7 TI5az-MV (Yeganeden yoxladi 7) - mtk.azmtk.az/Uploads/Ebooks/tesviri-senet..pdf · Vəsaitdə...

2 | Müəllim üçün metodik vəsait

Milli kurikulum əsasında hazırlanmışdır.

“Təsviri incəsənət” dərslik komplektinə daxildir: 1. Dərslik. 2. Müəllim üçün metodik vəsait. Testlər K.Cəfərzadə tərəfindən tərtib olunmuşdur. Təsviri incəsənət — 5. Müəllim üçün metodik vəsait.

Y.Cəlilova. – Bakı, “Bakınəşr” — 2012, 80 səh.

www.bakineshr.az ISBN 978-9952-8145-7-6 © Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, 2012 © “Bakı” nəşriyyatı, 2012


M ü n d ə r i c a t Dərslik komplekti haqqında ........................................... 4 XALQ SƏNƏTİNİN YARADICILIQ MƏNBƏYİ 1. Dekorativ-tətbiqi sənət və zaman .............................. 20 2. Simvollara çevrilmiş təbiət ...................................... 23 3. Azərbaycan daxmasının daxili dünyası ..................... 25 4. Xalq məişət əşyaları — forma və dekor ..................... 27 5. Xalça naxışları ....................................................... 29 6. Azərbaycan tikmələrində kompozisiya ........................ 31 7. Tarix və Etnoqrafiya muzeyləri ................................. 33

Qiymətləndirmə (KSQ) – 1 SAAT (əlavələr) ......................................... 59-70

ULU İRSİMİZ — XALQ GEYİMLƏRİ VƏ AZƏRBAYCAN XALÇALARI 8-9. Xalq geyimləri ..................................................... 35 10. Azərbaycan xalçaları ............................................. 36 11. Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi.... 38

Qiymətləndirmə (KSQ, BSQ)– 2 SAAT (əlavələr) .................................. 59-70

DEKOR — İNSAN, CƏMİYYƏT, ZAMAN 12. İnsanlara bəzək nə üçün lazımdır ............................. 40 13. Qədim Misir — geyim və dekor ................................ 41 14. Qədim Misirin dekorativ sənəti — forma, dekor və rəng ..... 42 15. Qədim Çin geyim ənənələri — simvol və rəng .............. 43 16. Qərbi Avropa dekorativ sənəti. 17-ci əsr .................... 44 17. Heraldika — gerb və emblemlər ............................... 46 18-19. Müxtəlif dövr sənətkarlarının yaradıcılığı ............ 48

Qiymətləndirmə (KSQ) – 1 SAAT (əlavələr) ......................................... 59-70

MÜASİR DEKORATİV-TƏTBİQİ SƏNƏT 20. Müasir sərgi incəsənəti .......................................... 50 21. Keramika ............................................................ 51 22. Bədii şüşə ............................................................ 52 23. Bədii metal — döymə və tökmə ................................ 53 24. Qobelen ............................................................... 54 25. Zərif batika .......................................................... 55 26. Sən sənətkarsan ................................................... 56

Qiymətləndirmə (KSQ, BSQ)– 6 SAAT (əlavələr) .................................. 59-70

Terminlər lüğəti ................................................................................. 71

Mənbələr ........................................................................................... 78


— DƏRSLİK KOMPLEKTİ HAQQINDA — Azərbaycan Respublikasında ümumi orta təhsilin konsepsiyası (milli kurikulumu)

əsasında hazırlanmış 5-ci siniflər üçün “TƏSVİRİ İNCƏSƏNƏT” fənnindən dərslik komplekti — dərslik, müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir.

DƏRSLİK

Dərslik dekorativ-tətbiqi incəsənətin müxtəlif növlərinin (klassik, ənənəvi xalq və müasir dekorativ-tətbiqi sənətlər) məzmununu və ob-razlı dillərini mənimsədir.

Hər bir mövzu — dekorativ incəsənətə, onun özəlliklərini dərketmə yolunda yeni bir addımdır. Dekorativ-tətbiqi incəsənət şagirdlərin qav-rama və aldıqları bilikləri həyata tətbiqetmə fəaliyyətləri nəticəsində daha dərindən dərk edilir. Şagirdlər yaradıcı bacarıqlarından istifadə etməklə, yaradıcı dərs tapşırıqlarını yerinə yetirirlər.

Dərslik dörd vahid üzrə əhatə olunub. Dərslikdə birinci — “Xalq sənətinin yaradıcılıq mənbəyi” adlanan vahiddə şagirdlər dekorativ-tətbiqi sənətin bədii şərtilik, ornamentlərlə zəngin olan obrazlı dilinin xüsusiyyətləri ilə tanış edilir.

“Ulu irsimiz—xalq geyimləri və Azərbaycan xalçaları” adlanan ikinci vahiddə şagirdlər müasir bədii sənətdə varislik ənənələrinin qoru-nub saxlanılmasını öyrənirlər.

“Dekor — insan, cəmiyyət, zaman” adlanan üçüncü vahid xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu vahid dekorativ-tətbiqi incəsənətin cəmiyyətdə mövcudluğunun mahiyyətini anlamağa, çox zaman dərk olunmayan və istifadə edilməyən kommunikativ funksiyalarını başa düşməkdə şagird-lərə yardımçı olacaqdır. Şagirdlər sosial nizamın aydın formasını, materialını, rəngini,

geyimlərin dekorunu və məişət əşyalarını müşahidə etməyi öyrənə-cəklər. Onlar müxtəlif dövr və xalqlarda dekorun funksiyaları, müəy-yən birlik və insan cəmiyyətlərində onun imkanlarının təyinatı, həmçi-nin insanların silk bölgüsündə və müasir zamanda oynadığı rol (sənət-kar, əyan, kral, həkim, idmançı, əsgər, gəlin və s.) haqqında biliklərə yiyələnəcəklər.

“Müasir dekorativ-tətbiqi sənət” adlı dördüncü vahiddə müasir in-cəsənətin müxtəlifliyi, yaranan əsərlərin müasirliklə uyğunlaşan yeni dili, həmçinin konkret material üzərində şagirdlərin yaradıcı fəaliyyət-ləri ilə tanışlıq cəmlənmişdir.

Uşaqlar konkret əsərlərin (materialın, formanın və məzmunun əlaqə-sini müşahidə edərək) nümunələrində, həmçinin müasir rəssamların gö-zəllik haqqında yeni anlayışlarına əsasən müasir dekorativ incəsənət sa-həsində istiqamətlənəcəklər. İstənilən mövzu şagirdlər tərəfindən təkcə öyrənilməli deyil, həm də

daxilən yaşanmalıdır. Müəllim tərəfindən bədii metodikanın dərs za-manı həyata keçirilməsi, yəni məşğələlərin bədii cəhətdən təşkil olun-ması şagirdlərin incəsənət barədə olan biliklərinə emosional rənglər qatır, onların ətraf aləmə münasibətlərini formalaşdırır.


Dekorativ incəsənət əsərlərinin dərk olunması ilə əlaqədar olan “nə?”, “necə?” və “nə üçün?” suallarından ən istiqamətverici və mənalı “nə üçün?” sualı sayılır.

“Nə?” sualı diqqəti əşyanın funksiyasına — daha gözəçarpan cəhət-lərinə (material, forma, dekor) yönəldir.

“Necə?” sualı əşyanın obrazlı quruluşunu, texnikasını, bədii ifadəet-mə vasitələrini daha diqqətlə müşahidədən keçirməyi təklif edir.

Bədii ideyanın, obrazların mənası və dekorda simvolik işarələrin açıl-ması — “nə üçün?” sualı ilə əlaqəlidir. Əşyadakı “sirrə” cavab tapıldıqda (bu cavab “nə?” və “necə?” suallarını özündə birləşdirir) o, əşyanın dekoru ilə insanların dünyagörüşü arasındakı gözəgörünməz məna bağlarını qur-mağa, dekorativ incəsənətin insan həyatında və cəmiyyətin müxtəlif təbə-qələrindəki rolunu dərindən araşdırmağa yardımçı olur.

Dərslik — hər bir mövzu üzrə yaradıcı tapşırıq və sualların sistemini təqdim edir. Burada məqsəd — şagirdlərin bədii-yaradıcı bacarıqlarını inkişaf etdirmək, dekorativ incəsənətin obrazlı dilini, materialı hisset-mə qabiliyyətini inkişaf etdirərək ondan düzgün istifadə etmək vərdiş-lərini tərbiyə edir.

Ümid edirik ki, dərslik — dekorativ-tətbiqi incəsənət aləmi ilə şagird-lərin ünsiyyətini daha əhəmiyyətli edəcək, əsrlər boyu bəşəriyyətlə yanaşı addımlayan incəsənət aləmi ilə tanışlıqda uşaqlara yardımçı olacaq.

ŞƏRTİ İŞARƏLƏR

Mövzuları daha dərindən mənimsəmək üçün dərslikdə şərti işarələrdən istifadə olunmuşdur. Bunlar müzakirə, suallar, elektron resurslar, təc-hizat, məlumatın ardı adlanan və köməkçi xarakter daşıyan işarələrdir:

MÜƏLLİM ÜÇÜN METODİK VƏSAİT Müəllim üçün metodik vəsaitdə verilmiş materiallar: – dərslik komplektinin mövzular üzrə strukturu; – şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilmə prinsipləri və formaları; – təsviri incəsənət dərslərində İKT-dən istifadə imkanları; – diferensial təlim imkanları; – məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar; – dərslər üzrə təlim məqsədləri; – fənn üzrə məzmun standartlarının reallaşma cədvəli və illik iş planı; – fənlərarası inteqrasiya imkanları və digər fənlərin uyğun alt

standartları ilə inteqrasiya cədvəli;


– şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi nümunələri; – müəllim üçün metodik vəsaitdə istifadə olunan üsullar; – dərsin fəal təlim mərhələləri üzrə planlaşdırılma nümunələri; – dərsin keçirilməsi üçün verilən tövsiyələr; – terminlər lüğəti; – əlavə – 1; – əlavə – 2; – mənbələr. Vəsaitdə verilmiş materiallar ilk baxışda lazım olandan artıq görünə

bilər. Lakin bu materialların hamısından istifadə edilməsi vacib deyil. Mü-əllim sinfin hazırlığından, vaxtdan, texniki təchizatdan və digər məsə-lələrdən asılı olaraq bu materiallardan lazım bildiyi qədər istifadə edə bilər.

Tədqiqat işlərində qruplarla və cütlərlə iş formalarına daha çox üstünlük verilir.

Tədqiqat zamanı müəllim xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şagirdlərə (XQEOŞ) böyük həssaslıqla yanaşmalıdır. Praktik işləri yerinə yeti-rərkən 1, 2, 3 və 4-cü siniflərdə mənimsənilən bacarıqların yada salın-masına ehtiyac olarsa, müəllim dərsin əvvəlində bu bacarıqları bir daha nümayiş etdirə bilər.

Vəsaitdə 7 dərsin fəal təlim mərhələləri üzrə planlaşdırma nümunə-ləri verilmişdir. Digər dərslər isə tövsiyə şəklində verilib.

ŞAGİRD NAİLİYYƏTLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏ

PRİNSİPLƏRİ VƏ FORMALARI

Vəsaitdə dərslərin bəzilərinin sonunda təlim nəticələrinə uyğun me-yarlar əsasında formativ qiymətləndirmə cədvəlləri yerləşdirilmişdir. Müəllim dərəcələr üzrə qiymətləndirmə, müşahidəyə görə qiymətləndir-mə, qrup diskussiyaları və cütlərdə şagirdlərin bir-birini qiymətlən-dirmə üsullarını tətbiq etmək üçün metodik vəsaitdə verilmiş forma-lardan istifadə edə bilər. Cütlərdə yerinə yetirilən tədqiqat işləri zamanı formativ qiymətləndirmənin də, müvafiq olaraq, cütlərin bir-birini qiy-mətləndirməsi kimi aparılması daha məqsədəuyğundur.

Vəsaitdə 1-ci və 3-cü tədris vahidinin sonunda kiçik summativ qiy-mətləndirmə vasitələri, 2-ci və 4-cü tədris vahidlərinin sonunda isə həm kiçik, həm də böyük summativ qiymətləndirmə nəzərdə tutulub. Qiy-mətləndirmə dərslərində müəllim vəsaitdəki vasitələrdən yararlana bi-lər və ya bu nümunələr əsasında yeni qiymətləndirmə vasitəsini özü tər-tib edə bilər.

İl ərzində 32 saatın 2 saatı böyük summativ qiymətləndirmə (BSQ), 4 saatı isə kiçik summativ qiymətləndirmə (KSQ) üçün nəzərdə tutul-muşdur. Bu qiymətləndirmə proseduru üçün lazım olan test üzrə tapşırıq və sual nümunələri isə vəsaitin arxasında verilmişdir.

5-ci sinif “Təsviri incəsənət” fənninin tədrisində müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi də nəzərdə tutulur. Bəzi mövzuların tədrisi zamanı uşaqların fəallığını artırmaq üçün MİMİO interaktiv lövhəsin-dən istifadə etmək olar.


TƏSVİRİ İNCƏSƏNƏT DƏRSLƏRİNDƏ İKT-dən İSTİFADƏ İMKANLARI

Müasir tədris sistemində informasiya texno-

logiyaları o qədər geniş tətbiq olunur ki, artıq onların zəruriliyi şübhə doğurmur. Kənd mək-təblərində də İKT-nin köməyi ilə dərslərin tədrisi mümkündür. Vaxt keçdikcə daha yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ya-ranır, inkişaf edir, təkmilləşir. Təbii ki, məktəb bütün bu proseslərdən kənarda qala bilməz.

Artıq məktəbin gündəlik praktik həyatında interaktiv avadanlıqlar və elektron lövhələr tət-biq olunmaqdadır ki, bu da qısa müddət ərzində təlim-tədris prosesinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bu gün respublika məktəblərində interaktiv lövhələrin ən geniş yayılmış növlərindən biri də MİMİO-dur.

MİMİO ilə aparılan işin effektivliyi müəllimin bu qurğunun imkan-larından tam istifadə etmək bacarığından asılıdır.

MİMİO dərsləri maraqlı etməklə yanaşı, eyni zamanda şagirdlərdə motivasiyanı stimullaşdırır. Tədris materialının aydın və dinamik təqdimatı çətin ideyaları şagirdlərə daha yaxşı mənimsədir. Bəzi hal-larda MİMİO-nu faydalı yardımçı vasitə hesab etmək olar. MİMİO proqramı ekranda bir neçə pəncərə açmaq imkanı verir, eyni zamanda dərslərin tədrisində yardımçı olan geniş rəsm kolleksiyası və təlim proq-ramları təqdim edir.

Dərs materiallarının əvvəlcədən hazırlanmasına şərait yaradır. Bu da dərsin intensivliyini təmin edərək müzakirə üçün vaxta qənaət edir.

Bir fayla istinad edərək başqa bir fayl, məsələn, audio-video fayllar və yaxud internet-səhifə yaratmaq olar. MİMİO qurğusuna digər audio-video avadanlıqları da quraşdırmaq mümkündür.

Əldə olan materialı səhifələrlə strukturlaşdırmaq olar ki, bu da mərhələli, məntiqi yanaşma tələb edir və planlaşdırmanı asanlaşdırır.

Şagirdlərin materiallardan daim istifadə edə bilməsi üçün dərsdən sonra faylları yaddaşda saxlamaq olar.

DİFERENSİAL TƏLİM İMKANLARI

Diferensial təlim əhəmiyyətli sayılan, məzmunu müxtəlif öyrənmə və düşüncə tərzinə malik olan şagirdlərə öyrətmək və mənimsəməni təmin etmək üçün tətbiq olunan təlim üsullarıdır. Diferensial təlimi proses ki-mi başa düşmək lazımdır. Yəni müəllim şagirdlər üçün maksimum səmərəli şərait yaratmaqdan ötrü təlimin diferensiallaşması üzərində çalışmalıdır. Bildiyiniz kimi, təlim bir-biri ilə sıx əlaqədə olan 4 əsas as-pektdən ibarətdir:

1) fənlərin məzmunu və gözlənilən nəticələr (standartlar);


2) şagirdlərin ilkin bilik və bacarıqları, inkişaf və hazırlıq səviyyələri, onların xüsusi ehtiyacları;

3) təlim üsulları, tapşırıqlar, əlavə materiallar, əyani vəsaitlər və öyrənməni möhkəmləndirmək üçün ev tapşırıqları və çalışmalar;

4) tətbiq olunan qiymətləndirmənin üsul və növləri.

Təlimin diferensiallaşması haqqında düşünərkən təlim prosesinin bütün aspektlərinin diferensiallaşması nəzərə alınmalıdır.

Təlimin diferensiallaşması zamanı müəllim bu üsullardan istifadə edə bilər:

1) yeni mövzunu təqdim edərkən həm şifahi üsuldan, həm də əyani vasitələrdən istifadə edə bilər (eyni zamanda danışır və göstərir);

2) kiçik qrup halında şagirdlərlə ayrıca görüşür və onlara təkrar izahat verir (bu üsulun tətbiqinə sinfin güclü şagirdlərini də cəlb etmək olar);

3) oxu üçün nəzərdə tutulan materialı bir mətn şəklində yox, bir neçə mətn şəklində hazırlayır ki, müxtəlif oxu qabiliyyəti olan şagirdlər oxu fəaliyyətinə cəlb oluna bilsinlər;

4) şagirdlərin ehtiyaclarından asılı olaraq onlara manipulyativ alətlər verir; 5) öyrəndiklərini və bacardıqlarını nümayiş etdirmək üçün müxtəlif yollar

təqdim edir: məsələn, süjetli-rollu oyunlar hazırlamağa imkan yaradır, şifahi cavabın əvəzinə məktub yazmağı təklif edir, şagirdlər üçün qrup və ya fərdi qaydada işləmək üçün şərait yaradır;

6) şagirdlərin müxtəlif öyrənmə üslublarını nəzərə alaraq onlar üçün fərdi şəraitin yaradılmasına çalışır: tək oturmağı sevən tək oturur, qrupda işləməyi xoşlayan qrupda işləyir və daim bu qrupun üzvü olur və s.

Diferensial təlim texnologiyaları həm tipik, həm də xüsusi təhsilə ehtiyacları olan şagirdlərin nailiyyətlərinin yüksəldilməsi üçün müasir dövrün ən proqressiv və səmərəli yanaşmalarından hesab olunur. Dife-rensial təlimin alt komponenti olan inklüziv təlimin əsasını hər bir şa-girdə fərdi yanaşma ideyası təşkil edir. İnklüziya – sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlarda özünə inam yaratmaqla yanaşı, onlara digər ya-şıdları ilə eyni məktəbdə təhsil almaq şəraitinin yaradılmasıdır. Bu ba-xımdan təlimi diferensiallaşdırarkən xüsusi təlimə ehtiyacı olan şa-girdlərlə iş texnologiyasının nəzərə alınması mühüm amildir. Təd-qiqatlar göstərir ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şagirdlərin bir çoxu üçün “eksplisit” (ingiliscə “explicit” – aydın ifadə olunmuş deməkdir) təlim metodları olduqca əhəmiyyətlidir. Eksplisit təlim üç mərhələdən ibarətdir:

– dərsin mövzularının təqdim edilməsi;

– materialın birbaşa öyrədilməsi və dərsin məzmununun modelləşdirilməsi;

– şagirdlərə təcrübə toplamaq imkanının yaradılması (istiqamətləndirilmiş praktiki iş).

Mövzular üzrə tövsiyələrdə diferensial təlim XQEOŞ (xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şagirdlər) kimi işarələnmişdir.


V sinfin sonunda şagird:

* təsviri incəsənətin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

* təsviri və dekorativ sənətin növ və janrlarını (qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq) xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

* Azərbaycan və dünya təsviri incəsənətinin görkəmli nümayəndələri (Məsud İbn Davud, Sultan Məhəmməd, Elmira Şahtaxtinskaya, İbrahim Zeynalov, Qriqori Qaqarin) və onların əsərləri haqqında məlumatları şərh edir;

* müxtəlif vasitələrdən istifadə etməklə həyati görüntüləri təsviri sənətin növ-lərində (qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq) real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

* sadə əşyalar üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir;

* təsviri sənət növlərini ayırır, təsviri sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir.

MƏZMUN XƏTLƏRİ ÜZRƏ ƏSAS VƏ ALT STANDARTLAR

1. Cəmiyyət və təsviri incəsənət

Şagird:

1.1. Təsviri incəsənətin cəmiyyətin həyatında əhəmiyyətinə dair biliklərə malik olduğunu nümayiş etdirir.

1.1.1. Təsviri incəsənətin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir.

1.2. Təsviri və dekorativ sənətin növ və janrlarına aid bilik və bacarıqlar nümayiş etdirir.

1.2.1. Təsviri sənətin növlərinin (qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq) xarakterik xüsusiyyətlərini şərh edir.

1.2.2. Dekorativ sənət növlərini (xalçaçılıq, bədii tikmə, ağac üzərində oyma) xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir.

1.3. Azərbaycanın, dünya incəsənətinin görkəmli nümayəndələri və onların əsərlərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş etdirir.

1.3.1. Azərbaycanın və dünyanın görkəmli təsviri incəsənət nümayəndələri (Məsud İbn Davud, Soltan Məhəmməd, Elmira Şahtaxtinskaya, İbrahim Zeynalov, Qriqori Qaqarin) və onların əsərləri haqqında məlumatları şərh edir.

2. Təsviri və dekorativ yaradıcılıq

Şagird:

2.1. Həyati görüntüləri real və abstrakt təsvir edir.

2.1.1. Həyati görüntüləri qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq növlərində real və abstrakt tərzdə təsvir edir.

2.1.2. Həyati görüntülərin real və abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən (kömür, sulu boya, plastilin və ya gil) istifadə edir.

2.2. Tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

2.2.1 Sadə əşyanın üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

3. Estetik reaksiya

Şagird:

3.1. Təsviri və dekorativ sənət nümunələrinə münasibət bildirir.

3.1.1. Bədii sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir.

3.1.2. Təsviri sənət növlərini ayırır.


FƏNN ÜZRƏ MƏZMUN STANDARTLARININ REALLAŞMA CƏDVƏLİ VƏ İLLİK İŞ PLANI

TƏDRİS VAHİDİ

VƏ MÖVZULAR

Məşğələ növü Cəmiyyət və təsviri incəsənət

Təsviri və dekorativ yaradıcılıq

Este-tik re-aksiya

Sa

at

1.1

.

1.2

1.3

.

2.1

.

2.2

3.1

.

1.

Xa

lq sə

nə

tin

in y

ara

dıcılıq

mə

nbə

yi

1.1

.1

1.2

.1

1.2

.2

1.3

.1

2.1

.1

2.1

.2

2.2

.1

3.1

.1.

3.1

.2.

1 Dekorativ-tətbiqi sənət vəzaman

dekorativ-tətbiqi sənət

+ + + 1

2. Simvollara çevrilmiş təbiət


+ + + + 1

3. Azərbaycan daxmasının daxili dünyası

mövzu üzrə rəsm + + + 1

4. Xalq məişət əşyaları – forma və dekor

dekorativ-tətbiqi sənət, yaddaşa əs. naturadan rəsm

+ + + + 1

5. Xalça naxışları dekorativ-tətbiqi sənət

+ + + 1

6. Azərbaycan tikmələrindəkompozisiya


+ + + + 1

7. Tarix və Etnoqrafiya Muzeyləri


2.

Ulu

irsim

iz –

xa

lq g

ey

imlə

ri

və

A

zə

rb

ay

ca

n

xa

lça

ları

Qiymətləndirmə (KSQ) 1

8-9 Xalq geyimləri mövzu üzrə rəsm + + + + 2

10 Azərbaycan xalçaları dekorativ-tətbiqi sənət

+ + + 1

11.

Azərbaycan Xalçası vəXalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi


+ + + 1


Qiymətləndirmə (BSQ) 1

12.

3.

De

ko

r –

in

sa

n,

cə

miy

yə

t,

za

ma

n

Bəzək insanlara nə üçün lazımdır


13. Qədim Misir – geyim vədekor


14.

Qədim Misirin dekorativ sənəti – forma, dekor və rəng


+ + + + 1

15. Qədim Çin geyim ənənələri-simvol və rəng


+ + + 1

16. Qərbi Avropa dekorativ sənəti. 17-ci əsr


+ + + 1

17. Heraldika – gerb vəemblemlər


+ + + 1

18- 19.

Müxtəlif dövr sənət-karlarının yaradıcılığı

təsv. incəsənət haqqında söhbət

+ + + 2


20.

4.M

üa

sir

de

ko

ra

tiv

- tə

tbiq

i sə

nə

t

Müasir sərgi incəsənəti mövzu üzrə rəsm + + 1

21. Keramika dekorativ-tətbiqi sənət

+ 1

22. Bədii şüşə dekorativ-tətbiqi sənət

+ + 1

23. Bədii metal-döymə vətökmə

yapma + + 1

24. Qobelen mövzu üzrə rəsm, dekorativ rəsm

+ + 1

25. Zərif batika dekorativ-tətbiqi sənət

+ + 1

26. Sən sənətkarsan təsv. incəsənət haqqında söhbət

+ + + + 1

Qiymətləndirmə (KSQ) 1 Qiymətləndirmə (BSQ) 1


FƏNLƏRARASI İNTEQRASİYA CƏDVƏLİ

TƏDRİS VAHİDİ VƏ MÖVZULAR FƏNNİN ADI VƏ ALT- STANDARTIN NÖMRƏSİ

1.

Xa

lq sə

nə

tin

in y

ara

dıcılıq

mə

nbə

yi

1. Dekorativ-tətbiqi sənət və zaman

Tex.: 1.2.2.; 4.2.1.; A-d.:1.1.1.; 1.2.4.; Az-d.: 1.1.2.; 2.1.3.; İnf.: 2.1.1.; X-d.: 1.1.1.

2. Simvollara çevrilmiş təbiət A-d.: 1.2.2; Az-d.: 3.1.3; İnf.: 4.1.1; X-d.: 1.1.1.

3. Azərbaycan daxmasının daxili dünyası

A-d.: 1.1.2; 2.2.3; Az-d.: 1.1.2; X-d.: 1.1.1; T.:1.1.1.

4. Xalq məişət əşyaları – forma və dekor

A-d.: 2.2.3; Az-d.:2.1.4.

5. Xalça naxışları A-d.: 2.2.3; Az-d.: 1.1.1; 1.1.2; X-d.: 1.1.1; 3.1.4; T.:5.1.2.

6. Azərbaycan tikmələrində kompozisiya

A-d.: 1.1.2; 2.2.2; T.: 5.1.2; Tex.: 4.1.1.

7. Tarix və Etnoqrafiya Muzeyləri

A-d.: 1.1.2; 1.2.2; 2.2.2; X-d.: 3.1.4; 1.1.2; T.:1.2.1.

Qiymətləndirmə (KSQ)

2.

Ulu

ir

sim

iz –

x

alq

g

ey

imlə

ri

və

Azə

r-

ba

yca

n

xa

lça

ları

8-9. Xalq geyimləri A-d.: 1.1.2; 1.2.4; Az-d.: 1.1.1; X-d.: 3.1.4; T.: 1.1.1; 1.2.2.

10. Azərbaycan xalçaları A-d.: 2.1.1; 2.2.3; X-d.: 1.1.1; 3.1.4. 11. Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi

A-d.: 1.1.1; 1.1.2; X-d.: 3.1.3; T.: 1.1.1.

Qiymətləndirmə (KSQ) Qiymətləndirmə (BSQ)

3.

De

ko

r –

in

sa

n,

cə

miy

yə

t, z

am

an

12. İnsanlara bəzək nə üçün lazımdır

A-d.:1.1.2; 1.2.2; İnf.: 2.1.1; X-d.: 1.1.1; T.: 1.1.1; R.: 5.1.1.

13. Qədim Misir – geyim və dekor A-d.: 1.1.2; 1.2.2; X-d.: 1.1.1; 2.1.1; T.: 1.2.1;1.2.2.

14. Qədim Misirin dekorativ sənəti–forma, dekor və rəng

A-d.: 1.2.2; 2.1.1; X-d.: 1.1.2; 3.1.4.

15. Qədim Çin geyim ənənələri –simvol və rəng

A-d.: 1.1.2; 1.2.2; 2.2.3; X-d.: 3.1.4.

16. Qərbi Avropa dekorativ sənəti. 17-ci əsr

A-d.: 1.1.2; 1.2.2; X-d.: 2.1.1; 3.1.3; T.: 1.2.2.

17. Heraldika – gerb və emblemlər

A-d.: 1.1.1; 1.2.2; 1.2.4; X-d.: 1.1.1; T.: 5.1.2.

18-19. Müxtəlif dövr sənətkarlarının yaradıcılığı

A-d.: 1.1.2; 1.2.4; Az-d.: 1.1.1; 3.1.3; X-d.: 1.1.1.

Qiymətləndirmə (KSQ)

4.M

üa

sir

de

ko

ra

tiv

-tə

tbiq

i sə

nə

t

20. Müasir sərgi incəsənəti A-d.: 1.1.2; 2.2.2; X-d.: 1.1.1; 2.1.2. 21. Keramika A-d.: 1.1.2; 2.2.3; X-d.: 1.1.1; 2.1.1;

3.1.4. 22. Bədii şüşə A-d.: 1.1.1; 1.1.2; 2.2.3; X-d.: 1.1.1;

3.1.4. 23. Bədii metal-döymə və tökmə A-d.: 1.1.2; 2.2.3; X-d.: 3.1.4.

24. Qobelen A-d.: 1.1.2; 1.2.4;2.2.3; X-d.: 1.1.1; 3.1.4.

25. Zərif batika A-d.: 1.1.2; 1.2.4; 2.2.3; X-d.: 1.1.1; 3.1.4.

26. Sən sənətkarsan A-d.: 1.1.2; 1.2.2; 2.2.2; 2.2.3; X-d.: 3.1.4.

Qiymətləndirmə (KSQ) Qiymətləndirmə (BSQ)

A-d. – Ana dili, Az-d – Azərbaycan dili, X-d. – Xarici dil, Tex. – Texnologiya, İnf. – İnfor-

matika, T.– tarix


DƏRSLƏR ÜZRƏ TƏLİM MƏQSƏDLƏRİ

Qeyd. Müəllim üçün metodik vəsaitdə 7 məşğələnin gündəlik planlaşdırılmaya dair nümu-nələri verilib. Həmin dərslər üzrə təlim məqsədləri də məşğələlərin gedişində göstərilib. Ona görə də burada dərslər üzrə təlim məqsədlərinin göstərilməsi 8-ci dərsdən başlayır.

№ MÖVZU MƏQSƏD

8-9

XALQ GEYİMLƏRİ

dekorativ sənət növlərindən bədii tikməni xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

Azərbaycanın görkəmli təsviri incəsənət nümayəndəsi olan Qriqori Qaqarin, Elmira Şahtaxtinskaya və onların əsərləri haqqında məlumatları şərh edir;

həyati görüntülərin real və abstrakt təsvirində sulu boyadan və digər materiallardan istifadə edir;

geyim eskizinin üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

10 AZƏRBAYCAN XALÇALARI

dekorativ sənət növlərindən xalçaçılığı xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

bədii sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir;

təsviri sənət növlərindən olan dekorativ-tətbiqi sənəti ayırır.

11

AZƏRBAYCAN XALÇASI VƏ XALQ TƏTBİQİ SƏNƏTİ DÖVLƏT MUZEYİ

dekorativ sənət növlərindən xalçaçılığı xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

xalçanın üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir;

bədii sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir.

12 İNSANLARA BƏZƏK NƏ ÜÇÜN LAZIMDIR

təsviri incəsənətin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

geyim üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir;

süjetli rəsmi milli üslubi cəhətinə görə izah edir.

13

QƏDİM MİSİR — GEYİM VƏ DEKOR

Qədim Misir incəsənətinin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

həyati görüntüləri rəngkarlıq, növündə real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

Qədim Misir geyimləri üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

14

QƏDİM MİSİRİN DEKORATİV SƏNƏTİ —FORMA, DEKOR VƏ RƏNG

Qədim Misirin simvol və bəzəklərini rəngkarlıq növündə real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

Qədim Misirin simvol və bəzəklərinin real və abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən (sulu boya, plastilin və ya gil) istifadə edir.

bəzək əşyaları üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

təsviri sənət növlərini ayırır.

15

QƏDİM ÇİN GEYİM ƏNƏNƏLƏRİ — SiMVOL VƏ RƏNG

təsviri sənətin növü olan rəngkarlığın xarakterik xüsusiyyətlərini şərh edir;

çinli obrazını rəngkarlıq növündə real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

çinli obrazını yaradan zaman onun geyiminin üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

16

QƏRBİ AVROPA DEKORATİV SƏNƏTİ.17-ci ƏSR

dekorativ sənət növlərini xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir.

həyati görüntüləri qrafika, rəngkarlıq növlərində real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

sadə əşyanın üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

17 HERALDİKA — GERB VƏ EMBLEMLƏR

gerblərin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

dekorativ sənət növlərini xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

həyati görüntüləri qrafika növündə real və abstrakt tərzdə təsvir edir.

18

-19

MÜXTƏLİF DÖVR SƏNƏTKARLARI-NIN YARADICILIĞI — 2 saat

Azərbaycan və dünyanın görkəmli təsviri incəsənət nümayəndələri (Məsud İbn Davud, Sultan Məhəmməd, Elmira Şahtaxtinskaya, İbrahim Zeynalov, Qriqori Qaqarin) və onların əsərləri haqqında məlumatları şərh edir;

həyati görüntüləri qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq növlərində real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

həyati görüntülərin real və abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən (kömür, sulu boya, plastilin və ya gil) istifadə edir.

20 MÜASİR SƏRGİ İNCƏSƏNƏTİ

təsviri incəsənətin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

müasir muzeyi qrafika, rəngkarlıq növlərində real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

müasir muzeyin real və abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən (sulu boya, rəngli karandaş) istifadə edir;

təsviri sənət növlərini ayırır.


21 KERAMİKA

keramikanı xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

qabları heykəltəraşlıq növündə real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

qabların real və abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən (plastilin və ya gil) istifadə edir.


22 BƏDİİ ŞÜŞƏ

bədii şüşəni xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

bədii şüşənin real və abstrakt təsvirində sulu boyadan istifadə edir;

bədii şüşənin üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir;


23 BƏDİİ METAL — DÖYMƏ VƏ TÖKMƏ

metaldan heykəllərin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

təsviri sənətin növlərindən heykəltəraşlığın xarakterik xüsusiyyətlərini şərh edir;

həyati görüntüləri heykəltəraşlıq növündə real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

metaldan məmulatın real və abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən (plastilin və ya gil) istifadə edir;


24 QOBELEN

qobelenin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

dekorativ sənət növü olan xalça-qobeleni xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

qobelenin real və abstrakt təsvirində sulu boyadan istifadə edir;

qobelenin üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

25 ZƏRİF BATİKA

batikanın həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

batikanı xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

həyati görüntülərin real və abstrakt təsvirində sulu boyadan istifadə edir;


26 SƏN SƏNƏTKARSAN

sərgidəki təsvirlərin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

bədii sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir;

sərgidə asılan təsviri sənət növlərini ayırır.

ŞAGİRD NAİLİYYƏTLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Müəllim tərəfindən qiymətləndirmə meyarları əsasında müəyyən təlim mərhələsinin əvvəlində və sonunda şagirdin tədris materiallarının mənimsənilməsi üzrə irəliləyiş səviyyəsi və digər nailiyyətləri barədə hesabatlar verilir. Məzmun standartlarının mənimsənilməsi istiqamə-tində, əsasən, aşağıdakı qiymətləndirmə növlərindən istifadə olunur: 1. İlkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik qiymətləndirmə). Və-

saitdə 5-ci sinif şagirdlərinin ilkin səviyyələrinin yoxlanması (ümu-mi sorğu, müsahibə vasitəsilə aparılması nəzərdə tutulur).

2. İrəliləyişlərin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə). Müəllim üçün metodik vəsaitdə hər bir mövzunun sonunda qiymətləndirmə meyarları müəyyən olunmuşdur. Bu meyarlar hər mövzuda nəzərdə tutulan təlim məqsədlərinə nə dərəcədə nail olunduğunu qiymətlən-dirmək məqsədilə müəyyən edilir. Bu meyarlar kurikulum sənədinin tərkib hissəsi olan qiymətləndirmə standartlarına əsasən hazırlan-mışdır. Müəllim hər mövzu üçün tövsiyə olunan meyarlar üzrə aşağı-dakı üsul və formalardan istifadə etməklə qiymətləndirmə aparır. Dərəcələr üzrə qiymətləndirmə. Müəllim uşaqlara yaxşı nəticə de-

dikdə nəyin nəzərdə tutulduğunu bildirməlidir. Buna nail olmaq üçün qiymətləndirmə meyarlarını aydınlaşdırmaq tələb edilir.


Müasir üsullara əsaslanan təlimdə şagird nailiyyətlərini qiymətlən-dirərkən yaxşı və pis cavabların, sadəcə, cəmi nəzərdə tutulmur. Bu zaman biliyi qiymətləndirmək üçün dərəcələrdən istifadə etmək məqsə-dəuyğundur. Dərəcələr dedikdə şagirdlərin fəaliyyətini yüksək, orta və aşağı balla qiymətləndirməyə imkan verən dəqiq ifadə olunmuş qaydalar nəzərdə tutulur. Ballar müxtəlif qradasiyalarda da ola bilər; məsələn: əla, çox yaxşı, yaxşı, orta, aşağı, zəif, çox zəif və s. İbtidai siniflərdə şa-girdlərin fəaliyyətini konkret söz və ya rəqəmlərlə deyil, müxtəlif işarələrlə göstərmək də olar; məsələn, naturadan rəsm məşğələsində dərsin məqsədlərindən asılı olaraq müəllim şagirdlərlə müzakirə apa-raraq qiymətləndirmə meyarlarını müəyyənləşdirir. Bu meyarlar yazı taxtasında yazılır və ya şagirdlərə paylanılır. № MEYARLAR Əla Yaxşı Orta Zəif

1. Naturadan rəsmi vərəqdə necə yerləşdirmişəm?

+ + + -

2. Təsvirdə naturanın əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərini nə dərəcədə göstərmişəm?

+ + + -

3. Formanı nə dərəcədə göstərmişəm? + - - -

4. Hissələr arasında ölçü fərqlərini necə göstərmişəm?

+ + + +

5. Əsas rəngləri nə dərəcədə göstərmişəm? + + + +

6. Naturadan rəsmi nə dərəcədə səliqəli yerinə yetirmişəm?

+ + - +

Burada qiymətlər belə müəyyən oluna bilər: 6 meyar üzrə “+” işarəsi qeyd etmiş şagirdlərin fəaliyyətləri “əla” (1-ci sütun) ; 5 meyar üzrə “+” işarəsi qeyd etmiş şagirdlər “yaxşı” (2-ci sütun); 4 meyar üzrə “+” işarəsi qeyd etmiş şagirdlər “orta” (3-cü sütun); 3 meyar üzrə “+” işarəsi qeyd etmiş şagirdlərin fəaliyyəti isə “zəif” (4-cü sütun) qiymətlərlə qiymətləndirilir. “Əla”, “Yaxşı”, “Orta”, “Zəif” sözləri əvəzinə onları xarakterizə edən mimikalardan (gülən, adi, qəzəbli, qəmli obrazlar) da istifadə etmək olar. "Mimika" işarələri əvvəlcədən hazırlanmış kağız parçalarına çəkilərək şagirdlərə paylanır.

Fərdi özünüqiymətləndirmə. Şagirdlərin təlim prosesindən daha çox faydalanmalarında müəllimin düzgün istiqamətdə köməklik göstərməsi üçün onlar özünüqiymətləndirmə formalarını doldurmalıdırlar. Bu-nunla yanaşı, müəllim müxtəlif formalardan da istifadə edə bilər; məsələn, süjetli rəsm çəkərkən şagirdin doldurması üçün müəllim aşağıdakı cədvəli formalaşdıra bilər. O, uyğun gələn səviyyəni seçərək “+” və ya “–” işarəsi ilə işarələyir. № MEYARLAR Əla Yaxşı Orta Zəif

1. Kompozisiya həllini necə tapmışam? + + – –

2. Varlıqların formasını necə vermişəm? + + + –

3. Varlıqların ölçülərindəki fərqi necə göstərmişəm?

+ + – –

4. İstifadə etdiyim rənglər ətrafdakı varlıqlara uyğundurmu?

+ + + +

5. Rəsm səliqəlidirmi? + – + +

6. Təsviri tapşırılan vaxt ərzində yerinə yetirdimmi?

+ + + +


Qrup diskussiyaları üçün qrupun özünüqiymətləndirməsi. Şagird-lər qruplar şəklində işləyərkən dərsin sonunda müəllim tərəfindən on-lara öz işlərini qiymətləndirmək üçün vaxt verilir. Müəllim şagirdlərə öz işlərini qiymətləndirmək üçün müəyyən istiqamətlər də verə bilər.

Şagirdlər qrup daxilində öz işlərini qiymətləndirdikdən sonra bu işin səmərəsini necə artırmaq barədə müəllimlə müzakirə apara bilərlər.

Qrup fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi. Şagirdləri qiymətləndirmək üçün müəllim özü də şagirdlərlə birlikdə meyarlar üzrə qrup qiymət-ləndirməsini həyata keçirə bilər.

Bunun üçün o, tədqiqat işinə başlamazdan əvvəl şagirdlərlə birlikdə qrupun fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün meyarlar işləyib hazırla-malıdır. Qiymətləndirmə ballarını ulduzlardan, müxtəlif işarələrdən, simvollardan (smayliklərdən) istifadə etməklə göstərmək olar. Nəticədə isə hər qrupun topladığı ulduz, simvol (smayliklər) sayılır.

Toplum halında qiymətləndirmə (summativ qiymətləndirmə) – şa-

girdlərin bilik və bacarıqlarını obyektiv şəkildə qiymətləndirməyə imkan verir. Lakin bu üsul digər qiymətləndirmə formalarına nisbətən mürəkkəb olduğu üçün daha çox səy tələb edir. Bunun üçün hər bir şa-girdə bir qovluq (portfolio) ayrılır. Qiymətləndiriləcək işlər sinifdə müəllim və ya şagirdin özü tərəfindən bu qovluğun içinə yığılır. Müəl-lim və şagirdlər qiymətləndiriləcək materialları müəyyən etdikdən son-ra isə şagirdlərin qoyulmuş məqsədə çatmaq səviyyəsini müəyyənləşdir-mək üçün bu materiallar üzrə qiymətləndirmə meyarları barədə razılığa gəlirlər.

Bu materiallar dərsin mövzuları üzrə çalışma və tapşırıqlardan (müxtəlif test, layihə, tədqiqat işləri, ev tapşırıqları, özünüqiymətlən-dirmə formaları, dərsdənkənar praktik tapşırıqlar, şagirdlərin forma-laşdırdığı suallar toplusu) ibarət ola bilər.

№ MEYARLAR Həmişə Bəzən Heç vaxt

1. Müzakirəyə başlamazdan əvvəl tapşırığı dəqiqləşdiririk

2. Tapşırıqdan kənara çıxmırıq

3. Hamı fikrini söyləyir

4. Bir rəyə gələ bilirik

5. Qrupda yerinə yetiriləcək işləri aramızda düzgün bölürük

6. İşi verilən vaxt ərzində yerinə yetiririk

Qru

pla

r MEYARLAR

Dinləmə Əməkdaşlıq Tapşırıq tam və uyğun yerinə yetirilib

Əlavələr Tərtibat Vaxtında yerinə yetirilib

I

II

III

IV


— İSTİFADƏ OLUNAN ÜSULLAR —

BİBÖ cədvəlindən istifadə BİBÖ cədvəlindən istifadə şagirdlərə əvvəlki bilik və təcrübə, yeni bi-

liklər arasında əlaqə yaratmağa imkan verməklə şagirdin düşünməsini optimallaşdırır. Bu üsulu tətbiq etmək üçün müəllim şagirdlərlə bir-likdə yazı taxtasında aşağıdakı qaydada cədvəl çəkir.

Mövzuya uyğun olaraq şagirdlər “Bilirik” qrafasında ümumi razılıqla əldə olunan fikirləri yazırlar. Suallar isə vahid razılıq əldə olunmayan detallardan, dəqiq müəyyənləşməmiş mövqelərdən və fikir ayrılığından irəli gəlir. Həmin sualları “İstəyirik bilək” qrafasında yerləşdirirlər.

Mövzunu oxuyan zaman həmin sualları yaddaşlarında möhkəm saxla-yırlar. Şagirdlər mətni oxuyub qurtardıqdan sonra onların diqqəti “İstəyirik bilək” qrafasında sadalanan sualların üzərinə qaytarılır. Oxu zamanı sualların hansına cavab tapdıqlarını aydınlaşdırırlar və bu ca-vabları “Öyrəndik” qrafasına yazırlar. Cavabsız qalan sualları isə müəl-limin göstərişi ilə şagirdlər müxtəlif yollarla cavablandırırlar.

Təsviri incəsənət dərsinin məqsədindən asılı olaraq BİBÖ cədvəlinin “Öyrəndik” hissəsini doldurarkən oradakı söz və ifadələri (öyrənilənləri əks etdirən) rəsm də əvəz edə bilər.

ZİQZAQ üsulu

ZİQZAQ üsulu qısa vaxt ərzində mövzunu əhatəli keçməyə imkan ve-rir. Bu üsulu tətbiq etmək üçün şagirdlər “doğma” qruplara bölünürlər. Sonra qrupdakı şagirdlərə təklif olunur ki, hərəsi bir rəqəm söyləməklə saysın. Öyrəniləcək mətnin həcmindən asılı olaraq o, müəyyən hissələrə ayrılır (məsələn, 4 hissəlidirsə, 1-dən 4-ə kimi sayırlar). Beləliklə, hər bir şagirdin söylədiyi rəqəm onun nömrəsi olacaqdır. Sonra şagirdlərin diqqəti öyrəniləcək mətnə yönəldilir. Qısa şəkildə mövzunun adı və məz-munu müzakirə edilir. Müəllim izah edir ki, əsas vəzifə mətni araş-dırmaq, məğzinə varmaqdır.

Məşğələnin sonunda hər bir qrup mətni tam başa düşməlidir. Şagirdlə-rin diqqətinə çatdırılır ki, mətn dörd hissəyə bölünmüşdür. Hər bir qrup-dakı 1 nömrəli iştirakçı birinci hissə, 2 nömrəli iştirakçı ikinci hissə (3 və 4 nömrəli iştirakçılar da bu qayda ilə) üçün cavabdeh olacaqlar. Sonra eyni nömrəli oyunçular bir yerə toplaşırlar. İzah olunur ki, 1, 2, 3, 4 nömrəli şagirdlərdən ibarət olan qruplar indi ekspert qruplar adlanır.

ZİQZAQ sxemi


Onların vəzifəsi mətnin öhdəsinə düşən hissəsinin məzmununu diq-qətlə öyrənməkdən ibarətdir. Onlar həmin hissəni oxumalı, tərəfdaşlar kimi onun məzmununu müzakirə etməli və materialı lazımınca qav-radıqlarına əmin olmalıdırlar. Sonra onlar “doğma” qruplarına qayıdan zaman mətnin tədqiq etdikləri hissəsini həmin qrupun üzvlərinə hansı qaydada təqdim edəcəklərini qərarlaşdırmalıdırlar. Ekspert qruplarının işi başa çatdıqdan sonra isə onlar öz “doğma” qruplarına qayıdaraq öyrəndiklərini, materialın məzmununu həmkarlarına izah edirlər. Nəti-cədə bütün qrup üzvləri mətnin məzmununu tam mənimsəməlidirlər.

ESSE ESSE hər hansı problem haqqında şagirdlərin müstəqil düşüncələrini

əks etdirən qısa yazı formasıdır və dərsin istənilən mərhələsində aparıla bilər. Bu yazı qısa vaxt ərzində yerinə yetirilir. Şagird lakonik və intensiv şəkildə mövzu üzrə öz mülahizələrini sərbəst yazır. Əgər fikrini ifadə etməkdə çətinlik çəkirsə, yaza bilər: “Bilmirəm nə haq-qında yazım”. Əsas odur ki, dayanmadan, yazdığını oxumadan, düzəliş etmədən yazsınlar. Esse — öyrənilən mövzuya dair biliklərin yekunlaş-dırılmasına və şagirdlərin düşüncələri haqqında müəllimin xəbərdar olmasına kömək edir. Onun müddəti 5 və 10 dəqiqəlikdir. Sonra müəl-lim yazılardan bəzilərini şagirdlərə oxuda və yaxud onları toplayıb boş vaxtlarında tanış ola bilər.

VENN diaqramı VENN diaqramı cisim və ya hadisələri müqayisə etməyə və onların

oxşar (fərqli) cəhətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu diaqram nisbətən üst-üstə düşən iki və ya daha artıq çevrə üzərində qurulur. Ondan ümumi və fərqli cəhətləri olan iki aspektin müqayisəsi zamanı istifadə olunur. Çevrələrin üst-üstə düşdüyü hissədə nə isə yazmaq üçün kifayət qədər yer olmalıdır. Həmin yerdə ideyaların ümumi cəhətləri qeyd edilir. Sol və sağ tərəfdəki dairənin hissələrində isə yalnız onlara xarakterik olan cəhətlər göstərilir.

KLASTER (şaxələndirmə) KLASTER şagirdləri mövzu haqqında açıq və sərbəst düşünməyə

sövq edən, əvvəlki təcrübəni nəzərdən keçirən pedaqoji üsuldur. O yal-nız fikirlərarası əlaqələr barədə düşünməyə təkan verən birləşmələr yaradır. Bu, təfəkkürün beynimizin necə fəaliyyət göstərməsi ilə daha sıx əlaqədə olan qeyri-xətti formasıdır. Şaxələndirmədən – mövzu ət-raflı öyrənilməmişdən əvvəl, təfəkkürə təkan vermək üçün istifadə edi-lir. O həmçinin öyrənilənləri yekunlaşdırma vasitəsi, yeni assosiasiya-ların meydana gəlməsinin stimullaşdırılması üsulu və ya yeni təsəvvür-lərin qrafik təsviri metodu kimi istifadə oluna bilər. Şaxələndirmə mər-hələləri asan, yaddaqalan və sadədir.

Mərkəzi sözü və ya ifadəni vərəqin, yazı taxtasının mərkəzinə yazın.


Seçilmiş mövzu ilə əlaqəli ağlınıza gələn söz və ya ifadələri yazma-ğa başlayın.

Fikirlər yada düşüb yazıldıqca onların arasında əlaqəli görünənlə-ri xətlərlə birləşdirməyə başlayın.

Vaxt bitənə və ya bütün fikirləriniz tükənənə qədər ağlınıza gələn mümkün qədər çox fikir yazın.

BEYİN HƏMLƏSİ Şagirdlər fərdi şəkildə və yaxud cüt-cüt olmaqla mövzu üzrə onlara

məlum olanların hamısını sadalayırlar. Bu zaman fikirlərin düzgün olub-olmamasının o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Əsas məqsəd odur ki, şagird mövzu haqqında düşünməyə başlasın. Bu üsul problemin həlli yollarının araşdırılmasını öyrədir və müstəqil düşüncəni inkişaf etdirir.

ANLAYIŞIN ÇIXARILMASI (açar sözlər) Bu üsul yeni anlayışların müstəqil olaraq çıxarılmasına xidmət edir.

Əvvəlcə mövzuya aid olan dörd və ya beş söz verilir. Həmin sözlərdən “doğan” söz tapılır. Bu, şagirdlərin mövzu haqqında düşünmələrinə kö-mək edir.

QRUP MÜZAKİRƏSİ Müəyyən mövzu verilir. Onun haqqında müxtəlif mülahizələri ortaya

çıxarmaq məqsədilə mövzu ətrafında bütün qrup müzakirə aparır və hər bir qrup üzvünün fikrinə hörmətlə yanaşılır.

İNTERAKTİV QEYDETMƏ SİSTEMİ – İQS (insert) Şagirdlərin davamlı məşğuliyyətini təmin edən bir çox tədris üsulu

vardır. İQS (İNSERT) — oxu zamanı şagirdlərin qavramasını yoxlamağa imkan verən güclü vasitədir. Səmərəli mütaliə və təfəkkür üçün İQS-nin işarələr sistemi (mətni başa düşmək üçün biliyi yoxlamaq) düzgün cavab axtarmaq üsuludur. Bəzən bir səhifə materialı oxuyub qurtarır-san və məlum olur ki, yadında heç nə qalmayıb. İQS – fəal surətdə dərk-etmə, anlama, qavradığını yoxlamaq üçün oxumağın ən yaxşı nümunə-sidir. Bir çoxları mahiyyəti dərk etmədən oxu və digər öyrənmə proses-lərini mənimsəmək istəyir. Öyrənmə prosesində mahiyyətin dərk edil-məsi zəruridir. Əgər öyrənən şəxs proseslə məşğul deyilsə, öyrənmə im-kanları hədər gedəcəkdir. İQS vasitəsilə mətn xüsusi işarələrlə oxunur:

“+” – yeni informasiyadır; “—” – bildiyimə ziddir; “?” – qarışıq informasiyadır; “!” – əvvəl bilirdim.

Şagirdlərin yaş və hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq işlədilən işarə-lər də müxtəlif olur. Aşağı siniflərdə iki işarədən istifadə edilsə yax-şıdır: “+” – yeni informasiyadır və “!” – əvvəl bilirdim. Oxunun məq-sədindən və şagirdlərin işarə sistemi ilə işləmək təcrübəsindən asılı olaraq işarələr fərqli də ola bilər.


SUALLAR, TƏRİFLƏR VƏ TƏKLİFLƏR Suallar, təriflər və təkliflər üsulu tətbiq edilərkən şagird təqdimat

zamanı başa düşmədiyi, onun üçün anlaşıqlı olmayan məsələlərə aid suallar verir. Çıxış zamanı məzmunla, nitqlə əlaqədar və s. xoşuna gə-lən cəhətlərin nədən ibarət olmasını şərh edir. Problemin həllinə aid öz təkliflərini irəli sürür. Bu üsul şagirdlərdə təhlil etmək bacarıqları for-malaşdırır.

BLUM TAKSONOMİYASI BİLİK — eşidildiyi formada informasiyanı təkrar çatdırmaq qabiliy-

yəti. ANLAMA — müəyyən bir fikri öz ifadələrinlə yenidən söyləmək ba-

carığı. TƏTBİQ — yenicə öyrənilmiş üsuldan istifadə etməklə yeni bir tap-

şırığın həlli. TƏHLİL — mürəkkəb bir ideyanın səbəb, nəticə və digər tərkib hissə-

lərini tapmaq qabiliyyəti. SİNTEZ — bir neçə ideyanın bir yeni ideya halında birləşdirilməsi,

köhnə ideyanın yeni variantının yaradılması. QİYMƏTLƏNDİRMƏ — konkret ideyanın, yaxud mənbənin hansısa

tezisin izahı üçün tam uyğun gəldiyini qiymətləndirmək qabiliyyəti.


1. DEKORATİV-TƏTBİQİ SƏNƏT VƏ ZAMAN – 1 saat

Məşğələ növü


Alt standart 2.2.1; 3.1.1; 3.1.2.

Dərsin məqsədi

● sadə varlığın – xalça, qab, zinət əşyaların üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir;

● bədii sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir; ● təsviri sənətin dekorativ-tətbiqi sənət növünü ayırır.

Dərsin tipi deduktiv

Fənlərarası inteqrasiya

Tex.: 1.2.2.; 4.2.1.; A-d.: 1.1.1.; 1.2.4.; Az-d.: 1.1.2.; 2.1.3.; İnf.: 2.1.1.; X-d.: 1.1.1.

İstifadə olunan

İŞ FORMALARI qrup, fərdi və kollektiv iş

ÜSULLAR müzakirə, esse

Təchizat Müəllim üçün dərslik, metodik vəsait, qiymətləndir-məyə aid cədvəllər, krossvordlar

Şagird üçün dərslik, rəngli karandaşlar, sulu boya, fırça

Dərsin gedişi / Motivasiya Bu dərs diaqnostik xarakter daşıyır. Ona görə də məşğələdə şagirdlərin əv-

vəlki siniflərdə topladıqları biliklər də yada salınır. Aşağıda verilmiş mo-tivasiya nümunələrindən yalnız biri istifadə oluna bilər.

1.

1-ci qr. 2-ci qr. 3-cü qr. 4-cü qr.

Müəllim şəkillərlə şagirdləri 4 qrupa ayırır və deyir: – Hər qrup ondakı şəklin nədən ibarət olduğunu desin (bəzəkli qab, qolbaq, xalça, tikmə). Onlar necə verilmişdir? (bəzəkli). Bu bəzəkli əşyalar təsviri incəsənətin hansı növünə aiddir? (şagirdlər bütün siniflərdə bu haqda məlumat topladığı üçün cavab verə bilərlər – dekorativ-tətbiqi sənət). Hər qrup onda olan dekorativ-tətbiqi sənət nümunəsindəki naxışlar haqqında məlumat hazırlasın. Sonra qruplar birlikdə hazırladıqları məlu-matı oxuyurlar.

Qeyd. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan (XQEOŞ) şagirdlər üçün (inkluziv) bu moti-vasiya nümunəsi müvafiqdir.

2. Hər qrupa cavabı fərqli olan dekorativ-tətbiqi sənət nümunəsini xarak-terizə edən krossvord verilir.


1-ci qrup 1. Q R A F İ K A 2. M O Z A İ K A 3. N Ə B A T İ

Təsviri incəsənətin növüdür (qrafika). Dekorativ-tətbiqi sənətin sahəsidir (mozaika). Naxışın növlərindən biridir (nəbati). 1 rəqəmi yazılan şaquli sütunda hansı söz alındı? (qab)

Qeyd. krossvord sadə olduğu üçün bunu XQEOŞ (inkluziv)-ə də vermək olar.

2-ci qrup 4.N

2.K 3.İ Ə 5.N 1.Q O L B A 6.Q

R N M A T A A T Ə T Ü Z F R İ R O İ A M N K S O A T R

T Təsviri incəsənətin növüdür (qrafika). Bir-birindən kəskin fərqlənən rəng (kontrast).

Toxuculuq sənətində ipliyin hörülən düyünü (ilmə). Naxışın növlərindən biridir (nəbati). Cansız təbiətdir (natürmort). Bağ və parklardakı yaşıl otlu sahə, çəmənlik (qazon). 1 rəqəmi yazılan üfüqi sütunda hansı söz alındı? (qolbaq)

3-cü qrup

4. Ç 5. B 1. N Ə O A 3. İ R Y X 2. A L Ç A Ç P M İ K I L Ə V A V İ Ə R A K L N A I S Q

İ Y A

Möminə xatun məqbərəsinin yerləşdiyi şəhər (Naxçıvan). Dekorativ-tətbiqi sənətin sahə-sidir (aplikasiya). Toxuculuq sənətində ipliyin hörülən düyünü (ilmə). Çəkilmiş əsərlərin kənarına yaxşı görünmək üçün vurulur (çərçivə). Təsviri incəsənətin növlərindən biridir (boyakarlıq). 2 rəqəmi yazılan üfüqi sütunda hansı söz alındı? (xalça)

4-cü qrup

3. B 2. E O

S Y 1. E K A 5. M

T İ K 4. M Ə Ü Z A İ N D R N Z

L İ Ə I A R Q T Ə

Ü R

Naturadan çəkilir və təsviri sənət əsərinin ilkin nümunəsidir (etüd). Təsəvvür edilən əsərin

ilkin qaralamasıdır (eskiz). Təsviri incəsənətin növlərindən biridir (boyakarlıq). Qədim əlyazmalarına çəkilən kiçik ölçülü rəngli təsvirdir (miniatür). Təsviri incəsənətin janrlarından biridir (mənzərə). 4 rəqəmi yazılan üfüqi sütunda hansı söz alındı? (tikmə)


Şagirdlər krossvordun cavabını dedikcə müəllim yazı lövhəsinə yazır və soru-şur: – Qab, qolbaq, xalça, tikmə təsviri incəsənətin hansı növünə aiddir? (de-korativ-tətbiqi sənət). Dekorativ-tətbiqi sənət haqqında nə bilirsiniz? (fərziyyələr)

Tədqiqat sualı: Əşyanı necə bəzəmək olar? Bəzək vuran zaman nəyi nəzərə almaq lazımdır? (fərziyyələr) /XQEOŞ üçün tədqiqat sualı: Əşyaları naxışla bəzəməyin əhəmiyyəti nədir?

Tədqiqatın aparılması Dərslikdəki məlumatla tanışlıqdan sonra qruplara tapşırıq verilir; məsələn, 1-ci

qrup – bəzəkli qab (metal və ya saxsı), 2-ci qrup – oyma naxışlı daş və ya toxuculuq nümunəsi, 3-cü qrup – xalça, 4-cü qrup isə zərgərlik nümunəsini əks etdirən rəsm

çəkə bilər. Müəllim qeyd edə bilər ki, əşyaları

bəzəyən təbiət motivləri – bitki, quş və heyvan təsvirləri qeyri-adi görünür və reallıqdan fərqlidir (şərtidir). Onlar

rəssam tərəfindən ümumiləşdirilərək obrazlara, işarələrə çevrilir. Bu, dekora-tiv-tətbiqi sənətin özünəməxsus dilidir.

Müəllim tapşırıq verir ki, uşaqlar əşyaların üzərində çəkdikləri bəzəklərin mənası barədə düşünsünlər. Hər bəzəyin, təbii ki, öz mənası var. Bu bəzəklər nəyi ifadə edir?

XQEOŞ-i qruplardan birində əyləşdirmək lazımdır və köməkçi müəllim ona rəsmin hər hansı hissəsini yerinə yetirməkdə yardım edir.

Müəllim dərsin sonunda qrupun özünüqiymətləndirəcəyini xatırladır.

Məlumat mübadiləsi

Qruplar çəkdikləri təsviri nümayiş etdirir. Təqdimat zamanı bəzəklərin mənası da qeyd olunur.

Məlumatın müzakirəsi və təşkili

– Dekorativ-tətbiqi incəsənət nə zaman yaranıb? – Dekorativ-tətbiqi incəsə-nətin hansı bölmələri var? – Onlar arasında fərq nədən ibarətdir? – Dekorativ-tətbiqi sənət insan həyatında hansı rolu oynayır?

Ümumiləşdirmə və nəticə

Dekorativ-tətbiqi sənət haqqında esse yazırlar.

Yaradıcı tətbiqetmə

Məişət əşyası yapır və üzərində müxtəlif naxışlar oyurlar.

Qiymətləndirmə Qiymətləndirmə zamanı qrupun özünüqiymətləndirməsindən istifadə edilir.

Göstərilən cədvələ uyğun qruplar özlərinə qiymət verir. Bunun üçün meyarlar hər qrupun qarşısına qoyulur.

MEYARLAR Həmişə Bəzən Heç vaxt 1. Müzakirəyə başlamazdan əvvəl tapşırığı dəqiqləş-

diririk

2. Tapşırıqdan kənara çıxmırıq 3. Hamı fikrini söyləyir 4. Bir rəyə gələ bilirik 5. Qrupda yerinə yetiriləcək işləri aramızda düzgün

bölürük


Müəllim üçün əlavə məlumat. Şərtilik dedikdə, hər hansı bir təsvirin o qədər də vacib olmayan hissələrini ixtisar etmək deməkdir. Bununla yanaşı, əşyanı xarak-terizə edən əsas detalları qalır və məhz bu detallara görə əşya da tanınır.


2. SİMVOLLARA ÇEVRİLMİŞ TƏBİƏT – 1 saat

Məşğələ növü dekorativ-tətbiqi sənət

Alt standart 1.1.1; 1.2.2; 2.1.2; 2.2.1.

Dərsin məqsədi

● dekorativ naxışların həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir; ● dekorativ sənət növlərini (bədii tikmə, ağac üzərində oyma)

xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir; ● simvolların abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən (sulu

boya, plastilin və ya gil) istifadə edir; ● parçanın, xalçanın, plastilinin üzərində eskiz şəklində tərtibat

və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.

Dərsin tipi induktiv


A-d.: 1.2.2; Az-d.: 3.1.3; İnf.: 4.1.1; X-d.: 1.1.1.

İstifadə olunan İŞ FORMALARI fərdi və qrup işi

ÜSULLAR İQS (insert)

Təchizat

Müəllim üçün dərslik, metodik vəsait, qiymətləndirməyə aid cədvəllər

Şagird üçün dərslik

Dərsin gedişi / Motivasiya Müəllim yazı lövhəsindən şəkillər asır və şagirdlərdən soruşur: – Vərəqin sol tərəfində olan təsvir-

lərdə nə görürsüz? (dairə) – O, sizə təbiətdə olan hansı varlığı

xatırladır? (Günəşi) – İnsan dünya haqqında anlayışla-

rını şərti işarələrlə ifadə edərdi. Nişan, işarə təsvir deyil, o hər kəsə aydın olan, mənası başa düşülən simvoldur.

– Xalq arasında Günəş simvolu – dairəvi, çevrə daxilində çarpaz xətt, çi-çək formasında təsvir edilir. Günəşin simvolunun əsas xüsusiyyəti – mər-kəzdən ətrafa yayılan şüalardır.

– Şəkildə Günəşin simvolunun hansı əşyaları bəzəməsini görürsünüz? (qalxanı, saxsı külçəbasanı, papağı)

– Deməli, insanlar həm qədimdə, həm müasir zamanda əşyaları hər hansı məna daşıyan simvollarla bəzəyərdi.

– Vərəqdə sağ tərəfdə olan təsvirlərdə nə görürsünüz? (quş və keçi fiquru) – Onlar nəyi bəzəyir? (xalçanı, bundan başqa istənilən əşyanı bəzəyə bilər) – Onlar hansı məna daşıyır? (fərziyyələr) – Bu obrazlar qoruyucu və bərəkət rəmzləri sayılır. Bu gün bizim dər-

simiz simvollar haqqındadır.

Tədqiqat sualı: Hansı simvolları tanıyırsınız və onlardan naxış-ları necə yaratmaq olar? (fərziyyələr)

Tədqiqatın aparılması Şagirdlər dərslikdəki məlumatla tanış olurlar. Mətni İQS üsulu ilə

oxuyurlar. Oxuduqca mətnin kənarında sadə karandaşla işarələr – “+” – yeni informasiyadır, “—” – bildiyimə ziddir, “?” – qarışıq in-formasiyadır, “!” – əvvəl bilirdim işarələri qoyurlar. Sonra onlar oxuduqlarını sistemləşdirib cədvələ yazırlar.


“+” – yeni informasiyadır

“—” – bildiyimə ziddir

“?” – qarışıq informasiyadır

“!” – əvvəl bilirdim

1. 1. 1. 1.

2. 2. 2. 2.

3. 3. 3. 3.

4. 4. 4. 4.

Cədvəli doldurduqdan sonra, əsasən, bildiklərinə zidd və qarışıq informa-siyalar ümumi müzakirə edilir. Sonra onlar 6 qrupa ayrılırlar. 1 və 2-ci qruplar parça üzərində bədii tikmənin (flomasterlə), 3 və 4-cü qruplar xal-çanın eskizini (quaşla) təsvir edir, 5 və 6-cı qruplar isə plastilindən məişət əşyası düzəldib onun üzərində oyma üsulu ilə naxışları həkk edir. Qruplar təsvir zamanı aşağıdakı simvollardan istifadə edib naxış yarada bilər.

Bundan başqa, həmin naxışların mənası haqqında da düşünürlər. Qeyd. XQEOŞ üçün plastilinlə işləmək daha asan olar. Ona görə də həmin şagirdi 5 və ya 6-

cı qruplardan birində əyləşdirmək məsləhətdir. Köməkçi müəllimin yardımı ilə həmin şagirdə məişət əşyasını düzəldib üzərini naxışlarla bəzəmək tapşırılır.

Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə özlərini dərəcələr üzrə qiymət-ləndirəcəyini xatırladır və meyarları yazı lövhəsindən asır.


Şagirdlər işlərini təqdim edir və naxışların mənasını açıqlayırlar.


– Simvollar nəyi tərənnüm edir? – İnsan əşyaları niyə bəzəyirdi?


– Təbiət obrazlarını simvolizə edən işarələr hansılardır? – Simvolların mə-nası, onların oxşar və fərqli əlamətləri nədir?


Simvollardan istifadə edib naxış tərtib edir və onu qab üzərində çəkirlər.

Qiymətləndirmə

Dərəcələr üzrə qiymətləndirmə aparılır.

Qru

pla

r Təsvirdə

kompozi-siya həlli tapılıb

Naxışların həyat hadisələ-rini əks etdir-diyini izah edir

Mütəna-siblik verilib

Simvolların abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən istifadə edib

Tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirib N

əti

cə

I-VI

Müəllim üçün əlavə məlumat. Söhbət zamanı nəticə: məişət əşyalarında olan dekor yalnız bəzək rolunu oynamır, onlar həm də müəyyən mənaya malikdir. Böyük ideyaların nəticə-sində əşya dekorativ-tətbiqi sənət əsəri olur. Yazının özünəməxsus sistemi kimi, hər işarənin müəyyən məna verdiyi ornamentin dilindən danışdıqda, müəllim şagirdlərə təklif edə bilər ki, özlərini bir anlığa qədim insan kimi təsəvvür etsinlər. Cəmiyyət haqqında baxışlarını nöqtə və xətt vasitəsilə simvollarla ifadə etsinlər. Müəllimin dediyi sözləri şagirdlər obrazlı ifadələrlə (Günəş, yağış, ağac, meşə, çay, göy qurşağı) versinlər və sonra onları ornamen-tlərə çevirsinlər. Tapşırığı həll etdikdən sonra şagirdlər nəticədə işarəni təsvir kimi deyil, aydın, müəyyən fikri ifadə edən simvol kimi başa düşürlər.


3. AZƏRBAYCAN DAXMASININ DAXİLİ DÜNYASI – 1 saat

Məşğələ növü mövzu üzrə rəsm

Alt standart 1.2.1; 2.1.1; 3.1.1.

Məqsəd ● təsviri sənətin rəngkarlıq növünün xarakterik xüsusiyyət-lərini şərh edir;

● həyati görüntüləri rəngkarlıq növündə real tərzdə təsvir edir; ● bədii sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir; ● daxmanın rəsmini çəkir.



A-d.: 1.1.2; 2.2.3; Az-d.: 1.1.2; X-d.: 1.1.1; T.:1.1.1.

Yeni sözlər hana, ləmə, rəf, taxça, camaxatan

İstifadə olunan İŞ FORMALARI kollektiv və qrup işi

ÜSULLAR müzakirə, BİBÖ

Təchizat Müəllim üçün dərslik, metodik vəsait, qiymətləndirməyə aid cədvəllər, müasir və qədim evin şəkilləri

Şagird üçün dərslik, sulu boya, karandaş

Dərsin gedişi / Motivasiya Müəllim şagirdlərə sual verir:

– Müasir evlərdə hansı əşyaları yerləşdiririk? (fər-ziyyələr) – Babalarımız, nənələrimiz daxmalarının içəri-sində hansı əşyaları yerləşdirirdi? (fərziyyələr)

Tədqiqat sualı: Daxmanın içərisində hansı əşyaları çəkmək vacibdir? Onları çəkəndə nəyi nəzərə almaq lazımdır? (fərziyyələr).

Müəllim yazı lövhəsində BİBÖ cədvəlini çəkir və ya əvvəlcədən A1 formatlı kağızda tərtib etdiyini yazı lövhəsindən asır. Şagirdləri sandıq, hana, palaz və kilim şəkilləri ilə 4 qrupa ayrılır. Sonra qruplar yazdıqlarını oxuyur. Şagirdlərin daxmanın interyeri haqqında bildikləri cədvəlin “BİLİ-

RİK” hissəsinə, mövzuya aid olan sualları isə “İSTƏYİRİK BİLƏK” hissəsinə yazılır. Bu zaman müəllim təkrar fikirləri səsləndirməməyi tapşırır.

Tədqiqatın aparılması Şagirdlər mətnlə tanış olurlar. Hər qrup (yeni öyrəndiklərindən) bir

informasiya deyir və müəllim onu “ÖYRƏNDİK” hissəsində, qısa şəkil-də yazır (təkrar olmamalıdır). Mövzu mənimsənildikdən sonra qruplar daxmanın interyerini təsvir edir.

Müəllim xatırladır ki, şagirdlər pəncərə, taxça, ləmə və cama-xatanların yerini müəyyən etməyi unutmasınlar. Yaxın və uzaqda olan əşyaları da nəzərə alsınlar. Bu zaman şəkildə göstərilən daxma interyerindəki elementlərdən istifadə edirlər. Müəllim tapşırır ki, vaxta qənaət etmək üçün qrupda iş bölgüsü apar-sınlar.

BİLİRİK İSTƏYİRİK BİLƏK ÖYRƏNDİK

?


İş bölgüsü aparan za-man XQEOŞ-ə hansısa əş-yanı rəngləmək və ya forma-sı asandırsa, çəkmək tapşı-rıla bilər. Köməkçi müəllim isə ona yardım edir.

Dərsin sonunda müəl-lim şagirdlərə özlərini dərəcələr üzrə qiymətlən-dirəcəyini xatırladır və meyarları yazı lövhəsin-dən asır.


Qruplar rəsmlərini təq-dim edir.


Bu zaman BİBÖ cəd-vəlinin “BİLMƏK İSTƏYİ-RİK” hissəsində şagirdlə-rin yazdıqları suallar oxunur və təhlil edilir. Şagirdlər cavabsız qalan sual-ları müəllimin istiqamətləndirici sualları ilə cavablandırırlar. Bəzi sualları ev tapşırığı kimi verməklə uşaqlar tədqiqata həvəsləndirilirlər.

Ümumiləşdirmə və nəticə – Azərbaycan daxmasının daxili quruluşunda əsas əlamətlər hansılardır? –Müasir evlərin interyeri ilə daxmanın fərqi nədədir? – Rəngkarlıq nədir? – Rəsmi rəngkarlıq növündə işləmək üçün hansı qaydalara əməl edilməlidir?


Müasir evin interyerini təsvir edirlər.

Qiymətləndirmə

Dərəcələr üzrə qiymətləndirmə aparılır. Qruplar Təsvirdə

kompozisiya həlli tapılıb

Obyektlərin forması verilib

Mütənasiblik verilib

Perspektiv, planlar düzgün göstərilib

Rəng həlli düzgündür

Nəticə

I

II

III

IV


4. XALQ MƏİŞƏT ƏŞYALARI — FORMA VƏ DEKOR – 1 saat

Məşğələ növü dekorativ-tətbiqi sənət, yaddaş əsasında naturadan rəsm

Alt standart 1.1.1; 2.1.2; 2.2.1; 3.1.2.

Dərsin məqsədi ● təsviri incəsənətin həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir; ● məişət əşyalarının real və abstrakt təsvirində sulu boyadan

istifadə edir; ● sadə məişət əşyalarının üzərində tərtibat və dizayn bacarıq-

ları nümayiş etdirir; ● təsviri sənət növlərini ayırır.



A-d.: 2.2.3; Az-d.:2.1.4.

İstifadə olunan İŞ FORMALARI qrup işi

Təchizat

ÜSULLAR müzakirə

Müəllim üçün dərslik, metodik vəsait, qiymətləndirməyə aid cədvəllər

Şagird üçün dərslik, sulu boya, karandaş

Dərsin gedişi / Motivasiya

Müəllim müxtəlif qab şəkillərini yazı lövhəsindən asır və soruşur: – Bunlar nədir? (qablar, məişət əşyaları) – Onların hansı oxşar və fərqli cəhətləri var? (fərziyyələr) – Onları gözəl edən nədir? (üzərindəki naxışlar). İnsanlar naxış-

lar vasitəsilə nə demək istəyiblər? (fərziyyələr). Dərsimiz xalq məişət əşyalarının forma və dekoru haqqındadır.

Tədqiqat sualı: Məişət əşyasının eskizini və bəzəyini hansı ardı-cıllıqla çəkmək olar? Bəzəyi çəkən zaman nəyi nəzərə almaq lazım-dır? (fərziyyələr)

XQEOŞ üçün tədqiqat sualı: Məişət əşyasını necə bəzəmək olar?

Tədqiqatın aparılması Şagirdlər dərslikdəki mövzu ilə tanış olurlar. Müəllim onları 4 qrupa

ayırır. Qruplara məişət əşyasının eskizini hazırlamaq və onun üzərini naxışlarla bəzəmək tapşırılır.

1-ci qrup sərpuşu, 2-ci qrup dolçanı, 3-cü qrup kuzəni, 4-cü qrup isə məcməyini çəkir. Eskizi çəkən zaman əşyaya uyğun formanı təyin edirlər. Sonra isə onu mənalarını nəzərə almaqla bəzəyirlər.

Qeyd. Sinfin səviyyəsini nəzərə alaraq müəllim həmin əşyalardan istifadə edib natürmort da qura bilər. Şagirdlər natürmortu işləyərkən öncə onun ümumi hündürlük və enini tapırlar. Sonra əşyaların hər birinin yerini və ümumi ölçülərini (hündürlük və enini) müəyyənləşdirirlər. Onların ayrılıqda qurulması ardıcıllığı isə aşağıda müəllimlər üçün göstərilib. Natürmortu qurandan sonra onu naxışlarla bəzəyirlər.

Uşaqlara deyilir ki, əşyaların üzərindəki naxışlar inanclarla da bağlıdır. Ona vurulmuş naxışlar qoruyucu məna daşıyır.


XQEOŞ-i 4-cü qrupda əyləşdirmək daha məqsədəuyğundur. Çünki məcməyini çəkmək və bəzəmək daha asandır.

1-ci qrup 2-ci qrup

3-cü qrup 4-cü qrup

Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə özlərini dərəcələr üzrə qiymət-ləndirəcəyini xatırladır və meyarları yazı lövhəsindən asır.

Məlumat mübadiləsi Qruplar rəsmlərini təqdim edir.

Məlumatın müzakirəsi və təşkili – Məişət əşyalarına baxıb çəkmək və onu sulu boya ilə rəngləmək

təsviri incəsənətin hansı növüdür? – Qabların üzərindəki naxışların mənası nədir? – Əşyaları hansı ardıcıllıqla çəkdiniz?

Ümumiləşdirmə və nəticə – Bu gün dərsdə nə öyrəndiniz? – Xalq sənəti nümunəsi sayılan hansı məişət əşyalarını tanıyırsız? – Xalq sənətində hansı bədii obrazlar ənənəvi sayılır?

Yaradıcı tətbiqetmə Plastilindən məişət əşyası düzəldilir.

Qiymətləndirmə Dərəcələr üzrə qiymətləndirmə aparılır.

№ MEYARLAR Əla Yaxşı Orta Zəif

1. Məişət əşyalarının xarakterik xüsusiyyətlərini necə vermişik?

2. Fiqurun üzərində simvol və naxışları nə dərəcədəçəkmişik?

3. Simvol və naxışların mənasını necə göstərmişik?

4. Təsviri incəsənətin həyat hadisələrini əks etdirdiyini necə izah edə bilirik?

5. Məişət əşyalarının real və ya abstrakt təsvirindəsulu boyadan necə istifadə etmişik?

6 Sadə məişət əşyalarının üzərində tərtibat vədizayn bacarıqlarını necə nümayiş etdirmişik?

7. Təsviri sənət növlərini nə dərəcədə ayırırıq?


5. XALÇA NAXIŞLARI – 1 saat


Alt standart 1.1.1., 1.2.2., 2.2.1.

Dərsin məqsədi xalçaların həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

dekorativ sənət növü olan xalçaları xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

sadə əşya olan xalçanın üzərində tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.



A-d.: 2.2.3; Az-d.: 1.1.1; 1.1.2; X-d.: 1.1.1; 3.1.4; T.:5.1.2.

Yeni sözlər stilizasiya, motiv

İstifadə olunan İŞ FORMALARI

qrupla və kollektiv iş

ÜSULLAR müzakirə

Təchizat Müəllim üçün dərslik, metodik vəsait, qiymətləndirməyə aid cədvəllər

Şagird üçün dərslik, sulu boya, rəngli karandaşlar, flomasterlər


Müəllim şagirdlərə müxtəlif təbiət obrazlarının şəkillərini göstərir və onlara harada rast gəlindiyi haqqında soruşur. Şagirdlər müxtəlif fərziyyələr (xalçalarda və ya xalça məmulatlarında) irəli sürür.

– Bu obrazları naxış adlandırmaq olarmı? Nə üçün? (fərziyyələr) – Bu naxışları hansı xüsusiyyətlərə görə qruplaşdırmaq olardı? (fər-

ziyyələr, bitki, quş, heyvan təsvirləri) – Hər naxışın öz adı, öz mənası olardı. Naxış elementlərinə diqqət

yetirsəniz görərsiniz ki, təbiətdə belə bitki, quş və heyvan mövcud deyil. Onlar stilizə olunmuş simvol və işarələr dünyasıdır. Xalçanın “ruhu” – onun naxış və rəngindədir.

– Əgər biz bu naxış-simvolları bir-birinin ardınca müəyyən qaydada yerləşdirsək, nə alınar? (ritm, ornament) – Bu, ornament zolağı adlanır və xalçaları tamamlayan haşiyələrdir. Bu dərsdə də sizinlə Azərbaycan xalçalarını bəzəyən haşiyə zolaqları yaradacağıq. Haşiyələrdə müxtəlif naxış motivləri təsvir olunur və xalçanın kompozisiyasını tamamlayır. Stilizə olunmuş heyvan, quş və bitki təsvirləri bu haşiyələrin əsas elementləridir.

Tədqiqat sualı: Haşiyə zolağının ornamenti hansı formalardan iba-rətdir? Bu haşiyəni çəkmək üçün nə etmək lazımdır? (fərziyyələr)

Tədqiqatın aparılması Şagirdlər dərslikdə mətnlə tanış olur, təbiət obrazlarının hansı xüsusiy-

yətlərinə görə qruplaşdırıldığını müəyyən edirlər.


Müəllim şagirdləri naxış növlərinə görə 4 qrupa bölür. Sonra haşiyə zola-ğının naxış motivlərini qrupların adı ilə təsvir etməyi tapşırır. 1-ci qrup – bitki motivli, 2-ci qrup – quş motivlərindən ibarət, 3-cü qrup – heyvan və 4-cü qrup – qarışıq, yəni bütün motivlərin sintezindən ornamental haşiyə zolağı yaradırlar. Bunun üçün dərslikdə olan haşiyə zolağının müxtəlif motivlərdəki təsviretmə ardıcıllığını nəzərdən keçirirlər və tədqiqat işinə başlayırlar.

Müəllim şagirdlərə müəyyən istiqamətlər verə bilər. Qiymətləndirmə zama-

nı qrupların özünüqiymətləndirməsindən istifadə ediləcəyini də xatırladır.

Məlumat mübadiləsi Şagirdlər yaratdıqları müxtəlif növ haşiyələri təqdim edirlər.

Məlumatın müzakirəsi və təşkili – Haşiyəni hansı ardıcıllıqla çəkdiniz? – Şərti obrazlar real təsvirlərdən nə ilə fərqlənir?

Ümumiləşdirmə və nəticə – Nə üçün xalçaları haşiyələr tamamlayır? Onlar hansı növlərdə olur? – Xalça üzərində naxışlar necə yaranıb?

Yaradıcı tətbiqetmə Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün yapma-

dan istifadə edilməklə relyefli haşiyə düzəltmək.

Qiymətləndirmə Qiymətləndirmə zamanı qrupun özünüqiymətləndirməsindən istifadə edi-

lir. Göstərilən cədvələ uyğun qruplar özlərinə qiymət verir. Bunun üçün meyar-lar hər qrupun qarşısına qoyulur.

MEYARLAR Həmişə Bəzən Heç vaxt 1. Müzakirəyə başlamazdan əvvəl tapşırığı dəqiqləş-

diririk


bölürük



6. AZƏRBAYCAN TİKMƏLƏRİNDƏ KOMPOZİSİYA – 1 saat


Alt standart 1.2.2.; 2.1.2.; 2.2.1.; 3.1.1.

Dərsin məqsədi dekorativ sənət növlərindən bədii tikməni xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir;

tikmələrin real və ya abstrakt təsvirində müxtəlif vasitələrdən, sulu boya və ya rəngli karandaşlardan istifadə edir;

sadə əşyanın üzərində bədii tikməyə aid tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir;

bədii tikməni milli üslubi cəhətinə görə izah edir.



A-d.: 1.1.2; 2.2.2; T.: 5.1.2; Tex.: 4.1.1.

Yeni sözlər təkəlduz, güləbətin, piləktikmə


qrupla və kollektiv iş

ÜSULLAR müzakirə, qalereya gəzintisi

Təchizat Müəllim üçün dərslik, metodik vəsait, qiymətləndirməyə aid cədvəllər, bədii tikməyə aid şəkillər

Şagird üçün dərslik, sulu boya, rəngli karandaşlar, flomaster


Müəllim yazı lövhəsindən müxtəlif tikmələrlə bəzənən parça şəkilləri asır və onların nə olduğunu soruşur (parçalar).

– Parçaların üzərindəki naxışlar barədə nə deyə bilərsiniz? (tikmələr

iplə, muncuqla yerinə yetirilib)

– Bilirsiniz parça üzərində olan bu tikmələr necə, hansı üsullarla iş-lənilib? (fərziyyələr)

– Siz də tikmənin hansı üsulları olduğunu və parçanı bəzəyərkən eskizlərin necə yaradılması haqqında biləcəksiniz.

Tədqiqat sualı: Parça üzərində tikmələr hansı üsullarla işlənilir? Tikmənin eskizini hansı ardıcıllıqla hazırlamaq olar? (fərziyyələr)

Tədqiqatın aparılması

Tikmənin müxtəlif növləri var: güləbətin, təkəlduz, muncuqtikmə və digərləri. Xalq tikmələrində təsvir üsulları və kompozisiya motivləri müxtəlif olur. Şagirdlər dərsliyi oxuyurlar. Açıq və qapalı kompozisiya, tikmə növləri barədə yeni məlumatlarla tanış olurlar. Qeyd. Müəllim izah edə bilər ki, tikmələrdə qapalı kompozisiya dedikdə naxışlar hər hansı forma ilə hüdudlanır. Açıq kompozisiya dedikdə isə naxış təkrarlanaraq haşiyə yaradır.


Şagirdlərə tikmə növlərinin birinin eskizini hazırlamaq tapşırılır. Qruplara ayrılarkən tikmə üsullarının adlarından istifadə etmək olar. “Güləbətin” qrupu – güləbətin üsulu ilə çəkilən eskiz variantı hazırlayır və onun xüsusiyyətlərini araşdırır, təkəlduz, muncuqtikmə, piləktikmə qrupları da həmçinin. Müəllim eskizin çəkilməsi zamanı həmin tikməyə xas olan əlamətləri göstərməyi xatırladır.

Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə qrup fəaliyyətinin qiymətləndi-rilməsindən istifadə ediləcəyini xatırladır və meyarları yazı lövhəsin-dən asır.


Qruplar eskizlərini yazı lövhəsinin qarşısından düzür. “Qalereya gəzintisi” vasitəsilə rəsmləri müzakirə edirlər.


– Hansı tikmələri tanıyırsınız? – Onların bir-birindən fərqi nədir?

– Açıq və qapalı kompozisiyanın fərqi nədir?


– Muncuqtikmə üsulunun əsas xüsusiyyətləri hansılardır?

– Xalq tikmələrində əsas motiv nədir və bir-biri ilə nə ilə fərqlənir?

– Nə üçün əşyaları tikmə üsulu ilə bəzəyərdilər?

– Qapalı və açıq kompozisiyalara harada rast gəlmək olar?

– Bayram geyimləri, süfrə və pərdələr, balışüzü, yataq örtükləri və dəsmallar tikmə üsulu ilə bəzənərdi. Tikmə naxışla bəzədilmiş araqçın üzərindəki naxışlar – Günəşi, suyu; zolaqlar – torpağı, çiçəklər isə bərə-kəti simvolizə edərdi.


Tikmənin digər növləri haqqında məlumat toplayır.

Qiymətləndirmə

Qrup fəaliyyətinin qiymətləndirilməsindən istifadə edilir.

Q

ru

pla

r

MEYARLAR

Din

ləmə

Əmək

daşlıq

Bədii tikməni xarakterik xüsusiyyətlərinə görə şərh edir

Sadə əşyanın üzərində bədii tikməyə aid tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir

Bədii tikməni milli üslubi cəhətinə görə izah edir

Vaxtında yerinə yetirilib

I

II

III

IV


7. TARİX VƏ ETNOQRAFİYA MUZEYLƏRİ – 1 saat Məşğələ növü mövzu üzrə rəsm

Alt standart 1.1.1; 2.1.1; 3.1.1.

Dərsin məqsədi ● muzeylərdəki ekspozisiyaların həyat hadisələrini əks etdirdiyini izah edir;

● ekspozisiyanı qrafika növündə real və abstrakt tərzdə təsvir edir;

● bədii sənət əsərlərini milli üslubi cəhətinə görə izah edir.



A-d.: 1.1.2; 1.2.2; 2.2.2; X-d.: 3.1.4; 1.1.2; T.: 1.2.1.

Yeni sözlər arxeologiya, etnoqrafiya, antik, dubla


fərdi, kollektiv və qruplarla iş

ÜSULLAR müzakirə, ziqzaq

Təchizat Müəllim üçün dərslik, metodik vəsait, qiymətləndirməyə aid cədvəllər, tapmacalar

Şagird üçün dərslik, albom, rəngli karandaşlar, pastel, flomaster

Dərsin gedişi / Motivasiya Müəllim şagirdləri 4 qrupa ayırır. Hər qrupa bir tapmaca verir və

onun açmasını tapmağı tapşırır. Ağaca çıxar, Ağzına tıxar, Hər kəsə dəysə, Evini yıxar.

(tüfəng)

Atdım atana, Dəydi adama, Ucu şiş neştər, Uzunca təhər.

(nizə)

Bir ağacım var, yarpaqsız-budaqsız, Ona çıxan qalar əlsiz-ayaqsız.

(qılınc) Qurd quyuda, qulaqları bayırda.

(xəncər)

Qruplar tapmacanın cavabını söyləyir, müəllim yazı lövhəsinə yazır: tüfəng, nizə, qılınc, xəncər. Sonra soruşur: tüfəng, nizə, qılınc, xəncər haqqında nə deyə bilərsiz? (fərziyyələr). Onlar birlikdə nə adlanır? (si-lahlar)

– Müasir zamanda silahlar harada saxlana bilər? (əsasən tarix mu-zeyində). Milli məişətimizə aid əşyalar sonra harada saxlanılır? (fərziy-yələr). Bu gün biz tarix və etnoqrafiya muzeyləri haqqında öyrənəcəyik.

Tədqiqat sualı: Tarix və Etnoqrafiya Muzeyinə aid ekspozisiyanı hansı ardıcıllıqla çəkmək olar? (fərziyyələr)

XQEOŞ üçün tədqiqat sualı: Tarix muzeyi nədir və orada nə saxlanır?(fərziyyələr)

Tədqiqatın aparılması Şagirdləri 4 “doğma” qrupa ayırırlar. “Doğma” qruplar tarix muzeyi

və Qala kəndi haqqında bildiklərini deyir. Sonra onları “ekspert” qruplara ayırırlar.

1-ci “ekspert” qrupu “Ekspozisiya 1” də daxil olmaqla Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi haqqında məlumatı öyrənir.

2-ci “ekspert” qrupu “Ekspozisiya 2” də daxil olmaqla səhifədə olan mətni öyrənir.


3-cü “ekspert” qrupu Qala Dövlət Tarix-Etnoqrafiya Qoruğu möv-zusunu öyrənir.

4-cü “ekspert” qrupu isə Qala – Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kom-pleksi mövzusunu axıra qədər öyrənir.

Sonra doğma qruplara qayıdır və yoldaşlarına da aldıqları məlu-matları öyrədirlər. Qruplar öyrəndiklərini təqdim edir. Onlara rəsm üçün tapşırıq verilir: tarix və etnoqrafiya muzeyinə aid ekspozisiya çəksinlər. Bu, sənətkarlıq nümunələri və ya yaşayış evi də ola bilər. Şagirdlər bu tapşırıqda keçmiş və müasir dövrü birləşdirə bilərlər.

Müasir ev interyerini çəkdikdən sonra onu keçmiş dövrə aid məişət əşyaları ilə bəzəyə bilərlər.

Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə qrupun özünüqiymətləndirməsin-dən istifadə ediləcəyini xatırladır və meyarları yazı lövhəsindən asır.


Təsvirləri təqdim edirlər.

Məlumatın müzakirəsi və təşkili – Ekspozisiya nədir? – Ekspozisiyadakı saxsı qablar hansı obrazları xatırladır? – Etnoqrafiya və arxeologiya fondunun əsas məqsədi nədir? – Rəsmi hansı ardıcıllıqla çəkdiniz?

Ümumiləşdirmə və nəticə – Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi və Qala Dövlət Tarix-Etnoqrafiya

Qoruğunun əsas məqsədi nədir? Onların oxşar və fərqli xüsusiyyətləri nədir?

– Hansı ölkənin tarixi, milli və mədəni dəyərlərini özündə cəmləş-dirən muzeyləri haqqında məlumatınız var?


Plastilindən və rəngli kağızlardan istifadə edərək ekspozisiyanın maketini düzəldirlər.

Qiymətləndirmə

Qiymətləndirmə zamanı qrupun özünüqiymətləndirməsindən istifa-də edilir. Göstərilən cədvələ uyğun qruplar özlərinə qiymət verir. Bunun üçün meyarlar hər qrupun qarşısına qoyulur.

MEYARLAR Həmişə Bəzən Heç vaxt 1. Müzakirəyə başlamazdan əvvəl tapşırığı

dəqiqləşdiririk


bölürük


QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ) – 1 SAAT

__________________________________________


8-9. XALQ GEYİMLƏRİ – 2 saat

Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Şagirdlərin mətni oxuması üçün İQS (insert) və ya BİBÖ üsullarından

istifadə edilə bilər. Dərsliyi oxuyarkən xalq geyimlərinə xas olan cəhətləri müəyyənləşdirirlər. Öyrənirlər ki, iqlim şəraitinin, mərasimlərin və yaş qruplarının müxtəlifliyi geyim hazırlanarkən nəzərə alınmalıdır.

Onlar dərslikdən qadın geyimləri, bayram libası, baş geyimi, kişi üst geyimi haqqında da məlumat toplayırlar.

Müəllim izah edir ki, qadın geyimləri mürəkkəbliyi və gözəlliyi ilə fərqlənərdi. Qadın geyiminin əsas cəhəti onun çoxqatlı (üst-üstə) və qırçınlı olması idi. Kişi üst geyimi ipək, atlaz, kətan və digər parçalar-dan tikilərdi. Papaq, üst köynəyi, arxalıq, çəpkən, çuxa (çiyinlik) və şalvar kişi geyiminin əsas hissələri idi.


Dərslikdə qadınların, həm də kişilərin geyimlərinin yalnız adları çəkilir. Onlar haqqında məlumat yoxdur. Ona görə də həmin geyimlər haqqında məlumat toplamaq ev tapşırığı kimi verilə bilər.

Qadın geyimində bəzək və zinət əşyaları mühüm rol oynayırdı. Nə-sildən-nəslə ötürülən bu məmulatlar ailəyə məxsus idi və təbiət obraz-larını simvolizə edən naxışlarla işlənilərdi.

Bu mövzunun mənimsənilməsinə 2 saat vaxt ayrılır. 1-ci saatda təd-qiqatın aparılması zamanı nəzəri məlumatın öyrənilməsi məsləhətdir. 2-ci dərsdə isə tədqiqatın aparılmasının 2-ci mərhələsi – praktik tapşırıq, sonra isə dərsin ardıcıl olaraq digər mərhələlərinin aparılması məqsədəmüvafiq olar.

Praktik tapşırıq Mövzu mənimsənildikdən sonra cütlərə o dövrün insanlarının həyat

tərzi və məşğuliyyətini göstərmək tapşırılır. Müəllim xatırlada bilər ki, mövzu üzrə rəsm zamanı qadın və ya kişi geyiminin xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə alsınlar. Geyimin forma və elementlərini, naxış və bəzəklərini elə çəksinlər ki, geyim sahibinin yaşına, ailə vəziyyətinə uyğun olsun. Müəllim tapşırır ki, vaxta qənaət etmək üçün iş bölgüsü aparılsın. Rəngləmə zamanı sulu boya ilə böyük sahələri, flomaster və rəngli karandaşla isə konturları rəngləyirlər. İş bölgüsü aparan zaman yaxşı olar ki, XQEOŞ-i daha yüksək

göstəriciləri olan şagirdlə əyləşdirsinlər. Köməkçi müəllim isə ona yardım edir.

Yekunda müəllim xalq naxışlarının hər birinin öz mənası olduğunu bir də xatırladır. Müəllim dərsi ümumiləşdirici suallarla da tamamlaya bilər: – Xalq geyimini hansı ardıcıllıqla bəzədiniz və onların mənası nədir? Xalq geyimi müasir geyimdən nə ilə fərqlənir? Azərbaycanda xalq geyimlərinin sirri nədədir? Milli geyimin hansı detalları naxışla bəzənərdi? Əcdadlarımızın təsəvvürləri qadin bayram paltarında necə açılır? və s.

Yaradıcı iş kimi müasir geyim formasını çəkib, onu naxışlarla bəzə-mək tapşırıla bilər.

Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə cütlüklərin fəaliyyətini qiymət-ləndirəcəyini xatırladır və meyarları yazı lövhəsindən asır.

10. AZƏRBAYCAN XALÇALARI – 1 saat

Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr

Mövzu ilə tanışlıq zamanı ziqzaq və ya İQS üsulundan istifadə etmək olar. Mətndə, əsasən, xovsuz xalçalar haqqında məlumat verilir. Əgər ziqzaq üsulu tətbiq edilsə, hər “ekspert” qrupuna bir xovsuz xalça (pa-laz, cecim, kilim, şəddə, zili və vərni, sumax) haqqında öyrənmək tapşırıla bilər.

Qeyd. Müəllim qeyd edə bilər ki, Azərbaycan xalçası iki növ – xovsuz (tüksüz) və xovlu (tüklü, kilkəli) olur. Bu məlumatın əvvəlki siniflərdə verilməsinə baxmayaraq, təkrarlanması məqsədəmüvafiqdir. Şagirdə təkrarlama vasitəsilə xovlu və xovsuz xalça arasında olan fərqi daha dərindən mənimsətmək məsləhətdir.


Xovlu xalça qalın, yumşaqdır və simmetrik düyünvurma üsulu ilə toxunaraq qayçı ilə kəsilir.

Toxunma üsulu

Xovsuz xalça daha nazikdir. İplər ərişin arasından, sadəcə, keçirilir. Ona görə də üst

hissədə kəsilmiş ip olmur.

Müəllim xovsuz xalça növlərini dərslikdən istifadə edib şagirdlərlə birlikdə müzakirə apararaq fərqləndirə bilər.

Palaz Cecim Kilim

Şəddə Zili və Vərni Sumax

Müzakirə üçün soruşula bilər:

– “Palaza bürün, elnən sürün” – el məsəlini necə başa düşürsən? Nə üçün xovsuz xalçalar “məişət xalçaları” adlanır?

Elimizin qız-gəlinləri kiçik yaşlarından toxuculuq sənətinin sirlərinə yiyələnər, özlərinə cehiz toxuyar, doğma ocaqlarını öz əlləri ilə bəzəyər-dilər. Doğma təbiət, həyat tərzi və arzu rəmzləri simvollarda təkrar-lanaraq naxışlara çevrilər və toxunma üsulu ilmələrə hopardı. Bu bəzəklər əyləncə xatirinə yaranmayıb; hər naxışın öz mənası və toxunma səbəbi olardı – insanı bədxah qüvvələrdən qorumaq.

Praktik tapşırıq Müəllim şagirdləri xovsuz xalça şəkilləri ilə 4 və ya onların dərslikdə

verilən nümunələrinin sayına uyğun 6 qrupa ayırır. Qruplar tanış ol-duğu xovsuz xalça növlərindən birinə aid nümunə yarada bilər. Mü-rəkkəblik yaranmaması üçün müəllim damalı vərəqdə təsvir etməyi tapşırsa, daha asan olar. Nümunə üçün aşağıda naxışlar verilmişdir.

Naxış çəkildikdən sonra kontrastlıq nəzərə alınmaqla rənglənir. Mü-əllim xatırlada bilər ki, bu zaman 3-4 rəngdən artıq rəngdən istifadə


edilməsin. Bu tapşırığı yerinə yetirərkən rəngli kağızlardan da istifadə edə bilərlər.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün

plastilinin üzərində naxışlar cızılır və oyulur. Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə özlərini dərəcələr üzrə qiymət-

ləndirəcəyini xatırladır və meyarları yazı lövhəsindən asır.

11. AZƏRBAYCAN XALÇASI VƏ XALQ TƏTBİQİ SƏNƏTİ DÖVLƏT MUZEYİ – 1 saat

Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Mövzu ilə tanışlıq zamanı müzakirə və ya BİBÖ üsulundan istifadə

etmək olar. Müəllim deyə bilər ki, L.Kərimov adına Azərbaycan Xalça-sı və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin ekspozisiya və fondunda saxlanılan – palas, cecim, kilim, şəddə, zili, ladı, vərni və sumax – bir-birindən rəng çalarları, çeşniləri və texnoloji toxunma üsulları ilə seçilən xovsuz xalçalardır. Digər xalça məmulatları – məfrəş, xurcun, heybə, çanta, çul, xaral bu üsullarla toxunur və onlar da muzeyin fondunda saxlanılır. Muzeyin zəngin kolleksiyasında qiymətli metaldan hazırlanmış zərgərlik məmulatları, zinət əşyaları və soyuq silahlar, çini, kağız, şüşə, ağac və daş üzərində oyma ilə işlənmiş əşyalar, bədii tikmə, parça və milli geyimlər, zərif naxışlı bədii metal məmulatları kimi xalq tətbiqi sənət nümunələri nümayiş etdirilir.

Muzeyin ekspozisiyasında Azərbaycanın Quba, Bakı, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Təbriz kimi klassik xalça məktəblərinə məxsus olan xalçalar öz kompozisiya və ornament quruluşlarına, eləcə də rəng həlli-nə görə diqqəti cəlb edir. Müəllim bu xalçaları müqayisə etmək məq-sədilə müzakirə təşkil edə bilər.

Qeyd. Qubada toxunan xalçalardan – “Pirəbədil”, “Qımıl”, “Sırt-Çiçi” zərifliyi, rəsm və naxış elementləri ayrıntılarının nəcibliyi, toxunması belə hiss olunmayan elementləri, xırdalanmış cizgi rəsmi, yığcam rəng qammaları ilə insanı heyran edir.

Şirvan xalçalarından – “Muğan”, “Şilyan” bir növ ilk – qədim xalçalarımıza bənzəyir. Bu xalçalarda qədim xalça kompozisiyaları ciddi ritmlə realizə edilir, sakit kolorit üstündür.

Qarabağ xalçalarından olan “Xanlıq”, “Malıbəyli” və “Ləmpə”də yüksək kompozisiya ustalığı, ağlasığmaz fantaziya, kolorit əlvanlığı ön planda dayanır.

Bakıda hazırlanan xalçalardan – “Xilə-Buta”nın, “Novxanı”nın, “Fatmayı”nın zərif cizgi rəsmi, mürəkkəb ornamentləri vardır.


Olduqca böyük şərtiliyə əsaslanan “Faxralı”, “Şıxlı”, “Borçalı”, “Qaçağan”, “Qədim Göyçə”, “Dəmirçilər” kimi Gəncə və Qazax məktəblərinə aid xalçalarda, əsasən, naxışların həndəsi üslubuna daha çox üstünlük verilir. Bu naxışlar Kainatın sirlərini, mistik təsəvvürləri damğalar və cizgilərin dili ilə bizlərə yetirir.

Təbriz xalçalarından “Sərabi”, “Əfşan”, “Ləçək-Turunc”da dairəvi və ya spiralvari plastik formaların dekoru dünyanın əbədiliyi, gözəlliyi və həyat ritmi haqqında təsəvvür yaradır.

Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi Azərbaycanın nadir sənət nümunələrini öz kolleksiyasında toplamışdır. Azərbaycanın mədəni irsinin uzaq və yaxın xaricdə təbliğ edilməsi məqsədilə muzey respublikada və otuzdan artıq xarici ölkədə xalça və xalq tətbiqi sənətinə aid sərgilər təşkil etmişdir.

Praktik tapşırıq Şagirdlərin informativ-kommunikativ bacarıqlarının inkişaf etdiril-

məsi məqsədi ilə praktiki işi qruplarla təşkil etmək məqsədəuyğundur. Onları xalça məktəblərinin adlarına uyğun (Quba, Bakı, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Təbriz) 7 qrupa ayırmaq olar. Şagirdlər xalçaçılıq mək-təblərinin birinə aid ekspozisiya çəkə bilərlər. Bu zaman interyeri də nəzərə almaq lazımdır. Müəllim öncə interyeri – daxili hissəni, sonra isə divardakı və yaxud yerə döşənmiş xalçaları çəkməyi məsləhət görə bilər. Şagirdlər dərslikdə təqdim edilən ekspozisiyanın ümumi görünüşünün necə verilməsi nümunəsindən istifadə etsələr daha məqsədəmüvafiq olar.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün xalçanı çəkdikdən sonra onun hansı məktəbə aid olunduğunu təyin edə bilərlər.

Dərsin sonunda müəllim şagirdlərə qrupların qiymətləndirilmə-sindən istifadə ediləcəyini xatırlada bilər. Bunun üçün meyarları yazı lövhəsindən asır.

QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ, BSQ) – 2 SAAT __________________________________________


12. İNSANLARA BƏZƏK NƏ ÜÇÜN LAZIMDIR – 1 saat Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Bu məşğələ dekorativ-tətbiqi sənətin yeri və rolu haqqında şagird-

lərdə ümumi təəssürat formalaşdırır. Dərsliyin əvvəlində suallar var-dır. Suallar vasitəsilə şagirdlərdə məşğələyə maraq yaradıla bilər. Bu suallar həmçinin şagirdləri diskussiyaya hazırlayır. Mətni oxumaq üçün İQS (insert), BİBÖ üsullarından istifadə edilə bilər. Mətnlə tanışlıqdan sonra şagirdlərlə söhbət aparmaq məqsədəuyğundur.

Qeyd. Söhbətə insan bədəninin dekorativ bəzənməsilə başlamaq olar; məsələn, Afrika tayfalarında və ya hindu xalqlarında bədənin bəzənməsi kostyum rolunu oynayır. Qəbilə başçısı, ağsaqqallar öz geyimləri ilə seçilirdi. Kişilərin (döyüşçü və ya ovçu) və qa-dınların (qəbiləni davam etdirən, ocağı qoruyan) ictimai funksiyaları geyim və bəzək vasitəsilə ayrılırdı. İşarələr bədənin rənglənməsi, yaxud şəkil döydürülməsi, muncuq və ya heyvan buynuzundan düzəldilən boyunbağının taxılması, baş geyimlərində lələklərin olması və s.-dən ibarət olurdu.

Şagirdlərlə qədim ovçu, qəbilə başçısı, doyüşçünün geyim və bəzək-lərinin əsas xususiyyətləri haqqında diskussiya yaratmaq olar.

Müəllim bunu slayd və ya şəkillərdə göstərərək, söhbətin axırında şagirdlərlə birlikdə nəticə çıxarır. Şagirdlər dərk edirlər ki, dekorun mahiyyəti bədənin, paltarın, əşyaların bəzənməsində deyil, bu bəzək-lərlə bəzək sahibinin rolunun təyin olunmasıdır. Bəzəyin forması, onun miqdarı və keyfiyyəti onu daşıyanın ictimai vəziyyətindən asılıdır.

Dekorativ incəsənətin sosial rolu haqqında söhbəti müasir dövrdə, kos-tyum dekoruna yönəltmək olar; məsələn, hərbçi, general, idmançı və həkimlərin geyimi.

Praktik tapşırıq Şagirdlərin informativ-kommunikativ bacarıqlarının inkişaf etdi-

rilməsi məqsədi ilə praktiki işi qruplarla təşkil etmək məqsədəuyğun-dur. Qruplara hər hansı dövrə aid süjetli rəsm çəkmək tapşırıla bilər. İnsan öz mövqeyini geyim və bəzək vasitəsilə göstərir. Hər qrupa konk-ret tapşırıq da vermək olar; məsələn, 1-ci qrup gəlin, 2-ci qrup general, 3-cü qrup həkim, 4-cü qrup bənna obrazını yarada bilər. Sonra çək-diklərini təqdim edirlər. Bu zaman işin mənfi və müsbət cəhətlərini qeyd etməklə, diskussiya təşkil etmək olar.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün yap-madan istifadə edilməklə insan obrazının yaradılması tapşırıla bilər. Onları fərqləndirmək üçün isə geyim və bəzəkdən istifadə etmələri məsləhətdir.

Qiymətləndirmə zamanı qrupların özünüqiymətləndirməsindən is-tifadə etmək olar.


—QƏDİM CƏMİYYƏTDƏ DEKORATİV SƏNƏTİN ROLU—

13. QƏDİM MİSİR — GEYİM VƏ DEKOR – 1 saat Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Məşğələdə uşaqlar qədim misirlilərin (fironun, saray əyanlarının, ka-

hinin, zadəganın, döyüşçülərin) kostyumları ilə tanış olurlar. Onların geyimləri tutduqları mövqeyə görə müxtəlif olur.

Misir hökmdarı Zadəganlar Döyüşçülər

Şagirdlərə fikrən Qədim Misirə səyahət etmək təklif olunur. Müəllim göstərdiyi slayd və ya şəkillərlə o dövrü hiss etdirməyə, tarix dərsliklərində gördüklərini yadlarına salmağa çalışır.

Dərslikdəki materiallarla fasilələrlə oxu üsulu vasitəsilə tanış ola bilərlər. Qədim Misirin dekorativ-tətbiqi sənəti ilə tanış olarkən şagirdlərin diqqəti – Tanrının “oğlu” olan fironun geyiminə əzəmətlik verən əlamətlərə, kraliça, kahin və məmurun geyimindəki işarələrə yö-nəlir. Müəllim geyimdəki formanın, ornamentlərin müxtəlifliyinə diq-qəti yönəldə bilər. Bu da Qədim Misir ustalarının öz işlərində mahir ol-masını göstərir. Müəllim Qədim Misir haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün o dövrün dinə yanaşmaları haqqında da məlumat verə bilər. Belə ki, bu xalq ölümdən sonra olan həyata, əbədiliyə inanır. Müəllim elə edir ki, uşaqlarda bu ölkə haqqında tam təsəvvür yaranır. Şagirdlərin diqqətini, əsasən, dekorun təsvir elementlərinə – işarə və ya simvollara yönəltmək olar.

Praktik tapşırıq Praktiki işi cütlərlə təşkil etmək məqsədəuyğundur. Cütlərə Qədim

Misir hökmdarının geyiminin xüsusiyyətlərini öz rəsmində göstərmək tapşırıla bilər. Müəllim geyimin xüsusi işarə və simvollarını, hansı mövqe tutduğunu göstərməyi unutmamağı xatırladır.

Qeyd. Praktik işi başqa formada da yerinə yetirmək olar: 1-ci qrup – firon, 2-ci qrup – kraliça, 3-cü qrup – məmur, 4-cü qrup isə döyüşçü və ya adi misirlinin geyimini çəkə bilər. Bunun üçün dərslikdə və ya yazı lövhəsində olan şəkillərdən istifadə etmək olar. Müəllim geyimlərin kimə məxsusluğundan asılı olaraq xüsusi işarə və simvollarla həmin insanın hansı mövqe tutduğunu göstərməyi tapşıra bilər.

Sonra çəkdiklərini təqdim edirlər. Bu zaman suallar, işin müsbət cəhətlərini qeyd etməklə, müəyyən təkliflər irəli sürülməklə diskussiya təşkil etmək olar. Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edil-məsi üçün Qədim Misirə aid istədiyi insan obrazını yarada bilər. Qiy-mətləndirmə zamanı dərəcələr üzrə qiymətləndirmədən istifadə etmək məsləhətdir.


14. QƏDİM MİSİRİN DEKORATİV SƏNƏTİ — FORMA, DEKOR VƏ RƏNG – 1saat

Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Şagirdlər dərslikdəki mətnlə İQS üsulu ilə tanış olurlar. Müəllim

Qədim Misirin bəzək və simvollarını şagirdlərə ya slaydlar, ya da şəkillərlə göstərir. Şəkilləri bir-bir izah etmək olar. Bəzəklərin, simvol-ların nə demək olduğu şagirdlərə izah edilir; məsələn, qara böcək – skarabey Qədim Misirdə ölüm və həyat rəmzi hesab olunurdu. Misirin əfsanəvi allahlarından biri olan Heprinin (inanca görə, dünyanı yarat-mışdır) başı skarabey şəklində təsvir olunurdu. Misirdə yaranan dəqiq dekorativ simvollar sistemində ən əhəmiyyətli simvol gözəlliyi və əbədi həyatı əks etdiriən şanagüllə çiçəyi — lotos idi.

Praktik tapşırıq Şagirdlər praktiki işi cütlükdə yerinə yetirə bilərlər. Onlar cütlükdə

“Qədim Misir” mövzusunda bəzək əşyası fikirləşib çəkirlər. Bu, Günəşi simvolizə edən boyunbağı, sinəbəzək, bilərzik ola bilər. Müəllim xatır-ladır ki, rəsm zamanı onun forması, Misirin dekorativ sənətinə xas olan rənglər haqqında düşünsünlər. Misir simvollarından istifadə edib, onları təkrarlayaraq ornament də yarada bilərlər.

Bu tapşırıq XQEOŞ üçün də çətinlik törətməz. Həmin şagirdi nəticə-ləri yüksək olanla əyləşdirmək lazımdır. Maneçilik törətməməsi üçün köməkçi müəllim də yanlarında əyləşib istiqamət verə bilər. Şagirdlərə izah etmək lazımdır ki, çəkdikləri rəsm vərəqin ortasında

yerləşsə, daha yaxşı olar. Bu zaman onların rəsmi kompozisiya cəhətdən yaxşı görünər və uğurlu sayılar. Təsviri ümumidən hissələrə doğru çək-mək lazımdır. Əvvəlcə təsvirin hündürlüyü və eni vərəqə əsasən təyin olun-malı, sonra detallar və elementlər əlavə edilməlidir. Rəngləmə zamanı quaş, flomaster və rəngli karandaşlardan istifadə edilsə, yaxşı olar.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün simvol və bəzəklər plastilindən yapılır. Qiymətləndirmə zamanı cütlərin özünü qiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

15. QƏDİM ÇİN GEYİM ƏNƏNƏLƏRİ — SİMVOL VƏ RƏNG – 1 saat Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr 5-ci sinifdə, əsasən, kostyumun dekorativliyinə, sosial roluna diqqət

yetirilir. Şagirdin geyimin dekoruna, məişət əşyalarına, hər hansı dövrü əks etdirən interyerə (binanın daxili) emosional marağı möhkəm-ləndirilir. İzah zamanı müxtəlif əyani vəsaitlərə baxarkən şagirdlər dərk etməlidir ki, müxtəlif sosial təbəqələrə, peşələrə mənsub insanların


kostyumlarında forma, dekor, rəng material, insanın cəmiyyətdə ye-rini, oynadığı rolunu, onun konkret məşğuliyyətini təyin edən sosial əlamət kimi çıxış edir. Məşğələnin əvvəlindən şagirdləri maraqlı oyuna cəlb etmək olar: “Kostyum insan haqqında nə deyə bilər?”. Bu sual kostyumların müxtəlif formalarına bələd olmağa kömək edir, onun kimə məxsus olmasını təyin etməyə istiqamət verir və sosial əlamət-lərini aşkara çıxarır.

İmperator, məmur və hərbçilərin geyimləri

Şagirdlər çinlilərin geyiminə baxaraq müqayisə aparmalı, onun kim

olduğunu təyin etməyi bacarmalıdırlar. Çin kəndlilərinin geyimi, adə-tən, formasına və bəzəyinə görə sadə olur. Zadəganların geyimləri isə tamamilə fərqli, daha dekorativ olur. Dərsliklə tanış olanda şagirdlərin diqqətini bu müqayisələrə yönəltmək lazımdır. Mətni İQS üsulu, fasilə-lərlə oxu, istiqamətləndirilmiş mühazirə üsullarından biri ilə oxutmaq məqsədəuyğundur.

Müəllim şagirdlər məlumat topladıqdan sonra çinlilərin müxtəlif geyimlərini göstərə və onun kimə məxsus olduğunu soruşa bilər.


məsi məqsədi ilə praktiki işi qruplarla təşkil etmək məqsədəuyğundur. Qruplar Qədim Çin kostyumunu çəkir. Onun kimə aid olduğunu müəy-yən edirlər. Ona uyğun olaraq naxış, rəng və simvolları istifadə edərək rəngləyirlər.

Müəllim üçün məlumat. Ədəbiyyat kimi, Qədim Çin təsviri sənəti də rəngarəng səciyyə kəsb edir. Çinin ənənəvi rəngkarlıq janrı “qoxua” hesab edilir. Bu, kağız və ya ipək üzərində qara və ya kül rəngli tişə ilə rəsmlərin təsvirindən ibarətdir. Qo-xuanın əsas mövzusu dağ, çay, gül və quşları təsvir edən mənzərələrdir. Təsvirlərin hər bir elementi rəmzi məna kəsb edir. Bu rəngkarlığın əsas məktəbləri Suy, Tan, Sun sülalələrinin hakimiyyəti dövrünə aiddir. Bu dövrün “qoxua” təsvirlərindən dövrümüzə gəlib çatanı Suy sülaləsi dövrünün rəssamı Hu Kay-çji-nin “Yazın sonu” adlı əsəridir. Çində rəngkarlıqla eyni vaxtda kalliqrafiya da inkişaf etmişdi. Qədim çinlilər yazılarda xətlərin ifadəliliyi, bədiiliyi, zərifliyinə diqqət yetirir, onların kompozisiya quruluşuna, qrafik elementlərin vəhdətinə xüsusi incəliklə yanaşırdılar.

Bir çox xalqda bu rəngə münasibət fərqli olmasa da, çinlilər ağ rəng barədə ayrı cür düşünür. Çin xalqının inancına görə, ağ rəng kədər, yas simvoludur. Çin adətlərinə görə, ağ rəng həm də ruhu maddiyyatdan alıb sirli aləmə aparan, sirlər dünyasının rəngi, Tanrının ştrixlərindən biridir. Ağ rəngin cazibə sistemində mən-fi təsir, yəni şər faktoru yoxdur, matəm və ölümdən sonrakı həyat isə şər anlamına girməyən bir prosesdir.


Müəllim onların yadlarına sala bilər: ağ durna – uzunömürlülük sim-voludur və məmurların xalatını bəzəyirdi. Pələng, aslan, bəbir – hərbi məmurun libasını bəzəyirdi. İmperatorlar – sarı rəng, döyüşçülər – ağ və qırmızı, gənc döyüşçülər – mavi, əyanlar isə qəhvəyi rəngli libaslar geyinirdilər. Müəllim qeyd edə bilər ki, çinlini çəkən zaman onun simasının da xarakterik cəhətlərini versinlər. Yəni gözlərinin qıyıq, sifətinin isə uzunsov olmasını və s. Birinci adamı çəkmək, sonra onun hansı təbəqəyə məxsus olduğunu müəyyənləşdirib, uyğun naxış və simvol, rənglərlə bəzəmək lazımdır. Quaş, pastel tabaşir və flomas-terdən istifadə etmək olar.

XQEOŞ-i isə nəticələri yüksək olan şagirdlərlə əyləşdirmək məq-sədəuyğundur. Köməkçi müəllimin və yoldaşlarının dəstəyi ilə ona verilən tapşırığı yerinə yetirə bilər. Tapşırıq sadə olmalıdır; məsələn, çəkilmiş rəsmi rəngləmək.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün Çin həyatına aid süjetli rəsm çəkə bilərlər. Qiymətləndirmə zamanı isə qrupların özünüqiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

16. QƏRBİ AVROPA DEKORATİV SƏNƏTİ. 17-ci əsr – 1 saat


Müəllim orta əsrlər dövrünü şagirdlərin gözünün qarşısında canlandıra bilər. Bunun üçün həmin tarix haqqında ətraflı müzakirə aparmaq, slayd və ya şəkillərlə insanların geyimini göstərmək məq-sədəuyğun olar. Şagirdlər şəkillərlə tanış olaraq varlı və adi adamların geyimlərini görür, təsəvvüründə obrazları formalaşdırırlar. Müəllim şagirdlərdən avropalının geyim elementlərinin adlarını soruşa bilər. Sonra ümumiləşdirmə aparıb deyə bilər:

– Kostyum — insanın cəmiyyətdə müəyyən təbəqə və ya qrupa aid olduğunu göstərən nişan, simvol sayılardı.

17-ci əsr Qərbi Avropada geyinilən kostyumlar


Qeyd. O dövrə məxsus dəbdəbəli mebellərin zəngin dekoru olardı. Qəribə formalı söykənəcək və ayaqlara malik qoltuqlu kürsülərə, divanlara qobelen parçalardan üz çəkilməklə yaraşıq verərdilər.

Mebel ustaları qırmızı və qara ağac növlərindən zərif oyma naxışlı mebel hazırla-yardılar. Onun səthini bitki ornamentləri, mənzərə və əfsanəvi təsvirlər oyar, qiymətli daşlarla bəzəyərdilər. Çox zaman mebelin daha da təmtəraqlı görünməsi üçün bəzi hissələrini qızılı bürüncdən hazırlayırdılar. Şagirdlər mebeldən əlavə, insan fiqurları da çəkəcəkləri üçün onların geyimləri haqqında da təsəvvür yaratmaq lazımdır; məsələn, qadın kostyumu sərt karkas üzərində duran, çox parlaq və dekorativ görünərdi.

Kübar cəmiyyətin saray qadınları incə işləmələrlə bəzədilmiş qiymətli məxmər, atlaz, zərxara libaslar geyinərdilər. Belə paltarı tikməyə yüksək dərzilik məharəti lazım idi. Zınqırov formasını xatırladan yubkaların ətəkləri çoxsaylı qırçınlar, işləmələrlə bəzənərdi. Başqa rəngli parçadan olan üst yubkası qabaq hissədən şleyfə çevrilərdi. Yan hissələrdə bantlar vasitəsilə yığılaraq, büzmələrlə çox qiymətli və təntənəli görkəm alardı. Kostyumu qiymətli baş sancaqları, məxmər ayaqqabılar, al-əlvan yelpiklər, uzun əlcəklər tamamlayardı.

Şagirdlər İQS ya da BİBÖ üsulundan istifadə edib mətni oxuya bilərlər. Mətni mənimsədikdən sonra tapşırıq verilir.

Praktik tapşırıq Şagirdlər birlikdə “Sarayda bal” – kollektiv pannonu yaratmağa çalı-

şırlar. Praktik iş cütlərlə aparılır. Müəllim təklif edir ki, ümumi kompozisiyanı düşünsünlər. Şagirdlərin bir hissəsi, yəni birinci sırada oturan cütlər əsas fonu,

ikinci sıradakı cütlər mebel və əşyaları təsvir edib bəzəyir. Üçüncü sırada oturan cütlər isə hərəkətdə olan insan fiqurlarını kostyumda təsvir edə bilərlər. Müəllim təklif edə bilər ki, əvvəlcə açıq rənglə in-sanın sxemini, sonra geyimini çəksinlər. Çəkilmiş geyimi rəngləyə və bəzəyə bilərlər. Sonra çəkdikləri hissələri kəsir, ümumi kompozisiyaya daxil edərək yapışdırırlar. Hazır fiqurları ümumi pannoya daxil edir və onları qruplaşdırırlar. Perspektivi nəzərə alaraq iri təsvirləri yaxında, kiçik təsvirləri isə uzaqda yerləşdirirlər.

Bu, kompozisiyada məkan hissini yaradacaq. Müəllim kostyumun iri detallarını — yaxalıq, manjet, yelpik, şlyapa əlavə etməyi unutmamağı tapşırır. Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün müxtəlif xalq və dövrlərə aid kostyumlar tapırlar. Onların kim tərə-findən geyinildiyini və hansı dövrə mənsub olduğunu müəyyən edirlər. Qiymətləndirmə zamanı isə cütlərin özünüqiymətləndirməsindən isti-fadə edilə bilər.

17. HERALDİKA — GERB VƏ EMBLEMLƏR – 1 saat Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Mövzuda əsas tapşırıq şagirdlərın təsəvvüründə – fərqlənən işarə

kimi gerbin dilinin simvolik xarakteri, onun tərkib hissələri, təsvir elementlərinin simvolik mənalarını formalaşdırmaq, heraldika sənə-tində rəng, simvollar və müasir cəmiyyətdə emblemləri barədə söhbət açmaqdır.


Gerbin formaları

Qeyd. Orta əsrlərdə Avropada heraldika — gerblərin tərtibatı ilə bağlı yeni elm və incəsənət yarandı.

Heraldik fiqur — üfüqi, şaquli və diaqonal üzrə qalxanın müəyyən rəng sahələrinə bölünməsi adlanır.

Heraldik fiqurlarla yanaşı, qeyri-heraldik fiqurlardan da — insan, heyvan, bitki, gəmi, tikili, məişət əşyası, silah, eləcə də mifik heyvanlar — əjdaha, təkbuynuzlu at, qrif — antik əfsanələrdə qartalbaşlı, aslanbədənli, qanadlı əjdaha və digər təsvirlərdən istifadə edilərdi.

Müəllim təsvir və simvollardan da məlumat verə bilər. Hər bir şərti təsvirin öz

mənası vardı: palıd, ayı — güc; məşəl, açıq kitab — elm; arı — əməksevərlilik; çələng — şöhrət; qanadlı ilan — şər; əjdaha — əzəmət; əl — igidlik göstəricisi idi. Rənglər də simvolik mənaya malik idi. Sarı və ağ rəng qızıl və gümüş rənginə uyğun sayılardı.

Dövlətlər və ayrı-ayrı şəhərlərin də öz gerbi var. Gerblərdə həmin şəhərlərə xas olan xüsusiyyətlər — təbiət, sərvət, xalq əfsanələrinin obrazı və digərlərini əks etdirərdilər.

Emblem — hər hansı ideya və ya anlayışın simvolik təsviridir; məsələn, göyərçin — sülh rəmzi sayılır.

Qızıl rəngi — zənginlik və ədalət, gümüş rəngi isə paklıq və saflıq rəmzi sayılardı. Digər beş rəng: tünd-qırmızı — məhəbbət; mavi — gözəllik və ucalıq; yaşıl — bolluq, rifah; al-qırmızı — hakimiyyət; qara — müdriklik simvolu sayılardı.

Azərbaycan şəhərlərinin gerbi

Şagirdlərin marağını oyatmaq üçün bu gerblərin Azərbaycanın hansı şəhərlərinə aid olduğunu soruşun. Dərslikdə olduğu üçün onu oxumazdan əvvəl bunu etmək məsləhətdir. Sonra dərsliyi oxumağı təklif edin. Şagirdlər səhv və ya düzgün danışdıqlarına özləri şahid olacaqlar. Şagirdlər fasilələrlə oxu üsulundan istifadə edib mövzunu öyrənə bilərlər.

Qeyd. Bu tapşırığı kompyuterdə də yerinə yetirə bilərsən. Bunun üçün Paint qrafik re-daktordan istifadə edib öz gerbini yaratmağa çalış. Qrafik redaktorlar şəkillər yaratmaq, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər aparmaq üçün istifadə olunan kompyuter proqramlarıdır. Belə proqramlara MS Paint, Adobe Photoshop, Picture Publisher, Photostiller, Corel Draw, Macromedia Flash, Mac-


romedia Freehand, Macromedia Fotographer, Macromedia Dream Weaver, Ulead Gif Animator və s. misal göstərmək olar.

Praktik tapşırıq Şagirdlər qruplarda işləyirlər. Simvollar şərti dilindən istifadə edə-

rək, şəxsi və ailə gerbini təsvir edə bilərlər. Qalxanın forması, onun rəngli sahələrə bölünməsi, vacıb saydıqları simvol-fiqurlar fikirləş-sinlər. Uşaqlar özünün və ailələrinin marağını nəzərə alaraq deviz tərtib edə bilərlər. Təsvir və rəng həlli ifadəli və aydın olmalıdır. Bu gerb — sinif, məktəb otağı, idman klubu və ya istədikləri fənnin emblemi də ola bilər. Müəllim xatırladır ki, bu tapşırığı kompyuterdə qrafik redak-tordan istifadə edərək (Paint, OpenOffice.org Draw) işləyə bilərlər.

Kompozisiya həllini düzgün tapmaq üçün təklif etmək olar ki, gerbi vərəqin ortasında yerləşdirsinlər. Rəngləmə zamanı isə səliqəli olması üçün flomaster, rəngli karandaşlardan istifadə edə bilərlər.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün hərə öz yaşadığı yerin gerbini fikirləşib çəkə bilər. Qiymətləndirmə zamanı isə qrupların özünüqiymətləndirməsindən istifadə etmək məsləhətdir.

— İNCƏSƏNƏT SALNAMƏLƏRİ —

18-19. MÜXTƏLİF DÖVR SƏNƏTKARLARININ YARADICILIĞI – 2 saat Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Mövzuda əsas tapşırıq – miniatür sənəti, həmin sənətin nümayəndəsi

rəssam Sultan Məhəmməd Nizaməddin; qrafika və rəngkarlıq, həmin sahənin rəssamı Qaqarin Qriqori Qriqoryeviç; plakat və plakatçı-rəssam Elmira Şahtaxtinskaya; heykəltəraşlıq və heykəltəraş İbrahim Zey-nalov; memarlıq və memar Məsud ibn Davud haqqında şagirdlərin məlumat toplamasıdır.

Müəllim miniatür sənəti haqqında məlumat verəndə (şagirdlər möv-zunu sərbəst oxuyur, müəllim isə əlavələr edir) deyə bilər ki, illüstrasiyalarda olduğu kimi, miniatürdə də əlyazmalardakı mətnin məzmunu təsvir edilərdi. Adi əlyazmalarda rəssam kompozisiyanı birbaşa səhifədə – qara və ya qırmızı karandaşla çəkib rəngləyərdi. Ba-halı və təmtəraqlı əlyazmaların tərtibatı isə fərqli olardı: xəttat miniatür üçün nəzərdə tutulan səhifəni boş saxlayar, rəssam isə bu səhifəyə hazır miniatürü yapışdırardı. Bir sözlə, miniatür bədii əsərlərə çəkilmiş kiçikölçülü rəngli rəsmlərdir. Şagirdlər Sultan Məhəmməd haq-qında dərslikdən məlumatlana bilərlər. Onların çətin qavradıqları hissələr haqqında müəllim əlavə məlumat verməlidir.

Qrafika və rəngkarlıqla tanış olan şagird, ilk növbədə qrafikanın, əsasən, ağ və qara rəsmlərdən (hərdən bəzi rənglərdən istifadə etmək olar) ibarət olduğunu bilməlidir. Rəngkarlıq isə bütün rənglərdən istədiyin kimi istifadə etməkdir. Q.Qaqarin haqqında isə dərslikdə mə-lumat var. Plakat qrafikası təsviri incəsənətin ən yayılmış növüdür. Mətnlə müşayiət olunan, yığcam, nəzəri ilk baxışdan cəlb edən, böyük formatlı təsvirdir. Plakat, əsasən, məlumat və ya təbliğat xarakteri


daşıyır. Plakatçı-rəssam E.Şahtaxtinskaya haqqında dərslikdə məlumat verilmişdir. Şagird onu interaktiv şəkildə oxuya bilər.

Heykəltəraşlıqda, adətən, möhkəm materiallardan (daş, mərmər, qranit, ağac, metal, bəzən də gil, terrakot, mayolika, fayans və s.) istifadə olunur. Müəllim şagirdlərə dairəvi və ya relyefli heykəl haq-qında məlumat verir. Şagird onların fərqini mənimsəməlidir. Müəllim qeyd edə bilər ki, dairəvi heykələ hər tərəfdən, relyefli heykələ isə üç tərəfdən baxmaq olar. Heykəltəraş İ.Zeynalov haqqında dərslikdə maraqlı məlumatlar verilmişdir.

Müəllim qeyd edə bilər ki, memarlıq – inşa etmək incəsənətidir. Me-marlıq əsərləri – binalar, memarlıq ansamblları həm də açıq məkanı qay-daya salan tikililərdir (monumentlər, sahilyanı tikililər). Memarlıq – za-manın, xalqın tarixi salnaməsidir. Qız qalası haqqında danışaraq şagirdləri dialoqa cəlb etmək olar. Uşaqlar Memar Məsud ibn Davud haqqında dərslikdən məlumat toplayacaqlar. Bu sənətkarları öyrənmək üçün ziqzaq üsulundan istifadə etmək olar.

Hər bir sahə haqqında danışanda ona aid təsvirlərin, reproduk-siyaların göstərilməsi vacibdir.

Praktik tapşırıq Şagirdlər – miniatür, qrafika və rəngkarlıq, plakat, heykəltəraşlıq,

memarlıq sözləri yazılmış kiçik vərəqlərlə “doğma” qruplara ayrılır. Müəllim onların bu sözlər haqqında nə bildiklərini soruşur.

Sonra onları “ekspert” qruplara ayırır. 1-ci “ekspert” qrupu mi-niatür, 2-ci “ekspert” qrupu qrafika və rəngkarlıq, 3-cü “ekspert” qrupu plakat, 4-cü “ekspert” qrupu heykəltəraşlıq, 5-ci “ekspert” qrupu isə memarlıq haqqında dərslikdə olan məlumatı öyrənir. Sonra “doğma” qruplara qayıdıb öyrəndiklərini yoldaşlarına danışırlar. Nəticədə hər “doğma” qrup bütün mövzu haqqında məlumat toplayır və öyrəndiklərini təqdim edir.

Dərsə 2 saat ayrılıb. 2-ci saatda 1-ci “doğma” qrup miniatür, 2-ci “doğma” qrup qrafika və rəngkarlıq, 3-cü “doğma” qrup plakat nümu-nəsi çəkir, 4-cü “doğma” qrup plastilindən heykəl yapır, 5-ci “doğma” qrup isə memarlıq haqqında rəsm çəkir.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün dərs-likdə olan rəssamlar haqqında əlavə məlumat toplayırlar. Qiymətləndir-mə zamanı isə qrupların özünüqiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ) — 1 SAAT

__________________________________________


20. MÜASİR SƏRGİ İNCƏSƏNƏTİ–1 saat


Müəllimin əsas tapşırığı şagirdlərin təfəkküründə müasir dekorativ incəsənətinin çoxşaxəli təzahürünün olmasını formalaşdırmaqdır.

Müəllim şagirdlərlə söhbət zamanı dialoq yaratmaqla aşağıdakı sual-lara toxuna bilər: bədii obrazın yaranmasında materialın rolu; müasir dekorativ sərgi incəsənətinin yaşdan asılı olaraq estetik funksiyaları; praktikada istifadə etdiyimiz əşyanın obrazlı əşyaya, ideyalı əşyaya,

metaforik əşyaya keçidi; formasına gorə müxtəlif əşyaların birləşməsi – ansambl yaratması; xalq us-tası və dekorativ-tətbiqi sənətin müasir rəssamı: yaradıcılıqda onları nə yaxınlaşdırır və onlar arasında fərq nədədir; forma, həcm, xətt, rəng, fəza və s. incəsənətin vasitələridir. Onlar deko-rativ kompozisiya yaradır. Dərslikdəki illüstrativ materiallarla işlədikdə şagirdlərin diqqətini illüs-trativ materialın adına yönəltmək lazımdır. Ad məzmunu dərk etmək üçün müəyyən işarə verir. Bu da obrazı başa düşməyə kömək edir.

Məsələn, birinci baxışda qəribə olan kompo-zisiya – adını (Kristina Şkvarina) oxuduqdan son-ra aydın olur ki, bu, bir xanımdır. Hava külək-lidir. Onun saçları uçur. Qayıqda üzür.

Sərgi haqqında şagirdlərə məlumat vermək məsləhətdir. Sərgi fəaliyyəti – rəssamın inadcıl, gərgin əməyi nəticəsində yaratdığı müəllif işidir. Kütləvi istehsalat məhsullarından fərqli olaraq, müəllif işi təkrarolunmazdır. Onlar müəllifin

yaradıcı simasını qoruyaraq, sanki sənətkar şəxsiyyətinin davamçısı olur. Müasir incəsənət muzeyi müasir dövrün incəsənət əsərini təqdim edən şedevrlər dünyasıdır. Ekspozisiyaların bir hissəsi milli rəssamlıq sənətinin tamamilə başqa bir istiqamətini özündə əks etdirir. Mövzu öyrənilən zaman muzeydə əsərləri nümayiş edilən rəssamlar haqqında danışmaq lazımdır. Müasir peşəkar rəssamı xalq sənətkarından fərq-ləndirən xüsusiyyətlər haqqında müzakirə aparmaq məqsədəuyğundur. Şagirdlər mətni fasilələrlə oxu üsulundan istifadə edib oxusalar, məzmun daha yaxşı açılar. İQS-dən də istifadə etmək olar.


Praktik tapşırıq Müəllim praktiki iş zamanı şagirdləri qruplara ayırır. Onlara müasir mu-

zeyin ekspozisiyasini təsvir etməyi tapşırır. Əvvəlcə onun interyerini, sonra orada “yerləşəcək” əsərləri çəkməyi məsləhət görür. Bunların arasına müasir dekorativ-tətbiqi sənət nümunələrindən bəzilərini daxil edir.

XQEOŞ isə özü istədiyi müasir rəsm çəkə bilər və ya müəllim onun qarşısına hər hansı bir müasir rəsm qoyub onu başa salar və çəkdirər.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün müasir tərzdə olan təsvir yaradırlar. Qiymətləndirmə zamanı isə qrupların özünüqiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

21. KERAMİKA – 1 saat


Müəllim, əsasən, keramika nədir mövzusuna diqqət yetirərək, onun növləri haqqında şagirdlərə məlumat verə bilər. Oxu prosesində –mü-zakirə və ya fasilələrlə oxu üsullarından istifadə etmək olar: müəllim şagirdlərə izah edə bilər ki, keramika –rəngli gildən hazırlanan və xüsu-si sobalarda bişirilən məmulatlardır. Çini (farfor) və saxsı (fayans) məmulat isə zərif ağ gildən hazırlanır.

Keramika məmulatları. Keramika məmulatları olduqca müxtəlifdir, forma, dekor və səthinin xüsusiyyətinə görə fərqlənir. Sobada “bişirilən”, səthinə şirə və ya qeyri-şəffaf mina çəkərkən parlaq və yaraşıqlı görünən dulus məmulatı mayolika — kaşı adlanır. Dərslikdə verilən aşağıdakı məlu-matları şagirdlərə izah etmək məsləhətdir: keramika, mayolika, terrakota, çini, saxsı (şagirdlərin həmin terminləri dərslikdən oxuyub müzakirə etmə-sinə baxmayaraq, əlavə izahata ehtiyac olur). Şagirdlər bunu mənimsədikdən sonra müəllim müxtəlif keramik qab-

ların şəkillərini və ya slaydlarını göstərə bilər. Şagirdlər həmin qabların mayolika, terrakota, çini, saxsı olduğunu müəyyənləşdirə bilər.

Mayolika Çini (farfor) Terrakota Saxsı (fayans)

Praktik tapşırıq Müəllim şagirdləri həm cütlərlə, həm də qrupda işlədə bilər. Ağ və ya

qırmızı gil, plastilindən mayolika və terrakota məmulatlarını düzəltməyi tapşırır. Xalq sənətinin qədim obrazlarını qeyri-adi müasir formalarda göstərməyi məsləhət görür. Bu əşyalardan həm də bütöv kompozisiya — ansambl yaratmaq olar. Məmulatın rəngini də müəyyən etməyi unutmamağı xatırladır. Müəllim qeyd edir ki, düzəltdikləri


“əsər”in üzərini quaşla bəzəsələr, özlərini əsl mayolika sənətkarı kimi göstərmiş olarlar. Şagirdlərin sərbəst işi zamanı partalar arasında gəzib məsləhətlər vermək

olar. İşlərini bitirdikdən sonra yazı lövhəsinin qarşısına düzə bilərlər. Bu zaman müzakirənin yaranması üçün “Qalereya gəzintisi” və ya suallar, təriflər və təkliflər üsullarından birini seçmək məsləhətdir. Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün plastilindən “Çay dəsti” kompozisiyasını düzəldə bilərlər. Qiymətləndirmə zamanı isə qrupların və ya cütlərin özünüqiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

22. BƏDİİ ŞÜŞƏ – 1 saat Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Müəllim bu mövzuda danışarkən yeni formalardan istifadə edən müasir

şüşə, boyakarlıq, heykəltəraşlıq əsərləri kimi rəssamın fərdiliyini, onun ideya və dövrünün əqidəsini ifadə etməyə qadirliyini qeyd etməlidir. Əyaniliyin olması daha məsləhətdir. Şagird əyani olaraq şüşə qablar

və ya əşyaları gördükdə onun estetik hissini oyatmaq olar.

Həm formanın, həm də rənglərin gözəlliyini qabartmaq məqsədə-uyğundur. İşıq şüşə üzərinə düşərkən, o sanki canlanır, onun sirli dərinliyini işıqlandıraraq əsl “cavahirata” çevirir. Şüşə ilə işləyən rəssamın işi son dərəcə mürəkkəbdir. Bu iş yüksək məharət, bacarıq, eyni zamanda kövrək və möhkəm, şəffaf və rənglərlə zəngin materialı hiss etmək tələb edir.

Hut şüşəsi ifadəsini şagird anlamalıdır. Hut şüşəsi — “Hut” (alman sözü) “şüşəüfürmə emalatxanası” deməkdir. Hut alətləri: şüşəüfürən boru, qaynar şüşəni kəsmək üçün qayçılar, kəlbətinlər, maqqaşlar, şü-şəyə forma-dekorverici yayma alətləri.

Müəllim şagirdlərə mətni İQS və ya fasilələrlə oxu üsulundan istifadə edib öyrədə bilər.


məsi məqsədi ilə praktiki işi qruplarla təşkil etmək məqsədəuyğundur. Qruplara müxtəlif formalı şüşə məmulatı çəkmək tapşırılır. Bu, fiqur və ya qab ola bilər. Müəllim qeyd edir ki, onlardan tək və ya ümumi kompozisiya — ansambl yarada bilərlər. Məmulatın bədii şüşədən


olduğunu göstərmək üçün rənglərdən istifadə etmək məsləhət görülür. Onun dekoruna da xüsusi diqqət yetirilsə, daha gözoxşayan olar.

Rəsm zamanı kompozisiya qaydalarına əməl etmək vacibdir. Elə etmək lazımdır ki, çəkdikləri qab və ya qablardan ibarət ansambl və-rəqin ortasında, normal ölçülərdə olsun. Kompozisiya düzgün qurul-madıqda rəsm tamaşaçıların gözünü oxşamır. Bundan başqa, rəng seçimlərində də diqqətli olmaq lazımdır. Yumşaq kolorit yaratmaq istəyərkən rəng tonu yaxın olan boyalardan istifadə etmək məsləhətdir. Sərt koloritdə isə əksinə, kontrast rənglərlə işləmək lazımdır.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün plastilindən və ya gildən qab ansamblı yaratmaq daha məsləhətdir. Qiymətləndirmə zamanı isə qrupların özünü qiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

23. BƏDİİ METAL — DÖYMƏ VƏ TÖKMƏ – 1 saat

Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Mövzuda, əsasən, bədii metalın dekorativ sənət əsəri kimi mahiyyəti

və dəmirin emaletmə üsulları – bədii döymə və tökmə haqqında məlu-mat verilir. Şagirdlər anlayır ki, müasir rəssam metal kimi “çətin” materialdan da əsərlər yaradır. O, bədii döymə, tökmə, naxışbasma, qaynaq kimi müxtəlif texnika və onun emaletmə üsullarından istifadə edir. Şagirdlərə bədii metalın texnikaları aydın olmalıdır. Onlar dərk

etməlidirlər ki, metal məmulat iki texnika vasitəsilə hazırlanır. Bədii döymə üsulundan istifadə edən rəssam, təxəyyülündə canlanan obrazı çox zaman öz əlləri ilə yaratmalı olur. Digər texnika – bədii tökmə üsuludur. Əridilmiş kütlə xüsusi qəlibə tökülür, orada soyuyaraq gələcək məmulatın formasını alır. Şagirdlər mövzunu oxuyub mənim-sədikdən sonra müəllim döymə və tökmə texnikasında olan metal təsvir-lərindən nümunələr göstərsə, yaxşı olar. Şagird döymə ilə tökmə texnikasını qarışdırmamalıdır. Döymə texnikası ilə yaranan işlər o qədər də kütləli olmur. Tökmədə isə bunun əksi olur.

“Bədii döymə” nümunələri

“Bədii metaltökmə” nümunələri


Praktik tapşırıq Şagirdlərə çox reproduksiya göstərdikdə, onlarda metal əşyalar haq-

qında müəyyən təsəvvür yaranır. Onları qruplarla və ya cütlük şəklində çalışdırmaq mümkündür. Müəllim tapşırır ki, plastilin və gilin plastik xüsusiyyətlərindən istifadə edərək qeyri-adi dekorativ formalı dəmir məmulatın eskizini düzəltsinlər. Məmulatı hazırladıqdan sonra dəmirin hansı işləmə texnikası ilə işləniləcəyi müəyyən edilir: “bədii döymə” və ya “bədii metaltökmə”. Qrup və ya cütlərin işlərinin təqdim olunaraq müza-kirə edilməsi məsləhətdir. Şagirdlər iş haqqında bir-birinə suallar verərək, müsbət və çatışmayan cəhətləri müzakirə edə bilərlər.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün plas-tilindən və ya gildən süjetli yapma yaratmaq daha məsləhətdir. Qiymətləndirmə zamanı isə qrupların və ya cütlərin özünüqiymətləndir-məsindən istifadə edilə bilər.

24. QOBELEN–1 saat


Mövzuda, əsasən, şagird qobelenin interyerdəki rolunu, onun hazır-lanma texnikası və xüsusiyyətlərini mənimsəməlidir. Müəllim qeyd edə bilər ki, keramika, şüşə və metal məmulatı kimi qobelen də müasir in-teryerin tərtibatına xidmət edir. O yalnız divarları bəzəmir, həm də interyerin obrazını yaradır, otaqların əhvali-ruhiyyəsini müəyyən edir.

Qobeleni rəngli saplarla toxuyarkən rəssam poetik duyumu ilə rəng zənginliyi yaradır.

Xovlu xalça Xovsuz xalça Qobelen

Tək rəngdən deyil, həm də xətt, forma, ritm, fakturadan istifadə edən rəssam məharətlə təbiətin gözəlliyi və insan əllərinin möcüzəsi haqqında düşüncəsini kompozisiyada əks etdi-rir. Qobelendə sapların qalınlığı, keyfiyyəti, rəng uyğunluğu, hörgünün naxışı, müxtəlif materialların uyğunluğu rəssam üçün böyük məna kəsb edir.

Süjet və bədii ornamental kompozisiyalarla zəngin əl işi, xovsuz divar xalçası olan qobelen dekorativ-tətbiqi sənət növlərindən biridir. Bu bədii əsərlər divarları bəzədiyi üçün, onları xalça-şəkil də adlandırırlar.


Müəllim əsas çalışmalıdır ki, şagird xovlu və xovsuz xalçalar ilə qo-belen arasında fərqi dərk etsin. Bunu da yalnız göstərilən reproduk-siyaların köməyilə etmək olar; məsələn, xovlu-xovsuz xalça və qobe-lenin təsvirləri verilir. Şagirdlər onları fərqləndirməyi bacarmalıdır.

Xovlu xalça (üzərində müəyyən qədər iplər olur, süjetli də ola bilər). Xovsuz xalça (üzərində müəyyən qədər ip olmur). Qobelen xalça (üstü həm xovlu, həm də xovsuz olur, müəyyən süjetə malikdir).

Mövzunu BİBÖ və ya fasilələrlə oxu üsulundan istifadə edib oxumaq olar.

Praktik tapşırıq Şagirdlər bu movzunu cütlükdə işləsələr, daha məqsədəuyğundur.

Müəllim tapşıra bilər ki, qobelen xalçanın eskizini çəkməyə çalışsınlar. Onun məzmunu süjetli kompozisiya ola bilər. Müəllim xatırladır ki, qobelendə xətt, forma, ritm və rəng uyğunluğunu göstərməyi unutma-sınlar. Sonda divardan asmaq üçün çərçivənin də düzəldilməsi onu tamamlayardı.

Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün xalça təsvirini yaratmaq daha məsləhətdir. Qiymətləndirmə zamanı isə cüt-lərin özünüqiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

25. ZƏRİF BATİKA – 1 saat

Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Mövzuda, əsasən, şagird batikanın növ və xüsusiyyətlərini, əsərlərdə

məna, düşüncə və rəngin rolunu mənimsəməlidir. Müəllim çalışmalıdır ki, batikanın müsbət cəhətlərini və çatışmazlıqlarını şagird dərk etsin.

Batika – parça üzərində təsvirdir. Bilavasitə ipək emalı texnologiyası ilə bağlı olan batika Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin daha gənc və müasir növü sayılır. Batika – kəlağayı mənasını verir, ipək, pambıq və kətan parçalar üzərində işlənilir.

Müəllim batikanın növləri və akvarel texnikasından fərqi haqqında söhbət etsə, yaxşı olar; məsələn, batika iki cür olur: qaynar və soyuq. Onu akvareldən fərqləndirən odur ki, akvareldə rənglər bir-birinə qarışır, vərəq istifadə edilir. Soyuq batikada isə təsvir parça üzərinə şüşə borucuqlarla xüsusi maye ilə çəkilir. Parçaya hopan maye, sanki arakəsmə yaradır və rəngi keçirtmir. Məhz buna görə təsvirin kənar xətləri qapalı olmalıdır ki, rəng ora süzülərək, bir-biri ilə qarışmasın. Soyuq batika üsulunda işlənilən əsərləri nəm yerdən uzaq tutmaq lazımdır.


Rəssam təsviri rəngləyərkən parça üçün nəzərdə tutulan xüsusi boya-lardan istifadə edir. Onlar akvarel texnikasında olduğu kimi, axıb keçərək bir-birinə qarışır və qeyri-adi rəng ləkələri əmələ gətirir. Bu isə onun akvarellə oxşar cəhətləridir.

Qaynar batikada əridilmiş mum əvvəlcə parçadakı rəsm üzərinə hop-durulur. Sonra onunla tədricən rəsmə uyğun bütün rənglər “açıqdan tündə” prinsipinə əsasən parça üzərinə vurulur.

Mövzunu öyrənən zaman ya BİBÖ, ya da İQS-dən istifadə etmək olar.


məsi məqsədi ilə praktiki işi qruplarla təşkil etmək məqsədəuyğundur. Qruplar vərəq və ya parça üzərində istənilən mövzuya aid kompozisiya yaradır. Batika texnikasında akvarel boya və flomasterdən istifadə etməklə, əsl müasir dekorativ sənət əsəri yaratmaq olar. Təsviri əvvəlcə sadə karandaşla çəkir, sonra boya ilə rəngləyirlər. Quruduqdan sonra flomasterlə təsvirin kənar xətlərini tamamlayırlar. Müəllim xəbərdarlıq edir ki, rəngli ləkə və xətlərin ritmini göstərsələr, daha yaxşı olar. Qruplar təqdimat zamanı işlərini müzakirə edir. Qazanılmış bilik və bacarıqların yaradıcı tətbiq edilməsi üçün fərdi şəkildə parça üzərinə akvarellə batika işləyirlər. Qiymətləndirmə zamanı isə qrupları nözünü qiymətləndirməsindən istifadə edilə bilər.

26. SƏN SƏNƏTKARSAN–1 saat Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasına dair tövsiyələr Mövzu şagirdin dekorativ-tətbiqi sənətə aid nələrə nail olduğunu,

yaradıcı işlərdən sərgini təşkil etmək üçün nələri bilməyin vacibliyinə həsr olunub. Müəllim bu mövzunu– axırıncı olduğu üçün, Blum takso-nomiyasına əsaslanaraq tədris etsə, daha yaxşı olar. Şagirdlərin il ərzində öyrəndikləri bildiklərindən qiymətlən-dirməyə qədər əhatə olunar.

BİLİK — eşidildiyi formada infor-masiyanı təkrar çatdırmaq qabiliyyəti. Dekorativ-tətbiqi sənətin ən qədim olması ilə yanaşı, eyni zamanda gənc sayıldığını şagirdlərin diqqətinə çat-dırın. O, müasir dövrdə də insan hə-yatında, məişətində əvəzolunmazdır.

Şagirdlərə il ərzində nə öyrəndiklərinə aid suallar verin. Onlardan al-dığınız cavabları ümumiləşdirin:

Dərsliyin birinci – “Xalq sənətinin yaradıcılıq mənbəyi” bölməsində dekorativ-tətbiqi sənətin bədii şərtilik, ornamentlərlə zəngin olan obrazlı dilinin xüsusiyyətləri ilə tanış oldun.


“Ulu irsimiz – xalq geyimləri və Azərbaycan xalçaları” adlanan ikinci bölmədə müasir bədii sənətdə varislik ənənələrinin qorunub saxlanılmasını öyrəndin.

“Dekor – insan, cəmiyyət, zaman” adlanan üçüncü bölmə sənə müxtəlif dövr və xalqlarda dekorativ-tətbiqi sənətin cəmiyyətdəki möv-cudluğunun mənasını anlamağa yardımçı oldu.

“Müasir dekorativ-tətbiqi sənət” adlı dördüncü bölmədə müasir sənətin rəngarəngliyi, yaranan əsərlərin müasirliklə uyğunlaşan yeni dili ilə tanışlıq cəmlənmişdir.

ANLAMA – müəyyən bir fikri öz sözlərinlə və ya hansısa başqa bir yolla yenidən söyləmək bacarığı.

Müəllim müzakirə apara bilər və nəticədə deyə bilər ki, əgər sən de-korativ-tətbiqi sənətin yaranması, inkişaf edərək cəmiyyətdə rolu və mənası, müasir sənətin sirləri haqqında bilik və bacarıqlara yiyələnmi-sənsə, demək, bu sahədə sən özünü ƏSL SƏNƏTKAR kimi göstərə bil-misən.

TƏTBİQ – yenicə öyrənilmiş üsuldan istifadə etməklə yeni bir tapşırı-ğın həlli. Müəllim şagirdlərlə birlikdə nəticəyə gələ bilər: dərslikdəki biliklərə əsaslanaraq dekorativ sənətin insanların və sənin həyatında baş verən dəyişikliklərin şahidi oldun. Bilik və bacarıqlarının nəticəsi olan rəsm və dekorativ əşyalar evdə və ya məktəbdə xoş təəssürat ya-radar, ən başlıcası isə gözəlliyi qiymətləndirməyi bacaran dostların üçün əsl hədiyyə ola bilər. Bu səbəbdən də il ərzində sən və dostlarının yaratdığı əl işlərini, rəsmləri toplamaq, səliqə ilə yerləşdirmək, ətrafda-kılara nümayış etdirmək üçün sərgi təşkil etmək çox yaxşı olardı.

TƏHLİL – mürəkkəb bir ideyanın səbəblərini, nəticələrini və digər tər-kib hissələrini tapmaq qabiliyyəti. Müəllim şagirdlərə izah edə bilər: əvvəlcə yaradıcı işlər üçün məkanı – sinif, dəhliz və ya zal olacağını müəyyənləşdirməli və onların mövzusunu, ölçüsünü dəqiqləşdirməlisən; məsələn, dərslikdəki bölmələr əsasında məktəb divarlarını bəzəyən dekorativ pannolar hazırlaya bilərsən. Yoldaşlarınla bunu müzakirə et, hər qrup istədiyi bolmə üzrə panno yarada bilər. Yaradıcılıq prosesi zamanı – ideyanın yaranması və onun həyata keçirilməsi, əməkdaşlıq – ən vacib və məsuliyyətli anlardan sayılır. Yaradacağın dekorativ pan-nonun uğuru məhz bu amillərdən asılıdır. Burada yerləşdirəcəyin işlər xalq yaradıcılığı və müasir sənətə aid ola bilər. Sərgidəki ekspo-zisiyalarının yerləşdirilməsində sənə təsvir qaydaları yardımçı olacaq: simmetrik və ya asimmetrik yerləşdirmə, rəsm və əşyaların düzü-lüşündə kompozisiya qanunları, ümumi rəngin, koloritin təsiri, ekspozisiyanın məzmunu. Ətrafdakı məkan və sərgi arasındakı taraz-lığı, işıqlandırma elementlərini nəzərə almaq çox vacibdir.

SİNTEZ – bir neçə ideyanın bir yeni ideya halında birləşdirilməsi, köhnə ideyanın yeni variantının yaradılması. Müəllim fənlərarası əlaqə yaratmaq üçün deyə bilər: sərgini dekorativ-tətbiqi sənətin cəmiyyətdə yeri və rolunu göstərən oyun, viktorina və səhnəciklər hazırlasan, onu şən, intellektual və mənalı edər. Burada ən çox sevdiyin mövzulara dair təqdimatlar hazırlayaraq slaydlar vasitəsilə nümayiş etdirə bilərsən.


Qrafik redaktorlarda düzəltdiyin gerb və emblemləri də unutma. Müasir texnologiyalardan istifadə bacarığın edəcəyin “sərgi” təqdimatını daha da rəngarəng edər. Dərsin sinifdənkənar forması kimi sənin cari və yekun yaradıcı işlərindən ibarət sərgilərinin və düzəltdiyin qədimi əşyaların ekspozisiyalarının təşkili, dekorativ-tətbiqi sənətə dair mək-təb muzeyini qurmaq kimi işlər təqdim edə bilərsən. Bununla da, bir araya gəlmiş məktəb kollektivinin mənəvi mərkəzinin təməlini qoymuş olarsan. Sərgi-bayramın sonunda təsviri incəsənət dərslərində yaratdı-ğın işlərdən gələn qonaqlara hədiyyə də verə bilərsən. Yaxşı olardı ki, incəsənət dərsləri sən və ətrafındakı insanlar arasında əsl ünsiyyət bayramına çevrilsin.

QİYMƏTLƏNDİRMƏ – konkret ideyanın, yaxud mənbənin hansısa tezisin izahı üçün tam uyğun gəldiyini qiymətləndirmək qabiliyyəti. Müəllim bu hissədə izah edə bilər: sərgi – hər zaman xoş hadisələr və təəssüratlarla bağlı ünsiyyət bayramı sayılır. Seyrçi qonaqlar yaradıcı işlərdə ifadə olunan fikir və hisləri başa düşməyə çalışır. Sən artıq bilirsən ki, incəsənəti seyr etmək – sənin əməyini, daxili aləminin səsini seyr etmək deməkdir. Bu səylər nəticəsində sən və səni əhatə edən insanların həyatı daha rəngarəng və maraqlı olur. Sərgiyə müəllim, valideyn, dostlar və qonaqları da dəvət edə bilərsən. Onlar öz təəssü-ratları ilə bölüşməklə yanaşı, dekorativ sənətin sirlərini öyrənər və səndən onları maraqlandıran suallara cavab ala bilərlər.

Yaradacağın sərgi – sənin və sinif yoldaşlarının ilboyu gördüyü işin bir növ qiymətləndirilməsi də sayıla bilər. Ən əsası odur ki, dekorativ sənət aləmində sən özünü ƏSL SƏNƏTKAR hiss etməklə öz əllərinlə ətrafında gözəlliklər yaradır, insanlara sevinc bəxş edir, həyatını bəzəyir və rəngarəng edirsən!

Praktik tapşırıq Müəllim şagirdlərə fərdi şəkildə işləyəcəklərini deyə bilər. Məktəbdə

sərgi təşkil edilən zaman müəllim öncə rəsmləri necə tərtib edəcəklərini izah edir; məsələn, aşağıdakı şəklə bax:


Müəllim məktəb interyerindəki sərginin ümumi görünüşü haqqında şagirdlərə məlumat verərsə, uşaqlar işlərini daha yaxşı tərtib edərək divardan asa bilərlər.

QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ, BSQ) – 2 SAAT


Əlavə — 1 QİYMƏTLƏNDİRMƏ VASİTƏTƏLƏRİ

-----------------------------------------------------------------

“Xalq sənətinin yaradıcılıq mənbəyi” vahidi üzrə KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ №1)

Adı_______________Soyadı______________________Sinif______________Tarix______________

__

1. Dekorativ-tətbiqi sənət yaranmışdır:

a. orta əsrlərdə; b. qədim zamanda; c. müasir dövrdə.

2. Həyat rəmzini bildirən rəng: a. ağ; b. qırmızı; c. göy.

3. Saflıq rəmzini bildirən rəng: a. ağ; b. qırmızı; c. qara.

4. Camaxatan – iri oyuqdur: a. divarın içində; b. tavanın üstündə; c. döşəmənin altında.

5. Ləmə evin hansı hissəsində yerləşir? a. aşağı; b. yuxarı; c. orta.

6. Rəfdən necə istiadə edirdilər: a. mütəkkələr qoyardılar; b. süfrə açardılar; c. qab-qacaq yığardılar.

7. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyinin arxeo-logiya fondunda öyrənilir:

a. qədim maddi mədəniyyət nümunələri;

b. xalq və onun tarixi; c. bəzək əşyaları.

8. Saxsı külçəbasan naxışındakı simvolu müəyyən et:

a. bərəkət; b. torpağ; c. Günəş.

9. Qablar arasında sərnici qeyd et.

a. □ b. □ c. □

10. Simvollar arasında “damğa” naxışını tap və qeyd et:

a. □ b. □ c. □

11. Araqçını bəzəyən naxışlar nəyi simvolizə edir?

a. □ Günəşi b. □ torpağı c. □ suyu

Cavab variantı

Suallar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 a. b. c.


12. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənət sahələrinin adını damalara əsasən qeyd et. d u l u s ç u l u q

a.

m i s g ə r l i k

b.

a ğ a c o y m a

c. 13. Qədim məişət əşyası haqqında bildiklərini yaz:

a. Forma və material ___________________________________________________ b. Dekor və simvollar ___________________________________________________ c. Adı və istifadəsi______________________________________________________

14. Xalq tikmələrinin növünü qeyd et və şaquli sütunda xalçanın təməlini təşkil edəni tap. Birrəngli siluetli tikmə. İpək saplarla işlənən tikmə. Rəngarəng muncuqlarla tikmə. Dairəvi metal lövhəciklərlə tikmə.

1.g ü l ə b ə t i n

2.t ə k ə l d u z

3.m u n c u q t i k m ə

4.p i l ə t i k m ə

15. Tikmələrdə qapalı kompozisiya olanı qeyd et:

a. □ b. □ c. □ 16. Xalça naxışlarının adını damalara əsasən yaz:

ə j d a h a

a. a d a m

b.

q u ş

c. Qeyd: Mavi rənglə doğru cavablar göstərilmişdir.


“Ulu irsimiz — xalq geyimləri və Azərbaycan xalçaları” vahidi üzrə KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ №2)


__

1. Həmayilin xüsusi əhəmiyyəti nə idi?

a. □ bəzək əşyası b. □ bədnəzərdən qorumaq c. □ heç bir əhəmiyyəti yox idi

2. Qadın üst geyiminə aid olanları tap:

a. □ çuxa, yapınçı, başlıq; b. □ vəznə, həmayıl, qaytan; c. □ arxalıq, çəpkən, kürdü

3. Kişi üst geyiminə aid olanları tap:

a. □ çuxa, yapınçı, başlıq; b. □ vəznə, həmayıl, qaytan; c. □ arxalıq, çəpkən, kürdü

4. Bu xalçalara “xovlu” deyilir, yəni: a. □ tüklü b. □ tüksüz c. □ ornamentli

5. Xovsuz xalçalar bunlardır:

a. □ kilim və sumax; b. □ təkəldüz və güləbətin; c. □ damğa və haşiyə.

6. Şəddənin ənənəvi bəzək süjetini qeyd et:

a. □ dəvə, sarvan; b. □ kilimgülü, qamğa; c. □ buynuz, qayçı.

7. Qadın başmağının üzərindəki naxışlar bu üsulla işlənmişdir:

a. □ toxuma b. □ hörmə c. □ tikmə

8. Saat qabının üzərindəki naxışlar bu üsulla işlənmişdir:

a. □ toxuma b. □ tikmə c. □ hörmə

9. Xalçalardan hansı süjetlidir? (c)

10. Medalyon (göl) hansı xalçaçılıq məktəbinə aiddir?

a. □ Qarabağ b. □ Şirvan c. □ Quba

11. Bu bəzəkdən qadınlar necə istifadə edərdi?

a. □ sinəyə taxardılar;b. □ qola bağlayardılar; c. □ başa bağlayardılar.

Cavab variantı

Suallar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 a. b. c.


12. Kişi papaqları arasında bədii tikmə ilə işlənmiş olanı qeyd et:

a. □ qələmi papaq b. □ şəbkülah c. □ şələ papaq 13. Şaquli sütunda milli dəyərlərimizin qorunub saxlandığı yeri müəyyən etmək üçün krossvor-du həll et. 1. Xalça düyünü (ilmə). 2. Əzəmətli heykəl (monumental). 3. Bağ və parkda çəmənlik (qazon). 4. Həcmli yapma (heykəl). 5. Göy və sarı rəngin qarışığı (yaşıl).

1.

2.

3.

4.

5.

14. Ekspozisiyalardan hansı Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyində

nümayış etdirilir? a. □ b. □ c. □

15. Qadın geyi-minin hissələrini qeyd et: balaq, boyun, yaxa, qolçaq, ətək, sinəbəzək.

16. Kişi geyimi-nin hissələrini qeyd et: çuxa, şalvar, uzunboğaz çəkmə, vəznə, xəncər, arxalıq, şiş papaq.

Qeyd: Mavi rənglə doğru cavablar göstərilmişdir.


“Dekor – insan, cəmiyyət, zaman” vahidi üzrə KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ №3)


1. Klaft – Qədim Misirdə: a. □ hakimiyyət rəmzini bildirən ikiqat tac; b. □ əyilmiş əsa; c. □ zolaqlı yaylıq.

2. Müqəddəs ilan Qədim Misirdə simvol sayılardı:

a. □ ölümdən sonrakı dirçəliş; b. □ əbədi həyat; c. □ hakimiyyət.

3. Qoruyucu göz Qədim Misirdə simvol sayılardı:

a. □ əbədi həyat; b. □ ölümdən sonrakı dirçəliş; c. □ hakimiyyət.

4. Qədim Çində qızıl rəng, əjdaha simvol sayılardı: a. □ məmurların; b. □ hərbçilərin; c. □imperatorun.

5. Orta Asiyada dəbdə olan kişi üst geyimi: a. □ kalaziris; b. □ jüstokor; c. □ külot.

6. Heraldika – elm sahəsidir: a. □ bayraq və nişanlar; b. □ gerb və emblemlər; c. □ simvol və rənglər.

7. Gerbləri nəyin üzərində təsvir edərdilər? a. □xəncərin; b. □ qalxanın; c. □ qılıncın.

8. Hansı rəssam öz yaradıcılığında milli geyimlərimizə, etnoqrafiyamıza daha çox yer vermişdir? a. □ Sultan Məhəmməd Nizaməddin; b. □ Elmira Şaxtaxtinskaya; c. □ Qriqori Qaqarin.

9. Qədim Misirin dekor elementlərini təşkil edən simvol və işarələrin adını damalara əsasən tap və qeyd et:

s k a r a b e y l o t o s

a. sübh günəşi tanrısının simvolu b.əbədi həyat simvolu

q o r u y u c u g ö z

c. ölümdən sonrakı dirçəliş simvolu 10. Baş geyimlərinin hansı ölkəyə aid

olduğunu müəyyən et və düzgün ardıcıllığı tap:

a. □ Qədim Misir, Qədim Çin, Qərbi Avropa; b. □ Qədim Çin, Qədim Misir, Qərbi Avropa; c. □ Qərbi Avropa, Qədim Misir, Qədim Çin.

11. Aksessuarların ardıcıllıqla hansı ölkənin insanlarına məxsus olduğunu göstər.

a. □ Qədim Çin, Qədim Misir, Qərbi Avropa; b. □ Qədim Misir, Qədim Çin, Qərbi Avropa; c. □ Qərbi Avropa, Qədim Misir, Qədim Çin.

12. Əsərlərin təsviri incəsənətin hansı növünə aid olduğunu müəyyən et:

a. □ miniatür, qrafika, plakat; b. □ qrafika, heykəltəraşlıq, boyakarlıq; c. □ miniatür, memarlıq, qrafika 13. Qalxanlardan heraldik olanı qeyd et. a.□ b. □ c. □

Cavab variantı

Suallar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 a. b. c.

14. Qərbi Avropa kişi geyiminin hansı elementlərdən ibarət olduğunu qeyd et:

15. Elmira Şahtaxtinskaya, Qriqori Qaqarin və İbrahim Zeynalovun yaratdığı əsərlər təsviri sə-nətin hansı növünə aiddir? Onların istifadə etdikləri alətlər vasitəsilə hər bir rəssamın adını qeyd etməklə göstər:

a. _______________________ b. _______________________ c. _______________________

16. Əsərlərin adını və onların hansı rəssama məxsus olduğunu qeyd et: Əsərlər Əsərin adı Rəssamın adı

a.

b.

c.

d.

e.



“Müasir dekorativ-tətbiqi sənət” vahidi üzrə KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ (KSQ №4)


1. Müasir dekorativ-tətbiqi sənət

nümunələri bunlardır: a. □ keramika, qobelen, batika; b. □ heykəltəraşlıq, rəngkarlıq, qrafika; c. □ natürmort, süjet, portret.

2. Çini qablar gildən hazırlanır? a. □ qırmızı; b. □ ağ; c. □ gildən hazırlanmır.

3. Keramika məmulatının hazırlandığı material:

a. □ şüşə; b. □ gil; c. □ metal.

4. Mayolika sobada bişirilən hazır məmulatdır: a. □ misgərlik; b. □ zərgərlik; c. □ dulusçuluq.

5. Terrakota məmulatının mənası

belədir: a. □ “bişmiş gil”; b. □ “qovrulmuş torpaq”; c. □ “qaynadılmış keramika”.

6. Hüt şüşəsi hazırlanır: a. □ əl və üfürmə ilə; b. □ əl və basma ilə; c. □ üfürmə və cızma ilə.

7. Qobelen nədir? a. □ divarı bəzəmək üçün bədii xalça; b. □ parça üzərində təsvir; c. □ bədii metalişləmə üsulu.

8. Batika nədir?: a. □ divarı bəzəmək üçün bədii xalça; b. □ parça üzərində təsvir; c. □ bədii metalişləmə üsulu.

9. Forma və siluetə görə qabların hansının müsair dekorativ sənətə aid olduğunumüəyyən et: a. □ b. □ c. □

10. Bu alətlərin hansının batika növünə aid olduğu qeyd et:

a. □ b. □ c. □

11. Verilən xalça nümunələrindən hansının qobelen olduğunu müəyyən et:

a. □ b. □ c. □

Cavab variantı

Suallar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 a. b. c.


12. Bu əsərlərin hansının müasir qalereyalarda sərgilənmədiyini qeyd et: (c)

13. Cümlələrdə doğru olmayanı seç:

a. □ Batika – dekorativ-tətbiqi sənət növlərindən ən zərifi sayılır; b. □ Qobelen toxuyan rəssam üçün ən əhəmiyyətli material boyadır; c. □ Keramik əşyalar vahid kompozisiyada birləşərək, ansambl yaradır.

14. Batikanı yaradarkən, rəssam hansı üç mərhələdən istifadə edir?

a. □ rəngləmə, qurutma, hopdurma; b. □ rəsm, hopdurma, rəngləmə; c. □ rəsm, rəngləmə, hopdurma.

15. Verilmiş əsərlərdən hansının bədii döymə üsulu ilə hazırlandığını müəyyən et: (c)

16. Yaradıcı işlərdən sərgini təşkil etmək üçün nəyi bilməyin mühüm olduğunu tap. a. Əməkdaşlıq etmək □ Yer seçmək □ İdeyanı formalaşdırmaq □ b. Rəsm çəkmək □ Çərçivə düzəltmək □ Yazmaq □ c. Ekspozisiya seçmək □ Şeir oxumaq □ Gerb düzəltmək □ Qeyd: Mavi rənglə doğru cavablar göstərilmişdir.


Əlavə — 2 ____________________________________________________

BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ (BSQ №1) I yarımil


11. Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi sənət sahələrinin adını damalara əsasən qeyd et.

d a ş o y m a

a. x a l ç a ç ı l ı q

b. t i k m ə

c. 12. Kişi üst geyimi deyil: a. □ kürk, b. □ çəpkən c. □ ləbbadə

Cavab variantı

Suallar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 a. b. c.

1. Dekorativ-tətbiqi sənət növləri bunlardır: a. □ heykəltəraşlıq, qrafika;

b. □ natürmort, portret; c. □ oyma, misgərlik.

2. Torpaq simvolunun əsas xüsusiyyətləri: a. □ dalğalı, maili və sınıq xətlər; b. □ düz üfüqi xətt; c. □ mərkəzdən ətrafa yayılan şüalar.

3. Taxça – yığmaq üçün rəfli oyuqdur: a. □ qab-qacaq; b. □ xalça-palaz; c. □ yorğan-döşək.

4. Xöşbəxtliyi ifadə edən simvol: a. □ həyat ağacı; b. □ quş; c. □ dəvə.

5. Kişi üst geyiminə aiddir: a. □ çuxa, yapınçı, başlıq; b. □ arxalıq, çəpkən, kürdü; c. □ vəznə, həmayıl, qaytan.

6. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyinin etnoqrafiya fondunda öyrənilir:

a. □ qədim maddi mədəniyyət nümunələri; b. □ xalq və onun tarixi; c. □ bəzək əşyaları.

7. Təkəlduz tikmənin əsas xüsusiyyəti: a. □ ipək saplarla işlənilir; b. □ qızılı və gümüşü saplarla tikilir; c. □ yun saplarla toxunur.

8. Açıq kompozisiyalı ornament zolağı belə adlanır: a. □ xonça; b. □ haşiyə; c. □ damğa.

9. Polad qalxanın naxış simvolunu müəyyən et: a. □ bərəkət; b. □ torpağ; c. □ Günəş

10. Qabların necə adlandığını qeyd et: (dolça, sərpuş, kuzə). a. _____________ b. _____________ c. _____________


13. Saxsı qabların xatırlatdığı obrazı qeyd et:

a. _____________________ b. _____________________ c. _____________________ 14. Tikmələrdə açıq kompozisiyanı müəyyən et:

a. □ b. □ c. □

15. Qədim məişət əşyası haqqında bildiklərini yaz: a. forma və material____________________________________ b. dekor və simvollar___________________________________ c. adı və istifadəsi______________________________________

16. Baş, qulaq və sinədə olan ən qədim bəzək-lər haqqında bildiklərini şəkil əsasında yaz: a. forma və material _____________________ ______________________________________ b. dekor və simvollar_____________________ ______________________________________ c. adı və istifadəsi_______________________ _______________________________________ Qeyd: Mavi rənglə doğru cavablar göstərilmişdir.


“BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ (BSQ №2) II yarımil


11. Verilmiş əsərlərdən hansı obraz və formanın vəhdətinin nümunəsi sayılır? (a)

Cavab variantı

Suallar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 a. b. c.

1. Qədim Misir hökmdarı – fironun ləyaqət və qüdrət nişanəsi sayılardı: a. □ əsa, qamçı, saqqal; b. □ klaft, qrifon, urey; c. □ skarabey, lotos, qoruyucu göz.

2. Qədim Çində kübar xanımların geyimi bunlardan ibarət idi: a. □ şleyfli yubka, hündür tac, yelpik; b. □ kalaziris, parik, əsa, bilərziklər; c. □ ipək xələt, kəmər və başmaq, qiymətli baş sancağı, yelpik.

3. Geyimin cəmiyyətdəki rolu: a. □ bəzək simvolu; b. □ şan-şöhrət göstəricisi; c. □ tutduğu yer və mövqe.

4. Qərbi Avropa saray interyeri kralın göstəricisi idi: a. □ gülərüzlü olmağının; b. □ ailə üzvlərinə olan hörmətinin; c. □ cah-calallıq, şan-şöhrətinin.

5. Hansı rəssam öz yaradıcılığında dahi şair N.Gəncəvinin əlyazmalarına miniatürlər çəkmişdi? a. □ Sultan Məhəmməd Nizaməddin b. □ Elmira Şahtaxtinskaya c. □ Qriqori Qaqarin.

6. Müasir dekorativ-tətbiqi sənət sahələrinə aid olmayanı tap: a. □ keramika, qobelen, batika; b. □ şüşə, metal, oyma c. □ natürmort, süjet, portret.

7. Üsullardan hansı bədii metala aiddir? a. □ döymə və tökmə; b. □ oyma və yonma c. □ yapma və cızma;

8. Hut şüşəsi nədir?

a. □ rəngli şüşə; b. □ üfürülən şüşə; с. □ çəkilən şüşə.

9. Qalxanlardan qeyri-heraldik olmayanı qeyd et. (a)

10. Qabın hansı materialdan hazırlandığını müəyyən et:

a. □ metaldan; b. □ şüşədən; c. □ keramikadan.


12. Kostyumların hansı ölkəyə aid olduğunu müəyyən et və düzgün ardıcıllığı tap:

a. □ Qədim Misir, Qədim Çin, Qərbi Avropa; b. □ Qədim Çin, Qədim Misir, Qərbi Avropa; c. □ Qərbi Avropa, Qədim Misir, Qədim Çin.

13. Əsərlərdən hansı müasir qalereyalarda sərgilənir:

a. □ b. □ c. □

14. Firon Tutanxamonun sinə bəzəyindəki dekorativ simvolların adını qeyd et:

15 . Qərbi Avropa qadın geyiminin hissələrini qeyd et:

16. Sultan Məhəmməd Nizaməddin, Qriqori Qaqarin və İbrahim Zeynalovun yaratdığı əsərlər təsviri sənətin hansı növünə aiddir? Təsviri sənətin növlərində istifadə olunan alətlər vasitəsilə hər bir rəssamın adını qeyd etməklə göstər:

a. ____________________ b. ____________________ c. ___________________



TERMİNLƏR LÜĞƏTİ

Lüğət – dekorativ-tətbiqi sənətdə vacib olan termin və anlayış-

ların izahı üçün tərtib edilmişdir. Termin və anlayışlar verilən fənnin dərs materialına uyğun yerləşdirilmişdir. Terminlər lüğəti müəllimlər və şagirdlər üçün kifayət qədər aydın təqdim olunmuşdur. Müəllimin şagirdlərlə dekorativ-tətbiqi sənətə dair ünsiyyətini peşəkar səviyyədə aparması üçün terminologiyadan istifadə etməsi lazım gəlir. Müəllim şagirdlərin (yadda saxlamasından tələb olunduğundan daha çox) nitqinə xüsusi sözlər daxil etməlidir. Müəllim məşğələlərə hazırlaşarkən lüğətə müraciət etməklə, müvafiq termin və anlayışların yorucu axtarışından azad olur və şagirdlərlə dekorativ-tətbiqi sənət haqqında məşğələləri daha peşəkar səviyyədə qurur.

Ayrı-ayrı mürəkkəb anlayışların elmi izahına müəllim yaradıcı yanaşmalıdır: əsas mahiyyətdən uzaqlaşmamaq şərti ilə, şagırdlərin yaş həddinə görə anlayışın izahı üçün öz variantını tapmalıdır.

Lüğətə şagirdlərin mənimsəməsi üçün vacib sayılan termin və anlayışlar daxil edilmişdir. Dərs zamanı onları yazı lövhəsinə yazmaq, müzakirə zamanı şagirdlərin diqqətini həmin sözlərə cəlb etmək lazımdır. Şagirdlər lüğət dəftəri düzəltməli, sözlərin qısa və aydın izahını ora qeyd etməlidirlər. Bu, onların söz ehtiyatının genişlənməsinə, dekorativ-tətbiqi sənətə dair müzakirələrdə daha fəal iştirak etmələrinə zəmin yaradar.

Tətbiqi sənət – faydalılıq təyinatından əlavə, bədii-estetik keyfiyyətlərə malik olan məişət əşyalarını yaratma sənəti.

Dekor (latın dilində “decorare” – bəzəmək deməkdir) – təsvir və ya ornament elementlərinin bəzədiyi əşyaların vəhdəti.

Dekorativ-tətbiqi sənət – özünəməxsus dekorativ obrazlılıq və bədii mahiyyətə malik olan, eyni zamanda insanın məişət ehtiyac-larını ödəyən incəsənət növü. Bu incəsənət növünə müxtəlif materiallardan (ağacdan, gildən, daşdan, parçalardan, şüşədən, metallardan) hazırlanan məhsullar daxildir. Dekorativ-tətbiqi sənət insanların gündəlik həyatına daxil olaraq, cəmiyyətin estetik cəhətcə təşkil olunmasında vacib rol oynayır. Bu incəsənət növünün təsirinin, bilavasitə olaraq səmərəli məişət xidməti sahələrində yavaş-yavaş azalmasına baxmayaraq, bədii məzmunlu əsərlərin potensialı sayəsində insan mənəviyyatının zənginləş-məsində, ətraf mühitdə bədii gözəlliyin gücləndirilməsində, məi-şət əşyalarının emal edilməsində insanların sosial davranışlarının tənzimlənməsində böyük uğurları vardır.


XALQ SƏNƏTİNİN YARADICILIQ MƏNBƏYİ

Xalq sənəti – əzəldən insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqəli olmuş, eyni zamanda maddi və mənəvi mədəniyyəti təmsil edən, sintez nəticəsində yaranmış incəsənət növlərindən biri. Şifahi poeziyanı, musiqini, xoreoqrafiyanı, teatrı özündə birləşdirməklə – xalq incəsənəti, yaradıcı xalq incəsənəti ilə birlikdə vahid mədəniyyəti təşkil edir, yəni göstərilən xalqın bütün mədəniyyət tarixi boyunca xalqın incəsənət sahəsində kollektiv əməyinin nəticə-sidir.

Kəndli incəsənəti – xalq sənətinin əsas hissəsi. Təbii mühit kəndli incəsənətinin bədii süjetini, kompozisiyasını və koloritini əhəmiyyətli dərəcədə sistemini, nizamını müəyyənləşdirir. Kənd-lilə təbiət arasında qarşılıqlı əlaqələr nəsilbənəsil bədii ənənələrin sabitliyinə öz möhürünü vurur. Kəndli incəsənəti ənənəlik, kol-lektivçilik və variativlik kimi möhkəm təməllərə əsaslanır. Kəndli incəsənəti insanların məişətində, əmək prosesində, istirahətində bütün həyatları boyu həmişə ayrılmaz olmuşdur. Ənənələr – xalq yaradıcılığında keçmişdən qalma varislik; ta-

rix boyunca toplanaraq nəsildən-nəslə ötürülən ənənələr, vər-dişlər.

Mərasim – əsrlər uzunu əziz tutulan ənənələrin (mahnılar, dramatik hadisələr, yallılar, falaçmalar, bəzəmələr və s.) şərti simvolik fəaliyyət tərzi. Mərasim – cəmiyyətin, ailə-məişət həyatının, təqvimdə mühüm hadisələrin, təsərrüfat fəaliyyət-lərini formalaşdırır. O, insanlara ünsiyyət yaratmaqda, sosial təc-rübələri paylaşmaqda yardımçı vasitədir. Mərasim ayindən fərqli olaraq, davametmə müddətinə və mərhələlərinin çoxsaylılığına görə daha mürəkkəb quruluşa malikdir.

Dekorativ-tətbiqi incəsənətin şərtliliyi – dekorativ kompozi-siyaların təsvir elementlərini real nümunələrdən fərqləndirən cəhətlər; rəssam tərəfindən xüsusi üsulla, onun məqsədindən və dekorativ-tətbiqi incəsənətin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, reallıqdan dəyişik bir şəkildə canlandırılması.

Simvolika – Fikirləri, anlayışları, ideyaları, dünyagörüşünü simvollarla ifadə etmək.

Sənət – insanın yaşamasını təmin edən məşğələ; əl işi, əl əməyi, əl əməyi sənətkarlığı.

Günəş işarələri – Günəşin gündüz və gecə fasiləsiz getdiyi yol planını öz ornamentləri ilə ifadə edən işarələr.

Həyat ağacı – Yer üzərində əbədi yenilənməni, tükənməyən inkişafı ifadə edən simvol. Həyat ağacı – Kainatın üç hissəsini özündə birləşdirən, bütün dünyanın vahidliyini əks etdirən canlı


simvoldur: səma – taxt-tacın bərqərar olduğu hissə, torpaq – onun gövdəsinin boy atdığı hissə və kök – Yeraltı dünya.

Camaxatan – sandıq, yorğan-döşək və s. qoymaq üçün evin iç divarında düzəldilən oyuq, boş yer.

Taxça – ev əşyası qoymaq üçün divarda açılan oyuq. Sandıq – içərisinə paltar və başqa şeylər qoymaq üçün

taxtadan düzəldilmiş, üzəri dəmirlə işlənmiş, açarla açılıb-bağlanan qapaqlı iri uzunsov qutu (keçmişdə üstünə yorğan-döşək də yığılardı).

Dolab – evin divarında düzəldilən rəf, şkaf. Dolabça – kiçik dolab. Mücrü – qızıl-gümüş, bəzək əşyaları qoymaq üçün balaca

sandıqca. Xurcun – içərisinə əşya qoymaq üçün, adətən, yük və minik

heyvanlarının belindən aşırılan, palaz kimi toxunan, ya da cod parçadan tikilən ikigözlü torba, iri heybə.

Heybə – çiyindən, bəzən də atın tərkindən aşırılan kiçik xurcun.

Çıraq – işıqlandırıcı qurğu (lampa, fənər, çilçıraq) Avadanlıq – evə məxsus şeylər, ev əşyaları. Cəhrə – yun əyirmək üçün əl ilə işlədilən ən sadə alət. Daraqağzı – cəhrənin darağının dişlərindən tökülən yun. İy – pambıqdan, yundan və s.-dən iplik əyirmək üçün ortası şiş,

iki ucu sivri ağac alət. Qırçın – 1– paltarda və s.-də qırışıq şəklində naxış; 2 – qabla-

rın və s.-nin dövrəsində, kənarlarında diş-diş şəklində bəzək. Ornament – rəssamlıqda, heykəltəraşlıqda, və s.-də: təkrarla-

nan həndəsi elementlərdən, bitki və heyvan motivlərindən ibarət naxış, bəzək.

Naxış – rəng, cizgi və ton kombinasiyasından ibarət şəkil, bəzək.

Ritm – bir şeyin (hərəkətin) bu və ya başqa şəkildə növbələn-məsi.

Yapıncı – basılmış keçı yunundan (keçədən) hazırlanan plaşa oxşar qolsuz, uzun, enli geyim.

Tuman – beldən aşağı qadın geyimi və ya qadın paltarının həmin hissəsi.

Araqçın – qiymətli parçadan, tirmədən və s.-dən tikilib, üstü güləbətin (zərli) və ya ipək sapla naxışlanmış baş geyimi.

Niqab – 1– duvaq, baş örtüyü; 2 – Keçmişdə döyüşçü və cəngavərlərin tanınmamaq və qorunmaq üçün taxdıqları üz zirehi.


Arxalıq – yaxası düyməli, beli büzməli, ya büzməsiz üst paltar. Nimtənə – qolsuz qadın geyimi, gödəkcə. Əba – mömin adamların üstdən geydikləri qolsuz və ya

gödəkqollu, yaxası açıq uzun kişi paltarı. Telbasan – saçları başda düzgün saxlamaq üçün qadınların

saçlarına sancdıqları əşya. Xalq bədii sənətləri – yaradıcı təşkilatların kollektiv

yaradıcılığa və ticarət əlaqələrinə əsaslanan bədii əməyinin xalq incəsənətində cəmlənmiş forması. Sənətkarlıqda yaradıcılıq – ənə-nələrin qayda-qanunları ilə tarazlaşdırılır. Kollektiv yaradıcılıq prosesində texniki üsullar işlənib mənimsənilir, material hərtərəfli öyrənilir, bədii üsullar təkmilləşdirilir, bədii dilin obrazlılığı inkişaf edilir. Sənətlər məişətlə əlaqəli olub, yerli mədəni ənənələri inkişaf etdirir.

Xalq sənətkarı – ənənənin daşıyıcısı və bədii xalq mədəniyyət xadimi.

Oyma sənətkarlığı – ağac, daş, sümük, metal və s. üzərinə həkk olunan və ya oyulmaqla açılan bəzək, zinət, naxış.

Misgərlik – misgər sənəti. Misgər – misdən müxtəlif qablar hazırlayan usta. Dulusçuluq – gildən saxsı qablar hazırlamaq sənəti. Xalçaçılıq – xalça toxuma sənəti. Tikmə-bəzəmə sənəti – parça üzərində rəngbərəng saplarla

müxtəlif naxışlar salmaqdan ibarət xalq sənəti. Güləbətinlə tikmə – qızıl və ya gümüş tellərdən, yaxud onlara

bənzədilən materiallardan qatışığı olan saplardan tikmə. Qurama sənəti – xırda-xırda və rəngbərəng parçalardan calanıb

tikmə sənəti. Üsul – hər hansı işdə tətbiq edilən sistem, qayda, metod. Buta – qönçə, parça üzərində badamabənzər xırda naxış, kiçik

gül şəkli. Kaşı – 1– üzərinə parlaq şirdən naxış çəkilmiş gil çini qab; 2 –

Divarların xarici səthinə bəzək üçün vurulan üzü naxışlı çini.

DEKOR — İNSAN, CƏMİYYƏT, ZAMAN

Klaft – fironların və onun əyanlarının zolaqlı baş örtüyü. Ureya – odpüskürən ilan; qədim Misir mifologiyasında

padşahların qoruyucu mələyi; şahlıq hakimiyyətinin simvolu. Tiara – fironun ikiqat tacı. Kalaziris – misirli kübar qadınların geyimi.


Lotos – Qədim Misirdə müqəddəs çiçək – nəsilvermə, məh-suldarlıq, uzunömürlülük, ölümsüzlük və əbədi həyatda dirilmə simvolu; həmçinin, saflıq və ruh gözəlliyi rəmzi. Bu simvol Qədim Misirin dekorativ-tətbiqi sənətində mərkəzi yerlərdən birini tutur.

Sarkofaq – şahın cənazəsi qoyulan genişhəcmli tabut, məqbərə. İnkrustasiya – başqa bir materialın üzərinə taxılan sədəf,

sümük, ağac, qiymətli daş-qaşdan ibarət bəzək. Skarabey – Qədim Misirdə müqəddəs böcək. Səadət gətirən

simvol sayılıb, hərəkətverici və dərketmə Günəş gücünün rəmzi idi. Böcəklərin fiquru misirlilərdə möhür və gözmuncuğu kimi işlədilirdi. Əbədilik qayığı – Qədim Misir mifologiyasında Günəş Tanrısı

Ranın əbədilik qayığında gecə və gündüz üzməsi haqqında qədim misirlilərin təsəvvürləri.

Günəş gözü – Qədim Misir mifologiyasında simvolik obraz-lardan biri. Onun 2 növü vardır: Günəş gözü və Ra gözü. Günəş gözü və ya Ra gözü Günəşlə assosiasiya təşkil edir. Bu simvol dünya üzərində hakimiyyət və əzəmət rəmzidir. O, sağ göz və ya ureya (tac, yaxud Günəş diski üzərində qabarmış ilan) şəklində təsvir edilir.

Hora gözü – Osirisi simvolizə edən göz rəmzidir. Hora gözü – sol göz şəklində təsəvvür edirdilər ki, bu da, ölümdən sonrakı həyatı təmsil edir.

Sxenti – dəridən, yaxud parçadan belə bərkidilən önlük. Qədim Misirin kişi əhalisi bu geyimdən istifadə edirdilər.

Pektoral – Qədim Misir incəsənətində düzbucaqlı və ya trapesiyaşəkilli lövhə, dünyasını dəyişən insanın sinəsi üzərinə qoyulardı. Mumiyaların vacib və qiymətli rəmzlərindən biridir.

Anx (misircə “həyat, çiçəklənmə” deməkdir) – Qədim Misirdə əbədi həyat, dirilmə rəmzi. Xaçşəkilli olub üst şüasi ilgək forma-sında, alt şüası uzunsov olardı. Əjdaha – Çin imperatorunun simvolu olub, müdriklik, sülh-

sevərlik, xeyirxahlıq bildirir. Kostyum – təkcə geyim deyil, həm də bədii obrazı bildirir. Hər

bir dövrə mənsub siniflər, müxtəlif silklərin nümayəndələri, onların peşələri – bu və digər sənət təyinatını göstərən, bədii düşüncə məzmununa malik kostyumları meydana çıxarır. Kos-tyum, eyni zamanda gündəlik əşyaları, həmçinin incəsənət məhsullarını bildirir. Kostyumun tərkibinə təkcə paltarlar deyil, həm də çəkmələr, baş geyimləri, saç düzümləri (əlcəklər, kəmər-lər, yelpiklər, zinət əşyaları) daxildir.


Kamzol – keşmişdə qısa qolsuz kişi geyimi. Belə geyimləri Avropada XVII–XVIII əsrdə geyinirdilər.

Uzunboğaz çəkmə – hündür, dizdən yuxarı, atçapma zamanı geyilən çəkmə.

Mantiya – üst paltarının üstündən geyinilən plaş formalı, enli geyimdir. Mantiya gəzdirən peşə sahiblərini (alimləri, həkimləri, vəkilləri) “mantiya adamları” adlandırırdılar.

Heraldika – gerbləri tərtib edən, onların təsvirini izah edən, öyrənən elmdir. Şərti ornament incəsənət növlərindən biridir.

Gerb – bir dövlətin, şəhərin, nəslin, silkin və s.-nin bayraq, pul, möhür və s. üzərində təsvir olunan fərqləndirmə nişanı.

Heraldik fiqurlar – gerbin qalxanında olan qeyri-təsvir simvolları. Onları müəyyən rəngdə olan bir neçə sahəyə ayırırdılar.

Qeyri-heraldik gerblər – təbii təsvir simvolları: insan, heyvan, bitki, müxtəlif təbiət, planet və ulduz hadisələri; yaradıcı: tikin-tilər, gəmilər, hakimiyyət rəmzləri, məişət əşyaları, əmək alət-ləri; fantastik: təpəgöz, əjdaha, əfsanəvi quşlar, varlıqlar və s.

Deviz – gerb üzərində qısa kəlam. Metallar – gerbin tərtibatı zamanı istifadə olunan qızıl və

gümüş rənglər; daha tez əldə olunan ağ və sarı rənglər. Üslub – müxtəlif tarixi dövrlərə məxsus olan bütün incəsənət

növlərində sabit bədii xüsusiyyətlərin vəhdəti. Barokko – XVI–XVIII əsrlərdə yayılmış bədii üslub; həddən

artıq təntənəyə, dəbdəbəyə, dekorativliyə əsaslanır.

MÜASİR DEKORATİV-TƏTBİQİ SƏNƏT

Sərgi incəsənəti – peşəkar rəssamların yaradıcı xüsusiyyətlərini daha aydın əks etdirdikləri (nadir, müəllif, bədii) əsərlərinin kütləvi nümayişi.

Keramika (dulusçuluq sənəti) – təbii gildən, çini tərkibdən (farfor-dan) müxtəlif məmulatları yaratma sənəti. Gildən olan məmulatları da, adətən, keramika adlandırırlar.

Mina (şir) – keramikadan olan məhsulların üzərini örtən nazik, şüşəyəbənzər qat.

Terrakota (italyan dilində – “yandırılmış gil” deməkdir) – üzəri şirə ilə örtülməmiş, rəngli gildən hazırlanan keramika növü.

Faktura (latın dilində – istehsal etmə, düzəltmə) – təbii və ya bilərəkdən düzəldilmiş kələ-kötür səth.

Mövzulu ansambl (fransız dilində – birlikdə) – vəhdət, bədii xüsusiyyətlərin ahəngdar cəmi. Bütün mövcud obyektləri və ya mövzu-ları bitkin quruluşda, vahid şəkildə əlaqələndirir.


Bədii döymə – metalı qaynar halda çəkic vasitəsilə bədii işləmə; dekorativ-tətbiqi sənətin metalları hazırlama üsullarından biri.

Bədii tökmə – əritmə üsulu ilə alınmış metalların müxtəlif formalara tökülməsi ilə hazırlanması sənəti.

Qobelen – yüksək bədii keyfiyyətlərlə əl işi olan divar xalçası. Batika – əllə işləmə üsulu ilə parçaların naxışlanması texnikası.

Batika texnikası soyuq və qaynar olur. Eskiz – hazırlıq rəsmi. Panno – məhdudlaşdırılmış səth üzərində dekorativ kompozisiya,

yəni divarın, tavanın şəkillə bəzədilmiş səthi. Kompozisiya – incəsənət əsərlərinin quruluşu və onların hissələri

arasında qarşılıqlı əlaqə. Əşyanın bədii obrazı – rəssam tərəfindən konkret material üzərində

həyata keçirilən ideyanın, məzmunun görünən quruluşu, forma və məzmunun vəhdəti.

Vitraj – rəngli şüşələrdən və ya işıq keçirən başqa materiallardan hazırlanmış dekorativ sənət əsəri; qapıya, pəncərəyə və s.-yə salınan rəngli şüşələrdən düzəldilmiş şəkil və ya naxış.

Emblem (yunanca – “nişan, qabarıq bəzək”) – hər hansı anlayışı ifadə edən şərti əlamət, nişan, rəmz.

_______________________


MƏNBƏLƏR

1. Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üçün fənn kurikulumları. Bakı, “Təhsil”, 2008. 2. C.Həsənzadə, E.Hacınski. Ayna Uşaq Ensiklopediyası EXXON MMM. İncəsənətin misilsiz sərvəti.

Bakı, “Ayna Mətbu Evi”, 1999. 3. Salamzadə Ə.R., Məmmədzadə K. M. “Şəki xanlarının sarayı”. Bakı, “Elm”,1986. 4. Rasim Əfəndi. “Azərbaycanın daş plastikası”. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1986. 5. Rasim Əfəndiyev. “Azərbaycan xalq sənəti”. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1984. 6. Rasim Əfəndi. “Azərbaycan incəsənəti”. Bakı, “Şərq-Qərb ”, 2007. 7. Sadıqzadə Ş.H. “Qədim Azərbaycan bəzəkləri”. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1971. 8. “Altay Hacıyev”. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1974. 9. Azərbaycan Uşaq Folkloru Kitabxanası. “Mərasimlər, adətlər, alqışlar...” 1-ci kitab. Bakı-Gənclik,

1993. 10. Məmmədov V.S., Əmiraslanov İ.R., Nəcəfov H.N., Mirsəliyev A.A. “Naxışların yaddaşı”. Bakı,

Azərnəşr, 1981. 11. Hüseynov М., Bretanitski М., Salamzadə М. “Azərbaycan memarlığı tarixi”. Azərbaycan SSRİ

Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. İnşaat, memarlıq və inşaat materialları ədəbiyyatı Dövlət nəşriyyatı, Moskva, 1963.

12. Cəfər Qiyasi. “Nizami dövrü memarlıq abidələri”. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1991. 13. Rzayev N., Qeybullayev Q., Rzayev Ş. “Rusca-Azərbaycanca memarlıq-inşaat lüğəti”, Bakı, “Elm”,

1998. 14. Lətif Kərimov.“Azərbaycan xalçası”. Bakı, “Yazıçı”, 1985. 15. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, 4 cilddə. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006. 16. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti. Bakı, “Lider”, 2004. 17. Tahir Salakhov. Aurora Art Publishers, Leninqrad, 1980, Printed in Austria. 18. Наджафов М. “Саттар Бахлулзаде” Живопись. Москва, “Советский художник”, 1985. 19. Живопись Азербайджанской ССР. 1960-е годы. Москва, “Советский художник”, 1976 г. Автор-

составитель М.Наджафов. 20. Дехтярь А. Мастера Советского искусства. “Тогрул Нариманбеков” . Живопись. Москва,

“Советский художник”, 1984. 21. Искусство Советского Азербайджана. Живопись. Графика. Скульптура. Москва, “Советский

художник”. 22. Преттье М.К. и Капальдо А. “Творчество и выражение”, том 2. Москва, “Советский художник”,

1985. 23. Детская энциклопедия. Том 12. Москва, Издательство “Педагогика” , 1977. 24. Корзухин А. “Беюк Ага Мирзазаде”. Москва, “Советский художник”, 1980. 25. Лавров А.М. “Школа. Учитель. Искусство” . Москва “Просвещение”, 1981. 26. Белютин Э.М. “Основы изобразительной грамоты”. Издательство “Советская Россия”, Москва,

1961. 27. “Рисунок и живопись” Tом 1. Государственное издательство “Искусство”. Москва, 1961. 28. “Энциклопедический словарь юного художника”. Москва “Педагогика” 1983. 29. “Изобразительное искусство Азербайджанской ССР”. Москва, “Советский художник”, 1978. 30. “Изобразительное искусство для детей. Виды и жанры изобразительного искусства”.

Сокольникова Н.М., Ломов С.П. Книга для семейного чтения и творческого досуга. АСТ. Астрель, Москва, 2009.

31. “Цвет и линия”. Ю.Аксенов, М.Левидова. Практическое руководство по рисунку и живописи. Москва, “Советский художник”, 1976.

32. Роджер Эрб, Стефан Зелевски. “Цвет и свет”. Энциклопедия. Издательство “Мир книги”, 2007.

33. Ящухин А.П. “Живопись”. Москва, “Просвещение”, 1985. 34. Кастерман Ж. “Живопись”. Рисуй и самовыражайся. Детское справочное бюро. Москва,

Издательство АСТ. Астрель, 2002. 35. Элвин Крошо, “Акварель” – как рисовать, Москва, Издательство АСТ. Астрель, 2006. 36. “Rysowanie dla poczatkujacych” Mark i Mary Willenbrink. Wydawnictwo K.E.Liber, 2008. 37. “Moja pierwsza ksiazka o risowaniu” Jan Jager and Ica Bokforlaq. Wydawnictwo REA. Warszawa

2010. 38. PC CD-ROM / Самоучитель TeachPro . “Изобразительное искусство” (для младших школь-ников).ООО “1С-Паблишинг”, 2007. 39. Rauf Məlikov, Nizami İbrahimov. “Məktəblinin tarix lüğəti”. “Ayna Mətbu Evi” Bakı – 2004. 40. Н.М. Конышева. Наш рукотворный мир. М. 1996


41. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (IV cild), məqalə -s. 517, Mirzə Qədim Məmmədhüseyn oğlu İrəvani. Bakı, 1980. 42. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (VII cild) məqalə -s. 217, Mir Möhsün Hacı Mirəhməd oğlu Nəvvab. Bakı, 1983. 43. Azərbaycan tikmələri. Albomu tərtib edənlər: M.İ.Atakişiyeva, M.Ə.Cəbrayılova, V.M.İslamova.,Moskva. İncəsənət. 1970. 44. AZERBAIJAN CARPETS. “Şeyx Səfi”. s.16. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi 45. Müasir İncəsənət muzeyi. Altay Sadiqzadə. Bakı 2009. 46. Bakı – İçərişəhər. Arxeoloji albom, Oka-ofset, Bakı – 2002. 47. Одежда народов СССР, Издательство «Планета», Москва, 1989 48. Qədim Azərbaycan bəzəkləri. Ş.H.Sadıqzadə. “İşıq” nəşriyyatı , Bakı,1971. 49. Azərbaycan miniatürləri, Kərim Kərimov, “İşıq”, Bakı-1980. 50. Элмира Шахтахтинская, Советский художник, Москва.1981. 51. Ибрагим Зейналов. Альбом. Составитель Д.Новрузова. «İşıq», Bakı-1981. 52. Н.А.Горяева О.В.Островская . Изобразительное искусство. Декоративно-прикладное искусство в жизни человека. 5 класс. Учебник, под.ред. Б.М.Неменского. 53. Ksiloqrafiya və linoqravüra, N.Məmmədova, “Bakı” nəşriyyatı, Bakı – 2010, 100 s. 54. Атлас средневековья. История. Традиции. Москва “Премьера”, “Астрель”, АСТ. 2000. 55. Azərbaycan xalçası. R.Tağıyeva. 1999, s.260. 56. Азербайджанская национальная одежда. Под общей редакцией академика Академии наук Азербайджанской ССР П.А.Азизбековой. 57. Архитектура древнего и ранне-средневекового Азербайджана. Азербайджанское государственное издательство, Баку-1986 стр.311 с ил. 58. Lətif Kərimovun həyat və yaradıcılığı. K.Əliyeva, E.İbrahimov. “AZPOLİQRAF”. Bakı-2007, s. 248. 59. ГЕРАЛЬДИКА. иллюстрированная энциклопедия. Москва – 2008, стр. 264 с ил. 60. Мир Вещей. Современная энциклопедия. Москва – 2006, стр. 443. 61. Искусство Азербайджана – средние века. Ч.Каджар. “Аzerbaijan-IRS”, 2003. 62. Всеобщая история костюма. Москва – Эксмо – 2007, стр.464 с ил 63. Azərbaycan rəqs geyimi. Bakı, 2010. 64. Azərbaycan. Bakı –1998, s. 416. 65. www.azhistorymuseum.az, http://gala-museum.org 66. http://www.heraldicum.ru, azerbaij/index.htm 67. www.azerbaijans.com/content_179_az.html 68. www.mim.az 69. http://azerbaijan.az/portal/index_a.html?lang=az 70. http://azerbaijan.az/portal/Nature/General/generalInfo_a.html 71. http://www.irs-az.com/index/rub.php?lang=1&n=4 72. http://karabakhblog.com/ 73. http://www.etnolog.ru/image.php?id=ENGG 74. http://www.etnolog.ru/world-house.php 75. http://memorial.aznet.org/centxix3.shtml (az.görkəmli şəxsiyyətləri) 76. http://www.adam.az/az.php?category=1 77. http://www.azeri.ws/culture/ 78. http://www.azeri.ws/culture/providence.shtml 79. http://www.advantour.com/rus/azerbaijan/ (az.sheherleri) 80. http://www.azerbaijan.az/portal/maps/tourism_a.html 81. http://www.barda-mks.az/sheher.html 82. http://www.baku-icc-2009.az/content.php?lang=az&page=74 83. http://www.ntravel.az/?/ru/objects/13/ 84. http://www.infoaz.eu/index.php?option=com_ 85. http://www.azturk.biz/viewpage.php?page_id=80 86. http://www.sheki-mks.az/index.php?option=com_content&view=article&id=68&Itemid=62


Yeganə Qələndər qızı Cəlilova

Təsviri incəsənət — 5.

Müəllim üçün metodik vəsait

______________________________________

“Bakınəşr” — 2012.

www.bakineshr.az ISBN 978-9952-8145-7-6

© “Bakı” nəşriyyatı, 2012.

Format 70 1001/16. Ofset kağızı №1. Fiziki çap vərəqi 5.

Çapa imzalanmışdır 08.08.2012. Tirajı 3 665, pulsuz.

7 TI5az-MV (Yeganeden yoxladi 7) - mtk.azmtk.az/Uploads/Ebooks/tesviri-senet..pdf · Vəsaitdə...

Documents

Transcript of 7 TI5az-MV (Yeganeden yoxladi 7) - mtk.azmtk.az/Uploads/Ebooks/tesviri-senet..pdf · Vəsaitdə...