63941527 Informimi Dhe Komunikimi

Dr. sc. Ahmet SHALA

INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI NE KOMUNIKACION

Lnd zgjedhore

Fakulteti i Inxhinieris Mekanike

Departamenti: Komunikacion rrugor

Viti i II-t, semestri i IV-t

PRISHTIN, 2006

Dr. sc. Ahmet SHALA

2

PARATHNIE

Ky libr sht shtjelluar duke u bazuar n planin dhe programin e lnds me t njjtin emr

pran Fakultetit t Inxhinieris Mekanike, Departamenti i Komunikacionit rrugor.

Informimi dhe Komunikimi bashkkohor gjithnj e m shum po mundson zhvillimin e

parametrave relevant prej t cilve varet kualiteti i komunikacionit.

Detyr e komunikacionit nuk sht vetm transporti i njerzve, mallit dhe shrbimeve por ky

komunikacion duhet t knaq dhe t mundsoj parametra kualitativ si jan: kapaciteti optimal,

kualiteti, drejtimi, ekologjia, komunikimi i t dhnave dhe saktsia e rrjets komunikuese.

Zhvillimi i rrjetave t reja komunikuese ka pr qllim ndrtimin e rrjetave n nivel nacional,

regjional, kontinental dhe global-botror.

Duke e ndier nevojn q t japim nj qasje shkencore pr Informimin dhe Komunikimin n

prgjithsi dhe at n lmin e Komunikacionit n veanti iu qasem puns n hartim e ktij libri i cili

posarisht duhet t u shrbej studentve t Komunikacionit por mund t prdoret edhe nga

studiues t tjer q dshirojn t kyen n kt lmi.

Duke qen i hapur pr vrejtje dhe sugjerime qllim mira, shpresojm se ky libr do t

mirpritet.

Prishtin, Mars 2006 Autori

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

3

P r m b j a t j a

PARATHNIE

HYRJE

I. N PRGJITHSI PR INFORMIMIN INFORMATN.....................................................6

II. TEORIA E INFORMIMIT INFORMATS ...........................................................................9

II.1. Informata dhe teoria e probabilitetit..................................................................................10

Shembull 1.......................................................................................................................11

Shembull 2.......................................................................................................................11

Shembull 3.......................................................................................................................12

II.2. Prmbajtja e informats dhe Entropia ...............................................................................13

Shembull 4.......................................................................................................................14

II. 3. Ndarja e sinjaleve si transmetues t informatave.............................................................15

II. 4. Kodet dhe kodimi i informats.........................................................................................16

II. 4.1. Konvertimi i numrave Binar, Decimal dhe Heksadecimal ..................................17

Shembull 5. Konvertimi i numrave binar - heksadecimal...............................................19

Shembull 6. Konvertimi i numrave binar - decimal........................................................20

Shembull 7. Konvertimi i numrave heksadecimal - decimal ..........................................22

II.4.2. Kodet kontrolluese................................................................................................23

Shembull 8.......................................................................................................................25

III. LLOJET E LAJMIT POROSIS .........................................................................................27

III. 1. Porosia me z ..................................................................................................................27

III. 2. Lajmet e shkruara, me foto statike dhe lvizse .............................................................29

III. 3. Interneti, Rrjeti i gjer publik i kompjuterve ................................................................30

Dr. sc. Ahmet SHALA

4

IV. PAJISJET KOMUNIKUESE ...................................................................................................34

IV. 1. Pajisjet Analoge..............................................................................................................36

IV.1.1. Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds........................................................38

Shembull 9.......................................................................................................................41

IV.1.2. Modulimi analog i sinjalit sipas fazs.................................................................42

IV.1.3. Modulimi analog i sinjalit sipas frekuencs........................................................43

Shembull 10.....................................................................................................................45

IV.2. Pajisjet Digjitale .....................................................................................................46

IV.2.1. Modulimi digjital ................................................................................................49

V. PAJISJET KOMUNIKUESE N KOMUNIKACION ...........................................................51

V.1. Pajisja komunikuese DPCM .............................................................................................52

V.2. Programet zhvillimore informativo-komunikuese PROMETHEUS dhe DERIVE..........55

Literatura


5

HYRJE

Duke i shikuar Informimin dhe Komunikim si nj trsi sht mjaft vshtir t ndahen ato

njra nga tjetra, por me ciln pjes t veant t njihemi m par, do t nisemi nga vet jeta e

njeriut. N fillim t gjith njerzit fillojn t informohen p.sh lidhur me njri-tjetrin, pas nj

informimi t mjaftueshm ato vendosin t ken komunikime t natyrave t ndryshme.

Bazuar n kt edhe ktu kemi filluar me informimin prkatsisht informatn si fenomen dhe

pastaj kemi kaluar n komunikimet n prgjithsi.

Nganjher ka qen e vshtir q ti ndajm kta dy faktor sepse vet natyra e tyre sht e

ndrlidhur.

Dr. sc. Ahmet SHALA

6

I. N PRGJITHSI PR INFORMIMIN INFORMATN

1.

Informata n kuptimin e prgjithshm paraqet lajm apo risi, t ciln e ofrojn mjetet e

informimit publik, lajme t cilat transmetohen nga pajisjet komunikuese.

Informata mund t definohet edhe si cilsi e prcaktimit t parametrave t ndonj prmbajtje e

cila ka t bj me nj prmbajtje tjetr.

Definicioni teknik i informats sht: Informata sht bashksi e t dhnave (elementeve,

ngjarjeve), t cilat shprehen prmes ndonj ligji matematikor t gjasave (probabilitetit).

Sinjali paraqet bartsin e informatave, pra informata futet n sinjal.

Simbolet paraqesin reprezentuesit e t dhnave (ngjarjeve).

Lmi e cila merret me studimin teorik t informats sht Teoria e Informimit e cila paraqet

bazn teorike t komunikimit teknik t informatave, prkatsisht n kuptimin e ngusht ka pr

detyr t zgjedh problemet e komunikimit.

Teoria e Informimit mund t prkufizohet n prezantimin fizik t informats n formn e saj

kontinuele dhe diskrete si sinjal. Kto sinjale quhen transmetues t informatave.

Si lmi shkencore, Teoria e Informimit merret me formn matematike t informats, kurse n

kuptimin e zbatimit t saj paraqitet n komunikacion, rregullim dhe kompjuteristik.

Informata sht madhsi e matshme . Malli i cili transportohet prmes mjeteve komunikuese

quhet informat

Mjetet komunikuese jan mjete transporti ashtu si rrugt, hekurudhat, trafiku ajror etj, por

ktu malli q bartet sht informata.

Informata mund t paraqitet n formn e fjalve t shkruara, zrit dhe fotografis etj.

Bazuar n kto dallohen kto forma t informats:

- sintaksore

- skematike

- programore dhe

- estetike.


7

Informata sintaksore (n form t zrit) prbhet nga kto elemente:

- lloji i burimit statistikor

- kufizimet lidhur me kodin

- siguria e kodimit

- kapaciteti i nevojshm i linjs dhe kodimi optimal

- numri i simboleve n prmbajtje t burimit t informats dhe

- gjatsia e simboleve (fjalve).

Kshtu forma sintaksore e informats sht nj ndr format m t ulta t paraqitjes s

informats, por prap se prap sht prezent n komunikacion.

Informata skematike i mundson pranuesit t njoh prmbajtjen e informats. Kshtu

pranuesi n memorien e tij duhet t ket rregulla skematike, t cilat prcaktojn prmbajtjen e

secils porosi. Gjuht e shkruara natyrore jan forma m karakteristike e informats skematike.

Nse dy njerz nuk flasin t njjtn gjuh, prmbajtja sintaksore do t jet shum e madhe (pr

shkak t numrit t madh t prpjekjeve pr shpjegime), kurse prmbajtja skematike shum e vogl

ose gati kurrfar. Pranuesi duhet t dij kodin e dhnsit, e nse kt nuk e di, prmbajtja skematike

e informats sht zero.

Se ka nnkupton ndonj fjal n gjuht natyrore sht rezultat i marrveshjeve, mund t jet

e ndryshme n raste dhe rrethana t ndryshme, ndryshon edhe si variabl n funksion t kohs. Kjo

sht e caktuar sipas rregullave formale logjike.

T gjitha mjetet komunikuese posedojn parametra t funksioneve logjike, t cilt iu

mundsojn t njohin porosit e caktuara, pr t cilat edhe jan projektuar. P.sh. Pajisja

telekomunikuese e njeh parapaguesin i cili dshiron t vendos lidhje ose krkohet pr nj gj t

till. Filtri elektrik e njeh porosin, prkatsisht urdhrin q disa sinjale duhet lshuar e disa sinjale

jo.

Prmbajtja skematike e informats ka rndsi t madhe te pajisjet kriptografike t

komunikimit. Kjo nnkupton q personat t cilt dshirojn t komunikojn do t ken protokollin e

tyre t komunikimit, pra njrn nga metodat mbrojtse t kodimit. Pala tjetr p.sh armiku i cili

dshiron t deshifroj kto informata, do t prdor prmbajtje t gjata t informatave sintaksore, pra

numr t madh t tentimeve pr deshifrim.

Dr. sc. Ahmet SHALA

8

Informata programore zakonisht varet nga pranuesi dhe momenti i pranimit t ndonj

porosie. Disa porosi t cilat kan prmbajtje t gjat sintaksore dhe programore, mund t jen

prmbajtje programore zero. P.sh nj lajm mjaft me rndsi q merret me vones, nuk ka fare

rndsi, apo si themi e morm vesh von se ... .

Faktori kryesor q e karakterizon informatn programore sht vonesa n transmetim prej

burimit deri te dedikimi. Te pajisjet komunikuese faktori i voness sht prcaktues i shfrytzimit t

pajisjes. Shpejtsia e pranimit, prpunimi dhe drgimi i informatave duhet t jet e knaqshme,

ashtu q personat e interesuar t ken informata t sakta n koh t sakta.

Informata estetike paraqesin numr t pacaktuar t porosive t cilat gjeneron burimi i

informatave. Paprcaktueshmria sht e caktuar me strukturn e burimit t tyre, pra sipas gjass q

porosia t prsritet dhe varsin e tyre. Kjo informat sht mjaft e dshirueshme sepse njeriun e

knaq prmes lojrave, zrave, notave ose ngjyrave.

Mund t thuhet se informata estetike matet me raportin e pa pa-prcaktimit dhe prcaktimit.


9

II. TEORIA E INFORMIMIT INFORMATS

Njri ndr themeluesit e Teoris s Informimit sht amerikani Clod Shanon, i cili ka dhn

kontribut t madh sidomos n prcaktimin e kualitetit t transmetimit t informats, definimin e

kapacitetit t linjs pr transmetim t informatave n pajisjet komunikuese.

Njri ndr ligjet elementare t natyrs kurse mjaft fundamental pr studimin e informats

sht ligji i Weber-Fechner-it, i cili thot:

Shkalla e ndjeshmris sht proporcionale me logaritmin e raportit t madhsive q normohen,

pra:

2

1logIIkS = .................................................................................................................. (1)

ku: S- Shkalla e ndjeshmris, k-faktor i proporcionalitetit, I1 dhe I2 intensiteti i madhsive q

normohen.

Rndsia e ligjit t Weber-Fechner-it n Komunikacion qndron n at se i ndrlidh

madhsit subjektive dhe objektive, pra n mundsimin e prcaktimit t njsive transmetuese:

Decibeli (dB), Neperi (Np) dhe Bajti (byte).

Decibeli [dB] paraqet logaritmin me baz 10 t raportit t dy madhsive fizike me njsi

matse t njjta, kshtu sipas ligjit t Weber-Fechner-it n decibel mund t paraqitet p.sh. tensioni

(U), rryma (I) ose fuqia (P):

][log2

][log][log2

1

2

1

2

1 dBPPkdB

IIkdB

UUk == ........................................................... (2)

Kshtu n shprehjen (2) kur sht fjala pr logaritmin me baz 10 t normuar t raporteve t

tensioneve ose rrymave, konstanta sht k, kurse nse sht fjala pr raportin e fuqive ajo sht k/2.

Neperi [Np] paraqet logaritmin natyral (baza e=2.71) t raportit t dy madhsive fizike me

njsi matse t njjta, kshtu sipas ligjit t Weber-Fechner-it n decibel mund t paraqitet p.sh.

tensioni, rryma ose fuqia:

][ln2

][ln][ln2

1

2

1

2

1 NpPPkNp

IIkNp

UUk == ................................................................ (3)

Dr. sc. Ahmet SHALA

10

Bajti [byte] paraqet njsin matse t sasis s informats gjat transmetimit dhe prcaktohet

me logaritmin me bazn 2 t numrit pa njsi duke shfrytzuar ligjin e Weber-Fechner-it.

Njsi m t mdha pr matjen e sasis s transmetimit t informats jan:

Kilobajti [KB] ku:

] ..................................................................................................................... (4) [10][1 3 bitKb = Megabajti [MB] ku:

.................................................................................................................... (5) ][10][1 6 bitMB = Gigabajti [GB] ku:

..................................................................................................................... (6) ][10][1 9 bitGB = Terrabajti [TB] ku:

..................................................................................................................... (7) ][10][1 12 bitTB =

II.1. Informata dhe teoria e probabilitetit

Secili lloj i informatave mund t prshkruhet prmes ligjit matematik t probabilitetit (gjass),

sipas t cilit t dhnat n informata mund t paraqiten me pjesmarrje t caktuar.

Nse marrim q simbolet: x1, x2, x3, ... , xn, ... , xi paraqesin prfaqsues t nj informate,

ather me analizn e karakteristikave t ktyre simboleve do t nxirret prmbajtja e informats.

do simbol ka probabilitetin e paraqitjes s tij pra p(xi), pra:

x1 p(x1) x2 p(x2) ...

xi p(xi) ............................................................................................................ (8) ...

xn p(xn) Shuma e probabilitetit t gjitha simboleve xi (i=1...n) sht e barabart me 1, pra:

.............................................................................................................. (9) %1001)(1

===

n

iixp


11

)

%

Shembull 1.

Nse nj informat prbhet nga tri simboleve x1, x2 dhe x3 dhe nse probabiliteti i simboleve

x1 dhe x2 dihet, pra:

p(x1) = 0.4 = 40%

p(x2) = 0.25 = 25%

ather probabiliteti i simbolit t tret x3, do t jet:

%1001)()()()( 3213

1==++=

=xpxpxpxp

ii

()(1)( 213 xpxpxp = 35.025.04.01)( 3 ==xp 3535.0)( 3 ==xp Shprndarja m e shpesht e simboleve t nj informate i prgjigjet shprndarjes normale apo

si sht e njohur shprndarja e Gauss-it, n kt rast probabilitetit t paraqitjes s simboleve

gjithashtu i prgjigjet nj funksion i Gauss-it (Fig. 1). Shum probleme n teori dhe praktik

zgjidhen me prdorim t ktij funksioni.

2

21

21)(

=

x

exf .......................................................................... (10)

Shembull 2.

0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 400

0.025

0.05

0.075

0.1

f x( )

x - +

x

f( x)

T1 T2

Fig. 1. Funksioni i Gauss-it i shprndarjes normale ( = 4 dhe = 20)

Dr. sc. Ahmet SHALA

12

Mesatarja aritmetike mX e grupit t t dhnave caktohet me shprehjen:

n

xxxxn

X nn

iim

+++== =

...1 211

......................................................................................... (11)

Kshtu nse grafikun n Fig. 1 e kemi paraqitur n intervalin 0 deri 40 me hap 0.01, ather

mesatarja aritmetike pr pikat e marra n aksin x do t llogaritet si n vijim.

Shembull 3.

xfillestar 0:= xfundor 40:= hapi 0.01:=

n ceilxfundor xfillestar

hapi

:= n 4000= i 0 ..:=

xi xfillestar i hapi+:=

Xm1n

n

1

n

i

xi=

:= Xm 20.005=

Kshtu pra, mesatarja aritmetike n kt rast do t jet:

005.20=mx Njra prej madhsive mjaft me rndsi pr prpunimin empirik t t dhnave sht devijimi

standard 2 , e cila llogaritet me shprehjen:

........................................................................................................... (12)

= dxxfx )(22

Faktori i pritjes pr variablat kontinuale llogaritet me shprehjen:

.................................................................................................................. (13)

= dxxfx )(

kurse pr variablat diskontinuale llogaritet me shprehjen:

.................................................................................................................... (14) =

=n

iii xpx

1)(

ku: paraqet probabilitetin e variabls x)( ixp i.


13

Funksioni i Gauss-it f(x) ka kto veti:

a) , pr do x.......................................................................................................... (15) 0)( xf

b) .................................................................................................................. (16) 1)( =

dxxf

c) .......................................................................................... (17) )()( 212

1

xxxPdxxfx

x

Dr. sc. Ahmet SHALA

14

][)(

1ld)(

1log)( 2 bitxpxpxI

iii == ...................................................................................... (20)

Nse nj informat ka vetm nj simbol, probabiliteti i paraqitjes s ktij simboli sht 100%,

kurse prmbajtja e ksaj informate sht asgj (zero).

do informat ka vlefshmrin e burimeve t saj (Bvl) q varet nga numri i burimeve t

prgjithshme (Bp) dhe burimeve t vrteta (Bv). Ndryshimi ndrmjet ktyre dy llojeve t burimeve

paraqet prmbajtjen e vrtet t informats, pra:

......................................................................................................................... (21) vpvl BBB =

Prmbajtja e vrtet e informats shpesh quhet entropia e burimit.

Entropia H(X) paraqet vlern mesatare t prmbajtjes s informats, pra:

]/[)(

1ld)()()(11

simbolbitxp

xpxHXHn

i ii

n

ii

==

== ................................................. (22)

Kshtu nse probabiliteti i paraqitjes s ndonj simboli sht 1, ather t panjohurat jan 0 e

gjithashtu edhe entropia e saj sht e barabart me 0.

Sa m t barabarta q t jen probabilitetit e mundsis s paraqitjeve t simboleve t nj

informate aq m e madhe sht entropia e asaj informate, kshtu nse probabiliteti i t gjitha

simboleve (n) t nj informate sht i barabart, pra n kt rast:

n

xp i1)( = , ni ,...2,1=

ather entropia do t jet maksimale:

]/[ld11ld1

)(1ld)()()(

11simbolbitn

nn

nxp

xpxHXHn

i ii

n

ii ==

==

==.................. (23)

Shembull 4.

Nse nj informat prmban dy simbole me probabilitet t njjt t paraqitjes ather kemi:

dhe - simbolet prbrse 1x 2x

%505.0)()( 21 === xpxp Prmbajtja e secilit simbol sipas shprehjes (20) sht:


15

][15.0

1ld)(

1ld)(

1log)(11

21 bitxpxpxI ====

][15.0

1ld)(

1ld)(

1log)(22

22 bitxpxpxI ====

Entropia duhet t jet maksimale, meq simbolet kan probabilitet t barabart, pra sipas

shprehjes (22) kemi:

]/[)(

1ld)()(

1ld)()(2

21

1 simbolbitxpxp

xpxpXH +=

]/[15.0

1ld5.05.0

1ld5.0)( simbolbitXH =+=

N rastin kur nj informat prbhet nga 4 simbole me probabilitet t njjt paraqitje pra:

%2525.0)()()()( 4321 ===== xpxpxpxp Entropia do t jet maksimale e barabart me 2, pra:

]/[2)(

1ld)()(

1ld)()(

1ld)()(

1ld)()(4

43

32

21

1 simbolbitxpxp

xpxp

xpxp

xpxpXH =+++=

II. 3. Ndarja e sinjaleve si transmetues t informatave

Sinjalet si transmetues t informatave mund t ken form:

- kontinuale (t vazhdueshme) dhe

- diskrete (me shkputje).

Forma kontinuale e sinjaleve nnkupton sinjalin i cili nuk ka shkputje sipas kohs, pra sinjal

i cili pr ekziston pr fardo vlere t kohs dhe ndryshimi i ksaj vlere pr dy simbole fqinje nuk

ka krcim, pra ndryshimi i tangjentit t kndit ndrmjet ktyre dy pikave sht shum i vogl sa

mund t neglizhohet.

Shembulli m i mir i sinjaleve kontinuele jan sinjalet harmonike (fig. 2). Informata

kontinuale paraqitet n funksion t kohs dhe nuk ka shkputje. Shembull i ktyre informatave jan

t folurit dhe muzika.

Dr. sc. Ahmet SHALA

16

t

A(t)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1

0.5

0.5

1

Fig. 2. Sinjali kontinual (i vazhdueshm)

Informatat kontinuele mund t shndrrohen n informata diskrete me gabim t vogl, nse

shfrytzohen hapat kohor modular.

Q t shfrytzohet hapi kohor modular, shfrytzohen sinjalet kontinuele pulsor, kshtu kjo

mnyr mund t quhet edhe modulim pulsor apo diskret.

Shembull i sinjalit diskret sht informata telegrafike, ku sinjali prbhet nga elementet nn

dhe pa rrym. (Fig. 3.).

N funksion t kohs paraqiten disa sinjale, pra funksione diskrete n form t impulseve. I

pari Morse i ka bart kto sinjale, prkatsisht impulse t cilat i ka shnuar me kodin e tij. Sinjali ka

vetm dy intensitete 0 ose 1, n kohzgjatje t ndryshme. Kodi i Morse-s paraqitet si kod binar.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 100.1

0.5

1.1

t

A(t)

Fig. 3. Sinjali diskret - telegrafik


17

II. 4. Kodet dhe kodimi i informats

Me qllim t transmetimit t informats prmes pajisjes transmetuese, ajo duhet t

prpunohet, ashtu q procedimi t jet efikas dhe kualitativ.

Nj mnyr e prpunimit t sinjaleve sht kodimi. Me zgjedhje t mir t kodit mundsohet

mbrojtja e duhur e sinjalit nga pengesat, prkatsisht transmetimi kualitativ i tij.

Ekzistojn sisteme koduese t cilat iu prmbahen dhe q nuk iu prmbahen sistemeve

numerike natyrore.

Vargu i zgjedhur i kombinimit t numrave sipas ndonjrit sistem kodues quhet kod.

Kodet dallojn sipas bazs dhe numrit t elementeve t mundshm pr krijimin e

kombinimeve. Baza (b) e ngritur n fuqi me numrin e elementeve t mundshm (m) paraqet numrin

e kombinimeve t mundshme t nj kodi, pra:

................................................................................................................................. (24) mb

N prdorim m s teprmi jan: kodi binar, decimal dhe heksadecimal.

Kodi binar sht mjaft i rndsishm, sepse sht mjaft i thjesht, prmban vetm dy

simbole, 0 dhe 1, kshtu sht i prshtatshm pr pajisjet digjitale elektronike t cilat njohin vetm

dy gjendje stabile, 0 dhe 1. Baza ktij kodi sht 2.

Kodi decimal sht mjaft interesant pr arsye se shumica e komunikimeve njerzore

realizohet prmes tij. Baza e ktij kodi sht 10. Si dihet simbolet e ktij kodi jan: 0, 1, 2, 3, 4, 5,

6, 7, 8 dhe 9.

Kodi heksadecimal sht i prshtatshm pr lokalizimin e informatave ku nj lokacion

memorues prej 8 bit-sh shndrrohet n nj bit. Baza e ktij kodi sht 16. Simbolet e ktij kodi

jan: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E dhe F. Kjo do t thot se nj prmbajtje e koduar duhet

t prmbaj 16 simbole t ndryshm prej x1 = 0 deri x16 = F.

N rastin e prdorimit t kodeve, shtje me rndsi paraqet kalimi prej nj lloji t kodimit n

tjetrin.

Dr. sc. Ahmet SHALA

18

II. 4.1. Konvertimi i numrave Binar, Decimal dhe Heksadecimal

Le t shohim si qndrojn numrat bazik t ktyre tri sistemeve ndrmjet veti:

Binar Decimal Heksadecimal

0000 0 0

0001 1 1

0010 2 2

0011 3 3

0100 4 4

0101 5 5

0110 6 6

0111 7 7

1000 8 8

1001 9 9

1010 10 A

1011 11 B

1100 12 C

1101 13 D

1110 14 E

1111 15 F

Konvertimi i numrave bazik decimal dhe heksadecimal n numra binar si sht paraqitur m

par shpesh quhet edhe kodi EXCESS 3.

Kshtu pra numrat bazik heksadecimal jan: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A (dhjet),

B (njmbdhjet), C (dymbdhjet), D (trembdhjet), E (katrmbdhjet), F (pesmbdhjet)


19

Shembull 5. Konvertimi i numrave binar - heksadecimal

Numrat Binar sht shum leht t konvertohen n numra heksadecimal, sepse do numr

heksadecimal sht i dizajnuar ashtu q ka nga katr bit (katr shifra) binar, kshtu nse kemi kt

numr binar:

100011011011110101000100001

vendosim presje pr do katr shifra (duke filluar nga ana djatht n t majt):

100,0110,1101,1110,1010,0010,0001 fillo nga kjo an

Meq n fillim kan mbetur tri shifra nuk prish asgj nse shtojm nj 0, dhe secilit grup katr

shifror ia shoqrojm numrin heksadecimal prkats, pra:

Binar: 0100,0110,1101,1110,1010,0010,0001

Heksadecimal: 4 6 D E A 2 1

ather numri binar 100011011011110101000100001 sht i barabit me numrin heksadecimal

46DEA21.

N mnyr t ngjashme bhet edhe konvertimi i numrave heksadecimal n binar, vetm

veprohet anasjelltas duke ia shoqruar secils shifr heksadecimale nga katr digit prkats binar.

Konvertimi prej dhe n numrat decimal sht m i koklavitur q do ta shohim n vijim.

Konvertimi i numrit binar n numr decimal realizohet si n shembullin vijues.

Dr. sc. Ahmet SHALA

20

Shembull 6. Konvertimi i numrave binar - decimal

Dihet se p.sh numri 7431 mund t zbrthehet n:

7431 = 7*103 + 4*102 + 3*101 + 1*100

Tabela e numrit 10 n fuqin e 7, 6 ... 0::

107 106 105 104 103 102 101 100

10000000 1000000 100000 10000 1000 100 10 1

Le t shohim si konvertohet numri binar 110101 n numr decimal.

Tabela e numrit 2 n fuqin e 7, 6 ... 0:

27 26 25 24 23 22 21 20

128 64 32 16 8 4 2 1

Duke e ditur se numrat binar kan bazn 2 ather numri i dhn ka 6 shifra dhe duke

numruar nga zeroja shifra e par nga e majta (fillimi) duhet shoqruar me numrin 2 n fuqin 5,

pasta shifra e dyt me numrin 2 n fuqin 4 e kshtu me radh deri te shifra e fundit doher

shoqrohet me numrin 2 n fuqin zero, pra:

(110101)2 = 1*25 + 1*24 + 0*23 + 1*22 + 0*21 + 1*20

=1*32+1*16+0*8+1*4+0*2+1*1

=32+16+0+4+0+1

= (53)10,

Kshtu numri binar 110101 sht i barabart me numrin decimal 53.


21

N vijim le t veprojm n mnyr t anasjellt, pra konvertimin e numrit decimal 53 n

numr binar.

53 : 2 = 26 mbetja 1

26 : 2 = 13 mbetja 0

13 : 2 = 6 mbetja 1

6 : 2 = 3 mbetja 0

3 : 2 = 1 mbetja 1

1 : 2 = 0 mbetja 1

Kshtu kur t shkruhen me radh shifrat binare para numrave 2 n fuqit prej 5, 4 deri n 0

fitohet ky numr binar 110101 pra i cili sht i barabart me numrin decimal 53.

Shembull 7. Konvertimi i numrave heksadecimal - decimal

Tabela e numrit 16 n fuqin e 7, 6 ... 0:

167 166 165 164 163 162 161 160

268435456 16777216 1048576 65536 4096 256 16 1

Le t konvertojm numrin heksadecimal F40A2 n numr decimal:

F40A2 = F *164 + 4*163 + 0*162 + A*161 + 2*160

= 15*164 + 4*163 + 0*162 + 10*161 + 2*160

= 983040 + 16384 + 0 + 160 + 2 = 999586

Pra numri heksadecimal F40A2 sht i barabart me numrin decimal 999586.

Le t veprojm n mnyr t anasjellt, pra konvertimin e numrit decimal 999586 n numr

heksadecimal.

Dr. sc. Ahmet SHALA

22

Pjestojm me 16, pra: 999586 : 16 = 62474 mbetja 2, dhe sht m i madh se 4096 = 163

por m i vogl se 65536 = 164 andaj merret:

(F) 15*164 = 983040 , mbetja sht 16546 q sht m i vogl se 999586

(vrejtje: 0*165 = 0 kurse 1*165 = 104876>999586)

Pjestojm 16546 : 16 = 1034 mbetja 2, dhe sht m i madh se 256 = 162 por m i vogl se

4096 = 163 andaj merret:

+ (4) 4*163 = 16384 , mbetja 999586-983040-16384 = 162

Pjestojm 162 : 16 = 10 , mbetja 2, dhe sht m i madh se 1 = 160 por m i vogl se

16 = 161 por meq sht kaluar fuqia 162 s pari merret:

+ (0) 0*162 = 0 pastaj merret:

+ (A) 10*161= 160 , mbetja 999586-983040-16384-0-160 = 2

Tani mbetja prfundimtare 2 shkruhet si:

+ (2) 2*160 = 2 ------------- --------------

F40A2 = 999586

II.4.2. Kodet kontrolluese

Gjat konvertimit t numrave nga nj sistem kodimi n tjetrin pam se mund t shfrytzohen

t gjitha shifrat bazike t secilit sistem t numrave apo kodeve.

Nse zgjedhim nj kodim t atill q gjat konvertimit t informats prej nj sistemi kodues

n tjetrin nuk i shfrytzon t gjitha shifrat bazike t tij, p.sh i prdor vetm 10 shifrat e para bazike

t sistemit t numrave heksadecimal, kurse 6 t tjert lihen t lir ather thuhet se kemi zgjedhur

nj kodim redundant.

Redundantiteti i kodeve sht faktor mjaft i rndsishm e kodimit, pasi q sa m i madh q t

jet ai aq m e vogl sht mundsia e gabimit.

Pr realizimin e kontrolls s kodit, ai duhet t ket redundantitet (shifra bazike t lira).


23

Matematikani Hamming sht marr me krkimin e kodeve adekuate pr transmetim t

informatave. Ai ka projektuar Kodin pr Detektim t Gabimit EDC (Error Detection Code) dhe

Kodin pr Korrektim t Gabimit ECC (Error Correction Code).

Kodet EDC/ECC jan prezent n t gjitha pajisjet kompjuterike, sidomos n pajisjet

memoruese ku ruhen informatat si: disketa, CD, Hard Disqe, flash disqe etj.

Kodi EDC ka mundsi t gjetjes s gabimit, i cili duhet t plotsoj:

- distanca e kodit duhet t jet m e madhe ose e barabart me 2: ; 2D - Kodi duhet t ket paritet sipas horizontales.

Pariteti sht veti e kodit, i cili tregon raportin e njsive, q mund t jet sipas horizontales

apo vertikales s kodit. Nse njsia e kodit sht tek (jo qift) ather biti i paritetit merret 1. Nse

dshirohet q njsia e kodit t jet qift, ather biti i paritetit merret 0.

Hamming-u ka dhn kodin pr korrektim t gabimit sipas distancs, p.sh.: kodin i cili

mundet t tregohet grafikisht dhe ka distanc 1.

0 1 D = 1

Fig. 3. Paraqitja grafike e distancs n nj drejtim

Distanca paraqet ndryshimin e numrit t t dhnave ndrmjet dy kombinimeve t nj kodi.

Praktikisht, distanca n kodin binar paraqet numrin e nevojshm e ndrhyrjeve ashtu q nga nj

prbrje t kalohet n tjetrn.

Kodi binar prej dyshifror ka gjithsejt 4 kombinime t mundshme dhe mund t fitohet sipas

kulmeve t katrorit. Distanca m e madhe sht ajo n diagonale (Fig. 4.)

00 x

D = 2

y

10

01 11

Fig. 4. Paraqitja grafike e kodit binar n rrafsh, me distanc 2

Dr. sc. Ahmet SHALA

24

Kodi i cili mund t paraqitet nprmjet kulmeve t trupit n form t kubit ka distancn m t

madhe 3. Kombinimet jan t shprndara n hapsir. (Fig. 5.)

001 011

010 000 y

D = 3

z

x 100 110

101 111

Fig. 5. Paraqitja grafike e kodit binar n hapsir, me distanc 3

Shembull i krkimit dhe korrektimit t gabimit, sht paraqitur n Fig. 6, ku ndonj kod ECC

ka pr detyr t krkoj n kombinimet e paraqitura se a jan t gjitha ift (par) (n kombinim t

ekzistojn dy nga dy shifra 0 dhe 1).

p

0 1 0 1

1 1 0 1

0 1 1 0

p 1 0 1 0

Fig. 6. Mnyra e krkimit t gabimit sipas paritetit (p)

Kshtu sipas Fig. 6, nse pariteti zbulohet sipas vertikales dhe horizontales n kombinimin e

dyt, ather kjo nuk sht problem t eliminohet, pr arsye se gabimi varet nga vetm dy gjendje t

numrave binar 0 ose 1. Nse gabimi ka rezultuar n 1 ather ai ndrrohet me 0.


25

Shembull 8.

Kodi binar 2 n 5 ka gjithsejt 25 = 2*2*2*2*2 = 32 kombinime. T shfrytzueshm jan

vetm 10, pr arsye se si dihet nga matematika logjike: numri i kombinacioneve pa prsritje t

n - elementeve t klass k, jan:

( )!)!(

!kkn

nC nkkn == ........................................................................................................... (24)

ku: numri Permutacioneve apo n faktoriel sht:

P=n! = 123...)2()1( nnn . numri i Variacioneve:

)!(

!kn

nV kn =

Kshtu pr n = 5 dhe k = 2 , kemi:

( ) 102

4512123

12345!2)!25(

!552

25 ==

===C

Kombinimet e mbetura t tjera (22) paraqesin rendundantitetin e ktij kodi. Distanca

minimale sht m e madhe se 2.

1 0 0 0 1 1

1 0 1

1 0 0 1

1 0 0 0 1

1 0 0 1 0

1 0 1 0 0

1 1 0 0 0

1 1 0

1 1 0 0

1 0 1 0

2 0 0

3 0

4

5

6

7

8 0 0

9 0

10 0

Fig. 7. Kodi 2 n 5

Dr. sc. Ahmet SHALA

26

III. LLOJET E LAJMIT POROSIS

Pajisjet komunikuese mundsojn transmetimin e llojeve t ndryshme t lajmeve (porosive)

informatave si jan: me z (t folme), t shkruara, muzikore, me foto statike, me foto lvizse,

alarme t ndryshme, drejtuese, indikatore, regjistruese dhe matse si dhe porosi pr mirmbajtje dhe

funksionim t vet pajisjes.

Porosit n prgjithsi mund t jen t forms analoge ose diskrete (digjitale).

Elementet fundore t nj pajisje komunikuese quhen terminale.

III. 1. Porosia me z

Zri natyror sht si rezultat i rrymimeve t ajrit q vijn prej mushkrive. Rrymimi i ajrit

kalon npr konfiguracione t ndryshme si t fytit, hunds dhe gojs, me rast krijohen lloje t

ndryshme t harmonikeve t zrit q quhen formate. Kshtu paraqiten nj varg vibrimesh,

amplituda (toni) e t cilave m e ulta sht 80 Hz, kurse m larta 12000 Hz.

Pajisje prmes s cils analizohet e pastaj sintetizohet zri quhet Vocoder (voice-coder). Nj

pajisje t till e hasim te aparati telefonik, mikrofonat etj. Ekzistojn lloje t ndryshme t

vocoderve t cilt krijojn z, si sht rasti te robott. Kjo i bn mjaft aktuale kto pajisje.

Parimi themelor i puns s vocoderit sht analiza e spektrit t zrit, q nnkupton diagramin

e zrit n funksion t frekuencs s tij.

Duke ditur se zri paraqet grup tingujsh apo fjalsh, ather pr t folurn me z sht me

rndsi njohja e diagramit spektrit t zrave t veant shkronjave.

Fig. 7. Paraqitja e spektrit t zrit A


27

95 505 1990

Fig. 8. Paraqitja e spektrit t zrit E

Pr transmetim t t folurit-zrit n ditt e sotme sht e mjaftueshme linja transmetuese me

kapacitet rreth 2400 bit/s dhe nivel t frekuencave rreth 400 Hz, me kualitet t transmetimit rreth

85%.

Mundsi m t mdha sot ofrojn pajisjet digjitale, q veohen me kto aspekte:

- sinjali i t folurit sht kod telekomunikues m i i prbr dhe m i shpejt,

- niveli i frekuencave sht i kufizuar n nivelin e frekuencave t burimit

- dinamika e sinjalit sht e kufizuar me procesin e kuantizimit

- n prgjithsi zhurma e kuantizuar e zvoglon raportin sinjal/zhurm, mirpo me

shfrytzimin e kompresimit logaritmik ky raport arrihet deri n 40dB.

- Sinjali i t folurit mund t prshkruhet prmes funksioneve normale, duke shfrytzuar

transformimet lineare, kurse me prdorim t vocoderve sasia e transmetimit t

informatave mund t zvoglohet edhe nn 600 bit/s.

- Mundsohet ndrlidhja njri-pajisje dhe identifikimi i folsit, prkthimi automatik i

teksteve t ndryshme, tekstit t shkruar t t folurit etj.

Dr. sc. Ahmet SHALA

28

III. 2. Lajmet e shkruara, me foto statike dhe lvizse

Lajmet apo porosit e shkruara mund t jen t forms:

Teleks - Telegrami (Telex): t shkruara pr korrespondim, printim. Kto kan shpejtsi

transmetimi prej 50 deri 200 bit/s, kurse raporti sinjal / zhurm sht 25 dB. Pr transmetim t

informats shfrytzohet kodi 2, q do t thot se mundson transmetimin prej 32 kombinimeve,

mirpo prdoren vetm 31 kombinime pr transmetim t shkronjave dhe numrave.

Pr t gjitha shtetet e bots ekzistojn TDC (Telex Destination Codes) dhe TNIC (Telex

Network Identification Codes) prkatse, q pr rajonin ton jan dhn n Tabeln vijuese:

TDC TNIC I caktuar pr

... ... ...

23 ShBA (USA) 230 UD USA (AT&T) 231 UT USA (TRT/FTC) 232 UR USA (MCI/WUI) 233 UB USA (GRAPHNET) 234 UI USA (AT&T) ... ... ...

597 MB Maqedonia 598 Sl Sllovenia 599 RH Kroacia 600 BH Bosnja dhe Hercegovina 601 GR Greqia 602 603 604 AB Shqipria 61 H Hungaria 62 YU Ish. Jugosllavia (RFJ)

Vendet e zbrazta jan t lna t lira, q mund t u jepen shteteve t reja, ose n rast nevoje

edhe shteteve ekzistuese si kode shtes, si sht rasti i SHBA-ve q ka disa kode.

Teleteksti (Teletext): gjithashtu sht porosi e shkruar pr korrespodim, por si terminal

fundor pranues prdoren teleprinter apo monitor me shpejtsi t madhe deri n 300 bit/s. Monitori

shrben si pajisje shkruese me memorie, prpunon tekstin dhe transmeton informatn e shkruar. N

kt rast teleteksti ka gjetur prdorim edhe n rrjetin transmetues televiziv, me rast informata

transmetohet prmes sinjalit televiz, n nj nn-linj (nn-kanal) t veant.


29

Videoteksi (Videotex) gjithashtu sht porosi q transmetohet pr TV-sinjalit. Mund t

transmetohet edhe prmes rrjets telefonike. Komunikimi sht i dy-anshm, sepse shfrytzuesi

mundet prmes aparatit telefonik t drgoj porosi n qendrn shprndarse dhe nga aty te

shfrytzuesi tjetr. Porosit mund t jen tekstuale por edhe me fotografi statike dhe lvizse.

Transmetimi sht digjital dhe arrin shpejtsin deri 1200 bit/s.

Faksimile Telefaksi (Faximil-Telefax): sht porosi q drgohet/pranohet prmes rrjetit

telefonik. Pajisja drguese/pranuese quhet telefaks. N kt rast prmes rrezeve t drits incizohet

(kopjohet) porosia n fotoqeli, e cila e hap/mbyll qarkun elektrik n varsi t intensitetit t drits s

reflektuar. Koha e drgimit t nj flete p.sh A4 sht rreth 1 minut, e nse prdoret pajisje me

sinjal digjital kjo koh mund t jet edhe m e shkurtr, ku shpejtsia e transmetimit sillet prej 14

deri 400 bit/s.

Viedotelefoni: i takon transmetimit t porosive prmes fotove statike t spektrit t ngusht

frekuencor. Terminali prbhet nga pranuesi/dhnsi televiziv q mundson komunikimin e fotove

dhe zrit. Frekuenca e transmetimit sillet rreth 1 Mhz. Transmetimi i fotografis sht bardh-zi.

Lidhja vendoset prmes aparatit telefonik, me rast zgjidhet pala pr komunikim.

Televizioni kabllovik: i takon spektrit t transmetimit t fotove lvizse. Kjo mund t

prdoret edhe si komunikim i dy-anshm, meq shfrytzuesi sht i lidhur me qendrn shprndarse

televizive. Nga qendra deri te shfrytzuesi sht n dispozicion linja e gjer frekuencore.

Shfrytzuesi ka mundsi t zgjedh programet n dispozicion sipas dshirs.

III. 3. Interneti, Rrjeti i gjer publik i kompjuterve

Interneti paraqet rrjet t gjer WAN (Wide Area Network), pra bashksi t mijra rrjetave

kompjuterike prreth bots, q iu mundsojn komunikim miliona shfrytzuesve.

Rrjetat kompjuterike q marrin pjes n Rrjetn Globale jan t llojllojshme, si rrjeta

universitare, biblioteka, agjensione qeveritare dhe jo-qeveritare, qendra hulumtuese, kompani

prodhuese-tregtare etj.

Prejardhja e internetit sht e lidhur me Departamentin e Mbrojtjes s SHBA-ve prkatsisht

organizatn e tyre DARPA (Defenced Advanced Research Projects Agency), e cila ka zhvilluar

rrjetn e kompjuterve me katr nyje kompjuterike t lidhura me protokoll identifikues. Kjo rrjet e

kompjuterve ka filluar me u shprnda npr tr territorin e SHBA-ve, prej vitit 1968 dhe sht

Dr. sc. Ahmet SHALA

30

quajtur ARPANET (Advanced Research Project Agency Network). Qllimi i krijimit t ksaj rrjete

ka qen funksionimi i lidhjeve me pjes t ndryshme t SHBA-ve n rast lufte nukleare, pa marr

parasysh shkatrrimet.

Fig. 9. Struktura e ARPANET-it n vitin 1971

Pas ARPANET-it i cili punonte mbi platformn operative UNIX, jan zhvilluar edhe shum

rrjete tjera si UUCP (1970), USENET (1979), BITNET (1981), FIDONET (1983) e cila ka lidhur

ndrmjet veti kompjutert q punojn mbi platformn operative MS DOS.

N vitin 1983 jan pranuar normat e prgjithshme t TCP/IP (Transmission Control Protocol /

Internet Protocol) , me qllim t rritjes s efikasitetit dhe siguris s rrjetave komunikuese.

N vitin 1989 sht formuar WWW (World Wide Web) nn udhheqjen e CERN-it (frnge:

Conseil Europeen pour le Recherche Nucleaire (angl: European Laboratory for Particle Physics), )

Gjenev, Zvicr dhe sht udhhequr nga Tim Berners-Lee. WWW sht hap i par drejt

Internetit.

Qllimi i krijimit t WWW-s, ka qen ndrtimi i nj pajisje e cila do t mundsoj q

informata prej burimeve t ndryshme n rrjet, t arrijn n vende t largta gjeografike. Kto

informata t pranohen prmes nj programi universal me pengesa minimale t shfrytzimit.

N fillim programet q prdoreshin kan qen mjaft primitive, pa mundsi t gjenerimit t

fotografive kualitative, si jan: Lynx, Viola dhe Celo. N vitin 1993 Marc Andressen nga NCSA

(Nacional Centar for Supercomputing Applications) ka zhvilluar programin e par pr


31

krkim/navigim t informatave npr Internet, nn protokollin e rrjets komunikuese t quajtur

HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) i cili ka qasje n nyje t rrjets.

Prmes HTTP-se definohet bazat e t dhnave (data-base) t ndryshme.

Bazat e t dhnave grafike mund t jen:

- gif Graphics Interchange Format, Compurserve

- pdf Portable Document Format, Adobe

- jpeg Joint Photographic Experts Group - tiff Tagged Image File Format

Bazat e t dhnave audio:

- au Audio File

- wav Waveform, Microsoft

- voc Vocal File

- aiff Apple sound File

Bazat e t dhnave pr foto lvizse (film)

- mpeg Motion Picture Expert Group

- cgm Computer Graphics Metafile

- avi Audio Video Interactive

- dvi Digital Video Interactive

Dokumenti baz i cili i bashkon t gjitha objektet prej bazave t dhnave t ndryshme quhet

web faqe (website). Dokumentet e bazave dhnave jan pr nga gjersia dhe gjatsia t

ndryshme, parametrat e tyre definohen prmes gjuhs HTML (Hyper test Markup Language)

Burimi i informatave n Internet, prkatsisht adresa caktohet prmes URL (Uniform

Resource Locator). URL-ja ia mundson shfrytzuesit q t gjej dokumentin n serverin e

Internetit.

Kshtu p.sh.: URL: http://www.uni-pr.edu/

Do t ju drgoj n website-in e Universitetit t Prishtins.

DNS (Domain Name Server) sht lloj sistemi q shfrytzohet n internet. Me ndihmn e tij

lexuesi informohet pr zanafilln e shtetit ose organizats n t cilin sht publikuar ai website.

Dr. sc. Ahmet SHALA

32

Pasi pr kompjutert m t mira jan t dhnat e shkruara me numra dhe pr njerzit m mir

n shkronja, sht futur edhe ky sistem.

Sistemi n fjal sht i ngjashm me sistemin e adresave IP. Ky sistem ka emrat e adresave q

n kt teknologji thirret emri i domenit (Domain Name). Kta emra i takojn nj niveli m t lart

t quajtur niveli i siprm i domeneve (Top-Level-Dmain). Pjest e emrave jan t ndara sikurse tek

adresat IP, me nj pik si p.sh yahoo.com, google.com, uni-pr.edu etj.

Top-Level-Domain jan disa shkurtesa dhe zakonisht shkruhen n fund t emrit t domenit.

Shkurtesat jan tipike pr shtetet prkatse ose pr organizatat, kshtu pr:

al Shqipria it Italia de Gjermania com Organizata komerciale org Institute ose organizata net Rrjet e prgjithshme ose Provider edu Shkollat, universitetet gov Organizata shtetrore mil Organizatat ushtarake

Dhnia e emrave pr domen, bhet nga qendra e lidhjes me internetin (Provider), pasi q t

jet kontrolluar n mos ai emrtim sht nn licenc apo prdoret nga dikush tjetr.


33

IV. PAJISJET KOMUNIKUESE

Pajisjet komunikuese zanafilln e tyre e kan n vitin 1937 me zbulimin e Modulatorit

impulsiv-kodues PCM (Pulse-Code Modulation) nga ana e francezit Alec H. Reeves, i cili punonte

pr kompanin Franceze t Telefonis dhe Telegrafis Ndrkombtare. Prdorimi i par komercial i

pajisjes PCM sht realizuar n vitin 1962 n transmetimet telefonike, pas zhvillimit t qarqeve

integruese, ku zri analog me val zanore prej 4000 Hz sht transmetuar me 8000 impulse/sekond

dhe secili impuls ka qen i koduar me vlern digjitale, prkatsisht amplitudn e tij, duke paraqitur

nj pik t veant t seris lineare t impulseve t njjta n funksion t kohs n valn zanore.

Detyr kryesore e pajisjeve komunikuese sht transmetimi efektiv i informatave t ndryshme

prej nj vendi n tjetrin. Skema e nj pajisje komunikuese sht paraqitur n Fig. 10.

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

ku: I burimi i informatave Dh dhnsi D - demodulatori

K konvertori s sinjali i kohor K - konvertori

M modulatori sN sinjali i zhurms C - caku

s' sinjali primar Pr - pranuesi s'' sinjali sekondar

Transmetimi

Dh Pr

D1

D2

Dn

K1

K2

Kn

C1

C2

Cn

I1

I2

In

K1

K2

Kn

M1

M2

Mn

s''1(t) s'1(t)

s'2(t)

s'n(t)

s(t)

sN(t)

s''2(t)

s''n(t)

Fig. 10. Bllok diagrami i pajisjes komunikuese .

Kshtu sipas Fig. 10, n hyrje t pajisjes komunikuese gjendet terminali (telefoni, telegrafi,

etj) si burim i informatave. Pajisja ka shum burime t informatave, pra prej 1 deri n n. Kto

informata s pari kalojn npr konvertues (mikrofoni, pjesa dhnse e teleprinterit, etj), pastaj

daljet e tyre gjenerohet n funksion t kohs, t cilat quhen sinjale primare s'(t). Sinjalet primare

pr arsye teknike dhe ekonomike sht e nevojshme t modulohen n modulator, i cili duhet t

plotsoj kto kushte:

Dr. sc. Ahmet SHALA

34

- t transmetoj informatn n frekuencn e caktuar pr koh sa m t shkurtr

- t transmetoj informatn pr koh t caktuar n nj fush sa m t ngusht frekuencore.

Koha (T) dhe frekuenca (f) jan madhsi reciproke, pra:

][1 sf

T = .......................................................................................................................... (25)

Daljet nga modulatort futen n dhns dhe nga ai transmetohen deri te pranuesi. Prgjat

transmetimit t sinjalit n shtegun prej dhnsit deri te pranuesi, ai mund t u nnshtrohet

pengesave t ndryshme. Sinjalet me amplituda t ulta jan m t rrezikuara nga pengesat si

zhurma, pastaj jo-efikasiteti i modulatorve etj. Kto sinjale t pa dshiruara jan prfshir n

sN(t).

Sinjalet prej pranuesit, kalojn npr demodulator ashtu q zbrthehen prap n n-linja,

pra n n- sinjale sekondare s''(t). Sinjalet sekondare prmes konvertorve kthehen n formn

e informatave hyrse-burimore dhe drgohen n cak.

Sikur t ekzistonte pajisja ideale komunikuese ather pengesat n transmetim t sinjalit do t

ishin zero, pra sN (t) = 0. N kt rast kualiteti i transmetimit gjithashtu do t jet i prkryer

(ideal) dhe sinjali sekondar do t duket i njjt me sinjalin primar, pra:

s''(t) = s'(t) ............................................................................................................................. (26)

Nga ajo q u tha m lart shihet se kualiteti i transmetimit sht proporcional me sN(t) dhe

te pajisjet reale vlen:

s''(t) = s'(t) sN(t) ................................................................................................................... (27)

N prgjithsi Pajisjet komunikuese ndahen n dy grupe:

- Pajisje Analoge me ndarje frekuencore t linjave, prkatsisht

pajisjet FDM (Frekuence Division Modulation) dhe

- Pajisje Digjitale me ndarje kohore t linjave, prkatsisht

pajisjet TDM (Time Division Modulation)

Prve ktyre dy llojeve ekzistojn edhe pajisjet komunikuese me transmetim valor WDM

(Wave Divizion Modulation) dhe ato me transmetim dinamik DDM (Dynamic Division

Modulation).


35

IV. 1. Pajisjet Analoge

Pajisjet analoge AD (Analog Device) datojn prej Janarit t Vitit 1965. Detyr kryesore e

AD-ve sht ofrimi i zgjidhjeve pr procedimin e sinjaleve. Zhvillimi i tyre ka qen mjaft o

hovshm dhe fitim prurs pr arsye se kan ndikuar drejtprdrejt n zhvillimin e teknologjis

bashkkohore. Duke par rndsin e zhvillimit dhe prsosjes s ktyre pajisjeve nuk ka munguar

investimi i kompanive lider botrore, n hulumtimin dhe zhvillimin e llojeve t reja t AD-ve.

Kshtu n vitin 1975 pr hulumtim dhe zhvillim t AD-ve jan ndar rreth $2 milion Dollar

Amerikan apo 7.3% nga vlera e shitjes s po t njjtave pajisje, kurse n vitin 2005 rreth $500

milion, apo 19% e vlers s shitjes.

$ H&ZH % $ H&ZH / Shitje

Fig. 11. Raporti i investimeve n hulumtim dhe zhvillim sipas shitjes pr 10 vjeare.

Pajisjet Analoge prkatsisht Pajisjet TDM, karakterizohen me ndarjen frekuencore t linjs

transmetuese, pra secils linj i takon fush e caktuar frekuencore. Me fjal t tjera nprmjet nj

shtegu mundsohet bartja e informatave prmes n- linja. Linjat gjithashtu ndrmjet veti kan

distanc t mjaftueshme frekuencore ashtu q t mbrohen nga pengimi i njri-tjetrit (prgjimi).

N Fig. 12 sht paraqitur bllok diagrami i nj pajisje TDM me katr linja.

Dr. sc. Ahmet SHALA

36

M modulatori D - demodulatori

M1

M2

1

2

FFU

M3

M4

3

4

D1

D2

1

2

FFU

D3

D4

3

4

16 kHz 20 kHz 24 kHz 28 kHz

Linja transmetuese

Fig. 12. Bllok diagrami i pajisjes analoge TDM me 4 linja, prkatsisht ndarja frekuencore e linjave telefonike .

Kshtu, sinjalet hyrse ndahen n 4 linja t FFU-s (fusha e frekuencave t ulta), me distanc

t mjaftueshme pr tu mbrojtur nga prgjimi i ndrsjell dhe futen n modulatort (M) prkats.

Daljet nga modulatort transmetohen s bashku n nj linj transmetuese dhe pastaj para se t

arrijn n cak, ato prap demodulohen (D) n 4 linja t njjta sipas frekuencave hyrse prkatse t

FFU-s.

Si shihet nga Fig. 12, elementt kryesor t pajisjeve analoge jan modulatort prkatsisht

demodulatort. Trsia e modulatorve dhe demodulatorve t nj pajisje komunikuese quhet

modem. Kshtu te dhnsi i informatave kemi t bj me modulatort kurse te pranuesi i tyre me

demodulatort.

Sipas llojit t mediumit transmetues, modemt mund t ndahen n:

- modem t klass s par, te t cilt transmetimi realizohet prmes rrugve fizike

- modem t klass s dyt, te t cilt transmetimi realizohet prmes rrugve radio releje

- modem t klass s tret, te t cilt transmetimi realizohet prmes rrugve satelitore.

Lidhur me procesin e modulimit demodulimit analog t sinjalit ekzistojn dy parime baz:

- modulimi analog i sinjalit sipas amplituds dhe

- modulimi analog i sinjalit sipas fazs


37

IV.1.1. Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds

Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds sht form e modulimit te e cila amplituda e

sinjalit transmetues ndryshon drejtprdrejt n proporcion me sinjalin modulues.

Ky lloji modulimi zakonisht prdoret n radio frekuenca dhe ka qen metoda e par e

prdorur n radio transmetimet komerciale.

Termi origjinal Amplitude Modulation AM prdoret edhe sot pr t identifikuar brezin

valor t radios Valt e mesme: AM-valt.

Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds arrihet n at mnyr q me modulim fitohet

sinjal me FU (Frekuenc t Ult) duke vepruar n sinjalin transmetues me FL (Frekuenc t

Lart).

Le t kemi nj sinjal hyrs n FU, i cili n vete ka informata me rndsi, t dhn me

funksionin e tensionit t tij n funksion t kohs uh (Fig. 13):

)cos( tUu hhh = ................................................................................................................... (28) ku: Uh amplituda dhe h - frekuenca n [s-1] Sinjali transmetues n FL, le t jet i prshkruar gjithashtu me funksionin e tensionit t tij n

funksion t kohs utr (Fig. 14):

)cos( 0+= tUu trtrtr ......................................................................................................... (29) ku:

Utr amplituda,

tr - frekuenca n [s-1] dhe - ndryshimi fazor fillestar [rad]. 0 Sinjali i moduluar sipas amplituds u(t) do t jet (Fig. 13):

)cos()]cos([)( 0++= ttUUtu trhhtrm .......................................................................... (30) ku amplituda e sinjalit t moduluar sht:

)cos( tUU hhtr + ................................................................................................................... (31)

Dr. sc. Ahmet SHALA

38

Si shihet nga shprehja (31) amplituda e sinjalit t moduluar sipas amplituds sht n

funksion t kohs. Ndryshimi fazor 0 nuk ndikon n procesin e modulimit sipas amplituds, kshtu ai mund t merret zero, pra = 0. 0 Kshtu shprehja (30) mund t shkruhet si n vijim:

)cos()]cos(1()( 0++= ttmUtu trhatrm ......................................................................... (32) ku indeksi i modulimit t amplituds sht:

tr

ha U

Um = ............................................................................................................................... (33)

0

Uh

uh

t

Uh Fig. 13. Sinjali hyrs pr modulim n funksion t kohs

0

Utr utr

t

Utr Fig. 14. Sinjali transmetues n funksion t kohs


39

0

Uh+Utr

u(t)

t

Utr

-Uh-Utr

-Utr+Up

Utr-Up

Utr

Fig. 15. Sinjali i moduluar sipas amplituds n funksion t kohs

Indeksi i modulimit paraqet raportin ndrmjet amplitudave t tensioneve t sinjaleve

prkatse hyrse dhe transmetuese.

Nse ma = 0, ather duhet t jet Utr = 0 q do t thot nuk ka tension modulues apo nuk ka

ka t modulohet.

Nse ma = 1 (modulimi 100%, Fig. 16), ather duhet t jet Utr = Uh , pra amplituda e

tensionit hyrs dhe t transmetuar e barabart. N kt rast Amplituda minimale e sinjalit t

moduluar zero kurse ajo maksimale Uh + Utr = 2 Utr .

N Fig. 16 jan paraqitur shembull i modulimit 50% (ma=0.5), 100% (ma=1) dhe 150%

(ma=1.5),

Dr. sc. Ahmet SHALA

40

Shembull 9.

Le t marrim sinjalin hyrs )2

cos( tUu hh = , kurse sinjalin transmetues )5.04cos(1 += tutr ather sinjali i moduluar sipas shprehjes (30) do t jet:

)5.04cos()]2

cos(1

1(1)( ++= ttUtu hm ................................................................... (34) Kshtu nse n shprehjen (34) marrim: Uh = 0.5, fitojm modulimin 50%, Uh = 1, fitojm

modulimin 100% dhe Uh = 1.5, fitojm modulimin 150% (Fig. 16).

1.5

1.5Modulimi 50%

2

2Modulimi 100%

2.5

2.5Modulimi 150%

Fig. 16. Modulimi 50%, 100% dhe 150% i sinjalit hyrs


41

IV.1.2. Modulimi analog i sinjalit sipas fazs

Modulimi fazor (PM: Phase Modulation) i sinjalit sht form e modulimit e cila paraqet

informatn si ndryshim n varsi t fazs s funksionit transmetues.

Ky lloj i modulimit nuk sht i prshtatshm pr prdorim meq krkon harduer kompleks pr

implementim si dhe sht mjaft problematik pr rastin kur faza e sinjalit sht 0 dhe 180.

Supozojm q sinjali hyrs duhet t modulohet prmes sinjalit modulues me frekuenc m dhe faz m, pra: )sin( hhhh tUu += ,.......................................................................................................... (35) kurse sinjali prmes t cilit transmetohet sht:

)sin( trtrtrtr tUu += ......................................................................................................... (36) Ather sinjali modulues sht:

)sin()( trhtrtrm utUtu ++= ............................................................................................. (37) sht e qart se kjo mund t konsiderohet edhe si rast special i modulimit t frekuencs kur

kemi t bjm me sinusoidat (Fig. 17).

2

2

uh t( )

utr t( )

t

Fig. 17.a. Sinjali hyrs dhe transmetues pr modulimin fazor

Dr. sc. Ahmet SHALA

42

2

2Modulimi fazor

um t( )

uh t( )

t

Fig. 17.b. Shembull i Modulimit fazor

IV.1.3. Modulimi analog i sinjalit sipas frekuencs

Modulimi i frekuencs (FM: Frequency Modulation) s sinjalit sht form e modulimit e

cila paraqet informatn si ndryshim n varsi t frekuencs s funksionit transmetues.

Modulimi frekuencor prdoret n radio frekuencat VHF pr cilsi t lart t transmetimit t

muziks prkatsisht zrit. TV normale gjithashtu transmetimin e zrit e realizojn prmes FM-ve.

Llojet t ndryshme t FM-ve t prdorura n transmetim t sinjalit n prgjithsi quhen W-FM

(Wide i plot).

Si rezultat i FM-s sht modulimi standard i radio frekuencave t larta q quhen FM radio

valt (pr shum vite radio BBC insistonte t quhen radio valt VHF, q sht shum logjike,

meq transmetimi FM prdor nj pjes t brezit VHF (Very High Frequency).

FM-ja sht e vetmja metod e zbatueshme pr video regjistrime dhe pr konvertimin nga

shiriti magnetik pa deformime ekstreme n video sinjale, t cilat kan rang t lart t frekuencave

prej disa Hz pra n disa MHz.

Karakteristika kryesore t FM modulimit jan: reduktimi i zhurms n minimum, kufizime t

thjeshta, formate t larta t brezave t linjave si sht realizuar V2000, mundsia e mbajtjes nn

kontroll e shqetsimeve mekanike dhe ndihmesa n korrektimin kohor.

FM gjithashtu prdoret edhe si audio frekuenc pr sintez t zrit, e njohur si FM sinteza

apo e popullarizuar si sintisajzer (synthesizers) dhe prdoret t t gjitha gjeneratat e Kompjuterve

personal si pajisje Sound Card.


43

Pr t shpjeguar teorin e modulimit sipas frekuencs marrim se sinjali hyrs q duhet t

transmetohet, do t jet:

) ...................................................................................................................................... (38) (tuh

amplituda e t cili duhet t plotsoj kushtin:

1)( tuh ............................................................................................................................... (39)

Sinjali transmetues duhet t jet:

)2cos()( tfUtu trtrtr = ................................................................................................... (40) ku:

ftr paraqet frekuencn baz t sinjalit transmetues n Hz, kurse

Utr amplituda e fardoshme.

Sinjali transmetues duhet t modulohet prmes sinjalit modulues t forms:

............................... (41)

+=

= t htrtrttrm dttuffUdttfUtu

00

)]([2cos)(2cos)(

ku dhe quhet frekuenca e astit t oscilimit, kurse paraqet devijimin e

frekuencs n nj drejtim prej duke marr q sht i kufizuar n rangun .

)()( tufftf htr += ftrf )(tuh 1

Karakteristik e modulimit t frekuencs sht indeksi i modulimit i cili ndikon n at se sa

variabla e moduluar ndryshon rreth shkalls s pa moduluar t saj. Pr FM-n kjo varet prej

frekuencs s sinjalit transmetues, pra:

h

h

h ftuf

ffh

)(== .............................................................................................................. (42)

N kt mnyr t indeksimit vrejm dy raste:

- Nse frekuenca e modulimit sht konstante dhe indeksi modelues rritet ather gjersia e

linjs s sinjalit rritet, por hapsira ndrmjet spektrave mbetet e njjt.

- Nse devijimi i frekuencs sht konstant dhe indeksi i modulimit rritet ather gjersia e

linjs s sinjalit mbetet e njjt, kurse hapsira ndrmjet spektrave zvoglohet.

Dr. sc. Ahmet SHALA

44

Shembull 10

Le t marrim q sinjali hyrs q duhet t modulohet sht:

63)cos(

2

30)cos()(


45

2

2

t

um(t) utr(t)

f

Fig. 19. Sinjali transmetues dhe sinjali i moduluar sipas frekuencs.

IV.2. Pajisjet Digjitale

Me zhvillimin e hovshm t teknologjis digjitale integruese, gjithnj e m shum vrehet

prdorimi i transmetimit t sinjaleve diskrete dhe proceseve t digjitalizimit.

Bazuar n historikun e teoris s informimit dhe komunikimit, mund t thuhet se vitet e fundit

po ndodh revolucioni digjital (Digital Revolution).

Revolucioni digjital, zanafilln e ka q nga viti 1937 kur francezi, Alec H. Reeves e prezantoi

kodin e modulimit impulsiv PCM (Pulse-Code Modulation).

Zhvillimi pajisjeve digjitale ka vazhduar npr vite, ku do t veojm:

Dr. sc. Ahmet SHALA

46

Fig. 20. Memorien tambur t kompjuterit t Atanasoff-Berry, viti 1939, NMAH

Pajisjen digjitale muzikore Mellotron n form t pianos, por e cila jep tinguj t ngjashm

me instrumentet muzikore si klarineta, violina etj., viti 1963. Kjo pajisje sht prdorur nga grupet e

njohura muzikore si Beatles, Pink Floyd, Led Zeppelin etj.

Fig. 21. Pajisja Mellotron

Fig. 22. Qarkun e integruar, GEE, viti 1974


47

Peter Vogel dhe Kim Ryrie n vitin 1979 prodhuan instrumentin muzikor kompjuterik

(CMI - Computer Musical Instrument) i cili prdorte disketat pre 500kB.

Fig. 23. Instrumenti muzikor CMI

Zhvillimi i pajisjeve digjitale edhe sot sht mjaft prezent, si CD-t, flash memoriet, telefonit

digjitale, kabllot optike, rrjetet TV digjitale toksore dhe satelitore etj.

Prparsia e pajisjeve digjitale ndaj atyre analoge sht e pamohueshme, si n aspektin teknik

ashtu edhe ekonomik. Mirpo, n aspektin e praktik, prdorimi i teknologjive t reja paraqet edhe

probleme, si sht prshtatshmria e pajisjeve digjitale me ato analoge.

Nse nga sinjali analog (kontinuel) merren vetm disa vlera karakteristike n nj interval t

caktuar kohor, fitohet sinjali diskret. Shembull i sinjalit diskret sht sinjali telegrafik.

Mnyra se si realizohet digjitalizimi i sinjalit prej analog n digjital sht paraqitur n Fig. 24,

ku nga sinjali analog (kontinuel) ngjyr t hirt, merren vlerat karakteristike dhe ato bashkohen me

funksione shkall, me rast fitohet sinjali digjital diskret me ngjyr t kuqe.

Fig. 24. Digjitalizimi i sinjalit

Dr. sc. Ahmet SHALA

48

IV.2.1. Modulimi digjital

Modulimi digjital i sinjalit realizohet prmes funksioneve transmetuese analoge dhe

mundson prmirsimin e sinjalit n aspektin e zhurms dhe krahasimin me skemat e modulimit

analog.

Modulimi digjital ashtu si modulimi analog sht i mundur n tri mnyra themelore t

ndryshme: Modulimi impulsiv i amplituds PAM (Pulse Amplitude Modulation), Modulimi

impulsiv i kohzgjatjes PDM (Pulse Duration Modulation) dhe Modulimi impulsiv i fazs PPM

(Pulse Phase Modulation). Ekziston edhe lloj tjetr i modulimit q quhet Modulim impulsiv i

gjersis PWM (Pulse Width Modulation) ku gjersia e impulsit ndryshon n varsi t sinjalit

modulues, pra gjersia sht funksion i amplituds.

Modulimi digjital PAM sht paraqitur n Fig. 25.

Sinjali hyrs

t

Sinjali transmetues

t

PAM t

To

Fig. 25. Modulimi digjital PAM

Karakteristik e modulimit PAM sht se gjersia e impulsit dhe largsia ndrmjet impulseve To jan konstante, kurse amplituda sht e ndryshueshme.


49

Sipas normave t pranuara ndrkombtare ITU, vlera e largsis s impulseve duhet t jet:

To = 125 s (mikro sekonda, 1 s = 10-6 s) N rastin e modulimit digjital PDM gjersia e impulseve sht n funksion t kohs, pra

(t), kurse amplituda dhe largsia ndrmjet impulseve (To ) diskrete jan konstante Fig. 26.

PDM t

(t)

To

Fig. 26. Modulimi digjital PDM

N rastin e modulimit digjital fazor (frekuencor) PPM gjersia e impulseve (t), sht madhsi konstante, kurse largsia ndrmjet impulseve ndryshon n funksion t kohs, pra T(t)

diskrete jan konstante Fig. 27.

PPM t

To T(t)

Fig. 27. Modulimi digjital PPM

Dr. sc. Ahmet SHALA

50

V. PAJISJET KOMUNIKUESE N KOMUNIKACION

Me qllim t modernizimit t komunikacionit rrugor, n ditt e sotme vrehen prpjekje t

ndryshme n prdorimin e pajisjeve t sofistikuara komunikuese n komunikacion. Ndr problemet

m t mdha q vrehen sot n komunikacion jan: ndotja e ambientit, siguria n komunikacion

dhe mbingarkimi (tollovit) i komunikacionit vemas rrugor.

Pajisjet komunikuese jan me rndsi t veant n komunikacion, apo mund t themi se jan

pjes e pandashme e tij. Nuk mund t mendohet komunikacioni bashkkohor, i cili do t do t

kishte funksion kualitativ pa prezencn e ktyre pajisjeve.

N shumicn e degve t komunikacionit, pajisjet komunikuese paraqesin ngritje t

infrastrukturs, prkatsisht modernizim t tyre. Kjo i shtyn hulumtuesit q edhe m tepr t

punojn ashtu q kto pajisje t arrin shkall t knaqshme t zhvillimit, pr tiu prgjigjur

krkesave t kohs.

Me shfrytzimin e informatave t llojeve t ndryshme, automatizimit, digjitalizimit dhe

pajisjeve komunikuese vemas digjitale jan zgjedhur dhe pritet t zgjedhn shum probleme n

komunikacion n prgjithsi si jan:

- ndotja e ambientit nga pjesmarrsit n komunikacion,

- dirigjimi (drejtimi) optimal i komunikacionit dhe

- siguria n komunikacion .

Fatkeqsisht, pajisjet ekzistuese komunikuese, zgjedhin nj numr t vogl t problemeve t

prgjithshme t cekura. Prandaj, zhvillimi dhe hulumtimi i pajisjeve t reja sht dhe duhet t jet

proces dinamik i vazhdueshm.

Infrastruktura e Informimit dhe Komunikimit paraqet baz t prbashkt mbi t ciln

funksionojn pajisje t ndryshme pjesmarrse n komunikacion.

Telekomunikacioni si deg e rndsis s veant kombtare, bazn e saj e mbshtet mbi

pajisjet informative dhe komunikuese, prkatsisht cilsin e tyre.

Nj ndr pajisjet komunikuese q ka gjetur prdorim n komunikacion sht pajisja DPCM

(Differential Pulse Code Modulation) prmes s cils arrihet vlersimi i procesit t kodimit

fotografive dhe modulohet sinjali digjital.


51

V.1. Pajisja komunikuese DPCM

Parimi i puns s pajisjes DPCM sht paraqitur n Fig. 28

hyrja kuantizeri koduesi i entropis linja

linja

parashikuesi

s e

s

e'

s'

+

+

+

dekoduesi i entropis

s

s' e'+

+

dalja

koduesi

dekoduesi parashikuesi

Fig. 28. Parimi i puns s pajisjes DPCM

Sinjali hyrs (s) krahasohet me sinjalin e dal nga parashikuesi ( ). Ndryshimi ndrmjet tyre

paraqet gabimin (e) i cili sht:

s

. sse = Gabimi (e) hyn n kuantizer dhe pasi t kuantizohet merr formn e sinjalit (e) i cili prmes

koduesit t entropis s sinjalit kalon n linjn transmetuese.

N kt rast shuma e gabimit t kuantizuar dhe sinjalit t parashikuar, paraqet sinjalin e

prmirsuar, pra:

. ses '' += Nga Fig. 28 mund t shihet se gabimi i prmirsimit sht i barabart me gabimin e

kuantizimit (q), pra:

. qeess == '' N Fig. 29 sht paraqitur rasti i analizs s nj fotografie, varsisht nga numri i pixel-ve t

prdorur.

Dr. sc. Ahmet SHALA

52

kodimi i gabimit t parashikuar

shkalla e mbingarkuar

shkalla m e qart

fytyra kokrrzuar

origjinali

Parashikimi linear

1 bit / pixel 1 bit / pixel 3 bit / pixel

4 bit / pixel

0

1/2

1/4 1/4

Fig. 29. Transmetimi digjital fotografis prmes pajisjes DCPM

Dallojm edhe dy lloje t pajisjes DPCM dhe at sipas mnyrs s formimit t ndryshimit

sinjalit:

- me formim t ndryshimit t sinjalit n form analoge dhe

- me formim t ndryshimit t sinjalit n form digjitale.

Parimi i puns s pajisjes DPCM-analoge sht paraqitur n Fig. 30.

BN S

DPCM sinjali

1 s'(t)

ndrprersi i voness

2

To Digjitalizuesi (Sampler) Blloku i

ndryshimit

GF Gjeneratori i frekuencave

K

Koduesi

Q

Kuantizeri (Quantizer)

Integratori

D

Dekoduesi

s(t)

s''(t)

Fig. 30. Parimi i puns s pajisjes DPCM-analoge


53

Te pajisja DPCM analoge (Fig. 30) sinjali hyrs s(t) futet n hyrjen 1 t bllokut pr

ndryshim (BN) dhe njhersh ai kalon npr ndrprersin e voness To pr hapin kohore To dhe

futet n hyrjen 2 BN-s. Prej bllokut BN fitohet sinjal analog, q paraqet ndryshimin e dy sinjaleve

hyrse analoge 1 dhe 2. Ky ndryshim digjitalizohet (diskretizohet) me frekuenc t caktuar prmes

gjeneratorit t frekuencave (GF). Sinjali i digjitalizuar sht shnuar me s(t) i cili pastaj kuantizohet

dhe kodohet. Nga koduesi (K) del sinjali digjital impulsiv DPCM i cili vazhdon rrugn n linjn e

pajisjes komunikuese deri te dekoruesi (D) dhe kalon npr integrator me qllim t kuantizimit dhe

mbledhjen e vlerave t ndryshme ndikuese, dhe n fund prmes filtrave t ndryshm fitohet sinjali

analog si dalje pra s(t).

N Fig. 31. sht paraqitur parimi i puns s pajisjes DPCM digjitale.

DPCM sinjali

1 s'(t) 2 s''(t)

A/D 1 2

To

To

D/A s(t)

Fig. 31. Parimi i puns s pajisjes DPCM-digjtale

Te pajisja DPCM-digjitale (Fig. 31), sinjali analog kthehet n sinjal digjital prmes

konvertuesit (A/D) dhe pastaj si hyrje e par shkon n bllokun e ndryshimit dhe krahasohet me

sinjalin q vjen nga ndrprersi i voness dhe si dalje fitohet sinjali digjital DPCM. Ky sinjal s(t)

duhet prap t krahasohet n mbledhs me sinjalin e voness dhe pastaj prmes konvertuesit (D/A)

kthehet n sinjal analog s(t).

Me qllim t zvoglimit t ndryshimit, q lind si pasoj e prdorimit t kuantizimit dhe

digjitalizimit, nevojitet q n vazhdimsi sinjali dals nga modulatori t krahasohet me sinjalin

hyrs.

Kjo do t thot se n kt rast n ann e dhnsit duhet t kemi demodulatorin. N kt

mnyr ka lind nevoja pr pajisjen DPCM me lidhje kthyese, parimi i puns t t cils sht

paraqitur n Fig. 32.

Lidhja kthyese realizohet prej sinjalit q del nga kuantizeri (Q) dhe pastaj futet n integrator,

dhe si i till kthehet n hyrjen e dyt t bllokut t ndryshimit (BN).

Dr. sc. Ahmet SHALA

54

BN S

DPCM sinjali

1 s'(t) 2

Digjitalizuesi (Sampler)

Blloku i ndryshimit

GF Gjeneratori i frekuencave

K

Koduesi

Q

Kuantizeri (Quantizer)

Integratori

D

Dekoduesi

s(t)

s''(t)

Integratori

Fig. 32. Parimi i puns s pajisjes DPCM me lidhje kthyese

V.2. Programet zhvillimore informativo-komunikuese PROMETHEUS dhe DERIVE

Koht e fundit n SHBA, Japoni dhe Evrop jan n zhvillim e sipr pajisjet informative-

komunikuese t cilat bazohen n pajisjet inteligjente.

Komunikacioni rrugor n SHBA zhvillohet nn programin ERGS (Electronic Route Guidance

System), dhe sht pjes e programit t prbashkt me emrin ITS (Intelligent Transportation

System).

N Japoni, komunikacioni rrugor zhvillohet nn programin CACS (Comprehensive

Automobile Traffic Control sistem).

N Evrop zhvillimi i komunikacionit rrugor sht nn dy programe:

PROMETHEUS (Programme for a European Traffic with Highest Efficiencu and Unprecudented Safety) dhe

DRIVE (Dedicated Road Infrastructure for Vehicle safety in Europe)

T dyja kto programe kan t njjtin qllim: efikasitetin, sigurin, drejtimin optimal t

komunikacionit dhe mbrojtjen e ambientit.


55

Kshtu, programet Prometheus dhe Derive duhet t zhvillojn pajisje integruese informative

inteligjente pr komunikacion. Me fjaln integruese nnkuptohen pajisje t ndryshme q

prodhohen nga ky program, si jan:

- pajisjet pr drejtim t komunikacionit,

- pajisjet krkimore-hulumtuese,

- pajisjet informuese pr shofer,

- pajisjet automatike pr pagesa,

- pajisjet pr drejtim t stacionit t trenave etj.

Kto pajisje n bashksi prdoren si pjes e infrastrukturs s rrjetave t komunikacionit.

Duhet theksuar se programin Prometheus e ka themeluar Industria e Automobilave kurse

programin Drive, Bashksia Europiane.

Prometheus i ka dhn detyr vetes t realizoj nj nnprogram i cili n mnyr aktive do ti

mundsoj shoferit n vozitje. Kshtu, shoferi prmes ktij programi do t ket n dispozicion

informatat lidhur me rrugn m t shkurtr pr t arritur deri n cakun e dshiruar. Pastaj ky

program mundet edhe t mer prsipr drejtimin, me ndihmn e pajisjeve elektronike t

infrastrukturs.

Prmes ktij programi do t mundsohej rregullim dinamik i komunikacionit dhe n disa

raste, vet sistemi do t reagoj, shpesh edhe m shpejt se vet shoferi, dhe kshtu do t

evitoheshin shum aksidente. Pra bhet fjal pr pajisje t cilat n mnyr autonome do t merrnin

drejtimin e automjetit.

Programi Prometheus krkon hulumtime n teren, projekte demonstruese, vlersimin e

shfrytzueshmris s pajisjeve dhe mundsin e prdorimit t pajisjeve t reja teknologjike. Pra

Prometheus sht program i atill q i bashkon zhvillimin industrial dhe hulumtues, si nj trsi

pr nj qllim t prbashkt.

Zhvillimi i industris s automobilave bazohet n nnprogramet pr hulumtime q jan:

PRO-CAR - q merret me hulumtimin e fushave si jan: gjendja e shoferit dhe makins,

rrethina (pengesat, moti, dukshmria, etj), siprfaqja e rrugve (e rrafsht, e pjerrt, me gunga dhe

gropa, frkimi, etj.) dhe t gjith parametrat nga senzort n automjet dhe rrethin. Nn kt

program jan edhe hulumtimet n aspektin e drejtimit automatik t komunikacionit prmes

Dr. sc. Ahmet SHALA

56

sinjalizimeve elektrike, e ashtuquajtura drive-by-wire e cila n t ardhmen do t zvendsonte

drejtimin manual klasik.

PRO-NET sht nnprogram kompleks. Nga ky priten zgjidhje pr rritjen e shkalls s

siguris n komunikacion. Rezultatet bazohen n prparimin e tekniks, komunikacionit dhe

sistemeve paralajmruese n rast rreziku.

PRO-ROAD sht nnprogram i cili duhet t prfshij komunikimin ndrmjet

infrastrukturs dhe shoferit (automjetit) dhe at prmes procedimit t informatave dhe grumbullimit

t t dhnave. Gjithashtu ktu nevojitet realizimi i pajisjeve komunikuese prkatse.

PRO-ART si nnprogram merret me zhvillimin dhe hulumtimin e tekniks s inteligjencs

artificiale. Kjo bazohet n mundsin e manovrimit dhe dialogut. Ky nnprogram sht njhersh

edhe ardhmria e komunikacionit bashkkohor.

PRO-CHIP nnprogram q prfshin zhvillimin e teknologjis integruese

mikroelektronike, e cila do t zbatohet n zhvillimin e industris. Kto hulumtime prfshijn:

mbshtetjen teknologjike, aktivizimin e teknologjis, paraqitjen e udhzimeve dhe t dhnave,

komunikimin dhe prdorimin e inteligjencs artificiale n prpunim t t dhnave.

PRO-COM sht nnprogram q merret me hulumtimin e pajisjeve informative

komunikuese dhe protokolleve t nevojshme pr komunikim ndrmjet pjesmarrsve n

komunikacion dhe qendrs pr drejtim t komunikacionit.

PRO-GEN nnprogram q duhet t mundsoj zbatimin e projekteve t programit

Prometheus n komunikacion, me rast shfrytzohen teknikat e simulimeve. Mu prmes ktij

nnprogrami realizohet bashkpunimi apo renditja me programin tjetr DERIVE t Bashksis

Evropiane.

Kshtu pra si program bashkrendues me Prometheus sht programi Derive, por i cili

kryesisht merret me hulumtimet rreth infrastrukturs s komunikacionit. Derive ka pr detyr t

zhvilloj tri fusha t komunikacionit: sigurin e rrugve, ndotjen e ambientit dhe prparsit e

llojeve t transportit.

Gjithashtu prmes programit Derive ka lindur nevoja e standardizimeve n komunikacion pr

tr hapsirn evropiane. Ky program mundson radhitjen e informimit dhe komunikimit si pjes

integrale n teknologjin e komunikacionit ashtu q pajisjet komunikuese t ken infrastruktur t

prbashkt informativo-komunikuese.


57

Pajisjet komunikuese pr mbshtetje dhe vendosje kan pr detyr: prpunimin e t dhnave,

vizualizimin e t dhnave, t mundsojn qasje dhe ofrojn propozime pr t cilat mund t

shfrytzohen pr krkim t zgjidhjeve prmes metodave analitike.

Metodat analitike prfshijn: planifikimin e rrjetave, programimin, teorin e probabilitetit dhe

metodat e simulimit e t ngjashme.

Funksionet inteligjente (t msuarit, zgjedhja e problemit, kuptimi, etj.) t pajisjeve t

informimit komunikimit, prkatsisht modeli mekanik i memories kryesisht varet nga sasia

njohurive t arkivuara m par. Pr t kuptuar nj ngjarje sht e nevojshme t posedojm njohuri

paraprake.

Si pajisje me rndsi t veant, konsiderohen pajisjet eksperte prkatsisht pajisjet

informativo-komunikuese inteligjente t cilat n baz t llogaritjeve ekzakte nxjerrin vendimet e jo

si sht rasti me njeriun i cili duke prdor t menduarit nxjerr vendime, q shpesh mund t mos

jen m t qlluarat.

Prparsit e pajisjes eksperte ndaj njeriut jan:

- gjithmon sht e disponuar,

- gjithmon ofron t njjtn aftsi profesionale,

- ka qasje t vazhdueshme n bazn e nevojshme t t dhnave,

- jan logjike, objektive dhe t besueshme,

- n to nuk ndikon gjendja emocionale,

- nuk harron dhe nuk bn gabime matematikore,

- nuk e pengon sasia e madhe e t dhnave, prkundrazi,

- doher sht n gjendje aktive, i vzhgon dhe udhheq t gjitha momentet kritike,

- sjell vendime t arsyeshme, e jo subjektive.

Pajisja eksperte sht ushqim pr dijen dhe paraqet baz me vler t madhe t dijes. Njra

ndr detyrat baz t tyre sht t i ndihmoj ekspertit gjat zgjidhjeve t problemeve t fushave t

caktuara paraprakisht.

Kshtu pr prfundim, njeriu prap se prap mbetet mbikqyrsi kryesor personazhi

kryesor i ksaj bote edhe pse n disa raste duket se po zvoglohet-humb rndsia e tij.

Dr. sc. Ahmet SHALA

58

LITERATURA

1. C. E. Shannon, W. Weaver; The Mathematical Theory Of Communication, Illinois, USA, 1949.

2. Thomas M. Cover, Joy A. Thomas; Elements of Information Theory, New York, USA, 1991.

3. US Army Information Center; Basic Communications Information, Fort Huachuca, USA, 1999.

4. Frane Jelusic, Informacije i Komunikacije, Zagreb, Croatia, 1999.

5. Denis McQuails; Mass Communication Theory, London, UK, 2000.

6. Littlejohn, S. W.; Theories of human communication, Belmont, USA,1999.

7. Griffin, E.; A first look at communication theory, Wheaton, USA, 2003.

8. K. Shigemoto; Weber-Fechners Law and Demand Function, Tezukayama, Japan, 2002

9. www.analog.com dhe website tjera


59

Pyetje pr prgjigje nga lnda Informimi dhe Komunikimi 1. ka thot definicioni teknik i informats? 2. ka paraqet sinjali? 3. ka paraqesin simbolet? 4. Pajisjet-mjetet komunikuese me cilat pajisje-mjete mund t krahasohen dhe si quhet

malli q bartet ktu? 5. Cilat jan format kryesore t informats? 6. ka paraqet Informata sintaksore? 7. ka paraqet Informata skematike? 8. ka paraqet Informata programore? 9. ka paraqet Informata estetike? 10. ka prshkruan ligji i Weber-Fechner-it, shkruaje shprehjen pr t, ka paraqesin

prbrsit e tij dhe ka prcaktohet prmes tij? 11. ka paraqet Decibeli dhe Neperi? 12. ka paraqet Bajti (byte) dhe cilat jan njsit m t mdha se ai? 13. Nj informat prbhet prej tri simboleve. Probabiliteti i dy simboleve jan p(x1) = 0.4 =

40% , p(x2) = 0.25 = 25%. Sa sht probabiliteti i simbolit t tret? 14. Shkruaje shprehjen pr llogaritje t mesatares aritmetike t nj grupi t t dhnave? 15. T llogaritet mesatarja aritmetike e numrave 1, 3, 5, 7 dhe 9?

16. Duke e ditur se devijimi standard llogaritet me shprehjen: , tregoni pr

ka shrben ajo?

= dxxfx )(22

17. Shkruani shprehjen pr llogaritje t prmbajtjes s informats dhe ka paraqet ajo? 18. Cila sht baza e logaritmit me t ciln llogaritet prmbajtja e informats dhe far njsie

ka? 19. ka paraqet entropia e informats, e cila dihet se llogaritet me shprehjen:

]/[)(

1ld)()()(11

simbolbitxp

xpxHXHn

i ii

n

ii

==

== . 20. N rast se nj informat prbhet nga 4 simbole me probabilitet t njjt pra:

%2525.0)()()()( 4321 ===== xpxpxpxp , t llogaritet entropia e ksaj informate? 21. far nnkuptoni me formn kontinuele (t vazhdueshme) t sinjalit, veoni ndonj

informat t till? 22. far nnkuptoni me formn diskrete (digjitale) t sinjalit, veoni ndonj informat t

till? 23. Cilat jan karakteristikat kryesore t nj kodi dhe si llogaritet numri i kombinimeve t

mundshme t tij? 24. T konvertohet numri binar (110101)2 n numr decimal? 25. T konvertohet numri binar (100011011011110101000100001)2 n numr heksadecimal? 26. T konvertohet numri heksadecimal (F40A2)16 n numr decimal? 27. ka paraqet redundantiteti i nj kodi, apo kur nj kod sht redundant?

28. Duke ditur se numri i kombinacioneve llogaritet me shprehjen: ( )!)!(

!kkn

nC nkkn == ,

numri i variacioneve me shprehjen: )!(

!kn

nV kn = dhe numri i permutacioneve me shprehjen: P=n!, t llogariten ato pr rastin e numrave binar prej pes simboleve (elementeve). Gjithashtu t tregohet se ky kod a sht reduntant apo jo dhe pse?

29. Cilat jan llojet kryesore t lajmit-porosis dhe ka paraqesin terminalet?

Dr. sc. Ahmet SHALA

60

30. ka paraqet pajisja vocoder, pr bartjen e cilit lloj t porosis prdoret? 31. Shkruani disa prparsi (veori) t prdorimit t pajisjeve digjitale pr transmetim t t

folurit-zrit? 32. Cilat jan format kryesore t lajmit-porosis: s shkruar, me foto statike dhe lvizse? 33. ka paraqet interneti? 34. Shkruani disa rrjeta kompjuterike q marrin pjesn n rrjetn globale? 35. Cila organizat, si e ka emrtuar rrjetn e par kompjuterike, pr far qllimi sht

projektuar dhe q konsiderohet si paraardhse e internetit. 36. Si quhen normat e prgjithshme t rrjetave kompjuterike internetit dhe cili sht

qllimi i tyre? 37. Cili ishte qllimi i krijimit t WWW nga CERN-i? 38. Shkruani disa lloje t bazave t t dhnave grafike (ekstenzione t File-jave) q prdoren

m s teprmi? 39. Shkruani disa lloje t bazave t t dhnave audio (ekstenzione t File-jave) q prdoren m

s teprmi? 40. Shkruani disa lloje t bazave t t dhnave pr foto lvizse - film (ekstenzione t File-

jave) q prdoren m s teprmi? 41. ka paraqet web-site? 42. Pr ka shrben URL-ja? 43. ka prcakton DNS-ja? 44. ka nnkuptoni me shkurtesn Top-Level-Domain? 45. Si quhet pajisja e par komunikuese dhe pr far qllimi komercial sht prdorur pr

her t par? 46. Cila sht detyra kryesore e pajisjeve komunikuese? 47. Cilat jan kushtet teknike dhe ekonomike q duhet t i plotsoj nj modulator? 48. Cilat jan llojet kryesore n t cilat ndahen pajisjet komunikuese? 49. Cila sht detyra kr

63941527 Informimi Dhe Komunikimi

Documents

Transcript of 63941527 Informimi Dhe Komunikimi