
yozib boriladi. O‘quv yili oxirida metodbirlashmaga
oid barcha hujjatlar direktorning o‘quv ishlari bo‘yicha
o‘rinbosari tomonidan tahlil qilinadi. Yig‘ilish bayonlari
daftari, birlashma ish rejasi va hisoboti maktabda uch
yil muddatda saqlanadi.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, ishi yaxshi tashkil
etilgan va muntazam takomillashtirishga yo‘naltirilgan
metodbirlashma, albatta, yaxshi natijalarga asos bo‘la
oladi.
Dilshod RO‘ZIQULOV.
16
Aims:educational: to practice the
previously learnt material and useadverbs of frequency;
socio-cultural: to raise of thepronunciation of the letter «y» atthe end of words;
developing: to raise ability ofworking in a small group, andmaking presentation aboutweather.
Vocabulary and structure:revision of the words and phraseson the theme weather.
Adverbs of frequency: never,sometimes, usually, often, always.
Required equipment: Pupil’s
book, Workbook, the DVD, aposter with poem, flashcards(sunny, cloudy, snowy, rainy,windy), a poster with: never,sometimes, usually, often, always.
The beginning of the lessonI. Greeting. 2 min.Teacher: — Good morning
pupils!Pupils: — Good morning!Teacher: — How are you
today? Are you fine?Pupils: — Yes. We are fine.Teacher: — Ok. Then, let’s
begin our lesson!II. Warm up. 3 min.What’s the weather today?
Pupils answer to the question.Do you like today’s weather? Ifyes, why? If no, why not? Pupilsmust give answer and explain whythey like the weather of that dayor why don’t. e.g. I don’t liketoday’s weather. Because I don’tlike rain. I like hot days.
III. The main part of thelesson.
Activity 2. 5 min.Match and check. Teacher
asks pupils to look at the picturesand the sentences which theyknow from years 1 and 2. Thenask them to match the picturesand sentences on a piece ofpaper. Teacher checks their workwith the help of DVD.
Quyida berilgan ta’riflar
qaysi hayvonlarga tegishli
ekanligini topib, berilgan
raqamlar ostidagi
katakchalarga ularning
inglizcha nomlarini yozing.
1. Quruqlikdagi eng katta
hayvon.
2. Uzunquloq, sabzisevar
hayvon.
3. Past bo‘yli ot turi.
4. Oq-qora to‘nli
ayiq.
5. Oqshom
tushdi.
Qulog‘imga
g‘ing‘ir-g‘ing‘ir
Qo‘shiq aytdi.
17
Poem. 3 min.Teacher uses following poem
to practice the pronunciation ofthe letter «y» at the end of thewords.
Today the sun is in the sky,And sunny is the weather.S-U-N-N-Y, S-U-N-N-Y,
S-U-N-N-Y.And sunny is the weather.Other versus:Today the rain falls from the
sky... R-A-I-N-YToday the clouds are in the
sky... C-L-OUD-YToday the fog hangs in the
sky... F-O-G-G-YToday the snow falls from the
sky... S-N-O-W-YActivity 3a. 5 min.Pupils work in groups of 4 and
play «Mime Weather». One pupilmust mimes a kind of weatherand the others guess it. If it isright, the pupil says «yes»/if it iswrong the answer is «no».
e.g. A: (mimes rainy day)B: Is it snowy?A: No.B: Is it rainy?
A: Yes.B: What can you do?A: I can read books.Activity 3b. Play «Our
favorite weather». 10 min.Pupils stay in the same groups.
Teacher gives one flashcard(sunny/cloudy/rainy/windy/snowydays) to each group. Teacherasks pupils to prepare apresentation about their day as inthe example. Also teacher mustexplain that each pupil in a groupmust say at least one sentenceabout this day in their flashcards.After pupil’s presentation, teachercan asks additional questions.
Activity. 5 min.Teacher gives some sentences
using the adverbs of frequency.Pupils will try to guess the meaningof adverbs according to thesesentences:
Ice-cream is never hot.You often plays snowballs in
winterIt is always sunny in summer.I usually get up at 7 o‘clock.
We sometimes sing songs inour lessons.
Activity 4a. Look, read andmatch. 7 min.
Teacher asks pupils to guessand match the adverbs offrequency and their translation intheir workbook. Then check howgood pupils remember adverbsfrom previous activity.
Then with the help of posterwith adverbs of frequency in itpupils must make up sentences.
e.g. I often play football.Activity. 3 min.Teacher asks pupils to write
down their sentences. Each pupilwrites down his/her sentence ina small piece of paper. Then eachpupil must give his/her paper tothe pupil who sits next to him/her. Pupils must remake givensentence.
e.g. I often play football.
→ Oybek often plays football.IV. The end of the lesson.Marking and explaining the
homework. 2 min.Formed by F.GAFFAROVA.
Uxlolmadim
sahargacha,
Kun yorishgach uchdi,
ketdi.
6. Ayyorlik ramzi
bo‘lgan hayvon.
7. O‘rmon sanitari.
8. Uzun bo‘yinli hayvon.
9. ...asal yaladi,
Asalari taladi.
10. Uzoqni yaqin
qiluvchi uy hayvoni.
11. Mushuk-
simonlar oilasiga
kiruvchi yirtqich
hayvon.
(Ele
phant, r
abbit,
pony, panda, fly, fo
x,
wolf, giraffe, bear,
hors
e,
tiger)
.
1818
* * *O‘zbekiston xalq yozuvchisi
Xudoyberdi To‘xtaboyevningbolalarga «Kitob — bilim xazinasi»nomli tabrigidan keltirilganparchaga e’tiboringizni qaratamiz:
«Hozirgi kunda respublika-mizdagi maktablarda 4,5milliondan oshiq bola ta’lim ol-moqda. Bolalikdan hali yiroqla-shib ulgurmagan 1,5 milliondanoshiq bola esa akademik litseyva kasb-hunar kollejlaridao‘qimoqda. Respublikamizdachop etilayotgan davriy nashr-
«Sog‘lom ona va bola yili»dan bolalar va o‘smirlarning adabiy-badiiy nashri — «Bolalar adabiyoti» jurnali chop etila boshladi.Unda yosh avlodning badiiy-estetik didi va tafakkurinirivojlantirishda muhim o‘rin tutadigan, yurtimiz va jahon miqyosidae’tirof etilgan, o‘quvchilar sevib mutolaa qiladigan ertak, she’rva hikoyalar, zamonaviy va mumtoz adabiyot durdonalari bilantanishtirib borishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungio‘quvchining zamonaviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida jurnalmateriallarining CD disk varianti ilova tarzida taqdim etilayotganiayniqsa quvonarli. Shu nuqtayi nazardan «Bolalar adabiyoti»nashri yurtimizdagi ilk audio diskli jurnal hisoblanadi. Bunda
tahririyat qoshidagi ovoz yozish studiyasixodimlarining mehnati e’tirofga loyiq. E’tiborlisi,jurnalda chop etilgan aksar she’rlarni zamondosh shoirlarningo‘zi o‘qigan.
Jajji o‘g‘il-qizlar CD diskda jurnal sahifalarida e’lon qilinganasarlar, jumladan, qo‘shiqlarning mp3 formatdagi audio shaklidanfoydalanib, oila davrasida, maktab tadbirlarida o‘zlari ijro etishlarimumkin.
Jurnalda bolalarning dunyoqarashi, qiziqishlarini inobatga olganholda rang-barang sahifalar tashkil etilgan. «Ingliz tili saboqlari»sahifasida mazkur til bosqichma-bosqich o‘rgatib boriladi. «Notalarsehri» sahifasi esa «Bulbulcha» bolalar ashula va raqs ansamblibadiiy rahbari, O‘zbekiston xalq artisti, professor ShermatYormatov ko‘magida tayyorlanmoqda. Qo‘shiqning notasi va matnijurnalda, qo‘shiq va uning musiqasi diskka joylangan. Maktabningpedagog xodimlari uchun uslubiy ko‘mak sifatida har bir bayramarafasida tadbir ssenariylari ham e’lon qilinadi.
— Hozirgi o‘zbek adabiyotida bolalar uchun yaratilgan nasriyasarlarga ehtiyoj katta, — deydi «Bolalar adabiyoti» jurnali boshmuharriri Doniyor O‘rolov. — Farzandlarimizning bu boradagiehtiyojini tarbiyaviy ahamiyatga ega zamonaviy nasriy asarlarbilan qondirish kerak. Shundan kelib chiqqan holda bolalaryozuvchilar bilan aloqani kuchaytirishga bel bog‘laganmiz. Turlimavzularda tanlovlar o‘tkazish orqali o‘quvchilar bilan hamkorlikaloqalarimizni yanada mustahkamlab, mutolaaga qiziqishnioshirishni niyat qilganmiz.
O‘ziga xos dizaynga ega rangli-bezakli jurnalning «Vatanmadhi», «Kitob — bilim manbayi», «Xalq og‘zaki ijodi», «Yo‘lchiroq»,«O‘zbek xalq ertaklari», «Notalar sehri», «Jahon bolalar adabiyotinamoyandalari», «Jahon xalq ertaklari», «Jahon bolalar adabiyotinamunalari», «Bir hikmat sharhi», «Siz sevgan asar», «Ertaknio‘qib», «O‘zbek tili va adabiyoti nazariyasi», «O‘zbekiston tarixidanhikoyalar», «Kamolot sari», «Ingliz tili saboqlari», «Sog‘lom bo‘laydesangiz», «Jajji olimlar uchun», «Katta tanaffus», «Tuyg‘ularummonida», «Bolalar xandasi», «Rangli olam» singari rang-barangruknlari ostida beriladigan materiallar o‘quvchini befarqqoldirmaydi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga «Bolalar adabiyoti» jurnaliyordamida o‘g‘il-qizlarni badiiy mutolaaga qiziqtirishingiz osonkechadi, deya nashr materiallaridan parchalar keltiramiz.
D.RO‘ZIQULOV.
larni o‘rta hisobda 300 ming
nusxa deb hisoblasak, 6
milliondan ortiq bolalar va
o‘smirlarga kamlik qilishi ayon
bo‘ladi. Demak, yoshlarimiz
gazeta va jurnallar bilan
ta’minlash borasida to‘liq
qamrab olinmagan, deb ayta
olaman. Shu jihatdan
Respublika bolalar kutubxonasi
tashabbusi bilan «Bolalar
adabiyoti» jurnali nashr etilishi
yo‘lga qo‘yilayotganidan ba-
g‘oyat xursandman. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov
aytganlaridek, «XXI asr —
Intellektual avlod asri». Qaysi
mamlakatda intellekt yuqori
bo‘lsa, o‘sha mamlakat g‘olib-
likka erishadi...»(Jurnalning nishona sonidan).
19
xotin bo‘lub qoldi. Bir kun tutniko‘rgali bordi. Ko‘rdiki, tuti jannatkabi bir ayvon o‘rtasinda turubdur.
Kampir tutiga qarab dediki:
Ey, tutim, to‘g‘rilig‘ing qildi
bizi davlatg‘a yor,Egri bo‘lsang, sen o‘tun bo‘lg‘ay eding, men xor-zor.
* * *«Xalq og‘zaki ijodi» rukni orqali
aqlni peshlovchi ajoyib topish-moqlarni uch tilda o‘qiysiz:
Oltin kelganda kumush ketar,Kumush kelganda oltin ketar.
(Quyosh, oy).Ïðèáûâàåò çîëîòî, ñåðåáðî óáûâàåò,À ñåðåáðî ïðèáûâàåò, çîëîòî óáûâàåò.
(Ñîëíöå, ëóíà).Comes gold silver leaves,A silver comes gold leaves.
(Sun, moon).Og‘a-ini ming botirKo‘m-ko‘k gilamda yotir.
(Osmon, yulduzlar).Òûñÿ÷à áðàòüåâ áîãàòûðåâÐàçëåãëèñ íà ñèíåì êîâðå. (Íåáî, çâåçäû).Thousand brother heroes,Lay down on the blue carpet.
(Sky, stars).(Jurnalning 3- sonidan).
* * *«Siz sevgan asar» ruknida
berilgan ma’rifatparvar bobomiz
Abdulla Avloniyning ibratlihikoyatlari o‘quvchini to‘g‘riso‘z,
oqko‘ngil, ahil va birdam bo‘lishga
chorlaydi:«To‘g‘rilik». Bir kampirning
uyida bir tup balx tuti bor edi.Nihoyatda to‘g‘ri o‘sgan edi.
Bechora kampirning shul tutdan
boshqa hech narsasi yo‘q edi.Pishgan vaqtda qurutub olub,
bordonga solub, boylarga tortuqqilub, pul olub, butun ovqatini tut
sotub o‘tkarur edi. Bir kuni ulshaharning podshohi bir ayvon
solmoqchi bo‘lub, ustun
oxtarganda kampirning tuti to‘g‘rikeldi. Podshoh tutni ming oltungasotib oldi. Bechora kampir boy
To‘g‘rilar jannatning ayvonidadur,O‘g‘rilar ranj-u alam
konidadur.«Ittifoq». Jonivorlar ichinda
eng kichiklari chumolidir. Lekino‘zlari kichik bo‘lsalar hamnihoyatda g‘ayratli, ittifoqhayvonlardur. O‘zlarichapodshohlari, kattalari, askarlaribo‘ladur. Ulug‘lari nimani buyursa,shuni qilur. Ittifoq va g‘ayratlarisoyasinda o‘zlaridan katta-kattadushmanlardan qo‘rqmaslar. Agarari kabi dushman kelub, birlarigategsa, hamma-hammalari birdanyopishub, biri qo‘lini, biri ayog‘ini,biri qanotini qattiq tishlab,o‘zlarindan bir necha barobar kattabo‘lsa ham tezgina qochururlar.
Ko‘rdingizmu, buning o‘zi xo‘p maydadur,Birlashub arqon bo‘lsa, fil boylanur.Ittifoqa kuch-quvvat kor aylamas,Ittifoqa jin ham ozor aylamas.
(Jurnalning 8- sonidan).
20
Êàæäûé ïåäàãîã â ñâîåé ïðàêòèêå ñòàëêèâàëñÿñ ñèòóàöèåé, êîãäà ðåáåíîê, ó÷èâøèéñÿ èñêëþ÷è-òåëüíî íà «ïÿòåðêè» â íà÷àëüíîé øêîëå, â ñòàð-øèõ êëàññàõ ñäàâàë ïîçèöèè. Â÷åðàøíèé îòëè÷-íèê ñòàë «ñêàòûâàòüñÿ» íà «÷åòâåðêè», à òî è «òðîé-êè». Åãî íåäàâíÿÿ àêòèâíîñòü íà óðîêàõ è ïðèëåæ-íîñòü ñìåíèëèñü ïàññèâíîñòüþ… Äà è èíòåðåñ êçàíÿòèÿì â ãëàçàõ ïîòóõ…
 òàêîé ñèòóàöèè íà÷èíàþò ïåðåæèâàòü âñå:íåäîóìåâàþùèå ðîäèòåëè, îáåñïîêîåííûå ïåäà-ãîãè, êëàññíûé ðóêîâîäèòåëü, ñàì ó÷åíèê.  ÷åìæå òóò äåëî? Îòâåò ïðîñò: âñå ýòî — òðóäíîñòèàäàïòàöèè, ïåðåõîäà èç íà÷àëüíîé øêîëû â ñðåä-íþþ. Èòàê, ïî÷åìó æå òàê ñëó÷àåòñÿ è êàê âåñòèñåáÿ âçðîñëûì, ÷òîáû ïîìî÷ü ðåáåíêó ïðîéòè ýòîòýòàï áåç ïðîáëåì è òðóäíîñòåé?
ãäà è íå âñå ïåäàãîãè èñïîëüçóþò âîçìîæíîñòèäëÿ ðåàëèçàöèè èíäèâèäóàëüíîãî ïîäõîäà. È ïÿ-òèêëàññíèê íà÷èíàåò ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ íåçàìå÷åí-íûì, íåíóæíûì, ÷òî ìîæåò ïðèâåñòè ê íåâûïîëíå-íèþ çàäàíèé, òðåâîæíîñòè, ñíèæåíèþ äèñöèïëè-íû.
Îáñóæäåíèå âîçðàñòíûõ îñîáåííîñòåé ó÷àùèõ-ñÿ ïÿòûõ êëàññîâ — âàæíàÿ òåìà åùå è ïîòîìó,÷òî ðå÷ü èäåò î äåòÿõ 10—11 ëåò, ïåðåõîäå îò ìëàä-øåãî øêîëüíîãî ê ìëàäøåìó ïîäðîñòêîâîìó âîç-ðàñòó. Ó ó÷àùèõñÿ ïîñòåïåííî íà÷èíàåò ôîðìèðî-âàòüñÿ ÷óâñòâî âçðîñëîñòè.  ñâÿçè ñ ýòèì ïñèõî-ëîãè ãîâîðÿò î âîçìîæíîé ñèíõðîíèçàöèè, íàëî-æåíèè äâóõ êëþ÷åâûõ â ðàçâèòèè ðåáåíêà ïåðèî-äîâ — âçðîñëåíèÿ è ïåðèîäà àäàïòàöèè ïðè ïå-
— Äàííûé ïåðèîä â æèçíè äåòåé ÿâëÿåòñÿ âåñü-ìà ñëîæíûì, áîëåå òîãî, ýòî åùå è êëþ÷åâîé ýòàïäëÿ äàëüíåéøåãî ðàçâèòèÿ ó íèõ èíòåëëåêòóàëü-íîé è ëè÷íîñòíîé ñàìîñòîÿòåëüíîñòè, èíèöèàòèâ-íîñòè, îòâåòñòâåííîñòè, óìåíèé ýôôåêòèâíîãî ñî-òðóäíè÷åñòâà ñî ñâåðñòíèêàìè è âçðîñëûìè, —îòìå÷àåò äîöåíò êàôåäðû ïñèõîëîãèè ôàêóëüòåòàñîöèàëüíûõ íàóê Íàöèîíàëüíîãî óíèâåðñèòåòà Óç-áåêèñòàíà èìåíè Ìèðçî Óëóãáåêà Ìàðèýòòà Êàðà-ìÿí. — Ñóùåñòâåííàÿ îñîáåííîñòü îáðàçîâàòåëü-íîé ñðåäû ïðè ïåðåõîäå ó÷åíèêà èç íà÷àëüíîé øêî-ëû â ñðåäíþþ — ïîëíîå èçìåíåíèå âíåøíåé ñî-öèàëüíîé ñèòóàöèè ðàçâèòèÿ èëè ïîðÿäêà øêîëü-íîé æèçíè.  ïñèõîëîãèè ïåðåæèâàíèÿ ýòîãî èç-ìåíåíèÿ äåòüìè äàæå ïîëó÷èëî íàçâàíèå «ïðîáëå-ìû ïÿòîãî êëàññà». Â÷åðàøíåãî ÷åòâåðîêëàññíèêà,êîòîðûé çà ãîäû ïðåáûâàíèÿ â íà÷àëüíîé øêîëåïðèâûê ê îäíîìó ïåäàãîãó è ñðàâíèòåëüíî íåáîëü-øîé íàãðóçêå, æäóò áîëüøèå èçìåíåíèÿ. Ýòî ó÷è-òåëÿ-ïðåäìåòíèêè, ó êàæäîãî èç êîòîðûõ — ñâîèòðåáîâàíèÿ, áîëåå ñëîæíàÿ ïðîãðàììà îáó÷åíèÿ,èíòåíñèâíûé ïîòîê èíôîðìàöèè. Ýòî è ñòèëü îá-ùåíèÿ êëàññíîãî ðóêîâîäèòåëÿ («äåìîêðàòè÷íûé»),êîòîðûé ìîæåò îòëè÷àòüñÿ îò ñòèëÿ îáùåíèÿ ó÷è-òåëÿ íà÷àëüíûõ êëàññîâ («àâòîðèòàðíî-ìàòåðèíñ-êèé»). Òî åñòü äåòè, ïðèâûêøèå çà ÷åòûðå ãîäà êêîíòðîëþ è ïîñòîÿííîé ïðîâåðêå, çà÷àñòóþ áûâà-þò íå ãîòîâû êî «âçðîñëîìó» âçàèìîäåéñòâèþ ñêëàññíûì ðóêîâîäèòåëåì. Áîëåå òîãî, ïîÿâëÿåòñÿíåîáõîäèìîñòü ó÷èòüñÿ âûñòðàèâàíèþ âçàèìîîò-íîøåíèé ñ ó÷èòåëÿìè-ïðåäìåòíèêàìè, ñìåíÿþùè-ìè äðóã äðóãà.
Êàê ïðàâèëî, â ïåðâîì êëàññå ïåäàãîã, óñëîâíîãîâîðÿ, «âèäèò» êàæäîãî ðåáåí-êà. Â ñðåäíåé øêîëå íå âñå-
ðåõîäå èç íà÷àëüíîé øêîëû â ñðåäíþþ. Òî åñòüðå÷ü èäåò î êîìïëåêñíîé ïðîáëåìå.
—  íàøåé øêîëå ó÷èòåëÿ ñòàðøèõ êëàññîâ îáÿ-çàòåëüíî ïîñåùàþò çàíÿòèÿ â íà÷àëüíîé øêîëå óæåñ òðåòüåé ÷åòâåðòè ïîñëåäíåãî ãîäà îáó÷åíèÿ ìëàä-øèõ øêîëüíèêîâ, — äåëèòñÿ îïûòîì ó÷èòåëü íà÷àëü-íûõ êëàññîâ ãîñóäàðñòâåííîé ñïåöèàëèçèðîâàííîéîáùåîáðàçîâàòåëüíîé øêîëû ¹ 4 ãîðîäà Íàâîè Íà-äåæäà Òèëëàåâà. — Ýòî õîðîøàÿ âîçìîæíîñòü äëÿïåäàãîãîâ ïîçíàêîìèòüñÿ ñ áóäóùèìè ïîäîïå÷íû-ìè, óâèäåòü èõ ëè÷íîñòíûå îñîáåííîñòè è õàðàêòå-ðèñòèêè, óðîâåíü çíàíèé. Áîëåå òîãî, øêîëà ÿâëÿ-åòñÿ ñïåöèàëèçèðîâàííîé ïî òðåì ïðåäìåòàì — ðóñ-ñêîìó ÿçûêó è ëèòåðàòóðå, ìàòåìàòèêå è àíãëèéñêî-ìó ÿçûêó. È â ðàìêàõ òàêèõ âçàèìîïîñåùåíèé ñòà-íîâèòñÿ çàìåòíûì ñòðåìëåíèå êàæäîãî ðåáåíêà êêàêîìó-ëèáî èç íàïðàâëåíèé, ÷òî ñïîñîáñòâóåò áî-ëåå ïëàâíîìó è áåçáîëåçíåííîìó ïåðåâîäó ó÷åíèêàâ ñïåöèàëèçèðîâàííûé êëàññ. Çà äâàäöàòü ëåò ðà-áîòû ïîíÿëà, ÷òî àäàïòàöèÿ â ïÿòîì êëàññå — âåñü-ìà ñëîæíà äëÿ ðåáåíêà. Ïîýòîìó ñîâåòóåì ðîäèòå-ëÿì îáðàùàòüñÿ ê øêîëüíîìó ïñèõîëîãó, êîòîðûéîáÿçàòåëüíî ïîìîæåò. Ñàìà ïîñòîÿííî êîíòàêòèðóþñ êëàññíûì ðóêîâîäèòåëåì ìîèõ â÷åðàøíèõ ïîäî-ïå÷íûõ, äàþ õàðàêòåðèñòèêè íàó÷åíèêîâ, ÷òî ïîìîãàåò ðåøèòüêàêèå-òî êðèçèñíûå ñèòóàöèè,åñëè òàêîâûå èìåþò ìåñòîáûòü. Ðàáîòàåì è ñ áóäóùèìêëàññíûì ðóêîâîäèòåëåì.
— Ìíîãèå ïÿòèêëàññíèêè âíà÷àëå ó÷åáíîãî ãîäà íåóñèä÷è-âû, îíè, åùå ñîâñåì íå îñîç-íàâ, ÷òî ñòàëèñòàðøå è ïå-
21
«Äåðåâî ïðåäñêàçàíèé» Ïðèåì «Äåðåâî ïðåäñêàçàíèé» çàèìñòâîâàí ó àìåðèêàíñêîãî
ó÷èòåëÿ Äæ. Áåëëàíñà, ðàáîòàþùåãî ñ õóäîæåñòâåííûì òåêñòîì.Ýòîò ïðèåì ïîìîãàåò ñòðîèòü ïðåäïîëîæåíèÿ ïî ïîâîäó ðàçâèòèÿñþæåòíîé ëèíèè â ðàññêàçå, ïîâåñòè.
Ïðàâèëà ðàáîòû ñ äàííûì ïðèåìîì òàêîâû: ñòâîë äåðåâà —òåìà, âåòâè — ïðåäïîëîæåíèÿ, êîòîðûå âåäóòñÿ ïî äâóì îñíîâíûìíàïðàâëåíèÿì — «âîçìîæíî» è «âåðîÿòíî» (êîëè÷åñòâî «âåòâåé» —íå îãðàíè÷åíî), è, íàêîíåö, «ëèñòüÿ» — îáîñíîâàíèå ýòèõ ïðåäïî-ëîæåíèé, àðãóìåíòû â ïîëüçó òîãî èëè èíîãî ìíåíèÿ.
Ñòðàòåãèÿ «Ideal»Äæåéìñ Áðýìñôîðä ðàçðàáîòàë ñòðàòåãèþ ðåøåíèÿ ïðîáëåì, êî-
òîðàÿ ìîæåò áûòü ïðèìåíèìà äëÿ ïåðâûõ äâóõ òèïîâ ñèòóàöèé, òî åñòüïðè ðàáîòå ñ òåêñòàìè è àíàëèçå ñèòóàöèé. Ýòà ñòðàòåãèÿ íàçûâàåòñÿ«Ideal».
1. Ôîðìóëèðîâêà ïðîáëåìû. Íà ïåðâîì ýòàïå ïðîáëåìà ôîðìóëè-ðóåòñÿ â ñàìîì îáùåì âèäå.
2. Ôîðìóëèðîâêà ïðîáëåìû â âèäå âîïðîñà. Íà âòîðîì ýòàïå ó÷à-ùèåñÿ ôîðìóëèðóþò ïðîáëåìó â âèäå âîïðîñà. Âîïðîñ äîëæåí áûòüïðåäåëüíî óòî÷íåííûì, êîíêðåòíûì.
3. Ãåíåðèðîâàíèå êàê ìîæíî áîëüøåãî ÷èñëà âàðèàíòîâ ðåøåíèÿïðîáëåìû. Ýòîò ýòàï îñóùåñòâëÿåòñÿ ïîñðåäñòâîì èñïîëüçîâàíèÿ «ìîç-ãîâîé àòàêè». Ëþáàÿ êðèòèêà çäåñü çàïðåùåíà.
4. Âûáîð íàèëó÷øèõ âàðèàíòîâ. Òåïåðü ó÷àùèåñÿ, âçâåñèâ âñå«çà» è «ïðîòèâ», âûáèðàþò íàèáîëåå ëó÷øèé (-èå) âàðèàíò (-òû) ðå-øåíèÿ ïðîáëåìû.
5. Ïëàíèðîâàíèå îñóùåñòâëåíèÿ ðåøåíèÿ. Íà ïîñëåäíåì ýòàïå ó÷à-ùèåñÿ ðàçðàáàòûâàþò ïëàí îñóùåñòâëåíèÿ ñâîåãî ðåøåíèÿ.
Ëèñò äëÿ ðåøåíèÿ ïðîáëåìû «Ideal».
1. Êàêóþ ãëàâíóþ ïðîáëåìó 2. Êàêàÿ âàæíàÿ èíôîðìàöèÿäîëæåí ðåøèòü ó÷èòåëü? ñîäåðæèòñÿ â âèäåîôðàãìåíòå?
3. ×òî åùå âû çíàåòå, ÷òî 4. Êàêîâû òðè ãëàâíûõïîìîãëî áû ðåøèòü ïðîáëåìó? ñïîñîáà ðåøåíèÿ ïðîáëåìû?×òî íóæíî çíàòü ó÷èòåëþ?
5. Êàêîé èç âûáðàííûõ âàìè ñïîñîáîâ íàèëó÷øèé? Ïî÷åìó?
ðåøàãíóëè ÷åðåç îãðîìíûé ðó-áåæ ïåðåõîäà èç íà÷àëüíîé øêî-ëû, âñå åùå ïðîäîëæàþò âåñòè
ñåáÿ ïî-äåòñêè, — ãîâîðèò ó÷è-
òåëü èñòîðèè ãîñóäàðñòâåííîé
ñïåöèàëèçèðîâàííîé îáùåîáðà-
çîâàòåëüíîé øêîëû ¹1 ãîðîäà
Íóêóñà, êëàññíûé ðóêîâîäèòåëü
5-ãî êëàññà Çèáàãóëü Àìåòîâà.
— Ïî êàæäîìó, ñàìîìó íåçíà÷è-
òåëüíîìó ïîâîäó æàëóþòñÿ äðóã
íà äðóãà, íå ìîãóò ñàìîñòîÿ-
òåëüíî ðåøàòü äàæå ñàìûå ïðî-
ñòûå âîïðîñû, íå îñîçíàþò âàæ-
íîñòè äîïîëíèòåëüíîãî, íå âõî-
äÿùåãî â ïðîãðàììó îáðàçîâà-
íèÿ. Ñ÷èòàþ ïåðâîíà÷àëüíîé çà-
äà÷åé äëÿ ñåáÿ, êàê êëàññíîãî
ðóêîâîäèòåëÿ, — îáó÷èòü èõ ñà-
ìîñòîÿòåëüíîñòè, äàòü èì ïî-
íÿòü, ÷òî òåïåðü îíè ñòàëè
âçðîñëåå. Ïîýòîìó óæå ñ ïåð-
âûõ êëàññíûõ ÷àñîâ, èìåÿ õàðàê-
òåðèñòèêè íà êàæäîãî ðåáåíêà
îò ó÷èòåëÿ, êîòîðûé âåë èõ â íà-
÷àëüíûõ êëàññàõ, áåñåäóþ ñ
ìàëü÷èêàìè è äåâî÷êàìè î òîì,
êåì îíè âèäÿò ñåáÿ â áóäóùåì,
÷òî óìåþò äåëàòü ëó÷øå âñåãî.
Òåì ñàìûì ñîçäàåòñÿ íàèáîëåå
îïòèìàëüíàÿ ïñèõîëîãè÷åñêàÿ
àòìîñôåðà. Âûÿâëÿåì è íàçíà-
÷àåì îòâåòñòâåííûõ çà ïîäãîòîâ-
êó ñòåíãàçåò, ïðàçäíè÷íûõ ìå-
ðîïðèÿòèé, ñîäåðæàíèå ó÷åáíî-
ãî êàáèíåòà â ÷èñòîòå è ïîðÿä-
êå, ïðèëåæíûé âèä îäíîêëàññ-
íèêîâ è ò.ä. Òàê ìàëü÷èêè è äå-
âî÷êè íà÷èíàþò ÷óâñòâîâàòü îò-
âåòñòâåííîñòü íå òîëüêî çà ñåáÿ,
íî è çà ñâîèõ îäíîêëàññíèêîâ,
çà âåñü êîëëåêòèâ. Ñòàðàþñü
ñòèìóëèðîâàòü ó÷åíèêîâ ñàìî-
ñòîÿòåëüíî ðàáîòàòü ñ êíèãîé è
èñòî÷íèêàìè èíôîðìàöèè, äàþ
êàæäîìó èíäèâèäóàëüíûå çàäà-
íèÿ. È, êîíå÷íî æå, îáÿçàòåëü-
íî âïëîòü äî âûïóñêà ðåáÿò,
ïîääåðæèâàåì ñâÿçü ñ ó÷èòåëåì
íà÷àëüíûõ êëàññîâ, êîòîðîãî
ïðèâëåêàåì ê ñîâìåñòíûì ïîõî-
äàì è ýêñêóðñèÿì, ïðèãëàøàåì
íà âñå ïðàçäíèêè è ìåðîïðèÿ-
òèÿ. Âñå ýòî ñïîñîáñòâóåò áî-
ëåå ëåãêîé àäàïòàöèè äåòåé ê
èçìåíèâøèìñÿ óñëîâèÿì. Íåìà-
ëîâàæíóþ ðîëü èãðàþò áåñåäû
ñ ðîäèòåëÿìè, à òàêæå èõ âíè-
ìàòåëüíîñòü ê ñâîèì ÷àäàì.
Àëåêñàíäðà ÒÅÐÅÕÈÍÀ.
22
Òåìà: «Ñîñòàâëåíèå è ðåøåíèå çàäà÷, çàê-ðåïëåíèå âû÷èñëèòåëüíûõ íàâûêîâ».
Öåëè: ðàçâèâàòü óìåíèÿ ñîñòàâëÿòü è ðå-øàòü ñîñòàâíûå çàäà÷è, çàêðåïëÿòü âû÷èñëèòåëü-íûå íàâûêè, âîñïèòûâàòü áåðåæíîå îòíîøåíèå êïðèðîäå.
Îáîðóäîâàíèå: ëèñòû ñ ïðèìåðàìè, Êðàñ-íàÿ êíèãà Óçáåêèñòàíà, áóìàæíûå òþëüïàíû, ðàç-ðåçíûå êàðòèíêè âèíòîðîãîãî êîçëà è òþëüïàíà,ìàðêåðû, êîíâåðòû, êðîññâîðä.
Õîä óðîêàI. Îðãàíèçàöèîííûé ìîìåíò.Çàðÿäêà. Äîêëàä äåæóðíûõ. Çàïèñü ÷èñëà íà
äîñêå. Ñîîáùåíèå òåìû óðîêà.Ó÷èòåëü: — Ñåãîäíÿ ìû ïðîâåäåì ñîâìåñò-
íûé óðîê ìàòåìàòèêè è ýòèêè. Áóäåì ñîñòàâ-ëÿòü, ðåøàòü çàäà÷è, ïðèìåðû. À òåìó ìû óçíà-åì ïîñëå ïðîâåäåíèÿ ñîðåâíîâàíèé.
II. Ïîâòîðåíèå èçó÷åííîé òåìû. Êàæäûéïðàâèëüíî ðåøåííûé ïðèìåð ïîçâîëèò ó÷åíèêóïåðåâåðíóòü áóêâó. Ðàñêðûâ âñå áóêâû, øêîëü-íèêè óçíàþò íàçâàíèå òåìû óðîêà.
(Íà äîñêå âûñòàâëåíû îáðàòíîé ñòîðîíîé áóê-âû òåìû è ëèñòû ñ ïðèìåðàìè: «Áåðåãèòå èîõðàíÿéòå ïðèðîäó!»)
1-é ðÿä: 2-é ðÿä: 3-é ðÿä:6+4= 2+3= 10-2=9-2= 7+0= 8+1=5+1= 9-2= 7+0=7+0= 6+4= 6-3=3-3= 10-1= 5+1=0+8= 3+1= 4-4=10-1= 1+5= 9-1=1+3= 4-4= 0+2=2+3= 5-0= 3-1=Ó÷åíèêè ïðîâåðÿþò âûïîëíåíèå çàäàíèé è ïå-
ðåâîðà÷èâàþò áóêâû (ïðîâåðÿþùèì âûñòàâëÿþò-ñÿ îöåíêè).
III. Íîâàÿ òåìà.Ó÷èòåëü: — Äëÿ ÷åãî íóæíî îõðàíÿòü ïðèðî-
äó? (Îòâåòû äåòåé).— Â êàêîé ñòàòüå Êîíñòèòóöèè Ðåñïóáëèêè
Óçáåêèñòàí ãîâîðèòñÿ îá îõðàíå ïðèðîäû? (Âñòàòüå 50).
— Î ÷åì ãîâîðèòñÿ â ñòàòüå 50? (Î òîì, ÷òîêàæäûé ãðàæäàíèí Óçáåêèñòàíà îáÿçàí áåðå÷üè îõðàíÿòü ïðèðîäó).
Äâà ó÷åíèêà ñîáèðàþò (íà âðåìÿ) ðàçðåçíûåêàðòèíêè âèíòîðîãîãî êîçëà è òþëüïàíà.
Ó÷èòåëü: — Ýòè âèäû è ìíîãèå äðóãèå çàíå-ñåíû â Êðàñíóþ êíèãó. Îíè îõðàíÿþòñÿ ãîñóäàð-
ñòâîì. (Ïîêàçàòü Êðàñíóþ êíèãó).
Îíè ñîñòàâëÿþò è ðåøàþò çàäà÷ó óñòíî. Çà-òåì çàïèñûâàþò öåïî÷êîé çàäà÷ó íà äîñêå è âòåòðàäÿõ.
IV. Çàêðåïëåíèå. Ó÷åíèêàì ïðåäëàãàåòñÿðàçãàäàòü êðîññâîðä.(Ñì.íèæå).
1. Öâåòîê èç Êðàñíîé êíèãè.2. Ïòèöà-áåëîáîêà.3. Ðûæåå õèòðîå æèâîòíîå.4. Ó ýòîãî æèâîòíîãî ñàìàÿ äëèííàÿ øåÿ.5. Ñàìîå áîëüøîå æèâîòíîå.6. Ýòó ïòèöó íàçûâàþò ëåñíûì äîêòîðîì.7. Ïòèöà, êîòîðàÿ «ñ÷èòàåò» ãîäà.Ó÷èòåëü: — Ëþáèòü è ïîíèìàòü ïðèðîäó —
ýòî çíà÷èò áåðå÷ü è çàáîòèòüñÿ î íåé. Çíàíèÿ,ïîëó÷åííûå ñåãîäíÿ íà óðîêå, ïîìîãóò âàì íåíàâðåäèòü ïðèðîäå è íàó÷àò îáåðåãàòü è öå-íèòü îêðóæàþùèé ìèð.
Ïðèðîäó íóæíî íàì áåðå÷ü,È ëèñòüÿ îñåíüþ íå æå÷ü,Êóñòû, äåðåâüÿ íå ëîìàòü,À ëó÷øå íîâûå ñàæàòü.
Î çàâòðàøíåì ïîäóìàé äíå –Òåáå âåðíåòñÿ âñå âäâîéíå.È ÷òîá ñìîãëè ìû äàëüøå æèòü,Ñ ïðèðîäîé íàäî íàì äðóæèòü!×òî íîâîãî âû óçíàëè íà óðîêå? (Îòâåòû äå-
òåé).V. Èòîã óðîêà. Îöåíèâàíèå ó÷àùèõñÿ.VI. Äîìàøíåå çàäàíèå.
Ä.ÂÀËÈÅÂÀ,ó÷èòåëü
íà÷àëüíûõ êëàññîâ øêîëû ¹ 1 ã. Êàðøè.
À êîãäà áûëà èçäàíà Êðàñíàÿ êíèãà â Óçáå-êèñòàíå, ìû óçíàåì, íàïèñàâ äèêòàíò.
Àðèôìåòè÷åñêèé äèêòàíò: 10 óìåíüøèòüíà 9; çàïèñàòü ñóììó ÷èñåë 4 è 5; 9 óìåíüøèòüíà 1; 6 ìèíóñ 3.
(Ïðîâåðêà ó äîñêè. Â 1983 ãîäó â Óçáåêèñòà-íå áûëà èçäàíà Êðàñíàÿ êíèãà).
Ñîñòàâëåíèå è ðåøåíèå çàäà÷è. âàçå íàõîäÿòñÿ 6 òþëüïàíîâ, ê íèì äîáà-
âèëè åùå 5. Ñêîëüêî âñåãî òþëüïàíîâ ñòàëî ââàçå? (Òþëüïàíû ñäåëàíû èç áóìàãè).
Ê äîñêå âûçûâàþòñÿ 5 ó÷åíèêîâ. Íàãîëîâàõ êîðîíû: «Óñëîâèå»,«Âîïðîñ», «Îáúÿñíåíèå»,«Ðåøåíèå», «Îòâåò».
Êðîññâîðä.
23
Èãðà â øàõìàòû áûëà ïðè-äóìàíà â Èíäèè. Êîãäà öàðüØåðàì ïîçíàêîìèëñÿ ñ íåþ,îí áûë âîñõèùåí îñòðîóìèåìåå ñîçäàòåëÿ è ðàçíîîáðàçè-åì âîçìîæíûõ â íåé êîìáèíà-öèé.
Óçíàâ, ÷òî îíà èçîáðåòåíàîäíèì èç ïîääàííûõ, öàðü ïðèêà-çàë åãî ïîçâàòü, ÷òîáû ëè÷íî íà-ãðàäèòü çà óäà÷íóþ âûäóìêó.
Èçîáðåòàòåëü, åãî çâàëè Ñåòà,ÿâèëñÿ ê òðîíó ïîâåëèòåëÿ.
Ýòî áûë ñêðîìíî îäåòûé ó÷åíûé,ïîëó÷àâøèé ñðåäñòâà ê æèçíèîò ñâîèõ ó÷åíèêîâ.
— ß æåëàþ äîñòîéíî íàãðà-äèòü òåáÿ, Ñåòà, çà ïðåêðàñ-íóþ èãðó, êîòîðóþ òû ïðèäó-ìàë, — ñêàçàë öàðü.
Ìóäðåö ïîêëîíèëñÿ.— ß äîñòàòî÷íî áîãàò, ÷òî-
áû èñïîëíèòü ñàìîå ñìåëîå òâîå
ïîæåëàíèå, — ïðîäîëæàëöàðü. — Íàçîâè íàãðàäó, êî-òîðàÿ òåáÿ óäîâëåòâîðèò, è òûïîëó÷èøü åå.
Ñåòà ìîë÷àë.— Íå ðîáåé, — îáîäðèë åãî
öàðü. — Âûñêàæè ñâîå æåëà-íèå, ÿ íå ïîæàëåþ íè÷åãî, ÷òî-áû èñïîëíèòü åãî.
Êîãäà Ñåòà îáúÿâèë íàêîíåöñâîå æåëàíèå, îí óäèâèë öàðÿ áåñ-ïðèìåðíîé ñêðîìíîñòüþ ñâîåéïðîñüáû.
— Ïîâåëèòåëü, — ñêàçàë Ñåòà,— ïðèêàæè âûäàòü ìíå çà ïåð-âóþ êëåòêó øàõìàòíîé äîñêèîäíî ïøåíè÷íîå çåðíî, çà âòî-ðóþ êëåòêó — äâà çåðíà, çàòðåòüþ — 4, çà ÷åòâåðòóþ — 8,çà ïÿòóþ — 16 çåðåí… è ò.ä.
— Äîâîëüíî, — ñ ðàçäðà-æåíèåì ïðåðâàë åãî öàðü, òû
ïîëó÷èøü ñâîè çåðíà çà âñå 64 êëåò-êè äîñêè ñîãëàñíî òâîåìó æåëàíèþ:çà êàæäóþ âäâîå áîëüøå ïðåäûäó-ùåé. Íî çíàé, ÷òî ïðîñüáà òâîÿ íå-äîñòîéíà ìîåé ùåäðîñòè. Ñëóãè ìîè
âûíåñóò òåáå òâîé ìåøîê ñïøåíèöåé.
Ñåòà óëûáíóëñÿ, ïîêèíóëçàëó è ñòàë äîæèäàòüñÿ ó âî-ðîò äâîðöà. Âå÷åðîì, îòõîäÿêî ñíó, öàðü îñâåäîìèëñÿ,äàâíî ëè Ñåòà ñî ñâîèì ìåø-êîì ïîêèíóë äâîðåö?
— Ïîâåëèòåëü, — îòâåòèëèåìó. — Ìàòåìàòèêè òâîè òðóäÿòñÿáåç óñòàëè è íàäåþòñÿ åùå äî ðàñ-ñâåòà çàêîí÷èòü ïîäñ÷åò.
— Ïî÷åìó ìåäëÿò ñ ýòèì äå-ëîì? — ãíåâíî âîñêëèêíóë öàðü.— Çàâòðà, ïðåæäå ÷åì ÿ ïðîñíóñü,âñå äî ïîñëåäíåãî çåðíà äîëæíîáûòü âûäàíî Ñåòå. ß äâàæäû íåïðèêàçûâàþ.
Óòðîì ñòàðøèíà ïðèäâîðíûõìàòåìàòèêîâ äîëîæèë öàðþ ðå-çóëüòàòû ïîäñ÷åòà.
— Íå â òâîåé âëàñòè, ïîâåëè-òåëü, èñïîëíèòü ïîäîáíûå æåëà-íèÿ. Âî âñåõ àìáàðàõ òâîèõ íåòòàêîãî ÷èñëà çåðåí, êîòîðîå ïî-òðåáîâàë Ñåòà. Íåò åãî è â æèò-íèöàõ öåëîãî öàðñòâà. Íå íàéäåò-ñÿ òàêîãî êîëè÷åñòâà çåðåí íàâñåì ïðîñòðàíñòâå Çåìëè. È åñëèòû æåëàåøü íåïðåìåííî âûäàòüîáåùàííóþ íàãðàäó, ïðåâðàòèòüöàðñòâî â ïàõîòíûå ïîëÿ, ïðèêà-æè ðàñòîïèòü ëüäû è ñíåãà, îñó-øèòü ìîðÿ è âñå ïðîñòðàíñòâîñïëîøü çàñåÿòü ïøåíèöåé. È âñå,÷òî ðîäèòñÿ, îòäàòü Ñåòå. Òîãäàîí ïîëó÷èò ñâîþ íàãðàäó.
Ñ èçóìëåíèåì âíèìàë öàðüñëîâàì ñòàðöà.
— Íàçîâè ìíå ýòî ÷óäîâèùíîå÷èñëî! — âîñêëèêíóë öàðü.
— Âîñåìíàäöàòü êâèíòèëüîíîâ÷åòûðåñòà ñîðîê øåñòü êâàäðèëü-îíîâ ñåìüñîò ñîðîê ÷åòûðå òðèë-ëèîíà ñåìüäåñÿò òðè áèëëèîíàñåìüñîò äåâÿòü ìèëëèîíîâ ïÿòü-ñîò ïÿòüäåñÿò îäíà òûñÿ÷à øåñòü-ñîò ïÿòíàäöàòü, î, ïîâåëèòåëü!
Òàêîâà ëåãåíäà. Äåéñòâèòåëü-íî ëè áûëî òî, ÷òî çäåñü ðàññêà-çàíî, íåèçâåñòíî, íî íàãðàäà, îêîòîðîé ãîâîðèò ïðåäàíèå, äîëæ-íà áûëà âûðàçèòüñÿ èìåííî òà-êèì ÷èñëîì, â ýòîì ìîæåòå óáå-äèòüñÿ ñàìè òåðïåëèâûì ïîäñ÷å-òîì. Äëÿ ýòîãî íóæíî ñëîæèòü ÷èñ-ëà 1, 4, 8 è ò.ä., ðåçóëüòàò 63 óä-âîåíèÿ ïîêàæåò, ñêîëüêî ïðè÷èòà-ëîñü èçîáðåòàòåëþ çà 64 êëåòêèäîñêè.
Åñòü åùå îäíî çàìå÷àòåëüíîåñâîéñòâî ÷èñåë, êîòîðîå ïîçâîëÿ-åò îáëåã÷èòü âû÷èñëåíèÿ: èñêîìàÿñóììà ðàâíà ïðîèçâåäåíèþ 64äâîåê, óìåíüøåííîìó íà 1. Îáðà-çîâàâ èç ìíîæèòåëåé 6 ãðóïï ïî10 äâîåê â êàæäîé è îäíó ãðóïïóèç 4 äâîåê, ïîëó÷èì, ÷òî èñêîìîå÷èñëî ðàâíî: 1024⋅1024⋅1024⋅⋅1024⋅1024⋅1024⋅16-1 = ?
Ïîïðîáóéòå ïîäñ÷èòàòü!
ÏîäãîòîâèëàÞëäóçõîí ÕÎÄÆÀÅÂÀ.
Öåëè:îáðàçîâàòåëüíàÿ: ñîçäàíèå
óñëîâèé äëÿ îñîçíàíèÿ îáó÷àþùè-ìèñÿ öåííîñòè òðóäà, åãî ñîçè-äàòåëüíîé ðîëè â æèçíè ÷åëîâå-êà;
âîñïèòàòåëüíàÿ: âîñïèòàíèåâçàèìîïîìîùè è ñâîåâðåìåííîñ-òè â òðóäå, òðóäîëþáèÿ;
ðàçâèâàþùàÿ: ðàçâèâàòü ïà-ìÿòü, íàâûêè ñàìîñòîÿòåëüíîé ðà-áîòû, ðàñøèðÿòü êðóãîçîð.
Îáîðóäîâàíèå: êîìïüþòåð,ïðåçåíòàöèÿ «Òðóäîì ñëàâåí ÷å-ëîâåê», òàáëè÷êè ñ âûäåðæêàìè èçòîëêîâîãî ñëîâàðÿ, ñ íàçâàíèåìòåìû óðîêà, ýïèãðàôîì, ñòàêàí-÷èêè, ïî÷âà, ñåìåíà, âîäà, ëîïàò-êè, òàáëè÷êè äëÿ àêòèâíîãî çàíÿ-òèÿ, êàðòèíêè ïî òåìå «Òðóä çåì-íîé», âûñòàâêà ïðåäìåòîâ òðóäà.
Ôîðìà ïðîâåäåíèÿ: áåñåäà,àêòèâíîå çàíÿòèå, ðåñóðñíûéêðóã.
Ïîäãîòîâèòåëüíàÿ ðàáîòà ñäåòüìè: ïðåäëîæèòü äåòÿì ïîä-ãîòîâèòü íåáîëüøèå ðàññêàçû,ïðåçåíòàöèè íà òåìó «Ïðîôåññèèíàøèõ ðîäèòåëåé» ïî ïëàíó: ÷åìçàíèìàþòñÿ âàøè ðîäèòåëè íàðàáîòå? êòî îíè ïî ïðîôåññèè?
Õîä êëàññíîãî ÷àñàI. Ïîäãîòîâèòåëüíûé ýòàï.Ïðèñîåäèíåíèå ê òåìå.Ó÷èòåëü: — Ðåáÿòà, óâàæàåìûå
âçðîñëûå, äàâàéòå âìåñòå óëûá-íåìñÿ äîáðîìó ïðàçäíè÷íîìó äíþè ïðîäîëæèì óâëåêàòåëüíîå ïóòå-øåñòâèå.
Öåëåïîëàãàíèå.Ó÷èòåëü: — Ñåãîäíÿ ìû ñ âàìè
ïîãîâîðèì î òðóäå è åãî çíà÷å-íèè â æèçíè ÷åëîâåêà, î êà÷åñòâàõ÷åëîâåêà, öåííîñòÿõ òðóäà.
Ïðîáëåìíàÿ ñèòóàöèÿ.Ó÷èòåëü: — À íà÷àòü ðàçãîâîð
õî÷ó ñ ÷òåíèÿ ïðèò÷è Ê.Óøèíñêîãî«Äâà ïëóãà». Ïîñëóøàéòå åå î÷åíüâíèìàòåëüíî.
Èç îäíîãî è òîãî æå êóñêà æå-ëåçà â îäíîé è òîé æå ìàñòåðñ-êîé áûëè ñäåëàíû äâà ïëóãà. Îäèí
èç íèõ ïîïàë â ðóêè çåìëåäåëüöàè íåìåäëåííî ïîøåë â ðàáîòó, àäðóãîé äîëãî è ñîâåðøåííî áåñ-ïîëåçíî ïðîâàëÿëñÿ â ëàâêå êóï-öà.
×åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ îáàçåìëÿêà îïÿòü âñòðåòèëèñü. Ïëóã,áûâøèé ó çåìëåäåëüöà, áëåñòåë,êàê ñåðåáðî, è áûë åùå ëó÷øå,÷åì â òî âðåìÿ, êîãäà îí âûøåëèç ìàñòåðñêîé, ïëóã æå, ïðîëåæàâ-øèé áåç âñÿêîãî äåëà â ëàâêå, ïî-òåìíåë è ïîêðûëñÿ ðæàâ÷èíîé.
— Ñêàæè, ïîæàëóéñòà, îò÷åãîòû òàê áëåñòèøü? — ñïðîñèë çàð-æàâåâøèé ïëóã ó ñâîåãî ñòàðîãîçíàêîìöà.
— Îò òðóäà, ìîé ìèëûé, — îò-âå÷àë òîò. — À åñëè òû çàðæàâåëè ñäåëàëñÿ õóæå, ÷åì áûë, òî ïî-òîìó, ÷òî âñå ýòî âðåìÿ ïðîëåæàëíà áîêó, íè÷åãî íå äåëàÿ.
Áåñåäà ïî ïðèò÷å (ñîïðîâîæ-äàåòñÿ ñëàéäàìè).
Ó÷èòåëü: — Êàêèì âû óâèäåëèïëóã, êîòîðûé ïîïàë ê çåìëåäåëü-öó?
— Ïî÷åìó ïëóã áëåñòåë, êàê ñå-ðåáðî? (Ïîòîìó ÷òî òðóäèëñÿ, àòðóä óêðàøàåò).
— ×òî ñëó÷èëîñü ñ ïëóãîì, êî-òîðûé ïðîëåæàë áåç äåëà? (Ïî-òåìíåë è ïîêðûëñÿ ðæàâ÷èíîé).
— Êîãî ïîäðàçóìåâàåò Ê.Óøèí-ñêèé, ãîâîðÿ î ïëóãàõ? (Òðóæåíè-êà è ëåíèâîãî ÷åëîâåêà).
— Êàêîé âûâîä ìîæíî ñäåëàòü,ïðîñëóøàâ ïðèò÷ó?
— ×åìó õîòåë íàó÷èòü âàñ àâ-òîð? (Íóæíî òðóäèòüñÿ).
— Íå çðÿ ãîâîðÿò: «Ïîêà æåëå-çî â ðàáîòå, åãî è ðæà (ðæàâ÷è-íà) íå áåðåò».
— Çíà÷èò, äëÿ ÷åãî íóæíî òðó-äèòüñÿ? (×òîáû ñòàòü êðàøå).
Áåñåäà î òðóäå â ñåìüå.Ó÷èòåëü: — Óâàæàåìûå ðîäè-
òåëè, à ÷òî òàêîå òðóä? (Ðàáîòàíà áëàãî).
Ó êàæäîãî ÷åëîâåêà åñòü âðîæ-äåííàÿ ïîòðåáíîñòü â äåéñòâèè,àêòèâíîñòè. È ýòà àêòèâíîñòü äîë-æíà ïðèíîñèòü ïîëüçó.
 Òîëêîâîì ñëîâàðå Ñ.Îæåãî-
âà òàêîå îáúÿñíåíèå: «Òðóä — öå-
ëåñîîáðàçíàÿ äåÿòåëüíîñòü ÷åëî-
âåêà, íàïðàâëåííàÿ íà ñîçäàíèå
ìàòåðèàëüíûõ è äóõîâíûõ öåííî-
ñòåé». (Íà äîñêå).
Óâàæàåìûå ðîäèòåëè, à êîãäà
íóæíî íà÷èíàòü òðóäèòüñÿ? À êàê
âàñ ïðèó÷àëè ê òðóäó? Äåòè, ÿ
çíàþ, ÷òî âàø îñíîâíîé òðóä —
ýòî ó÷åáà. À åñòü ëè ó âàñ äîìà
êàêèå-òî îáÿçàííîñòè? Ïîìîãàåòå
ëè âû ñâîèì ðîäèòåëÿì, áàáóø-
êàì è äåäóøêàì? À êàê òðóäÿòñÿ
â äðóæíîé ñåìüå? Êàê ëåã÷å ïîñò-
ðîèòü äîì: îäíîìó èëè ñîîáùà?
(Îäèí â ïîëå íå âîèí). Â êîëëåê-
òèâíîì òðóäå ÷åëîâåê ìóæàåò êàê
ôèçè÷åñêè, òàê è íðàâñòâåííî. Îò
òðóäà çàâèñèò åãî áëàãîïîëó÷èå.
Î ïðîôåññèÿõ ðîäèòåëåé.
Ó÷èòåëü: — À ÷òî íóæíî äëÿ
òîãî, ÷òîáû õîðîøî òðóäèòüñÿ?
(Íàó÷èòüñÿ õîðîøî âûïîëíÿòü
ñâîþ ðàáîòó).
— À ÷òî äëÿ ýòîãî íóæíî? (Ïî-
ëó÷èòü ïðîôåññèþ).
— À ÷òî òàêîå ïðîôåññèÿ? (Îï-
ðåäåëåííûé âèä äåÿòåëüíîñòè).
— «Îñíîâíîé ðîä çàíÿòèé, òðó-
äîâîé äåÿòåëüíîñòè», — ñêàçàíî
â Òîëêîâîì ñëîâàðå Ñ.Îæåãîâà.
(Íà äîñêå).
— Äåòè, à ÷òî âû çíàåòå î ïðî-
ôåññèÿõ ñâîèõ ðîäèòåëåé? (Îòâå-
òû äåòåé).
Î áóäóùèõ ïðîôåññèÿõ.
Ó÷èòåëü: — Íåçàìåòíî ïðîëå-
òÿò ãîäû, è âû áóäåòå âûáèðàòü
ïðîôåññèþ.
Êåì õîòèòå ñòàòü âû, äåòè?
Ïîñêîðåå íàì îòâåòüòå!
1-é ó÷åíèê:
ß õî÷ó øîôåðîì áûòü,
Ãðóçû ðàçíûå âîçèòü.
2-é ó÷åíèê:
ß ìå÷òàþ î áàëåòå,
Ëó÷øå íåò åãî íà ñâåòå.
24
25
3-é ó÷åíèê:
ß õî÷ó âðà÷îì ñòàòü êëàññíûì,
Áóäó âñåõ ëå÷èòü ëåêàðñòâîì.
Î÷åíü âêóñíûì, êàê êîíôåòà,
Ñúåë åãî — áîëåçíåé íåòó!
4-é ó÷åíèê:
 êðàñêàõ ÿ äóøè íå ÷àþ,
Ñòàòü õóäîæíèêîì ìå÷òàþ.
Çàêàæèòå ìíå ïîðòðåò,
Ñïðàâëþñü ÿ, ñîìíåíèé íåò!
5-é ó÷åíèê:
Âû ñî ìíîé, äðóçüÿ, íå ñïîðü-
òå,
ß õî÷ó ñòàòü ïåðâûì â ñïîðòå,
Øàéáó ìíå çàáèòü — ïóñòÿê,
ß èãðàþ çà «Ñïàðòàê»!
6-é ó÷åíèê:
ß õî÷ó ñòàòü ïèàíèñòêîé,
Çàìå÷àòåëüíîé àðòèñòêîé.
Ìóçûêà ñî ìíîþ ñ äåòñòâà,
ß ëþáëþ åå âñåì ñåðäöåì.
7-é ó÷åíèê:
ß ìå÷òàþ ñòàòü ñêîðåé
Âîñïèòàòåëåì äåòåé.
Ñ íèìè ïåòü, ãóëÿòü, èãðàòü,
Äíè ðîæäåíüÿ îòìå÷àòü.
8-é ó÷åíèê:
Âñå ïðîôåññèè ïðåêðàñíû,
Âñå ïðîôåññèè âàæíû.
Çíàåì ìû, ÷òî íàøè ðóêè
Áóäóò Ðîäèíå íóæíû!
Äåòè, êàêàÿ æå ïðîôåññèÿ ñà-
ìàÿ âàæíàÿ? (Âñå âàæíû). Ïðà-
âèëüíî! ß âåðþ â òî, ÷òî âàø òðóä
áóäåò ïðèíîñèòü äîáðî è ðàäîñòü.
II. Îñíîâíîé ýòàï.
Ó÷èòåëü: — Ðåáÿòà, ïðåæäå
÷åì çàäàòü ñëåäóþùèé âîïðîñ, ÿ
ïðåäëàãàþ âàì îòãàäàòü çàãàäêè.
Îé òû äîáðûé ìîëîäåö,
Çàõðîìàë ìîé æåðåáåö.
Òû ïîäêóé åãî îïÿòü!
Îò÷åãî æ íå ïîäêîâàòü?
Âîò ãâîçäü, âîò ïîäêîâà.
Ðàç-äâà è ãîòîâî.
(Êóçíåö).
Çàíÿò âàæíîé îí ðàáîòîé:
Óðîæàé — åãî çàáîòà,
×òîá ñóìåëè óðîäèòüñÿ
Ðîæü, îâåñ èëè ïøåíèöà.
(Àãðîíîì).
Îí áðåâíî îòåøåò ëîâêî,
Ñòåíû ñäåëàåò, íàâåñ.
Ó íåãî ñìîëîé ñïåöîâêà,
Êàê ñîñíîâûé ïàõíåò ëåñ.
(Ïëîòíèê).
Êîç, êîðîâ çîâåò, ñêëèêàåò,
 ñâîé âèòîé ðîæîê èãðàåò.
(Ïàñòóõ).
Ëåòàþò ïàëüöû ïòèöàìè —
Ïîòîê ñòðóèòñÿ ñèòöåâûé.
Ëåòàþò ïàëüöû ï÷åëêàìè —
Ïîòîê ñòðóèòñÿ øåëêîâûé.
(Òêà÷èõà).
Åå äàâíî áóðåíêè çíàþò,
Âñåãäà ìû÷àíèåì âñòðå÷àþò,
È çà åå íåëåãêèé òðóä
Âñå ìîëîêî åé îòäàþò.
(Äîÿðêà).
Ó÷èòåëü: — ×åé òðóä ñòàë îñ-
íîâîé ìíîãèõ ïðîôåññèé? Êàê æå
íàçûâàåòñÿ òðóä ýòèõ ëþäåé?
(Òðóä çåìíîé). Ïåðå÷èñëèòå, ïî-
æàëóéñòà, åùå ðàç îñíîâíûõ ïðåä-
ñòàâèòåëåé òðóäà çåìíîãî. (Äå-
ìîíñòðàöèÿ ñëàéäîâ). Ïîñìîòðè-
òå íà êàðòèíêè. Îíè âàì ïîìîãóò
óâèäåòü, êàê òðóäèëèñü ýòè ëþäè.
Îáðàòèòå âíèìàíèå íà íàøó âûñ-
òàâêó. Ðàññêàæèòå, èçäåëèÿ êàêèõ
ìàñòåðîâ âû óâèäåëè? Â íàøå
âðåìÿ ýòè çàìå÷àòåëüíûå ðåìåñ-
ëà, êîòîðûìè çàíèìàëèñü íàøè
ïðåäêè, ïðîäîëæàþò ðàçâèâàòüñÿ.
Êàê è ìíîãî âåêîâ íàçàä, èçãî-
òàâëèâàåòñÿ ãëèíÿíàÿ ïîñóäà, ðà-
äóåò ãëàç óäîáíàÿ íàðÿäíàÿ íà-
öèîíàëüíàÿ îäåæäà.
Âñå ýòî — ïëîäû òðóäà çåìíî-
ãî.
Àêòèâíîå çàíÿòèå. Ðàáîòà â
ãðóïïàõ.
Ó÷èòåëü: — Äåòè, êàêîâû îñ-
íîâíûå êà÷åñòâà ÷åëîâåêà, çàíÿ-
òîãî òðóäîì? Êàêèì îí äîëæåí
áûòü? Ïîäóìàéòå ñíà÷àëà ñàìî-
ñòîÿòåëüíî, ïîòîì ïîñîâåòóéòåñü
äðóã ñ äðóãîì. Îòìåòüòå òîëüêî
òå ñëîâà â êàðòî÷êàõ, êîòîðûå îò-
ðàæàþò ñóùíîñòü ÷åëîâå÷åñêîãî
òðóäà: òðóäîëþáèå, ÷åñòíîñòü,
âçàèìîïîìîùü, ëåíü, äîáðîñîâå-
ñòíîñòü, ñèëà, ïîðÿäîê, ëîâêîñòü,
ðàâíîäóøèå, òåðïåíèå.
(Îòâå÷àþò ïðåäñòàâèòåëè
ãðóïï).
Áëàãîäàðíîñòü ðîäèòåëÿì.
Ó÷èòåëü: — Äåòè, à êàê âû ñ÷è-
òàåòå, îáëàäàþò ëè òàêèìè æå êà-
÷åñòâàìè âàøè ðîäèòåëè? À âû
áëàãîäàðíû ðîäèòåëÿì çà èõ
òðóä? Ñêàæèòå èì ñëîâà áëàãî-
äàðíîñòè. (ß áëàãîäàðåí ñâîèì
ðîäèòåëÿì çà òî, ÷òî îíè òðóäÿò-
ñÿ, ÷òîáû ó ìåíÿ áûëî âñå íåîá-
õîäèìîå äëÿ æèçíè).
Àêòèâíîå çàíÿòèå «Ñåìåíà
äîáðà». Ðàáîòà â ãðóïïàõ.
Ó÷èòåëü: — Äåòè, ÷òîáû ëþ-
áàÿ ðàáîòà ñïîðè-
ëàñü, êàêèì ÷åëî-
âåêîì íóæíî áûòü? (Òðóäîëþáè-
âûì).
Âàì è âàøèì ðîäèòåëÿì ïðåä-
ëàãàþ ïîñàäèòü â íàøåì êëàññå
ñåìåíà äîáðà ñâîèìè ðóêàìè è
ïðîñëåäèòü çà òåì, êàê îíè áóäóò
ïðîðàñòàòü è êàêèå äàäóò ïëîäû.
(Íà ñòîëàõ áàíî÷êè ñ çåìëåé, ñòà-
êàí÷èêè, ëîïàòêè, âîäà, ñåìåíà).
Âû çíàåòå ìíîãî ïîñëîâèö î
òðóäå. Âûáåðèòå îäíó, êîòîðàÿ
ïîäõîäèò ïî ñìûñëó ê âàøåé ðà-
áîòå.
Ðåñóðñíûé êðóã «×òî öåíèëè
ïðàäåäû è ÷òî öåíèì ìû â òðóäå
çåìíîì?»
Ó÷èòåëü: — Äåòè,
ïðîøëî ìíîãî âðå-
ìåíè ñ òåõ ïîð, êàê ÷åëîâåê íà-
ó÷èëñÿ òðóäèòüñÿ. Íî öåííîñòè
òðóäà íå èçìåíèëèñü.
×òî æå öåíèëè ïðàäåäû è ÷òî
öåíèì ìû â òðóäå çåìíîì? (Âçà-
èìîïîíèìàíèå, âçàèìîâûðó÷êó,
äîáðîòó, ëîâêîñòü, óìåíèå, òåðïå-
íèå, íàáëþäàòåëüíîñòü).
Äà, ýòî îñíîâíûå öåííîñòè òðó-
äà çåìíîãî. È êàê îòìåòèë çàìå-
÷àòåëüíûé áàñíîïèñåö È.Êðûëîâ,
îò òðóäà äîëæíà áûòü ïîëüçà.
III. Çàêëþ÷èòåëüíàÿ ÷àñòü.
Ó÷èòåëü: — Ðåáÿòà, êàêîâà
òåìà íàøåãî êëàññíîãî ÷àñà? (Òðó-
äîì ñëàâåí ÷åëîâåê).
Ïî÷åìó òàê ãîâî-
ðÿò? ×òî âû õîòåëè
áû ïîñîâåòîâàòü ñâîèì îäíî-
êëàññíèêàì ïîñëå íàøåãî êëàññ-
íîãî ÷àñà? Ìíå õî÷åòñÿ âàì ïîæå-
ëàòü, ÷òîáû âàøè ðóêè áûëè óìå-
ëûìè, òðóäîëþáèâûìè, à ñåðäöå
— äîáðûì è óìíûì. À ðîäèòåëÿì
õî÷åòñÿ íàïîìíèòü ñëîâà Ê.Óøèí-
ñêîãî: «Âîñïèòûâàòü äåòåé íàäî
íå äëÿ ñ÷àñòüÿ, à äëÿ òðóäà — ýòî
è ïðèíåñåò èì ñ÷àñòüå».
Â.ÁÀÉÌÓÕÀÍÎÂÀ,ó÷èòåëü íà÷àëüíûõ êëàññîâ
øêîëû ¹ 2Òàõòàêóïûðñêîãî ðàéîíà
Ðåñïóáëèêè Êàðàêàëïàêñòàí.
26
Òåìà óðîêà: «Æàíðû èçîáðà-
çèòåëüíîãî èñêóññòâà. Ïåéçàæ».
Öåëè:
îáðàçîâàòåëüíàÿ: ðàçâèòèå
ïåðâè÷íûõ ïðåäñòàâëåíèé îá
èçîáðàçèòåëüíîì èñêóññòâå, î åãî
æàíðàõ;
âîñïèòàòåëüíàÿ: âîñïèòàòü
óâàæèòåëüíîå îòíîøåíèå ê ïðèðî-
äå, ðàñêðûòü çíà÷èìîñòü åå â æèç-
íè ÷åëîâåêà, âçàèìîîòíîøåíèÿ ÷å-
ëîâåêà è ïðèðîäû, âëèÿíèå ÷åëîâå-
êà íà ïðèðîäó, óìåíèå âèäåòü êðà-
ñîòó ðîäíîé ïðèðîäû â ïðîèçâåäå-
íèÿõ ðàçíûõ âèäîâ èñêóññòâà;
ðàçâèâàþùàÿ: ðàçâèòèå õóäî-
æåñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ, çðèòåëü-
íîé ïàìÿòè, ýìîöèîíàëüíî-îáðàç-
íîé ñôåðû, ðàñøèðåíèå îïûòà îá-
ùåíèÿ ñ ïðîèçâåäåíèÿìè èñêóñ-
ñòâà.
Òèï óðîêà: èçó÷åíèå íîâîé
òåìû.
Ìåòîä: êîìáèíèðîâàííûé.
Îáîðóäîâàíèå: êîìïüþòåð,
âèäåîçàïèñü «Åñëè âèäèøü íà
êàðòèíå...», èçîáðàæåíèÿ êàðòèí
õóäîæíèêîâ, àóäèîçàïèñü «Âðåìå-
íà ãîäà» Ï.×àéêîâñêîãî.
Õîä óðîêà
I. Îðãàíèçàöèîííûé ìî-
ìåíò.
Ïðîçâåíåë è ñìîëê çâîíîê,
Íà÷èíàåòñÿ óðîê.
Ìû çà ïàðòó òèõî ñåëè
È íà äîñêó ïîñìîòðåëè.
II. Ñîîáùåíèå òåìû.
Ó÷èòåëü: — Ñåãîäíÿ íà óðîêå
ìû ïîçíàêîìèìñÿ ñ æàíðàìè
èçîáðàçèòåëüíîãî èñêóññòâà.
Ïðåäëàãàþ âàì ïîñìîòðåòü ìó-
ëüòôèëüì, èç êîòîðîãî âû óçíàå-
òå, êàêèå æàíðû åñòü â æèâîïèñè.
Ñìîòðèòå âíèìàòåëüíî, ïîòîì îò-
âåòèòå íà ìîè âîïðîñû (ïðîñìîòð
ìóëüòôèëüìà «Åñëè âèäèøü íà
êàðòèíå...»)
— Êàêèå æàíðû èçîáðàçèòåëü-
íîãî èñêóññòâà âû óçíàëè? (Ïåé-
çàæ, íàòþðìîðò, ïîðòðåò).
— Êòî çàïîìíèë, ÷òî èçîáðà-
æàåò õóäîæíèê â êàæäîì æàíðå?
— Ñåãîäíÿ íà óðîêå ìû ïîä-
ðîáíåå ïîãîâîðèì î òàêîì æàíðå,
êàê ïåéçàæ. «Ïåéçàæ» â ïåðåâîäå
ñ ôðàíöóçñêîãî îçíà÷àåò «ïðèðî-
äà». Ýòî îäèí èç íàèáîëåå ëþáè-
ìûõ õóäîæíèêàìè è çðèòåëÿìè
æàíðîâ æèâîïèñè.
Õóäîæíèêè íàõîäÿò â ïðèðîäåîòðàæåíèå ñâîèõ ÷óâñòâ, ìûñëåéè ïåðåæèâàíèé: ðàäîñòè, ãðóñòè,íåæíîñòè, òðåâîãè è îæèäàíèÿ.Âñå ýòî îíè âûðàæàþò â ñâîèõêàðòèíàõ.
Ïðèðîäà êðàñèâà â ëþáîå âðå-ìÿ ãîäà. È êàæäûé õóäîæíèê âè-äèò è ëþáèò åå ïî-ñâîåìó. Êòî-òî÷àùå ðèñóåò îñåíü, êòî-òî çèìó, àåñòü õóäîæíèêè, êîòîðûå èçîáðà-æàþò ïðèðîäó â ëþáîå âðåìÿãîäà.
À òåïåðü âçãëÿíåì íà êàðòèíûèçâåñòíûõ õóäîæíèêîâ.
Ïîñìîòðèòå íà êàðòèíó âåëè-êîãî ðóññêîãî õóäîæíèêà È.Ëåâè-òàíà «Ìàðò».
Õîòÿ íà êàðòèíå ïðèñóòñòâó-þò õîëîäíûå öâåòà, âñÿ îíà êàêáû ïðîíèçàíà òåïëûìè òîíàìè:æåëòûì, çîëîòèñòûì, ðîçîâàòûì,ãîëóáûì. Ñîëíå÷íûé ñâåò âåçäå— íà ñòåíàõ äîìà, ñòâîëàõ ìîëî-äûõ áåðåçîê, òîíåíüêèõ âåòî÷êàõòîïîëåé.
Ïîñìîòðèòå åùå íà îäíó êàð-òèíó È.Ëåâèòàíà — «Çîëîòàÿîñåíü».
×òî âû âèäèòå íà íåé? Êàêèåöâåòà èñïîëüçîâàë õóäîæíèê âñâîåé ðàáîòå?
Îñåíü áûëà ëþáèìåéøèì âðå-ìåíåì ãîäà äëÿ È.Ëåâèòàíà, è îíïîñâÿòèë åé áîëåå ñîòíè êàðòèí.
27
Êàðòèíà ïðîíèçàíà îñåííèì áîä-ðÿùèì âîçäóõîì, íà ðåäêîñòü ïðî-çðà÷íûì. Î÷åðòàíèÿ ïîëåé, ïîñò-ðîåê, äàëüíåãî ëåñà î÷åíü ÷åòêè èÿñíû.
Ñåãîäíÿ, ðåáÿòà, ìû òîæå ñâàìè áóäåì íàñòîÿùèìè õóäîæíè-êàìè. À ðèñîâàòü ìû áóäåì îñåí-íèé ïåéçàæ. ×òîáû âñïîìíèòü, êàêæå ïðåêðàñíî ýòî âðåìÿ ãîäà, ïî-ñìîòðèì âèäåî «Îñåíü».
Ýëåêòðîííàÿ ôèçìèíóòêà.«Ëåñíàÿ ôèçìèíóòêà».
Ïîðÿäîê âûïîëíåíèÿ ðàáîòû:à) óñòíîå ðèñîâàíèå;á) ïðèãîòîâèëè êðàñêè è êèñòè
äëÿ ðèñîâàíèÿ;â) ïðèñòóïèëè ê ðàáîòå.III. Ïðàêòè÷åñêàÿ ðàáîòà ó÷à-
ùèõñÿ.Ó÷èòåëü: — Ïåðåä âàìè ñòèõîò-
âîðåíèå, êîòîðîå âàì ïîäñêàæåò,÷òî ìîæíî íàðèñîâàòü (äåòè ÷èòà-þò).
Åñëè âèäèøü íà êàðòèíåÍàðèñîâàíà ðåêà,Èëè åëü è áåëûé èíåé,Èëè ñàä è îáëàêà,Èëè ñíåæíàÿ ðàâíèíà,Èëè ïîëå è øàëàø, —Îáÿçàòåëüíî êàðòèíàÍàçûâàåòñÿ ïåéçàæ.
(Àëåêñàíäð Êóøíåð).Ìîæíî äåòÿì ïîñìîòðåòü â îêíî
è ïîáåñåäîâàòü íà òåìó «Ïåéçàæ»(÷òî ìû âèäèì? êàêîå âðåìÿ ãîäà?îïèøèòå äåðåâüÿ, íåáî, êàêîå îíî?÷òî âèäíî èçäàëåêà?)
IV. Ñàìîñòîÿòåëüíàÿ ðàáîòàó÷àùèõñÿ.
Ó÷èòåëü: — Ïðèðîäà âäîõíîâ-ëÿëà íà òâîð÷åñòâî íå òîëüêî õó-äîæíèêîâ, ïîýòîâ, íî è êîìïîçèòî-ðîâ.
Ïåòð Èëüè÷ ×àéêîâñêèé íàïèñàëöåëûé öèêë ïðîèçâåäåíèé, êîòî-ðûé íàçâàë «Âðåìåíà ãîäà». Ìûïðîñëóøàåì ñ âàìè ïðîèçâåäåíèå,êîòîðîå íàçûâàåòñÿ «Îñåíü». Ïóñòüýòà ìåëîäèÿ ïîìîæåò âàì â ñîçäà-íèè âàøèõ ïåéçàæåé.
Âêëþ÷àåì àóäèî êàê ôîí óðîêà(çâó÷èò ìóçûêà).
V. Ïîäâåäåíèå èòîãîâ. Îöå-íèâàíèå ó÷àùèõñÿ.
— ×òî íîâîãî óçíàëè íà óðîêå?— Î êàêèõ æàíðàõ èçîáðàçè-
òåëüíîãî èñêóññòâà âû óçíàëè?Âûñòàâêà ðàáîò ó÷àùèõñÿ ïðî-
âîäèòñÿ â âèäå ïðîñìîòðà ðèñóí-êîâ íà ýêðàíå.
VI.Äîìàøíåå çàäàíèå. Çà-âåðøèòü íà÷àòóþ íà óðîêå ðàáîòó
— ïåéçàæ.
Î.ÊÎÒÎÂÀ,ó÷èòåëü íà÷àëüíûõ êëàññîâ
øêîëû ¹ 30 ãîðîäà Áóõàðû.
 íàøåé ñòðàíå áîëüøîå âíèìà-íèå óäåëÿåòñÿ ðàçâèòèþ ãàðìîíè÷íîðàçâèòîãî ìîëîäîãî ïîêîëåíèÿ è ïî-âûøåíèþ êà÷åñòâà îáðàçîâàíèÿ. Áëà-ãîäàðÿ ðåàëèçàöèè Íàöèîíàëüíîéïðîãðàììû ïî ïîäãîòîâêå êàäðîâ, ñå-ãîäíÿ ìû ñ ãîðäîñòüþ ìîæåì ãîâîðèòüî ðåçóëüòàòàõ óæå çíàìåíèòîé âî âñåììèðå «óçáåêñêîé ìîäåëè» îáðàçîâà-íèÿ. Íàøà ìîëîäåæü äîñòîéíî âûñòó-ïàåò íà ìåæäóíàðîäíîé àðåíå è óäèâ-ëÿåò âñåõ ñâîèìè ïîáåäàìè íà ïðåä-ìåòíûõ îëèìïèàäàõ, ìóçûêàëüíûõ ôå-ñòèâàëÿõ, à òàêæå â ñïîðòå.
Ïåäàãîãè÷åñêèé êîëëåêòèâ íàøåéøêîëû åæåäíåâíûì êðîïîòëèâûì òðó-äîì âíîñèò âåñîìûé âêëàä â ýòî áëà-ãîðîäíîå äåëî.
Åñòü òàêèå ëþäè, êîòîðûå íåçàìåò-íî äëÿ îñòàëüíûõ ñâîåé òàêòè÷íîñòüþ,óòîí÷åííîñòüþ õàðàêòåðà, îáëàäàÿ âû-ñîêîé êóëüòóðîé îáùåíèÿ, ñòàíîâÿòñÿíåçàìåíèìûìè, òàêèìè ðîäíûìè, êà-æåòñÿ, ÷òî âåê âìåñòå ðàáîòàåøü. Òàêãîâîðÿò è îá ó÷èòåëå ðèñîâàíèÿ Âèê-òîðèè Âèêòîðîâíå Êîðîòêîâîé, êîòî-ðàÿ ñòàëà âîèñòèíó «äóøîé êîëëåêòè-âà». Ýòî ÷åëîâåê, âëþáëåííûé â ñâîþïðîôåññèþ, ìàñòåð ñâîåãî äåëà, ñ äîá-ðûì ñåðäöåì è «çîëîòûìè» ðóêàìè, àýòî ãëàâíîå â åå ïðåäìåòå.
Èíòåðåñíî íàáëþäàòü, êîãäà ó ó÷è-òåëÿ íà óðîêå ñëîâíî ïî ìàíîâåíèþâîëøåáíîé ïàëî÷êè âîçíèêàåò íà äîñ-
êå êðàñî÷íûé ïàâëèí, êàæäàÿ
äåòàëü, êàæäîå ïåðûøêî êîòîðîãî ÿâ-ëÿåòñÿ ðåçóëüòàòîì òðóäà åå ó÷åíè-êîâ. Ñêàçî÷íàÿ ìóçûêà è ëåãåíäà, ðàñ-ñêàçàííàÿ ó÷èòåëåì, çàâîðàæèâàþò, èäåòè îùóùàþò ñåáÿ íàñòîÿùèìè õó-äîæíèêàìè, èëëþñòðèðóþùèìè åå. Íèîäèí ðåáåíîê íå îñòàåòñÿ íà óðîêåáåç åå âíèìàíèÿ. Îíà óñïåâàåò îêà-çûâàòü èíäèâèäóàëüíóþ ïîìîùü êàæ-äîìó, íå íàðóøàÿ ñàìîãî ïðîöåññàòâîð÷åñòâà. Ïîýòîìó íàøè ðåáÿòà ñ íå-òåðïåíèåì æäóò óðîêè ðèñîâàíèÿ, è ñîãðîìíûì óäîâîëüñòâèåì ïîñåùàþò èõ.
Íà òåìàòè÷åñêèõ êîíêóðñàõ, ïîñâÿ-ùåííûõ çíàìåíàòåëüíûì äàòàì Óçáå-êèñòàíà, ó÷èòåëü ïðèâèâàåò äåòÿì ëþ-áîâü ê Ðîäèíå, óâàæåíèå ê ïàìÿòè âå-ëèêèõ ïðåäêîâ è íàöèîíàëüíûì òðà-äèöèÿì.
Ëè÷íûì äîñòèæåíèåì Â.Êîðîòêîâîéâ ýòîì ãîäó ñòàëî ó÷àñòèå â êîíêóðñå«Ëó÷øèé ó÷èòåëü-ïðåäìåòíèê ãîäà»,ãäå îíà çàíÿëà 1-å ìåñòî íà ãîðîäñ-êîì è 2-å — íà îáëàñòíîì ýòàïàõ.
Ñïðàâåäëèâî ñêàçàíî, ÷òî ïèñàòåëüæèâåò â ñâîèõ ïðîèçâåäåíèÿõ, õóäîæ-íèê — â êàðòèíàõ, à õîðîøèé ó÷èòåëü— â ìûñëÿõ è ïîñòóïêàõ ñâîèõ ó÷åíè-êîâ.
Æåëàåì Âèêòîðèè Âèêòîðîâíåòâîð÷åñêèõ óñïåõîâ, è ïóñòü âñåãäà ååîêðóæàþò ñèÿþùèå ãëàçà ëþáÿùèõ ìà-ëåíüêèõ ó÷åíèêîâ, â êîòîðûõ îíà ñìîã-ëà ðàçáóäèòü ëþáîâü ê èñêóññòâó.
Ä.ÀÑÒÀÍÎÂÀ,ó÷èòåëü íà÷àëüíûõ êëàññîâ
ÃÑÎØ ¹ 1 ã. ÇàðàôøàíàÍàâîèéñêîé îáëàñòè.
 ïîëîæåíèè ñòîÿÂñòàíüòå ïðÿìî, ïîäíèìèòå ðóêè
ââåðõ, ïîòÿíèòåñü, íàñêîëüêî ýòî âîç-ìîæíî, è ñäåëàéòå ãëóáîêèé âäîõ. Çà-òåì ñîãíèòå íîãè â êîëåíÿõ: îïóñòèòåêîðïóñ âïåðåä-âíèç è ñäåëàéòå ãëó-áîêèé âûäîõ.
 ïîëîæåíèè ñòîÿ ñ ðóêàìèíà ïîÿñå
Íîãè ñëåãêà ðàññòàâüòå â ñòîðîíû,ðóêè ïîëîæèòå íà ïîÿñ, íàêëîíèòåñü âëåâóþ ñòîðîíó. Ïðàâûé áîê ðàñòÿãèâà-åòñÿ, êàê ãàðìîøêà, ïðîèñõîäèò âû-äîõ. Çàòåì âûïðÿìèòåñü è ñäåëàéòåâäîõ. Ïîñëå ýòîãî ñäåëàéòå íàêëîí âïðàâóþ ñòîðîíó. Òåïåðü ëåâûé áîê ðà-
ñòÿíóëñÿ, êàê ãàðìîøêà. Âûïðÿìèòåñüè ñäåëàéòå ãëóáîêèé âûäîõ.
 ïîëîæåíèè ñèäÿ ïî-òóðåöêèÑÿäüòå, ñêðåñòèâ íîãè ïî-òóðåöêè,
ïîëîæèòå ðóêè íà çàòûëîê, ãðóäü ðàñ-ïðÿìèòå. Îòêèíüòå ãîëîâó íàçàä è ñäå-ëàéòå ãëóáîêèé âäîõ, çàòåì íàêëîíèòåâ å ð õ í þ þ÷àñòü òåëàâïåðåä èñäåëàéòå âû-äîõ.
 ïîëîæåíèè ñèäÿ ïî-òóðåöêè ñ íàêëîíàìè
Ïîëîæèòå ðóêè íà çàòûëîê èíàêëîíèòåñü â ïðàâóþ ñòîðîíó. Âûï-ðÿìèòåñü è ñäåëàéòå âäîõ. Çàòåì íà-êëîíèòåñü â ëåâóþ ñòîðîíó è ñíîâàâûïðÿìèòåñü.
(Ïðîäîëæåíèå ñëåäóåò).
28
Darsning maqsadlari:ta’limiy: qog‘ozdan oqqush shaklini yasash haqida tushuncha berish,
shakllarni joylashtirish, andozalash, ish qurollaridan to‘g‘ri foydalanishgao‘rgatish;
tarbiyaviy: o‘quvchilarni ona Vatan va tabiatni asrab-avaylash, qushlarga g‘amxo‘r bo‘lish, mehnatsevarlik,xushmuomalalik, insonlar mehnatini qadrlashga o‘rgatish;
rivojlantiruvchi: o‘quvchilarning qog‘ozdan turliqushlar shaklini yasash orqali qirqish, buklash, yelimlashmalakalarini, mustaqil va mantiqiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish.Dars turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.Dars metodi: suhbat, savol-javob, guruhlarda ishlash.Dars jihozi: darslik, kompyuter, qushlar ovozi yozilgan audiotasma, qushlar
rasmi, A-4 formatdagi oq qog‘oz, yelim, qaychi, karton.Darsning borishi
I. Tashkiliy qism.O‘quvchilar bilan salomlashilib, darsga tayyorligi tekshiriladi. Navbatchi
axboroti orqali davomat aniqlanadi.II. O‘tilgan mavzuni so‘rab, baholash.O‘qituvchi: — O‘tgan darsda uyga qanday vazifa berilgan edi?O‘quvchilar: — Mehnat darsidan uyga vazifa uchuvchi planer shaklini yasash
berilgan. (Darslikda berilgan uchuvchi planer shaklini namunali bajargano‘quvchilar 1 balldan, o‘zlari mavzu asosida qo‘shimcha ravishda ijodiy buyumyasagan o‘quvchilar 2 balldan baholanadi).
O‘quvchilar o‘tilgan mavzular bo‘yicha test savollariga javob beradilar.1. Mehnat darsida foydalaniladigan ish qurollari qaysi?a) ketmon, kitob, qaychib) qaychi, yelim, qog‘oz, plastilind) ruchka, daftar, kitob2. Hozirgi kunda kashtachilik kasbi bilan asosan kimlar shug‘ullanadi?a) ayollar b) erkaklar d) ayollar va erkaklar3. Applikatsiya usuli nima?a) naqsh chizish b) qirqib yopishtirish d) rasmni bo‘yash4. Kulolchilik kasbida asosan qanday materiallardan foydalaniladi?
a) sement b) albaster d) loy5. Gazlama turlari necha xil?
a) tabiiy, kimyoviy b) tabiiy, sun’iy d) rezinali, tabiiy6. Archa shaklini yasashda qanday shakllardan foydalaniladi?a)b)
d)7. Gulning yaxshi parvarishi nimalarga bog‘liq?
a) suvga, havoga b) tuproqqa, suvga d) iqlimga, suvga, tuproqqa8. Xatcho‘p nimalardan tayyorlanadi?a) temirdan, ipdan b) plastilindan, ipdan d) qog‘ozdan, ipdan9. Zanjir chokidan nimalarni tikishda foydalaniladi?a) gilam to‘qishda b) atlas to‘qishda d) kashta tikishda10. Kashtachilikda qaysi chok turlaridan foydalaniladi?a) to‘g‘ri chok, zanjir chok b) mashina chokd) to‘g‘ri chok, zanjir chok, mashina chokO‘qituvchi o‘quvchilarga o‘quv qurollari haqida topishmoqlar aytadi
va javobini aniqlaydi. 1. Ushlasam qo‘lga,
Tushadi yo‘lga. (Qalam)
29
2. Qo‘l bilan ekiladi, Og‘iz bilan yig‘iladi.
3. Bir chuqurda, ming chuqur, Chuqurni igna cho‘qir.
4. Ongimizga nur sochar, Sirlar eshigin ochar.
5. O‘zi bir qarich, Soqoli qirq qarich.
6. Ikki botir qilichlashar.
7. Borar bir, kelar bir, Baribir qo‘shig‘i: «g‘ir-g‘ir».
8. Taq-taq etadi, Taqillab ketadi.
9. O‘rtog‘im — ruchka, qalam, Bir chiziq, katta dalam.
10. Yozib umrin tugatar, Serharakat shu qadar.
(Topishmoqlarning javobini to‘g‘ritopgan o‘quvchi rag‘batlantiribboriladi).
Yangi mavzuga tushintirishdanoldin savol-javob o‘tkaziladi.
O‘qituvchi: — Bahor kelishi bilano‘lkamizga qaysi qushlar birinchiuchib keladi?
O‘quvchi: — O‘lkamizga birinchibo‘lib qaldirg‘och va jiblajibon uchibkeladi.
O‘qituvchi: — Oxiri qaysi qushuchib keladi?
O‘quvchi: — Bulbul aprel oyiningoxiri, may oyining boshida uchibkeladi.
O‘qituvchi: — Qushlarningqanday foydali tomonlari bor?
O‘quvchi: — Qushlar zararlihasharotlarni qirishda yordam beradi.
III. Yangi mavzu bayoni.Audiotasmada qushlar xonishi
yangraydi. O‘qituvchi qushlar haqidama’lumot keltiradi.
O‘qituvchi: — Qushlar ikkiguruhga bo‘linadi:
1. Donxo‘r qushlar: kabutar,musicha, chumchuq va boshqalar.
2. Yirtqich qushlar: burgut,yapaloqqush, lochin, boyo‘g‘li.
Qaldirg‘och yoz bo‘yi millionlabhasharotni yeydi. Kakku boshqaqushlar yeya olmaydigan ming tukliqurtni yeydi. Yapaloqqush bir yildamingta sichqonni yeb, 1 tonna donnisaqlab qoladi. Oqqushlar yirikqushlardan hisoblanib, juda go‘zalbo‘lgani uchun qushlar malikasi debta’riflanadi.
Oqqushlar suv havzalarida,botqoqliklarda yashaydi. Suv vaquruqlikda yashaydigan hasharotlar,baliq, baqa, ilon, mollyuska, suvqirg‘og‘ida o‘sadigan o‘tlarning yashilqismi bilan oziqlanadi. Oyoqlaripardali bo‘lgani bois suvda yaxshi
suzadi. Ular uzoq masofaga uchaoladi. Oqqushlar ikki yoki to‘rttatuxum qo‘yib jo‘ja ochadi. Ular hayotidavomida juft bo‘lib yashaydi vasadoqat, go‘zallik timsoli sifatidata’riflanadi. O‘lkamizdan oqqushlar suvhavzalarida oziqlanish, dam olishuchun qo‘nib o‘tadi.
O‘qituvchi: — Bugun biz siz bilanoqqush shaklini yasashni bilib olamiz.Buning uchun qog‘ozni kvadratshaklida qirqamiz.
O‘quvchilarga darslikdagi mavzuyuzasidan oqqush shaklining qandayyasalishi qog‘ozni buklash usuliyordamida ko‘rsatib beriladi.
IV. Yangi mavzuni mustah-kamlash.
O‘quvchilarning oqqush shakliniyasashdagi xato, kamchiliklari tu-shuntirilib to‘g‘rilanib, kuzatib bori-ladi. To‘g‘ri bajargan o‘quvchilarningishi namuna sifatida ko‘rsatiladi.Iqtidorli o‘quvchilarga kabutar vaqaldirg‘och shaklini yasash o‘rga-tiladi.
V. Darsga yakun yasash vabaholash.
Kabutar va qaldirg‘och shakliniyasagan o‘quvchilar rag‘batlantirilib,olgan ballari kundaliklariga qaydetiladi.
VI. Uyga vazifa.Oqqush, kabutar, qaldirg‘och
shakllarini bo‘yab kelish.
2 3
5 6 7
8 9
1 4
(Yozish, o‘qish )
(Angishvona)
(Kitob)
(Nina, ip)
(Qaychi)
(Arra)
(Tesha)
(Daftar)
(Qalam)
Maktab va o‘qituvchi, u bilanbog‘liq ilk yutuq va omadsizliklar bolayodida muhrlanib qoladi. Bu uning«men»i, shaxs sifatida shakllanishidaalohida o‘rin tutadi. O‘quvchi dunyonianglashni, atrofdagilar bilan muloqotni,fazilatlarni ota-onalardan so‘ngboshlang‘ich sinf o‘qituvchisi timsolidaoladi. Alisher Navoiy ta’biricha, insonbolasi tug‘ilganda qalbi oq qog‘ozdekbo‘lib, hayoti davrida voqealar aqliy-
Ta’lim-tarbiyaning eng muhimbosqichi hisoblangan boshlang‘ichta’limga alohida ahamiyat qaratilayot-gani zamirida yosh avlodni hartomonlama yuksak bilimli, odob-axloqliqilib kamolga yetkazish vazifasi yotadi.
Birinchi Prezidentimiz IslomKarimov ta’kidlaganidek, «Bolaningdunyoqarashi, didi, salohiyatishakllanadigan boshlang‘ich sinflargaeng yetuk, eng tajribali murabbiylarbirkitib qo‘yilishini oddiy mantiqning o‘zitalab etadi». Ko‘rinib turibdiki, engmohir pedagog boshlang‘ich ta’limdaishlashi kerak. Zero, bino tomdan emas,poydevordan boshlab quriladi. Ta’lim-tarbiyada poydevorni mustahkamqo‘ymay turib, yuqori sinflardao‘qitish sifati to‘g‘risidagapirishga hojat yo‘q.
Boshlang‘ich ta’lim barchata’lim turlarining asosiy
yaxshi bilim olmagano‘quvchining savodxonlikdarajasini yuqori sinflarda oshirishmurakkab masala.
2. O‘quvchilar husnixati ustidauzluksiz ishlash. Tajribalar shuniko‘rsatadiki, ilk marta yozishniboshlagan bola o‘qituvchi yozuvigataqlid qiladi. Demak, bolaga yozishnio‘rgatayotgan o‘qituvchining o‘zi hamchiroyli husnixat egasi bo‘lishi shart.
3. Bugun shiddat bilan rivojla-nayotgan, o‘quvchining axborot olishmanbasi ko‘p bo‘lgan, texnika va
XXI asr bolasi — bugungi kuno‘quvchisini tarbiyalash, ulargata’lim berish pedagogdanyuksak bilim, sabr, matonat,tajriba, mahorat va jasorat talabetadi. O‘qituvchi qalbni, shaxsnitarbiyalaydi. Zero, bola qalbiningoq sahifasiga yozuvlar bitish —buyuk va sharafli ish.
hissiy kechinmalaridan o‘tib, qalbdaftariga yoziladi.
Sharqda ma’naviy ilm, axloqiyqadriyatlar xalqlarning turmush tarzi,hayot mezoni hisoblangan. Barkamolinson tarbiyasi Sharqda «Qalb — aql— amal», G‘arbda esa «Aql — qalb —amal» falsafasi asosida qurilgan.G‘arbda «Dunyoni go‘zallik qutqaradi»deyilsa, Sharqda «Dunyoni ezgulikqutqaradi», deyiladi.
Yosh avlodni shaxs sifatidashakllantirish, ya’ni ta’lim va tarbiyavazifalari bilan ko‘proq pedagogshug‘ullanar ekan, undan judamukammal qobiliyatlar majmuasi vayuksak mahoratga ega bo‘lish talabetiladi. Chiroyli jihozlangan ta’limmuassasasi, yuqori saviyadagidarsliklar, qo‘llanmalar muhayyoqilingan bo‘lishi mumkin, lekin bilimlarniyetkazib beradigan mohir pedagoglarbo‘lmasa, samarali natijaga erishishto‘g‘risida o‘ylanmasa ham bo‘laveradi.
Ta’lim-tarbiya bir-biri bilan uzviybog‘langan jarayon bo‘lgani bois uningsamaradorligi, sifatini ta’minlabberadigan eng asosiy jihat bu —mahorat darajasiga ko‘tarilganpedagogik faoliyatning tashkiletilganligidir.
poydevori hisoblanadi. Shu bois quyisinfdanoq o‘quvchilar chuqur bilimegallab, uni kundalik hayotda qo‘llayolish, o‘z-o‘zini boshqarish, jamoadao‘zini tutish kabi ko‘nikmalarini to‘liqshakllantirishga erishish zarur.
O‘qituvchi hayot atalmish ulkan vahayratli yo‘lda bolalar uchunyo‘lboshchidir. Ta’lim-tarbiyajarayonida boshlang‘ich sinfo‘qituvchilarining zimmasida ulkanmas’uliyat turadi. Chunki bola kelgusihayoti davomida zarur bilimlarning 60—70 foizini shu davrda oladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchunmuallimning har bir so‘zi qonun.Berilgan savollarga javobi eng to‘g‘rijavobdir. Shuning uchun o‘qituvchi ko‘po‘qishi, zamon bilan hamnafas ijodqilishi kerak.
Poydevor zo‘r qo‘yilsa,Bo‘lar bino mustahkam.Yengil-yelpi qurilsa,Qular marmar qasr ham.Demak, Vatan iqboliBizning qo‘limizdadir.Istiqbol poydevori,Boshlang‘ich ta’limdadir!Boshlang‘ich ta’limni takomil-
lashtirishning quyidagi omillari mavjud:1. O‘quvchini savodxon qilib
ulg‘aytirish. Boshlang‘ich sinfda
texnologiyalar taraqqiy etib borayotganbir davrda kitobxon o‘quvchilarnitarbiyalash dolzarb masalalardanbiridir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariqalbida mutolaaga mehr uyg‘otishimkoniyati beqiyos. Shunday ekan,kelgusida kitobxon o‘quvchilarnitarbiyalash ko‘p jihatdan boshlang‘ichsinf o‘qituvchilariga bog‘liq.
Shu o‘rinda o‘qish texnikasini hamhisobga olish zarur. Chunkiboshlang‘ich sinfda matnlarni ravono‘qigan o‘quvchi yuqori sinfda hajmikattaroq bo‘lgan asarlarni osono‘zlashtiradi. Bunda kitobga mehruyg‘otish barobarida o‘quvchilarningo‘qishi, uqishiga ham alohida e’tiborqaratish lozim.
Pedagogik faoliyat, avvalo,ijodkorlikdir. Yangiliklarga boy darso‘tish, mashg‘ulot davomida zamonaviypedagogik texnologiyalardan foyda-lanish, ta’lim-tarbiya jarayonini davrtalabiga mos tashkil etish oson ishemas. Buning uchun o‘qituvchidankuchli bilim, yuksak mahorat, tinimsizizlanish talab etiladi. Ta’lim-tarbiyashunday murakkab jarayonki, unito‘g‘ri tashkil qilish pedagogdannafaqat kasbiy bilim va mahorat, balkiyuksak insoniy fazilatlarga ham egabo‘lishni talab etadi. Bolaning
m a ’ n a v i y - a x l o q i yshakllanishi tizimli
30
ish olib borishnitaqozo qiladi.
Boshlang‘ich sinfda o‘quvchini baholashning ahamiyatinihoyatda katta. Bola shu kungacha bajargan ishlari uchun so‘zyoki boshqa narsalar bilan rag‘bat yoki jazo olgan. Endi u bahooladi, uning hayotida yangi mezon paydo bo‘ladi. O‘qituvchibaholashdan shunday ustalik bilan foydalanishi kerakki, bu bolagaishonch, umid va quvonch bersin. O‘qituvchining bahosi adolat vamehr tarozisida tortilgan bo‘lsin, o‘quvchini yanada oldingaundasin, bilim olishga qiziqishini oshirsin.
Ta’lim — jonli jarayon. Kechagi usul yoki fikr bugunga to‘g‘rikelmasligi, eskirishi tabiiy. Bu esa o‘qituvchidan hamisha yangichatafakkur, yangicha qarash va ijodkorlikni talab qiladi. O‘qituvchiningyangilik va bilimlarga chanqoqligi, so‘zi bilan amalining muvofiqkelishi, o‘quvchilarni izlanishga, har bir fanning mohiyatinitushunishga, ijobiy yondashishga undashi, erkin fikrlashi hamdamustaqil ishlashi uchun sharoit yaratadi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining maqsadi faqat darsberishdangina iborat emas: dars bolaning qiziqishini oshirishikerak. Darsdan tashqari vaqtda o‘quvchi o‘z ma’naviy dunyosiniboyitishi, o‘z qadr-qimmatini yaxshiroq his etishi uchun foydaliishlar bilan mashg‘ul bo‘lishi lozim. Shunda u turli taqiqlar vajazolarsiz ham yaxshi o‘qiydi, ko‘chirmachilik kasalidan qutuladi.
Bola iftixor, izzat-hurmat tuyg‘usidan bahramand bo‘lsin, unihalol bo‘lishga, o‘qituvchining so‘ziga diqqat bilan quloq solishgao‘rgatish kerak. Buning uchun bolani kutubxonaga, ustaxona vatajriba maydonchasiga jalb qilish zarur. Eng muhimi, bolalarningajoyib murabbiyi bo‘lish lozim.
Umumta’lim maktablarida odob-axloq qoidalarini, (darsdahamda tanaffusda) o‘qituvchining talablarini o‘quvchi bajarishiqiyin, shuning uchun umumiy ko‘rinishdagi kichik tartibsizliklaruchrab turishi tabiiy hol: o‘zaro kelishmovchiliklar, kayfiyato‘zgarishi kuzatilishi mumkin. Bunda o‘qituvchi bolaning xulqinito‘g‘ri tushunib, vaziyatni o‘z qo‘liga oladi va tartib o‘rnatadi.O‘quvchi harakatini shoshib baholash ko‘pincha xatolarga olibkeladi, adolatsizlik sababli o‘quvchida norozilik paydo bo‘ladi vapedagogik vaziyat nizoga aylanadi.
Agar o‘qituvchi o‘quvchilarining turmush sharoiti, maktabdantashqari mashg‘ulotlari bilan qiziqsa, ular o‘rtasidagi munosabatlarmazmunli bo‘ladi.
Har bir bolaning fikri o‘ziga xos yo‘l bilan o‘sadi. Ularningqobiliyatsiz yoki salohiyatsizi bo‘lmaydi. Shunisi muhimki, ana shuaql, ana shu iste’dod o‘qish-o‘rganishdagi muvaffaqiyatning negizibo‘lib qolsin, birorta ham o‘quvchi o‘z imkoniyatlaridan pasto‘qimasin.
Fikrimcha, XXI asr boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining vazifasi:— har bir bolani takrorlanmas olam sifatida ko‘ra bilish;— boladagi tabiat in’om etgan tug‘ma layoqatni erta aniqlab,
uni tarbiyalash orqali qobiliyat darajasiga olib chiqish;— bolani sog‘lom turmush tarziga o‘rgatib, jismoniy baquvvat
qilib o‘stirishi.— bola qalbiga ma’naviyat urug‘larini sepish;— o‘quvchilarni komil inson etib tarbiyalash;— o‘z kasbiga fidoyi, Vataniga sodiq avlodni voyaga yetkazish.Eng yuksak cho‘qqiga eltuvchi yo‘l ham kichik yo‘lakdan
boshlanganidek, olamshumul zafarlar tomon ilk qadam maktabdamuallim ko‘magida tashlanadi. Shogirdning kamoli ustozzahmatlarining mahsulidir. O‘qituvchilik iqtidori bo‘lmagan zotAflotunday buyuk faylasuf bo‘lsa-da, muallim bo‘lmog‘i dushvor.
Aziz hamkasbim! Jamiyat ham katta oila demakdir. Jigarband-larimizning birortasi oqsasa, tengdoshlarini ham ortga surishimumkin. A’lo baholarga o‘qiyotgan bolalarimiz safi kengaysin.O‘zlashtirishda qiynalayotgan o‘quvchilarimizni oldingi qatorlargaqo‘shaylik, toki ularning biri kelajakda olim yoki shifokor, boshqasiesa tadbirkor yoki o‘qituvchi, xullas, barchasi yaxshi kasb egasi,
komil inson bo‘lib ulg‘aysin.
Marhabo QURBONOVA,Toshkent viloyati Piskent tumanidagi 1- umumta’lim
maktabining direktori, «El-yurt hurmati»ordeni sohibasi.
31
Achchig‘i kelmoq (yoki chiqmoq) jahli qo‘zg‘amoq,
qattiq xafa bo‘lmoq. Kampirning achchig‘i kelib,
Tohirni qarg‘abdi («Tohir va Zuhra» ertagi). Bu
ahvolni ko‘rgan shamolning achchig‘i kelib, yomg‘irni
yuboribdi («Do‘stlik sinovda chiniqar» ertagi).
Achchig‘i chiqib, poxol savatni shartta olib yerga
uribdi va orqasiga qaramay ketaveribdi («Parishon-
xotir» ertagi). Bu gapdan achchig‘i chiqqan Rustam
o‘zini suvga otdi-da, bir to‘xtamasdan uzoq-uzoqlar-
ga ketdi (M.Tojimurodova. «Bolalikning bir kuni»).
Achchiq qilmoq — birovga jahl qilmoq, birovga
g‘azabini bildirmoq. Aybini aytsam ochiq, U menga
qilar achchiq (Rauf Tolib. «Jim turay qandoq?»).
DIQQAT
Alohida e’tibor, butun o‘y-xayol, sinchkovlik.
Ko‘rganlarini bizga Qilib berdi hikoya, Diqqat bilan
tingladik, Achinib benihoya (Miraziz A’zam.
«Nozima»). Diqqat bilan quloq solib Taraddudga
tushdi u (Miraziz A’zam. «Musichalar»). Munisa
gulxayrilar chaman ochilib yotgan bog‘chani
shoshmay, diqqat bilan kuzatdi (M.Hamidova.
«O‘rtoq topib oldi»).
Diqqatni tortmoq — boshqalarning e’tiborini
o‘ziga qaratmoq. Tursunboy Adashboyevning
matbuotda e’lon qilinayotgan she’rlari ustozlar
diqqatini tortdi (Tohir Malik. «Qo‘sh qanot»).
Kattaqo‘rg‘on tumanidagi 14- umumta’lim
maktabining o‘quvchilari bilimi va zehni bilan
diqqatimizni tortdi («G‘uncha»dan). Diqqat bo‘lmoq
— xafa bo‘lmoq, bo‘g‘ilmoq. Mayli, qolsin o‘yinim,
Bo‘la qolay ko‘p diqqat (Habib Rahmat. «Ikki»ning
yig‘isi»). Diqqat qilmoq 1) e’tibor bermoq. Hali diqqat
qilmagan ekanman: yuzlari sip-silliq, xuddi toshdan
yasalganga o‘xshaydi (Xudoyberdi To‘xtaboyev.
«Shirin qovunlar mamlakati»). Eshak daraxtlardagi
mevalarga, polizdagi qovoqlarga qarab, diqqat
qilibdi («Farosatsiz eshak» ertagi); 2) xafa qilmoq,
yuragini siqmoq. Farzandining nojo‘ya harakatlari
onani diqqat qiladi.
DOVRUQ
Shon-shuhrat, obro‘-e’tibor, mashhurlik. Uning
dovrug‘i oxir Dushmanga ham yetibdi (H.Murodov.
«Yakka tut — mingta tut»). Xullas, Ko‘pdir urug‘im.
Shu bois Zo‘r dovrug‘im (Anvar Obidjon. «Bodring»).
Dovruq solmoq (yoki dovruq taratmoq, dovrug‘i
tarqalmoq) — hammaga tanilmoq, juda mashhur
bo‘lmoq. Kirib o‘tli maydonga, Dovruq solib har
yonga, Otam kabi jang qilib, ... Ulug‘ yurtni saqlayin
(Zafar Diyor. «Maktab...»). Buyuk Temur jahon
bo‘ylab, Dovrug‘ini solgan tilim. Mir Alisher
bobomlardan Meros bo‘lib qolgan tilim (Tursunboy
Adashboyev. «Ona tilim»). O‘zbekiston dovrug‘ini
dunyoga taratadigan yurt erkasi! Senga bu ishonch
qutlug‘ bo‘lsin! («G‘uncha»dan). Bog‘ning dovrug‘i
hamma yoqqa tarqalib, odamlar kelib qo‘shilib,
sahro ham bir kattakon podsholikka aylanibdi
(«Yarimta non» ertagi).
(Davomi. Boshi 13- betda).
(Davomi bor...).
Farrux JABBOROV tayyorladi.
32
Bor ekan-u, yo‘qekan, bir chuvalchang
bo‘lgan ekan. U yomg‘irnijuda yaxshi ko‘rar ekan.
Uning avval istamayginagap boshlashi, keyin so‘zlarni
chertib-chertib tanlashi, so‘ngratinimsiz shivirlashiga hamma mahliyo ekan.
Yomg‘ir mehmonga kelganida maza qilibbekinmachoq o‘ynashni xohlar, chuvalchangga
esa bu o‘yin unchalik xush yoqmasdi, chunki
tomchilar uning ust-boshini birpasda shalabbo qilibqo‘yar ekan. Yomg‘ir darrov unga yetib olib:
— Qo‘lga tushding! Qo‘lga tushding, irkitvoy! —deb baqirarkan. — Hozir sening ustingdagi tuproqniyuvamiz… Rang-ro‘ying qanday chiroyli! Qip-qizilekansan-ku!
— Ona Yer ham meni «Qizil Ipcha» deb chaqiradi.U har qanday holatimda — ozodaligimda ham, kir-chirligimda ham meni yaxshi ko‘radi. Doim tug‘ilgankunim bilan tabriklab, baliqchining qo‘liga tushibqolmaslikni tilaydi. Dunyodagi eng dahshatli yovuzlikshu bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman. Odamlar menibelkurak bilan ikkiga bo‘lib yuborishsa, Ona Yer namtuproq bilan davolaydi, og‘riqlar tezda ariydi.
Chuvalchang Ona Yerga bor mehrini «Sizni yaxshiko‘raman!» degan yozuv bilan bildiradi. U o‘rmalabyurgan joylarda tuproq mayin tortib qoladi. Ko‘kdagiyulduzlar qancha bo‘lsa, dil izhorini ham shunchamarotaba takrorlagisi keladi. Aytgancha, Qizil Ipchayulduzlarning nechtaligini aniq bilmasdi, soni bor-u,sanog‘i yo‘q deb eshitgandi, xolos.
Tillaqo‘ng‘iz qurti chuvalchangning tinimbilmasligiga hayron qolardi. Oxiri bir kuni:
— Nega hadeb tuproqni kovlayverasan,kovlayverasan? Yer ostida u yoqdan bu yoqqag‘imirlashdan charchamadingmi? — deb so‘radi. —Nima, xazina izlayapsanmi? Kimdir birov qanotlariniyashirincha ko‘mib qo‘ygan bo‘lsa, topib olsam, debo‘ylasang kerak-da! Kecha uchishga urinibsakrayotganingni ko‘rgandim. Baribir ucha olmaysan-ku! Senga qanot nimaga kerak, o‘zi? O‘rningdabo‘lganimda mazali bir ildizni topib, umrimningoxirigacha kemirib yotardim.
— Ildizni kemirish? O‘simlikka nima bo‘ladi unda,axir u ildizsiz nobud bo‘ladi-ku!
— Birov bilan nima ishim bor mening? Yaltiroqtillaqo‘ng‘izga aylanishim uchun faqat va faqatkemirishim kerak. Qara, qanday zo‘rman men! Hattokeksa qarag‘ay ham oyog‘imga bosh egib, endiginaunib chiqayotgan bolalariga rahm qilishimni o‘tinadi.Men bo‘lsam kemiraveraman, kemiraveraman…
— Yo‘q, mahmadona ochofat, men hech qachonildizlarga zarar yetkazmayman, chunki ularning hamjoni bor. Ko‘r bo‘lsam ham, barglarni ko‘rmasamham, mayli. Lekin ularning beqiyos go‘zalligini hisetaman. Yesam, o‘simliklarga keraksiz bo‘lib qolgan,qurib yerga tushgan xazonlarni yeyman.
— Bundan chiqdi, xayolparastlar chirindi bilanqanoatlanar ekan-da? Lekin ko‘ngil oziqlaringbunchalar ko‘p-a: parvoz xayoli, oliyjanob maqsadlarva boshqa, boshqa. Mehr-shafqat tuyg‘ulari bizmazaxo‘raklarga begona! Qornimizni shirali ildizlarbilan to‘ydirsak bo‘lgani! Gul-u giyohlarningbari-barisi qora somonga aylansa ham,mayliga.
Ñhuvalchang o‘rmalay-o‘rmalay, tillaqo‘ng‘izqurtining yon-yog‘idagi tuproqni parday mayin qilibqo‘ydi. Bechora o‘zicha o‘yladi: «Jarohatlangano‘simliklarga hechqursa shunday yordam bersam,mayin tuproqda azoblari sal bo‘lsa-da arisa kerak…»
Chuvalchang sayohatchi edi. O‘z ishi bilan hali uyoqqa, hali bu yoqqa borardi. Goh beda ostida, gohyalpiz ostida ter to‘kardi.
Ona Yer undan xursand edi:— Qizil Ipcham, naqadar mehribonsan! Sen
hammaga keraksan. Kecha-yu kunduz tinim bilmay,qanchadan-qancha ildizlarga qulaylik yaratasan.Charchoq nima bilmagin, bolaginam, — dedi va ohistaqo‘shib qo‘ydi: — Qulog‘ingga chalingandir, odamlarseni Qizil kitobga kiritishgan. Sen esa dam olishniham o‘ylamay, yerosti saltanatimizni o‘z mehring bilanyoritib turasan.
Mehribon chuvalchang Ona Yerning barchaso‘zlarini bajonidil tingladi va uning ko‘nglidagi fikrlarigajavob berdi:
— Onajon, yaxshilik qilib ham charchashmumkinmi?! O‘simliklar men uchun ham osmonniko‘rsin, hammamizga yaxshi bo‘lsin, deyman. O‘zingiz-chi, hech charchadim demaysiz, hech hordiqchiqarmaysiz-ku! Siz men uchun har jihatdannamunasiz. Ishlamasdan bir dam turolmayman,ildizlarga kerakman, axir.
Biz bir-birimizga yordam berishni to‘xtatsak, mehr-oqibatni ham Qizil kitobga kiritib qo‘yishadi.
Ludmila POLONSKAYA