813305 Technology ofplankton culture

การเพาะเลีย้งอารทีเมีย(Artemia culture)

ผศ. ดร. ชลี ไพบูลยกิจกุล

- แพลงกตอนสัตว โรติเฟอร ไรแดง ไรน้ํากรอยและอารทีเมีย สามารถเจริญเติบโตไดดีในไทยกินอาหารคลายคลงึกัน คอื กินไดทั้งแบคทีเรียแพลงกตอนพชื คลอเรลลา และอนุภาคของสารอนิทรีย เชน รํา โดยตองมีขนาดเลก็พอที่จะเขาปากได

- อารทีเมียระยะตน และโรติเฟอร กินอาหารที่มีขนาดไมเกิน 20 ไมครอน

- ไรแดง ไรน้ํากรอย และอารทีเมียที่โตกนิอาหารขนาดไมเกิน 50 ไมครอน

ไรน้ํากรอย

- เปนแพลงกตอนสตัวกลุมเดียวกับไรแดง พบไดทั่วไปทั้งในน้ําจืดและน้ํากรอย

- ไรน้ํากรอย (Diaphanosma aspinosum) เจริญเติบโตไดดีในน้ําที่มคีวามเคม็ 15 psu

Diaphanosma aspinosum

- ลักษณะของไรน้ํากรอย มเีปลือกใสหุมลําตัวและขา สวนหัวอยูนอกเปลือก ตัวแบนขาง มีถงุไขอยูที่สวนหลงั สืบพนัธุแบบไมอาศยัเพศ เมื่อโตเต็มวยัและมไีข ไขจะพฒันาเปนตัวออนภายในตัวแมกอนที่จะถกูปลอยออกมา มีลูกชากวาไรแดงประมาณ 1 วนั และมีลูกนอยกวาไรแดงประมาณ 20%

- มคีณุคาทางอาหารใกลเคยีงกับอารทีเมียเพิง่ฟกจึงเหมาะที่จะใชทดแทนอารทีเมยีเพิง่ฟก

- ในไทยพบไรน้ํากรอยในแหลงน้ําชายฝ ง ปากแมน้ํา และอาจพบจํานวนมากในบอเลี้ยงกุง

- ไรน้ํากรอยเติบโตไดดีที่อณุหภูม ิ30-35 C ชอบกินChaetoceros, Tetraselmis และ Chlorellaสามารถกินอนุภาคสารอนิทรยีขนาดต่ํากวา 60ไมครอนได

การเพาะเลีย้ง

1. ลางบอใหสะอาด ตากใหแหง2. ใสน้ําเขียว (คลอเรลลา) ความเคม็ 15 psu ลงไป

20% ของปรมิาตรบอ3. เติมพนัธุไรน้ํากรอย น้ําหนักเปยก 70-100 กรัม/ตัน ใหอากาศ

4. เติมคลอเรลลา 20% ทุกวนั พรอมทั้งใหน้ํารํา(เตรียมโดยใชรําละเอยีด 1 กก. ใสน้ํา 4 ลิตร คัน้ผานถงุกรอง 60 ไมครอน) วนัละ 3-5 ครั้ง โดยเริ่มใหในวนัที่ 2 ของการเพาะเลี้ยง ปริมาตร 300มล./ตัน/วนั หลังจากนั้นใหเพิม่ขึ้นวนัละประมาณ100 มล.

5. เก็บเกีย่วผลผลิตเมือ่ไรน้ํากรอยมีความหนาแนนประมาณ 8 ตัว/มล. หรือน้ําเต็มบอ โดยเก็บทั้งหมดหรอืเก็บผลผลิตวนัละ 20% โดยใชถงุกรองขนาด 120 ไมครอน แลวจึงเติมคลอเรลลาไปจนเต็มบอ ทําการเก็บเกี่ยวทุกวนั จนผลผลิตของไรน้ํากรอยลดลงอยางตอเนื่อง 2 วนั จึงทําการเก็บเกีย่วผลผลิตทั้งหมด

ไรแดง

- ไรแดงที่พบทั่วไปในแหลงน้ําจืดมี 2 ชนิด คือMoina macrocopa และ M. micrura

- นิยมใชไรแดงในการอนุบาลสัตวน้ําวยัออนมานานแลว โดยเฉพาะปลาน้ําจืดที่มคีวามสําคญัทางเศรษฐกิจ เชน ปลาดุก ปลาสวาย ปลาบูปลาเทวดา

Moina macrocopa

M. micrura

- ไรแดงเหมาะที่สําหรบัอนุบาลลูกปลากระพงขาวในน้ํากรอยกอนเขาวยัรุน เพราะไรแดงจะตายภายใน 5 นาที ในน้ําความเคม็เกิน 20 psu เปนการชวยฝกลูกปลาใหยอมรับอาหารไมมีชวีติหรืออาหารสําเร็จรูปไดงายขึ้น

- ไรแดงที่เก็บเกี่ยวแลวนํามาทําความสะอาดแลวแชแข็ง สามารถเก็บไวไดนานในการนําไปอนุบาลสัตวน้ําวยัออน

- ไรแดงเกือบทั้งหมดเปนเพศเมยี ไรแดงอายุประมาณ 2 วนั จะเริ่มใหลูกได ถาอาหารเพยีงพอและอณุหภูมสิูง อณุหภมูิที่พอเหมาะคอื32-35 C ไรแดงจะเพิม่จํานวนเร็ว ถาอณุหภูมสิูงเกนิ 35 C ไรแดงจะตาย แตถาอณุหภมูิต่ํากวา26 C ไรแดงจะโตชา

- ไรแดงสามารถสืบพนัธุแบบอาศยัเพศได เมื่อสิ่งแวดลอมไมเหมาะสม จะไดไขพกั (epipphium)มองเห็นเปนเม็ดเล็ก ๆ สีขาว ตกอยูกนภาชนะหรือกนบอ ถาสามารถรวบรวมไขพกัมาทําความสะอาดแลวเก็บไวในตูเย็น สามารถใชเปนพนัธุในการเพาะเลี้ยงตอไปได

- การเลี้ยงไรแดงมักมีโรติเฟอรปนเปอนเสมอ โดยเฉพาะโรติเฟอร B. rubens ซึ่งเกาะติดตัวไรแดงแยกออกลําบาก ตองทําการควบคมุสิง่แวดลอมใหเหมาะสมสําหรับการเจริญเติบโตของไรแดงแทน

วิธีการเพาะเลีย้ง

1 การเพาะเลี้ยงในบอซีเมนต- บอควรมีความลึกไมนอยกวา 60 ซม. เติมคลอเรลลาที่ผานการกรองดวยถงุกรองขนาด 60ไมครอน ใหอากาศ

- พนัธุไรแดงสามารถรวบรวมจากธรรมชาติได แตตองแยกแพลงกตอนชนิดอืน่ออก

- การเพาะเลี้ยงแบบไมตอเนื่อง เกบ็ครั้งเดียว(batch culture) ควรมหีลายบอหมนุเวยีนกัน วธิีนี้ไมตองคาํนึงถงึศตัรูของไรแดงมาก ใชบอขนาด50 ตร.ม. เติมน้ําสูง 20 ซม. ปริมาณน้ํา 10 ตันควรใส อามิ-อามิ 20 ลิตร, N-P-K (16-20-0) 1.5กก., ยูเรีย 1.5 กก., ปุยซุปเปอรฟอสเฟต 0-46-0130 กรัม และปูนขาว 3 กก. ใสน้ําเขียว 1-2 ตันทิ้งไว 2-3 วนั ผสมใหทั่ว แลวใสเชือ้ไรแดง 1.5-2กก. หลังจากนั้น 2-3 วนั จะเก็บเกี่ยวผลผลิตไดประมาณ 12 กก.

- การเพาะเลี้ยงแบบตอเนื่อง ตองคาํนึงถงึศตัรูของไรแดง และสภาพแวดลอมภายในบอ ทําการเพาะเลี้ยงเหมือนแบบไมตอเนื่อง หลังจากเพาะเลี้ยง 2-3 วนั เกบ็ผลผลิตครึง่หนึ่งดวยการถายน้ําออกประมาณ 10 ซม. กรองไรแดง แลวเติมน้ําเขียวและน้ําปกติอยางละ 5 ซม. ทุกวนัจนสภาพแวดลอมไมเหมาะสม ทําใหไรแดงลดลง จึงลางบอเพือ่เพาะใหม ภายใน 12 วนั จะไดผลผลิตประมาณ 25 กก.

2. การเพาะเลีย้งไรแดงในบอดิน บอดินควรมขีนาด200-800 ตร.ม.

- ทําความสะอาดบอและกําจัดศตัรูของไรแดง ตากบอประมาณ 2 วนั

- เติมน้ํากรองลงบอใหระดับน้ําสูงประมาณ 25-40ซม. พรอมปุยและอาหาร

สารอาหาร บอ 200 ตร.ม. บอ 800 ตร.ม.ปูนขาว (kg) 15 60อามิ-อามิ (kg) 25 100ปุย N-P-K (16-20-0)(kg) 2.5 10ยูเรีย (kg) 1.2 5

- ถาอามิ-อามิ ไมมีใชมลูไกแทนประมาณ 80กก./800 ตร.ม. แลวใสน้ําเขียวประมาณ 2 ตัน

- เมื่อน้ําในบอมสีีเขียวใหเติมเชื้อไรแดงประมาณ 2กก.

- เก็บเกี่ยวไรแดงไดในวนัที่ 4-7 ควรเก็บไรแดงใหมากที่สุด หลงัจากนี้ไรแดงจะลดลง เติมอาหารลงไปเพือ่ใหไรแดงเจริญเติบโต สามารถทําการเพาะเลี้ยงไดประมาณ 15 วนั ควรเก็บเกี่ยวทั้งหมด

อารทีเมีย

- อารทีเมีย (Artemia, brine shrimp) หรอืไรสีน้ําตาล หรือไรน้ําเคม็ โดยปกติไมพบในแหลงน้ําธรรมชาติของไทย

- ในสภาพแวดลอมไมเหมาะสม อารทีเมียจะผลิตไขพกั (cyst) ขึ้น

- ไขอารทีเมียที่ใชในประเทศไทยมขีนาดประมาณ250 ไมครอน

- อารทีเมียกินอาหารขนาดไมเกนิ 60 ไมครอน โดยการกรอง ไมเลือกอาหาร อาหารมีชีวติ เชน ไดอะตอม สาหรายสีเขียว และแบคทีเรีย สวนอาหารไมมชีีวติไดแก รํา เลือดสตัว นม ปลาปนแปง

- หลังจากฟกเปนตัวใชเวลา 7-15 วนั เพือ่พฒันาเปนตัวโตเต็มวยั มีความยาวประมาณ 8 มม.

- อารทีเมียไมมีเปลือกแข็งหุมรางกาย ไมมรีะบบปองกันตนเอง

- ใหไขครั้งละ 50-300 ฟอง ขึ้นกับ ขนาดของแมพนัธุ สายพันธุ และสภาพแวดลอม

- แบงเปน 2 กลุมใหญ คอืกลุมที่มีเพศเดียว และกลุมที่มี 2 เพศ

- การออกลูกมี 2 แบบ คอื แบบที่ 1 ไขพฒันาเปนตัวออน แลวถกูปลอยออกจากตัวแม เจริญเติบโตตอไป จนสืบพนัธุได ถาสภาพแวดลอมเหมาะสมสามารถใหลูกชดุใหมไดทุก 3-4 วนั และแบบที่ 2 ไขพฒันาไปถงึขั้น gastrula กจ็ะหยุด มีเปลือกไขหนาและมีรูพรุนมาหุมไว กลายเปนไขพกัถกูปลอยออกจากตัวแม

- อารทีเมียมักออกลกูเปนไขเมือ่อยูในสภาพน้ําเคม็จัด ออกซิเจนต่ํา ขาดแคลนอาหาร และอากาศหนาวเย็น ซึ่งสภาพแบบนี้ไมคอยเกิดในไทย ไขจะฟกออกเปนตัวเมือ่อยูในสภาวะแวดลอมที่เหมาะสม

- อารทีเมียที่เพิง่ฟกเปนตัว (Instar I) เหมาะจะใชเปนอาหารของสัตวน้ําวยัออน คณุคาทางอาหารสูง ยอยไดงาย

- ขอดีเดนของอารทีเมียเหนือกวาอาหารมีชวีติชนิดอืน่ คอื สามารถใชสะดวกมาก ซื้อไขอารทีเมยีมาเกบ็ไวได เมื่อตองการใชเพยีงนําไขมาใสน้ําเคม็หรือน้ํากรอย ใหอากาศ ประมาณ 24 ชม. ไขจะฟกเปนตัว ทําการแยกเปลือกไขออกก็นําไปใชได

- ขอเสียสําคญัของอารทีเมีย คอื ไขอารทีเมียเปนสินคานําเขาราคาแพง

- ปจจุบันไขอารทีเมียที่ใชอยูในไทยสวนใหญ นําเขาจากทะเลสาบ Great Salt Lake, USA

การเลีย้งอารทีเมียบอดิน

1. เลือกพืน้ที่ ควรอยูใกลแหลงน้ําเคม็จัด เชน นาเกลือ สภาพเปนดินเคม็กักเก็บน้ําไดดี ใกลแหลงอาหารซึ่งเปนเศษวสัดุเหลอืใชทางการเกษตรมูลสัตว ซากพชื ซากสัตว

2. สรางบอ ใหความยาวของบอไปตามทิศทางลมเพือ่ใหน้ําหมุนเวยีนดี และรวมรวมผลผลิตไดงาย ขนาดควรอยูระหวาง 1-5 ไร ลึกประมาณ1-1.5 เมตร ควรมรีะบบสําหรับควบคมุความเคม็ของน้ําดวย

3. การเตรียมบอ ปรับ pH โดยใชปูนขาวจนได pHประมาณ 7.5-9.0 กําจัดศตัรู พวก กุง ปู ปลา(โดยใชน้ําความเคม็สูง 350 psu กําจัด)

4. การเตรียมน้ํา น้ําควรมีความเคม็ 70-170 psuสูบน้ําดีเกลือจากนาเกลือหรือน้ําเคม็ตากไวความลึกของน้ํา 30-100 ซม. กอนปลอยอารทีเมยี 3-5 วนั ควรเตรียมอาหารใหอารทีเมีย โดยใชมูลสัตว 200 กก. หรือกากผงชูรส 150 ลิตรหรือ ปุยยูเรีย 20 กก./ไร เพือ่สรางหวงโซอาหารขึ้นในบอ

5. การปลอยอารทีเมีย ปลอยอารทีเมียวยัออนจากการฟกไขประมาณ 150-200 กรัม/ไร หรือปลอยอารทีเมยีโตเต็มวยัประมาณ 5-6 กก./ไร

6. การจัดการน้ํา ตลอดระยะเวลาที่เลี้ยงอารทีเมียจะไมมกีารเปลีย่นน้ํา มีแตเติมน้ําความเคม็ต่ําลงในบอสัปดาหละ 2-3 ครั้ง ยกเวนชวงฝนตก

7. การใหอาหาร ใชวสัดุเหลอืใชที่จะเปนอาหารใสลงในบอโดยตรง เชน มูลไกประมาณ 200 กก./ไร/เดือน รวมกับกากผงชรูสประมาณ 30-90ลิตร/ไร/เดือน ทยอยใหทีละนอย หรือนําวสัดุเหลอืใชทางการเกษตรไปหมกัเพือ่ใหเกิดอาหารที่อารทีเมียกนิได จึงนําไปใชอารทีเมีย

8. การเจริญเติบโต หลังปลอยอารทีเมียลงบอประมาณ 10-15 วนั จะพบอารทีเมียขนาดโตเปนจํานวนมาก เริ่มพบตัวออนรุนใหมและอาจพบไขลอยอยูบนผิวน้ํา อารทีเมียที่เลี้ยงในบอดินจะมีอายุประมาณ 1-3 เดือน การเก็บผลผลติควรเลือกวาจะเก็บตัวอารทีเมยีออกหรือเกบ็ไขอารทีเมยี

9. ผลผลิต ประมาณ 50-100 กก./ไร/เดือน น้ําหนักเปยกของไขอารทีเมียประมาณ 5-10 กก./ไร/เดือน

10. ขอระวงั ศตัรูของอารทีเมีย ปองกันโดยการกรองน้ํากอนนําเขาบอ และควบคมุความเคม็ความเคม็ของน้ําที่ลดลงในฤดูฝน การตายหมดบอในฤดูรอนเนื่องจากการแบงชั้นน้ํา แกไขโดยการทําใหเกิดการไหลเวยีนของน้ําภายในบอการเกิดพืน้บอเนา เนื่องจากอาหารมากเกินไป

การเพาะเลีย้งอารทีเมียในบอซเีมนต

1. แบบเก็บเกี่ยวตอเนื่อง จะทําใหไดอารทีเมยีขนาดโตตามวยัของลูกสัตวน้ํา ซึ่งเปนขนาดที่เหมาะสม ชวยลดจํานวนตัวของอารทีเมียที่ใชในการอนุบาลไดอยางมาก ควรเริม่เลีย้งอารทีเมียเมือ่ลูกกุงเขาระยะ postlarva 6 หรอืลูกปลามีขนาดความยาว 5 มม. ที่ความหนาแนน 10,000ตัว/ลิตร ใหอากาศ ใชน้ําทะเลสะอาด

ใหอาหารเมื่ออารทีเมียฟกไดประมาณ 8 ชั่วโมงโดยใชน้ํารํา วธิีเตรียมเหมอืนกับที่ใชเลี้ยงไรน้ํากรอย โดย 2 วนัแรก ใหทุกครึง่ชั่วโมง หลังจากนั้นใหทุกชั่วโมง วนัละ 10 มื้อ ๆ ละ 100 มล./ตันเมือ่เลี้ยงครบ 1 วนั เริ่มเกบ็ผลผลิต 20% โดยถายน้ําออกแลวกรองเอาตัวอารทีเมยีไปใช ทําประมาณ 10 วนั จึงเก็บผลผลิตทั้งหมด

2. แบบเก็บผลผลิตครั้งเดียว เหมาะสําหรับใชเปนอาหารของลูกปลากะรังกอนเขาวยัรุน เลี้ยงอารทีเมยีในน้ําทะเลดวยความหนาแนน 2,000 ตัว/ลิตร หรอืใชไขอารทีเมยี 10 กรัม/ตัน ใหอากาศหลังอารทีเมียฟกเปนตัวประมาณ 8 ชม. ใหน้ํารํา30 มล./ตัน ทุกครึ่งชั่วโมง วนัที่ 3 ของการเลี้ยงใหน้ํารํา 10 มื้อ ๆ ละ 50 มล.

วนัที่ 4 ของการเลี้ยงใหน้ํารํา 10 มือ้ แตเพิม่ประมาณน้ํารําวนัละ 50 มล./มือ้ โดยน้ํารําที่ใหแตละวนัไมควรเกิน 1500 มล./ตัน หลังจากเลี้ยงได 3-4 วนั เริ่มดูดตะกอนและเปลีย่นน้ํา 50-80%วนัเวนวนั จนครบ 10 วนั เก็บผลผลิต จะไดอารทีเมยี 2-4 กก./ตัน

การเพาะฟกไขอารทีเมีย(hatching of artemia cysts)

ปจจัยในการเพาะฟก1. ความสะอาดและคณุภาพของไข- คณุภาพและความสะอาดแตกตางกันไมวาจะเปนสายพันธุเดียวกันหรือตางสายพนัธุ

2. ความเคม็ของน้ําที่ใชเพาะฟก- ใชน้ําความเคม็ระหวาง 10-35 psu แตอารทีเมียแตละสายพนัธุจะฟกออกเปนตัวไดที่ระดับความเคม็แตกตางกัน

- เปอรเซนตการเพาะฟก (hatching percentage,H%) หมายถงึจํานวนตัวออนที่ไดจากการฟกไข100 ฟอง เปอรเซนตการฟกที่ดีควรเกนิกวา 75%

- ประสิทธิภาพการเพาะฟก (hatching efficiency,HE) หมายถงึจํานวนตัวออนที่ไดจากการฟกไขหนัก 1 กรัม (ไขแหงรวมสิ่งเจือปน) การเพาะฟกที่ดีควรไดตัวออนประมาณ 300,000 ตัว/ไขแหง 1กรมั

- อตัราการฟก (hatching rate) หมายถงึเวลาจากเริ่มฟกจนเปนตัวออน ไขอารทีเมียที่มีคณุภาพควรฟกออกเปนตัวภายใน 15 ชั่วโมง และควรออกเปนตัวออน 90%ในระยะเวลา 5 ชั่วโมง หลังจากเริ่มมีตัวออนฟกออกมา

- ผลผลิตการเพาะฟก (hatching output, HO) หมายถงึน้ําหนักแหงของตัวออนอารทีเมียที่ผลิตไดจาก 1 กรมัของไขแหง ไขอารทีเมยีคณุภาพดีควรมนี้ําหนักแหงของตัวออนประมาณ 600 มก.ตอ 1 กรมัของไขแหง

3. อณุหภูมิของน้ํา ควรอยูในชวง 20-34 C การใชอณุหภมูิสูงไขจะเปนตัวเรว็กวาอณุหภูมติ่ํา

4. ความเปนกรด-ดาง (pH) ประมาณ 7.5-9.05. ออกซิเจนละลายน้ํา ไมควรต่ํากวา 4 มก./ลิตร

เทคนิคในการเพาะฟก

- ไขอารทีเมียที่ใชในการเพาะฟก ควรทราบสายพนัธุและยี่หอ นําไขอารทีเมีย 1-5 กรัม/น้ํา 1ลิตร ใสลงในถงัเพาะฟกที่มีน้ําทะเลสะอาดความเคม็ 10-35 psu ใหอากาศตลอดเวลา ใชเวลาประมาณ 15-35 ชม.

- กําจัดเชื้อโรคและศตัรูที่ติดมากับไข โดยใชฟอรมาลีน 50-100 ppm แชไขอารทีเมยีกอนนําไปเพาะฟก 3-12 ชม. หรือใชการฟอกเปลือกไข

- การแยกอารทีเมียเพิง่ฟก ทําโดยหยุดใหอากาศปดปากถงัดวยวตัถทุึบแสง เวนสวนกนของภาชนะใหไดรับแสง อารทีเมยีจะมารวมกันที่กนภาชนะ ดูดแยกอารทีเมียเพิง่ฟกออกมา

การฟอกเปลอืกไข

เพือ่เพิม่อตัราการฟกใหสูงขึ้น- ใชสารละลายพวกไฮโปคลอไรท (hypochlorite)เชน โซเดียมไฮโปคลอไรท (NaOCl), แคลเซียมไฮโปคลอไรท หรอื คลอรอกซ (chlorox)(Ca(Ocl)2)กอนการใชฟอกเปลือกไขตองปรับ pH ของไฮโปคลอไรดใหเปนดาง โดยใชโซเดียมไฮดรอกไซด(NaOH) หรือ โซเดียมคารบอเนต (Na2CO3) หรอืปูนขาว, แคลเซียมออกไซด (CaO)

- อตัราการใชสารไฮโปคลอไรท 0.5 กรมั/กรัม cystสารละลายที่ใชฟอก 14 มล./กรัม cyst และตองปรับ pH ใหสูงกวา 10

- น้ําที่ใชในการเตรียมสารละลายฟอกเปลือกไขใชน้ําทะเลความเคม็ 35 psu และตองใหเย็นมีอณุหภมูิ 15-20 C

- นําไขอารทีเมียไปแชน้ําจืดหรือน้ําทะเลนาน 1-2ชม. ใหไขดูดซับน้ําจนอิม่ตัว นําขึ้นจากน้ํา นํามาใสในถงัที่บรรจุสารละลายฟอกเปลือกไข ใหอากาศ ใชเวลาในการฟอกประมาณ 10-15 นาที

- สังเกตดูสีของไขจะเปลี่ยนจากสนี้ําตาลเขมเปนสีเทาหรอืสีเทาสม ตรวจสอบการละลายของเปลือกไขใตกลองจุลทรรศน เมือ่เปลือกไขละลายหมดแลว กรองไขที่ฟอกเปลอืกออกลางบนตะแกรงขนาด 120 ไมครอน ดวยน้ําจืดหรอืน้ําทะเลสะอาดอาจทําการลางพษิตกคางดวย สารละลายโซเดียมไธโอซัลเฟต (Na2S2O3.5H2O) 0.1% ใชเวลาไมเกินครึ่งนาที แลวลางดวยน้ําสะอาดอกีครั้ง

- นําไขอารทีเมียที่ฟอกเปลือกแลวไปฟกตอไดทันที