O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI

“TASDIQLAYMAN” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor,

professor Teshaev O.R.__________ «____» _______________2013 yil

Kafedra: HALQ TIBBIYOTI, REABILITOLOGIYA VA JISMONIY TARBIYA

Fan: REABILITOLOGIYA FANI

DAVOLASH VA TIBBIY PEDAGOGIKA FAKULTETLARI 6-KURS TALABALARI UCHUN

O‘QUV- USLUBIY MAJMUA

TOSHKENT-2013

O‘QUV USLUBIY MAJMUA MUNDARIJASI

№ MUNDARIJA BETLAR1 Namunaviy o‘quv dasturi 3-212 Ishchi o‘quv dasturi 22-413 Ta'lim texnologiyasi 42-1854 Masalalar va mashqlar to‘plami 186-1915 Test savollari 191-1986 Nazorat uchun savollar (JN, YaN) 198-2027 Umumiy savollar 202-2038 Tarqatma materiallar 203-2139 Glossariy 214-21810 Referat mavzulari 218-21911 Adabiyotlar ro‘yxati 219-22112 Tayanch konspekt -13 O‘quv materiallari 222-25914 Xorojiy manbalar 259-26015 Kurs ishi mavzulari -16 Annotatsiyalar 260-26117 Mualliflar to‘g‘risida 26118 Foydali maslahatlar -19 Normativ hujjatlar 262-31720 Baholash mezonlari 318-322

2

3

Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi o‘quv-uslubiy birlashmalari faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 201_ yil «____»dagi «_____»-son majlis bayoni bilan ma'qullangan.

Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasida ishlab chiqildi.

Tuzuvchilar:

Nurillaeva N.M.

Rustamova M.T.

Davolash fakultetining UASh tayyorlash ichki kasalliklar va allergologiya kafedrasi mudiri, t.f.n. dotsentiDavolash fakultetining UASh tayyorlash ichki kasalliklar va endokrinologiya kafedrasi professori

Gadaev A.G. Tibbiy pedagogika fakultetining UASh tayyorlash ichki kasalliklar va endokrinologiya kafedrasi professori

Usmanxodjaeva A.A.

Xalk tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedrasi mudiri, t.f.n. dotsenti

Taqrizchilar:

Alyavi A.L. –TTA tibbiy pedagogika fakultetining gospital, fakultet terapiyasi va stomatologiya fakultetining ichki kasalliklar kafedrasining professori

Zaxidova M.Z. - ToshVMOI UASh qayta tayyorlash kafedrasining professori

Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasi Ilmiy-uslubiy kengashida tavsiya qilingan (201_ yil ________dagi «_____» «____»-sonli bayonnoma)

4

Kirish«Davolash ishi» mutaxassisligi bo‘yicha «UASh malakaviy tavsifnomasi» talablariga asosan ko‘rib chiqilgan holda – Sog‘liqni saqlash birinchi bosqichida shifokor yordamini ko‘rsatish asosiy bilim va amaliy ko‘nikmalariga kiruvchi : kasalliklar profilaktikasi, ichki kasalliklari bor bemorlarni erta va qiyosiy tashxisi va ularni rejali ravishda olib borish ko‘nikmalarini to‘liq egallagan UASh tayyorlash.

O‘quv fanining maqsadi va vazifalariFanni o‘qitishdan maqsad – Sog‘liqni saqlash birlamchi bo‘g‘inida asosiy bilim, shifokor yordamini ko‘rsata olish ko‘nikmalarini: erta tashxis, qiyosiy tashxis, profilaktika va bemorlarni olib borish taktikasini o‘z ichiga oluvchi umumiy amaliyot shifokori kvalifikatsion xarakteristikasiga «Davolash ishi» ixtisosligi talablariga javob beruvchi UASh tayyorlash.

Fanning vazifalari:- Profilaktika va axoli sog‘ligini saqlash uchun birlamchi yordam ko‘rsatish

bo‘yicha bilimlarni egalash- QShP/QVP sharoitida malakali shifokor yordamini ko‘rsata olish bilim

va ko‘nikmalarini o‘zlashtirish- Dispanserizatsiya va reabilitatsiya o‘tkazish chora tadbirlarni bilim va

ko‘nikmalarini o‘zlashtirishFan bo‘yicha talabalarning bilimiga, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan

talablar- «UASh tayyorlash ichki kasalliklar» o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:- UASh amaliyotida ko‘p uchraydigan asosiy klinik sindromlarni bilish.- «UASh malakaviy tavsifnomasi»da ko‘rsatilgan ichki kasalliklar tashxis mezonlari va xavf omillarini bilish. - «UASh malakaviy tavsifnomasi»da ko‘rsatilgan ichki kasalliklar klinikasi va erta tashxisini bilish.- UASh taktikasi.- Davolash standartlari.- Mehnatga layoqatlilik ekspertizasi, dispanserizatsiyasi va reabilitatsiyasi asoslarini bilishBilishi kerak;- QVP/ShVP darajasida UASh imkoniyatiga qarab ba'zi kasalliklarning erta tashxisini mustaqil ravishda to‘liq amalga oshirishi kerak; faqat ayrim hollardagina, ya'ni bemor ahvoli yaxshilanmasagina boshqa sog‘liqni saqlash tashkilotiga (poliklinika, shifoxona) qo‘shimcha maslaxat va davo olish uchun yuboriladi. (QVP, 1 toifali xizmat)- QVP/ShVP sharoitida imkoniyatiga qarab UASh o‘tkir holatlar va kasalliklarni ajrata bilishi va ularni davolab, lozim bo‘lsa qo‘shimcha maslahat va davo olish uchun mutaxassis ko‘rigiga yuborishi kerak. (QVP, 2 toifali xizmat)- QVP/ShVP sharoitida UASh bemorlarga adekvat tekshirish va muolajalarni malakali va mustaqil ravishda amalga oshirishi kerak (QVP, 3.1 toifali xizmat).

5

- QVP/ShVP va boshqa muassasalarga yuborish orqali kerakli muvofiq bo‘lgan muolaja va tekshiruvlar o‘tkazish.(QVP, 3.2 toifali xizmat)- QVP/ShVPga har xil sabablar tufayli murojaat qilayotgan bemorlar va spetsifik xavf omillariga moyil bo‘lgan shaxslarga sog‘lom insonlarga profilaktik oqartuv yordamini taqdim etish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak.-Sog‘lom turmush tarzini tashviqot qilish- Bemor va sog‘lom aholiga maslaxat berish - Aholining alohida guruhlariga individual yordam ko‘rsatish- Mijozlarni mustaqil qabul qilish - Tibbiyot etikasi va deontologiyasini saqlash- Bemorlarda klinik tekshirish o‘tkazish, anamnez yig‘ish, tizim va organlar bo‘yicha ko‘rish- Qiyosiy tashxis o‘tkazish- Taxminiy tashxis qo‘yish- Maqsadga yo‘naltirilgan tekshiruvlarni buyurish- Yakuniy tashxisni qo‘yish- Harakat rejimiva parxezlarni buyurish- Ratsional davolashni retseptura ko‘rinishda belgilash- Zarur tibbiy muolajalarni o‘tkazib, shoshilinch tibbiy yordamni ko‘rsatish- Mehnatga layoqatlilik masalasini hal qilish- Kerakli tibbiy hujjatlarni to‘ldira bilish- Qo‘shimcha tibbiy ko‘riklarga yuborish, o‘tkazish va shifoxonaga yotqizish masalalarini hal qilish- Qayta tiklash va sanator dam olishlarga yuborish- Aholini ijtimoiy himoyalanmagan guruxlarga va bemorlarga parvarishni tashkillashtirish- Dispanserizatsiya ishlarni o‘tkazish- Profilaktik, sog‘lomlashtirish sangigienik va epidemiyaga qarshi tadbirlarni infeksion va noinfeksion kasallarda qo‘llash- Qilingan ishlar auditeri- Tibbiy adabiyotlar bilan ishlash- Kompyuter bilan ishlash malakalariga ega bo‘lishi kerak.

Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi

Ichki kasalliklar fani klinik fan hisoblanib, 11,12,13,14 semestrlarda o‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan tabiiy-ilmiy va klinik (biologiya, biofizika, bioximiya, normal anatomiya, patologik anatomiya, mikrobiologiya va immunologiya, umumiy gigiena, ijtimoiy gigiena, sog‘liqni saqlashni tashkillashtirish, tibbiy texnika, farmakologiya, klinik farmakologiya, shifokor va bemor, ichki kasalliklar propedevtikasi, fakultet terapiya, gospital terapiya, xalq tibbiyoti, reabilitologiya, nur tashxisi va nur terapiyasi) fanlardan yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlik talab etiladi.

Sog‘liqni saqlash tizimidagi o‘rni

6

UASh tayyorlash sog‘liqni saqlash birlamchi bo‘g‘inida asosiy axamiyatga ega. UASh axoli orasidagi o‘rni: kasalliklarni erta bosqichlarida aniqlash, profilaktik chora-tadbirlarni o‘tkazish, zarurat bo‘lganda tor mutaxassislarga yuborish, ayrim kasalliklarni tarqalishi va asoratlarini oldini olish va dispanserizatsiya, reabilitatsiya o‘tkazish. UASh oilaviy shifokor bo‘lishi bilan birga yoshi katta va yosh bolalargacha bo‘lgan axoliga xizmat ko‘rsatadi xamda kasalliklarni oldini olish bilan shug‘ullanadi. Sog‘liqni saqlash tizimidagi muassasalarida tibbiy reabilitatsiya bo‘limlarida olib boriladigan davolovchi tadbirlar asosan buzilgan funksiyalarni kayta tiklaydigan va kompensatsiya qiladigan maxsus usullarni bemorlarga individual xolda ishlab chikarish, ularni asosiy mo’ljali turg’un nogironlikni va asoratlarni bartaraf qilishiga karatilgan. Bunda bemorni xar tomonlama tibbiy, jismoniy, psixologik, ijtimoiy va kasbiy vazifalarini tuliq qayta tiklab jamiyatda o’z o’rnini egallashiga imkon yaratadi.

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarTalabalarning ichki kasalliklar fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim axamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma'ruza matnlari, tarqatma materiallar, kompyuter dasturlari, elektron materiallar foydalaniladi. Ma'ruza va amaliy darslarda mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi.

Asosiy qismFanning nazariy mashg‘ulotlari mazmuni

6-kurs talabalari uchun amaliy mashg‘ulotlar uchun ko‘rsatmaO‘pka kasalliklarida taqqoslama tashxisot, yurak qon tomir kasalliklarida taqqoslama tashxisot,oshqozon ichak kasalliklarida taqqoslama tashxisot,revmatologik kasalliklarida taqqoslama tashxisot,siydik ajratish tizimi kasalliklarida taqqoslama tashxisot

7-kurs talabalari uchun amaliy mashg‘ulotlar uchun ko‘rsatmaOilaviy tibbiyot asoslari, yurak qon tomir kasalliklarida taqqoslama tashxisot, o’pka kasalliklarida taqqoslama tashxisot, revmatologik kasalliklarida taqqoslama tashxisot, oshqozon ichak kasalliklarida taqqoslama tashxisot, siydik ajratish tizimi kasalliklarida taqqoslama tashxisot, isitmada taqqoslama tashxisni o‘tkazish

Ichki kasalliklar fani va uning tarkibiy qismlari.6-kurs talabalari uchun amaliy mashg‘ulotlar uchun ko‘rsatma

O‘pka kasalliklarida taqqoslama tashxisotYo‘tal balg‘am ajralishi bilan.

Bo‘lakli va segmentar o‘pka zararlanishining taqqoslama tashxisi.Bo‘lakli pnevmoniya, infiltrativ o‘pka sili, o‘pka infarkti. Kasalxona tashqari va kasalxona ichi pnevmoniyasi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Xalqali o‘pka zaralanishlarida taqqoslama tashxis: o‘choqli pnevmoniya, tuberkulema, o‘pka abssesi, o‘pka o‘smasi, o‘pka exinokkoki. Turli etiologiyali

7

pnevmoniya (bakterial, virusli, mikoplazmali). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchilamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Diffuz disseminatsiyasining taqqoslama tashxisi. O‘choqli pnevmoniya. O‘pka silining gematogen disseminirlangan formasi. Pnevmokonioz, rak metastazlari. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.O‘pka kasalliklar bilan bog‘liq ko‘krak qafasidagi og‘riqlar.Quruq va eksudativ plevritning taqqoslama tashxisi. Eksudativ plevritning turlari. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Hansirash, nafas siqish.Bronxoobstruksiya bilan kechuvchi kasalliklarning taqqoslama tashxisi. (bronxial astma, O‘SOK, o‘pka o‘smasi). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.O‘pka va yurak kasalliklarda hansirashning taqqoslama tashxisi. O‘pka yetishmovchiligi va qon aylanish yetishmovchiligi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Yurak qon tomir kasalliklarida taqqoslama tashxisotAritmiyalar.

Ritm boshlovchi ko‘chishining, sinus tugunini zaiflik sindromi. ekstrasistoliya turlarining taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Bo‘lmachalar hilpirashining va titrashining, paroksizmal taxikardiya, WPW sindromi taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Blokadalarning taqqoslama tashxisi: bo’lmachalararo, atrioventrikulyar, qorinchalararo. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Arterial gipertenziya.Buyrakli AG bilan gipertoniya kasalligini taqqoslama tashxisi. Xavf omillari. GK bosqichlari, buyrakli AG turlari (parenximatoz, renovaskulyar). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Endokrin AG bilan gipertoniya kasalligini taqqoslama tashxisi. Endokrin AG turlari (feoxromatsitoma, Konn sindromi, Itsenko-Kushing sindromi, tireotoksikoz). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Gemodinamik AG bilan gipertonik kasallikni taqqoslama tashxisi. Gemodinamik AG turlari (ateroskleroz, aorta koarktitatsiyasi, aorta klapani yetishmovchiligi, dimlanish gipertenziyasi, to‘liq AV blokada). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Gipertoniya kasalligi bilan markaziy arterial gipertenziyani taqqoslama tashxisi. Markaziy AG ni keltirib chiqaruvchi sabablar (BMJ, araxnoidit, ensefalit, miya o‘smasi). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

8

Yurak sohasidagi og‘riqlar.YuIK zo‘riqish stenokardiyani barcha funksional sinflararo og‘riq sindromini qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.YuIK nostabil stenokardiyasini barcha turlari (ilk paydo bo‘lgan, rivojlanib boruvchi, spontan, erta infarktan keyin, erta operatsiyadan keyin) og‘riq sindromini qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.YuIK stenokardiya va miokard infarktini og‘riq sindromini qiyosiy tashxisi (klinik, laborator, EKG). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Miokard infarktiningturli klinik variantlarini qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Turli etiologiyali miokardit va miokardiodistrofiyalarning qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Perikardit, aorta anevrizmasi va O‘ATE qiyosiy tashxisi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Kardiomegaliya va yurak shovqinlari.Yurak cho‘qqi turtkisida eshitiluvchi funksional (anemik, qon oqimining o‘zgarishi, isitmada) va organik (mitral klapan yetishmovchiligi, mitral yoriq stenozi, mitral klapan prolapsi) shovqinlarning qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Aorta ustida eshitiluvchi yurak nuqsonlaridagi ( revmatik, infeksion endokardit, ateroskleroz) shovqinlarning qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi.Tug‘ma va orttirilgan yurak nuqsonlariniqiyosiy tashxisi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Kardiomiopatiyaning turli shakillarini (dilyatatsion, restruktiv, gipertrofik, o‘ng qorincha aritmogen displaziyasi) qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikki lamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Kardiomiopatiya, yurak nuqsonlari, YuIK, gipertoniya kasalliklarini qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Oshqozon ichak kasalliklarida taqqoslama tashxisotDisfagiya

Ezofagit, reflyuks ezofagit, sklerodermiyadagi disfagiya, qizilo‘ngach o‘smalarini qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Qorindagi og‘riqGastrit va yara kasalligi (oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak) ni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Surunkali xoletsistit va surunkali pankreatitni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

9

Nospetsifik yarali kolit va Kron kasalligini qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

GepatomegaliyaAktiv va noaktiv surunkali gepatitni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Surunkali gepatit va jigar sirrozini qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Sariqlik.O‘t-tosh kasalligi va biliar-pankreatik soha o‘smalari (jigar, o‘t qopi, oshqozon osti bezi o‘smalari) ni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Revmatologik kasalliklarida taqqoslama tashxisotBo‘g‘im sindromi.

Revmatizm va revmatoid artritni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Seronegativ spondiloartrit (reaktiv artrit, Bexterev kasalligi, psoriatik artrit) larniqiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Biriktiruvchi to‘qimaning diffuz kasalliklarini (tizimli qizil bo‘richa, tizimli sklerodermiya) qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Tizimli vaskulitlarni (nospetsifik aortoarteriit, tugunli periartrit) qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Siydik ajratish tizimi kasalliklarida taqqoslama tashxisotSiydik cho‘kmasini o‘zgarishlari.

Pielonefrit, glomerulonefrit va interstitsial nefritni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Amiloidoz va nefropatiyalarni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Shish sindromi.Turli etiologiyali mahalliy (allergik, qon tomirli, yallig‘lanishli) va umumiy (qon aylanish yetishmovchiligidagi, buyrakka bog‘liq, endokrin, och qoringa) shishlarni qiyosiy tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

7-kurs talabalari uchun amaliy mashg‘ulotlar uchun ko‘rsatmaOilaviy tibbiyot asoslari.

UASh vazifalari.Ishlashning o‘ziga xos tomonlari. Tibbiy hujjatlar. Bemorlardan o‘z uyida xabar olish. Jamoatni jalb etish. Vrach va bemorlarning huquqlari. UASh ishida etika va deontologiya.Ishlashning o‘ziga xos tomonlari. Oilada ruhiy muhit. Din va urf odat muammolari. Oilani maslahat qilish.Muloqatga aloqador faktorlar. Muloqotdagi qiyinchiliklar. Shaxslararo muloqot. Amaliy maslahatlar.

10

Maslahat berish turlari. Maslahat berish prinsiplari. Bemorni o‘z sog‘ligiga javobgarligi.Profilaktika turlari. Sog‘lom turmush tarzini tadbiq etish. Oziqlanish va ro‘zg‘or gigienasi. Profilaktik ko‘rik, skrinning. Infeksion va noinfeksion kasalliklar profilaktikasi. Immunizatsiya. Dasturlar va tadbirlar.Bolalar, o‘smirlar, ayollar (fertil yoshdagi ayollar, homiladorlar), erkaklar, keksalar. Ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligidagi ishchilar. Ijtimoiy himoyalangan insonlar. Bemorlar, og‘ir bemorlar, o‘layotgan bemorlar. Reabilitatsiya va dispanserizatsiya muammolari. Ishga layoqatlikni ekspertizasi.Sanitar oqartuv. Kasallanish va o‘limning asosiy sabablariga ta'sir etish. Ruhiy holatni mustahkamlash. Ekologiya va kasb omillari. Bemorlarni o‘qitish, “maktablar”.Sayohatchiga maslaxat berish. Sayoxatdan keyin maslaxat berish. Immunizatsiya. Iqlim va soat o‘zgarishlarini almashinishi. Chayqalish va tog‘ kasalligi. Yo‘l tibbiyot anjomlarni yig‘indisi.Taxminiy tashxis. Xavfli kasalliklar. Tashxisiy xatoliklar. Imitator kasalliklar. Ruhiy buzilish va simulyasiya.

Yurak qon tomir kasalliklarida taqqoslama tashxisotKo‘krak qafasidagi og‘riq.

NSD, YuIK stenokardiya, IKKS, miokardit va miokardiodistrofiyani taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Umurtqa ko‘krakqismini osteoxondrozi,qovurg‘aaro nervlarning nevralgiyasi, ko‘krak qafasi jaroxati, o‘rab oluvchi temiratki taqqoslama tashhisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Yurak urib ketishi.Aritmiyalarni taqqoslama tashxisi. Sinusli taxikardiya,nafas aritmiyasi, ekstrasistoliya. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Qon aylanish yetishmovchiligi, anemiya, tireotoksikozdagi yurak urib ketishining taqqoslama tashxisi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Bosh og‘rig‘i. Gipertoniya kasalligi va sklerotik arterial gipertenziyaning taqqoslama tashxisi.

O‘pka kasalliklarida taqqoslama tashxisotYo‘tal balg‘am ajralishi bilan.

O‘RK, O‘RVK, o‘tkir bronxit va pnevmoniyaningtaqqoslama tashxisi.Surunkali bronxit va bronxoektatik kasallikning taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Xansirash, bo‘g‘ilish.Bronxial astma,emfizema, pnevmosklerozning taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi.Surunkali nafas yetishmovchiligi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Revmatologik kasalliklarida taqqoslama tashxisot

11

Bo‘g‘im sindromi (artralgiya, artritlar).Revmatizm, revmatoid artrit va infeksion artritlarning taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Osteoartroz va podagraningtaqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Oshqozon ichak kasalliklarida taqqoslama tashxisotDispepsiya (jig‘ildon qaynashi, ko‘ngil aynishi, qayt qilish). UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Gastrit, duodenit va yara kasalligining taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.O‘t yo‘llari diskineziyasi va xoletsistitning taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Postxoletsistektomik sindrom va jarrohlik amaliyoti bajarilgan oshqozon kasalligini taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Qorindagi og‘riq.Epi-, mezo- va gipogastral sohadagi og‘riqlar bilan kechuvchi kasalliklarning taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Diareya.Infeksion va noinfeksion etiologiyali diareyaningtaqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Qabziyat.Ta'sirlangan ichak sindromi, qariyalardagi qabziyat va yo‘g‘on ichak o‘smalarining taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Gepatomegaliya.O‘tkir gepatit, surunkali gepatit, jigarning alkogol kasalligini taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Siydik ajratish tizimi kasalliklarida taqqoslama tashxisotDizuriya.

O‘tkir va surunkali xoletsistitning taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi.Sistit va siydik kislotali diatezning taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.

Isitmada taqqoslama tashxisni o‘tkazishNoma'lum genezli isitma. Isitma turlari va xarakteri, isitmada tekshirish rejasi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchilamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Infeksion kasalliklardagi (bakterial, virusli) isitmani taqqoslama tashxisi. UASh taktikasi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi profilaktikasi va dispanserizatsiyasi.Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar

Amaliy mashg‘ulotlarda talabalaro‘rganish va o‘zlashtirishi, ularda klinik fikrlash, turli guruh kasalliklarini differensial diagnostikasini, profilaktikasini

12

bilish, hamda keyinchalik sog‘likni saqlashning birlamchi bo‘g‘inida ishlashlarini o‘rganadilar.

Amaliy mashg‘ulotlarning taxminiy tavsiya etiladigan mavzulari:6-kurs talabalari uchun amaliy mashg‘ulotlar uchun ko‘rsatma

1. Oilaviy tibbiyot asoslari. 2. Oila bilan ishlash. 3. Muloqot san'ati. 4. Maslahat berish. 5. UASh ishida profilaktika. 6. Yo‘tal balg‘am ajralishi bilan. 7. O‘pka kasalliklar bilan bog‘liq ko‘krak qafasidagi og‘riqlar. 8. Hansirash, nafas siqish. 9. Aritmiyalar. 10. Arterial gipertenziya. 11. Yurak sohasidagi og‘riqlar. 12. Kardiomegaliya va yurak shovqinlari. 13. Disfagiya. 14. Qorindagi og‘riq. 15. Gepatomegaliya. 16. Sariqlik. 17. Bo‘g‘im sindromi. 18. Siydik cho‘kmasini o‘zgarishlari.19. Shish sindromi.

7-kurs talabalari uchun amaliy mashg‘ulotlar uchun ko‘rsatma1. Aholining turli guruhlar bilan ishlash. 2. Havf omillariga ta'sir qilish. 3. Sayohatchilar uchun tibbiyot. 4. UASh amaliyotiga taqqoslama tashhisot. 5. Ko‘krak qafasidagi og‘riq..6. Yurak urib ketishi. 7. Bosh og‘rig‘i.8. Yo‘tal balg‘am ajralishi bilan. 9. Xansirash, bo‘g‘ilish. 10. Bo‘g‘im sindromi (artralgiya, artritlar). 11. Dispepsiya (jig‘ildon qaynashi, ko‘ngil aynish, qayt qilish). 12. Qorindagi og‘riq. 13. Diareya. 14. Qabziyat. 15. Gepatomegaliya.16. Dizuriya. 17. Isitma.

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda talabalar asosiy ma'ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy masalalar yechish orqali

13

yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qo‘llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini oshirish, masalalar yechish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi.

Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar ko‘zda tutilmagan

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuniTalaba mustaqil ishini tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:

· darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;

· tarqatma materiallar bo‘yicha ma'ruzalar qismini o‘zlashtirish;· avtomatlashtirilgan o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash;· maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanlar bo‘limlari yoki mavzulari ustida

ishlash;· yangi texnikalarni, apparaturalarni, jarayonlar va texnologiyalarni

o‘rganish;· talabaning o‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan

fanlar bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish;· faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv

mashg‘ulotlari;· masofaviy (distansion) ta'lim.

Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:VI-kurs talabalari uchun

1. Qiyosiy tashxis algoritmi2. Qiyosiy tashxisot (jadval, sxema va slaydlar)3. Xavf omillari4. Tashxis qo‘yishda va davolashda yangiliklar (internet, monografiyalar,

qo‘llanmalar, jurnal maqolalari)5. Tashxisning zamonaviy tamoyillari6. Xomiladorlarda davolash va kechishning o‘ziga xos tomonlari7. Keksalarda davolash va kechishning o‘ziga xos tomonlari8. Asoratlar9. UASh taktikasi (mutaxassis ko‘rigi va gospitalizatsiya qilish uchun

yo‘llanmaga ko‘rsatmalar). 10. Ichki kasalliklarning birlamchi, ikkilamchi, uchilamchi profilaktikasi

va dispanserizatsiyasi.11. Standart davolashlar (jadval, sxema, krossvord)12. Dori vositalarini prezentatsiyasi13. Bemorga tavsiyalar (preventiv ko‘nikmalar)14. Testlar (10 tadan kam emas)15. Karta-masalalar (2 tadan kam emas)16. Vrach audit ishlari

14

VII-kurs talabalari uchun 1. Qiyosiy tashxis algoritmi2. Qiyosiy tashxisot (jadval, sxema va slaydlar)3. Tashxis qo‘yishda va davolashda yangiliklar (internet, monografiyalar,

qo‘llanmalar, jurnal maqolalari)4. Xavf omillari va erta tashxisot5. Skrining dasturlar6. UASh taktikasi (mutaxassis ko‘rigi va gospitalizatsiya qilish uchun

yo‘llanmaga ko‘rsatmalar)7. Standart davolashlar (jadval, sxema, krossvord)8. Reabilitatsiya9. Dispanserizatsiya10. Bemorga tavsiyalar (preventiv ko‘nikmalar)11. Mehnatga layoqatlilik ekspertizasi12. Testlar (10 tadan kam emas)13. Karta-masalalar (2 tadan kam emas)14. VOP audit ishlari6-kurs talabalari uchun reabilitolgiya fanidan amaliy mashg‘ulotlar uchun

ko‘rsatmaYurak-qon tomir va nafas tizimlari kasalliklarida tibbiy reabilitatsiya

tadbirlariYurak ishemik kasalligi, miokard infarkti, gipertoniya va gipotoniya

kasalligi, NSD, ateroskleroz bilan kasallangan bemorlarning kompleks reabilitatsiyasi, yurak-kon tomir tizimida operatsiyalardan keyingi reabilitatsiya usullari; (tiklanuvchi davolashning turli bosqichlarida fizioterapiya, davolovchi jismoniy tarbiya va reabilitatsiyaning noan'anaviy usullarini qo‘llash). Bosqichlarida gipoksiyani yo‘qotuvchi, qon suyultiruvi, spazmolitik, sedativ, qon aylanishini yaxshilovchi, mikrotsirkulyasiyani va modda almashuvni kuchaytirovchi fizik muolajalarni va jismoniy reabilitatsiya qullaniladi. Psixologik va ijtimoiy aspektlarni o‘rganish.

Zotiljam, bronxit, bronxial astma, bronxoektatik kasallik, emfizema bilan kasallangan bemorlarning kompleks reabilitatsiyasi (tiqlanuvchi davolashning turli bosqichlarida fizioterapiya, davolovchi jismoniy tarbiya va reabilitatsiyaning noan'anaviy usullarini qo‘llash). Fizik muolajalar yalig‘lanishga qarshi, so‘riltiruvchi, qon aylanishni yaxshilovchi, bronxlarni kengaytiruvchi, nafas olishni me'yorlovchi, sedativ ta'sir ko‘rsatuvchi, moda almashinuvini, buyrak usti bezni faoliyatini yaxshilovchi qaratirilgan.

Bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichilarida yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.

Ovqat hazm qilish tizimi, siydik chiqarish yo‘llari va buyrakkasalliklarida, endokrin sistemasi kasalliklari bilan kasallangan bemorlarning

reabilitatsiyasiGastrit, oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak yarasi kasalligi, enterokolit,

safro chiqarish yo‘llari va jigar kasalliklari, buyrakning yallig‘lanish jarayonlari

15

bilan kasallangan, endokrin sistemasi va modda almashinuvi (qandli diabet, metabolik sindromi, semirish, qalqonsimon bez kasalliklari, podagra) bemorlarning kompleks reabilitatsiyasi (tiqlanuvchi davolashning turli bosqichlarida fizioterapiya, davolovchi jismoniy tarbiya va reabilitatsiyaning noan'anaviy usullarini qo‘llash). Bosqichlarida: og‘riq qoldiruvchi, yallig‘lanishga qarshi, regeneratsiyani kuchaytiruvchi, so‘riltiruchi, oshqozon ichak peristaltikasini normalashtiruvchi va modda almashinuvini yaxshilovchi, qondagi qand miqdorini pasaytiruvchi, mikrotsirkulyasiyani yaxshilovchi, tana vaznini kamaytiruvchi, moda almashinuvini kuchaytiruvchi, yaxshilovchi, sedativ ta'sir etuvchi, tuqima trofikasini yaxshilovchi fizioterapevtik muolajalarni tavsiya qilish. . Bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichilarida yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.

Nerv tizimlari, tayanch-harakat apparatining destruktiv-distrofik kasalliklari bilan kasallangan bemorlarning reabilitatsiyasi.

Periferik va markaziy nerv tizimlari patologiyalarida (nevrit, nevralgiya, umurtqa pog‘ona churrasi, insult, MNS funksional kasaliklarida) yallig‘lanishga qarshi, degidratatsiyani kuchaytiruchi, shishni qaytaruvchi, bug‘imlar funksional xolatini yaxshilovchi, suriltiruvchi, buyrak usti bezi faoliyatini yaxshilovchi, sedativ ta'sir kursatuvchi fizioterapiya, davolovchi jismoniy tarbiya va reabilitatsiyaning noan'anaviy usullarini qo‘llaniladi; tayanch-harakat apparatining destruktiv-distrofik va yalig‘lanish kasalliklari (poliartritlar, DOA, Bexterev kasalligi), bilan kasallangan bemorlarning kompleks reabilitatsiyasi; Bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichilarida yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash

Ginekologik kasalliklarda, akusherlik va pediatriyada uchraydigan ba'zi patologik holatlarda reabilitatsiya

Ginekologik yallig‘lanish jarayonlarida surunkali infeksiya o‘chog‘i sanatsiyasi, yallig‘lanish-so‘rilishi, buzilgan funksiyalarni tiklash, og‘riqni qoldirish va asoratlarning oldini olish maqsadida fizioterapevtik omillar va reabilitatsiya usullarini qo‘llash; akusherlikda kuztiladigan ba'zi patologik holatlarda fizik omillarni profilaktik maqsadda qo‘llash; bolalar va o‘spirinlarda kuzatiladigan nafas sistemasi va tayanch-harakat apparati kasalliklarida qo‘llanildigan fizioterapevtik omillar va reabilitatsiya usullarining o‘ziga xosligi.

Xirurgik kasalliklarni reabilitatsiyasi Travmotologiyada va umumiy xirurgik kasalliklarida kompleks reabilitatsiyasida: yallig‘lanishga qarshi, bakteriotsid, bakteriostatik, so‘riltiruvchi, degidratatsiyani yaxshilovchi, spazmolitik, mikrotsirkulyasiyani va tuqima trofikasini yaxshilovchi, regeneratsiyani kuchaytiruvchi, shishishni qaytaruvchi; travmatologiyada immobilizatsiya va immobilizatsiyadan sungi bosqichlarida kontrakturani oldini oluvchi, bo‘g‘im funksional xolatini yaxshilovchi, asoratini oldini oluvchi fizioterapiya, davolovchi jismoniy tarbiya va reabilitatsiyaning noan'anaviy usullari qo‘llanishi.O‘z vaqtida bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichilarida yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash

16

Amaliy mashg‘ulotlarni tashqil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalarAmaliy mashg‘ulotlarda talabalar

1. Bemorlar tashxisiga va kasalligini davriga asosolanib reabilitatsiya etapini aniklash;

2. Bemorga individual reabilitatsiya dasturni tuzish;3. Individual reabilitatsiya dasturida patogenetik ta'sir etadigan fizioterapevtik

muolajalarni to‘g‘ri tanlash va kompleks ravishda tuzish;4. Reabilitatsiya etaplarida davolovchi jimoniy tarbiyani vositalarini va

shakllarini tanlash va to‘g‘ri tavsiya kilish;5. Davolash hujjatlarini rasmiylashtirish;6. Rasmiylashtirilgan davolovchi usullarni samaradorligini aniqlash;7. Bemorga sanatoriy turini tanlash va sanatoriy sharotida reabilitatsiya

tadbirlarni aniqlash;8. Sog‘lomlashtirish maqsadida fizioprofilaktik muolajalarni qo‘llash

va jismoniy tarbiya usullarni tavsiya kilishni o‘rganadilar.Amaliy mashg‘ulotlarning taxminiy tavsiya etiladigan mavzulari:

1. Yurak-qon tomir va nafas tizimi kasalliklarida reabilitatsiya usullari.2. Ichki a'zolarni , siydik chiqarish yo‘llari va buyrak kasalliklari bilan

kasallangan bemorlarning reabilitatsiyasi.3. Nerv sistemsi, tayanch-harakat apparatining destruktiv-distrofik kasalliklari

bilan kasallangan bemorlarning reabilitatsiyasi.4. Endokrin va modda almashinuv kasalliklarda reabilitatsiya usullari5. Ginekologik kasalliklarda, akusherlik va pediatriyada uchraydigan ba'zi

patologik holatlarda reabilitatsiya.6. Jarrohlik va travmatologik bemorlarni rabilitatsiyasi

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda talabalar asosiy ma'ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy masalalar yechish orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qo‘llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini oshirish, masalalar yechish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi.

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuniTalaba mustaqil ishini tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:

· darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;

· tarqatma materiallar bo‘yicha ma'ruzalar qismini o‘zlashtirish;· avtomatlashtirilgan o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash;· maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanlar bo‘limlari yoki mavzulari ustida

ishlash;· Yangi texnikalarni, apparaturalarni, jarayonlar va texnologiyalarni

o‘rganish;

17

· talabaning o‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish;

· faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;

· masofaviy (distansion) ta'lim.Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:

1. Yurak kon-tomir tizimidagi operatsiyalaridan keyingi reabilitatsiyasi.2. Bolalar serebral paralichlarida reabilitatsiya usullari.3. Miofassial va umurtka-pogona ogrik sindromlarida kompleks reabilitatsiya

usullari4. Amiotrofik yon. sklerozida reabilitatsiyani kullanishi5. Onkologik kasalliklarida reabilitatsiyasi6. Suyak sinishlarida va osteoporoz kasalligida tibbiy reabilitatsiya usullari7. Turli kasalliklar reabilitatsiyasida mexnat bilan davolash usulini roli va

axamiyatiDasturning informatsion-uslubiy ta'minoti

Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta'limning zamonaviy metodlari, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llanilishi nazarda tutilgan.- barcha mavzular bo‘yicha ma'ruza mashg‘ulotlarida zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentatsion va elektron didaktik texnologiyalarni;- fanning umumiy va xususiy bo‘limlariga tegishli mavzularida o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlarda aqliy hujum, qora quti, o‘rgimchak ini, guruhli fikrlash pedagogik texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutiladi.

Darsliklar, qo‘llanmalarning ro‘yxatiAsosiy adabiyotlar

Asosiy1. Umumiy amaliyot shifokori uchun kullanma F.G.Nazirov, A.G.Gadaev taxr.

M.:GEOTAR-Media, 2007.2. Obshaya vrachebnaya praktika Pod red.F.G.Nazirova, A.G.Gadaeva. M.:

GEOTAR-Media, 2009.3. Spravochnik vracha obshey praktiki. Dj.Myorta. M.:Praktika, 1998.4. Sbornik prakticheskix navikov dlya vrachey obshey praktiki. Gadaev A. i dr. T.,

2010.5. Geriatriya v deyatelnosti vracha obshey praktiki Nasreddinova N.N. T:Shark,

20046. Vnutrennie bolezni, tom 1 Muxin N.A. M.: GEOTAR- Media,20097. Vnutrennie bolezni, tom 2 Muxin N.A. M.:GEOTAR- Media, 20098. Terapevticheskiy spravochnik Vashingtonskogo Pod red. M.Vudli M.:

Praktika, 2000.9. InternalMedicinePearls Clay B. Marsh 199310. HandbookofAmbulatoryMedicine ed. Philip D. Zieve 199511. TextbookofInternalMedicine Editor-in-Chief William N. Kelley 1997

Qo‘shimcha adabiyotlar1. Ichki kasalliklar Sharapov U.F. T:IbnSino, 2003

18

2. Ichki kasalliklar Bobojanov S. T:Yangiasravlod, 20083. Diagnostika bolezney vnutrennix organov. Okorokov A.N. Vse tomi.2005.

4. Lechenie bolezney vnutrennix organov. Okorokov A.N. Vse tomi.2005.

5. Klinicheskie rekomendatsii dlya praktikuyushix vrachey Pod red. I.N. Denisova i dr. M.:GEOTAR-Media,2002

6. Vnutrennie bolezni: uchebnik.- v 2-x t. (1t) Pod red. Martinova i dr. M.: GEOTAR-Media , 2005:

7. Vnutrennie bolezni: uchebnik.- v 2-x t.(2 t.) Pod red. Martinova i dr. M.: GEOTAR-Media , 2005:

8. Sekreti gastroenterologii. MakNelli P.R. M.:Binom – SPb.: Nevskiy dialekt, 2001

9. Sekreti revmatologii. Vest S.Dj. M.:Binom – SPb.: Nevskiy dialekt, 2001.10. Differensialniy diagnoz vnutrennix bolezney. Vinogradov A.V. M.:

Meditsinskoe informatsionnoe agenstvo, 2009.11. Vnutrennie bolezni v voprosax i otvetax. Red.Yu.R.Kovalev. SPb.:FOLIANT,

2004.12. Pishevaritelnaya sistema. Teshaev O.R. T.:Tafakkur bustoni, 201113. Respiratornaya sistema. Teshaev O.R. T.:Tafakkur bustoni, 201114. Metodicheskoe posobie po realizatsii obrazovatelnogo standarta po podgotovke

VOP Chast 1 2011. Tashkent15. Amaliy elektrokardiografiya (Tibbiyot oliy ta'lim muassasalari 6-7 kurs

talabalari va umumiy amaliyot shifokorlari uchun uslubiy kullanma Toshkent 2011)

16. Aritmii i ix lechenie (Metodicheskoe posobie dlya vrachey i studentov meditsinskix VUZov)Tashkent, 2011

17. Gripp i ORVI v praktike vracha obshey praktiki (Metodicheskoe posobie dlya studentov 6-7 kursov meditsinskix VUZov i vrachey obshey praktiki)Tashkent 2011

18. Handbook of Interpretation of Diagnostic Tests Jacques Wallach.199819. Manual of cardiovascular diagnosis and therapy Joseph S. AlpertInternet meditsina saytlari:Med.-site.narod.ruwww.medlook.ruwww.medbok.ruwww.medicum.ruwww.medtext.ruwww.medkniga.ruwww.cardioline.ru

19

Reabilitologiya fanidan darsliklar, qo‘llanmalarning ro‘yxatiAsosiy adabiyotlar

1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. kniga I,II,III Izd.3-ye ispr. i dop.-M.: 2010.-416s., ill.

2. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. M.-2007 g. 3-x tomnik

3. Ponomarenko G.M. « Chastnaya fizioterapiya» Meditsina M. 2007 g. 698s.4. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003 s.6745. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 2004 s. 450Ko‘shimcha adabiyotlar1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. V.A. Yepifanova Moskva 2005. 400s2. Bogolyubov V.M. «Metodika i texnika provedeniya fizioterapevticheskix

protsedur» M. 2001 s.2803. Ushakov A.A. «Rukovodstvo po prakticheskoy fizioterapii» M. 1996 g. 250s.4. Dubrovskiy V.I. «Lechebnaya fizicheskaya kultura (kinezoterapiya)»: ucheb.

dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy.- 2 izd., s ter.-M., 2001.-608 s.:ill.5. Fizicheskaya reabilitatsiya: pod obshey red. prof. S.N. Popova. Izd. 3-ye.-

Rostov na Donu, 2005.-608 s.6. yevdokimova T.A. Milyukova I.V. Noveyshiy spravochnik“ Lechebnaya

fizkultura” M. 20047. Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks «Rukovodstvo instruktora ozdorovitelnogo

fitnessa» Kiev 20048. Bet Shou “Yoga fit Trening dlya zdorovya” M. 2005 9. Ulashik V.S. « Fizioterapiya» M. 2003 s. 45010.Umarova X.T. , Karachevseva T.V. «Fizioterapiya v pediatrii» izd-vo Ibn-

Sino, 1993 s. 354Chet el adabiyoti:

11.Marlis Gonzalez-Fernandez, MD, PhD, Jarrod David Friedman, MD Physical Medicine and Rehabilitation Pocket Companion

12.Mark Harrast, MD, Jonathan Finnoff, DO Sports Medicine Study Guide and Review for Boards

13.Wainapel, Stanley F.; Fast, Avital (Editors) Alternative Medicine and Rehabilitation A Guide for Practitioners 2003 - Demos Medical Publishing

14.Consuelo T Lorenzo et al. Physical Medicine and Rehabilitation Medscape Reference 2011 – WebMD

15.Sara J. Cuccurullo (Editor) Physical Medicine and Rehabilitation Board Review 2004 - Demos Medical Publishing, 848 pp.

Internet resurslar:http://www.lib.uiowa.edu/hardin/md/index.html,http://dir.rusmedserv.c,http://www.medlinks.ru/,http://www.kosmix.com/,http://www.medpoisk.ru/,http://www.tripdatabase.com/,h ttp://www.klinrek.ru/cgi-bin/mbook,http://www.intute.ac.uk/medicine/http://elibrary.ru http://www.freebooks4doctors.com/ http://www.medscape.com/ http://www.meducation.net/ http://www.thecochranelibrary.com

20

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI

Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedrasi

«TASDIQLAYMAN» o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor, professor Teshaev O.R. ___________ «_____»__________2013 yil

OLIY TA'LIMNING

Bilim sohasi: 700000 — «Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta'minot»

Ta'lim sohasi: 720000 – “Sog‘liqni saqlash”

Ta'lim yo‘nalishi: 5140900 – «Kasbiy ta'lim» (5720100 - «Davolash ishi»)

REABILITOLOGIYA FANIDAN

ISHCHI DASTUR

Umumiy o‘quv soati - 72 Shu juladan :

Ma'ruza - 4 Amaliy mashg‘ulotlar - 36 Mustaqil ish soati - 32

Toshkent – 2013

21

Tuzuvchilar:

Visogorseva O.N. Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedrasi qatta o‘qituvchisi, t.f.n.

Adilov Sh.Q. Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedrasi dotsenti

Retsenzentlar:

Hamraev A.A. TTA 2-UASh va endokrinologiya kafedrasi mudiri, t.f.d.

Agzamova Sh.A. ToshPTI ambulator tibbiyoti va reabilitologiya kafedrasi dotsenti

Fanning ishchi dasturi “Kasbiy ta'lim”, “Davolash ishi” yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv dasturi va o‘quv rejasi asosida tuzilgan, Toshkent tibbiyot akademiyasi Ilmiy-uslubiy kengashi yig‘ilishida muhokama qilingan, 2013 yil «_________»dagi «____»-sonli majlis bayoni bilan ma'qullangan.

22

KIRISh1.1.Ta'lim berish maqsadi va vazifalari

Ta'lim berish maqsadi.Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarning reabilitologiya sohasidagi,

bemorlarni kayta tiklash jarayonidagi roli va ahamiyati haqidagi bilim saviyasini oshirish. Shifokorlarning kasbiy mahoratini yaxshilashda, qayta tiklash dasturini kompleks asoslari bo‘yicha o‘z bilimlarini oshirishga qaratilgan bo‘lib, o‘z ichiga fizikaviy usullar, shifobaxsh jismoniy tarbiya, massaj, manual terapiya, refleksoterapiya, noana'naviy usullarini olgan holda, ularni kasallikni muvaffaqiyatli va o‘z vaqtida davolashda, qayta tiklashda va oldini olishda qo‘llashga qaratilgan.

Ta'lim berish vazifalariTurli kasalliklarida shifoxona, shifomaskan va ambulator sharoitida

bemorlarni tibbiy reabilitatsiyasida fizoterapevtik usullarni, jismoniy reabilitatsiya vositalarni va qo‘shimcha noa'naviy davolovchi tadbirlarini birgalikda qo‘llanishini o‘rgatish. Aholining sog‘lig‘ini mustahkamlash, ijtimoiy va maishiy sharoitlarga moslashishini (adaptatsiyasini) yaxshilash tadbirlarni bilish. Reabilitatsiyaning maqsadi va vazifalari: buzilgan funksiyalarni qayta tiklaydigan va kompensatsiya qiladigan maxsus usullarini ishlab chiqish, turg‘un nogironlikni va asoratlarni bartaraf qilish. Fizioterapiya va shifobaxsh jismoniy tarbiya usullari kasallikni davolash vaqtini qisqartirishda va asoratlarni oldini olishda qo‘llanilishi dolzarb masala deb hisoblanadi. Chunki yuqoridagi uslublarni qo‘llanilishi asosiy davolovchi terapiyaning ta'sirini kuchayishiga va dori moddalardan kuzatiladigan asoratlarni oldini olishiga imkoniyat beradi. Davolash bosqichini oxirgi etapi hisoblangan sanator kurort muassasalari bemor organizmining funksional holatini tiklanishiga va ularni uy sharoitiga moslashtirishga imkon beradi. Bu bosqichda bemorlarni davolash dori-darmonsiz tabiiy faktorlar bilan amalga oshiriladi.

1.2.O‘quv ta'limi bo‘yicha talaba bilimi, malakasi va ko‘nikmalariga bo‘lgan talab.

Talaba bilishi kerak.- reabilitatsiya haqida tushuncha, uning aspektlari va prinsiplarini;- turli kasalliklarni davolashda fizioterapevtik muolajalarni va shifobaxsh

jismoniy tarbiyani kompleks usullarda qo‘llanishini;- muolajalarni tanlashda umumiy va maxsus ko‘rsatma va mo'neliklarga

rioya qilishni; -davolash muolajalar majmuasini tuzishda asosiy va yondosh kasalliklarni

hisobga olishni, normal va patologik holatlarda fizik omillarning xususiyatlarini va ularning organizmga ta'sir qilish mexanizmini;

- sog‘lomlashtirish maqsadida fizioprofilaktik muolajalarni qo‘llashni;-bemorni asosiy, yondosh kasalliklarini, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarini

hisobga olgan holda, kasallikning aniq nozologik turlarida fizik muolajalarning optimal majmuasini ishlab chiqishni;

-kasallikning turli bosqichlarida shifobaxsh jismoniy tarbiya, refleksoterapiya, massaj, fitoterapiya va boshqa usullarini o‘z vaqtida qo‘llash va

23

ularni bir biriga moslashni, sog‘lomlashtirish, profilaktika, sanitariya-gigiena tadbirlarini o‘tkazishni;

- sog‘lom turmush tarzini tashviqot qilishni, kasallik turiga qarab fizik muolajalarni patogenetik davolash kompleksini tuzishni, organizmning jismoniy ish bajarish qobiliyatini aniqlash usullarini.

Talaba quyidagi malakalarga ega bo‘lishi kerak:Davolash, kasallikning oldini olish jarayonida, shuningdek ijtimoiy va

jismoniy adaptatsiyada reabilitatsion dasturlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri tanlash; fizik muolajalarni organizmga ta'sir etish mexanizmini, turli kasalliklarda davolash, asoratlarining oldini olish va organizmning qarshiligini oshirish maqsadida qo‘llanilishini, davolash va reabilitatsiya davrida to‘laqon kompleks tuzib, organizmni sog‘lomlashtirishda oqilona foydalanishni, aholining sog‘lig‘ini mustahkamlash, ijtimoiy va maishiy sharoitlarga moslashishini (adaptatsiyasini) yaxshilash uchun tadbirlarni tanlash. Bemorlar bilan individual mashg‘ulotlar oborish, shifokor-pedagogik nazoratini o‘tkazish, bemorlar bilan individual mashg‘ulotlar olib borish; fizioterapevtik muolaja usullarini mustaqil bajarish, fizioterapevtik muolajalarga retseptlarni aniq va to‘g‘ri yozish, fizioterapevtik apparatlarni muolajalarga tayyorlash, birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatish. Bemorlarga individual reabilitatsiya dasturini tuzish.

Talaba quyidagi ko‘nikmalarini orttirishi kerak.Turli kasalliklar bilan xastallangan bemorlarga individual reabilitatsiya

dasturlarni tuzish, unda organizm to‘qimalarini fizik muolajalarga sezuvchanligini aniqlash va ta'sir etish sohasini belgilash; davolash terapiyasining samaradorligini aniqlash va uni tartibga solish; bemorlarga ShJTni rejalash va to‘g‘ri tavsiya qilish; shifokor-pedagogik nazoratini o‘tkazish, mashg‘ulotda qo‘llanilayotgan jismoniy yuklamalarning adekvatligini va samaradorligini baholash; reabilitatsiya bosqichida poliklinika va shifoxonada ShJT vazifalarini va harakat tartibotlarini aniqlash, bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichiga yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.

1.3.Berilgan o‘quv fanini o‘qitishda kerak bo‘ladigan boshqa o‘quv fanlari tartibi

Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan umumiy fizioterapiya, shifobaxsh jismoniy tarbiya, vrach nazorati, terapiya, jarrohlik, doya-ginekologiya, pediatriya, travmatologiya va ortopediya fanlaridan yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlik talab etiladi.

1.4. Talabalar bilish kerak bo‘lgan amaliy ko‘nikmalar minimumi.1. Turli kasalliklar bilan xastallangan bemorlarga individual reabilitatsiya

dasturlarni tuzish. 2. Turli kasalliklarda fizioterapevtik muolajalarini to‘g‘ri tavsiya etish. Organizm to‘qimalarini fizik muolajalarga sezuvchanligini aniqlash va ta'sir etish sohasini belgilash, davolash terapiyasining samaradorligini aniqlash va uni tartibga solish. 3.Fizioterapevtik muolajalarga retseptlarni aniq va to‘g‘ri yozish.

24

4.Bemorlarga ShJTni rejalash va to‘g‘ri tavsiya qilish; shifokor-pedagogik nazoratini o‘tkazish.

5.Mashg‘ulotda qo‘llanilayotgan jismoniy yuklamalarning adekvatligini va samaradorligini baholash.

6.Reabilitatsiya bosqichida poliklinika va shifoxonada ShJT vazifalarini va harakat tartibotlarini aniqlash.

7.Bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichiga yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.

1.5.Talabalar bilimining nazoratiO‘qitilgan materiallar bo‘yicha talabalarning bilimini va ko‘nikmalarni

o‘zlashtirish darajasini baholash butun dars o‘tish vaqtida 2 bosqichda olib boriladi : kunlik joriy nazorat va yakuniy nazorat bo‘yicha reyting ballari qo‘yiladi. Yakuniy nazorat fan tugashi bilan o‘tkaziladi. Talabalar bilimining nazorati har xil ko‘rinishda olib boriladi : og‘zaki so‘rov, vaziyatli masalalarni yechish, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi testlarga yozma yoki ogzaki javob, amaliy ko‘nikmalarni bajarish, o‘qitishning yangi texnologiya usullari bilan baholash. Bundan tashqari talabalar mustaqil ish topshiradilar va ular kundalik joriy nazoratda baholanadi.

Fan bo‘yicha reyting ballari joriy va yakuniy nazorat ballarining yig‘indisi fan bo‘yicha qaydnomalarga va talabalarning reyting kitobchalariga qo‘yiladi.

1.6. O‘quv texnologiyalaridan foydalanishO‘qitish jarayonida darslik va qo‘llanmalardan, internetdan olingan yangi

ma'lumotlardan, tarqatma materiallardan (muolajalarni o‘tkazish tartibi, jadvallar, krossvord, baholash usullari) o‘qitishning yangi texnologiya usullaridan (miyaga hujum, kichik guruhlar va h.z), fizioterapevtik apparatlardan, videofilmlardan foydalaniladi.

2.O‘quv yuqlamasining hajmi

Mehnat hajmi

O‘quv yuklamasining hajmini auditor mashg‘ulotlar bo‘yicha taqsimlash. Mustaqil ish

Hammasi Ma'ruza Amaliy mashg‘ulot

72 40 4 36 323. Ma'ruzalar

3.1 Ma'ruzalar mavzu rejasi№

Ma'ruzaning mavzusiSoat

1 Reabilitalogiya fani haqida tushuncha. Reabilitologiya aspektlari. Bemorlar reabilitatsiya qilish prinsiplari va bosqichlari.

2

2 Turliy xil kasalliklarning tibbiy reabilitatsiyasi hususiyatlari. Bemorni fizioterapevtik usullar va dori darmon bilan kompleks davolash, bu uslublarni bir biriga to‘g‘ri kelishi, ketma-ketligi, bir vaqtda olib borilishini to‘g‘ri tashkil etish.

2

Jami 4 soat

25

3.2.Ma'ruza matnlarining mazmuni.Ma'ruza № 1. Reabilitalogiya fani haqida tushuncha. Reabilitologiya

aspektlari. Bemorlar reabilitatsiya qilish prinsiplari va bosqichlari.Reabilitatsiya fani va vazifalari, turlari, reabilitatsiya dasturi tadbirlari,

bosqichlari, baholash mezonlari haqida tushuncha berish.Tibbiy tiklanishning fizioterapevtik asoslari, kasallarni davolashda tiklanish

terapiyasining asosiy bosqichlari: -Davolash-funksional chiniqtiruvchi.

-Funksiyalarni aktiv tiklash bosqichi.-Etiopatogenetik va simptomatik terapiya birligi.-Ma'lum bosqichlarda tiklanish tadbirlarni o‘tkazish.-Tibbiy tiklanishning har bir bosqichlarida davolash tadbirlarini ketma-ket

o‘sib boruvchi intensivlikda qo‘llash.Ma'ruza № 2. Turliy xil kasalliklarning tibbiy reabilitatsiyasi

hususiyatlari. Bemorni fizioterapevtik usullar va dori darmon bilan kompleks davolash, bu uslublarni bir biriga to‘g‘ri kelishi, ketma-ketligi, bir vaqtda olib borilishini to‘g‘ri tashkil etish.

-Reabilitatsiya vositalarini to‘g‘ri qo‘llanishi, turliy xil kasalliklar reabilitaitsiyasida kasallik rivojlanish bosqichlarida reabilitatsiya komlekslarni tuzish, ularni qo‘llash.

-Farmakologik preparatlarni va fizik muolajalarni birgalikda qo‘llash.-Patologiya turiga qarab, tibbiy tiklanishi bosqichlarini ketma ketligini bir

tartibda o‘tkazish.-Tibbiy tiklanish dasturlarida turli usul va vositalarni kompleks qo‘llash.Integral ma'ruza: (gorizantal integratsiya).Turliy xil kasalliklarning tibbiy reabilitatsiyasi hususiyatlari. Bemorni

fizioterapevtik usullar va dori darmon bilan kompleks davolash, bu uslublarni bir biriga to‘g‘ri kelishi, ketma-ketligi, bir vaqtda olib borilishini to‘g‘ri tashkil etish.Ma'ruza davolash va tibbiy pedagogika fakultetlari 6 kurs talabalariga mo‘ljallangan. Ma'ruzachilar: Nevrologiya kafedralarning professor, t.f.d. Raximbaeva G.S. Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedraning dots. Adilov Sh.K. Muddat: 11, 12 semestr.Adabiyotlar: 1,2,3,16,17,22,31,35,38.4. Amaliy mashg‘ulotlar mavzusi

Ama-liy

mash-g‘ulot

Moskeluv-

chi ma' ruza

Soat Mavzular nomi va ularning bo‘limlar bo‘yicha mazmuni, foydalanilgan yangi

pedagogik texnologiyalari.

Adabiyotlar

26

1

2.

3.

1,2

1, 2

1, 2

6

6

6

Yurak-qon tomir (yurak ishemik kasalligi, gipertoniya kasalligi, NSD) va nafas olish organlari kasalliklari (zotiljam, plevrit, surunkali bronxit, o‘pka emfizemasi, bronxoektatik kasal-ligi, bronxial astma) tibbiy reabilitatsiyasi tadbirlari.Yurak miokardi va koronar toj tomirlarda qon aylanishini neyrogumoral boshqarishni yaxshilash, undagi modda almashinuvi, qisqa-ruvchanlik, mikrotsirkulyasiya, gemodinami-kasini yaxshilash maqsadida fizioterapevtik muolajalarni va ShJT vositalarini qo‘llash. Nafas olish organlari kasalliklarining reabilitatsiyasida fizioterapevtik muolajalarni va ShJT vositalarini qo‘llash. Suhbat, baxs-munozara, o‘yin darslari, ko‘rgazmali materiyalar foydalaniladi. Oshqozon – ichak kasalliklari (gastrit, oshqozon va ichak yarasi, kolit, enterit, enterokolit, xoletsistit), buyrak (surunkali pilonefrit, nefritlar) va siydik yo‘llari kasalliklari tibbiy reabilitatsiyasi.Ovqat hazm qilish sistemasining funksional holatini yaxshilash, oshqozon sekretsiyasini me'yorlashtirish, ichaklar peristalti-kasini yaxshilash. Og‘rik qoldiruvchi, regeneratsiyani, so‘rilishi jarayonlarini kuchaytiruvchi ta'sir ko‘rsatadigan fizik muolajalar va ShJT kompleksini qo‘llash. Mineral suvlarni ichish, parafin, balchiq, ozokerit, elektrouyqu, elektroforez, magnitoterapiya, DMV, Sollyuks, ShJT, lazeroterapiya, UVCh. “Klaster”, “Miya xujmi” usullaridan foydalanish.Asab sistemasi kasalliklarida (markaziy nerv tizimi kasalliklari: insult, pereferik asab tizimi

A.1,2,3,4,6Q.2,5, 10,23,24

A.1,2,3,4,619,20Q.2,3,9,11,23,24

A.1,2,3,4,617,18,20Q.1,2,9,11,16,23,24

27

4.

5.

1, 2

1, 2

6

6

kasalliklari, yuz nervi nevriti, osteoxondrozda). Bo‘g‘im kasalliklari (revmatoid artritlar, podagra, psoriatik artritlar, Bexterev kasalligi va osteoartrozlarda) kasalliklar reabilitatsiyasi.Asab kasalliklarida yallig‘lanishga qarshi, boshlang‘ich davrlarida asoratlarining oldi-ni olish, og‘riqni qoldirishni kamaytirish maqsadida, markaziy nerv sistemasining funksional holatini yaxshilash, funksiyasini tiklash. Kasallik asoratlarining oldini olishda fizioterapevtik muolajalarni va ShJTni qo‘lanishi. Keys stadi usuli qo‘laniladi.Endokrin (qandli diabet, semirish, qal-qonsimon bez kasalliklarida), yuqumli (saramas, brutsillyoz va ko‘k yutal) va teri-tanosil kasalliklarining (psoriaz, allergik toshmalar) kompleks reabilita-siyasi.Modda almashinuvi (qandli diabet, metabolik sindromi, semirish, qalqonsimon bez kasalliklari, podagra) buzilgan bemorlarning kompleks reabilitatsiyasi (tiqlanuvchi davolashning turli bosqichlarida fizio-terapiya, shifobaxsh jismoniy tarbiya va reabilitatsiyaning noan'anaviy usullarini qo‘llash). Bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichilariga yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.“Klaster”, “Miya xujmi”, insert-usuli foydalaniladi.Travmatologik (qo‘l-oyoq, umurtqa pog‘anasi va toz suyaklari singanishi) va jarrohlik kasalliklar (ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi organlarning operasiyalari, qon-tomir kasalliklari) reabilitatsiyasi. Travmotologiyada va umumiy jarrohlik kasalliklarining kompleks

A.1,2,4,6, 19,20Q.2,3,9,11,23,24

A.1,2,3,4,615,17,18Q.1,2,4,9, 11,12,23

28

6. 1,2 6

reabilitatsiyasida: yallig‘lanishga qarshi, bakteriotsid, bakteriostatik, suriltiruvchi, degidratasiyani yaxshilovchi, spazmolitik, mikrotsirkulyasiyani, to‘qima trofikasini yaxshilovchi va regeneratsiyani kuchaytiruvchi, shishishni qaytaruvchi; travmatologiyada immobilizasiya va immobilizatsiyadan keyingi bosqichlarida kontrakturani oldini oluvchi, bo‘g‘im funksional xolatini yaxshilovchi, asoratini oldini oluvchi fizioterapiya, shifobaxsh jismoniy tarbiya va reabilitatsiyaning noan'anaviy usullari qullaniladi.“Klaster”, “Miya xujmi”, insert-usuli foydalaniladi.Ginekologik kasalliklarda (homiladorlik vaqti, tug‘uruq va tug‘uruqdan keyingi davrlar), ginekologik kasalliklar (ayol jinsiy a'zolari yallig‘lanish kasalliklari, klimakterik sindrom va genital infantilizm), pediatriyada (bolalar serebral paralichi, raxit, allergodermatozlar, bronxial astma, revmatizm va bolalar LOR kasalligi) reabilitatsiya.Ginekologik yallig‘lanish jarayonlarida surunkali infeksiya o‘chog‘i sanatsiyasi, yallig‘lanishning so‘rilishi, buzilgan funksiyalarni tiklash, og‘riqni qoldirish va asoratlarning oldini olish maqsadida fizioterapevtik omillar va reabilitatsiya usullarini qo‘llash; akusherlikda kuzatiladigan ba'zi patologik holatlarda fizik omillarni profilaktik maqsadda qo‘llash; bolalar va o‘smirlarda kuzatiladigan nafas sistemasi va tayanch-harakat apparati kasalliklarida qo‘llanildigan fizioterapevtik omillar va reabilitatsiya usullarining o‘ziga xosligi.“Klaster”, “Miya xujmi”, insert-usuli foydalaniladi.

A.1,2,3,4,611,14,15Q.2,9,11,1415,17,18,19,23,24

29

5.Mustaqil ishMashg‘ulot №

Mos keluvchiMa'ruza№

Mustaqil ishlar mavzusi va mazmuni Ajratilgan soat

Adabiyotlar

1.

2.

3.

4.

1, 2

1, 2

1, 2

1, 2

1, 2

1, 2

1.Yurak qon-tomir tizimidagi operatsiyalaridan keyingi reabilitatsiyasi.Reabilitatsiya bosqichlari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlarni qo‘llash, ta'sir mexanizmlari.2.Nafas tizimi bilan kasallangan bemorlarni O‘zbeksitondagi sanator davosi. Nafas kasaliklarining reabilitatsiysida sanator–kurortga saralash. Tog‘li kurortlar. Speleoterapiya.1.Oshqozon ichak trakti kasalliklarini balneologik davolash.Mineral suvlar tarkibi, mineral suvlarni qo‘llanilish usullari, sanotor kurorort davolashdagi o‘rni.1.Umurtqa pog‘ona kasalliklarida kompleks reabilitatsiya usullari.Umurtqa pog‘anasi kasalliklarida umurtqa pog‘anasini cho‘zish (traksion terapiyasi). Yoga-asana (maxsus dastlabki holatda davolash).2.Turli kasalliklar reabilitatsiya-sida mehnat bilan davolash usulining ahamiyati.Mehnat bilan davolash turlari. Yurak-qontomir, tayanch-harakat, semizlik va boshqa kasalliklarda mehnat bilan davolashni qo‘llash.1.Qandli diabet asoratlarini kompleks reabilitatsiyasi. Diabetik angiopatiya va polineyropatiyada fizioterapevtik omillarni va ShJT vositalarini qo‘llash.2.Teri kasalliklari bilan kasallangan bemorlarni O‘zbeksitondagi sanator davosi. Teri kasalliklari bilan kasallangan bemorlarni sanator-kurort davolash

3

2

2

3

2

3

2

A.1,2,3,45,6,12,21Q.2,5, 10,23,24

A.1,2,3,45,6,12,21Q.2,5,9,10,23,24

A.1,2,3,46,19,20Q.2,3,9,11,23,24

A.1,2,3,46,17,18,20Q.1,2,9,11,16,23,24A.1,3,5,10,16Q.5,10

A.1,2,4,619,20Q.2,3,9,11,23,24

A.1,2,4,619,20Q.2,3,9,11,23,24

30

5.

6.

1. 2

1,2

1, 2

1, 2

1,2

1, 2

bosqichlariga yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash. Iqlimli va balneologik sanatoriylar.3.Gepatit kasalligida reabilitasiya.Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichlariga yo‘llanma berish.1.Onkologik kasalliklarining reabilitatsiyasi.Onkologik kasalliklarida reabili-tatsiyaning o‘ziga xosligi. Ruhiy va jismoniy reabilitatsiyasi.2.Suyak sinishlarida va osteoporoz kasalligida tibbiy reabilitatsiya usullari.Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, ta'sir mexanizmlari.3.Operatsiyalardan keyingi reabi-litatsiya bosqichlari.Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, ta'sir mexanizmlari, bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichlariga yo‘llanma berish.1.Bolalar serebral paralichlarida reabilitatsiya usullari.Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, ta'sir mexanizmlari.2.Bepushtlik bilan kasallangan bemorlarni O‘zbeksitondagi sanator davosi. Sanator-kurort davolash bosqichlariga yo‘llanma berish, kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.

3

2

3

3

2

2

A.1,4,15,19

Q.4,23

A.1,2,3,4,617,18,20Q.1,2,9,11,16,23, A.1,2,3,4,6,11,14Q.2,9,11,14,15,19,23,24A.1,2,3,46,11,12Q.2,9,11,17,18,19,23,24

A.1,2,3,4,6,11,14Q.2,9,11,14,15,19,23,24

A.1,2,3,4,6,11,14Q.2,9,11,14,15,19,23,24

6. Fan bo‘yicha ko‘nikma, malakalar va bilimlarini baholash kriteriyalari va reyting nazorati

31

Talabaning tayyorgarlik sifatini belgilovchi asosiy kriteriyasi uning reytingi hisoblanadi, bu esa joriy va yakuniy nazorat baholarining yig‘indisidan chiqariladi.

Fan bo‘yicha 100 ball kuyidagicha taqsimlanadi:

№ Nazorat turi Maksimal ball Koeffitsient O‘tish ball 1. Joriy nazorat 50 0,5 27,52. Yakuniy nazorat 50 0,5 27,5

JAMI 100 1 55,0Amaliy mashg‘ulotlarni baholash kriteriyasi bo‘lib, talabaning mashg‘ulotga

tayyorgarligi va vazifalarni, mustaqil ishini bajarish sifati baholarining yig‘indisidan kelib chiqadigan joriy bahosi hisoblanadi.

Reabilitalogiya fanidan joriy nazoart mezonalariJoriy nazoratni baholash mezoni

№ O‘zlashtirish %

Baho Talabaning bilim darajasi

1 96-100

A'lo«5»

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘i javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi. Mavzu bo‘yicha vaziyatli masalalarni yechadi, test savollariga to‘liq va to‘g‘ri javob beradi. Erkin tasavvurga ega bo‘lib, kerak bo‘lganda o‘qituvchi bilan o‘z fikrini almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar, videofilmlar majmuasi tayyorlangan.

2 91-95

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi, mustaqil mushohada yuritadi. Mavzu mohiyatini tushuntira oladi, erkin tasavvurga ega bo‘ladi, o‘qituvchi bilan bemalol fikr almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar majmuasi.

3. 86-90

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini yetarli darajada bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda qatnashadi. Mavzu bo‘yicha amaliy ish natijalari bo‘yicha

32

mustaqil tekshirish bayonnomasini to‘ldiradi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar majmuasi.

4 81-85

Yaxshi«4»

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini yetarli darajada bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda qatnashadi. TMI 8-10 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan, chiroyli rasmiylashtirilgan, 15-20 ta bir turdagi animatsiyali referatlar. Barcha ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi, biroq zerikarli rasmiylashtirilgan.

5 76-80

Javoblar to‘g‘ri, ammo to‘liq emas, o‘qituvchining qo‘shimcha savollari bo‘yicha kamchilikni to‘ldiradi, mavzuni muhokama qilishda yetarlicha faol. Auditoriyadagi topshiriklarni bajarishda katnashadi. TMI 5-8 tamanbaliinternetvaoxirgiyillaradabiyotlarima'lumotlaridanfoydalanibyozilgan, chiroylirasmiylashtirilgan, 10-15 tabirturdagianimatsiyalireferatlar. Barchama'lumotlarnito‘liqhajmdako‘rsatibberadi, biroqzerikarlirasmiylashtirilgan.

6. 71-75

Mavzuni muhokama qilishda yetarlicha faol, ammo xatoliklarga yo‘l qo‘yadi, Auditoriya ishlarini bajarishda qatnashadi, kerakli yozishlarni amalga oshiradi. TMI 3-5 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan, chiroyli rasmiylashtirilgan, 5-10 ta bir turdagi animatsiyali referatlar. Barcha ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi, biroq zerikarli rasmiylashtirilgan.

7. 66-70Javoblar 50% ga to‘g‘ri, ammo berilgan savolning mohiyatini tushunadi; topshiriqlarni bajara oladi, biroq unda 2-3 xatoliklarga yo‘l qo‘yadi.

8. 61-65

Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referat-lar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya

33

Qoniqarli«3»

qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60

Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

10 54-30 Qoniqarsiz «2»

40% gacha to‘g‘ri javob bera oladi, javoblar aniq emas, topshiriqlarni bajara olmaydi. Uy vazifasi bajarilmagan. Referat yomon rasmiylashtirilgan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuning mazmunini ochib bermagan. 1-2 ta internet va adabiyotlar ma'lumotlaridan foydala-nilgan. Mavzuning yarimidan kam qismini ochgan 10 dan kam bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar kam ma'lumotlarni o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

11 30-20Amaliy mashg‘ulotga qatnashadi, formada, daftari bor. Uyga berilgan vazifa bajarilmagan.Talaba mustaqil ish vazifalarini bajarmagan.

TMI tekshirish mezonlari№ O‘zlash-

tirish %Baholash Talabaning bilim darajasi

1. 86 - 100 A'lo «5» 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar. Mavzusi to‘liq va har tomonlama ochib ko‘rsatilgan referatlar, matni

34

mantiqiy ketma-ketlikda yozilgan, referatni tayyorlashda talaba eruditligini, bilimlarining chuqurliligini va savodxon ekanligini namoyish etdi. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan. Mavzuni to‘liq ochib beruvchi 30 dan ortiq animatsiyali, zamonaviy ma'lumotlardan foydalangan, aniq va chiroyli slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar yuqori saviyada tayyorlangan, materiallar mantiqan to‘g‘ri yozilgan, sifatli, aniq va chiroyli rasmiylashtirilgan, barcha ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi.

2. 71 - 85 Yaxshi«4»

3-5 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan, xatosiz, mantiqan to‘g‘ri yozilgan, mavzu to‘liq ochib berilgan. Mavzuni ochib beruvchi 15-20 ta bir turdagi animatsiyali, zamonaviy ma'lumotlardan foydalangan, bir ko‘rinishda rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar yuqori saviyada tayyorlangan, barcha ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi, biroq zerikarli rasmiylashtirilgan.

3. 55 - 70 Qoniqarli «3»

2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 10-15 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

4. 0 - 54 Qoniqar-siz «2»

Referat yomon rasmiylashtirilgan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuning mazmunini yarimidan kam qismini ochib bergan. 1-2 ta internet va adabiyotlar ma'lumotlaridan foydalanilgan. Mavzuning yarimidan kam qismini ochgan 10 dan kam bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar kam ma'lumotlarni o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

Yakuniy nazorat mezonlari

35

№ O‘zlash-tirish %

Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100

A'lo «5»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga to‘g‘ri, aniq, ketma-ketlikka rioya qilgan holda javoblar berilgan.

2. 91-95O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ket javob berishda to‘g‘irlangan hollari kuzatildi.

3. 86-90O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ketlikka rioya qilinmagan.

4. 81-85

Yaxshi «4»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ketlikda 1 ta ahamiyatsiz xato bor.

5. 76-80O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ketlikda 1-2 ta xato bor.

6. 71-75O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor(30%). Javoblar ketma-ketligida bir necha to‘g‘irlangan hollari kuzatildi.

7. 66-70

Qoniqarli «3»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor(40%). Javoblar ketma-ketligi buzilgan.

8. 61-65O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor, 45% javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik buzilgan.

9. 55-60O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor, 55% javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik ko‘p hollarda buzilgan.

10 54 -30 Qoni-qarsiz «2»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor, 55%dan ko‘p javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik ko‘p hollarda buzilgan.

11 30 va undan kam

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik ko‘p hollarda buzilgan.

Reabilitalogiya fanidan amaliy ko‘nikmalar ro‘yxati1.Turli kasalliklar bilan xastallangan bemorlarga individual reabilitatsiya

dasturlarni tuzish. 2.Turli kasalliklarda fizioterapevtik muolajalarini to‘g‘ri tavsiya etish. Organizm to‘qimalarini fizik muolajalarga sezuvchanligini aniqlash va ta'sir etish sohasini belgilash, davolash terapiyasining samaradorligini aniqlash va uni tartibga solish. 3.Fizioterapevtik muolajalarga retseptlarni aniq va to‘g‘ri yozish.

4.Bemorlarga ShJTni rejalash va to‘g‘ri tavsiya qilish; shifokor-pedagogik nazoratini o‘tkazish.

36

5.Mashg‘ulotda qo‘llanilayotgan jismoniy yuklamalarning adekvatligini va samaradorligini baholash.

6.Reabilitatsiya bosqichida poliklinika va shifoxonada ShJT vazifalarini va harakat tartibotlarini aniqlash.

7.Bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichiga yo‘llanma berish, kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.

Amaliy ko‘nikmalarni baholash mezonlariJoriy nazoratning 40%ni amaliy qism tashkil qiladi.Maksimal 20 ballga teng.Reabilitologiya fanidan joriy nazorati bo‘yicha o‘zlashtiriladigan har bir

amaliy ko‘nikmalar bosqichda amalga oshiriladi va maksimal 100 ball bilan baholanadi.

Amaliy ko‘nikmalar qadamma-qadam bajarilishida hatolar qilinganda, bajarilmagan qadam hisobidan maksimal ajaratilgan ballar olib tashlanadi. Oxirgi qo‘shilgan ballar summasidan quyidagi koeffitsent bilan hisoblanadi, 20 * x/100 koeffitsentga o‘tkaziladi.

Masalan: talaba 80 ball olsa amaliy ko‘nikmani joriy baholashdagi balli 16 ga teng bo‘ladi. 16 ball yoki joriy baholashni 38% tashkil etadi.

Joriy baholashNazariy qism – 25%12.5 minimal ball

Analitik qism – 30%15.0 minimal ball

Amaliy qism – 40%20 minimal ball

TMI – 5%2.5 minimal ball.

Tekshirish tadbirlariO‘quv mashg‘ulotini o‘zlashtirish sifatini baholash 2 xil nazorat : joriy va

yakuniy baholash orqali amalga oshiriladi. 1.Joriy baholash (JB) - har kuni talabalarning bilimi va amaliy ko‘nikmalarni

o‘zlashtirilishi tekshirilib boriladi. Baholash quyidagicha amalga oshiriladi : -sovollarga og‘zaki javob berishi;-vaziyatli masalalarni yechish,takliflar berish;-amaliy ko‘nikmalarni bajarish;-yangi usullarni qo‘llab, bilimni baholash;-mavzu bo‘yicha testlarni qo‘llash.Talabalarning mustaqil ishlari (TMI) – talabalar tomonidan mustaqil

tayyorlangan ishlari (referat, slaydlar, krossvord, tarqatma material, vaziyatli masala) amaliy mashg‘ulotlarda eshitilib, taxlil qilinadi va reyting nazorati tizimi asosida ballarda baholanadi.

Talabaning mustaqil ishi O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta'lim Vazirligi-ning 21.02.2005 yil 34-sonli buyrug‘i va TTA rektori 2009 yildagi buyrug‘i bilan tasdiqlangan «Talaba mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to‘g‘risida Namunaviy nizom» asosida tashkil etiladi.

Har bir bajarilgan ish reyting nazorati tizimiga asosan ballarda baholanadi.2.Yakuniy baholash (YaB) – amaliy mashg‘ulotlar tugagach, quyidagicha olib

boriladi:.

37

-YaB ga joriy bahoning maksimal reyting balining 55 foizidan yuqori ball olgan talabalar qo‘yiladi;

-yakuniy baholash OSKI shaklida olinadi;-reyting nazorti tizimiga asosan ballarda baholanadi.3. Fan bo‘yicha umumiy reyting balli JB va YaB ballarini qo‘shib olinadi.

Olingan ballar qaydnoma va talabalarning reyting kitobchasiga qo‘yiladi.Fan bo‘yicha umumiy reyting balli quyidagicha baholanadi :86,0 – 100,0 ball - a'lo71,0 – 85,9 ball - yaxshi55,0 – 70,9 ball - konikarli54,9 va undan past - konikarsiz

Axborot-uslubiy ta'minlanishMultimediyali prezentatsiyali ma'ruzalar, o‘quv filmlari, yangi pedagogik

texnologiyalar, elektron kitoblar.

7. Adabiyotlar:Asosiy:

1. Bogolyubov V.M.«Meditsinskaya reabilitatsiya » Moskva, 2006, 3 toma.2. Babadjanov S.N. «Spravochnik fizioterapevta», Tashkent, 1999g.3. Yepifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000.4. Popov V.I. Chogovadze V.G. «Fizicheskaya reabilitatsiya» Rostov na Donu

2001.5. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003.6. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M., 2004. 7. Leksionnie materiali i uchebno-metodicheskie razrabotki.8. Rixsieva O.A. «Massaj», T. 1996. 9. yevdokimova T.A. Milyukova I.V. Noveyshiy spravochnik “Lechebnaya

fizkultura,” M. 2004.10. «Meditsinskie osnovi fizicheskogo vospitaniya i formirovaniya zdorovya i

garmonichnogo razvitiya detey i podrostkov» prof. Nazirov F.G. prof. Axmedova D.M. prof. Suyumov F.A. dots. Vasilev V.D, prof. Shayxova G.I. Tashkent 2003.

11. Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks « Rukovodstvo instruktora ozdorovitelnogo fitnessa» Kiev 2004.

12. Bet Shou “Yoga fit Trening dlya zdorovya”, M. 2005. 13. Milyukova I.V. yevdokimova T.A. “ Gimnastika dlya detey”, M. 2004. 14. .A. Bokov S. Sergeev “ Yoga dlya detey” M. 2004. 15. Sosin I.N., Kariev M.X. «Fizioterapiya v xirurgii, travmatologii i

neyroxirurgii», Tashkent, 1994g.16. Popov S.N. “Fizicheskaya reabilitatsiya” Rostov na Donu, 1999g.17. Yepifanov ye.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 1999g.18. Bogolyubov V.M., Ponomarenko G.N. “Obshaya fizioterapiya” M. 1999g.19. Dmitrev A.ye., Marichenko A.L. “LFK pri operatsiyax na organax

pishevareniya” 1990g.

38

20. Korxim M.A., Rabinovich I.M. “LFK v domashnix usloviyax” 1990g21. Simulyanova V.A., Solova E.V. “Uchebnoe posobie po lechebnoy fizkulture v

terapii”. 2.Qo‘shimcha:

1. Ulashik V.S. “Domashnyaya fizioterapiya” Minsk 1993g.2. Bogolyubov V.M. “Spravochnik po sanatorno-kurortnomu otboru” M. 1992g3. Vigodner ye.B. «Fizicheskie faktori v gastroenterologii» M., 1987g.4. Dobrovolskiy V.K. «Lechebnaya fizicheskaya kultura v xirurgii», L., 1970g.5. Kokosov A.N., Strelsova E.V. «Lechebnaya fizicheskaya kultura v reabilitatsii

bolnix zabolevaniyami legkix i serdsa», L, 1981g.6. Krasilnikova R.G. “Metodi fizioterapii v meditsinskoy praktike” M. 1997g.7. Levinson A.Ya. “Elektromeditsinskaya apparatura” M. 1987g8. Lobzin Yu.V., Zaxarov V.I. «Reabilitatsiya i dispanserizatsiya infeksionnix

bolnix», Sankt-Peterburg, 1994 g.9. Muratov N.N. «Kurorti federatsii profsoyuzov Uzbekistana», T., 2005 g.10. Nikolaeva L.F., Aronov D.M. «Reabilitatsiya bolnix ishemicheskoy boleznyu

serdsa», M., 1988g.11. Nikolova L., Boykieva Sv. «Spetsialnaya fizioterapiya», Sofiya, 1974 g.12. Ponamarenko T.N. “Rukovodstvo k prakticheskim zanyatiyam po obshey

fizioterapii” M. 2000g.13. Rudenko T.L. “Fizioterapiya”, Rostov na donu, 2000g.14. Rogacheva ye.I., Lavrova M.S. «Lechebnaya fizkultura i massaj pri detskix

serebralnix paralichax», L., 1977g.15. Rixsiev O.A. i dr. “Massaj”, T., 1996g16. Strelkova N.I. «Fizicheskie metodi lecheniya v nevrologii», M., 1983g.17. Strugatskiy V.M. «Fizicheskie faktori v akusherstve i ginekologii», M.,1981g.18. Siluyanova V.A., Kavtorova N.ye. «Uchebnoe posobie po lechebnoy fizkulture

v akusherstve i ginekologii», M., 1977g.19. Umarova X.T., Karachevseva T.V. «Fizioterapiya v pediatrii», Tashkent,

1993g.20. Soy R.D. “Spravochnik po refleksoterapii” T. 1994g.21. Soy R.D. “Refleksoterapiya” T. 1995g.22. Siganov A.I., Martinyuk L.A. «Spravochnik po fizioterapii uxa, gorla i nosa»,

Kiev, 1981 g.23. Yuldashev K.Yu. “Nemedikamentoznie metodi lecheniya” prakticheskoe

posobie dlya vrachey, T., 1999g.24. Yasnogorodskiy V.G. “Spravochnik po fizioterapii” M., 1981g.25. Teylor S.B., Miller N.H. “Basic physiologic principils relatied to Group

exirsise programs” Filadelphiya 1990 26. Tehaxton L. “Phithiological and psythological effects of short term exirsise

eddiction on habitual runners.” 1992 96.

Internet saytlari:http://www.doktor.ru

39

http://www. medinfo.orghttp://www.restart-med.ruhttp://www.mirmed.ruhttp://micropolarization.narod.ruhttp://skolioz.mccinet.ruhttp://www.sportpsy.czhttp://www. aapmr.orghttp://www.alhealth.comhttp://www.docguide.comhttp://www.healthweb.comhttp://www.acsm.orghttp://www.apta.orghttp://www.sportsmed.org.http://www.jphysiol.orghttp://www.physsportmed.comhttp://www.sportsmedicine.com

40

Kafedra: Halq tibbiyoti, reabilitalogiya, jismoniy tarbiya

Fan: Reabilitologiya

“Yurak qon-tomir; yurak ishemik kasalligi,gipertoniya kasalligi, NSD va nafas olish a'zolari kasalliklari; zotiljam, plevrit, O‘SOK (surunkali bronxit, bronxoektatik kasallik, o‘pka emfizemasi), bronxial astma reabilitatsiyasi

bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash ”

Mavzusi bo‘yicha

Amaliy mashg‘ulot

Ta'lim texnologiyasi

41

O‘quv mashg‘ulotida ta'lim texnologiyasi modeli

Mavzu № 1: “Yurak-qon tomir; yurak ishemik kasalligi, gipertoniya kasalligi, NSD va nafas olish a'zolari kasalliklari; zotiljam, plevrit, O‘SOK (surunkali bronxit, bronxoektatik kasallik, o‘pka emfizemasi), bronxial astma reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash ”

Ta'lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 8-12

O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi Amaliy mashg‘ulot

O‘quv mashg‘ulotining tuzilishi

1. Kirish kism.2. Nazariy kism3. Analitik kism:- organayzer- Testlar- Vaziyatli masalalar,retsept.4. Amaliy ko‘nikma

O‘quv mashg‘uloti maqsadi:

Talabalarga qayta tiklash dasturini kompleks asoslari bo‘yicha o‘z bilimlarini oshirishga qaratilgan bo‘lib, o‘z ichiga fizikaviy usullar, davolovchi jismoniy tarbiya, massaj, parxez ularni kasallikni muvaffaqiyatli va o‘z vaqtida davolashda, qayta tiklashda va oldini olishda qo‘llashga qaratilgan.

Talaba bilishi lozim:

- bemor bilan muloqat o‘rnatish uchun zaruriy kommunikatsiya asoslarini;

- YuKT tizimi kasalliklarida reabilitologik chora - tadbirlarni aniq tuzishni;

- fizik omillarga retsept tuzishni va nafas yo‘llari kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya kilish;

- YuIK kasalliklarida qo‘llaniladigan fizioterapevtik muolajalarga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmani;

- kasalliklarining reabilitatsiya boskichida; jismoniy reabilitatsiyaning axamiyatini, statsionar, shifomaskan, poliklinika sharoitida xarakat tartibotini mashqlarni bajarilish yuklamasini, organizmga adekvat tasirini va samaradorligini aniklash

Talaba bajara olishi lozim: - mustaqil ravishda fizioterapevtik va DJT muolajani o‘tkaza olishi;

- reabilitatsiya vositalarining ta'siriga qarab

42

simptomatik, patogenetik davolashni o‘tkazishni;

- kasallik bosqichiga karab reabilitatsion chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqishni;

Pedagogik vazifalar:-talabalarga kasalliklarida

reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzishni o‘rgatish.

-kasallikka qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni o‘rgatish.

- fizik omillarga retsept tuzishni va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish bilan tanishtirish.

-reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan tasavvurini kengaytirishga qiziqish uyg‘otish.

O‘quv faoliyati natijalari:- talabalar reabilitologik chora tadbirlarni

ketma–ketligini to‘g‘ri tuzishni o‘rganadi.

- talabalar patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni amalda qo‘llab ko‘rsatadi.

- talabalar fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya kilishni o‘rganadi.

-talabalar reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan to‘g‘ri tassavur qilishini o‘rganadi.

Ta'lim usullariMa'ruza, hikoya, ko‘rsatma berish,

namoyish, videousul, amaliy ish usuli, kitob bilan ishlash, suhbat, ta'limiy o‘yin, .

Ta'lim shakliJamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda

o‘qiymiz», «O‘ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli

Ta'lim vositalariDoska stend, flipchart, videofilmlar, yozuv

taxtasi, sxema, eslatma, nazorat varag‘i, matnlar.

Ta'lim berish sharoitiMaxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan

xonalar

Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov,yozma so‘rov: test

O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasiIsh bosqichlari

va vaqti ( 270 daq.)

Faoliyat

Ta'lim beruvchi Ta'lim oluvchilar

43

1-bosqich.10 daqiqa10 daqiqa

10 daqiqa

20 daqiqa

10 daqiqa

Nazariy kism1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish1.2 Mavzuning nomi, maqsad va

kutilayotgannatijalarni yetkazadi. Mashg‘ulot rejasi va.baxolash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)

1.3. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro‘yxatini aytadi (ilova №.7)

1.4.Tezkor-so‘rov/savol-javob/ («Aylanma stol ishbilarmon uyini) (ilova №1) bilimlarni faollashtiradi.

1.5. Tanaffus

Tinglaydilar,

yoziboladilar,

savollarga javob beradilar

2-bosqich.

60 daqiqa

40 daqiqa

45 daqiqa

Analiktik qism.2.1.Klaster organayzerni ishlash tartibini

tushuntiradi va talabalarni guruxlarga ajratadi (ilova № 2)

2.2.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan ko‘rgazmali qurollar( test va vaziyatli masala,retseptlar)ni taqdim etish, ulardan foydalanish buyicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish (ilova №3)

2.3Tanaffus

Yozadilar.

Guruhlardaishlaydilar,

taqdimot qiladilar va javob beradilar

3-bosqich.40 daqiqa

15 daqiqa

10 daqiqa

Amaliy kism3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

(ilova№4)3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi,

qilinganishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlaridaahamiyatga ega ekanligi muhimligigatalabalar e'tiborini qaratadi.

3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quvmashg‘ulotining maqsadga erishishdarajasini tahlil qiladi. Nazorat savollar taxlli (ilova №5)

3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va keltirilgan mezonlar asosida baxolayditalabalarga baholarni yetkazadi.

AmaliyKunikmalarni

bajaradilar

O‘z-o‘zini, o‘zarobaholashni

o‘tkazadilar.Javob beradilar

Topshiriqni yozadilar

44

1. Motivatsiya

Yurak-qon tomir; yurak ishemik kasalligi, gipertoniya kasalligi, NSD va nafas olish a'zolari kasalliklari; zotiljam, plevrit, “O‘SOK” (surunkali bronxit,bronxoektatik kasallik,o‘pka emfizemasi), bronxial astma reabilitatsiyasi bosqichlaridafizioterapiya va jismoniy omillarni qo‘llash alohida ahamiyatga egadir. Talaba tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va amaliy ko‘nikmalar esa, uni kelajakda o‘z mutaxassislik amaliyotida ishonch bilan qo‘llash imkoniyatini beradi.

.

2. Tashqi va ichki fanlararo bog‘liqlik

An'anaviy va noan'anaviy usullar bo‘yicha talabalar bilimini kengaytirish maksadida UASh ichki kasalliklar, UASh –xirurgiya, UASh-ginekologiya, travmatologiya, nevrologiya, pediatriya, klinik farmakologiya va boshka bilimlariga asoslangan.

3. Mashg‘ulotning tarkibiy qismi

3.1.Nazariy qismYurak qon-tomir tizimi kasalligiga qarshi kurash tibbiyot ilmi va sog‘liqni

saqlash tizimining asosiy vazifalaridan biridir.Bu muammoga chuqur qiziqishning sababi yurak qon-tomir kasalliklari keng

tarqalganligi, kasallik oqibatida aholining nogironlik va o‘lim xavfining yuqoriligi nafaqat tibbiy balki sotsial ahamiyatga egaligidir. Shuning uchun bu kasallikni ilmiy jihatdan asoslash va foydali davo usullarini ishlab chiqish, kasallikning oldini olish, sog‘liqni qayta tiklash juda dolzarbdir. Hozirgi kunda yurak qon-tomir kasalliklariga qarshi kurash izchil bir tizimda amalga oshiriladi: kasallikni erta aniqlash va differensial davo kompleksini qo‘llash.sog‘liqni qayta tiklash va qayta (ikkilamchi) profilaktika o‘tkazish.Davolashning turli usul va profilaktikasi orasida jismoniy faktorlar ahamiyatga ega, chunki ular yurak-qon tomir tizimi kasalliklari kelib chiqishi va rivojlanishini aniqlashda yordam beradi. Ko‘p yillardan beri olib borilayotgan tajriba natijalari ksasallikning oldini olishda jismoniy harakat faktorlari kengayganligini ko‘rsatadi, bemorlarning sog‘ligini qayta tiklash va davolanishida maqsadga yo‘naltirilgan maxsus kardiologik yordam ko‘rsatuvchi statsionar-poliklinika, sanator-kurort (sihatgoh)larda effektiv tibbiy davolash usullaridan foydalaniladi. Fizioterapiyaning asosini tabiat faktorlari (quyosh, iqlim, mineral va tuzsiz suv, daryo, dengiz, suv omborlari, shuningdek, maxsus apparatlar yordamida hosil qilingan) tashkil qiladi. Organizmga dastlabki jismoniy ta'sir teri orqali,

45

retseptor apparat tomir tizimi va teridagi fizik-ximik jarayon o‘zgarishlari bilan bog‘liq ravishda amalga oshiradi. Elektr haroratli, mexanik, kimyoviy, nurlanishli va b.q. teriga ta'sir qiluvchi fizik faktorlar.Davolashning fizik fatorlari ichida alohida ahamiyatga ega bo‘lgani tomirlardagi sezgirlik retseptoridagi o‘zgarishga avvalo karotid va aortal zonadagi xemoretseptorlarga o‘ta sezgirligi sabab bo‘ladi. Retseptor zonada reflekslar kelib chiqadi, ular arterial va vena tomirlari tonusini, arterial bosimni, yurak qisqarishlari chastotasini, nafas yo‘llari markazi va qon-tomir harakatlanishini qo‘zg‘atadi. Qon-tomir tizimi kasalliklarini davolashda qator fizik faktorlardan foydalaniladi, mato orqali issiqlik tarqatiladi (elektormagnit maydoni, o‘zgaruvchan maydon)Mato orqali isitish tomir reaksiyalarida dilyatatsiya ko‘rinishida namoyon bo‘ladi, ishlamayotgan kapillyarlarni ochishga, ularda qon aylanishini tezlatishga, trombotsitlardagi agregatsion o‘zgarishlarga yordami kuzatiladi. Shunday qilib, dastlabki mahalliy fizik ta'sir organizmning turli tizimlariga yuborilgan kimyoviy o‘zgarishlar o‘z navbatida birlamchi asab-reflektor va bunga javoban gumorial jarayonni o‘ziga jalb qiladi. Yurak qon-tomir kasalliklarini davolashda turli metodik usullar qo‘llaniladi:

-mahalliy (masalan yurak sohasida) -reflektor, segmentar (refleksogen zonalarga ta'siri)Amaliy fizioterapiyada funksional patalogik o‘zgarishlarning kelib chiqishida

fizik faktorlar ta'sir kuchiga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish muhim. Shuning uchun optimal fiziodavolash usullarini og‘irlik va kasallikning o‘ziga xos xususiyatlari, fizik faktorlar ta'sir mexanizmini ishlab chiqish zarur. YuIK asosida miokard giposkiyasi yotadi, u yurakning kerakli qon bilan ta'minlanmasligi oqibatida kelib chiqadi. Miokard gipoksiyasi asosiy qon tomirning buzilishi tufayli qonning oqib kelishi yetishmovchiligi tufayli ham kelib chiqishi mumkin. Yurak arteriyasining aterosklerozi ham YuIKga olib kelishi mumkin. YuIKning rivojlanishida tomir osti trombozining paydo bo‘lishi qonning ivishi va ivishning oldini oluvchi sistemalar buzilishi ham ta'sir ko‘rsatishi mumkin.Stenokardiya rivojlanishida va miokardning shikastlanishida miyaning po‘stloq osti tuzilmalarining funksional holati o‘zgarishi va simpatik sistemaning periferiya qismlaridagi o‘zgarishlarining ta'siri borligi isbotlangan. YuIK mexanizmining turli tumanligi, qiyinligi tufayli uni patogen, klinik va funksional balgilariga qarab bo‘linadi. Fizik usullarning asosiy vazifalari quyidagilar: nerv, neyrogumoral va gormonal boshqarishni, tojsimon qon aylanishini va miokardning faoliyatini yaxshilash, qonning kuchaytirilgan gemokoagulyasiyasini pasaytirish, almashuv jarayonlarini, immunologik javob reaksiyasini yaxshilash va oxirida tojsimon qon aylanishi va miokardning rezerb imkoniyatlarini oshirish. Undan tashqari uning yo‘ldosh kasalliklarida gipertoniya, qandli diabet, giperxolesterinemiya umurtqaning bo‘yin-ko‘krak qismidagi osteoxondrozi va yara kasalliklarida ham ta'sir ko‘rsatishi lozim. Hozirgi kunda qo‘llaniladigan fiziologik usullarning qaysi sistemaga ta'sir qilishiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1- guruh markaziy va periferik asab tizimiga ta'sir qiladi.2 - guruh yurakka3- guruh mahalliy gemodinamikaga

46

4- guruh organizmdagi buzilgan moddalar almashinuvigaFiziologik jihatdan YuIK umumiy tadbirlar fonida ishlatiladi. Qayta ishlangan

(tuzilgan) faktorlar. Elektrouyqu - I-Sh stadiyalari bilan og‘rigan bemorlardagi, sedativ ko‘rinishda gipotenziv harakat, bosimning kuchayishi, stenokardiya chaqiruvchi, sinustaxikardiyaning to‘xtashi va elektrosistemadagi effekti.Davolovchi elektroforez. Har qanday davo usuli markaziy asab tizimiga ta'sir qiladi, asab tizimi jarayonini normallashtiradi, tormozlanish jarayonini kuchaytiradi, yurakning vegetativ holatini tartibga soladi. Uch usulda o‘tkaziladi. Umumiy Vermilyu elektroforezi. Reflektor segmentar (elektrodlar Zaxarin Ged) sohasida yoki bo‘yin sohasida joylashadi.Transkardial. Elektroforezni qabul qilayotganda shuni esda tutish kerakki, sternokardiyaning yengil formasida og‘riqning to‘xtashi yoki stenokardiya hurujlarining kamayishi, elektrosiotolik aritmiyada elektroforez qabul qilganda esa masalan ijobiy natija bermadi, bu esa yuborilgan preparat dozasidagi kamchilik bilan bog‘liq. Elektronfiziologik usullar bevosita markaziy asab tizimi va gipotolam gipofizar sohasiga ta'sir etadi. YuIKda UVI transserebral ta'siri metodi va u metod yordamida stenokardiya hurujlari, bosh og‘rig‘i, uyquning yaxshilanishi, arterial bosimning pasayishi, jismoniy faoliyatning oshishi, ekstrasistoliyaning kamayishi,xilpilovchi aritmiya hurujining pasayishi,yuqori trombotsitlar agregatsiyasining pasayishi kuzatiladi. DMV yurakka yuborilgan energiyaning ta'siri ichki kardial mexanizmlar koronar qon aylanishini kompensatsiyalaydi, mikrorkalkulyasiyasini hisobga olib va ichki yurak asab tizimi, yurak funksional holatining maromida urishini yaxshilaydi.Magnitli terapiya (magnit maydon bilan davolash) magnit maydoni bilan ta'sir etish mikrotsirkulyasiyani yaxshilaydi, trombotsitlarning yuqori qo‘zg‘alishni pasaytiradi, oksidlanish jarayonlarini kuchaytiradi va to‘qimalar oksiginatsiyasini kuchaytiradi. Magnit maydonlarining ta'siri stenokardiya bilan og‘rigan bemorlarda stenokardiya hurujlarini kamaytiradi. Ishemiya miokardida kislorod qabul qilishni oshiradi. Magnit maydoni ta'sirida periferik muskul qon aylanishi yaxshilanadi, qon yopishqoqligi pasayadi, trombotsitlar agregatsiyasi kuchayadi.Balneoterapiya (mineral suv bilan davolash) YuIK davolash usullarida katta ahamiyatga ega. Davo vannalarining barchasi termik, gidrostatik va spetsifik yordam ko‘rsatadi. Davo vannalarining ahamiyati ayniqsa YuIKda juda katta, ular to‘qimada gipoksiyani yo‘qotib, periferik tomirlarda qarshilikni kamaytirib, tomirlarni kengaytiradi va ularda qon aylanishini yaxshilaydi. Suv bilan davolash muolajalari mexanik, gidrostatik va haroratli ta'sir ko‘rsatadi. Gidrodinamik asab tizimi reaksiyalarini qo‘zg‘atishi mumkin. Issiq haroratli muolajalalar tomirlarni kengaytiradi, arterial bosimni susaytiradi, salqin va sovuq muolajalar esa tomirlarni qisqartiradi, tonusni kuchaytiradi, arterial bosimni ko‘taradi. YuIKda suv bilan davolash muolajalariga basseynda cho‘milish, kontrast vannalar, suvosti hammomi va massaj (uqalash) kiradi. Suv muolajalari funksional buzilishning darajasiga qarab tayinlanadi. Zamonaviy davolash usullari yurak ishemik kasalliklarida nafaqat ajratilgan balki umumlashtirilgan, bunda qon aylanishi yaxshilanadi, shuning uchun komplpeks davolashda har xil usullar qo‘llaniladi.Ayniqsa sanator kurort sharoitida ko‘pincha balneoterapiya (suv muolajalari) qo‘llaniladi: DJT me'yoriy yurish va massaj. Bu

47

kompleksga elektroforezni qo‘shish xshi natija beradi. Muolajalarni tuzishda ularning ketma - ketligiga ahamiyat beriladi, ayniqsa kasallikning og‘ir darajasidagi bemorlarda katta ahamiyatga ega.

Fizik omillar va profilaktikaBirlamchi va ikkilamchi profilaktika umumiy tadbirlardan iborat bo‘lib, unga

dastlabki zo‘riqishni kamaytirish, ish kunini tartibli o‘tkazish davoiy dam olishni tashkil etish va b.q. kiradi.Fizik faktorlar harakati MATning funksional holati, asab tomir, gormonal va modda almashinuvi buzilishining oldini olishga yo‘naltirilgan. Shu maqsadda elektroson,elektroforez, bromli, yodobromli, azotli vannalar, giroterapiya, oksigenoterapiya bilan davolash qo‘llaniladi.YuIK bemorlari fiziologik davo metodlari reabilitatsiyasi, miokard infarkt bilan og‘rigan bemorlarni davolash usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:kasallikni davolanish fazasi kardiologik sanatoriyalarda amalga oshiriladi. butun umri davomida dispanser nazoratida bo‘ladi. Fiziodavolash va uni o‘tkazish metodikasi infarktning turli patofiziologik xususiyatlariga bog‘liq. Infarkt miokardning o‘tkir fazasida fiziologik davo usullari geporin magnitli elektroshok elektroforez, massaj chegaralangan miqdorda buyuriladi. Kasallikning tuzilish jarayonida (4,6 xafta) kompleks sanator davo kursiga adekvat, harakat tayanch rejimi iqlimiy LFK kiradi. Maxsus iqlim bilan davolashga dengiz bo‘yi va o‘rmon tekisliklaridagi sanatoriylar kiradi. Tog‘ oldi kurortlariga stenokardiya bilan kasallangan bemorlar yuborilmaydi, ularni mahalliy doimiy yashash joylaridan uzoq bo‘lmagan sanatoriyalarga yuborilishi maqsadga muvofiq, aritmiya, 2,3 qon aylanishi yetishmovchiligi, surunkali anevrizmli bemorlar,3 fazali stenokardiya bilan og‘rigan bemorlar mahalliy kardiologik sanatoriyalarga yuboriladi.Stenokardiyaning 4 fazasida bemorlarga sanator kurortlarda davolanish ta'qiqlanadi.Davolash usullarini tanlashda gipertenziyaning arterial formalari, qandli diabet va shunga yaqin kasalliklarni hisobga olish zarur. Davolashning boshlanishi va tuzalish arafasi, butun hayoti davomida o‘tishi. Kasallikning oldini olish, reabilitatsiya qilish masalalari, kasallik huruji. Koronar va yurak yetishmovchiligi, qon aylanishi rezerv darajasining keyingi safarbarligi, kasallik xavfining pasayishi, infarkt miokard qaytalanishining oldini olish. Suv bilan davolashning barcha usullari, elektr bilan davolash va ularni o‘tkazish usullari kasallik turlari va og‘irligiga bog‘liq.

Arteroskleroz – metobolik kasallik hisoblanadi, uning asosida oqsil va lipidlar metobolizi neyrogumoral regulyasiyasining buzilishi, tomir devorlarining trofik holati buzilishi yotadi. Odamda kasallik bilan bog‘liq ko‘plab faktorlar ko‘zga tashlanadi, ko‘p uchraydigani gipermikoproteinemiyaning aniqlangan turlari va arterial gipertenziya, ayniqsa u asab-emotsional zo‘riqish bilan to‘ldirilsa, jismoniy harakatning chegaralanganligi, nasldan-naslga o‘tganligidir. Aterosklerozni davolash uning kechish jarayoniga bog‘liq emas va lokalizatsiya (to‘plam)ning afzalligi, umumiy tadbirlar, ya'ni kun tartibida asabiy zo‘riqishni kamaytirish hisoblanadi. Ularga tavsiya sifatida ortiqcha, qo‘shimcha kasbiy zo‘riqishdan voz kechish, doimiy dam olish va b.q. aytish mumkin. Chekish va spirtli ichimliklar

48

ichish ta'qiqlanadi. Alohida ahamiyat beriladigan tomoni ratsional harakat rejimining tuzilishi, gimnastika bilan shug‘ullanish, shuningdek, davolanish va sportdir. Aterosklerozni davolashda asosiy e'tibor fizik(jismoniy) usullarga qaratiladi, birinchidan buzilgan modda almashinuvi va tomirlar trofikasi, ikkinchidan, organlarda qon aylanishining kuchayishiga sabab bo‘luvchi gemodinamik xafagarchiliklarni kamaytirish, ulardan chetlab o‘tish. Asab tizimiga ta'sir qilish maksadida va u orqali buzilgan moddalar almashinuviga va organizmda qon aylanish rezervini rivojlantirishga qaratiladi va quyidagi davo usullari tavsiya etiladi: uyqusizlik holati nevrotik sindromida, stenokardiya, yurak ritmining buzilishi (elektrosistoliya, sinusli taxikardiya, paroksizmal taxikardiya hurujida) modda almashinuvining lipid va uglevodli buzilishlarida. (81 raqamli usul) tok chastotasi 5dan 20 Gs gacha. Davo jarayoni sekin-asta 20dan 45 daqiqagacha ko‘paytirib boriladi, davo usuli kun ora yoki haftada 4-5 marta o‘tkaziladi. Davolash kursi 12-18ta. Qon aylanishi buzilishi bilan bog‘lik vertebrobazilyar tizimi gipotoniya yetishmovchiligi va taxikardiyada – galvanik vorotnik (A.ye. Sherbek usuli) , kun ora yoki ikki kun ketma-ket, keyingi kun dam olish bilan buyuriladi. Davolash kursi 12-20ta. Nevropotik simptomlar bilan og‘rigan, ta'sirchan bemorlarga yomg‘irli yoki sirkulyar dush tavsiya qilinadi, vanna harorati 36 S. Har kuni 8-12daqiqadan 10-12 vanna. Mineral vannalar (yodobromli, natriy xlorli) yog‘ bosishi bo‘lgan bemorlarga Sharro dushi 1,5- 2 atmosfera bosimida kun ora 8-10 marta. Modda almashinuvi jarayonlariga jigar orqali ta'sir qilish, ayniqsa metabolik jarayonlari buzilgan, jigari va o‘t suyuqligi chiqarish yo‘llari kasallangan, qandli diabet bilan og‘rigan va boshqa almashinuv kasalliklari bilan og‘riganlarga mineral suv 1 stakandan uch marta ovqatdan 30-40 daqiqa oldin, iliq sharoitda qabul qilinadi. Gipoksiyani kamaytirish uchun oksigenoterapiyani, kislorod ingalyasiyasi 20 -30 daqiqa davomida har kuni qo‘llaniladi. Aterosklerozni davolash uchun davolovchi jismoniy tarbiya usuli qo‘llaniladi. Surunkali koronar yetishmovchiliksiz, infartkdan so‘ngi kardioskleroz va miyada qon aylanishining buzilishi asoratisiz, buyrak yetishmovchiligisiz P b gipertonik kasallik kuzatiladi va uni fizik metod (usullar)bilan davolash ta'qiqlanadi. Ular medikamentoz terapiya bilan davolanadi. Davolash kompleksiga albatta,DJT sport bilan shug‘ullanish, parhyez kiritiladi. Yurakning refleksogen sohasi, bo‘yin sohasiga massaj qilish (aniqlangan kardialgiyalarda), arterial bosimda, bosh og‘rig‘ida, uyqusizlikdatavsiya etiladi.YuIKli bemorlar jarrohlikdan keyingi davolash usullari etapli ravishda reabilitatsiya qilinadi. Hozirgi kunda YuIK ni davolashda konservativ davolash usullari bilan bir qatorda jarrohlik yo‘li bilan davolash ham yo‘lga qo‘yilgan. YuIKni jarrohlik yo‘li bilan davolashga stenokardiyaning og‘ir shakli, medikamentoz davolashga refrakterli, yurak anevrizmiyasi kiradi. YuIK bilan og‘rigan bemorlarni jarrohlikdan so‘nggi davolashning bir qancha etaplari mavjud.

1-etap (jarrohlik klinikalarida) bemorning nostabilklinik holati davri. Jarrohlikdan so‘ng dastlabki kunlardanoq medikamentlar bilan davolash bilan birga nafas gimnastikasi va massaj buyuriladi.

1-etap (bemorlikdan so‘ng) bemorning holati stabillashadi, ya'ni me'yorida bo‘ladi. Bu davrda adaptatsion kompensator jarayonni yaxshilash maqsad qilib

49

qo‘yiladi, davo fizkulturalarining (mashq) turli shakllaridan foydalaniladi, unda qayta tashkil qilingan va tabiiy fizik faktorlarga asoslaniladi. Birinchi navbatda yurak balneoterapiyasi yaxshi ta'sir etuvchi mashqlar, massaj, elektroterapiya, me'yorlashtirilgan yurish mashqlari buyuriladi. DJT asosini quyidagilar tashkil etadi: yuqori nafas yo‘llari mashqlari, shuningdek og‘irlikni ko‘paytirib boruvchi mashqlar, shu bilan birga massaj ham buyuriladi, unda vibratsiyadan tashqari klassik usullardan foydalaniladi. Elektr bilan davolash usullaridan novokainli elektroforez, elektrosondan foydalaniladi. Bu davrda 4 kamerali yoki “quruq” uglenordon vannalardan balneoterapiya o‘tkaziladi.

2-Etap (poliklinika sharoitida) bu etapda koronar yurak yetishmovchiligini davolashga yo‘naltirilgan tadbirlar gemodinamikaning buzilishi, nevrotik buzilishlarning bo‘shashishi va xavf faktorlari, kasallikning progressivligi, bir martali kompleks davolash, sulfidli vannalar,davo fizkulturasi, massaj, elektroson buyuriladi.Bemorlarga sanator -kurort davolash mahalliy kardiologik sanatoriyalarga, bir yildan so‘ng esa klimatik va balneologik kurortlarda davolanish tavsiya etiladi, u yerda bemorlarga DJT elektroterapiyasi bilan kompleks davo usullari, aeroterapiya, gemoterapiya. UFO, daryoda, basseynlarda cho‘milish qo‘llaniladi . Shunday qilib,YuIK bemorlar jarrohlikdan so‘ng sog‘ligini tiklash YuIK bemorlari reabilitatsiyasi umumiy prinsiplari, shuningdek, davolanish uzoq etapli va o‘zida reabilitatsion profilaktik yo‘nalishli harakatlarni o‘z ichiga oladi.Gipertoniya kasalligi

Gipertoniya kasalligi organizmning surunkali patologik holati bo‘lib, uzoq ko‘rinishli sistolidiostolik gipertenziya rivojlanishida genetik kelib chiqishi ahamiyatga ega, markaziy asab va neyroendokrin tizim disfunksiyasi va membrana retseptor patologiyasi, tomirlar, yurak, jigar strukturasi o‘zgarishlariga olib keluvchi kasallikdir.GK da qon bosimining oshishi arterial gipertenziya simptomlarida barchaga ma'lum bo‘lgan sabablarga asoslanmaslik kerak. Chet ellarda qo‘llaniladigan atamalar ro‘yxati sindromal va verifikatsiya tashhisi simptomlariga yondoshishda “arterial gipertenziya”termini qabul qilingan, u arterial bosimning yuqorilik darajasi va faktini o‘zida aks ettiradi. Shuning uchun unda birlamchi (essensial) va ikkilamchi (simptomli) arterial gipertenziya farqlanadi. GK ning oqibatlari darajasi yuqori (insult, infarkt, yurak yetishmovchiligi, surunkali buyrak yetishmovchiligi) va o‘limga olib keladi. Bundan tashqari qon borsimining ko‘tarilishi (oshishi)atereosklerozning rivojlanishi, yurak ishemik kasalliklari bilan bog‘liq. Kasallik o‘sib borishi xavfining oshish faktori erkaklarda deb hisoblaniladi, ayollarda menopauza, chekish, xolesterinning 6,5 mmol/l oshib ketishi, nasldan naslga o‘tishi hisobga olinadi. Xavfning boshqa faktorlariga XS LVPning pasayishi, XSLNPning oshishi, diabetda mikroalbuminuriya, glyukozaga ta'sirning susayishi, semirish, bir joyda o‘tirib qolish, fibrinogen darajasining oshishi, plazminogen ekzogenli to‘qima aktivatorining pasayishi, 1 turdagi plazminogen ingibator aktivatorining oshishi, aminoprotein konsentratsiyasining oshishi, koagulyasiya UP faktorining yuqori ahamiyati, gomotsistein,01–dimer SRB, ekstrogen yetishmovchiligi, yurak qon-tomir tizimida surunkali immun jarayon yetishmovchiligi borligi, uning aniq qo‘zg‘atuvchilari borligi, sotsial-iqtisodiy

50

holatning pastligi, etnik qatlam, endemik geografik regionda yashash, kasallikning o‘ziga xos xususiyatlari (yashirin agressivlik, havotirli “A ko‘rinishdagi hulq atvor”).Qon bosimining oshishiga asosan qon aylanish balansining buzilishi va tomirlarning periferik qarshiligi sabab bo‘ladi. Qon aylanishining daqiqaviy oshishi ham yurakka ta'sir qiladi,u o‘z navbatida miokard qisqarishi va qon sirkulyasiyasi oshishiga olib keladi. Tomirlarning periferik qarshiligi arterial tonusining chidamliligi va tomirlar remodelyasiya qilishdarajasiga bog‘liq (mediointimal kompleks gipertrofiyasi natijasida tomirlarning torayishi va tomir devori qat'iyligi oshishi). GK da gemodinamikaning buzilishi yurak-qon tomir tizimi va buyrakdagi o‘zgarishlarga, pressor va depressor mexanizmlar fiziologiyasi maromi buzilishiga bog‘liq. GK arterial bosimning oshishi markaziy va simpatik asab tizimi qon aylanishidagi o‘zgarishlarga olib keladi, bu endokrin apparat faolligi, buyrak funksiyasi va mikrotsirkulyasiya bilan chambarchas bog‘liq. Hozirgi vaqtda arterial gipertenziyaning dastlabki faktorlari tuzilishi genetik kasalliklarga moyillikni aniqlash hisoblanadi, u ionlar transport tizimi tarqalishining buzilishida aks etadi (ko‘rinadi) va hujayra membranasi sitoplazmatik strukturasi hisoblanadi. Buning natijasi kalsiy almashinuvining siljish darajasi, gormonal hujayrali aloqasi, gipotalamogipofizar buyrak osti faolligi kuchayishi ko‘rinishi, renin-angiotenzin-aldosteron, insulyar tizim va b.q. Hujayralarning kalsiyga to‘yinishi silliq mushak tomirlari qisqarishini kuchaytiradi funksional komponentlar periferik qarshiligini oshiradi. Buning natijasida yuzaga keluvchi miokard gipertrofiyasi va yuqori qisqarish, devorining kengayishi va tomirlar torayishi arterial bosimning yuqori darajasini belgilaydi. Natijada arterial gipertanziya bosh miya markazi bilan baroretseptor aloqaning buzilishi natijasi, simpatik nervlar, rezistiv va sig‘imli tomir, yurak mexanizmining renin-giotenziv aktivligi natijasi, aldosteron sekretsiyasi ortiqchali va nihoyat,buyrak depressor mexanizmining sarflanishi (tugashi), (prostoglandin G‘2, kallikrinin, bradikinin), tomirlar 12 prostaglandin yoki prostotsiklin, kallikrein kininli va dopaminergik tizimi, endotelial muskullar tarangligining bo‘shashish faktori) va yurak (yurak old bo‘lmachasi faktori) bo‘lib hisoblanadi.Arterial gipertenziyaning patogenetik faktori deb to‘qimalardagi insulin rezistentlik (natriy reabsorbsiyasi kuchayishiga bog‘liq, simpatik asab tizimi faolligi oshishi, protoonkogen ekspressi va vazodilitator stimullar bo‘shashishi), tomir yo‘llari retseptorining qalinligi oshishi va miokard, uning adrenergik kortizon sekretsiyasi ortiqcha adrenergik ta'sirlarga sezgirligi va tireoid gormonlar, asab endrokrin tizimi asosiy biologik ritmi o‘zgarishlari va shu bilan birga yurak-qon tomir tizimi ritmi regulyasiyasi hisoblanadi.Gipertonik kasalliklar patogenezida endorteliy disfunksiyasi endotelin sintezi oshishiga tegishli va oksid-azot sintezi kamayishi asosiy o‘rin tutadi.Yurak va tomirlar rekonstruksiyasi, gipertenziyaning uzoq davom etishi qon aylanishining og‘ir sharoitlarda ishlash oqibatida buzilishi, bo‘shashishning buzilishiga olib keladi va miokard qisqarishi, serebral, koronar, asoratli periferik gemodinamika insult, infarkt, yurak va buyrak yetishmovchiligiga olib keladi. GK ning asosiy sindromi kardialgiya, sefalgiya, arterial gipertenziya. Yurak qon tomir tuzilishini qayta tiklashendotelial disfunksiya, (MAS) disfunksiyasi. Neyrogumoral dizregulyasiya, membrana retseptor patologiyasi,

51

buyrak disfunksiyasi hisoblanadi.GK ni davolashda asosiy maqsad AB ning pressor va depressor mexanizmlari regulyasiyasi orasidagi bir xillikni yoki me'yorni tiklashdir. Terapiyaning asosiy vazifalaridan biri miokard funksiyasi va strukturasini regulyasiya qilish, tonus modulyasiyasi, rezistiv va yo‘g‘on arteriyaning tuzilishi, buyrak va markaziy asab tizimi funksiya korreksiyasi hisoblanadi. Bu masalalar o‘z navbatida asosiy gormonal tizim disbalansini bartaraf qilishni ko‘zda tutadi (simpatoadrenal, renin angiotenzin aldosteron, kallikrein kinin, endotelinli va b.q.) mikrokalkulyasiyaning vazoaktiv joyi yaxshilanishi (buyrak, bosh miya)sinokarotid zona retseptor o‘zaro aloqa korreksiyasi. Aorta yoyi, bosh miya markazi va buyrak, shuningdek, tomir endoteliya membrana darajasi. Tomirlar yassi mushakli elementi. Arterial gipertenziyani davolashda asosiy preparatlar neytrotop vositalar bo‘lib. Bu vositalar tomirlarning tekis mushakli elementlari antogonist renin angiotenziv tizim, siydik haydovchi vositalar kiradi.GK larni fizioterapevtik davolash MAS (sedativ usul) tormozlanish jarayonini kuchaytirishga yo‘naltirilgan sefalgiya usullariga, arterial gipertenziya korreksiyasi (gipotenziv usul), simpatoadrenal tizim faolligi pasayishi, vegetokorreksiya usuli, renin –angiotenzin- aldosteron (RAAS) faollligining kamayishi va AB regulyasiya mexanizmi buyrak hajm korreksiyasiga(VAAS modulli usul) yo‘naltiriladi.

GK ni davolashning fizik davo usullariSedativ usul: elektrouyqu terapiya. Umumiy franklinizatsiya, bosh miya va

segmentar soha, sedativ preparatlar bilan davo elektroforezi, transkvilizator, antidepressantlar, bo‘yin sohasi va boshning mahalliy darsonvalizatsiyasi, yodobrom, xlor, azotli vannalar, sedativ preparatlar aerofitoterapiyasi, doimiy aeroterapiyaGipertenziv usullar: transserebral amplipulsoterapiya, iliq chuchuk, xlorid natriyli vannalar.Vegetokorigulik usullar: transkranial elektroanalgeziya, bosh miya galvanizatsiyasi va simpatik stvol, dorili elektroforez (adrenolitik. Changli oblekar, xolinomimetiklar), past chasastotali magnitoterapiya (bosh, bo‘yin simpatik tugunlari,yurak UVCh terapiya (sinokarotid sohalar, quyosh nurlari, bo‘yin simpatik yo‘llari), infraqizil lazeroterapiya, bio boshqarishli aeroionoterapiya.: galvanizatsiya, diadinamo terapiya, amplpulsterapiya, DMV terapiya, buyrak sohasiga past va yuqori chastotali magnitoterapiya.GK larni fizioterapiya bilan davolash mumkin bo‘lmagan holatlarga gipertoniyaning Sh stadiyasi(bosqichi) kiradi, gipertonik kriz, krizning klinik ko‘rinishlarsiz qon bosimining birdan ko‘tarilishi, qon aylanishining GA stadiyadan yuqori buzilishi, (elektroterapiya uchun) va 1 stadiyadan yuqorisi (balneoterapiya uchun), miyada qon aylanishining buzilishining (insult)dastlabki muddati, miokard infarkti (o‘tkir kechish davrida), yurak ritm faoliyatining buzilishi (mersatel aritmiya, taxisistologik formasi, paraksizmal taxikardiya)Sanator-kurortlarda davolash. GK bilan og‘rigan bemorlarni sanator- kurortlarga davolanishga yo‘llanma berishda nafaqat kasallik stadiyasi, balki kasallikning klinik xususiyatlari asoratlari borligi va yondosh kasalliklarga ham ahamiyat beriladi .GK ning sekin kechuvchi 1 va P stadiyalari bilan og‘rigan bemorlarda tomir krizi yetishmovchiligida va bosh miya tomirlarining ko‘ringan aterosklerozi, yurak, buyrak, yurak ritmi buzilishining og‘ir bo‘lmagan holatlari va o‘tishida, qon aylanishi yetishmovchiligining 1 stadiyasidan

52

yuqori bo‘lmagan bemorlar Primore kurortlar (jazirama issiq davrdan tashqari)ga yo‘llanma beriladi, shu bilan birga tog‘ oldi iqlimi. O‘rmon va pasttekisliklardagi kurortlarda davolanish tavsiya etiladi. Ularga balchiq bilan, radonli, gazlangan, yodlangan suvlar bilan davolovchi kurortlar kiradi.GK ning P bosqichidagi stabil arterial gipertenziyali bemorlar, gipertonik bo‘lmagan krizlar, miyadagi buzilishlar, toj arteriayalarida qon aylanishi, buyrak funksiyasi, yurak ritmining og‘ir o‘zgarishlarsiz buzilishi va o‘tkazuvchanligi. Qon aylanish yetishmovchiligining P dan yuqori bo‘lmagan stadiyalarida mahalliy sanatoriylarda davolanish tavsiya etiladi. GKning 1 stadiyasida (bosqichi) kurort terapiya, sanatoriyada yoki ambulatoriyada davolanish tavsiya qilinadi. GK krizi kechishida (krizdan tashqari) kasallikning barqaror kechishida bemorlarni kardiologiyaga ixtisoslangan mahalliy sanatoriylarga yo‘llash mumkin.Mahalliy sanatoriyalarda kasallikning NB stadiyasida kasallikning yaxshi (ijobiy, musbat) kechishi PA stadiyali qon aylanishidagi yetishmovchiliklar tezlashgan (mersatel) aritmiya, u bilan bir vaqtda kechuvchi IBS, FK 1,Sh kuchlanishli stenokardiyasi, gipertonik krizdan oldingi muddatlar, miya va toj arteriyalari faoliyati buzilganda davolaniladi. Gipersimpatikon belgilari bo‘lgan bemorlar suv bilan davolovchi, ya'ni radonli, yodobromli suvlar bilan davolovchi va o‘rmon iqlimli, primore kurortlari (issiq vaqtlarda janubiy kurortlar bundan mustasno) tavsiya etiladi.Ob-havoga ta'sirchan bemorlar, klimakterik davrdagi ayollarni kech kuz va erta bahor vaqtlarida pribaltika- primore kurortlariga, shuningdek, tez o‘zgaruvchan iqlimli regionlarda davolanish tavsiya etilmaydi.

Pnevmoniya (o‘pkaning zotiljam yoki yallig‘lanishi) o‘choqli( markazli,o‘choqli) va zardob yig‘ilgan (krupozniy) bo‘ladi.O‘choqli( markazli) pnevmoniya –bu o‘pka to‘qimasining katta bo‘lmagan joylarini va bu jarayonga alveolalar va bronxlar qo‘shilib yallig‘lanishidir.Zardob yig‘ilgan (krupozniy) pnevmoniya (o‘pkaning zotiljam yoki yallig‘lanishi) -bu o‘tkir infeksion (yuqumli) kasalllik bo‘lib,bunda yallig‘lanish jarayoni o‘pkaning bitta bo‘lagini egallaydi.O‘choqli va zardob yig‘ilgan zotiljamda alveolalarning ichida ekssudat(suyuqlik) paydo bo‘lib , qaysiki butunlay so‘rilib yoki yiringlashi mumkin.

Zotiljam kasalligida DJT qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalar.1.Bemorlarning yuqori xarorati2.Bemorlarning yaqqol intoksikatsiyasi(zaxarlanishi)3.Nafas olish yetishmasligi.4.Taxikardiya( yurakning tez urishi)

To‘shak tartibotida bo‘lgan bemorlarga ShJTni qo‘llanilishi.Bu davrda DJTning vazifalari:

Nafas olish mexanikasini(xarakatlarini) normallashtirishNafas olish yetishmasligini kamaytirish O‘pkadagi patologik o‘choqni qaytishini kuchaytirish

Tashqi nafas olish funksiyasining , yurak-qon tomir ,asab, oshqozon-ichak va boshqa sistemalar faoliyatining ko‘rsatgichlarini yaxshilash.Atelektaz va tromb xosil bo‘lishini oldini olishBemorlarning 3-5 kun kasalxonada bulishlarida

53

tananing haroratining tushishi , yurak urish tezligining kamayishi ,leykotsitozning tushishi bilan DJT buyuriladi.Shifobaxsh gimnastika darslari yakka tartibda o‘tkaziladi.Muolajani statik nafas olish mashqlarini bajarish bilan boshlanadi. ShJT metodisti yordamida bemor maksimal chuqur nafas olishga va lablarini trubochka (naycha) qilib uzoq nafas chiqarishga xarakat qiladilar.Shundan keyin metodist bemor qornining(diafragma joylashgan joyiga) yuqori kvadratiga qo‘lini qo‘yadi va chuqur nafas olish vaqtida qorinni maksimal oldinga chiqarishga iltimos qiladi, bu esa o‘pkaning ventilyasiyasini yaxshilashga ,nafas olishning chuqurligi ko‘payishiga va uning tezligini kamaytirishga , diafragmaning qo‘zg‘alishini ko‘paytirishga imkon beradi.O‘pkani ventilyasiyasini yaxshilash uchun metodist bemorni kasal tomonidan sog‘ tomoniga yotqizadi. Shundan keyin qo‘l va oyoqlarning mayda va o‘rta muskullari guruxiga jismoniy mashqlar qo‘llaniladi. Kasal tomonda yotgan dastlabki xolatda orqani massaj qilinadi.Bu esa o‘pkani asoratlarini oldini olishga olib keladi.

Bronxial astma (ziqnafas kasalligi). Bronxial astma kasalligi ekspirator nafas siqilishi (bo‘g‘ilish) tutishi (pristupi) bilan xarakterlanib (ta'riflanib), bronxlar va kichik bronxlarni ichining torayishi va ularda zkssudatning paydo bo‘lishidan kelib chikishidir.Shifobaxsh jismoniy tarbiyasini qo‘llashga karshi dalillar: nafas olish va yurak funksiyalarining yetishmasligi, tana xaroratining ko‘tarilishi (37°).ShJT ning vazifalari: bronx va bronxiollarni spazmini (qisilishini) kamaytirish va yo‘qotish, o‘pkaning ventillyasiya va drenaj funksiyalarini yaxshilash nafas olish muskullarini mustaxkamlash va ko‘krak qafasini ko‘zgaluvchanligini oshirish, o‘pka emfizemasining (kengayishining) o‘sishini oldini olish,to‘qimalar-da kon va limfa aylanishlarni yaxshilash, markaziy asab sistemasida tormozlanish va qo‘zgalish jarayonlarini vazminligini tiklash, usib boruvchi jismoniy xarakatlarga moslashish butun organizmni sog‘aytirish va mustaxkamlash.Darslar yakka tartibli, kichik guruxli va guruxli usullarda o‘tkaziladi.Shifobaxsh jismoniy tarbiyasi usuli bemorning yoshi, xolatining og‘irligi, nafas siqilishining tezligi, kardiorespirator sistemalarining funksional xolatiga karab yakka tartibda tuziladi.Qo‘llanadigan dastlabki xolatlar: krovatning bosh tarafini ko‘tarilgan xolatda orqada yotish, stulning suyanchigiga suyalib utirish, bu esa ko‘krak qafasini yaxshi ekskursiya bo‘lishiga yordam beradi va nafas chiqarishni yengillashtiradi.Nafas olish gimnastikasi (ko‘krak, diafragmal, tovushli), oddiy gimnastika mashklari va orqani massaj kilish ishlatiladi.Kichik guruxli vv guruxli darslar kuyidagi dastlabki xolatlarda o‘tkaziladi: o‘tirgan stulni ushlab turgan va turgan xolatlar.Darslar kuyidagi shakllarda o‘tkaziladi: davolash gimnastikasi muolajasi, ertalabki badantarbiya, bemorlarga beriladigan o‘ziga xos topshiriqlar, dozali sayr qilish.Davolash gimnastika muolajasi darslarida quyidagi maxsus mashqlar qo‘llaniladi: nafas olish mashqlari nafas chiqarishni uzaytirgan xolda, unli va undosh xarflarni aytib, diafragmal nafas olish, qo‘l muskullarini bo‘shashtirish uchun mashqlar, korin muskullarini mustaxkamlaydigan mashqlar.Nafas olishning ritmini, chukur nafas olish va nafas chikarish davomatining oshirishini tiklaydigan

54

maxsus nafas olish mashqlaridan tashkari darslarga oddiy, yengil bajariladigan gimnastika mashqlari, quyidagi ko‘rinishlarda oyok va qo‘llarning bukilishi, yozilishi, keltirish- qaytarish, aylantirish mashqlari, shuningdek tananing yozilishi,oldinga va yon tomonga engashish mashqlari kirgizilishi kerak.Asta-sekin kuchlantiruvchi (medbollar, gantellar) snaryadlar bilan (gimnastika yog‘ichi va koptoklar) va snaryadlarda (gimnastika narvoni va skameykalari) mashqlari qo‘shiladi.Ko‘krak qafasi qovurg‘alar orasi, bilak va orqa muskullarini massaj qilish tavsiya etiladi. Bemorniig kasalxonadan chiqqanidan so‘ng shifobaxsh gimnastika darslarini shifokor nazorati ostida poliklinika yoki shifokorlik jismoniy tarbiya dispanserida davom etiriladi.Shifobaxsh gimnastika bilan birga dozali eshkak eshish, chang‘ida va konkida yurish, yugurish, suzish, volleybol, basketbol, terrenkur za boshkalar qo‘llanishi kerak.O‘pka emfizemasi (kengayishi) kasalligi .

O‘pka emfizemasi -surunkali kasallik bo‘lib, o‘pka alveollarining kengayishi, alveollar devorlarining atrofiyasi va o‘pka to‘qimasining elastikligi (egiluvchanligi) pasayishi kuzatiladi.Bu kasallikda ko‘krak kafasi kengayadi, uning ekskursiyasi kamayadi, nafas chiqarish qiyinlashadi, nafas olish muskullarini xar doim zo‘r berib ishlashi, muskullarni tolikishini chaqiradi, yuzaki nafas olish o‘sib boradi va o‘pkaning xayotiy xajmi kamayadi, nafas olishning daqiqalik xajmi fakat nafas olish tezligi xisobiga taminlanadi.O‘pka emfizemasi bronxit, bronxial astma, pnevmoskleroz kasalliklaridai keyin paydo bo‘ladi.

O‘pka emfizemasida patologik jarayonning rivojlanishi 3 ta bosqichga bo‘linadi:

1.kompensatsiya (o‘rnini to‘ldirish) bosqichi;2.nafas olishning yetishmasligini paydo bo‘lishi boskichi; Z.yurak va nafas olish funksiyalarining yetishmasligi boskichi.

Birinchi boskichda - DJT ning vazifalari: 1) ko‘krak kafasining qo‘zgalishini oshirish;2) nafas olish muskullarini mustaxkamlash;3) diafragmal nafas olishga o‘rgatish;4) yurakning muskullarini mustaxkamlash;5) organizmni jismoniy xarakatlarga (nagruzkalarga) moslashtirish;6) organizmni umumiy chiniqtirish va sog‘aytirish.

Shifobaxsh jismoniy tarbiyaning quyidagi shakllari qo‘llaniladi: shifobaxsh gimnastikasi muolajasi, dozali eshkak eshish, suzish, changida yurish.Kasallikning ikkinchi boskichida o‘pka emfizemasining yaqkol ko‘rinishlari va nafas olishning yetishmasligi kuzatiladi.

Gripp hamda yuqori nafas yo‘llari shamollashiningoldini olishda fizik omillarning qo‘llanilishi.

Organizmning turli kasalliklarga qarshiligini oshirish, immuno-biologik mexanizmlarini kuchaytirish, simpatik nerv sistemasining tonusini ko‘tarish, gripp va yuqori nafas yo‘llari shamollashining oldini olish uchun quyidagilar tavsiya etiladi :

55

UBN tubus orqali, ikki biodozada, kun ora bir vaqtda xona havosi BUV bakteriotsid lampasi orqali nurlanadi. BUV lampasi bo‘lmasa, o‘rniga simob-kvarsli lampa PRK-3 gorelkali ishlatsa bo‘ladi. Refleksatorni poldan 1,5 metr balandlikda shipga qaratib, 30 minutga qo‘yiladi.

Gripp kasalligiga qarshi fizioprofilaktikada organizm immunitet ishlab chiqarishi uchun maxsus usullar bor.1.Smorodinsev usuli bo‘yicha polivalentlik grippaga qarshi zardob aerozol yoki

ingalyasiya yo‘li bilan yuboriladi (A va V tipdagi grippga qarshi tayyor qarama-qarshi tanachalar yuboriladi (passiv immunlash)) gripp boshlanayotganda jamoa bo‘lib ishlanadigan korxonalarda orasi bir haftalik tanaffus bilan 3 marta 2 mldan zardob ingalyasiya qilinadi.

2.Gripp vaksinasi aerozolni ingalyasiya qilish (faol immunlash). Ampuladagi 3 dozali quruq vaksinani 1,5 ml distillangan suvda eritiladi. Rezina balonini 2 marta qatiq qisib, burunga vaksina yuboriladi, iloji boricha nafas olayotganda yuborish lozim. Quruq vaksinani burunga puflash mumkin.

3.1% ekmolin eritmasini ingalyasiya qilish : har bir burun teshigiga 0,5 mldan har 2-4 kunda gripp ko‘paygan paytda yuboriladi.

4.Asosiy sxema bo‘yicha UBN navbatma-navbat takrorlanadi.5.118-qo‘llanma bo‘yicha nafas olish yo‘llari va yuzni aeroionizatsiya qilish kun ora

20 daqiqadan o‘tkaziladi.6.Kun ora salqin suvda yuvinish mumkin.7.Odam yo‘g‘ida yashash, ishlash xonalarini, maktab, bog‘cha-yasli, tibbiy

shifoxonalarning havosini UBN bilan nurlantirish.

Nafas olish organlari kasalliklarining oldini olishdafizioprofilaktika uslublari

Zotiljam va o‘tkir bronxitning oldini olish uchun organizmni chiniqtirish va tashqi muhitga chidamliligini oshirish kerak. Shu maqsadda quyidagilar tavsiya etiladi :1.Dush qabul qilish (yomg‘irsimon, sirkulyar dush 35-25 gradus 3-5 daqiqa, kun

ora).2.Yuqori nafas yo‘llari va yuzni kun ora bir xil vaqtda 20 daqiqa aeroionizatsiya

qilish.3.Kun ora ertalab 30-20 gradus haroratli suv bilan sochiqni xo‘llab, artinish. Kun

ora sxema bo‘yicha ertalab quyosh vannasini qabul qilish.4.Havo vannalari, gimnastika, sport bilan shug‘ullanish, daryo va ko‘llarda suzish.

Yurak-qon tomir sistemasi kasalliklarining oldini olishda fizioprofilaktika usullarining qo‘llanilishi

Yurak-qon tomir sistemasi kompensator mexanizmini mustaxkamlash, markaziy nerv sistemasi faoliyatini yaxshilash, qon tomirlar tonusi o‘zgaruvchanligiga organizmning mustaxkamliligini oshirish (qon bosimi past yoki baland bo‘lishi, koronar yetishmovchilik va boshqalar) maqsadida quyidagi muolajalar tavsiya etiladi :1.Yomg‘irsimon dush qabul qilish 35 – 25 gradus S, 5 daqiqa, kun ora.

56

2.35 – 20 gradus S suv bilan xo‘llangan sochiqda oldin qisman, keyinchalik umumiy artinish,3-5 daqiqa, kun ora.

3.Daryo, dengiz va ko‘llarda havo harorati 20 gradus S dan pastbo‘lmagan vaqtda kuniga 1-2 marta 5 – 15 daqiqa cho‘milish.

4.Kun ora 20 daqiqadan yuz va yuqori nafas yo‘llariga aeroionizatsiya olish.5.Vermel bo‘yicha umumiy elektroforez brom bilan qabul qilish, kuraklar oralig‘iga

kun ora 20 daqiqadan aktiv elektrod qo‘yish.6.Havo vannalari, gimnastika

Nafas yo‘llari kasalliklarida ingalyasiya muolajasini qo‘llanilish tartibi.Igalayasionterapiya maxsus apparatlar - ingalyatorlar yordamida

o‘tkaziladi.Ular dori moddalarini kerakli o‘lchamda disperslab (maydalab) havoga gaz ko‘rinishida purkab, bemorga nafas bilan birga olish uchun uzatib beradi. Purkash asosan mexanik yo‘l bilan pulverizator tipidagi forsunkalar yordamida amalga oshiriladi. Eng mustahkam va yuqori disperslangan aerozollarni ultratovush purkagichi orqali olish mumkin. Aerozol zarrachalari elektr zaryadlangan bo‘lishi mumkin. Elektr bilan zaryadlangan aerozollar (elektroaerozollar) yuqori mustahkamligi va faol farmokodinamik ta'siri bilan ajralib turadi. Bu ayniqsa manfiy zaryadli aeroionlar uchun xosdir.Tibbiy sanoat ingalyasion aerozolterapiya uchun turli xil apparatlarni ishlab chiqarmoqda. Individual qo‘llash uchun portativ IP-2 apparatining elektr isituvchi moslamasti bo‘lib, uy sharoitida ham foydalanish mumkin. Bu apparat bilan dori moddalari nafas yo‘llariga purkaladi. Yuqori nafas yo‘llarining, traxeyaning, yirik va o‘rtacha bronxlarning kasalliklarida bu apparatlar keng qo‘llaniladi. Shuningdek, portativ ingalyatorlar qatoriga AI-1 (aerozolli ingalyatorlar), PAI-1, PAI-2, Aerozol P-1 apparatlari kiradi.Individual qo‘llash uchun IKP-M tipidagi, xaltaga solib yuriladigan ingalyatorlar hamda suyuq dori moddalarini purkash uchun Kameton, dori kukunlarini mexanik, purkash uchun Spixoler tipidagi ingalyatorlar qo‘llaniladi.Statsionar apparatlardan biri - universal Aerozol U-1 aerozol – ingalyatorii bo‘lib, uni fizioterapiya bo‘limining ingalyasiya xonasida erkin yurgizib qo‘llash mumkin. Bu apparat yordamida birdaniga 3ta odamga muolaja o‘tkaziladi.Aerozol zarrachalarining o‘lchami 5-7 mk.Aerozol – K1 statsionar apparat bo‘lib, bunda birdaniga 6ta bemorga igalyasiya muolajasi o‘tkaziladi. Uni fizioterapiya bo‘limining ingalyatorlarida qo‘llash mumkin. Statsionar apparatlar va moslamalarda dori molddasini purkash havo yoki kislorod oqimida bajariladi, purkalayotgan zarrachalar diametri taxminan 1-8 mkm. UI-2 apparati ham statsionar apparatlar qatoriga kirib, birdaniga ikkita bemorni davolash uchun mo‘ljallangan.

Ingalyasiya o‘tkazish tartibi.Davo muassasalarida individual va guruh bo‘lib ingalyasiya o‘tkazish uchun maxsus xona – ingalyatorlar ajratilgan bo‘lishi, ingalyatorlarning individual niqoblari va uchliklari sterillangan bo‘lishi kerak. Hamshira ingalyatoriya xonasining tozaligini nazorat qilib, vaqti – vaqti bilan shamollatib, dezinfeksiya qilib turishi lozim. Ingalyasiya uchun bug‘li, iliq namli, namli, moyli, kukunli aerozollar qo‘llaniladi. Ularning davo ta'siri qo‘llaniladigan dori moddalarining farmokologik tarkibiga bog‘liq. Ingalyasiya uchun qo‘llaniladigan dori moddalari sifatida balg‘am ajratuvchi, desensibilizatsiyalovchi,

57

bronxlarning o‘tkazuvchanligini tiklovchi, tomirlarni kengaytirib, qonga shimiluvchi preparatlarni ishlatish mumkin. Ingalyasiya usuli bilan organizmga har xil o‘simlik moylari (shaftoli, bodom, oblepixa), mineral suvlarni kiritish mumkin. Ingalyasiya uchun ko‘pincha quyidagi dori aralashmalari qo‘llaniladi.

Balg‘am yaxshi ajralishi uchun aralashma (bitta ingalyasiya uchun 25-100 ml aralashma sarflanadi) natriy gidrokarbonat 2g, distillangan suv 100ml.

Kaliy yod 0,25g, natriy yod 0,25g, natriy gidrokarbonat 1g, distillangan suv 100ml. Mineral suv(borjom, yessentuki va boshqalar).

Moyli aralashma. (bitta ingalyasiya uchun 0,5- 1,0 ml aralashma sarflanadi ) - mentol 0,5 g, shaftoli moyi 20 ml; - mentol 0,5 g, evkalipt moyi 20 ml;- oblepixa moyi, na'matak va boshqa moylar.Bronxolitik ta'sir ko‘rsatuvchi aralashma (bitta ingalyasiya uchun)0,5% — 2 ml euspiran (izadrin) eritmasi, 4 ml distillangan suv;1% — 2ml navokain eritmasi, 3% — 1 ml efedrin eritmasi;5% — 1 mg askorbin kislota eritmasi, 5 ml distillangan suv;2% — 2 ml eufillin eritmasi, 4 ml distillangan suv.Antibiotiklar:1 000 000 TB penitsillin, 0,5 % — 100 ml novokain eritmasi (1 ta ingalyasiya

uchun 25 ml); 0,5 g oletetrin, 2 g askorbin kislotasi, 100 ml distillangan suv (1 ta ingalyasiya

uchun 25 - 50 ml).Bundan tashqari, ingalyasiya uchun shifokor ko‘rsatmasi bo‘yicha shifobaxsh

o‘tlarning damlamalari, piyoz va sarimsoqpiyoz sharbati, turli ferment moddalar va boshqa dori moddalari ham keng qo‘llaniladi

Aeroionoterapiya – bu o‘zida musbat yoki manfiy elektr zaryadlarini tutuvchi atmosfera xavosining zarrachalarini (aeroionlar) davo maqsadida qo‘llash usulidir. Gidroaeroionoterapiya - bu uzida musbat yoki manfiy elektr zaryadlarini tutuvchi kambinirlangan xavo molekulalari xamda suv molekulalarini (gidroaeroionlar) davo maksadida kullash usulidir.Xavoning ionizatsiyalashuvi quyosh radiatsiyasi kosmik nurlar, elektr zaryadlar, yerdagi radioaktiv vositalar, xavo massalarining faol xarakatlari natijasida, xamda daryo, dengiz va okeanlarning qirg‘oqlaridagi suv buglanishlari ta'siri ostida yuzaga keladi.

Aeroionlarning ikkita belgisi alohida ahamiyatli1) Aeroionning zaryadi- musbat- manfiy2) Aeroionning xarakatchanligi- yengil, xarakatchanligi 1-2 sm/sek- ogir, xarakachchanligi 0,0003 – 0,001 sm/sek.1 sm3 atmosfera xavosida o‘rtacha miqdorda 600 – 800 ionlar bo‘ladi.

Xavoning ionizatsiyalashganligi darajasi unipolyarlik koeffitsentida baxolanadi. Unipolyarlik koeffitsenti odatda, tabiat yonbag‘rlarida yukorirokdir. Davolash maksadida kup xollarda manfiy zaryadlangan xamda unipolyarlik koeffitsenti 0,1-

58

0,2 ga teng bulgan aeroionlardan foydalaniladi. Xozirgi kunda zamonaviylashgan fizioterapevtik apparatlari yordamida atmosfera xavosidagiga nisbatan yukorirok konsentratsiyadagi ionlarni qabul qilish imkoniyati mavjuddir.fiziologik ta'siri.Aeroionlarning teri retseptorlari xamda nafas yo‘llariga ta'sirining asosida neyro – reflektor mexanizm yotadi. Aeroionning organizmga organizmga ta'sirida yetakchi o‘rinni uning elektr zaryadi belgisi egallaydi. Zaryad to‘qimalarga nafas olish vaqtida nafas olish a'zolari – bronx - o‘pka apparati yordamida qabul qilinadi. Teriga esa tananing ochiq turgan soxalari bo‘ylab ta'sir ko‘rsatadi.

Ilova- 1.. «Aylana stol» o‘yinni o‘tkazish metodi:Ish uchun zarur:

1. Savollar va vaziyatli masalalar to‘plami alohida qog‘ozlarda.2. Guruhdagi talabalar soni bo‘yicha jerebevka uchun raqamlar3. Toza qog‘ozlar, ruchkalar.

Ish yo‘li:1. Hamma talabalar kur'a bo‘yicha 3 guruhga bo‘linadi.1. Har bitta guruh alohida stolga o‘tiradi va toza qog‘oz bilan ruchkani

tayyorlaydi.1. Qog‘ozda sana, guruhning raqami, fakultet, talabalarning F.I. ko‘rsatiladi

(o‘yinning nomi).1. Har bitta guruhning ishtirokchisi konvertdan savol oladi. 1. Talabalar o‘z vazifasini qog‘ozga yozadi.1. Bu qog‘oz aylana bo‘yicha beriladi.1. Har bitta talaba o‘zini javobini yozib qog‘ozni boshqasiga beradi. 1. Har bitta talabaning javobiga 3 daqiqa beriladi. 1. Vaqt tugagach qog‘oz o‘qituvchiga topshiriladi. 1. Hamma ishtirokchilar natijalarni muhokama qilib eng to‘g‘risini tanlab,

unga maksimall ball qo‘yishadi. 1. Muhokamaga 15 daqiqa beriladi.1. Talabalar javoblari uchun ballni mashg‘ulotni nazariy qismining

reytingiga asoslanib olishadi. 1. Talabaning olgan balli mashg‘ulot uchun bahoda hisobga olinadi. 1. Talabalarning ishi o‘qituvchida qoladi. 1. Javoblarning analizi o‘tkaziladi.

Nazorat savollari:1.DJT terapevtik ta'siri asosida nima yotadi ?2.Mushaklar ichidagi yurak” deganda nimani tushinasiz3.Reabilitatsiya maqsadi.4.Reabilitatsiyani turlari yoki yo‘nalishlari nechta 5.YuQT kasalliklarida nafas mashqlari kanday turlarga bulinadi?6.Jismoniy mashqlarni YuQT ta'siri asosida moslashish mexanizmlari

rivojlanishida, qanday yutuqlar bo‘ladi ?1. DJT terapevtik ta'siri asosida nima yotadi ?

59

DJT terpevtik ta'siri asosida dozalangan shug‘ulanish yotadi, aniq meyorlangan mashqlar a'zolar va tizimlargaMNS boshqaruv va koordinatsiyalovchi ta'sirini kuchaytiradi, ya'ni reflekslarni mustaxkamlanishi va rivojiga olibkeladi, tizimlarni tashqi ta'sirootlarga moslashishi o‘zagaradi.

2. “Mushaklar ichidagi yurak” deganda nimani tushinasiz?Tananing ayrim mushak tolalarini doimiy qisqarishidan xosil bo‘lgan

tebranishlar qon tomir devorlariga uzatiladi, pereferik qon aylanish aktivlashadi. Jismoniy yuklamalarga chidamlik ortishida qon aylanishni fiziologik ximoya mexanizmlari shakilanadi :-antioksidant tizim quvati ortishi,lipid almashinuvi ahamyatli.-yurak qon-tomir tizimini zaralovchi omilarga qarshiligi ortadi.-miokardni kislorodga bo‘lgan extiyojini kamaytiradi.3.Reabilitatsiya maqsadi.- bemor va nogironlarni maishiy va mehnat faoliyatiga, jamiyatga erta va effektivli

qaytarish; insonning shaxsiy xususiyatlarini tiklash.-Reabilitologiya lotincha so‘z bo‘lib, quyidagi ma'noni beradi : “habitis” –

qobiliyat, “rehabitis” – qobiliyatni tiklash.-Bemor adekvat psixologik reaksiyasini shakilantirish.-Bemor o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish darajasida faolika erishish,bir etajyuqoriga

ko‘tarilish va 2-3km masofani uch urinishda bemorga yomon ta'sirisiz bosib o‘tish.4.Reabilitatsiyani turlari yoki yo‘nalishlari nechta

- Tibbiy- Jismoniy- Ruhiy- Kasbiy

-Ijtimoiy-iqtisodiy .5.MI sanator etapida vazifalari sanang? -bemor ish qobiliyatini tiklash-bemor psixologik readaptatsiya-bemor mustaqil yashashga tayorlash6.Jismoniy mashqlarni YuQT ta'siri asosida moslashish mexanizmlari

rivojlanishida, qanday yutuqlar bo‘ladi ?1.Shug‘ullangan organizm mushak ishlarini uzoq vaqt davomida va intensiv

qiladi.2.Shug‘illangan organizm tinch vaqtda va o‘rta jismoniy yuklamalarda

ekonomik ishlaydi.3.Shug‘illangan organizmni tashqi zararli ta'sirotlarga rezistentligi ortadi

Nazariy qismni baholash mezoni.Maksimal

ball 25-24

23-21 ball 20-19 ball 18-16 ball 15-13 ball

A'lo yaxshi urta konikarsiz yomon

60

100%-86%

85%-73%

70-56% 53%-46%

43% va undan kam

4.Analitik qism 4.1.Klaster, organayzeri

Ilova-2Grafikli organayzerlar(tashkil etuvchi)-fikriy jarayonlarni ko‘rgazmali

taqdim etish vositasi.(klaster-tutam,bog‘lam).axborot xaritasini tuzish yo‘li barchatuzilmaning markazlashtirish aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g‘oyalarni yig‘ish.

Klasterni tuzish qoidasi.1.Aqlingizga nima kelsa, barchasini yozing.2. G‘oyalari sifatini muhokama qilmang faqat ularni yozing.3. Xatni to‘xtatadigan imlo xatolariga va boshqa omillarga e'tibor bermang.4. Ajratilgan vaqt tugaguncha yozishni to‘xtatmang. Agarda aqlingizda g‘oyalar kelishi birdan to‘xtasa, u holda qachonki yangi g‘oyalar kelmaguncha qog‘ozga rasm chizib turing.

Pedagog tushintiradi.1.Klaster tuzish qoidasi bilan tanishtiradi2.Yozuv taxtasi yoki katta kog‘oz varag‘ini o‘rtasiga mavzu nomi yoki savol yozadi

Talaba bajaradi.1.Birikma bo‘yicha asosiy so‘z bilan uning yonida mavzu bilan bog‘liq so‘z

va takliflar kichik doirachalar yo‘ldoshlarni yozib qo‘shadilar.2.Ularni asosiy so‘z bilan chiziqlar yordamida birlashtiradilar.3.Bu yo‘ldoshlarda kichik yo‘ldoshlar bo‘lishi mumkin.4.Yozuvni ajiratilgan vaqt davomida yoki g‘oylar tugaguncha davom

etrishlari mumkin. Klaster tuzishga savollar to‘plami. 1.Yurak qon tomir kasalliklarida reobilitologik chora tadibir tuzing.

2.Nafas sistemasi kasalliklari reobilitologik chora tadbirlar tuzing.

61

Кластер” органайзер чизмаси.

62

Бранхиал астма касаллигида реабилитологик чора

тадбир

Тиббий реабилитация(даволаш босқич)

медикаметоз даволаш чора тадибирларни эрта бошлашлик

ташқи нафас фунқциясини яхшилаш

Патогенетик физио омиллар

ДМВ буйрак усти безига ,УТТ кукрак сохасига,

электрофорез, магнитотерапияаэрозолтерапия

Физио омиллар (ингаляция,массаж,

УФО)

Иккиламчи асоратлар келтириб чиқармаслик касбий иш фаолиятига

қайтариш

ДЖТ воситалари, нафас машқлари, ДГ

Шифохона масканларида жисмоний реабилитация

(ушлаб туриш даври)

Иқлимли даво, ўрмон, денгиз

иқлими

Физио омиллар, ГАИ,балчиқ билан даволаш контраст

душлар

ДГ, сайр, гелиотерапия,аэротерапия

нафас машқлари

Тиббий жисмоний реабилитация

Поликлиника-амбулатор шароитида(тиклаш

босқичи)ДЖТ восита ва шакллари

Жисмоний машқлар, нафас машқлари, ДГ,

ЭГГ

Xar bir gurux boshqa guruxlarni baxolaydi. Xar bir talab bo‘yicha tulik bajarilsa -15 ball

Gurux№

Tushunarli va aniq javob (5)

Ko‘rgazmalilik(5)

Reglamentgamal qilish(2,5)

Gurux faolligi

(2,5)

Jami ball-15

1.2.

Analitik qisim baxolash mezoni:(organayzer):Maksimal ball 15-14 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6 ball

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

Ilova-3

4.2Vaziyatli masallarVaziyatli masala№1

Bemor A. 44 yosh tashxisi: Bronxial astma. Bosqich-III. Remissiya davri. Shikoyati: yo‘tal, vaqti bilan bo‘g‘ilish xurujlariga , tez charchab qolishga.Tana harorati 36,6 oS. Puls 90/min, ritmik. AQB 120/90 mm.sim. ust. Nur muolajasi bering.

J: Solyuks lampasi.Vaziyatli masala№2Bemor D. 60 yosh. Diagnozi “O‘tkir miokard infarkti”. Shikoyatlari: to‘sh

ortida kuchli og‘riq, havo yetishmaslikka, muzdek ter bosishiga. Savol: 1. ShJT buyuriladimi, buyurilsa qachon va qaysi vositalar?Javob. ShJT buyurilmaydi.

Vaziyatli masala№3Bemor terapiya bo‘limida gipertongiya kasalligi bilan davolanmoqda. U qon

bosimining ko‘tarilishiga (150/80 mm simob ustuni), yuragining tez urishiga, bosh og‘rig‘iga, holsizlanishga shikoyat qilmoqda.

Savol: Bemorga qaysi maxsus mashqlar tavsiya etiladi? Bemorga qanday jismoniy mashqlarni berish mumkin emas.?

Javob: bemorga maxsus mashq sifatida periferik qon tomirlarni kengaytirish maqsadida qo‘l oyoqlarning distal qismlari uchun mashqlar tavsiya etiladi. Bemorlarga og‘ir yuklamali, statik (mushaklarni kuchlantiruvchi), keskin bajariladigan va anaerob mashqlar (nafasni ushlab turish) tavsiya etilmaydi.

Vaziyatli masala№4Bemor o‘ng tomonlama o‘tkir bronxopnevmoniya tashxisi bilan shifoxonaga

5 kun avval tushgan. Hozirgi kunda xolati qoniqarli, tana harorati – 37,3oS, EChT – 20 mm/soat, leykotsitoz – 9000.

63

Savol: Qaysi maxsus jismoniy mashqlar qo‘llaniladi? Qo‘llanilayotgan jismoniy mashqlarning masaradorligini qaysi funksional sinamalar bilan baholash mumkin?

Javob : bemorga DJT yarim tushak tartibotida o‘tkazilib, maxsus mashqlar sifatida nafas funksiyasini, o‘pka ventilyasiyasini yaxshilovchi nafas mashqlari qo‘llaniladi (statik, maxsus nafas mashqlari). Qo‘llanilayotgan jismoniy mashqlarning samaradorligini baholash uchun spirometriya ( spirografiya), Shtange, Genchi funksional sinamalari qo‘llaniladi.

Ilova-34.3 Testlar

1.Qonni kislorod bilan to‘yintiradigan usul qaysi? A.* franklinizatsiya B. darsanvalizatsiya C. magnitoterapiya D. lazeroterapiya2. Xafaqon kasalligida qanday uslubni qo‘llash mumkin emas A. * SVCh B. UVCh C. magniy bilan davolash D. lazer nurlari bilan davolash3. Aerozol bilan davolash qo‘llanilmaydi A. * o‘pka emfizemasi B. bronxit C. zotiljam D. o‘tkir virusli respirator infeksiya4. Zotiljam xastaligida qaysi uslub samarali xisoblanadi A. * induktotermiya B. franklinizatsiya C. Darsanval usuli D. magnit bilan davolash5. Bronxial astmada maxsus fiziodavolash A. *Buyrak usti bezlariga DMV B. o‘pka soxasini lazer balan davolash C. peloidoterapiya D. yoka soxali galvanizatsiyasi6.Yurak ishemik kasalligida DJTning vazifasini ko‘rsatingA. *jismoniy ish kobiliyatini ushlash va oshirishB. transaminaza mikdorini pasaytirishC. veloergometriyaD. arterial bosimni pasaytirish7.Stenokardiyada shifobaxsh gimnastika tavsiya etishga qarshi ko‘rsatmani

ko‘rsatingA. *nostabil va o‘sib boruvchi stenokardiyaB. taxikardiya

64

C. gipertonik kasalligiD. zuriqish stenokardiyasi8.Yurak ishemik kasaligi bilan bemorlarni tiklash uchun qo‘llaniladigan DJTning

vosita va shaklini ayting.A. Jismoniy mashqV.*shifobaxsh massajS.terrenkurD.yakin turizm9.Gipertoniya kasalligida ko‘llaniladigan maxsus mashqlarga taalluqli turini

ko‘rsatingA. *mayda mushak guruxlari uchun izotonik mashqlarB. mayda mushak guruxlariga izometrik mashqlarC. passiv mashqlarD. nafas mashqlari10. Nafas organlari kasalligida shifobaxsh gimnastikani tavsiya etishga maxalliy

qarshi ko‘rsatmani aytingA*.upkadan qon ketishB.yiringli balgamC.bronxial astmaD.yutal astmoid komponenti bilan.

Ilova-34.4 Fizik faktorlar bo‘yicha retseptlar to‘plami

1.Darsonval . Bo‘yin yoka soxasi dorsanvalizatsiyasi PP 4-6 t3-5 min N10-15 xar kuni

2.ElektroforezSHerbak bo‘yicha yoqa sohasiga NaBr elektroforez. Tok

kuchi 10-15 mA. Eksp. 20-25 daqiqa kun ora . Kursga 10 muolaja3.UVChGaymor bo‘shlig‘ sohasiga kondensator plastinkali elektrod,

3-4 sm. oraligida joylashgan, oligotermik dozasida 40Vt, davomiyligi 5-7 minut, xar kuni 6-8 muolaja.

4.AerozolterapiyaToshkent mineral suvli iliq nam ingalyasiya. Suv harorati 38-42o S . Bir

ingalyasiya uchun 50 – 100 ml. mineral suv. Davomiyligi 5 – 10 min xar kuni. Kursda 12 muolaja.

5.Infraqizil nurlariSollyuks chirog‘i bilan ko‘krak qafasiga infrakizil nurlash. Apparatgacha

masofa 50-100 sm. Intensivligi – yokimli issiklik sezilguncha. Davomiyligi 20-30 min. Xar kuni. Kursda 10-15 muolaja.Ko‘z ilg‘aydigan nurlanish.

6.Lazeroterapiya.Surunkali tonzillitni lazeroterapiyasi. PM 0,5-3,0 mVt Davomiyligi 1-10

min. Xar kuni Kursda 6-10 muolaja.

Vaziyatli masala testlar baholash mezoni

65

Maksimal ball 15

13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

15-14-a'lo 14-12-yaxshi 11-7-urta 6-4-konikarsiz 3 va undan kam-yomon

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

5.Amaliy qismIlova-4

5.1. Amaliy ko‘nikmani bajarilishi(qadamma-qadam). Turli xil kasalliklarda aloxida reabilitatsiya dasturini tuzish.

Maqsad:Talabalarga klinik amaliyotda fizik usullar bilan davolashni kompleks qo‘llashga o‘rgatish. Ko‘rsatma:YuIK.kassaligida patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarni tanlashfizik muolajalarni qo‘llash usullarini va mustaqil o‘tkazishni o‘rgatish.Kerakli jihozlar:fiziomuolaja o‘tkazish xonasifizio apparatlar.

Bajariladigan bosqichlar qadamlar:

№

Bajariladigan bosqichlar Bosqichni bajara olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni bajardi (20 -

bal)

1.bemorlarning xolatini klinik baxolash (shikoyatlari, klinik-labarator tekshiruv ma'lumotlari)

0 3

Fizioterapiya tayinlash tartibi

2. aynan shu bemorda fizioterapiyaga qarshi ko‘rsatmalarni aniklash 0 3

3. sindrom-patogenetik usuli bo‘yicha fizik faktorlar tayinlash 0 3

4. aynan shu bemorga fizik faktor qoidalariga binoan fizioterapiya muolajalarini tanlash 0 3

5. kompleks tavsiyada fizioterapevtik muolaja o‘tkazish ketma-ketligini aniklash 0 3

6. muolaja varakasini rasmiylashtirish (fiziomuolajalarga retsept yozish) 0 5

7. jami 0 20

Turli kasalliklarda davolovchi gimnastik muolajasi vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolash

Maqsad: Talabalarga klinik amalyotida bemorlarga berilayotgan jismoniy yuklamaga organizmni javob reaksiyasini tekshirishni o‘rgatishKo‘rsatma:Gipertoniya kasaligida davolovchi gimnastika mashiqlari vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolashni o‘rgatish.Kerakli jihozlar: DJTi xonasi (snaryadlar).

66

Bajariladigan bosqichlar qadamlar

№ Bajariladigan bosqichlar.Bosqichni bajara

olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni

bajardi.(20-bal)

1. DG boshlanguncha bo‘lgan shikoyatlarni so‘rash

0 2

2.

Bemorda yuklamagacha artarial bosim(AB)ni o‘lchash yurak urish soni(YuUS),nafas olish soni(NOS) ni sanash

0 2

3.

DG ni kirish qismi oxirida YuUS ni 10 sek.da sanash,xolsizlik belgilarni tashki ko‘rinishlari va shikoyatlarida aniklash

0 2

4.

YuUS ni 10sek.,DG ni asosiy qismi davomida sanash vaktida tashqi xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniklash

0 2

5.

DG ni tugallanish bosqichini oxirida YuUS ni 10sek. davomida sanash, tashqi xolsizlikbelgilari va shikoyatlarida aniklash

0 3

6.

Bemorda DG ni tugaganidan 5 min dan keyin AB ni o‘lchash,YuUS va NOS nisanash, tashki xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniklash

0 3

7 Shifokor tekshiruv kartasiga xamma ma'lumotlarni yozish

0 2

8 Fiziologik yuklama egirliklar chizmasini chizish

0 2

9 Xulosani rasmiylashtirish 0 210. Jami: 20

Amaliy ko‘nikmalarni baxolash mezoni:

100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% va undan kam

40-34,4-a'lo 34-28,4-yaxshi 28-22-urta 21,6-14,8-

konikarsiz14,4 va undan kam-yomon

6.Malakako‘nikmavabiliminitekshirishusullari-Bahsdaaktivishtroketish- Yozmajavobnatijalari

67

- Organayzervatestmasalalariniyechish-Amaliyko‘nikmalarnibajarish

Ilova-56.1.Talabalar bilmi, ko‘nikma va maxoratini baholashda qo‘llaniladigan nazorat

mezonlari

№

Baxo a'lo yaxshi urta konikarsiz yomon

O‘zlashtirish % hisobida

100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-

37%

36% va undan kam

1 Nazariy qism 25-24ball 23-22 ball 21-19 ball

18-17 ball 15 ball

2 Analitik qism klaster 15-14 ball 13- 12 ball 11-10

ball 9-8 ball 7-6 ball

3 Test vaziyatli masallar 15-14ball 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6 ball

4 Amaliy ko‘nikmalar 40-34.4ball

34-28.4ball

28-22ball

21.6-14.8 ball

14.4 ball

Joriy nazorat baholash mezoni

№ O‘zlashtirish %

Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100% A'lo “5”

Talaba mustaqil Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushinchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, DJT nomedekamentoz davo usullarni Yurak qon tomir va nafas olish organlari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq va aniq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq aniq javob beradi. Amaliy xolatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. asoslaydi, kasalliklarni, patogenezi va simptomlariga asoslanib reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni biladi, bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga to‘liq xarakteristika beradi. Fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qiladi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi va temaga oid qo‘shimcha yangiliklar keltiradi ijodiy fikrlaydi, amaliyotdan misollar keltiradi, savollar mazmunini tushinadi, aniq

68

ta'riflar bera oladi, erkin mulohaza qiladi, mavzuni qo‘shimcha internet saxifalaridan olingan ma'lumotlar bilan yoritadi. Vaziyatli masalalarni ijodiy yondoshib yecha oladi, javoblarni asoslaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda o‘ta qiziquvchan, faol, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshtib fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

2. 91-95 Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi, mustaqil mushohada yuritadi. Mavzu mohiyatini tushuntira oladi, erkin tasavvurga ega bo‘ladi, o‘qituvchi bilan bemalol fikr almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar majmuasi.

3. 86-90% Talaba Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Yurak qon tomir va nafas olish organlari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq aniq javob beradi. Amaliy xolatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. asoslaydi, kasalliklarni, patogenezi va simptomlariga asoslanib reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni biladi, bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga to‘liq xarakteristika beradi.Fizik omillarga to‘liq retsept tuzadi va kasalliklar patogenezi asoslanib fizik omillarni fiziologik tasiriga qarab tavsiya qiladi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi va temaga oid qo‘shimcha yangiliklar keltiradi ijodiy fikrlaydi, amaliyotdan misollar keltiradi, savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, erkin mulohaza qiladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni ijodiy yondashib, yecha oladi,

69

javoblari asosli. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda o‘ta qiziquvchan, faol, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi, tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

4. 81-85% Yaxshi “4”

Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushinchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Yurak qon tomir va nafas olish organlari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq javob beradi. Amaliy xolatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshtib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 1-2 xato kilishi mumkin, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

5. 76-80% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushinchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Yurak qon tomir va nafas olish organlari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi qo‘llanilishi bo‘yicha savollarga javob beradi, lekin 1-2 noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazadi ammo 2-3 noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. 2-3 xato kilishi mumkin, Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya

70

talab kilgan kiyimda bo‘ladi.6. 71-75% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushinchaga ega

jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Yurak qon tomir va nafas olish organlari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi, 3-4 ta noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazishda qisman bilimga ega, javobida noaniqliklar bor. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi, lekin muntazam emas. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshtib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato kilishi mumkin, , ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha qisman konspekti va. akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

7.

2

66- 70% Qoniqarli“3”

Fan bo‘yicha berilgan savolni yarimiga to‘g‘ri javob beradi. Talaba kasallikni etiopatogenezini, klinikasini biladi, lekin Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan xolatda vositalarini xususiy fizioterapiya, DJT, dietaterapiyani, yurak qon tomir nafas sistemasi kasalliklarda qo‘llanishi mexanizmin yaxshi tushintirib beraolmaydi, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarni to‘liq ko‘rsata olmaydi. Savol mazmunini tushinadi, mavzuni ayrim savollariga javobni yaxshi beradi. Vaziyatli masalani to‘g‘ri yechadi, lekin asoslay olmaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda faolligi sust to‘g‘ri yechimlarni topa olmaydi,. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, 2-3ta xatoliklarga yul qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti to‘liq emas lekin akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

8. 61-65% Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referat-lar. Referat chiroyli rasmiylash-

71

tirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60% Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumot-laridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylash-tirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

10. 30-54% Qoniqarsiz“2”

Mavzu bo‘yicha savolga javob bera olmaydi. Reabilitologiya fani haqida tushincha yo‘q. Talabaning bilimi aniq tasavvurga ega emas,lekin qisman xarakati bor mavzu yetarli darajada yoritib bera olmaydi, nazariy va amaliy bilimning usulublarini ajrata olmaydi. Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar va kitob bilan mashgulotga qatnashadi.

11. 20-30% Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar bilan mashg‘ulotga qatnashadi.

72

7. Mashg‘ulotning xronologik xaritasi

№Mashg‘ulot bosqichlari Shakl

Vaqt270

daqiqaTanaffus

1Tekshirish Davomat, talabalar

daftarini tekshirish 10 daqiqa

2 O‘qituvchining kirish so‘zi Mavzuni izohlash 10 daqiqa 10 daqiqa3 Nazariy qism Bahs

Og‘zaki javob,30daqiqa

4Analitik qism

«klaster» muxokamasi test masalalarni

yechish. 60daqiqa

5 Talabalarga ko‘rgazmali qurollarni ko‘rsatish( slaydlar, prezentatsiya, videofilmlar va bq.), ularni izoxlash

40daqiqa 45 daqiqa

6 Amaliy qism Amaliy ko‘nikmalarni bajarish 40 daqiqa

7

Xulosa

Ball bilan baholash, uy vazifasini berish, mustaqil bajarish uchun vazifa, ma'lumot berish

25 daqiqa

8.Nazorat uchun savollarIlova-6

1. Reabilitatsiya progammasini tuzishlish bosqichlarini ayting?2. Gipertoniya kasalligida qanday jismoniy mashiqlar tavsiya etilmaydi?3. Jismoniy reabilitatsiyada qo‘llaniladigan mashg‘ulotlar ta'sirida amalga

oshiriladigan natijalar.4. Yurak-qon tomir sistemasining funksional holatini baholovchi qanday sinamalarni bilasiz?5. Pnevmoniya kasalligida jismoniy reabilitatsiyani asosiy vazifalarini ayting?6. Nafas olish organlar kasalliklarida reabilitatsiyani statsionar etapida qo‘llanishini ayting.

9. Foydalaniladigan adabiyotlar. Ilova-7

Reabilitologiya fanidan darsliklar, qo‘llanmalarning ro‘yxatiAsosiy adabiyotlar:

73

1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. kniga I,II,III Izd.3-ye ispr. i dop.-M.: 2010.-416s., ill.

2. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. M.-2007 g. 3-x tomnik

3. Ponomarenko G.M. « Chastnaya fizioterapiya» Meditsina M. 2007 g. 698s.4. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. V.A. Yepifanova Moskva 2005. 400s5. Bogolyubov V.M. «Metodika i texnika provedeniya fizioterapevticheskix

protsedur» M. 2001 s.2806. Ushakov A.A. «Rukovodstvo po prakticheskoy fizioterapii» M. 1996 g. 250s.7. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003 s.6748. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 2004 s. 4509. Dubrovskiy V.I. «Lechebnaya fizicheskaya kultura (kinezoterapiya)»: ucheb.

dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy.- 2 izd., s ter.-M., 2001.-608 s.:ill.10.Fizicheskaya reabilitatsiya: pod obshey red. prof. S.N. Popova. Izd. 3-ye.-

Rostov na Donu, 2005.-608 s.11. Ma'ruza matnlari, o‘quv-uslubiy kullanmalar

Chet el adabiyoti:1. Marlis Gonzalez-Fernandez, MD, PhD, Jarrod David Friedman, MD

Physical Medicine and Rehabilitation Pocket Companion2. Mark Harrast, MD, Jonathan Finnoff, DO Sports Medicine Study Guide and

Review for Boards3. Wainapel, Stanley F.; Fast, Avital (Editors) Alternative Medicine and

Rehabilitation A Guide for Practitioners 2003 - Demos Medical Publishing4. Consuelo T Lorenzo et al. Physical Medicine and Rehabilitation Medscape

Reference 2011 – WebMD5. Sara J. Cuccurullo (Editor) Physical Medicine and Rehabilitation Board

Review 2004 - Demos Medical Publishing, 848 pp. Internet resurslar:

http://www.doktor.ruhttp://www. medinfo.orghttp://www.restart-med.ruhttp://www.sportpsy.czhttp://www.alhealth.comhttp://www.docguide.comhttp://www.healthweb.comhttp://www.acsm.orghttp://www.apta.orghttp://www.sportsmed.org.http://www.jphysiol.orghttp://www.physsportmed.comhttp://www.sportsmedicine.com

74

75

“Oshqozon – ichak kasalliklari (gastrit, oshqozon va ichak yarasi, kolit, enterit, enterokolit, xoletsistit), buyrak va siydik yo‘llari kasalliklari reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash ”

Mavzusi bo‘yicha

Amaliy mashg‘ulot

Ta'lim texnologiyasi

O‘quv mashg‘ulotida ta'lim texnologiyasi modeliMavzu: №2“Oshqozon – ichak kasalliklari (gastrit, oshqozon va ichak

yarasi, kolit, enterit, enterokolit, xoletsistit), buyrak va siydik yo‘llari kasalliklari reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar

qo‘llash ”

76

Ta'lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulotVaqt: 270 daqiqa Talabalar soni:8-10

O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi

Amaliy mashg‘ulot

O‘quv mashg‘ulotining tuzilishi

1. Kirish qism.2. Nazariy qism.3. Analitik qism.: - Diagramma- Testlar- Vaziyatli masalalar4. Amaliy qism.

O‘quv mashg‘uloti maqsadi:

Talabalarga qayta tiklash dasturini kompleks asoslari bo‘yicha o‘z bilimlarini oshirishga qaratilgan bo‘lib, o‘z ichiga fizikaviy usullar, davolovchi jismoniy tarbiya, massaj, parxez ularni kasallikni muvaffaqiyatli va o‘z vaqtida davolashda, qayta tiklashda va oldini olishda qo‘llashga qaratilgan.sogayish davrida uziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish

Talaba bilishi lozim:

- tekshirish va tashxislash usullari;- bemor bilan muloqot o‘rnatish uchun zaruriy kommunikatsiya asoslarini;- kasalliklarda reabilitologik chora - tadbirlarni aniq tuzishni;- patogenetik simtomatik davo bo‘ladigon fizik omillarni tavsiyaga qilish va omillarga retsept tuzish;- kasalliklarda qo‘llaniladigan fizioterapevtik muolajalar DJTo‘rsatma va qarshi ko‘rsatmani aniqlash;- kasalliklarining reabilitatsiyasida DJTning axamiyatini, mashqlarni bajarilish yuklamasini,organizmga mosiligini xarakat tartibotini aniqlash;

Talaba bajara olishi lozim:

mustaqil ravishda fizioterapevtik muolajani o‘tkaza olishi;- reabilitatsiya vositalarining ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni o‘tkazishni;- kasallik bosqichiga qarab reabilitatsion chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqishni;

77

Pedagogik vazifalar:-talabalarga kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzishni o‘rgatish.- kasallikka qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni o‘rgatish.- fizik omillarga retsept tuzishni va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish bilan tanishtirish.-reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan tasavvurini kengaytirishga qiziqish uyg‘otish.

O‘quv faoliyati natijalari:-talabalar reabilitologik chora tadbirlarni ketma–ketligini to‘g‘ri tuzishni o‘rganadi.- talabalar patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni amalda qo‘llab ko‘rsatadi.- talabalar fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya kilishni o‘rganadi.-talabalar reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan to‘g‘ri tassavur qilishini o‘rganadi.

Ta'lim usullariMa'ruza, aqliy hujum, hikoya, ko‘rsatma berish, namoyish, videousul, amaliy ish usuli, kitob bilan ishlash, suhbat, ta'limiy o‘yin.

Ta'lim shakliJamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli

Ta'lim vositalariDoska-stend, flipchart, videofilmlar, yozuv taxtasi, mulyajlar, sxema, eslatma, nazorat varag‘i, matnlar

Ta'lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar

Monitoring va baholash

Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov,yozma so‘rov: test

O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish

bosqichlari va vaqti

( 270 daq.)

Faoliyat

Ta'lim beruvchi Ta'lim oluvchilar

78

1-bosqich.10 daqiqa

10 daqiqa

10 daqiqa

20 daqiqa

10 daqiqa

Nazariy kism1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish

1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgannatijalarni yetkazadi. Mashg‘ulot rejasibilan tanishtiradi.baxolash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)

1.3. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro‘yxatini aytadi (ilova №.7)

1.4.Tezkor-so‘rov/savol-javob/ («Kim qo‘proq kim tezroq uyini) (ilova №1) bilimlarni faollashtiradi.

1.5. Tanaffus

Tinglaydilar, yozib

oladilar.Aniqlashtiradila

r,savollarga javob

beradilar

2-bosqich.

60 daqiqa

40 daqiqa

45 daqiqa

Analiktik kism.

2.1.Pog‘ona diagarammasini ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruxlarga ajratadi (ilova № 2)

2.2.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan ko‘rgazmali qurollar( test va vaziyatli masala,retseptlar)ni taqdim etish, ulardan foydalanish buyicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish (ilova №3)

2.3Tanaffus

Yozadilar.

Guruhlardaishlaydilar,taqdimot

qiladilar va javob beradilar

3-bosqich.40 daqiqa

15 daqiqa

10 daqiqa

Amaliy kism3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish (ilova№4)3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi,

qilinganishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlaridaahamiyatga ega ekanligi muhimligigatalabalar e'tiborini qaratadi.

3.3.Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quvmashg‘ulotining maqsadga erishishdarajasini tahlil qiladi. Nazorat savollar taxlli (ilova №5)

3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va keltirilgan mezonlar asosida baxolayditalabalarga baholarni yetkazadi.

AmaliyKunikmalarni

bajaradilarO‘z-o‘zini,

o‘zarobaholashni

o‘tkazadilar.Savol beradilar

Topshiriqni yozadilar

79

1. MotivatsiyaOshqozon – ichak kasalliklari (gastrit, oshqozon va ichak yarasi, kolit,

enterit, enterokolit, xoletsistit), buyrak va siydik yo‘llari kasalliklari reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillarni qo‘llash alohida ahamiyatga egadir. Talaba tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va amaliy ko‘nikmalar esa, uni kelajakda o‘z mutaxasislik amaliyotida ishonch bilan qo‘llash imkoniyatini beradi.

2. Tashqi va ichki fanlararo bog‘liqlikAn'anaviy va noan'anaviy usullar bo‘yicha talabalar bilimini kengaytirish

maksadida UASh ichki kasalliklar, UASh –xirurgiya, UASh-ginekologiya, travmatologiya, nevrologiya, pediatriya, klinik farmakologiya va boshka bilimlariga asoslangan. .

3. Mashg‘ulotning tarkibiy qismi

3.1.Nazariy qismJigar va o‘t yo‘llari kasalliklario‘t yo‘llari kasalliklariO‘t yullari diskniziyasi

o‘t pufagi va sfinkterlarining Oddi (katta duodenal so‘rgich sfinkteri),Lyutkens(o‘t pufagi buyinchasi sfinkteri) va Miritssi(o‘ng va chap jigar yo‘llarining quyilish joyi sfinkteri)nomutanosib,yetarli bo‘lmagan yoki xaddan tashqari kuchli qiskarishi natijasida o‘t pufagi va o‘t yullarining xarakat funksiyasining buzilishi.Ko‘pincha 20-40 yoshlardagi ayollar ichida ko‘p uchraydi.Birlamchi diskineziyalar konstitutsional xarakterga ega bo‘lib va o‘t yo‘llarining qiskarish funksiyasiga ta'sir etishi, gormonlar (xoletsistokinin, sekretin, somatostatin ,neyripeptidlar), ishlab chiqarilishining buzulishi va boshka gormonlar (jinsiy, kalkonsimon bez,buyrak usti bezi gormonlar) disbalansi,shuningdek vegetativ nerv tizimi distoniyasi,simpatik va vagus impulslarining kuchayishi yokisusayishi natijasida rivojlanishi mumkinbalanslashmagan ovkatlanish neyrogormonal disbalansga olib keladi.Diskineziyaning asosiy sababi allergik xolatlar ayniksa ozik-ovqat allergiyasi, o‘t pufagi va o‘t yo‘llariga ta'sir ko‘rsatuvchi me'da –ichak traktining yalliglanish kasalliklari.Shuningdek diskineziya o‘tkazilgan o‘tkir virusli gepatitdan keyin xam yuzaga kelishi mumkin,bu xolat virusning asab mushak strukturalariga ta'siri bilan tushuntiriladi.Ikkilamchi diskineziyalar xoledoxoduodenopankreatik zonaning organik patologiyalari: o‘t pufagi va o‘t yo‘llari rivojlanish anomaliyalari, o‘t-tosh kasalligi,surunkali xolesistit,duodenit,12 barmokli ichakning yara kasalligi,surunkali pankreatit natijasida yuzaga keladi.Xazm jarayonida o‘t pufagi ritmik ravishda tonik qisqaradi.Lyutkens va Oddi sfinkterlarining bir vaqtda bo‘shashishi xisobiga o‘t suyuqligi ichakka quyiladi,pufakning bo‘shashishi Oddi sfinkterining yopilishi va o‘t suyuqligini ajralishini to‘xtashi bilan kechadi.Vegetativ nerv tizimi distoniyasi parasimpatik va simpatik ta'sirlar balansining buzilishiga xamda o‘t yo‘llari diskineziyasining u yoki bu shakli:simpatik reaksiyalar bilan giperkinetik turi yoki gipotonik xolat bilan gipokinetik turi yuzaga keladi. Neyropeptidlar (xolesistokinin, pankreozimin)

80

shuningdek gastrin ovqatlanish paytida ajralib o‘t pufagining qisqarishida muxim rol o‘ynaydi ,shuningdek glyukagon va sekretin xam o‘t pufagi kiskarishini. Stimullaydi,Vazointestinalpolipeptid,enkefalinlar,neyrotenzin,angiotenzin o‘t pufagi kiskarishini tormozlaydi.Yukoridagi neyropeptidlarning disbalansi o‘t pufagining qisqarishi va o‘t suyukligi shuningdek pankreatik shirani 12 barmok ichakka quyilishini ta'minlashga ta'sir etuvchi sfinkterlarning bir-biriga mutanosib ravishda bo‘shashishini buzilishiga olib keladi.Giperkinetik diskineziya parasimpatik nerv tizimining ta'siri oshib ketganda yoki xolesistokinin me'yordan ortik ajralganda yuzaga keladi,gipokinetik diskineziya esa simpatik nerv tizimi tonusi ustunlik qilganda va xolesistokinin yetishmovchiligi yoki vazointestinal peptid mikdori oshib ketganda yuzaga keladi.O‘t yo‘llarining birlamchi diskineziyasi ko‘rinarli morfologik o‘zgarishlar birga kechmaydi,2lamchi diskineziyaning patomorfologik ko‘rinishi birlamchi organik kasallikka xos buladi.Keyingi yillarda diskineziyalarga funksional buzilishlar sifatida qaralmokda. Diskineziyaning nafaqat gipermotor balki gipomotor shaklida xam gepototsit darajasida organik o‘zgarishlar aniklanadi,bu esa o‘z o‘rnida o‘t yo‘llarini va ut pufagini nafakat ichki balki jigardan tashqari faoliyatini buzuvchi birlamchi faktor xisoblanadi.Shunday qilib kasallik patogenezida asosiy zvenolardan biri bo‘lib disxoliya-o‘t tarkibining o‘zgarishi xisoblanadi.Davolash nomedikomentoz usullarni o‘z ichiga oladi(o‘t yo‘llarini ta'sirlantiruvchi maxsulotlardudlangan,yogli, qovurilgan,konservalvngan va boshqa maxsulotlarni istisno qilgan parxez).Medikomentoz terapiya dasturida esa dori vositalari distonik buzilishlar shaklidan kelib chikib tanlanadi.Gipotonik-gipokinetik diskineziyalarda o‘t xaydovchi xususiyatga ega bo‘lgan maxsulotlar, o‘simlik kletchatkasini o‘z ichiga olgan 5-stol buyuriladi.Dori vositalaridan esa xarakatni stimullovchi neyrotrop vositalar:kofein,eleuterokok,jenshen,aloe ekstrakti tavsiya etiladi.Davolash fiskulturasi ,tonusni kuchaytiruvchi tipdagi fizioterapevtik muolajalar,yukori va o‘rta minerallashtirilgan suvlar bilan davolash keng qo‘llaniladi.Gipertonik-giperkinetik shaklda esa mexanik va kimyoviy ta'sirlovchilar,yoglarni cheklovchi 5,5A parxez stollari buyuriladi.Sedativ ta'sirga ega bo‘lgan vositalar (trankvilizatorlar, novokain), spazmolitiklar (papaverin, noshpa) sedativ ta'sirga ega bo‘lgan issik fizioterapevtik muolajalar,nisbatan past minerallashtirilgan suv bilan davolash tavsiya etiladi. O‘t-tosh kasalligio‘t kopida konkrementlar bo‘lishi va o‘t qopining surunkali yalliglanish bilan xarakterlanuvchi kasallik.Juda keng tarqalgan va ko‘pincha simptomsiz kechadi.Eng asosiy klinik belgisi –sariklik xuruji.Ogir asoratlaridan-o‘tkir xoletsistit, pantreatit, xolangit, o‘t qopi raki ko‘p uchraydi.O‘TK rivojlanishida o‘t qopi va o‘t yo‘llarining motorikasi va o‘t kolloid tarkibining buzilishi asosiy rol o‘ynaydi.Bundan tashkari o‘t qopi va o‘t yo‘llari tuzilishining anatomik o‘ziga xosligi,gepatoxoledoxoduodenopankreatik zonaning surunkali yalliglanish jarayonlari xam axamiyatga ega.Tosh paydo bulishida irsiyat va etnik uziga xoslik(janubiy amerika xindlari,ispanlar) asosiy rolni bajaradi. Xoletsistit kelib chiqishining patologik mexanizmi to‘liq o‘rganilmagan.Kalkulyoz xoletsistit rivojlanishi asosida xolesterin va o‘t kislotasi metabolizmi buzilishi yotadi.Kalkulyoz xoletsistitda infeksiya odatda oxirgi boskichlarida qo‘shiladi va ikkilamchi xarakterga ega. Tarkibi bo‘yicha toshlarning

81

80-90% xolesterinli yoki aralash,10-20% pigmentli buladi.Pigmentli toshlar qora yoki jigarrang bo‘lishi mumkin.Kora toshlar kalsiy bilirubinat va o‘tdan ko‘p mikdorda bilirubinni ajralishi gemoliz,surunkali gepatit,jigar sirrozi)dan rivojlanadi.Jigarrang pigmentli toshlar kalsiy bilirubinat,yog kislotalari tutadi va o‘t yo‘llarida ko‘p mikdorda infeksiya va o‘tning kuchli ifodalangan stazidan(surunkali xolangit,parazitar kasalliklar, o‘t yo‘llari anomaliyalari) rivojlanadi.Xolesterinli toshlar o‘t tarkibining buzilishi(litogenli o‘t), o‘t kopi shillik kavatida mutsin sekretsiyasining oshishi va o‘t kopi motorikasining disfunksiyasi natijasida rivojlanadi.Kalkulyoz xoletsistit simptomatikasining rivojlanishini o‘t qopi va Oddi sfinkteri diskineziyasi va gastroduodenal va ichak motorikasining buzilishi bilan boglashadi.O‘tkir og‘riklar kolika umumiy o‘t yo‘lining tosh bilan obstruksiyasi natijasida rivojlanadi.Bu yo‘l obstruksiyasining davom etishi o‘tkir xolesistit yoki boshka asoratlarni(istisko,empiema, o‘t kopi perforatsiyasi) keltirib chiqaradi. O‘t yo‘lida toshning bo‘lishi-xoledoxolitiazda mexanik sariklik rivojlanadi va ko‘pincha xolangit,pankreatit bilan asoratlanadi.Odatda xoledoxning o‘t qopi bo‘yinchasi toshi bilan bosilishi natijasida mexanik sariqlik va xolangit rivojlanadi.O‘t qopi devorining tosh bilan surunkali ta'sirlanishi, o‘t tarkibining o‘zgarishi yoki ikkilamchi infeksiya jarayoninig bo‘lishi motorikaning buzilishiga,ko‘rsatilgan faktorlar ekspozitsiyasining oshishiga olib keladi. O‘t qopi shilliq qavatining uzoq davom etuvchi yalliglanishi yoki o‘tkir yalliglanish xolatlari,kon aylanishining buzilishi uning devori fibrozlanishiga va funksiyalarining ogir buzilishlariga olib keladi.Ba'zi bemorlarda organ bo‘shligining obliteratsiyasi va devorining kalsinoziga olib keladi.Kalkulyoz xolesistitni davolashda dietaga amal kilish(Pevzner buyicha stol 5),yogli, qovurilgan va o‘tkir ovkatlar,konservalar ta'qiqlanadi. Ogrik va spazmni yo‘qotish maqsadida quyidagi dori vositalari tavsiya qiladi: xolenolitiklar (atropin, platifillin), spazmolitiklar (dyuspatalin, drotaverin, papaverin ) va narkotik bo‘lmagan analgetiklar. Kasallik qo‘zgalish davrida infeksiya qo‘shilishining oldini olish uchun 7-10 kun davomida keng spektrli antibiotiklar qo‘llaniladi.Surunkali kalkulyoz xolesistitning xirurgik davosi laparoskopik yoki ochik xoletsistektomiyadan iborat. Kam xolatlarda toshni eritish-ekstrakorporal litotripsiya,teri orkali transgepatik xolelitoliz qo‘llaniladi.O‘lchami 2sm dan kichik bo‘lgan,asoratlanmagan o‘t kolikasidan keyin rivojlangan xolesterinli toshlarda(ekskretor xoletsistografiyada suzuvchi rentgennegativ jism aniqlanadi),ayniqsa xolesistektomiya mutloq qarshi ko‘rsatma bo‘lganda 6-12 oy davomida ursodezoksixol yoki xenodezoksixol kislota buyuriladi.Ko‘pincha ikki yillik davo kursidan keyin 25-50% xollarda toshlar eriydi.Asosiy nojuya ta'siri-diareya.O‘t toshlarini uch metilbutil efirini teri orqali yoki o‘t yuli orqali orqali o‘t qopiga kiritib eritish,yoki distonsion yukori chastotali litotripsiya yo‘li bilan(u yoki bunisini o‘t kislotasini kabul kilgandan keyin) parchalash mumkin.Surunkali toshsiz xoletsistit-o‘t qopi devorining yalliglanishli o‘zgarishi bilan xarakterlanuvchi,shillik qavat atrofiyasi va stromaning sklerotik o‘zgarishiga olib keluvchi kasallik.Surunkali toshsiz xolesistitda asosiy vazifani 12 barmok ichakka gematogen,limfogen va ko‘tariluvchi yo‘llar orkali tushuvchi infeksiya bajaradi.Surunkali xolesistit rivojlanishida o‘tkir va surunkali infeksiya ishtirok

82

etadi:adneksit,appenditsit,ogir toksikoinfeksiya va boshqa patologiyalar. O‘t qopi va o‘t yullarining gipokinetik diskineziyasi safroning infitsirlashiga olib keladi va aksincha,ut qopining surunkali yalliglanishi diskineziyaning erta boskichlarining rivojlanishiga olib keladi.Bundan tashqari kasallik rivojlanishida alimentar faktor asosiy axamiyatga ega.Uzoq intervalli noregulyar ovkatlanish,go‘shli maxsulotlarni kechqurun ko‘p qabul qilish, o‘tkir va yogli ovkatlar Oddi sfinkteri spazmi va o‘t staziga olib keladi.Shirinlik maxsulotlari,tuxum,baliq,kletchatkaning yetarli bo‘lmasligi o‘t rN ning pasayishi va kolloid stabilligining o‘zgarishiga olib keladi.Surunkali xolesistit keng tarqalgan kasallik,bu bilan kattalarning 10-15%,asosan ayollar kasallanadi.Kasallik rivojlanishini asosan o‘t toshlari bilan boglashadi.Kam xollardagina bemorlarda toshsiz xolesistit aniqlanadi.Xolesistitli bemorlarning 20-40% da mikroblar o‘t qopi devoridan o‘tadi,bular asosan ichak tayoqchasi yoki uning boshqa mikroorganizmlar bilan assotsiatsiyasi,kam xollarda enterokokk,streptokokk,klebsiella,bakteroid yoki klostridiylar bo‘ladi.Ko‘pincha xolesistit rivojlanishining asosiy sababi parazitlar xisoblanadi(jigar qurti, lyambliya).Xolesistit rivojlanishining patogenetik mexanizmi to‘liq o‘rganilmagan. O‘t qopi devorining tosh bilan surunkali ta'sirlanishi, o‘t tarkibining o‘zgarishi yoki infeksion jarayon motorikaning buzilishiga,ko‘rsatilgan omillarning ekspozitsiyasi oshishiga olib keladi.Nerv-mushak apparatining funksional buzilishi o‘t qopining gipo yoki atoniyasiga olib keladi.Patologik jarayon rivojlanishining davom etishi yalliglanish jarayonining shilliq osti va mushak qavatiga tarkalishiga olib keladi va u yerda infiltrat,shuningdek biriktiruvchi to‘qima rivojlanadi.Keyinchalik kataral yalliglanishdan flegmonoz va gangrenoz jarayon rivojlanishi mumkin.Kasallikning asosiy sindromlari:ogrik,asteniya,xolestaz,oshkozon dispepsiyasi, o‘t qopi va o‘t yo‘li diskineziyasi,pigment almashinuvining buzilishi, o‘t-tosh kasalli bemorlarda o‘t qopida tosh aniqlanadi.Surunkali asoratlanmagan xoletsistitning qo‘zgalish davrida terapevtik statsionarda, kalkulyoz xolesistitning asoratlangan shaklida xirurgik bo‘limda davolanadi.Davolashda dietaga amal qilinadi,stol 5 buyuriladi,yogli, qovurilgan va o‘tkir ovkatlar ta'qiqlanadi.Kasallikning qo‘zish davrida infeksiya qo‘shilishining oldini olish uchun 7-10 kun davomida keng spektrli antibiotiklarbuyuriladi (ampitsillin, makrolidlar, ftorxinolon, tetrotsiklin, levomitsetin). Antibakterial terapiya klinik-laborator ma'lumotlar bo‘lganda, o‘t qopida yalliglanish jarayoni tastiqlangandagina buyuriladi. Preparatlarni tanlash qo‘zgatuvchining turiga qarab tanlanadi.Antibakterial preparatlar yalliglanishga xam ta'sir etuvchi o‘t ajratuvchi preparatlar bilan birga qo‘llaniladi :siklovalon(sikvalon),nikodin.Ogrik va spazmga karshi (atropin, platifillin), spazmolitik (dyuspatalin,drotaverin,papaverin) va analgetiklar buyuriladi.O‘t yo‘li kasalliklarida fizik usulda davolash yalliglanishga (yalliglanishga karshi va reperativ-regenerativ metod),ogrik sindromiga(analgetik metod), o‘t yo‘llari spazmida (spazmolitik metod), o‘t oqimini tiklash uchun(xolekinetik metod), astenonevrotik xolatni korreksiyalashda(sedativ metod) qo‘llaniladi. O‘t yo‘li bilan kasallangan bemorlarni fizik usulda davolash. Yalliglanishga qarshi metod: kichik intensivli UVCh-terapiya,kichik intensivli DMV-terapiya.Reperativ-regenerativ metod:infrakizil lazeroterapiya,jigar

83

galvanizatsiyasi, peloidoterapiya. Analgetik metod:diadinamoterapiya, transkranial elektroanalgeziya. Xolekinetik metod: mineral suv bilan davolash,amplipulsterapiya. Spazmolitik metod: spazmolitiklar bilan dorili elektroforez, yuqori chastotali magnitoterapiya, parafinoozokeritoterapiya,infrakizil nurlanish. Sedativ metod:elektr uyqu terapiya, transserebral elektroforez. Yalliglanishga qarshi metod.Kichik intensivlikdagi UVCh-terapiya.UVCh da elektromagnit maydoni orkali yoruglik energiyasi issiqlik energiyasiga aylantiriladi.Issiqlik energiyasiga aylanish jarayonida ta'sir qilayotgan soxaga chuqur va davomli giperemiya chakiradi.Asosan kapillyarlarni kuchli kengaytiradi,diametrini 10 martagacha kattalashtiradi.Zararlangan to‘qimada limfaning regionar okib kelishi va ketishini oshiradi,interpolyar soxa to‘qimasidagi xujayra plazmolemmasi va mikrotsirkulyator tomirlar o‘tkazuvchanligini oshiradi,bu degidratatsiya va yalliglanish o‘chogining so‘rilishiga olib keladi,bundan tashqari perinevral shishni kamaytirish orkali ogrik sezgisini pasaytiradi.UVCh elektr maydoni orkali o‘ng qovurga ostiga ta'sir qilinadi,doza(20-30Vt),xar kuni 5-10 min,kursi 5-6 muolajadan iborat.Kichik intensivlikdagi DMV-terapiya.Detsimetrli radiotulkin energiyasi suv bilan bogliq molekulalarga ta'sir kursatadi,bu o‘t yo‘llaridagi xujayralarni degidratatsiyasiga olib keladi va kasallikning o‘tkir osti fazasida yalliglanishni kamaytiradi.O‘tkir yalliglanish jarayonlarida,me'dadan qon ketganda,privratnik stenozida,me'daning kallyoz yaralarida,gastroptoz 2-3 daraja,yakkol ifodalangan jigar sirrozida, o‘t qopi empiemasida, o‘t yo‘li obturatsiyasida,rentgenkontrastda aniqlangan o‘t-tosh kasalligida qarshi ko‘rsatma xisoblanadi. O‘ng qovurga osti soxasiga past intensivlikda 460Gs(issiqlik effektini olish uchun energiya 0.01 Vt/sm2 dan kam bo‘lishi kerak), oxirgi ta'sir darajasi 30Vt dan oshmasligi kerak,5-15 min dan xar kuni yoki kun oralab,bir kursi 10 muolaja. Reperativ-regenerativ metod.Infrakizil lazeroterapiya.Bu usul kasallikning o‘tkir osti va surunkali boskichlarida qo‘llaniladi.Infraqizil nurlantirish molekulalarni nuklein kislota va kislorod bilan to‘yintiradi,to‘qimalarni reperativ regeneratsiyasiga ta'sir ko‘rsatadi va metobolizmini oshiradi.Nurlantirish (L=0.93mkm) o‘t qopi proeksiyasi soxasiga yoki o‘ng qovurga osti soxasiga,maksimal ta'sir 4-5mVt,tanafussiz rejimda(yoki impulslida 1000Gs),stabil metoda(Kerr nuqtasiga) yoki labil,muolaja vakti 4-5 min xar kuni,kurs 10-15 muolajadan iborat.Jigar soxa galvanizatsiyasi.Biologik aktiv moddalar(,kallikrein,prostaglandin) va vazoaktiv mediatorlar (atsetilxolin,gistamin) miqdorini oshirish orkali mikrotsirkulyasiyani aktivlaydi.Galvanik tok to‘kimalarda makroerglar sintezini oshiradi,almashinuv-trofik va reparativ jarayonni stimullaydi.Jigar soxasiga anod qo‘yiladi,tok kuchi ta'siri 0.03-0.05mA/sm2,muolaja vakti 15-20 min,xar kuni,kurs 10-15 muolajadan iborat.Jigar peloidoterapiyasi. Peloidlar to‘qima plazmolemmasi tarangligini oshiradi, o‘tkazuvchanligini oshiradi,autoliz maxsulotlari va interstitsial to‘qima shishi so‘rilishini kuchaytiradi.Antioksidant sistema aktivligini oshirib,lipidlar perikisli oksidlanishini tormozlaydi va yalliglanish jarayonida oshayotgan glikoliz va lipolizni qayta tiklaydi.Peoidlar sklerozlangan chandikli to‘qimadagi proteoglikanlar kompleksini buzadi,glikozoaminoglikanlar dezagregatsiyasini chaqiradi va skleroz o‘chogi va

84

biriktiruvchi to‘qima sintezida ishtirok etuvchi fibroblastlar differensirovkasini kuchaytiradi.Temperaturasi 38S bo‘lgan balchik aplikatsiyasi ko‘llaniladi,vakti 15-20 min,xar kuni yoki kun oralab,kurs 10 muolajadan iborat.Kasallikning surunkali bosqichlarida takroriy davolash kursi 5-6 oydan sung o‘tkaziladi, o‘tkir osti jarayonda –chegaralangan.Bu xolatda balchiq xarorati 34-36S(yoki 20S-sovuk peloidoterapiya) bo‘lishi kerak,vaqti 10-15 min,xar kuni,kursi 8-10 muolaja. Xolekinetik metod.Xlorid-sulfidli,natriy-magniyli mineral suvlarni qabul qilish.Xlor ionii jigarning o‘t ajratish funksiyasini stimullaydi,glikoliz va lipoliz intensivligini oshiradi,eritrotsitlar plazmolemmasi o‘tkazuvchanligini kamaytiradi. Sulfat ionlari o‘t qopi mushagi tonusini stimullaydi va o‘t yo‘li sfinkterlarini bo‘shashtiradi(Lyutkens va Oddi), o‘tning 12 barmok ichakka xarakatini yengillashtiradi.Magniy va kalsiy ionlari (sulfid ionlari bilan aralash) jigarning mikrosomal fermentlar sistemasini aktivlaydi,tomir devorini qattiqlashtiradi,to‘qima ichi suvi va o‘t qopi devori, o‘t yo‘li,12barmok ichak yondosh yalliglanish kasalliklaridagi shilliqni kamaytiradi.Bundan tashqari mineral suv tarkibida naften,gumin,bitum va fenomlar bo‘lib,bular gepatotsitlardagi toksinlar biotransformasiya jarayonini stimullaydi.Kuyidagi mineral suvlar ko‘llaniladi: yessentuk N 4,17, yekateringof, borj,smirnov, uglich, moskov, ijev,batamin va boshkalar. Mineral suvlarni me'daning kislota ajratish funksiyasiga qarab ovqatdan oldin ichiladi:gipoatsid xolatda 15-20 min ,normatsid xolatda 30-45 min,giperatsidda 60-90 min oldin suv xarorati 36-45S,mikdori 100ml dan boshlanadi va 200-250ml gacha,kuniga 3-4 marta(ovqatlanish rejimiga bogliq xolda)kichik qultumda sekin;kurs kurortda 21-24 kun va ambulator xolatda 28-40 kun;takroriy kurs 4-6 oydan keyin.Amplipulsterapiya. .O‘t qopi proeksiyasi soxasiga ta'sir ko‘rsatilganda xolekinetik ta'sir ko‘rsatib o‘t qopi sillik mushaklarini ritmik qisqarishini chakiradi.Amplipulsterapiya 2-rejim bo‘yicha olib boriladi,PP(11 RR) toki,modullash chastotasi 10 Gs,chuqurligi 50-75%,tok kuchi-yengil vibratsiyaga kadar,10 min dan xar kuni,kursida 10 muolaja,takroriy kurs 1 oydan keyin. Spazmolitik metod. Yuqori chastotali magnitoterapiya.Yuqori chastotali magnit maydoni markaziy va periferik nerv sistemasi qo‘zgaluvchanligini kamaytirish orkali somatik va visseral afferent tolalar o‘tkazuvchanligini pasaytiradi,sillik mushak tolalari tonus iva ularning xarakat aktivligini kamaytiradi.Magnit maydoni chastotasi 13.56mGs ilik (doza 1; ) va issik(doza 11) effekt,vaqti 15 min,xar kuni yoki kun oralab,kursda 10 muolaja. Sedativ metod.Elektruyqu terapiya.Impuls toklari sarik dog va retikulyar formatsiyaning aminergik neyronlar impuls aktivligini pasaytiradi,dorsal yadroning serotoninergik neyronlarini aktivlaydi.Seratoninning bosh miya pustlok osti markaziga yigilishi shartli reflektor xarakatni va emotsional aktivlikni pasaytiradi.Elektrouyku terapiyani kuz-retromastoidal usulda olib boriladi,impuls chastotasi 5-10Gs,impuls davomiyligi 0.2 ms,impuls toki kuchi 8 mA dan oshmasligi kerak,muolaja vakti 20-40 min,xar kuni yoki kun oralab,kursda 10-15 muolaja,takroriy kurs 2 oydan keyin.Dorili elekroforez.Sedativ(katodda 1-2% li brom) va trankvilizatorlar (0.5%seduksen eritmasi,0.5%fenibut eritmasi) dori vositalari endonazal qo‘llaniladi.Preparatlarning shillik kavat,alveolyar-kapillyar tomir va

85

gematoensefalik barerdan so‘rilishi bosh miyada tormozlanish jarayonini kuchaytiradi, miya ustuni retikulyar formasiyasining bosh miya pustlogiga aktivlovchi ta'sirini bloklaydi. Gepatitli bemorlarni davolashning fizik usullari.Yalliglanishga qarshi metod:infrakizil lazeroterapiya,jigar galvanizatsiyasi, past intensivli UVCh-terapiya,past intensivli DMV-terapiya.Plastik metod: oksigenobaroterapiya.O‘t ajratuvchi metod:xlorid-sulfatli magniy-natriyli suv bilan davolash.Immunostimulyator metod:umbilikar soxa SMV-terapiyasi,timusning yuqori chastotali magnitoterapiyasi,LOK,immunostimulyatorlar bilan endonazal elektroforez.Antigipoksik metod:oksigenoterapiya. Plastik metod. Oksigenobaroterapiya. Xavo qopchasi orkali parsial bosimi yuqori kislorod nafas olinganda qon plazmasida uning miqdori oshadi,konning kislorodga to‘yinuvchanligi va arteriovenoz farq o‘zgaradi.Bu xolatda to‘qimalarning fosforilli oksidlanish sistemasi juda past va tejamli rejim funksiyasiga o‘tadi.To‘qimalar oksidlanishi jigar metabolizmining toksik maxsulotlarini mikrosomal va fosforilli oksidlanish sistemasi kuchini oshiradi.Giperoksiya natijasida o‘pkaning prooksidant sistemasi aktivlashib to‘qimalarning antioksidant ximoyasini kompensatsiyalashtiradi va ekzogen va endogen antigenga nisbatan immun javobni yuzaga keltiradi,gepatotsitlarda sitoxrom R450-antitoksik sistemani stimullaydi,bundan tashqari jigarda interferon miqdorini oshiradi.Davo barokamerada 1400Pa bosimda,30-60min,kun oralab olib boriladi,kurs 10 muolajadan iborat. Immunstimullovchi metod.Endonazal immunomodulyatorlar elektroforezi.Burun shilliq qavati orqali tomirga kiritilganda immunomodulyatorlar T-limfotsit va makrofaglar xosil bo‘lishi va rivojlanishi kuchaytiradi,bularning antigenni ushlash va parchalashi leykopoezni stimullaydi.Immunomodulyatorlar tarkibidagi peptidlar T-limfotsitlar bilan aloqada bo‘lib ularning fuksional aktivligini oshiradi.Dorili elektroforez muolajasi 0.01% li timolin eritmasi bilan endonazal qo‘llaniladi,tok kuchi 1-2mA,10-15 min dan,xar kuni,kurs 10 muolaja,takroriy kurs 2-3 oydan keyin. Antigipoksik metod. Oksigenoterapiya.Xavo qopchasi orqali nafas olinganda qondagi oksigemoglabin mikdori 13.3 dan 82.5kPa gacha oshadi.Giperoksiya to‘qima gipoksiyasi va gipoksemiyasini kamaytiradi,kondagi kislorod parsial bosimining oshishi tonusni oshiradi va davomli vazokonstriksiya chaqiradi.Oksigenoterapiyada 15 min kislorod va 15 min xavo yutish orkali siklik olib boriladi;umumiy muolajalar xar kuni 60-120min,5 min lik tanaffus bilan,kursda 10 muolaja,takroriy davo 2-4 oydan so‘ng o‘tkaziladi.Davomli oksigenoterapiya.yuqori bosimdagi kislorodni 10-18ch/sut(tanaffussiz 12 soat tungi ingalyatsiya va kunduzi 3-5 soat kislorod konsentratsiyasi 30-35% dan oshmagan xolatda,yuborish tezligi 2l/min).Sutkalik kislorod yuborish ko‘proq samarali 12 soatlikka qaraganda(tungi) va asosiy kasallikning klinik stabil boskichidagi gipoksemiyada ko‘rsatma xisoblanadi.Karshi ko‘rsatmalar: o‘tkir gepatit,yakkol rivojlangan jigar sirrozi,portal gipertenziya,assit, qon ketishi,anemiya,umumiy qarshi ko‘rsatmalar. Sanator-kurort davo. Turli etiologiyali surunkali persistirlashgan gepatitda bemorning umumiy axvoli qoniqarli bo‘lganda,jigar funksional probalarida sezilarsiz o‘zgarish bo‘lganda,aktiv bo‘lmagan bosqichida va jigarning toksiko-ximik zaralanishining qoldiq belgilari

86

bo‘lganda,virusli gepatit o‘tkizgan bemorlarga balneo va klimatobalneodavo kurorti buyuriladi.Karshi ko‘rsatmalari:jigar sirrozi,surunkali agressiv gepatit,sariqlikning xamma turlari va o‘tkazilgan virusli gepatitdan so‘ng aktiv jarayon belgilari bo‘lganda,jigarning funksional sinamalari buzilganda bularga:ALT va AST,giperbilirubinemiya(21 mkmol/l dan yukori),yaqqol gepatomegaliya, o‘t qopi va o‘t yo‘li yalliglanishida.Jismoiiy mashqlar ovqat hazm qilish organlari-ning harakat va sekretor funksiyalariga stimulyasiya ta'sirini ko‘rsatadi, ichak va me'da faoliyatining nerv regulyasiyasini yaxshilaydi, qorin muskullarini kuchaytiradi Gipatsid va giperatsid gastritlar. Gipoatsid gastritda qo‘llaniladigan mashqlar kompleksiga oyoq-qo‘l va tanani hamda qorin muskullarini kuchaytiruvchi mashqlar, tizzani baland ko‘tarib yurish, umurtqa pog‘onasining harakatchanligini yaxshilovchi mashqlar kiritiladi.Bemor suzish, eshkak eshish, konkida uchish va chang‘ida yurish, ekskursiyalarda qatnashish kabi mashqlar bilan shug‘ullanishi mumkin. Jismoniy mashqlarni mineral suv ichgandan keyin boshlash kerak, bu me'da shirasida kislota ko‘payishiga yordam beradi.Giperatsid gastritda mashq kompleksi umummustahkamlovchi mashqlardan tashkil topadi. Yuklamani ehtiyotroq bo‘lib ko‘paytiriladi, chunki bemorlar tez charchab qoladi. Bemorlarga terrenkur, yaqin turizm; ochiq havoda dam olish tavsiya ztiladi. Me'da va o‘n ikki barmoq ichakning yara kasalligi. Me'da va o‘n ikki barmoq ichakning yara kasalligi bi-lan og‘rigan bemorlarda davo fizkulturasi vazkfasp organizmni umuman mustahkamlash, markaziy nerv sis-temasi faoliyatini va trofika jarayonlari kechishini normallashtirish, asoratlarga (ich qotish, qorin bo‘sh lig‘i organlarida qon dimlanish hodisalari) qarshi kurashishdan iborat.Kasallikning o‘tkir davrida davo fizkulturasi qo‘llanish mumkin emas, bemor ahvoli yaxshilanganda bir qancha oddiy nafas mashqlari (bemor o‘rinda yotgan holda) bajariladi. Kam-kamdan oyoq-qo‘llar mayda bo‘g‘imlariga mo‘ljallangan mashqlar qo‘shiladi. Keyin esa, bemor o‘tirgan yoki tik turgan holatda mashqlar ba-jaradi. Bemorni mashqlarni bajarish bilan birga chuqur nafas olishga o‘rgatiladi. Qorin muskullariga mo‘ljallangan mashqlarni tayinlash mumkin emas. Ich qotish (qabziyat). Odatdagi ich qotish ko‘proq or-ganizmning umumiy tonusi susayganda va ko‘p o‘tirish natijasida paydo bo‘ladi. Davolashda umumiy va ovqat-lanish rejimi hamda davo fizkulturasidan foydala-niladi va xususan davo fizkulturasi davolashda katta rol o‘ynaydi. Mashqlar kompleksiga umumiy chiniqtiruvchi mashq-dar va qorin muskullariga mo‘ljallangan mashqlar ki-radi. Qorin pressini kuchaytirish uchun oyoqlar va tana bilan mashqlar bajariladi; ularni chalqancha yotish, qo-rinda yotish, yonboshda yotish, o‘tirish, tik turish va boshqa dastlabki holatlarda qilinadi. Ichki peristaltikasi-ni yaxshilash uchun sakrash, chang‘ida yurish, ya'ni ichakni silkitadigan mashqlar foyda qiladi. Qorin bo‘shlig‘i organlarining ptozi (pastga siljishi). Qorin bo‘shliri organlari ptoziga quyidagilar sabab bo‘ladi: organizmning umumiy zaiflashuvi, qorin devori muskullarining bo‘shashishi, markaziy nerv sistemasi tonusi pasayishi va boshqalar. Ptozda davo fizkulturasi katta ahamiyatga ega. Mashqlar kompleksiga mummustahkamlovchi mashqlar va qorin muskullariga mo‘ljallangan mashqlar kiradi; bu kompleksni bajarishda qorin bo‘shli-g‘ida bosimning ortiqcha darajada ko‘tarilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak, ya'ni

87

kuchanmaslik va nafasni tutib qolmaslik kerak. Har turli boshlang‘ichxolatlarqo‘llaniladi; lekin shu bilan birga mashqlarii chalqancha yotgan holatda yoki karavot-ning oyoq tomonini ozgina ko‘tarib qo‘yilgan holatda bajarish har holda yaxshiroqdir; bunday holatda siljigan organlar normal vaziyatini egallaydi, qorin bo‘shlig‘ida bosimning ortishi esa ularni ana shunday vaziyatda tutib qoladi. Chanoq tubi muskullarini mustahkamlash va qaddi-qomatni to‘g‘rilash mashqlari ham qo‘llaniladi Bavosil. Bavosilda DJTni qo‘llanganda ichakning harakat funksiyasini va qorin bo‘shlig‘i hamda chanoq organlarida venoz qon aylanishini yaxshilash nazarda tutiladi.Oyoqlarga mo‘ljallangan mashklarni chalqancha yotish, qorinda yotish, to‘rt oyoqlab (emaklab) turish, tizza-tirsaklarda turish kabi dastlabki holatlarda bajariladi, bunga diafragma bilan nafas olish mashq-lari ham qo‘shiladi. DJT6-8 mashqdak boshlanadi, 2-3 hafta dan keyin ular sonini asta-sekin 14-16 ga yetkaziladi va 10-12 martagacha takrorlanadi.

Ilova-1“Kim ko‘proq, kim tezroq”

Ish uchun zarur:1.savollar va vaziyatli masalalar to‘plami aloxida kog‘ozlarda2.talabalar soni toza kog‘oz, ruchka

Ish yo‘li:1.O‘qituvchi butun gurux bilan ish olib boradi2.Talaba nutqini rivojlantiradi3.O‘z fikrini himoya qilishga4.Javoblarni taxlil qilishg

Ishni olib borish: 1.Barcha talabalarga savollar to‘plami beriladi, 2.Bir minut davomida istagan talaba javob beradi. 3. O‘qituvchi nechta to‘g‘ri javob berilganini sanab boradi. 4.“ Eng zaif halka” ya'ni talaba aniqlanadi. 5.Savollar va topshiriqlar har qandayfanga moslashgan bo‘ladi.

Savollar to‘plami: 1. Reabilitologiya tushinchasiga izox bering.Reabilitologiya lotincha so‘z bo‘lib,

quyidagi ma'noni beradi habitis qobiliyat rehabitis qobiliyatni tiklash. 2.Tibbiy reabilitatsiyani asosiy vazifasi qanday? -Organizm turli

sistemalarining va tayanch-xarakat apparitining funksional imkoniyatlarini mukammal tiklash,xamda kundalik xayot va mehnat sharoitlariga kompensator moslashishni rivojlantirish bulib xisoblanadi.

3. Ijtimoiy-iqtisodiy asosiy vazifasi. -asosiy e'tibor shikastlangan bemorga iqtisodiy mustaqillik va ijtimoiy mukammallikni qaytarishga qaratiladi. Bu vazifalar faqat tibbiy muassasalar tomonidangina emas, balki ijtimoiy ta'minot organlari tomonidan ham hal etilishi zarur

4.Reabilitatsiya jarayonida nechta davrlar bor.1-davr tiklanish terapiyasi.2.-readaptatsiya 3-reabilitatsiya.

88

5.Sedativ tasir nima. Bosh miyada uzoq vaqt va doimo bir xil va ritmik holda qaytariluvchi qisqa vaqtli zaif impulslar bosh miya po‘stlog‘idagi tormozlanish jarayonlarini kuchaytiradi va fiziologik uyquga o‘xshash holatni yuzaga keltiradi.

6.Elektr davolashga izoh bering -Elektr bilan davolash turlari xilma xildir va ular organizmga har xilta'sirko‘rsatadi.Ularning ta'siri turli tarmoqlaridagi (regionar, periferik, markaziy) qon aylanishini yaxshilaydi, to‘qima trofikasini, modda almashuvini, yaxshilaydi, neyro gumoral ta'sir etadi, buzulgan immun jarayonlarni tiklaydi. Ko‘p fizik omillar sedativ va og‘riq qoldiruvchi ta'sirga ega.

Nazariy qismni baholash mezoni.Maksimal ball 25-

2423-21 ball 20-19 ball 17-16 ball 13 ball

A'lo yaxshi urta konikarsiz Yomon100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan

kam

4. Analitik qisim4.1. Tuzilmaviy-mantiqiy diagramma “Pog‘ona”. Ilova-2

Diagramma strategik darajadagi savollar bilan ishlashni boshlaydi.Muamoni yechishning pastki darajasi birinchi galdagi xarakatlarning ro‘yxatiga mos keladiPog‘onani tuzish qoidasi.1.Barcha g‘oyalarni o‘ylab o‘tirmasdan,baxolamasdan va taqoslamasdan tezlikda yozish kerak.

2.diagramma xech qachon tugallangan bo‘lmaydi unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin.

3.Agarda chizmada savol uning shoxlarida bir necha bor qaytarilsa, unda u biror muximlikni anglatadi.

4.U muammoni yechishning asosiysi bo‘lishi mumkin. 5.Yangi g‘oyalarni grafik ko‘rinishida daraxt yoki pog‘ona

ko‘rinishdami,yuqoridan pastgami yoki chapdan o‘nga qayd qilishni o‘zingiz xal etasiz.

6.Agarda siz o‘zingiz to‘g‘ri savollar bersangiz va uning rivojlanish yo‘nalishini namoyon bo‘lishda ishonch saqlasangiz,diagramma siz xar qanday muammoni amaliy jihatdan yechimini topishingizni kafotlaydi.

Pedagog tushintiradi. 1. Diagramma tuzish qoidasi bilan tanishtiradi 2.Yozuv taxtasi yoki katta kog‘oz varag‘ini o‘rtasiga mavzu nomi yoki savol

yozadi. Talaba bajaradi. 1.Talabalar pog‘onani tuzish jarayonida tizimli sxemaning tarkibiy qismi va

elementlarning siljitishlari mumkin bu qayta fikirlash imkonini beradi.

89

2.Agarda g‘oyalarni ishlab chiqishda tor yo‘laka kirib qolsa u holda bir-ikki yuqoriga qaytadi va muxum narsani unitmaganiga hamda nimadur qilish mumkin ekanligini ko‘rib chiqadilar.

3.Pog‘ona qurushni o‘ngdan chapga qarab tuzishga xarakat qiladilar. 4.Buning uchun asosiy g‘oyani chap tarafda emas,balki o‘ng tarafda

joylashtiradilar.Pog‘ona tuzishga savollar to‘plami.

1.Oshkozon va 12-barmok ichakni yara kasalligi reabilitatsiyasida qo‘llaniladigan davolash chora tadbirlani tuzing

2.Buyrak siydik yo‘llari kasaliklarida reabilitatsiyasida qo‘llaniladigan davolash chora tadbirlarini tuzing

“ Поғона” диаграмма чизмаси

90

Сийдик й ў ллари касаллиги

Пиелонефрит Гломерулонефрит Сийдик тош касаллиги

Оғриқ,гемодинамик, метоболик бузилишлар, яллиғланиш, астеноневротик

Шиш,оғриқ,гипертензия, анемия,астононевротик,

ХПН,юрак етишмовчилиги

Оғриқ,дизурия, гипертензия,ОПН,

астононевротик

Реабилитация

Xar bir gurux boshqa guruxlarni baxolaydi. Xar bir talab bo‘yicha tulik bajarilsa -15 ball

Gurux№

Tushunarli va aniq javob (5)

Ko‘rgazmalilik(5)

reglamentgamal qilish (2,5)

Gurux faolligi

(2,5)

Jami ball-15

1.2.

Analitik qisim baxolash mezoni (diagramma):Maksimal

ball 15 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

Ilova-34.2. Vaziyatli masalalar to‘plami:

Vaziyatli masala№1 Bemorda o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi. Unda 2 yil oldin Bilrot bo‘yicha oshqozoni rezeksiya qilingan. Hozirda shikoyatlari : vaqti-vaqti bilan epigastral sohada og‘riq, uyquning yomonligi, asabiylashishga. Laborator analizlarida EChT – 17 mm/soat; leykotsitoz. Tana harorati 36,9 o

Savol: 1. Bemorga ShJTni tavsiya etish mumkinmi?2.Agar tavsiya etilsa qaysi harakat tartiboti va maxsus jismoniy mashq qo‘llaniladi?

91

-Яллиғланишга қарши УВЧ ДМВ дори бн электрофорез-Репаратив регенератив метод инфрақизил лазеротерапия УТТ-Томир кенгайтирувчи озокерит пелоидотерапия инфрақизил нурлатгич галванизация-Сийдик хайдовчи ВМТ ванналар-Иммуностимулловчи СУФ гелиотерапия талоссотерапия ДЖТ,пархез,фитотерапия

-Яллиғланишга қарши УВЧ ДМВ дори бн электрофорез уроантисептиклар-Иммуностимулловчи СУФ гелиотерапия-Иммуносупрессив УВЧ ДМВ электрофорез-Регенератив лазеротерапия УТТ пелоидотерапия ДЖТ пархез,фитотерапия.

-Миорелаксация ва спазмолитиклар: ванналар,инфрақизил нурлатгич-Миостимулловчи метод ДДТ амплипульс-Сийдик хайдовчи ВМТ-Томир кенгайтирувчи галванизийия галванизация парафин-уролитиклар ДЖТ пархез, фитотерапия

Javob: bemorga ShJT tavsiya etish mumkin. ShJT erkin harakat tartibotida olib boriladi va maxsus jismoniy mashq sifatida qorin oldi mushaklarini mustaxkamlashga qaratilgan mashqlar qo‘llaniladi. Vaziyatli masala.№2. Bemor o‘n ikki bormoq ichak yara kasalligi tashxisi bilan davolanmoqda. Shikoyatlari: vaqti-vaqti bilan epigastral sohada og‘riq, uyqusining yomon, ko‘ngil aynashi, quvvatsizlikka. Laborator analizlarida EChT – 17 mm/soat; leykotsitoz. Tana harorati 37,9 o S. Savol: Bemorga ShJTni tavsiya etish mumkinmi? Agar tavsiya etilsa qaysi harakat tartiboti va maxsus jismoniy mashq qo‘llaniladi?Javob: ShJT qo‘llash mumkin emas. Bemorni yashirin qon ketishiga tekshirish kerak. FGDS tavsiya etiladi, yotoq harakat tartiboti. Vaziyatli masala.№3 Bemor 45 yoshda dignoz Surinkali giperatsid gastirit .Hamrox surinkali xoletsistit shikoyatlari epigastral soxada og‘riq jig‘ildon qaynashiga ,ko‘ngil aynishiga ishtahaning pasayishiga, xolsizlik. Savollar 1.davolashda qo‘lanadigan rebilitatsiya vositalarini tavsiya eting?. 2. patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarni tavsiya eting?.Javoblar 1.fizioterapiya DJT parxez tabiy omillar fitoterapiya 2.sedativ tasir elektrouyqu (ko‘z-retromastoidal usulda).og‘riq qoldirishga elektrofarez epigastral soxaga (no-shpa novokain ko‘ndalang usul) yallig‘lanishga qarshi UYuCh (issiqlik usuli).Vaziyatli masala.№4 Bemor 40 yoshda 6 kundan beri surinkali nefrit,o‘tkir osti davri tashhisi statsionar davolanishda.Savollar: 1.Elektr bilan davolashning mumkin bo‘lgan usullari? 2.Bemorning siydik tahlilida oqsil 0,033% leykotsitlar soni 15-20/1 UYuCh bilan davolash mumkinmi? 3.Infra qizil nurlanishning tasiri qanday? 4.Tavsiya qilandigon kurort xilini ayting.Bemorni balchiqli kurortga yuborish mumkinmi?Javoblar:1.elektrofarez,galvanizatsiya buyraklar sohasiga induktotermiya,UYuCh

bilan davolash, SVCh bilan davolash (DMV).2.mumkin yiringli yallig‘lanish jarayoni bo‘lishi qarshi ko‘rsatma bo‘la

bo‘lmaydi,agaryiring siydik bilan chiqib ketayotgan bo‘lsa.3.Infra qizil nurlanishning tasiri issiqlik, antispastik, trofik, yallig‘lanishga qarshi.4.Balneologik kurort.iqlimli davo sahro yoki dengiz iqlim,balchiq bilan davolash

qakshi ko‘rsatma Ilova-3

4.3 Testlar to‘plami.1. Oshqozon yara kasalligida galvanizatsiyaning qaysi uslubi qo‘llaniladi A.* endonazal galvanizatsiyalash B. Vermel uslubi C. SHerbak buyicha yoka galvanizatsmyasi D. maxalliy-ko‘ndalang uslubi2. Giperatsid gastritda elektroforezning qaysi uslubi qo‘llaniladi A. *no-shpa bilan

92

B. novokain bilan C. dimedrol bilan D. nikotin kislota bilan3. Ichak peristaltikasining normallashtiradigan omillar: A. *SMT B. UFO C. lazer bilan davolash D. franklinizatsiya5. O‘tkir gepatit kasalligida qo‘llaniladigan fizikaviy omillar A. * magnit bilan davolash B. SVCh C. elektroforez D. elektrouyqu6. O‘t qopida tosh kasalligida mumkin bo‘lmagan fiziodavolash usullari A. * DDT B. parafin C. balchiq bilan davolash D. Darsonval7. Giperatsid gastritda ma'dan suvlarini ichish vakti kanday A. *iliq suv ovqatdan 40-45 min oldin B. sovuq suv ovkatdan 10-15 min oldin C. ovqatdan so‘ng iliq suv D. ovqat vaqtida sovuq suv8. Prostata bezining yallig‘lanishida eng samarali uslub qaysi A. * ultratovush B. franklin usuli C. darsanvalizatsiya D. ultrabinafsha nurlari9. Kechasi siydik tutolmaslikda elektroforezni qaysi uslubi qo‘llaniladi A. * ko‘z-ensa qismiga B. burun bo‘shlig‘iga C. uzunasiga D. ko‘ndalangiga sistitda10.Surunkali pielonefritda foydali O‘zbekiston kurortlari A. *Sitorai Moxi-Xosa B. Chimyon C. Chortoq D. "Botanika"

Ilova-34.4 Fizik faktorlar bo‘yicha retseptlar to‘plami

1. Elektroforez 2%li papain b\n me'da ichi elektroforezi.I-8-10 ma,T-20 min,N 5-7 kun ora.

Metodikasi: .elektrodlar 300sm2 yuzaga epigastral soxaga kundalang usulda,9(ANOD) orka va pastki kukrak segmentlariga urnatiladi.10 minutdan

93

keyin tok 0gacha kamaytiriladi,elektrodlarning kutbliligi o‘zgartiriladi,keyin yengil jimirlash sezilguncha yana oshiriladi.Tavsiya:sillik mushaklar va sfinkter spazmida,n.vagus tonusi oshganda,me'da va 12 yara kasalligi chandiklanish fazasida2. SVChepigastral soxaga DMV-terapiya,d 100 nurlari 100mm.kontaktli,R-10-15 vt,T-10-12 min N 10-12.xar kuniMetodikasi:100mmli nurlatkich epigastral soxasiga kontakt kilib joylashtiriladi.doza kuchsiz issiklik sezguncha. Tavsiya: me'da va 12 b.i yara kasalligining notulik remissiya fazasida.3. Elektrouyqu 3,5 gsdan 2-3 muolajadan 10 gs gaoshiriladi,i-3-7 ,t 30-50min,N8-10 ta kun ora.Metodikasi:Bemor kushetkaga yetkiziladi,yepik kuzlar va surgichsimon usimtaga gidrofil prokladkali elektrodlar fiksatsiyalanadi,(prokladkalar 38-39% suv b\n namlangan.) kuz elektrodlari katod(-),surgichsimon usimtaga anod(+) urnatiladi.Tavsiya: me'da va 12 b.i. yara kasalligi kuzish fazasida,6 yildan oshik davom etgan notulik remissiyada,nevrotik buzilishlar ,uyku buzilishi, turli moda almashinuvi buzilishlarida.

Karshi kursatma: kiprik zararlanganda,glaukoma,katarakta,tur parda kuchishi.4. Parafin ozokerit bilan davolashJigar soxasi atrofiga parafinli applikatsiya. Xarorati 50-54 o C davomiyligi 30-60 min. Kursda 15-20 muolaja xar kuni yoki kunora. Metodikasi:Oshqozon sohasiga xarorati 50-60 o C bulgan ozokeritli guvala. Davomiyligi 30-60 min kunora yoki xar kuni. Kursda 10-15 muolaja.

Vaziyatli masalalar testlar baholash mezoni

Maksimal ball 15 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

15-14-a'lo 14-12-yaxshi 11-7-urta 6-4-konikarsiz

3 va undan kam-yomon

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

5.Amaliy qismIlova-4

5.1. Amaliy ko‘nikmani bajarilishi(qadamma-qadam). Turli xil kasalliklarda aloxida reabilitatsiya dasturini tuzish.

Maqsad:Talabalarga klinik amaliyotda fizik usullar bilan davolashni kompleks qo‘llashga o‘rgatish. Ko‘rsatma:Siydik yo‘llari.kassaligida patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarni tanlashfizik muolajalarni qo‘llash usullarini va mustaqil o‘tkazishni o‘rgatish.Kerakli jihozlar:fiziomuolaja o‘tkazish xonasifizio apparatlar.

Bajariladigan bosqichlar qadamlar:94

№ Bajariladigan bosqichlar Bosqichni bajara olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni bajardi (20 -

bal)1. Bemorlarning xolatini klinik baxolash

(shikoyatlari, klinik-labarator tekshiruv ma'lumotlari)

0 3

Fizioterapiya tayinlash tartibi2. aynan shu bemordafizioterapiyaga qarshi

ko‘rsatmalarni aniklash0

33. sindrom-patogenetik usuli bo‘yicha fizik

faktorlar tayinlash0 3

4. aynan shu bemorga fizik faktor qoidalariga binoan fizioterapiya muolajalarini tanlash

0 3

5. kompleks tavsiyada fizioterapevtik muolaja o‘tkazish ketma-ketligini aniklash

0 3

6. muolaja varakasini rasmiylashtirish (fiziomuolajalarga retsept yozish)

0 5

7. jami 0 20

Turli kasalliklarda davolovchi gimnastik muolajasi vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolash

Maqsad: Talabalarga klinik amalyotida bemorlarga berilayotgan jismoniy yuklamaga organizmni javob reaksiyasini tekshirishni o‘rgatishKo‘rsatma: Surinkali gastirit davolovchi gimnastika mashiqlari vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolashni o‘rgatish.Kerakli jihozlar: DJTi xonasi (snaryadlar).

Bajariladigan bosqichlar qadamlar№ Bajariladigan bosqichlar. Bosqichni

bajara olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni

bajardi.(20-bal)

1. DG boshlanguncha bo‘lgan shikoyatlarni so‘rash

0 2

2. Bemorda yuklamagacha artarial bosim(AB)ni o‘lchash yurak urish soni(YuUS),nafas olish soni(NOS) ni sanash

0 2

3. DG ni kirish qismi oxirida YuUS ni 10 sek.da sanash,xolsizlik belgilarni tashki ko‘rinishlari va shikoyatlarida aniklash

0 2

95

4. YuUS ni 10sek.,DG ni asosiy qismi davomida sanash vaktida tashqi xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniklash

0 2

5. DG ni tugallanish bosqichini oxirida YuUS ni 10sek. davomida sanash, tashqi xolsizlikbelgilari va shikoyatlarida aniklash

0 3

6. Bemorda DG ni tugaganidan 5 min dan keyin AB ni o‘lchash,YuUS va NOS nisanash, tashki xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniklash

0 3

7 Shifokor tekshiruv kartasiga xamma ma'lumotlarni yozish

0 2

8 Fiziologik yuklama egirliklar chizmasini chizish

0 2

9 Xulosani rasmiylashtirish 0 210. Jami: 20

Amaliy ko‘nikmalarni baxolash mezoni:

100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% va undan kam

40-34,4-a'lo 34-28,4-yaxshi 28-22-urta 21,6-14,8-

konikarsiz14,4 va undan kam-yomon

6. Malaka ko‘nikma va bilimini tekshirish usullari -Bahsda aktiv ishtrok etish- Yozma javob natijalari- Diagramma va test masalalarini yechish- Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

Ilova-56.1.Talabalar bilmi, ko‘nikma va maxoratini baholashda qo‘llaniladigan nazorat mezonlari№ Baxo a'lo yaxshi urta konikarsiz yomon

O‘zlashtirish % hisobida

100%-86%

85%-71%

70-55% 54%-37%

36% va undan kam

1 Nazariy qism 25-24ball 23-22 ball

21-19 ball

18-17 ball

15ball

2 Analitik qisim diagaramma

15-14 ball 13- 12 ball

11-10 ball

9-8ball 7-6 ball

3 Test vaziyatli masala 15-14ball 13-12 ball

11-10 ball

9-8 ball 7-6ball

96

4 Amaliy ko‘nikmalar 40-34.4ball

34-28.4ball

28-22ball 21.6-14.8ball

14.4 ball

Joriy nazorat baholash mezoni№ O‘zlashtirish

% Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100 A'lo “5” Talaba mustaqil Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushinchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, DJT nomedekamentoz davo usullarni Oshqozon – ichak, buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq va aniq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq aniq javob beradi. Amaliy xolatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. Asoslaydi, kasalliklarni, patogenezi va simptomlariga asoslanib reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni biladi, bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga to‘liq xarakteristika beradi. Fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qiladi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi va temaga oid qo‘shimcha yangiliklar keltiradi ijodiy fikrlaydi, amaliyotdan misollar keltiradi, savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, erkin mulohaza qiladi, , mavzuni qo‘shimcha internet saxifalaridan olingan ma'lumotlar bilan yoritadi. Vaziyatli masalalarni ijodiy yondashib, yecha oladi, javoblari asoslaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda o‘ta qiziquvchan, faol, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshtib fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda

97

bo‘ladi.2. 91-95 Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi,

barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi, mustaqil mushohada yuritadi. Mavzu mohiyatini tushuntira oladi, erkin tasavvurga ega bo‘ladi, o‘qituvchi bilan bemalol fikr almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar majmuasi.

3. 86-90% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushinchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini oshqozon – ichak, buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq javob beradi. Amaliy xolatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 1-2 xato kilishi mumkin, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

4. 81-85% Yaxshi “4” Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan xolatda vositalarini

98

xususiy fizioterapiya, ShJT dietaterapiyani qo‘llab Oshqozon-ichak buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi savollarga to‘liq va aniq javob beradi. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, o‘tkazishda 1-2 xatoliklari bor. Amaliy xolatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato kilishi mumkin, qonuniy-me'yoriy xujjatlardan to‘g‘ri foydalanadi, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

5. 76-80% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushinchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Oshqozon – ichak, buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi qo‘llanilishi bo‘yicha savollarga javob beradi, lekin 1-2 noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazadi ammo 2-3 noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. 2-3 xato kilishi mumkin, Tema bo‘yicha

99

konspekti va. akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

6. 71-75% Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan xolatda vositalarini xususiy fizioterapiya, ShJT dietaterapiyani qo‘llab Oshqozon-ichak buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi uslublarini o‘tkazish bo‘yicha savollarga javob beradi, 3-4ta noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazishda qisman bilimga ega, javobida noaniqliklar bor. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi, lekin muntazam emas. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato kilishi mumkin, , ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha qisman konspekti va. akademiya talab kilgan kiyimda bo‘ladi.

7. 66- 70% Qoniqarli“3”

Fan bo‘yicha berilgan savolni yarimiga to‘g‘ri javob beradi. Talaba kasallikni etiopatogenezini, klinikasini biladi, lekin Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan xolatda vositalarini xususiy fizioterapiya, ShJT dietaterapiyani, Oshqozon-ichak buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarda qo‘llanishi mexanizmin yaxshi tushintirib beraolmaydi, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarni to‘liq ko‘rsata olmaydi. Savol mazmunini tushinadi, mavzuni ayrim savollariga javobni yaxshi beradi. Vaziyatli masalani to‘g‘ri yechadi, lekin asoslay olmaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda faolligi sust to‘g‘ri yechimlarni topa olmaydi,. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, 2-3ta xatoliklarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti to‘liq emas lekin akademiya talab

100

kilgan kiyimda bo‘ladi. 8. 61-65% Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini

hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referat-lar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60% Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumot-laridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylash-tirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

10. 30-54% Qoniqarsiz“2”

Mavzu bo‘yicha savolga javob bera olmaydi. Reabilitologiya fani haqidi tushincha yo‘q. Talabaning bilimi aniq tasavvurga ega emas,lekin qisman xarakati bor mavzu yetarli darajada yoritib bera olmaydi, nazariy va amaliy bilimning usulublarini ajrata olmaydi. Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar va kitob bilan mashgulotga qatanshadi.

11. 20-30% Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar bilan mashg‘ulotga qatnashadi.

101

7. Mashg‘ulotning xronologik xaritasi

№ Mashg‘ulot bosqichlari Shakl Vaqt270 daqiqa

Tanaffus

1 Tekshirish Davomat, talabalar daftarini tekshirish

10 daqiqa

2 O‘qituvchining kirish so‘zi Mavzuni izohlash 10 daqiqa 10 daqiqa

3 Nazariy qism BahsOg‘zaki javob,

30daqiqa

4 Analitik qism «diagramma» muxokamasi test masalalarni yechish.

60daqiqa

5 Talabalarga ko‘rgazmali qurollarni ko‘rsatish( slaydlar, prezentatsiya, videofilmlar va bq.), ularni izoxlash

40daqiqa 45 daqiqa

6 Amaliy qism Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

40 daqiqa

7 Xulosa Ball bilan baholash, uy vazifasini berish, mustaqil bajarish uchun vazifa,ma'lumot berish

25 daqiqa

Ilova-68. Nazorat uchun savollar

1. Hazm organlari kasalliklarini kompleks davolashida reabilitatsiya qanday maqsadda qo‘llaniladi ?

2. Surunkali gastrit kasalligida reabilitatsiya usullari va ularning afzalliklari?

3. Siydik yo‘llari kasalliklarida qo‘llaniladigan jismoniy reabilitatsiyaning qanday vositalarini bilasiz?

4. Tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad.5. Siydik yo‘llari kasalliklarida Ft o‘tkazishga qarshi ko‘rsatmalar

qanday6. Surinkali nefrit kasalligida elektr bilan davolashning mumkin

bo‘lgan usullari

Ilova-7

9. Foydalaniladigan adabiyotlar.

102

1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. kniga I,II,III Izd.3-ye ispr. i dop.-M.: 2010.-416s., ill.

2. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. M.-2007 g. 3-x tomnik

3. Ponomarenko G.M. « Chastnaya fizioterapiya» Meditsina M. 2007 g. 698s.4. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. V.A. Yepifanova Moskva 2005. 400s5. Bogolyubov V.M. «Metodika i texnika provedeniya fizioterapevticheskix

protsedur» M. 2001 s.2806. Ushakov A.A. «Rukovodstvo po prakticheskoy fizioterapii» M. 1996 g. 250s.7. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003 s.6748. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 2004 s. 4509. Dubrovskiy V.I. «Lechebnaya fizicheskaya kultura (kinezoterapiya)»: ucheb.

dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy.- 2 izd., s ter.-M., 2001.-608 s.:ill.10. Fizicheskaya reabilitatsiya: pod obshey red. prof. S.N. Popova. Izd. 3-ye.-

Rostov na Donu, 2005.-608 s.11. Ma'ruza matnlari, o‘quv-uslubiy kullanmalar

Internet manbalariwww.tma.uzwww.zionet.uzwww.kimdao.ruwww.doktor.ru, www. medinfo. home.ml.orghttp://www.restart-med.ruhttp://www.mirmed.ru

103

“Asab tizimi kasalliklarida (yuz nervi nevriti, insult, osteoxondrozda) va revmatologik (artritlar va osteartrozda) kasalliklar reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash ”

Mavzusi bo‘yicha.

Amaliy mashg‘ulot

Ta'lim texnologiyasi

104

O‘quv mashg‘ulotida ta'lim texnologiyasi modeliMavzu: №3 “Asab sistemasi kasalliklarida (yuz nervi nevriti, insult,

osteoxondrozda) revmatologik (artritlar va osteartrozda) kasalliklar reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash”

Ta'lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni:8-12O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi

Amaliy mashg‘ulot

O‘quv mashg‘ulotining tuzilishi

1. Kirish kism.2. Nazariy kism3. Analitik kism: - Diagramma- Testlar- Vaziyatli masalalar4. Amaliy kism

O‘quv mashg‘uloti maqsadi:

Talabalarga qayta tiklash dasturini kompleks asoslari bo‘yicha o‘z bilimlarini oshirishga qaratilgan bo‘lib, o‘z ichiga fizikaviy usullar, davolovchi jismoniy tarbiya, massaj, parxez ularni kasallikni muvaffaqiyatli va o‘z vaqtida davolashda, qayta tiklashda va oldini olishda qo‘llashga qaratilgan qo‘llashni avfzaligi sogayish davrida uziga xos xususiyatlarini o‘rgatish.

Talaba bilishi lozim: - tekshirish va tashxislash usullari;- Asab sistemasi kasalliklarida (yuz nervi

nevriti, insult, osteoxondrozda) revmatologik (artritlar va osteartrozda) kasalliklarida reabilitologik chora - tadbirlarni aniq tuzishni;

- fizik omillarga retsept tuzishni va nafas yo‘llari kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish;

- yuz nervi nevriti, insult, osteoxondrozda kasalliklarida kullaniladigan fizioterapevtik muolajalarga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmani;

- revmatologik kasalliklarining reabilitatsiya bosqichida ShJTning axamiyatini, mashqlarni bajarilish yuklamasini, xarakat tartibotini;

Talaba bajara olishi lozim: - mustakil ravishda fizioterapevtik muolajani o‘tkaza olishi;

- reabilitatsiya vositalarining ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni o‘tkazishni;

105

- kasallik bosqichiga karab reabilitatsion chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqishni;

Pedagogik vazifalar:-talabalarga kasalliklarida

reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzishni o‘rgatish.

- kasallikka qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni o‘rgatish.

- fizik omillarga retsept tuzishni va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish bilan tanishtirish.-reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan tasavvurini kengaytirishga qiziqish uyg‘otish.

O‘quv faoliyati natijalari:- talabalar reabilitologik chora tadbirlarni ketma–

ketligini to‘g‘ri tuzishni o‘rganadi.

- talabalar patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni amalda qo‘llab ko‘rsatadi.

- talabalar fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya kilishni o‘rganadi.

-talabalar reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan to‘g‘ri tassavur qilishini o‘rganadi.

Ta'lim usullari Ma'ruza, aqliy hujum, hikoya, ko‘rsatma berish, namoyish, videousul, amaliy ish usuli, kitob bilan ishlash, suhbat, ta'limiy o‘yin.

Ta'lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli

Ta'lim vositalari Doska-stend, flipchart, videofilmlar, yozuv taxtasi, mulyajlar, sxema, eslatma, nazorat varag‘i, matnlar

Ta'lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan

xonalarMonitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov:

test

O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish

bosqichlari va vaqti 6-

Faoliyat

ta'lim beruvchi Ta'lim oluvchilar106

soat( 270 daq.)

1-bosqich.10 daqiqa10 daqiqa

10 daqiqa

20 daqiqa

10 daqiqa

Nazariy kism1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish1.2 Mavzuning nomi, maqsad va

kutilayotgannatijalarni yetkazadi. Mashg‘ulot rejasibilan tanishtiradi.baxolash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)

1.3. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro‘yxatini aytadi (ilova №.7)

1.4.Tezkor-so‘rov/savol-javob/ («Miyaga xujum uyini) (ilova №1) bilimlarni faollashtiradi.

1.5. Tanaffus

Tinglaydilar, yozib

oladilar.Aniqlashtiradilar

,savollarga javob

beradilar

2-bosqich.

60 daqiqa

40 daqiqa

45 daqiqa

Analiktik kism.

2.1.Piramida diagrammani ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruxlarga ajratadi (ilova № 2)

2.2.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan ko‘rgazmali qurollar( test va vaziyatli masala,retseptlar)ni taqdim etish, ulardan foydalanish buyicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish (ilova №3)

2.3Tanaffus

Yozadilar.

Guruhlardaishlaydilar,

taqdimot qiladilar va javob beradilar

3-bosqich.40 daqiqa

15 daqiqa

10 daqiqa

Amaliy kism3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish (ilova№4)3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi,

qilinganishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlaridaahamiyatga ega ekanligi muhimligigatalabalar e'tiborini qaratadi.

3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quvmashg‘ulotining maqsadga erishishdarajasini tahlil qiladi. Nazorat savollar taxlli (ilova №5)

3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va keltirilgan mezonlar asosida baxolayditalabalarga baholarni yetkazadi.

AmaliyKunikmalarni

bajaradilar

O‘z-o‘zini, o‘zarobaholashni

o‘tkazadilar.Savol beradilar

Topshiriqni yozadilar

1. MotivatsiyaAsab sistemasi kasalliklarida (yuz nervi nevriti, insult, osteoxondrozda)

revmatologik (artritlar va osteartrozda) reabilitatsiyasi bosqichlaridafizioterapiya

107

va jismoniy omillarni qo‘llash alohida ahamiyatga egadir. Talaba tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va amaliy ko‘nikmalar esa, uni kelajakda o‘z mutaxassislik amaliyotida ishonch bilan qo‘llash imkoniyatini beradi.

2. Tashqi va ichki fanlararo bog‘liqlikAn'anaviy va noan'anaviy usullar bo‘yicha talabalar bilimini kengaytirish

maksadida UASh ichki kasalliklar, UASh –xirurgiya, UASh-ginekologiya, travmatologiya, nevrologiya, pediatriya, klinik farmakologiya va boshka bilimlariga asoslangan.

3. Mashg‘ulotning tarkibiy qismi

3. 1.Nazariy qism Artroz - bo‘g‘im to‘qimalarida degenerativ o‘zgarishlar bilan kechadigan kasallik bo‘lib, birinchi navbatda bo‘g‘im tog‘aylari shikastlanadi. Normada bo‘g‘imlarni xosil qiluvchi suyak oxirlari yuzasidagi sillik tog‘ay to‘qimasi to‘liq ishqalanuvchanlikni ta'minlaydi. Xarakatlanganda tog‘ay asosiy to‘qimasidagi yuza kavat fiziologik qayta tiklanish xususiyatiga ega. Kayta tiklanish xususiyati susaysa, tog‘ay yuzalarida yuzaga kelgan g‘adir budirlik va yoriqlar bo‘g‘imlarning erkin xarakatini qiyinlashtiradi. Statik dinamik zo‘riqish natijasida bo‘g‘im yuzasi chekkalarida tog‘ay to‘kimasining suyaklanishi yuzaga keladi, oqibatda bo‘g‘imlarda xarakat xajmi chegaralanadi. Bo‘g‘im to‘qimalarida reaktiv yallig‘lanishli o‘zgarishlar rivojlanadi. Bu esa o‘z navbatida og‘riq sezgilarini keltirib chiqaradi. Bu o‘zgarishlarning jadallashuvi oqibatida bo‘g‘im oxirlarida suyaklanish yuzaga kelib, bo‘g‘im yuzalarini shakliy buzilishlariga olib keladi. Kasallik okibatida bo‘g‘imlarda ankilozlar, yarim chiqishlar va chiqishlar yuzaga keladi. Bo‘g‘im degenerativ kasalliklari sabablari oxirigacha o‘rganilmagan. Birlamchi deformatsiyalovchi artroz rivojlanishida moddalar almashinuvi buzilishi katta rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, kasallikka surunkali intoksikatsiya va infeksiya sabab bo‘lishi mumkin, shuningdek xaddan tashqari zo‘riqish bo‘g‘im to‘qimalarining qon bilan ta'minlanishi buzilishiga olib keladi. Ikkilamchi deformatsiyalovchi artrozlar ko‘pincha bo‘g‘imlar travmasi oqibatida rivojlanadi. Bo‘g‘im tog‘aylaridagi yoriq va notekis ko‘rinishdagi defektlar uzok vaqt saqlanadi, xamda patologik o‘choq bo‘lib xisoblanadi va degenerativ distrofik jarayon rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Bu asosan davom etuvchi zo‘riqishlar natijasida kelib chiqadi. Ikkilamchi deformasiyalovchi artrozlarga sportiv artrozlarni kiritish mumkin. Bu sistematik zo‘riqish yoki ko‘p martalik makro va mikro travmalar natijasida kelib chiqadi. (bir nechta sport turlariga xarakterli). Masalan tizza bo‘g‘imi deformasiyalovchi artrozi futbolchilar va yengil atletikachilarda, tirsak bo‘g‘imi deformasiyalovchi artrozi tennischilarda, bilak - panja bo‘g‘imi deformasiyalovchi artrozi gimnastikachilar va shtangistlarda ko‘p uchraydi. Bundan tashqari ikkilamchi deformasiyalovchi artrozlar o‘tkazilgan artritlar, bo‘g‘im rivojlanish anomaliyalarida va boshka xollarda kelib chiqishi mumkin. Ikkilamchi osteoartrozlar yakkol bo‘g‘im deformasiyalari oqibatida

108

bo‘g‘im funksiyalarining qisman buzulishlari bilan xarakterlanadi. Bu xar xil kasalliklar natijasida kelib chiqadi. Misol uchun semizlikda ko‘pincha tizza bo‘g‘imlari shikastlanishi xos. Podagra kasalligida panja va barmoq bo‘g‘imlar deformasiyasi va funksiyasi buzilishi kuzatiladi.Ayollarda klimaks davrida tizza va chanoq son bo‘g‘imi shikastlanishi kuzatiladi va xokazo. Kasallikni klinik kechishini ikki davrga bo‘lish mumkin: o‘tkir va o‘tkir osti. O‘tkir davri boshlarida ertalabki kuchli og‘riqlar, keyinchalik zo‘rikish vaktida va okibatda doimiy og‘riklar bo‘lishi xarakterli. Zararlangan bo‘g‘im xarakatining yaqqol chegaralanganligini kuzatish mumkin. O‘tkir osti davri uchun og‘riqlarni kamayishi, xarakat amplitudasi oshishi va xarakat ko‘nikmalari tiklanishi xarakterli. Kasallikni boshlang‘ich davrida davolash konservativ usulda olib boriladi: medikamentoz terapiya, massaj, balneoterapiya, shifobaxsh gimnastika, xamda maxsus apparatlar yordamida shikastlangan bo‘g‘imlar zo‘rikishini yengillashtirishga erishiladi. Kasallik davosida konservativ davo samara bermasa, jarroxlik amaliyotini qo‘llash bilan tugalllanadi.Deformatsiyalovchi artrozlarda konservativ davo sifatida shifobaxsh jismoniy tarbiya muxim axamiyatga ega. Bunda mashg‘ulot bemorning ruxiy emotsional xolatiga ijobiy ta'sir etadi, jismoniy mashqlar yurak kon tomir va nafas tizimi faoliyatini faollashtiradi, moddalar almashinuvini normallashtiradi. Misol: semizlik fonida kechuvchi artrozlarda qarilik artrozlarida qonda xolestirin miqdorini kamaytiradi. Jismoniy mashqlar mushak bo‘g‘im apparati atrofiyasini kamaytiradi. Shuningdek bo‘g‘imlarda turli struktur o‘zgarishlarga ijobiy ta'sir kiladi.

Artrit kasalligida qo‘llaniladigan shifobaxsh jismoniy tarbiyaning vazifalari:1. Markaziy nerv tizimi tonusini normallash.2. Fiziologik tizim funksiyasini yaxshilash.3. Moddalar almashinuvi faollashtirish4. Shikastlangan bo‘g‘imlarda limfa - kon aylanishini yaxshilash.5. Bo‘g‘imlarning boylam apparatlari va mushaklarini atrofiyaga uchrashishini

olidini olish.6. Bo‘g‘imlarda qiyin xarakatchanlikni rivojlanishiga to‘sqinlik kilish.7. Paydo bo‘lgan noto‘liq vaqtinchalik kompensator buzilishlarni yaxshilaydi. 8. Bo‘g‘imlarni maishiy va mexnat ko‘nikmalariga moslanuvchanligini tiklaydi.

Bo‘g‘im kasalliklarida qo‘llaniladigan shifobaxsh jismoniy mashqlar: Artritlarda shifobaxsh jismoniy tarbiya kasallikning yarim o‘tkir va surunkali davrlarda qo‘llaniladi. Kasallikning o‘tkir davri ,odatda yallig‘lanish protssesiga xos belgilar (tana xaroratini ko‘tarilishi, leykositoz, ECHTning yuqori bo‘lishi)va og‘rik sindromi bilan birga o‘tadi,shuning uchun bu davrda shifobaxsh jismoniy tarbiyani qo‘llab bo‘lmaydi. Artritlarda shifobaxsh jismoniy tarbiya kompleksini tuzishda shikastlangan bo‘g‘imlar xarakatiga bo‘lik bo‘lgan maxsus mashklarni sog‘ bo‘g‘imlar xarakati va nafas olish mashklari bilan almashtirib turish kerak. Bo‘g‘im kasalliklari bilan kasallangan patsientlarni parvarishlashda shifokorlar asoratlarni oldini olishga katta e'tibor berishlari lozim. Bunda kasallikni erta aniqlash, davolashda vrachga ko‘maklashish, ko‘rsatmalarni to‘g‘ri bajarishlari talab etiladi. Bo‘g‘imlar

109

kasalligida shifokorlar patsientlarni kuzatuvda olib borib, ularga simptomatik yordam ko‘rsatadilar. Diagnostik va davolash tadbirlari olib borilishini nazorat qiladilar, xamda ushbu bemorlarni mexnat qobiliyatini tiklashga o‘z yordamlarini ko‘rsatadilar. Davolovchi fizik omillarning ta'siri ular energiyasining biologik reaksiyaga aylanishi bilan bog‘liq. Fizik energiyaning turiga ko‘ra fizioterapiyani quyidagi guruhlari farqlanadi:

-elektrodavolash;-yorug‘lik bilan davolash;-issiqlik bilan davolash;-balneologik davolash;-mexanik davolash..Revmatizm. Revmatizmda fizik omillar organizm umumiy rezistentligini

oshirish, autoimmunoagressiya va sensibilizatsiyalar bilan kurashish, yallig‘lanishga qarshi, og‘riqsizlantirish, qon aylanishini yaxshilash, surunkali infeksiya o‘choqlarini tozalash maqsadlarida qo‘llaniladi. Revmatizmning faol fazasida, ayniqsa faolligi 1-darajadan yuqori bo‘lsa, fizik omillar antirevmatik va dietoterapiyalar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Bu esa, medikamentoz davolash muddati va faolligini sezilarli darajada kamaytirishga, shuningdek dozalangan fizik yuklamani oshirishga imkon beradi. Bu narsa davolash samaradorligini oshiradi. Fizik omillarni kasallik ob'ektiv va sub'ektiv simptomlari zo‘rayishdan to‘xtaganda, bemorning umumiy holati yaxshilanganda va isitmasi kamayganda qo‘llay boshlanadi. Revmatizm xuruji davrida giposensibilizatsiyalovchi, og‘riqsizlantiruvchi, almashinuv-trofik ta'sir qilish maqsadida ultrabinafsha nurlanishlar tayinlanadi. Ultrabinafsha nurlarni bo‘g‘imlar sohasida(2, 3, 5 biodozalar), bo‘g‘im atrofi yuzalarida(3, 6 biodozalar), o‘choqdan tashqari holda(2, 4 biodozalar) yoki umumiy metodika asosida qo‘llaniladi (ehtiyotkorlik bilan sekinlashtirilgan sxema asosida). Umumiy ultrabinafsha nurlanishlarni revmatizmning nofaol fazasida ham, kasallikning o‘tkir belgilari so‘ngandan so‘ng ham qo‘llash mumkin.

Eritemali ultrabinafsha nurlanishlarni qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalar: -yuqori harorat;-yaqqol toksikoz;-gemorragik sindrom;-kombinirlangan yurak nuqsonlari;-kardialgiya.

Buyrak usti bezi funksiyasini stimullash uchun shu bez sohasida induktotermiya qo‘llaniladi(160-180 mA, 20 min.gacha, 10-12 muolaja). Buyrak usti bezlari proeksiyasi sohasiga DMV-terapiyani ham qo‘llash mumkin(30-40 vt, 8-12 min., 12-15 muolaja). Davolash qiyin bo‘lgan artralgiyalarda zararlangan bo‘g‘imlar sohasiga induktotermiya yoki mikroto‘lqinlar bilan ta'sir qilinadi.Vegetotomir distoniyasi, shuningdek gipertonik va kardialgik sindromlari hamda nevrotik reaksiyalari va uyquning buzilishlari bo‘lgan bemorlarni davolashda elektrouyqu qo‘llaniladi. Diensefal patologiyada impuls oqimi chastotasi 3-5 Gs dan oshmasligi, ta'sir qilish muddati 15-20 min.dan oshmasligi,

110

muolajalar soni 8-12 ta bo‘lishi kerak. Vegetotomir distoniyasi va gipotenziv sindromi bo‘lganda impulslar oqimi chastotasini davolash kursi davomida 10 dan 40 Gs gacha oshiriladi. Muolaja davomiyligini esa 20 min.dan 45 min.gacha oshiriladi. Revmatizm bilan og‘rigan bemorlarni kompleks davolashda, ayniqsa jarayon faolligi kamayganda davolovchi elektroforez muhim ahamiyatga ega. Bemorlarda yallig‘lanishga qarshi va giposensibilizatsiyalovchi ta'sir qilish maqsadida faol fazada kalsiy elektroforez yoki salitsilatlar elektroforezi umumiy metodika asosida yoxud bo‘g‘imlar sohasiga ko‘ndalang ravishda qo‘llanilishi mumkin. Nevrotik reaksiyalar va xoreyada bromelektroforezni ko‘z kosasi-ensa yoki umumiy metodika asosida tayinlanadi. Yaqqol poliartiralagik sindromda yoki bo‘g‘imlardagi uzoq muddatli og‘riqlarda faol va nofaol fazada induktotermiya va mikroto‘lqinli terapiya bilan bir qatorda quyidagilarni ham qo‘llash mumkin:A) bo‘g‘im sohasini sollyuks lampasi yoki infraqizil nurlanish lampasi bilan

nurlantirish (15-20 min.dan kuniga 1-2 mahal).V) ep UVCh oligotermik dozalarda bo‘g‘im sohasiga qo‘llash (ayniqsa, ekssudativ

yallig‘lanish ustunlik qilsa).S) zararlangan bo‘g‘imlarda parafinli applikatsiyalarni qo‘llash (15-20 min. 50-

600S, 12-15 muolaja). Revmatik jarayon faolligini so‘na boshlash fazasida aeroionoterapiyani

o‘tkazish maqsadga muvofiq. Agar revmatik bemorlar organizmida mitral nuqsonlari bo‘lsa, ayniqsa, chap atrioventrikulyar teshikning yaqqol stenozida hamda 1-, 2- darajali qon aylanishi yetishmovchiligida aerozol yoki elektroaerozol terapiya (masalan: eufillin bilan birga) tayinlanadi. Revmatik jarayonning faol fazasida qon aylanishini yaxshilash, gipodinamiya oqibatlarini bartaraf etish maqsadida, oyoq-qo‘llarni massaj qilish (yallig‘lanish o‘tkirligi so‘ngandan so‘ngbo‘g‘imlar massaji ham qo‘shiladi) va segmentar massaj qilish tavsiya qilinadi. Kompleks davo choralari qatoriga LFK ham qo‘shilishi shart. Revmatizm bilan og‘rigan bemorlarni fizioterapiyasida, ayniqsa bolalarda surunkali infeksiya o‘choqlarini tozalash maqsadida fizik omillarni qo‘llash fizioterapiyaning muhim elementi hisoblanadi. Umumiy qabul qilingan metodikalar va sxemalar asosida infeksiya o‘choqlariga UB nurlarning, UVChning, mikroto‘lqinlar yoki elektroforezning, antibiotiklarning ta'sirlaridan foydalaniladi. Aytib o‘tilgan muolajalarni antibiotiklar va sulfanilamid preparatlari ingalyasiyalari bilan birga qo‘llash yaxshi natija beradi. Kompleks terapiyaga ko‘pincha CO2ni, N2Sli, radonli, kislorodli va Nalli vannalar qo‘shiladi. ye. I. Sorokina va boshqalarning tekshiruvlariga asosan revmatik nuqsonlari bo‘lgan bemorlarda ko‘proq CO2li va H2Sli vannalar yaxshi natija beradi. Mitral klapanning yaqqol stenozida CO2li vannalar samaraliroq bo‘lsa, mitral-aortal nuqsonlarda esa radonli vannalar samaraliroq bo‘ladi. Ekstrasistoliya va hilpillovchi aritmiya vannalarni qo‘llashga qarshi ko‘rsatma bo‘lmaydi. Chap atrioventrikulyar teshigi stenozi bo‘lgan bemorlarda balneoterapiyani ehtiyotkorlik bilan qo‘llash kerak bo‘ladi. Iloji bo‘lsa, kichik qon aylanish doirasi va o‘ng yurak funksional holatini nazorat qilib turgan holda amalga oshirish kerak. Yurak nuqsoni fonida rivojlangan sust kechuvchi va latent revmokarditda radonli vannalar samaraliroqdir. Ayniqsa, buyrak usti bezi

111

sohasiga birlamchi induktotermiya yoki DMV-terapiya kursidan keyin qo‘llash yaxshi natija beradi. Remissiya fazasida yana zararlangan bo‘g‘imlar sohasida applikatsiyalar ko‘rinishida balchiq bilan ham davolash mumkin. Xurujlararo davrda revmatizm fizioprofilaktikasi organizmning noqulay tabiat sharoitlariga qarshi mustahkamlash va chiniqtirishga shuningdek, organizmga kirayotgan infeksiyalar bilan kurashishga qaratilgan bo‘ladi. Surunkali infeksiya o‘choqlarini yo‘qotish maqsadida tegishli sohalarga UFOnurlar (1 biodozadan boshlab), UVCh (oligotermik dozirovka, 10-15 min), antibiotiklar elektroaerozollari qo‘llaniladi. Umumiy quvvatlantiruvchi va desensibilizatsiyalovchi omil sifatida UB nurlanishlarni asosiy sxemaga ko‘ra qo‘llaniladi. Chiniqtirish uchun nam latta bilan artish, ustidan suv quyish, salqin dushlar, basseynda cho‘milish yaxshi natija beradi. Yoz davrida turg‘un va ochiq havoda havo va quyosh vannalari (havo harorati 200S dan past bo‘lmasligi kerak, nisbiy namlik 55-65%) foydalidir.

Revmatoid artrit Davolovchi fizik omillar revmatoid artrit bilan og‘rigan bemorlarni davolashning muhim tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Medikamentoz davolash fizioterapiya bilan birgalikda olib boriladi. Kasallikning surunkali va o‘tkir osti davrida fizik omillar bilan davolashning asosiy komponentlaridan biri --- fizioterapiyadir. Revmatoid artritda fizik omillar infeksiya o‘chog‘ini yo‘qotuvchi, organizm rezistentligini oshiruvchi, umumiy quvvatlantiruvchi, og‘riqsizlantiruvchi, yallig‘lanishga qarshi, immunodepressiv, so‘riltiruvchi va kontraktura hamda ankilozlarni oldini oluvchi bo‘lib xizmat qiladi. Dori vositalari bilan bir qatorda kasallikning faol davrida UBnurlari keng qo‘llaniladi. UBnurlanishi jarayonni o‘rganish yoki og‘ir kechishida va bo‘g‘imlarda ekssudat yig‘ilishi, qattiq og‘riqlarda ham qo‘llaniladi. Nurlanish bo‘g‘imlar terisi ustida o‘tkaziladi. (1 kunda 2 ta bo‘g‘imni nurlantirish mumkin). Trofikaning buzilishlarida mahalliy nurlantirish refleksogen zonalarni nurlantirish bilan almashtirilib olib boriladi. Fizik omillar bilan gipofiz va buyrak usti bezlarini stimulyasiya qilish patogenetik asoslangan. Shu maqsadda buyrak usti bezlari sohasiga induktotermiya yoki detsimetrli to‘lqinlar bilan ta'sir qilinadi. (160-180mA. Yu--- 15 min); (30-40 Vt, 7-12 min). Bu davolash metodlarini faqat jarayonni kuchsiz yoki o‘rta kechadigan vaqtlaridagina emas, faol kechadigan paytlarida ham qo‘llasa bo‘ladi. Kasallikning ekssudativ formalarini davolashda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Kasallikning kuchsiz kechishida balchiqli applikatsiyani L-10-L-4 sohalariga belbog‘ ko‘rinishida qo‘yiladi. Yurakning ishemik o‘zgarishlarida buyrak usti bezi sohasida DUF nurlar bilan yoki sinusoidal modullangan toklar bilan elektrodlarni ko‘ndalang joylashtirilgan holatda ta'sir qilish mumkin. Gipofiz va buyrak usti bezi po‘stlog‘ini stimulyasiya qilish uchun elektrouyqu metodikasida kichik chastotali impulsli toklardan foydalaniladi. Nerv jarayonlari va nevrotik reaksiyalarning yaqqol kuchsizlangan bemorlarda tokning chastotasi 10-20Gs bo‘lishi kerak.Davo kompleksiga asosan dori vositalarining elektroforezi kiritiladi: al2 (2-5%li, anoddan), NaJ (2-5%li, katoddan), novokain (0.25-0.5%, anoddan), natriy salitsilat (2-5%, katoddan), lidaza (0.1 gr, 30 ml erituvchiga anoddan), gidrokortizon (suvda eruvchi, katoddan), ixtiol (10-30%, katoddan). Asalari zahari preparatlari va immunodepressantlar elektroforezi ham

112

foydali. Yirik bo‘g‘imlar zararlanganda elektroforezni ko‘ndalang usulda qilinadi. Qo‘l va oyoq kafti bo‘g‘imlari zararlanganda esa, kamerali galvanik vannalar usulini qo‘llagan ma'qul. Mustaqil holda yoki dori vositalari bilan kompleks ravishda bo‘g‘imlar sohasiga diadinamik toklar bilan qo‘llanilishi mumkin (2 taktli uzluksiz tok --- 3 min., keyin qisqa davr bilan modulirlangan tok, 3-5 min.). eEssudativ belgilar proliferativ belgilardan ustunlik qilsa bo‘g‘imlarda UVCh ( 10min.dan sustroq iliq dozirovka), induktotermiya (160-200 mA, 10-15min) yoki mikroto‘lqinlar (40-70 Vt, 8-12 min) ta'siridan foydalaniladi.Proliferativ va fibroz-sklerotik o‘zgarishlari bo‘lgan bemorlarga yallig‘lanish jarayoni minimal va o‘rtacha faollikda bo‘lganda zararlangan bo‘g‘imlar sohasiga ultratovush tavsiya qilinadi. (0.4-0.6 Vt,/sm3, 5-6 min, bo‘g‘imga). Parallel ravishda impulsli ultratovush bilan umurtqa pog‘onasining tegishli bo‘limlariga ham ta'sir qilish maqsadga muvofiq. Proliferativ o‘zgarishlar ustunlik qilsa, shuningdek parafinli yoki ozekeritli applikatsiyalarni bo‘g‘im sohasiga qo‘llash ham tavsiya qilinadi (50-520S, 20-30 min., 10-12 muolaja). Bunday kategoriyadagi bemorlarda bo‘g‘imlarni issiq jun mato bilan o‘rab qo‘yish davolashning samarali bo‘lishiga yordam beradi.Proliferativ o‘zgarishlar ustunlik qilib, kontraktura va ankiloz bo‘lsa, yallig‘lanish jarayoni minimal faollikda bo‘lsa yoki nofaol fazasida bo‘lsa, mahalliy holda balchiq bilan davolash mumkin (38-400S, 15-20 min). Qayta xurujni oldini olish maqsadida balchiq bilan davolashni terromitsin-elektroforez bilan kombinatsiyalanadi. Yaqqol trofik o‘zgarishlarda balchiq bilan davolash reflektor-segmentar usulda amalga oshiriladi. Yallig‘lanish jarayoni minimal faollikda va remissiya fazasida bo‘lsa, bemorlarga almashinuv jarayonlarini faollashtirish uchun, qon aylanishini kuchaytirish uchun, bo‘g‘imlar funksiyasini yaxshilash maqsadida va nerv sistemasi faoliyatini normallashtirish maqsadida umumiy vannalar, 1-navbatda vodorod sulfidli va radonli vannalar tavsiya qilinadi. H2Sli vannalar 36-370S da o‘tkaziladi(8-15 min., 10-14 vannalar). 50 mg/l H2S saqlovchi vannalarni kasallarning ekssudativ-proliferativ shakli bilan og‘rigan bemorlarda qo‘llash maqsadga muvofiq. Konsentratsiyasi yuqoriroq bo‘lgan vannalarni (100-150mg/l) proliferativ shakli bo‘lgan bemorlarda uzoq davom etgan xuruj yoki to‘liq bo‘lmagan remissiya fazasida qo‘llash tavsiya qilinadi. Radonli vannalar 40-80 nKi/l, 10-15 min) yaqqol og‘riq sindromi bo‘lgan bemorlarda bo‘g‘imlarida keskin o‘zgarishlari bo‘lmaganda va nerv sistemasi yuqori labillikda bo‘lganda qo‘llaniladi. Revmatoid artrit bilan og‘rigan bemorlarda Nalli, yod, bromli yoki azotli vannalar (35-360S, 8-10-15 min, 10-15 muolaja) ham qo‘llanilishi mumkin. Nofaol fazada va revmatoid artritning minimal faolligida benzinda cho‘milish ham mumkin. Davo choralari kompleksiga albatta LFK va massaj kiritilishi kerak. Ular faqatgina kasallik yuqori faollikda bo‘lsagina qo‘llanilmaydi. Xuddi revmatizmdagidek fizik omillar (UVCh, UFO, mikroto‘lqinlar) surunkali infeksiya o‘chog‘ini yo‘qotishda qo‘llaniladi.

Bexterev kasalligi Ankilozlanuvchi spondiloartrit (Bexterov kasalligi) bo‘lgan bemorlar fizioterapiyasi uzoq muddatli (davomli), individual birlamchi kerak va kasallikning faollik darajasi, stadiyasini hisobga olgan holda olib boriladi.Jarayon yuqori faollikda bo‘lganda umurtqa pog‘onasi UB nurlanishi

113

qo‘llaniladi. (3-biodozalar, sohaga 4-5 nurlanish). Periferik bo‘g‘imlar zararlanganda ularni ham nurlantirish mumkin. Og‘riq sindromini kamaytirish uchun novokain yoki Parfyonov aralashmasi elektroforezini umurtqa pog‘onasi sohasida qo‘llaniladi (bo‘ylamasiga 15-20 min, 11-12 muolaja).Kasallikning pasi va o‘rta faolligida yuqori chastotali elektroterapiya usullaridan induktotermiyani, UVCh terapiyani, mikroto‘lqinlarni qo‘llash mumkin. Induktotermiya quyidagi usulda bajariladi: induktor-sim umurtqa pog‘onasi bo‘ylab bo‘ylamasiga sirtmoq sifatida joylashtiriladi(sust iliq dozirovka, 20 min., har kuni yoki kunora, 10-12 muolaja). Shuningdek, mikroto‘lqinli terapiya (detsimetr yoki santimetr to‘lqinli) ham samarali (sust iliq dozirovka, 10-15 min., 8-10 muolaja).Keng ko‘lamda va yuqori samaradorlikda umurtqa pog‘onasining paravertebral zonalarida ultratovush qo‘llaniladi. (0.2-0.6 Vt/sm2, 5-10min, kun ora 10-12 muolaja). Ekssudativ o‘zgarishlarda gidrokortizon fonoforezi qo‘llaniladi.Og‘riqlarni qoldirish uchun algik zonalarda dinamik toklar (2 taktli uzluksiz ---1min; modullangan qisqa yoki uzun, davrli 2-4 min.dan, 6-8 muolaja) yoki mahalliy darsonvalizatsiya qo‘llaniladi.(4 min.dan 12 ta muolaja). Jarayonning urta va past faolligida balchikli applikatsiyalar kilinishi mumkin. (40-42 0S, 15-20 min, 16-18 muolaja). Jarayoni urta faollikda bulgan bemorlarda balchik bilan davolashni dorilar terapiyasi va ayovchi metodika asosida utkazish yaxshirok (38 39 0S, 10 15 min, kun ora 10 12 muolaja). Shuningdek, parafin yoki ozekerit applikatsiyalarini ham umurtqa pog‘onasi sohasiga qo‘yiladi. (48 500S, 20 30 min.).Kasallik sust progressivlanganda (zo‘rayib borayotganda), produktiv o‘zgarishlar ustunlik qilganda, mushaklar spazmi va kontrakturalar rivojlanganda Bexterev kasalligini kompleks davolashda balneologik muolajalar keng qo‘llanilishi lozim. Kasallikning o‘rta va ayniqsa past faolligida bo‘lgan bemorlarda vodorod sulfidli (50 100 150 mg/l, 8 10 min, 10 12 muolaja) yoki radonli (40 80 nKi/l, 8 12 min, 10 15 muolaja) vannalarni qo‘llash maqsadga muvofiq. Yodbromli, SO2 li, azotli, skipidarli, malfeyli vannalar ham samarali. Ular ko‘pincha yondosh kasalliklarda qo‘llaniladi. Umumiy quvvatlantiruvchi ta'sir qilish maqsadida barcha turdagi iqlim terapiya turlari, ayniqsa talassoterapiya tavsiya qilinadi. Bexterev kasalligida LFK katta ahamiyatga ega. Maxsus nafas mashqlari, umurtqa pog‘onasi turli bo‘limlari mashqlari, mexanoterapevtik apparatlardagi mashqlar va suvdagi mashqlar keng qo‘llaniladi. Bemor davolovchi gimnastika bilan sistematik davolashda, yaxshisi kuniga 2 mahal, ertalab va tushlikdan so‘ng, 30 40 min.dan shug‘ullanishi lozim. Orqa, ko‘krak, bo‘yin, oyoq qo‘llar mushaklari massaji ham maqsadga muvofiq.UFO, UVCh, mikroto‘lqinlarni shuningdek infeksiya o‘choqlarini yo‘qotish uchun ham qo‘llash kerak, bu esa muhim profilaktik ahamiyatga ega.

Deformatsiyalovchi osteoartroz Davolash kompleks, differensiatsiya prinsipiga asoslangan bo‘lishi kerak. Dori darmonlar hamda ortopedo xirurgik chora tadbirlarni fizioterapevtik omillar bilan birga qo‘llash kerak bo‘ladi. Davolashning fizik usullari nerv trofik faoliyatni oirish uchun, zararlangan sohada qon aylanishini yaxshilash uchun, harakat faolligi saqlash va yaxshilash uchun, mushaklar atrofiyasi bilan kurashish uchun qo‘llaniladi. Fizioterapiya

114

deformatsiyalovchi osteoartrozning barcha rivojlanish davrlarida qilinishi mumkin, lekin qanchalik erta qo‘llana boshlasa shunchalik natija ham samarali bo‘ladi.Kasallikning erta davrlarida, ayniqsa qariyalarda kalsiy xlorid, natriy yodid, oltingugurt preparatlari, novokain, salitsilatlar elektroforezi samarali. 1 2 ta bo‘g‘imlar zararlanganda uni bo‘g‘imlar sohasiga qo‘llaniladi. Ko‘pincha bo‘g‘imlar zararlangan bo‘lsa, umumiy ta'sir qilish metodikasi asosida olib boriladi. Patogenetik jihatdan ixtiolning sinusoidal modullangan toklar yordamida elektroforezi eng asosli hisoblanadi. Ular trofik jarayonlarni stimullaydi, bo‘g‘imlar to‘qimalaridagi qon aylanishini yaxshilaydi va dimlanish belgilarini kamaytiradi.Yaqqol og‘riqlarda dori darmonlar bilan kompleks ravishda bo‘g‘imlarni UB nurlar bilan nurlantirish (3 8 biodozalar bo‘g‘imga qarab har bir bo‘g‘imni 3 4 marta nurlantiriladi, qayta nurlantirishda dozani 1 3 biodozada oshiriladi) qo‘llaniladi. Diadinamik, interferension yoki sinusoidal modullangan toklar bilan ta'sir qilinadi (6 10 min, 12 15muolaja). Bo‘g‘imlardagi distrofik o‘zgarishlar bilan kurashish maqsadida UT terapiyasini tayinlash ma'qul bo‘ladi. Ultratovushni zararlangan bo‘g‘im sohasida, shuningdek tegishli segmentlar sohasida paravertebral labil metodika asosida qo‘llaniladi. Bo‘g‘im sohasiga ta'sir qilishda intensivlik 0.2 0.6 Vt/sm2, 4 6 min, paravertebral bo‘lsa, 0.2 0.4 Vt/sm2, 2 3 min. Davo kursi 10 12 muolajalar. Ikkilamchi sinovit belgilari bo‘lganda gidrokortizon fonoforezi samaraliroq hisoblanadi.Deformatsiyalovchi osteoartrozda ikkilamchi yallig‘lanish jarayoni bilan kechayotganda yuqori chastotali elektroterapiya qilinadi : induktotermiya (yengil iliqlik sezilgunga qadar, 20 25 min, 12 15 muolaja), mikroto‘lqinlar (30 50Vt, 6 15 min, 10 12 muolajalar), doimiy yoki impulsli e.p., UVCh (sust iliq dozirovka, 7 12 min, 8 12 muolaja). Yuqori chastotali omillardan mikroto‘lqinli terapiya eng yaxshi natijalar beradi. O‘tkazib yuborilganda deformatsiyalovchi osteoartrozda (2 3 daraja) yuqori chastotali omillarni LFK, massaj va bo‘g‘im ichi gidrokortizon in'eksiyalari bilan kompleks ravishda qo‘llaniladi. Bo‘g‘imlardagi qon aylanishini va almashinuvini yaxshilovchi issiqlik muolajalaridan bo‘g‘im sohasida parafin yoki ozekerit applikatsiyalarini qo‘llash tavsiya qilinadi. Jarayonning kechki bosqichida balchiq applikatsiyalari (38 400 S, 15 20 min, 12 14 muolajalar). Balchiq bilan davolashni bo‘g‘imlarni issiq jun mato bilan o‘rash va tegishli mushaklar massaji bilan kombinatsiyalash maqsadga muvofiq. Deformatsiyalovchi osteoartrozda qo‘shimcha usul sifatida mineral va boshqa vannalar (osh tuzili, vodorod sulfidli, radonli, yod bromli, kislorodli...) ni qo‘llash kerak bo‘ladi. 1 darajada yuqorida sanab o‘tilgan barcha vannalar terapevtik samaraga ega bo‘ladi. Ammo ular ta'siri spetsifikasini hisobga olish kerak bo‘ladi. 2 va 3 darajada vannalarni tayinlash yondosh kasalliklarga bog‘liq bo‘ladi. Qalqonsimon bez gipofunksiyasi, yog‘ almashinuvi buzilishi, ovarial menstrual funksiyaning pasayishi, teri kasalliklarida, oyoq qo‘llarning tomirlar obliteratsiyalovchi aterosklrozi bilan birga kelganda vodorod sulfidli vannalar (hammomlar) samaraliroq bo‘ladi.(36 370 S, 50 130 mg/l, 10 15 min, 10 12 vannalar). Yurak qon tomir va nerv sistemasi kasalliklari bilan birga kelganda radonli vannalar qilinadi (36 370 S, 4 72.8 nKi/l, 10 12 min, 15 tagacha muolajalar). Almashinuv jarayonlari buzilgan va endokrin disfunksiyasi

115

bo‘lgan qariyalarda yod bromli vannalarni qo‘llash maqsadga muvofiq (35 360 S, 10 15 min, 12 14 muolajalar). Deformatsiyalovchi osteoartrozda oq emulsiyadan iborat skipidar vannalarni qo‘llash ijobiy ta'sir etadi. (37 0 S, 10 15 min, kun ora 14 muolajalar).Davo kompleksiga zararlangan qo‘l yoki oyoq sohasi va yondosh segmentar zonaning massajini (og‘riqsizlantiruvchi malhamlar bilan), ayovchi mashq qildiruvchi yoki ayovchi yengillashtiruvchi metodika asosida davolovchi gimnastikani qo‘shish kerak bo‘ladi. Kechroq bosqichlarda esa, mexanoterapiyani ham qo‘shish kerak. Massaj va basseyndagi gimnastikani birgalikda qo‘llash ijobiy ta'sir qiladi.

Podagra artriti Bu kasallikda fizik omillar modda almashinuvini normallashtirish, qon aylanishini yaxshilash, og‘riqsizlantirish, yallig‘lanishga qarshi ta'sir qilish maqsadida qo‘llaniladi. O‘tkir xuruj davrida bo‘g‘imlar sohasiga e.p. UVCh (8 12 min, har kuni, 12 15 muolajalar) oligotermik dozirovka tayinlanishi mumkin, shuningdek, UB nurlanishlar eritemali dozirovkada (4 5 biodozalar, 4 5 marta qayta nurlantirishlar) yoki novokain elektroforez (20 30 min, 12 15 muolajalar). Shuningdek, bo‘g‘imlar sohasiga issiq kompresslar qilish va sollyuks lampalar bilan nurlantirish ham foydali (15 20 min, har kuni). Keskin bo‘lmagan xurujda yoki o‘tkir xuruj susayib borgan sayin mikroto‘lqinlar yoki induktotermiya bilan bo‘g‘im sohasiga ta'sir qilish mumkin.(15 20 min, 10 12 muolajalar) bu oligotermik dozirovkada. Bu davrda Vermel metodikasi asosida yoki bo‘g‘im sohasiga ko‘ndalang ravishda litiy elektroforez ham tayinlanadi. (20 30 min, har kuni, 12 16 muolajalar). Surunkali bosqichda issiqlik terapiyasi va balneoterapiya asosiy ahamiyatga ega. Bemorlarga , balchiqli (40 42 0S, 20 30 min,kun ora) yoki parafin ozekeritli (50 520S, 20 40 min, kunora) applikatsiyalarni tayinlanadi. Ular odatda vannalar bilan almashtirib qilinadi (1 kun applikatsiya, 1 kun vanna). Radonli (20 40 nKi/l, 12 15 min), vodorod sulfidli (100 150 mg/l, 10 12 min), yod bromli (35 37 0S, 10 15 min) yoki osh tuzili (36 370 S, 10 15 min) vannalar ham qo‘llanilishi mumkin. Vannalar bilan birgalikda elektrouyqu metodikasi asosida past chastotadagi impulsli toklarni ham kombinatsiya qilganda qo‘llash yaxshi natija beradi. (20 60 min, 12 20 muolajalar). Bemorlar davolanishida mineral , ishqoriy suvlarni ko‘p ichish muhim rol o‘ynaydi: Narzan, Arzni, Berezovskiy, Jermuk, Yessentuki, Borjomi. Davo kompleksiga har kungi davolovchi gimnastika va mushaklar massaji ham kiritilishi shart. Yozgi davrda dengizda cho‘milish, havo vannalari, toza havoda sayr qilish foydali.

Sistemali sklerodermiyaBunday bemorlarda fizik omillar umumiy quvvatlantiruvchi ta'sir qilish maqsadida, qattiqlashish jarayonini sekinlashtirish maqsadida va qon aylanishini to‘qimalarda yaxshilash maqsadida biriktiruvchi to‘qima adaptatsion trofik funksiyasini yaxshilash maqsadida, immunologik va endokrin siljishlarni normallashtirish maqsadida qo‘llaniladi. Keng tarqalgan va samarali usullardan biri UT terapiyasi hisoblanadi. U kasallikning chegaralangan va diffuz shakllarida qo‘llaniladi. Davolashning kombinatsiyalangan usuli eng asosiy hisoblanadi: impulsli ultratovush bilan zararlanish o‘chog‘iga mos segmentlarni paravertebral nurlantirish (0.2 0.4 Vt/sm2, 3 5 min) zararlanish

116

o‘choqlariga mahalliy ta'sir qilish bilan to‘ldiriladi (0.6 0.8 Vt/sm2, 5 6 min, 10 15 muolajalar). Yaxshi terapevtik samaraga 2 3 davo kursidan so‘ng erishiladi. Gidrokortizon yoki sinepar fonoforezi, shuningdek, gialuronidaza ta'siridagi preparatlarni, EDTAni ham qo‘llash mumkin. Sklerodermiyani davolashdagi terapevtik samara ultratovushning sklerozlangan biriktiruvchi to‘qimaga ijobiy ta'sir qilishi bilan, qon aylanishi va hujayra elementlari o‘tkazuvchanligining yaxshilanishi bilan, biriktiruvchi to‘qimaning adaptatsion trofik funksiyasi stimullanishi bilan tushuntiriladi. Sklerodermiyada issiqlik muolajalari ham ijobiy ta'sir qiladi: umumiy va mahalliy issiq vannalar, zararlanish o‘choqlarida parafinli yoki ozekeritli applikatsiyalarni qo‘llash (45 500S, 20 40 min, kun ora yoki har kuni), sollyuks lampasi bilan ta'sir qilish.Vodorod sulfidli (100 mg/l, 8 15 min, 10 18 muolajalar) yoki radonli (36.4 72,8 nKi/l, 36 350S, 10 15 min, 10 12 muolajalar) vannalar ko‘rinishidagi balneoterapiyaga katta e'tibor beriladi. Vodorod sulfidli vanna shish va boshlanayotgan skleroz bosqichida eng samarali bo‘lsa, radonli vannalar MNSdagiyallig‘lanishli o‘zgarishlarda samaraliroq bo‘ladi. Qattiqlanish bosqichida vannalar bilan kunora, balchiq bilan davolash tavsiya qilinadi. Mahalliy balchiqli applikatsiyalar tegishli segmentar reflektor zonalarga balchiq bilan ta'sir qilish bilan kombinatsiyalanadi (38 420 S, 15 20 min). Buyrak usti bezlari glyukokortikoid funksiyasi yetishmovchiligida bezlarning teridagi proeksiyasida induktotermiyani (Th 10 L4) induktor bilan spiral ko‘rinishida qo‘llash maqsadga muvofiq. (180 220 mA, 10 15 min, 10 12 muolajalar).Sklerodermiyaning tarqoq shakli bo‘lgan bemorlarga tezlashtirilgan metodika asosida UB nurlantirish tayinlanadi. Alohida o‘choqlarga mahalliy UB nurlanishlarni ham eritemali dozirovkada tayinlash mumkin.Umumiy quvvatlantiruvchi ta'sir qilish maqsadida organizmning adaptatsion imkoniyatlarini oshirish maqsadida, zararlangan a'zo va sistemalar faoliyatini stimullash maqsadida LFK tayinlanadi (har kuni yoki kuniga 2 mahal).Boshlang‘ich bosqichda zararlanish o‘chog‘i yumshoq to‘qimalarining massaji samarali bo‘ladi. Uni oddiy issiqlik vannalari bilan kombinatsiyalash yaxshi. Bu davomli giperemiya chaqiradi va ter bezlari funksiyasini faollashtiradi, patologik o‘zgargan teriga ijobiy ta'sir qiladi. Visseropatiyalarda va segmentar massaj tavsiya qilinadi. Teridagi trofik o‘zgarishlar tufayli massajda oziqlantiruvchi kremlardan foydalanish joiz bo‘ladi. Mahalliy patologik jarayonlar va sindromlarga ta'sir qilish maqsadida CO2 yoki suyuq azot bilan krioterapiyani tayinlash mumkin. Shuningdek, dori vositalari elektroforezi yoki fonoforezi (lidaza, yod preparatlari, unitiol, dilminal, EDTA, gidrokortizon, tripein, mikroto‘lqinlar, diadinamotermiya (uzoq davr bilan modullangan), yod vaakumli elektroforez ham tayinlanashi mumkin. Sistemali qizil bo‘richa (yugirigi) Fizioterapiyani chegaralangan holda, asosan diskoid shakldagi surunkali qizil yugirigida qo‘llaniladi. Teri va shilliq pardalarning chegaralangan qizil bo‘richasida suyuq azot bilan (20 30 sek) patologik o‘zgarishlar chetlari bo‘ylab krioterapiya tayinlanadi. Muolajalar reaktiv belgilar tingandan so‘ng (1 2 haftadan so‘ng) zararlanishlarni batamom yo‘qotilguncha takrorlanadi. Fotosensibillovchi ta'sir qilish maqsadida, buyrak

117

usti bezlari po‘stlog‘ini stimullash maqsadida, biriktiruvchi to‘qimada moddalar almashinuvini stimullash maqsadida, zararlanish o‘choqlariga xinolin qatori preparatlari (xinin, akrixin, delagil va b.) elektroforezi ham tayinlanishi mumkin. Giperkeratozda salitsilatlar elektroforezi qo‘llaniladi (15 20 min, 15 20 muolajalar). 4 6 haftadan so‘ng davo kursi takrorlanadi. Nivalin elektroforezida yaxshi natijalar qayd qilinadi (10 20 min, anod, 15 20 muolajalar). Fizik omillarni sistemali qizil yugirigida qo‘llash tavsiya qilinmaydi. Bundan tashqari, gelioterapiya, UB nurlari, radonli vannalar kasallik xurujiga olib kelishi mumkin. Sistemali qizil bo‘richa kechishiga oksigenoterapiya (kislorodli palatka, vanna) va yodbromli vannalar (35 370 S, 10 15 min, kun ora, 10 12 muolajalar) ijobiy ta'sir qiladi. Nerv sistemasi kasalliklarida reabiltalogiya Bosh miya kasalliklari. Bosh miyaning yallig‘lanishsiz harakterdagi kasalliklariga qon quyilishi (insult), miya tomirlari trombozi va emboliyasi kiradi. Bunday hollarda bemorda miyaning shikastlanish sodir bo‘lgan tomoniga qarama-qarshi tomonidagi qo‘l-oyoqlarda parez va falajlar hosil bo‘ladi. 'Qo‘lda bukish kontrakturasi rivojlanadi: qo‘l tirsak va bilak bo‘g‘imlarida yarim buqilgan, kaft pastga qaratilgan, barmoqlar yumilgan holatda tanaga keltirilgan bo‘ladi; oyoqlarda yozish kontrakturasi rivojlanadi: oyoq ichki tomonga burilgan, chanoq-son va tizza bo‘g‘imlari yozilgan, panja ichka-riga burilgan, barmoqlar buqilgan holatda bo‘lib, yurganda oyoq tizzada bukilmaydi.Davo gimnastikasini kasallikning o‘tkir davridan so‘ng boshlanadi. Falaj bo‘lgan oyoq-qo‘llarni to‘g‘ri holatga keltirish, ya'ni vaziyat bilan davolash lozim (oyoq panjasini to‘g‘ri burchak qilib bukiladi, qo‘lning kafti yuqoriga qaratiladi supinatsiya holati, barmoqlar ajratilgan holda bo‘ladi).DJT quyidagi maqsadlarni nazarda tutadi: organizm barcha sistemalarining ishini yaxshilash, to‘g‘ri nafas olishga o‘rgatish, muskullarning oshgan tonusini pasaytirish va zarar yetmagan muskul guruhlarini mustahkamlash, hayotiy zarur malakalarga o‘rgatish yoki yo‘qotilgan funksiyalarning o‘rnini bosuvchi funksiyalarni rivojlantirish. Mashqlarni ko‘p marta takrorlash natijasida yangi refleks aloqalar hosil bo‘ladi, bular yo‘qolgan funksiyalarning qayta tiklanishiga yordam beradi.Davolashda avvalida passiv harakatlar va massaj qo‘llaniladi, keyin aktiv harakatlar qo‘shiladi. Boshlanishda proksimal qismlarni yengil mashq qilinadi, borgan sari distal qismlarga o‘tiladi. Avvalida mashqlar ko‘p takrorlanmaydi, ular borgan sari ko‘paytiriladi. Yaxshisi, qisqa mashqlarni kuniga bir necha marta takrorlash kerak.Mashqlarni sog‘ oyoq-qo‘llarga mo‘ljallangan mashqlardan boshlanadi, umummustahkamlovchi mashqlar maxsus mashqlar bilan almashtirib turiladi.Periferik nervlar travmalari va kasalliklari. Davo fizkulturasini periferik nerv travmalari va kasalliklarida qo‘llanish zararlangan nervning regeneratsiyalanishiga yordam beradi, falajlangan muskullarning atrofiya bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi, bo‘g‘imlar qotib qolishining oldini oladi va hokazo.Mashqlar kompleksi, umummustahkamlash mashqlari va zararlangan nerv yo‘li bo‘ylab yotgan muskullar uchun mo‘ljallangan mashqlardan iborat (oyoq zararlanganda chanoq-son bo‘g‘imi va bel sohasini harakatlantirish va hokazo). Aktiv harakatlar paydo bo‘lganda nagruzka asta-sekin oshirib boriladi, ko‘p gruppa muskullarga mo‘ljallangan mashqlar tanlanadi va eng oxirida alohida muskullarni

118

trenirovka qilishga o‘tiladi. Harakatlar hajmini tiklashda amaliy mashqlar qo‘shiladi: yurish, o‘z-o‘ziga xizmat qilish, mehnat jarayonlari va boshqalar.Agar shikastlanish xirurgik yo‘l bilan davolanadigan bo‘lsa, davo fizkulturasini operatsiyadan avvalgi davrda qo‘llaniladi, bo‘g‘im harakatini tiklashga muskullarni mustahkamlashga, bemorning kuchini tiklashga harakat qilinadi. Operatsiyadan bir necha kun keyin davo gimnastikasi qo‘llanila boshlanadi.

Ilova-1“Miyaga hujum”,

“Miyaga hujum”bu metodika kishining o‘z nuqtai nazarini isbotlash,ximoya qilish himoya qilinayotgan nuqtai nazarini to‘g‘riligiga ishontirishga o‘rgatadi.Ish yo‘li;1. O‘qituvchi topshiriqni taxlili qilishda har bir talaba qatnashadigan bo‘lishini

kuzatib boradi.2. Bunda javoblarning birontasi ham izohlab o‘tilmaydi va o‘rinsiz deb rad

etilmaydi.Ish olib borilishi;1.Guruhda variantlar qolmagandan so‘ng muhokamaga kirishiladi.2.O‘qituvchi talabalarga mavzuga oid qisqa savollar beradi.3. O‘qituvchi talabalar bilan birgalikda barcha variantlarni faol muhokama qiladi. 4.Noto‘g‘ri variantlarni tanqidga oladi. 5.Bilimni mustaxkamlash uchun to‘g‘ri javoblar yozib olinadi.Ish uchun zarur; 1.savollar to‘plami vaziyatli masallar,alohida qog‘ozlarda.2.talabalar soni qog‘oz ruchkaSavollar to‘plami;1.Bexterev kasalligida patogenetik davo bo‘ladigon FT omillarini ayting? -UB nurlanishi qo‘llaniladi. (3-biodozalar, sohaga 4-5 nurlanish). Og‘riq sindromini kamaytirish uchun novokain elektroforezini umurtqa pog‘onasi sohasida qo‘llaniladi.Kasallikning past va o‘rta faolligida yuqori chastotali elektroterapiya usullaridan induktotermiyani, UVCh terapiyani, mikroto‘lqinlarni qo‘llash mumkin. Induktotermiya quyidagi usulda bajariladi: induktor-sim umurtqa pog‘onasi bo‘ylab bo‘ylamasiga sirtmoq sifatida joylashtiriladi(sust iliq dozirovka, 20 min., har kuni yoki kunora, 10-12 muolaja). Shuningdek, mikroto‘lqinli terapiya (detsimetr yoki santimetr to‘lqinli) ham samarali (sust iliq dozirovka, 10-15 min., 8-10 muolaja).Keng ko‘lamda va yuqori samaradorlikda umurtqa pog‘onasining paravertebral zonalarida ultratovush qo‘llaniladi. (0.2-0.6 Vt/sm2, 5-10min, kun ora 10-12 muolaja). Ekssudativ o‘zgarishlarda gidrokortizon fonoforezi qo‘llaniladi.Og‘riqlarni qoldirish uchun algik zonalarda dinamik toklar (2 taktli uzluksiz -1min; modullangan qisqa yoki uzun, davrli 2-4 min.dan, 6-8 muolaja).

2.Revmatik artiritda ShJTga qanday asosiy talab qo’yiladi?Revmatik artritlarda davo gimnastikasini artritning o‘tkir hodisalari yo‘qolgandan 6 oy keyin buyuriladi va yurak klapanlari zararlanishi paydo bo‘lishi mumkinligi sababli bunga monelik qiluvchi hodisalar-ning bor-yo‘qligiga qarab ish tutiladi.

119

Sekin sur'atda bajariladigan mashqlardan boshlanadi va ularni muskullarga kuch bermasdan bajariladi:

3.Tartiblilik nima?- butun reabilitatsiya jarayonining asosidir, u bir necha oy va yil davom etishi mumkin. Faqatgina reabilitatsiyaning har xil vositalarini tizimli qo‘llanilishi har bir bemorga yetarli, optimal ta'sirini ta'minlash mumkin, bu esa bemor organizmining funksional holatini oshirishga imkon beradi.

4.Ta'sirning me'yorligi qanday?-Qo‘llanilayotgan jismoniy yuklama me'yorli uzoq muddatga yoki yuklama bo‘linib-bo‘linib berilib, bemor holatiga yuklamaning mosligini ta'minlaydi.

Organizm sistemalarining funksional holatini oshirish uchun jismoniy yuklamalarni ketma-ket tartibli va bevosita hamma parametrlari bo‘yicha kattalashtirib borish kerak.

Nazariy qismni baholash mezoni.

Maksimal ball 25-24

23-21 ball 20-18 ball 17-14 ball 13 ball

A'lo yaxshi O’rta qonikarsiz yomon

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

Ilova-24. Analitik qism.

4.1Tuzilmaviy-mantiqiy diagramma “Piramida”.Diagramma strategik darajadagi savollar bilan ishlashni boshlaydi.

Muammoni yechishning pastki darajasi birinchi galdagi harakatlarning ro‘yxatiga mos keladiPiramida tuzish qoidasi.1.Barcha g‘oyalarni o‘ylab o‘tirmasdan,baholamasdan va taqqoslamasdan tezlikda yozish kerak.

2.diagramma xech qachon tugallangan bo‘lmaydi unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin.

3.Tizimli fikrlash tahlil qilish.4.Ko‘nikmalarni rivojlantiradi va faollashtiradi.Pedagog tushintiradi. 1. Diagramma tuzish qoidasi bilan tanishtiradi 2.Yozuv taxtasi yoki katta kog‘oz varag‘ini o‘rtasiga mavzu nomi yoki savol yozadi.

Talaba bajaradi.1.Talabalar chizmani chizish qoidasi bilan tanishadilar. .2.Alohida kichik guruhlarda chizma tuzadilar3.Avval asosiy muammoni(g‘oya,vazifa)yozadilar,so‘ngra kichik muammolarni batafsil ko‘rib chiqish uchun. kichik shoxchalarni chiqaradilar.

120

4.Shunga asosan harbir g‘oyalar rivojlanishini batafsil kuzatish mumkin.5.Ish natijalarini taqdimotini qiladilar.Piramida tuzishga savollar to‘plami.1.Insult kasalligiga reabilitologik chora tadbir tuzing. 2. Artrit kasalligida qo‘llaniladigan shifobaxsh jismoniy tarbiyaning vazifalari:

121

Пирамида чизмаси

122

ИНСУЛТДАН КЕЙИНГИРЕАБИЛИТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ

ПРИнЦИПЛАРИ:

· РЕАБИЛИТАЦИЯНИ ЭРТА БОШЛАШ, БУЗИЛГАН ФУНКЦИЯЛАРНИ ТИКЛАШ, ИККИЛАМЧИ АСОРАТЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ВА ТЎЛИҚ ТИКЛАШ.

· РЕАБИЛИТАЦИЯ НЕВРОЛОГИЯ БЎЛИМИДА БОШЛАНИБ, РЕАБИЛИТАЦИЯ МАРКАЗЛАРИДА ДАВОМ ЭТТИРИЛАДИ.

· БЕМОРЛАР ВА УЛАРНИНГ ОИЛА АЪЗОЛАРИ РЕАБИЛИТАЦИЯ ЖАРАЁНИДА АКТИВ ИШТИРОК ЭТИШИ КЕРАК.

ХАРАКАТ РЕАБИЛИТАЦИЯСИ:

ДЖТАКТИВ

ПАССИВ

ЭЛЕКТРОСТИМУЛЯЦИЯ

БИОЛОГИК ҚАЙТА БОҒЛАНИШ МЕТОДI

нутқНИ ТИКЛАШ

СУҲБАТ

САВОЛ-ЖАВОБ

ПСИХОЛОГИК ВА ИЖТИМОИЙ АДАПТАЦИЯНИ ТИКЛАШ.

ҚЎЛ-ОЁҚ МУСКУЛЛАРИНИНГ

ТОНУСИНИНГ ОШИШИ (СПАСТИКЛИК) ХИСОБЛАНАДИ:

ЛАНГЕТ КУЙИШ

МАССАЖ

ИССИҚ ДАВО (ТЕПЛОЛЕЧЕНИЯ)

МИОРЕЛАКСАНТ

15-20% ХОЛЛАРДА ҚЎЛ-ОЁҚ БУҒИМЛАРИНИНГ

ЖАРОҲАТИ

ЛАЗЕРОТЕРАПИЯ

ЭЛЕКТРОТЕРАПИЯ

МАГНИТОТЕРАПИЯ

ИГЛАТЕРАПИЯ

ЖАРОХАТЛАНГАН ТЎҚИМА ТРОФИКАСИНИ ЯХШИЛАШ

ПАРАФИН ЁКИ ОЗОКЕРИТЛИ АПЛИЕАЦИЯ

ГИДРОМУОЛАЖА

ИНСУЛТДАН КЕЙИНГИ

РЕАБИЛИТАЦИЯ

ОғРИК ҚОЛДИРИШ

АНАБОЛИК ГАРМОНЛАР

ЕЛКАНИНГ ОҒРИК СИНДРОМИ БИЛАН КЕЛГАН БЕМОРЛАРГА ФИКСАЦИЯЛОВЧИ БОҒЛАМ ҚУЙИШ.

Har bir gurux boshqa guruhlarni baholaydi. Har bir talab bo‘yicha to’lik bajarilsa -15 ball

Gurux№

Tushunarli va aniq javob (5)

Ko‘rgazma-lilik(5)

reglamentgamal qilish (2,5)

Gurux faolligi

(2,5)

Jami ball-15

1.2.

Analitik qism baxolash mezoni:(diagramma).Maksimal

ball 15 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46%43% va undan kam

Ilova-34.2. Vaziyatli masalalar:to‘plami

Vaziyatli masala.№1Bemor D. 58 yosh tashxisi: Osteoartroz: gonoartroz, sekin rivojlanuvchi kechishi, BFe-II, RB II.Fizioterapevtik muolaja bering.

J: Lazer terapiya tizza bo‘g‘imiga, yorug‘lik vannasi.Vaziyatli masala.№2Bemor 35 yoshda diagnoz O‘ng tizza bo‘g‘imi artriti.Shikoyatlari o‘ng tizza bo‘g‘imida og‘riq,harakat cheklanishi.

Savollar.1.Bemorga patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarini tavsiya qiling.bu muolajalarni qaysi sohalarda o‘tkaziladi

2.Shu kasallikda DJT vazifalarini va qaysi vositalarni qo‘llash mumkin.Javoblar1.UYuCh tizza bo‘g‘imiga (issiq va kam issiqlik usuli),lazeroterapiya tizza bo‘g‘imiga fonofarez tizza bo‘g‘imiga gidrokartizon mazi bilan (labil usuli).

2.Bo‘g‘imlarda harakatlarni oshirish organizmning jismoniy ish bajarish qobiliyatini oshirish nafas mashqlari iliq suvda mashq mexanoterapiya.

Vaziyatli masala.№3 bemor 63 yoshda diagnoz Ishemik insult kasallikni o‘tkazganiga 1 oy bo‘lgan asoratlari nutqni buzilishi xotira susayishi harakatsizlik oyoq qo‘l mushaklari giper tonusi uyqu buzilishi.

Savol1. Insultdan keyingi davrda reabilitatsiyani asosiy prinsiplari qanday?Javob 1. Insultdan keyingireabilitatsiyaning asosiy prinsiplari reabilitatsiyani erta boshlash, buzilgan funksiyalarni tiklash, ikkiilamchi asoratlarni oldini olish va to‘liq tiklash. reabilitatsiya nevrologiya bo’limida boshlanib, reabilitatsiya markazlarida davom ettiriladi bemorlar va ularning oila a'zolari reabilitatsiya jarayonida aktiv ishtirok etishi kerak.maqsadiharakat nutqnitiklash psixologik va ijtimoiy adaptatsiyani tiklash

123

Ilova-34.3 Testlar

1. Yuz nervi shamollashida kanday galvanizatsiya uslubi qo‘llaniladi? A. * Bergone yarim niqobi B. SHerbak bo‘yicha yoka galvanizatsiyasi C. Burginon uslubi D. Vermel uslubi2. Migrenda galvanizatsiyaning qaysi uslubi qo‘llaniladi A. burun ichiga B. Bergone yarim niqobi C. to‘rt kamerali vanna D. Vermel bo‘yicha galvanizatsiyalash3. Yumshok to‘qimalar lat yeganda og‘rik va shishni kamaytiruvchi omillar? A. * UVCh B. massaj C. davolavchi jismoniy tarbiya D. franklin uslubi4. DDT qachon qo‘llaniladi A. *nevritda og‘riqni qoldirish uchun B. suyak singanida qoldirish uchun C. suyak chiqqanida qoldirish uchun D. buyrak og‘rig‘ida qoldirish uchun5. Revmatoid artritda qaysi uslub maxsus ta'sirga ega? A. * DMV B. uqalash C. SMT D. parafin8. Revmatoid artritda qanday vannalar og‘riq qoldiruvchi ta'sirga ega? A. *oltingugurt vodorodli vanna B. durli vanna C. igna bargli-tuzli vanna D. yodli-bromli vanna9. O‘tkir radikulitda qo‘llaniladigan usullar? A. *magnit bilan davolash B. uqalash C. ozokerit D. mineral vanna11. Osteoarteroz kasalligining davosida qo‘llaniladigan vositalar:A.*og‘rik qoldiruvchiV.antiaritmiklarS. yurak glikozidlariD.siydik xaydovchilar12. Osteoartroz kasalligining klinikasi.A.*yurganda umurtka pog‘onasida va katta bo‘g‘imlarda og‘riq

124

B.qo‘llarning distal falanga bo‘g‘imlarida og‘riqC.tinch holatda og‘riq D."ertalabki karaxtlik"13. Osteoartrozda kuzatiladi:A.*bo‘g‘imlar distrofiyasiB.bo‘g‘imlar deformasiyasiC.bo‘g‘imlar biriktiruvchi to‘qimasining yallig‘lanishiD.harakat kuchayishi

Ilova-34.4Fizik faktorlar bo‘yicha retseptlar to‘plami

1.Darsanval Bo’yin og’riqli soxasiga , o‘mrov osti chuquri va bilak kaft yuzasiga irradiatsiya bergan og’rik sohalari darsonvalizatsiyasi. PP-5-4.T-3-5 min N6-10 har kuni

Tavsiya: Yallig‘lanishga qarshi, spazmalitik, og’rik qoldiruvchi ta’sir S5-S7 ildizlari innervatsiyalovchi soha va old narvonsimon mushakning zichlashgan o’chog’iga.2.Magnitterapiya.Impulsli magnitoterapiya umurtqani bo‘yin qismi va bo‘g‘imlarini Ip-1-3 IVL-1 T-2 la sohaga 12 min N 6-8 kun.Metodika Induktorlar N va S teri yuzasiga kantaktli joylashtiriladi. 2 tamonlama paravertebral bilan umurtqa bo‘yin soxasini har 1-3impul'sli umurtqa bo‘yin induktorlar bilan navbatlashtiriladi. Keyin induktorlar yelka bo‘g‘imi va sekinlik bilan old tashqi va orqa yelka bo‘g‘im yuzasi bo‘ylab induktorlar o‘tkaziladi

Tavsiya: Bo‘yin radikulitida yelka-kurak periartritida qo‘llaniladi. 3.Elektorfarez Bergone bo‘yicha yuz sohasiga 2% novokain eritmasi bilan yarim niqob,

eletpol yuz soxasida va bo’yin sohasida joylashgan.Tok turi DN va DV 2-3 minutdan, qutblarni 1.5 min. uzgartirgan. KP va DP 3 minutdan. har kuni 5-8 muolaja.

Tavsiya uch shoxli nervi ,yuz nervini nevritlaridaqo‘llaniladi. 4.Gidroterapiya

1.Umumiy yuvinish. Suv harorati 34o S keyinchalik haroratni 1 -2 o C ga 22-20 o S bo’lguncha tushirish bilan. Kun ora yoki har kuni, Kursda 15-30 muolaja.

2.O‘rab quyish. harorati 30 – 25 o S suvda namlangan oqliqga yechingan bemorni urab kuyish. Davomiyligi 10-60 min har kuni yoki kunora. Kursda 15-20 muolaja.

3.Dush Sharko dushi, suv harorati 35-32 o C dan 20-15 o C gacha. Bosimi 1,5 -2 dan 2,5 -3 at. Davomiyligi 2-5 min. Kursda 15-20 muolaja.

4.Vannalar: suv harorati, suvning kimyoviy tarkibi, qabul qilish tartibi, Davomiyligi, intensivligi, muolaja kursi kursatiladi.

Vaziyatli masala testlar baholash mezoniMaksimal ball

1513-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

125

15-14-a'lo 14-12-yaxshi 11-7-o’rta 6-4-qoniqarsiz 3 va undan kam-yomon

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

Ilova-45. Amaliy ko‘nikmalar

5. 1. Amaliy ko‘nikmani bajarilishi(qadamma-qadam). Turli xil kasalliklarda alohida reabilitatsiya dasturini tuzish.

Maqsad:Talabalarga klinik amaliyotda fizik usullar bilan davolashni kompleks qo‘llashga o‘rgatish. Ko‘rsatma:Yuz nervini nevriti kasalligida patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarni tanlashfizik muolajalarni qo‘llash usullarini va mustaqil o‘tkazishni o‘rgatish.Kerakli jihozlar:fiziomuolaja o‘tkazish xonasifizio apparatlar.

Bajariladigan bosqichlar qadamlar:

№Bajariladigan bosqichlar Bosqichni bajara

olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni

bajardi (20 -bal)

1.Bemorlarning holatini klinik baxolash (shikoyatlari, klinik-labarator tekshiruv ma'lumotlari)

0 3

Fizioterapiya tayinlash tartibi:

2. aynan shu bemordafizioterapiyaga qarshi ko‘rsatmalarni aniqlash 0 3

3. sindrom-patogenetik usuli bo‘yicha fizik faktorlar tayinlash 0 3

4. aynan shu bemorga fizik faktor qoidalariga binoan fizioterapiya muolajalarini tanlash 0 3

5. komplekstavsiyadafizioterapevtikmuolajao‘tkazishketma-ketliginianiqlash 0 3

6. muolaja varaqasini rasmiylashtirish (fiziomuolajalarga retsept yozish) 0 5

7. jami 0 20

Turli kasalliklarda davolovchi gimnastik muolajasi vaqtida fizik yuklamani adekvat baholash

Maqsad: Talabalarga klinik amalyotida bemorlarga berilayotgan jismoniy yuklamaga organizmni javob reaksiyasini tekshirishni o‘rgatishKo‘rsatma: Alimentar semizlik kasaligida davolovchi gimnastika mashqlari vaqtida fizik yuklamani adekvat baholashni o‘rgatish.Kerakli jihozlar: DJTi xonasi (snaryadlar).

126

Bajariladigan bosqichlar qadamlar

№ Bajariladigan bosqichlar.Bosqichni bajara

olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni bajardi.(20-bal)

1. DG boshlanguncha bo‘lgan shikoyatlarni so‘rash

0 2

2.

Bemorda yuklamagacha arterial bosim(AB)ni o‘lchash yurak urish soni(YuUS),nafas olish soni(NOS) ni sanash

0 2

3.

DG ni qirish qismi oxirida YuUS ni 10 sek.da sanash,xolsizlik belgilarni tashqi ko‘rinishlari va shikoyatlarida aniqlash

0 2

4.

YuUS ni 10sek.,DG ni asosiy qismi davomida sanash vaqtida tashqi holsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 2

5.

DG ni tugallanish bosqichini oxirida YuUS ni 10sek. davomida sanash, tashqi holsizlikbelgilari va shikoyatlarida aniqlash

0 3

6.

Bemorda DG i tugaganidan 5 min dan keyin AB ni o‘lchash,YuUS va NOS ni sanash, tashqi holsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 3

7 Shifokor tekshiruv kartasiga hamma ma'lumotlarni yozish

0 2

8 Fiziologik yuklama egirliklar chizmasini chizish

0 2

9 Xulosani rasmiylashtirish 0 210. Jami: 20

Amaliy ko‘nikmalarni baxolash mezoni:

100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% va undan kam

40-34,4-a'lo 34-28,4-yaxshi 28-22-urta 21,6-14,8-konikarsiz

14,4 va undan kam-

yomon6.malaka ko‘nikma va bilimini tekshirish usullari -Bahsda aktiv ishtrok etish- Yozma javob natijalari- Diagramma va test masalalarini yechish

127

-Amaliy ko‘nikmalarni bajarishIlova-5

6.1.Talabalar bilimi, ko‘nikma va mahoratini baholashda qo‘llaniladigan nazorat mezonlari

№ Baxo a'lo yaxshi urta konikarsiz

yomon

O‘zlashtirish % hisobida

100%-86% 85%-71%

70-55%

54%-37%

36% va undan kam

1 Nazariy qism 25-24ball

23-21 ball

20-18 ball

17-14 ball

13 ball

2 Diagramma 15-14 ball 13-12 ball

11-10 ball

9-8ball

7-6 ball

3 Test 15-14ball 13-12 ball

11-10 ball

9-8 ball 7-6ball

4 Amaliy 40-34,4 34-28,4 28-22 21,6-

14,8-14,4 -

5,4 ball

Joriy nazorat baholash mezoni№ O‘zlashtiri

sh % Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100 A'lo “5” Mustaqil Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, DJT nomedekamentoz davo usullarni Asab sistemasi, revmatologik kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq va aniq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq aniq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. Asoslaydi, kasalliklarni, patogenezi va simptomlariga asoslanib reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni biladi, bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga to‘liq xarakteristika beradi. Fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qiladi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi va temaga oid qo‘shimcha yangiliklar keltiradi ijodiy fikrlaydi, amaliyotdan misollar keltiradi, savollar mazmunini tushunadi, aniq ta'riflar bera oladi, erkin mulohaza qiladi, mavzuni qo‘shimcha internet saxifalaridan olingan ma'lumotlar

128

bilan yoritadi. Vaziyatli masalalarni ijodiy yondashib, yecha oladi, javoblari asoslaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda o‘ta qiziquvchan, faol, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

2. 91-95% Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi, mustaqil mushohada yuritadi. Mavzu mohiyatini tushuntira oladi, erkin tasavvurga ega bo‘ladi, o‘qituvchi bilan bemalol fikr almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar majmuasi.

3. 86-90% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Asab sistemasi, revmatologik kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 1-2 xato qilishi mumkin, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

4. 81-85% Yaxshi Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga

129

“4” asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, ShJT dietaterapiyani qo‘llab Asab sistemasi, revmatologik kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi savollarga to‘liq va aniq javob beradi. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, o‘tkazishda 1-2 xatoliklari bor. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga qarab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, qonuniy-me'yoriy xujjatlardan to‘g‘ri foydalanadi, ammo ahamiyatsiz xatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

5. 76-80% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Asab sistemasi, revmatologik kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi qo‘llanilishi bo‘yicha savollarga javob beradi, lekin 1-2 noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazadi ammo 2-3 noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. 2-3 xato qilishi mumkin, Tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

6. 71-75% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usullarini Asab sistemasi, revmatologik kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi, uslublarini o‘tkazish bo‘yicha savollarga javob

130

beradi, 3-4ta noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazishda qisman bilimga ega, javobida noaniqliklar bor. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi, lekin muntazam emas. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga qarab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, , ammo ahamiyatsiz xatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha qisman konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

7. 66- 70% Qoniqarli“3”

Fan bo‘yicha berilgan savolni yarimiga to‘g‘ri javob beradi. Talaba kasallikni etiopatogenezini, klinikasini biladi, lekin Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, ShJT dietaterapiyani, Asab sistemasi, revmatologik kasalliklarda qo‘llanishi mexanizmini yaxshi tushuntirib beraolmaydi, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarni to‘liq ko‘rsata olmaydi. Savol mazmunini tushunadi, mavzuni ayrim savollariga javobni yaxshi beradi. Vaziyatli masalani to‘g‘ri yechadi, lekin asoslay olmaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda faolligi sust to‘g‘ri yechimlarni topa olmaydi,. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga qarab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, 2-3ta xatoliklarga yo’l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti to‘liq emas lekin akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

8. 61-65% Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monitoring rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan

131

materiallar ma'lumotlarning yarimini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60% Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumot-laridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, montor rasmiylashitirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

10. 30-54% Qoniqarsiz

“2”

Savolga javob beraolmaydi. Reabilitologiya fani haqida tushuncha yo‘q. Talabaning bilimi aniq tasavvurga ega emas,lekin qisman harakati bor mavzu yetarli darajada yoritib bera olmaydi, nazariy va amaliy bilimning uslublarini ajrata olmaydi. Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar va kitob bilan mashg’ulotga qatnashadi.

z11. 20-30% Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar bilan mashg’ulotga qatnashadi.

7. Mashg‘ulotning xronologik haritasi

№ Mashg‘ulot bosqichlari Shakl Vaqt270

daqiqa

Tanaffus

1 Tekshirish Davomat, talabalar daftarini tekshirish

10 daqiqa

2 O‘qituvchining kirish so‘zi

Mavzuni izohlash 10 daqiqa 10 daqiqa

3 Nazariy qism BahsOg‘zaki javob,

30daqiqa

4 Analitik qism «Piramida diagramma» muxokamasi

test masalalarni yechish.

60daqiqa

5 Talabalarga ko‘rgazmali qurollarni

40daqiqa 45 daqiqa

132

ko‘rsatish( slaydlar, prezentatsiya,

videofilmlar va bq.), ularni izoxlash

6 Amaliy qism Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

40 daqiqa

7 Xulosa Ball bilan baholash, uy vazifasini berish, mustaqil bajarish uchun vazifa,ma'lumot berish

25 daqiqa

7. Nazorat uchun savollarIlova-6

1.Miyada qon aylanishi buzilganda qilinadigan DJT vositasini aytib bering va mashqlar kompleksini tuzing.2.Bel-dumg‘aza radikulitida qilinadigan reabilitologik chora tadbirlar kompleksini tuzing.3.Tabiiy omillar bilan davolash reabilitatsiyani qaysi aspektida qo‘llaniladi usullari va ularning afzalliklari? 4.Bo‘yin va belosteoxondrozida jismoniy reabilitatsiya vositalari va ularning davolash jarayonidagi ahamiyati?5.Tibbiy va jismoniy reabilitatsiyaning 7 ta asosiy prinsiplari?6.Reabilitatsiya jarayonida bemorning holatini aniqlovchi 4 ta maxsus diagnostika turlari?

8. Foydalaniladigan adabiyotlar.Ilova-7

Asosiy adabiyotlar.1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. kniga I,II,III

Izd.3-ye ispr. i dop.-M.: 2010.-416s., ill. 2. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. M.-2007 g. 3-x

tomnik3. Ponomarenko G.M. « Chastnaya fizioterapiya» Meditsina M. 2007 g. 698s.4. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. V.A. Yepifanova Moskva 2005. 400s5. Bogolyubov V.M. «Metodika i texnika provedeniya fizioterapevticheskix

protsedur» M. 2001 s.2806. Ushakov A.A. «Rukovodstvo po prakticheskoy fizioterapii» M. 1996 g. 250s.7. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003 s.6748. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 2004 s. 4509. Dubrovskiy V.I. «Lechebnaya fizicheskaya kultura (kinezoterapiya)»: ucheb.

dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy.- 2 izd., s ter.-M., 2001.-608 s.:ill.10.Fizicheskaya reabilitatsiya: pod obщey red. prof. S.N. Popova. Izd. 3-ye.-

Rostov na Donu, 2005.-608 s.11. Ma'ruza matnlari, o‘quv-uslubiy kullanmalar

133

9.Internet manbalari1. www.tma.uz2. www.zionet.uz3. www.kimdao.ru4. www.doktor.ru,5. www. medinfo. home.ml.org6. http://www.restart-med.ru7. http://www.mirmed.ru

134

Endokrin (qandli diabet, semirish, qalqonsimon bez kasalliklarida) va ruhiy kasalliklar (nevrasteniya, isteriya, psixasteniya) reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash

Mavzusi bo‘yicha

Amaliy mashg‘ulot

Ta'lim texnologiyasi

135

O‘quv mashg‘ulotida ta'lim texnologiyasi modeliMavzu:№4 “Endokrin (qandli diabet, semirish, qalqonsimon bez

kasalliklarida) va ruhiy kasalliklar (nevrasteniya, isteriya, psixasteniya) reabilitatsiyasida fizioterapiya vaDJTni qo‘llash, yuqumli (saramas, brutsilyoz va ko‘k yo‘tal) va teri-tanosil kasalliklarining (psoriaz, allergik toshmalar) kompleks reabilitatsiyasi”

Ta'lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot).Vaqt: 270 dakika Talabalar soni:8-12O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi

Amaliy mashg‘ulot

O‘quv mashg‘ulotining tuzilishi

1. Kirish qism.2. Nazariy qism3. Analitik qism: - Keys-stadi- Testlar- Vaziyatli masalalar - Retseptlar4. Amaliy qism

O‘quv mashg‘uloti maqsadi:

kasalliklarning kompleks reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llashni afzalligi sog‘ayish davrida o’ziga xos xususiyatlarini o‘rgatish

Talaba bilishi lozim: - tekshirish va tashxislash usullari;- bemor bilan muloqot o‘rnatish uchun zaruriy

kommunikatsiya asoslarini;- mavzu bo‘yicha kasalliklar reabilitatsiyasida FT

va DJTni qo‘llashga,qarshi ko‘rsatmalarni reabilitologik chora tadbirlarni aniq tuzishni;

- fizik omillarga retsept tuzishni va kasalliklarida fizik omillarni patogenetik va siptomatik fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish;

- qandli diabet, semirish, qalqonsimon bez kasalliklarida qo‘llaniladigan fizioterapevtik muolajalarga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmani;

- nevrasteniya, isteriya, psixasteniya kasalliklarining reabilitatsiya bosqichida DJTning ahamiyatini, mashqlarni bajarilish yuklamasini, harakat tartibotini;

Talaba bajara olishi lozim:

- mustaqil ravishda fizioterapevtik muolajani o‘tkaza olishi;

- reabilitatsiya vositalarining ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni o‘tkazishni;

- saramas, brutsilyoz va ko‘k yo‘tal kasallik bosqichiga qarab reabilitatsion chora-tadbirlar

136

kompleksini ishlab chiqishni;Pedagogik vazifalar:-talabalarga reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzishni o‘rgatish.- VOZ asosida reabiltatsiya aspektlariga tasnifini berish;- fizik omillarga retsept tuzishni va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish bilan tanishtirish. - reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan tasavvurini kengaytirishga qiziqish uyg‘otish.

O‘quv faoliyati natijalari:-talabalar kasalliklarida reabilitologik chora -

tadbirlarni ketma –ketligini to‘gri tuzishni o‘rganadi.

-VOZ asosida aspektlarni aniq tasniflaydilar;

-talabalar fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilishni o‘rganadi.

-talabalar reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan to‘g‘ri tassavur qilishini o‘rganadi.

Ta'lim usullari Ma'ruza, aqliy hujum, hikoya, ko‘rsatma berish, namoyish, videousul, amaliy ish usuli, kitob bilan ishlash, suhbat, ta'limiy o‘yin, pinbord, Keys-stadi.

Ta'lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli

Ta'lim vositalari Doska-stend, flipchart, videofilmlar, yozuv taxtasi, mulyajlar, sxema, eslatma, nazorat varag‘i, matnlar

Ta'lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,fizioterapevtik xonalar DJTi o‘tkazish xonalari

guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar

Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test

O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va

Faoliyatta'lim beruvchi Ta'lim

137

vaqti 6 saot.( 270 daq.)

oluvchilar

10 dakika

10 daqiqa

10 daqiqa

10 daqiqa

10 dakika

Nazariy qism1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish1.2 Mavzuning nomi, maqsad va

kutilayotgannatijalarni yetkazadi. Mashg‘ulot rejasi va.baholash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)

1.3. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro‘yxatini aytadi (ilova №.7)

1.4. Tezkor-so‘rov/ savol-javob/ blits bilimlarni faollashtiradi. (ilova №.1)

1.5. Tanaffus

Tinglaydilar, yozib

oladilar.

Savollarga javob

beradilar

2-bosqich.90 dakika

20 daqiqa

45 daqiqa

Analitik qism2.1.Keys-stadi ishlash tartibini tushuntiradi va

talabalarni guruhlarga ajratadi (ilova №2)2.2.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun

belgilangan ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala, preparat)ni taqdim etish, ulardan foydalanish bo’yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish (ilova №3)

2.3 Tanaffus

Javob beradilar

Yozadilar.

Guruhlardaishlaydilar,taqdimot qiladilar

3-bosqich.40

dakika

15 daqiqa

10 dakika

Amaliy qism3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish (ilova№4)3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi,

qilinganishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlaridaahamiyatga ega ekanligi muhumligigatalabalar e'tiborini qaratadi.

3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quvmashg‘ulotining maqsadga erishishdarajasini tahlil qiladi. Nazorat savollar taxlili (ilova №5)

3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va keltirilgan mezonlar asosida baholayditalabalarga baholarni yetkazadi..

Amaliy kunikmalarni

bajaradilar

O‘z-o‘zini, o‘zaro

baholashnio‘tkazadilar.

Savol beradilar

Topshiriqni yozadilar

1. MotivatsiyaEndokrin (kandli diabet, semirish, qalkonsimon bez kasalliklarida) va ruhiy

kasalliklar (nevrasteniya, isteriya, psixasteniya) reabilitatsiyasida fizioterapiya va DJTni qo‘llash, yukumli (saramas, brutsilyoz va ko‘k yo‘tal) va teri-tanosil kasalliklarida reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillarni qo‘llash alohida ahamiyatga egadir. Talaba tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va

138

amaliy ko‘nikmalar esa, uni kelajakda o‘z mutaxassislik amaliyotida ishonch bilan qo‘llash imkoniyatini beradi.

2. Tashqi va ichki fanlararo bog‘liqlikAn'anaviy va noan'anaviy usullar bo‘yicha talabalar bilimini kengaytirish

maqsadida UASh ichki kasalliklar, UASh –xirurgiya, UASh-ginekologiya, travmatologiya, nevrologiya, pediatriya, klinik farmakologiya va boshqa bilimlariga asoslangan. .

3. Mashg‘ulotning tarkibiy qismi

3.1.Nazariy qismEndokrin tizimi kasalliklari bilan og‘rigan bemorlar reabilitatsiyasi.

Qandli diabet.Tibbiyotning yetakchi muammolaridan biri. Hozirgi kunda tibbiy-ijtimoiy ahamiyati jihatidan bevosita qon-tomir va onkologik kasalliklardan keyin turadi. JSST bo‘yicha butun dunyoda 50 mln. aholi qandli diabet bilan kasallangan. QDning tibbiy-ijtimoiy ahamiyati uning faqat keng tarqalganligi bilan emas, balki surunkali kasallik sifatida jamiyatga yetkazayotgan zarari bilan ham belgilanadi (ulim darajasini 2-3 marta, yurak ishemik kasalligi va insultlar sonini 2-3 marta oshiradi, QD bilan og‘rigan bemorlar orasida ko‘rlik umumiy aholiga nisbatan 10 marta, gangrena va oyoq qo‘l amputatsiyasi 20 marta ko‘p, QD buyraklarning o‘limga olib keladigan darajada shikastlanishi sababi bo‘yicha 2 o‘ringa va h.k., va nihoyat QD kutilayotgan hayot davomiyligini 2-12%ga oshiradi (turli mamlakatlarda turlicha).QD – organizmda insulinning mutloq yoki nisbiy yetishmovchiligi bilan kelib chiqadigan kasallik bo‘lib, uglevodlar almashinuvi chuqur buzilishi giperglikemiya va glyukozuriya bilan xarakterilanadi. To‘qimalar tomonidan glyukoz o‘zlashtirilishi qiyinlashishi MNS, yurak qon-tomir tizimi, jigar, mushak to‘qimalari funksiyasi buzilishiga, natijada ish qobiliyati kamayishiga olib keladi. Yog‘ almashinuvi buzilishi yog‘larning oksidlanishi tezlashishi va keton tanachalar hosil bo‘lishi, qonda qonda ko‘payishi natijasida MNSga toksik ta'sir etadi. Diabetda oqsil sintezi ham buzilib energetik almashinuvdarajasi kamayadi. QD bilan og‘rigan bemorlarda energetik almashinuv buzilishi mushak faoliyati kamayishi bilan bevosita bog‘liq. Shunday qilib QD faqat uglevod almashinuvi buzilishi bilan emas, balki oqsil, yog‘, mineral va modda almashinuvi boshqa turlari buzilishi bilan xarakterlanadi. Insulin yetishmovchiligi fonida bemorlarda turli asoratlar va yondosh kasalliklar rivojlanadi. Tahminan 70% bemorlarda yurak qon-tomir tizimi shikastlanib, diabetik mikroangiopatiya hamda yurak, bosh miya, oyoq tomirlarida ateroskleroz rivojlanishi bilan makroangiopatiya sifatida namoyon bo‘ladi. QDda tishlarning paradontoz, karies, gingivit, stomatit sifatida erta shikastlanishi kuzatiladi. Bular bilan bir qatorda gastrit, enterokolit, diabetik gepatodistrofiya, xoletsistit paydo bo‘ladi.QD uchun teri qoplami shikastlanishi harakterli: qurishi, qichishish, dermatitga moyillik, furunkulyoz, ekzema. Nerv sistemasi patologiyasi

139

nevrasteniya, nevralgiya, nevrit, polinevrit sifatida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib QD turli patologik ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.QDni davolash ko‘p qirrali bo‘lib asosiy kasallikni, hamda uning kechishini og‘irlashtiruvchi asoratlarni yoqotishga qaratish kerak. Bunda kompleks terapiya va DJT qo‘llash muhim ahamiyatga ega. Fizioterapevtik muolajalar gipoglikemik effekt bermaganligi uchun ular asosan QD asoratlarini hamda yondosh kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. Fiziodavolashni buyurishning asosiy sharti metabolik o‘zgarishlar turg‘un kompensatsiyasi, ketoatsidoz va gipoglikemik holatlar yo‘qligi. Bunda fizioterapiyaga umumiy qarshi qo‘rsatmalar, hamda QD bilan og‘rigan bemorlar ayrim fizik ta'sirlarga yuqori sezuvchinligi e'tiborga olinadi. Proliferativ retinopatiya fizioterapiyaga mutloq qarshi qo‘rsatma hisoblanadi.Fizioterapevtik davolash usullari to‘qimalar oziqlanishini, ularning qon va kislorod bilan ta'minlanishini oshiradi, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini stimullaydi, hamda oqsil, yog‘ va uglevod metabolizmida ishitrok etuvchi fermentlar aktivligini oshiradi. Fizioterapiyani statsionar, poliklinika, sanator-kurort sharoitida odatda yiliga 2 marta tayinlash mumkin. Zarur hollarda davolash kurslari har 3-4 oyda tayinlanishi mumkin. QDni davolash kompleksiga turli fizik faktorlar hamda tabiiy faktorlar (iqlim, balnioterapiya va h.k.) bilan davolash kiradi.QD bilan og‘rigan bemorlarni MOB proyeksiyasi sohasida SMT sezilarli davolovchi ta'sir etadi. U ta'sir etish joyida va u bilan bog‘liq innervatsion maydonda periferik qon aylanishini va to‘qimalar trofikasini yaxshilaydi. Aniqlanganki, SMTning bir martalik va kurslik qabuli gipoglikemik ta'sir etib lipid almashinuvi ko‘rsatkichlarini yaxshilaydi, buyrak usti bezi po‘stloq va mag‘iz qavatlarini aktivligini kamaytiradi. SMTning MOB sohasiga ta'sir ettirish o’zgaruvchan rejim III va IV rejimlarni har biri 5 minutdan qo‘llash orqali o‘tkaziladi, modulyasiya chastotasi 70 Gs, chuqurligi 75-100%, yo‘naltirish davomiyligi 2-3 soat, muolaja davomiyligi 16-20 minut.Rux bilan elektroforez QDli bemorlarga ijobiy ta'sir etadi. Uning β-hujayralar insulin sekretsiyasidagi ishtiroki ma'lum. 10-20 smli taglikni chap qovurg‘a osti sohasi chap epigastriy sohasiga, katod chap kurak sohasiga qo‘yiladi, davomiyligi 15 minut, davolash kursi 15 muolaja.

UBN bemorlarga me'yoriy gipoglikemik ta'sir etadi, bu ta'sir MOBning β-hujayralari stimulyasiyasini va insulin sekretsiyasini ko‘paytiradi. UBN terining baryer funksiyasini oshirib yiringli infeksiya kirishini oldini oladi. QDda umumiy UBN (1/3-1/4 biodozadan boshlab 2 biodozagacha oshirib boriladi) kursda 18-20 muolaja. UBN dozasi oshirib yuborilishi uglevod almashinuvi buzilishiga olib keladi.

Oyoq diabetik angiopatiyasida ayniqsa faol bosqichda fizioterapiya yaxshi natija beradi. oyoqlarga novokain-yod elektroforezi;

- past issiqlik dozasida bel gangliylariga UYuCh terapiya;- bel simpatik tugunlariga induktotermiya;

Fizioterapiyani balnioterapiya bilan almashtirib qo‘llash mumkin:- 33-350S haroratli karbonat angidridli vanna;- 35-360S haroratli kislorod vannalari;

140

- Quruq havoli banya (sauna) ma'lum harorat va namlikda, keyinchalik basseynda yoki dushda yuvinish;Tomirlar gipotoniyasida quyidagi fizioterapiya tavsiya etiladi:

- oyoqlarga novokain-yod elektroforez;- orqa miyaning tegishli qismlariga DDT;- oyoq qo‘l massaji;- vannalar: kislorodli, yod-bromli, xvoy -tuzli, karbonat angidridli;- 4-kamerali galvanik vanna;- Qishki paytda boldir sohasiga UBN;

Diabetik neyropatiyada tayinlanadi:- Oyoq-qo‘lga novokain-yod induktoelektroforezi;- Oyoq-qo‘lga DDT- Oyoq-qo‘lga katta bo‘lmagan balchiqli applikatsiyalar;- Parafin va ozokerit applikatsiyalari;- Oyoq-qo‘l massaji;

Erkaklarda jinsiy buzilishlarda ijobiy natija olish mumkin:- dumg‘aza bel sohasiga induktotermiya;- oraliq va son ichki yuzasi darsonvalizatsiyasi;- xvoyli va karbonat angidridli vannalar;- 35-370S haroratli ko‘tariluvchi vannalar;

Diabetik vulvit bilan kasallangan ayollarga:- oraliq sohasiga bo‘lsa havoli vannalar bilan kuchsiz eritemali dozada UBNni

qo‘llash;- oraliqqa UVCh;- oraliqqa sollyuks;

azoblovchi qichishish, yallig‘lanish 3-4 muolajadan so‘ng kamayadi.Diabetik gepatopatiyada jigar sohasiga induktotermiya qo‘llaniladi.Sanator-kurort davolash o‘z-o‘zidan qand tushiruvchi ta'sir qo‘rsatmaydi, lekin bemorga ta'sir etuvchi sog‘lomlashtiruvchi faktorlar kompleksi QDda samarali vosita hisoblanadi. Bu kompleks parhez, qand tushiruvchi preparatlar, iqlim bilan davolash, DJT, dori vositalari, balneologik va fizioterapevtik usullarni qo‘llash orqali diabet asoratlarini olishni o‘z ichiga oladi.Sanator-kurort davolashga ko‘rsatma bo‘lib kompensatsiyalangan QD yengil va o‘rta og‘ir darajasi, hamda glyukozaga tolerantlik buzilganda hisoblanadi.Moddalar almashinuvi buzilishi bor bemorlarning reablitatsiyasi. Semirish:Bu kasallik ,organizmda ortiqcha yog‘ni to‘qimada yig‘ilishi bilan harakterlanadi. (Erkaklarda 20%dan kam emas,ayollarda 25% umumiy odam organizmida bo‘ladi). Ekonomik rivojlangan davlatlarda 25-30 % aholi kasallanadi.Alimentar faktor asosiy bo‘lib hisoblanadi,koloriyali ovqat iste’mol qilish ,asosan yog‘ va uglevodlar hisobiga(birlamchi semizlik).Harakatning kamligi asosiy o‘rinni egallaydi. Semirishning 3 formasi ajratiladi:1.Alimentar –konstitutsional. 2.Endokrin. 3.Markaziy.

141

Alimentar –konstitutsional formasida organizmning fizik-jismoniy harakatining kamligi xisobiga uglevod to‘planadi. Semirishning endokrin formasi,endokrin sistemasi bezlari funksiyasining buzilishi bilan bog‘liq. Semirishning markaziy formasi kelib chiqishida yog‘ almashinuvining markaziy boshqarilishini buzilishi yotadi,bu po‘stloq-diensefal soxa funksiyasini travma va infeksiya bilan zararlanishidan keyin kelib chiqadi. Birlamchi semirish 4 bosqichga bo‘linadi.1-bosqich-Normadan 15-29% ortiqcha vazn2-bosqich-30-49%3-bosqich-50-100%4-bosqich-100% dan ortiq bo‘ladi.Semirish oqibatida yurak -qon- tomir sistemasi o‘zgarishlarga uchraydi.(miokard distrofiyasi,karonar qon aylanishni buzilishi,miya va pastki qismlarda qon aylanishni buzilishi),nafas sistemasi(nafas harakatini kamayishi bu diafragmani harakati kamligi xisobiga),ovqat xazm qilish sistemasida (oshqozon sokining gipersekretsiyasi, giperxlorgidriya bilan birga),tayanch –harakat apparati(bo‘g‘imlarda nagruzkani oshishi va moddalar almashinuvi buzilishi hisobiga artroz).Suv-tuz almashinuvini buzilishi hisobiga shish kuzatiladi.Birlamchi semirish natijasida ichki sekretsiya bezlari funksiyasini buzilishi yani giperinsulinemiya,gipokortitsizm,samototrop gormoni funksiyasi susayishi va boshqalar. Ratsional davolash natijasida semirish kamayadi.Bemorni davolish prinsipida organizmda lipolizni kuchaytirish maqsadida manfiy energiya balansi vujudga keltiriladi.Bunda sut dietasi olib boriladi, organizmda uglevodni kamaytirish maqsadida,yana energiya sarfini ko‘paytirish yaxshi natija beradi. Dieta va harakatni oshirish yani,patogenezga tabiiy va jismoniy faktorlarni birgalikda olib borish organizmni qayta tiklash uchun muhim omildir.Jismoniy harakat bilan davolash natijasida kam kaloriyali dieta olib borishga yordam beradi va tana massasini kamayishiga yaxshi natija beradi,qayta tiklovchi yoki jismoniy harakatni stimulyasiya qiladi. Istalmagan metobolik o‘zgarishlar korreksiyasi ,organizmning nospetsifik rezistentligi semizlikni davolash va profilaktik choralari ko‘rilayotganda asoratli hisoblanadi. Semirish bilan kasallangan bemorlarni ko‘p maqsadli ,kompleks davolash faktorlariga sanator-kurortlar tavsiya qilinadi. Semirish bilan kasallangan bemorlarni davolashda sanator-kurortni maqsadi tana massasini kamaytirish,ogohlantirish va davolash qo‘shimcha kasalliklarni davolashda yordam beradi ,bemor harakati va ish qobilyatini oshiradi.Kompleks davolashga yana davolovchi ovqatlanish kiradi,aniq harakatlanish rejimi ,balchiq va suv bilan davolashning har-xil turlari ,pelloidoterapiya kiradi. Ovqat bilan davolash semizlikni davolashda asosiy o‘rinni egallaydi.Bu esa kam kalloriya dietaga asoslanadi,almashtirib bo‘lmaydigan ovqat moddalari(oqsil,kam to‘yingan yog‘ kislotalari ,vitaminlar,mineral moddalar).Bu dieta bilan davriy ravishda 1-2 haftada 1-2 marta yuklamali kun o‘tkaziladi.(sut maxsulotlari,tvorog,meva).Bazida och qoringa mineral suvlar bilan yuklamali kun o‘tkazish samarali hisoblanadi. Semirish bilan kasallangan bemorlarni jismoniy kamaytirish,davolash shartli xisoblanadi.Uning asosiy maqsadi tana massasini energiya sarfi hisobiga organizmni kardiorespirator sistemasini chiniqtirish,bemorni

142

psixoemotsional tonusini oshirish hamda ko‘nikmalarni mustaqil ravishda bajarishni taminlash.Semizlikda bir necha xil jismoniy mashqlar olib boriladi.Ertalabki gimnastika ,masalan chegaralangan sayohat va terrenkur,sport mashqlari,harakatli sport o‘yinlari va mexanoterapiya. DJTga ko‘rsatmalarda harakat rejali bo‘lishi,mashq bajaruvchi tonusining oshib borishi ,umumiy ahvoliga, semirishni funksional holatiga ,yurak-qon-tomir sistemasi holatiga qaraladi. Massaj va o‘z-o‘zini massaj tana massasini kamayishiga ta’sir etmaydi.Biroq manipulyasiyalashgan massaj (silash,surtish,uqalash,urish)mushak tonusini oshiradi,qon va limfa aylanishini yaxshilaydi. Terrenkur-jismoniy aktivlikni oshiradi,yuqori effekt beradi,semiz bemor mashq qilishi respirator funksiyani yaxshilaydi va yurak –kon tomir sistemasi jismoniy mashqqa moslashadi. Sport mashqlari(yugurish ,eshkak eshish) yana harakat va sport o‘yinlari (voleybol,tennis,va boshq..) foydali ,chunki u organizm energiya sarfini oshiradi. Klimatoterapiya-semizlik bilan kasallangan bemorlarni kompleks davolash usuli,iqlim faktorlari ta'sirida neyroendokrin almashinuv yaxshilanadi,chirish jarayoni aktivligi oshadi ,kardiorespirator sistema funksiyasi yaxshilanishi hisobiga gipoksiya kamayadi,organizm chidamliligi oshadi. Aeroterapiya barcha kasallar uchun umumiy ahvoliga qarab,semizlik darajasi,yurak-qon tomir sistemasi funksional holatiga karab doza belgilanadi. Aeroterapiya jismoniy tarbiyani turli usullari bilan birgalikda foydali.(tongi mashq,davolovchi gimnastika,harakatli o‘yinlar,ochiq xavoda kiyimsiz o‘z-o‘zini massaj bilan. Gelioterapiya-chegaralangan holda bemorlarga ishlatiladi,1-2 darajali semizlikdagi ,yurak-qon tomir sistemasi kasallanmagan bemorlarga ishlatiladi.Ultrabinafsha nuri buyrak usti bezini mag‘iz qismidan glyukokortikoid va androgenlar ishlab chiqarilishini oshiradi,shuning uchun buni ekzogen-konstitutsional semirgan bemorlar va giperinsulinemiya,testikulyar yetishmovchiligi bor bemorlarda ishlatiladi. Mineral suvlarni bemorlarga uglevod ,lipid vasuv-tuz almashinuvini yaxshilash uchun ishlatiladi. Bunda lipidning turli fraksiyalarini kamaytiradi,esterifitsir bo‘lmagan yog‘ kislotalarini ozod qiladi,glikogen miqdorini oshiradi,organizmni uglevodlarga tolerantligini normallashtiradi, elektrolit balansini normallashtiradi,diurezni oshiradi.Semizlikda quyidagi mineral suvlar ishlatiladi:sulfat-natriyli,sulfat-magniyli,solyano-ishqoriy,kalsiyli va organik moddalar saqlovchi suvlar. Mineral suv vanna ko‘rinishida ham ishtiladi.Mineral suvli vanna (uglekisliy, sulfidli ,buloq va boshqa) MNS va neyroendokrin almashinuvini normallashtiradi.Tarkibida uglevodorod bor vanna insulin miqdorini kamaytiradi,kortikosterogenezni tormozlaydi,estriol va estradiolni miqdorini oshiradi .Uglekislotali buloq suvi vannasi qabul qilinganda buyrak usti bezining androgen funksiyasi va jinsiy bezlar aktivligi oshadi.Judayam semiz o‘rta va qari yoshli bemorlarda yoki qo‘shimcha kasalligi(SSS,GB,ateroskleroz) bor bemorlarda balneoterapiya o‘tirgan holatdagi metodikada olib boriladi. Gidroterapiya semizlikda tonusni oshirishda kengqo‘llaniladi,quvvatlovchi effektli,qon aylanishni yaxshilaydi.Termik va mexanik suvli muolajalarni birga ishlatish natijasida semizlikka qarshi har-xil ta'sirlar ortib boradi:issiqlik ajralishini stimullaydi,organizmni energiya sarfini oshiradi,kuchli terlash chaqiradi.Suv bilan davolash muolajalarida semizlikni davolashda dushlardan ham foydalaniladi.( Issiq ,shotlandcha,to‘g‘ri,almashinuvchi).Suv bilan davolashni effektivli turiga suv

143

ostidagi dush-massaji,qaysiki teri reaksiyasini chaqiradi,limfa-qon aylanishini yaxshilaydi.Bemor bu muolajalarni qabul qilgandan keyin organizmda xolestirin miqdori kamayadi,turli lipid saqlovchi moddalar ,qonda ozod yog‘ kislotalari miqdori oshadi,bu jarayonlar organizmda kuchli lipoliz bo‘lganidan dalolat beradi. Kontrastli vanna ham semizlikda qo‘llaniladi,tana massasini kamaytiradi,lipid almashinuvini yaxshilaydi,miokard qisqarish funksiyasi va A/B ni normallashtiradi. Oldindan ozdirish uchun quruq havoli va issiq bug‘li muolajalardan foydalanilgan,chunki ter ajralishi hisobiga organizmda degidrotatsiya chaqiradi.Buni faqat 1-2 darajali ,yosh va yurak qon-tomir sistemasida kasalligi yo‘q bemorlarda qo‘llaniladi. Balchiq va issiqda davolash ,elektroforez,franklinizatsiya,UVCh,SVCh,va boshqalar qo‘shimcha kasalligi bor bemorlarda qo‘llaniladi.Sanotor kurortda davolash,balneo va izioteropevtik faktorlar ekzogen-konstitutsiyali(alimentar) 1-2 darajali semizlikdagi bemorlarda yurakda dekompensatsiya bo‘lganda foydali.Sanotor-kurort dush olishga ko‘rsatma:semizlikdan kelib chiqqan qo‘shimcha kasalliklar,SSS,NK 1-2 bosqichida,gipertoniya kasalligida,ovqat hazm qilish sistemasi,tayanch –harakat apparatida,periferik nerv sistemasi,jinsiy va boshqa kasalliklarda qo‘llaniladi.Sanator-kurort va fizioterapevtik muolajalar semizlikning endokrin sistemasiga bog‘liq kelib chiqishida mumkin emas. Semizlikni davolovchi kurortlar turli xil bo‘ladi.Ovqat bilan davolovchi ,mineral suvlar bilan,klimit tozaligi bilan,dengiz oldida bo‘lishi bilan farq qiladi.

Nazariy qism baholash mezoniMaksimal ball 25-24

23-21 ball 20-19 ball 18-16 ball 15-13 ball

A'lo yaxshi O’rta qoniqarsiz yomon100%-86%

85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

4. Analitik qismIlova-2

Mashg‘ulot jarayonida qo‘llaniladigan yangi pedagogik texnologiya usullari:Muammoli vaziyatlarni hal etish bo‘yicha amaliy mashg‘ulotda o‘qitish

texnologiyasi4.1. Ta'lim texnologiyasining modeli

№ 4 mavzu, 175 daqiqa soat

Ta'lim oluvchilar soni: 10 kishidan oshmasligi lozim

Mavzu Endokrin (qandli diabet, semirish, qalqonsimon bez kasalliklarida) va ruhiy kasalliklar (nevrasteniya, isteriya, psixasteniya), yuqumli (saramas, brutsilyoz va ko‘k yo‘tal) va teri-tanosil kasalliklarining reabilitatsiyasida fizioterapiya va DJTni qo‘llash.

Amaliy mashg‘ulot rejasi

1. Keys mazmuniga kirish.2. Talabalar bilimlarini faollashtirish maqsadida

“Blits - so‘rov” o‘tkazish.(ilova-1).3. Muammoni va uni yechish vazifalarini aniq ifoda

144

etish. (ilova-2).4. “Keys – stadi”ni guruhlarda yechish.5. Natijalar taqdimoti va muhokamasini o‘tkazish.6. Muhokama etilayotgan muammoni tahlil etish.7. Yakuniy xulosa chiqarish. Erishilgan o‘quv

natijalariga ko‘ra talabalar faoliyatini baholashMashg‘ulotning maqsadi: talabalarga reabilitalogik chora-tadbirlarni to‘g‘rituzishlikhaqida ma'lumot berish.pedagogik vazifalar: O‘quv faoliyati natijalari:.· keys mazmunini mustaqil o‘rganish

uchun asos yaratadi;· talabalarga ta'sir etish usullarini

patologik jarayonidan kelib chiqishini

· muammoni ajratib olishga o‘rgatadi, taqqoslashga, tahlil qilishga umumlashtirishga ko‘mak beradi;

· muammoni hal etish bo‘yicha aniq harakatlar ketma – ketligini tushuntirib beradi;

· muammoli vazifalarni yechishga shart-sharoit yaratadi;

· mantiqiy xulosa chiqarishga ko‘mak beradi

· keys mazmuni bilan oldindan tanishib chiqib, yozma tayyorgarlik ko‘radi;

· fizioterepiya bo‘yicha aniq vaziyatlarning ketma – ketligini aniqlaydi;

· muammoli vazifalarni yechishda nazariy bilimlarini qo‘llaydi;

· muammoni aniqlab, uni hal qilishda yechim topadi;

· yakuniy mantiqiy xulosalar chiqaradi.

O‘qitish usullari va texnika “Keys – stadi”, “Blits-so‘rov”, “Muammoli vaziyat” uslubi, “Bahs-munozara”

O‘qitish vositalari: Markerlar, qog‘ozlar, doska, bo‘r O‘qitish shakllari Individual va guruhlarda ishlashO‘qitish shart-sharoiti Texnik vositalar bilan ta'minlangan

auditoriyaMonitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob, o‘z-o‘zini

nazorat qilish, reyting tizimi asosida baholash

Ilova-1 Blits-so‘rov savol va javoblari

№ Savol Javob1.

Semizlikni kelibchiqish sabablari va turlarini ayting.

Bu kasallik ,organizmda ortiqcha yog‘ni to‘qimada yig‘ilishi bilan harakterlanadi. Semirishning 3turiajratiladi:1.Alimentar –konstitutsional. 2.Endokrin. 3.Markaziy.Alimentar –konstitutsional turida organizmning

145

fizik-jismoniy harakatining kamligi xisobiga uglevod to‘planadi.Semirishning endokrin turi,endokrin sistemasi bezlari funksiyasining buzilishi bilan bog‘liq.Semirishning markaziy turi kelib chiqishida yog‘ almashinuvining markaziy boshqarilishini buzilishi yotadi,bu po‘stloq-diensefal soha funksiyasini travma va infeksiya bilan zararlanishidan keyin kelib chiqadi.

2.

Qandli-diabetga kelib chiqish tasnifi qanday

Qandli diabet organizmda insulining mutloq yoki nisbiy yetishmovchiligi bilan kelib chiqadigan kasallik bo‘lib, uglevodlar almashinuvi chuqur buzilishi giperglikemiya va glyukozuriya bilan harakterildanadi.

3.

Kandli diabetda DJTning ahamiyati xakida gapiring.

Kasallik yaxshi kompensatsiyalanganda bemorga zarur jismoniy aktivlikni ta'minlab berish kerak. Yosh va o‘rta yoshdagilarga shug‘ullantiruvchi rejim (davolovchi va gigiyenik jismoniy tarbiya, piyoda yurish, ekskursiya, yaxshi dozalanadigan mashg‘ulotlar – velosiped haydash, chang‘i, konki, sport o’yinlari – volleybol va b.) tavsiya etiladi. Diabetik bemorlarga sport musobaqalarida qatnashish mumkin emas. Yuklama avval yengil, sekin-asta oshirilib borish kerak.

4.

Ruhiy kasalliklarda massaj qo‘llanilganda kanday fiziologik ta'sirga ega?

Massaj ta'sirida bosh miya po‘stlog‘ida tormozlanish protsesslari kuchayadi, shuning natijasida muolajalar-dan keyin odamni mudroq bosadi. Massajning turli usullari uning dozirovkasiga qarab nerv sistemasi-ning qo‘zg‘aluvchanligiga har xil ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Chunonchi, silash va ishqalash qo‘zg‘aluvchanlikni pasaytirsa, shapillatib urish va kaft qirrasi bilan urib chiqish qo‘zg‘aluvchanlikni kuchaytiradi. Massaj og‘riqni qoldirishi ham mumkin.

1 - topshiriqGuruhlarda ishlash uchun ekspert varog‘lari

1-guruh.1. Qandli diabet, semirish, qalqonsimon bez kasalliklarida reabilitatsiyasida

qo‘llaniladigan davolash kompleksi.2. Nevrasteniya, isteriya, psixasteniya reabilitatsiyasida qo‘llaniladigan

davolash kompleksi“Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldiring

Muammoli vaziyat Muammoli vaziyatning Vaziyatdan chiqib

146

turi kelib chiqish sabablari ketish harakatlari

2- guruh1. Saramas, brutsilyoz va ko‘k yo‘tal reabilitatsiyasida qo‘llaniladigan

davolash kompleksi2. Teri-tanosil kasalliklarida reabilitatsiyasida qo‘llaniladigan davolash

kompleksi.“Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldiring

Muammoli vaziyat turi

Muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablari

Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari

Keys bilan ishlash jarayonini baholash mezonlari va ko‘rsatkichlariAuditoriyada bajarilgan ish uchun

Guruhlar ro‘yxati

Guruh faolmak. 5 b

Ma'lumotlar ko‘rgazmali taqdim etildi mak. 5b

Javoblar to‘liq va aniq berildimak. 5 b

Jamimak. 15 b

12

baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari50-48 ball – a'lo, 46- 38 ball – yaxshi, 34- 36 ball – qoniqarli 34-32 qoniqarsiz, 31 va undan kam-yomon

Ilova-34.2. Vaziyatli masalalar to‘plami:

Vaziyatli masala.№1Bemor S. 33 yosh.Diagnoz:Semirish 2 daraja.Sog‘lomlashtirish guruhi mashqlariga

qatnash uchun konsultatsiyaga keldi. Savollar:1.Mashg‘ulotlardagi asosiy DJT vositalarini shakllarini ko‘rsating.2.Semirishda naf beruvchi jismoniy harakatlarni tavsiya qiling.3.Bemorga fizio davolash komleksini tavsiya qiling.

4.Gidroterapiyaning qaysi turidan foydalanish mumkin?Javoblar.1.Jismoniy mashqlar anotamik belgisiga qarab nafas mashqlar (difragmal,

qorin).EGG,DG, massaj, sayr va sport oid mashqlar, mexanoterapiya2. Qorin oldi mushaklar tonusini oshirishga yonbosh,oyoq mushaklariga

gidrokinezoterapiya yugurish suzish.

147

3. Amplipulsterapiya qorin old mushaklari elektrostimulayasiya,parofin-ozekirit,darsonval,DDT.

4.Dush Sharko, kislarodli vanna, gidro massaj radonli vanna kontrast vannalar.Vaziyatli masala.№2Bemor V. 25 yosh Shikoyati: Oyoq-panja mayda bo‘g‘imlarida og‘riq, harakat

chegaralangan, terida qizil toshmalar, ko‘proq tirsak va bo‘yin orqa sohasida. Teri gistalogik tekshirganda akantoz va akantolizis kuzatiladi. Diagnoz: Psoriaz ekssudativ shakli o‘tkir bosqich.

Savollar:1. Kasallikda qo‘lanadigon reabilitatsiya aspektlarini ayting. 2. Qanday elektroterapiya muolajalari qo‘llaniladi. 3. bemorga qaysi vaqt sanator-kurortda davolanish uchun ruxsat beriladi

Javoblar:1. tibbiy jismoniy psixik. 2. fizik faktorlar bilan tabiiy omillar qo‘llash, ultrazvuk, balnoterapiya

Elektrouyqu, endonazal usulda antigistamin prepratlar bilan elektroforez, buyrak usti beziga induktotermiya (7-15 min, 10-12 ta oligotermik dozada).

3. Bahor va yozda xuruj bo‘lmaganda noyabrdan aprelgacha, qishda xuruj qilmagan payt yoz faslida davolanishga ruxsat beriladi.

Vaziyatli masala.№3Bemor A 32 yosh Diagnoz: Yuz nervi nevritiSavollar:1. Elektr bilan davolashning mumkin bo‘lgan usullari2. Zararlangan sohani qancha vaqtdan so‘ng massaj qilish buyuriladi3. Qanday kompleks davolash usullari qo‘llaniladi.4. Kasallik boshlangandan so‘ng qancha vaqtdan keyin sanator kurortlarga borishga

ruxsat beriladi.Javoblar:1. Elektrostimulyasiya, UVCh, DMV, UFO2. 2 haftadan so‘ng 3. Davolovchi gimnastika, massaj, tabbiy omillar va fizioterapiya.4. 1 oydan so‘ng

4.3 Testlar1. Ortiqcha vaznli bemorlarning vaznini kamaytirishga qaysi hammom turi yordam beradi? A. *sauna B. rus hammomi C. buxoro hammomi D. yapon hammomi2. Quyidagi qaysi tadbirlar qondagi qand miqdorini kamaytiradi? A. * elektrouyqu B. umumiy galvanizatsiya C. franklinizatsiya D. magnit bilan davolash

148

3.Qandli diabetda qanday dorilarni elektroforez yordamida yuborib bo‘lmaydi? 1. *insulin B. nikotin kislotasi C. prozerin D. antibiotiklar4.Yuz nervi shamollashida kanday galvanizatsiya uslubi qo‘llaniladi? A. * Bergone yarim niqobi B. Щerbak bo‘yicha yoka galvanizatsiyasi C. Burginon uslubi D. Vermel uslubi.5. Adisson kasalligida patogenetik fizioterapiya: A. * buyrak usti beziga DMV B. elektrouyqu C. Burginon uslubi buyicha elektroforez D. qorin qismiga UFO6. Qanday kollagenez kasalliklarda fiziodavolash mumkin emas A. *SKV B. Bexterev kasalligi C. sistemali sklerodermiya D. revmatoid artrit7.Semirish kasalligida patogenetik fizioterapiya: A*.SMT V.UYuCh S.lazeraterapiya. D.elektrofarez8. Tireotoksikozda qanday tabiiy omillar qo’llanilmaydi A.*quyosh nurlari bilan davolash V. havo yordamida davolash S.talassoterapiya D. balchiq bilan davolash9.Qandli diabet DJT qo‘llashga qarshi ko‘rsatma. A. giperglikemik koma V.qon ketishga moyilik S.gipertonik kriz D.bronxial satus10.Reabilitatsiyani asosiy maqsadi.A. erta boshlash.B.individual yondashish.V.kompleksliD.hammasi to‘g‘ri.

4.4 Fizik faktorlar bo‘yicha retseptlar to‘plami1.SVCh1.Nurlatgich 3-4 sm. oralig‘ida buyrak proeksiyasiga joylashgan. Oligotermik 40 Vt dozasida. Ekspozitsiya10 daqiqa. Har kuni 8-10 muolaja.

149

2.DMV.Retsept.Zararlangan bugimga DMV-terapiyasi.D-nur 100mm kontaktli,har seansda 1-4 maydondan R-7-30 mindan N10-15 har kuni.

Metodika.tukima ustiga kontaktli nurlantiruvchi diametri 100mm qilib joylashtiriladi.1) boshlanishida tashqi soxaga (1 maydon) keyin ichki soxaga (2 maydon) tizza va tovon bugim yuzalariga.2) oldingi soxaga (1-maydon) va orka (2-maydon) yelka bugim yuzasiga. 3) Chanok-son bugimi oldingi yuzasiga. 4) Bilaguzuk bugim yuzasi yeki tovon bugimi yuzasiga 5) O‘tirgan yoki yetgan holatda tirsak bo‘g‘imi tashki yuzasiga. Zararlangan bug’imda har maydonga 7-30 minutdan vaqt sarflanadi. Doza kuchsiz issiklik sezgunicha.Tavsiya. Professional,travmatik,podagra artritlarida tavsiya etsa buladi.Eslatma; bir vaqtda 4 yeki undan ko’prok bo’g’im zararlanishida, davolashda kun davomida to’lqin detsimetrlarini almashtiramiz; birinchi kun ikkita bug’imga ikkinchi kun boshqa ikki yoki max 3ta bo’g’imga, agar ulardan bittasi bir tomonlama nurlantiradi. 3.Elektrouyqu.Elektrouyqu.ch- 100 -150 gs ,I-5-7 ,mA,t-30-60 minut,N 15-30 har kuni xaftasiga 4-5 marta.4.Ultratovushterapiya1.O‘ng oyoq va bel sohasi maydoniga labil paravertebral usulda ultratovush berish. Intensivligi 0,2- 0,3 Vt / sm2 Davomiyligi 5 – 7 min. Ishlash tartibi beto’xtov, kunora yoki har kuni. Kursda 6 – 10 muolaja.

Vaziyatli masala testlar baxolash mezoni:Maksimal ball 15

14-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

15-14 a'lo 13-12 yaxshi 11-7 o’rta 6-4-qoniqarsiz 3 va undan kam-yomon

100%-86%

85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

Ilova-45.Amaliy qism

5.1. Amaliy ko‘nikmani bajarilishi(qadamma-qadam). Turli xil kasalliklarda alohida reabilitatsiya dasturini tuzish.

Maqsad:Talabalarga klinik amaliyotda fizik usullar bilan davolashni kompleks qo‘llashga o‘rgatish. Ko‘rsatma:Qandli diaebet.kasalligida fizik muolajalarni qo‘llash usullarini va mustaqil o‘tkazishni o‘rgatish.Kerakli jihozlar:fiziomuolaja o‘tkazish xonasi

Bajariladigan bosqichlar qadamlar:№ Bajariladigan bosqichlar Bosqichni

bajara olmadiBarcha

bosqichlarn

150

(0 ball) i bajardi (20 -bal)

1. Bemorlarning holatini klinik baxolash (shikoyatlari, klinik-labarator tekshiruv ma'lumotlari)

0 3

Fizioterapiya tayinlash tartibi2. aynan shu bemordafizioterapiyaga qarshi

ko‘rsatmalarni aniqlash0 3

3. sindrom-patogenetik usuli bo‘yicha fizik faktorlar tayinlash

0 3

4. aynan shu bemorga fizik faktor qoidalariga binoan fizioterapiya muolajalarini tanlash

0 3

3. komplekstavsiyadafizioterapevtikmuolajao‘tkazishketma-ketliginianiqlash

0 3

6. muolaja varakasini rasmiylashtirish (fiziomuolajalarga retsept yozish)

0 5

7.

Jami 0 20

Turli kasalliklarda davolovchi gimnastik muolajasi vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolash

Maqsad: Talabalarga klinik amalyotida bemorlarga berilayotgan jismoniy yuklamaga organizmni javob reaksiyasini tekshirishni o‘rgatishKo‘rsatma: Semizlikda davolovchi gimnastika mashqlari vaqtida fizik yuklamani adekvat baholashni o‘rgatish.Kerakli jihozlar: DJTi xonasi (snaryadlar).Bajariladigan bosqichlar qadamlar

№ Bajariladigan bosqichlar. Bosqichni bajara olmadi

(0 ball)

Barcha bosqichlarn

i bajardi.(20-bal)

1. DG boshlanguncha bo‘lgan shikoyatlarni so‘rash

0 2

2. Bemorda yuklamagacha arterial bosim(AB)ni o‘lchash yurak urish soni(YuUS),nafas olish soni(NOS) ni sanash

0 2

3. DG ni kirish qismi oxirida YuUS ni 10 sek.da sanash,holsizlik belgilarni tashqi ko‘rinishlari va shikoyatlarida aniqlash

0 2

4. YuUS ni 10sek.,DG ni asosiy qismi davomida sanash vaqtida tashqi holsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 2

5. DG ni tugallanish bosqichini oxirida YuUS 0 3151

ni 3sek. davomida sanash, tashqi xolsizlikbelgilari va shikoyatlarida aniqlash

6. Bemorda DG ni tugaganidan 5 min dan keyin AB ni o‘lchash,YuUS va NOS nisanash, tashqi holsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 3

7 Shifokor tekshiruv kartasiga hamma ma'lumotlarni yozish

0 2

8 Fizialogik yuklama egirliklar chizmasini chizish

0 2

9 Xulosani rasmiylashtirish 0 210. Jami: 0 20

6.malaka ko‘nikma va bilimini tekshirish usullari -Bahsda aktiv ishtrok etish- Yozma javob natijalari- Keys-stadi va test masalalarini yechish- Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

Ilova-56.1.Talabalar bilmi,ko‘nikma va maxoratini baholashda qo‘llaniladigan nazorat mezonlari

№ Baxo a'lo yaxshi O’rta qoniqarsiz yomonO‘zlashtirish % hisobida 100%-86% 85%-

71%70-55% 54%-

37%36% va

undan kam1 Nazariy qism 25-24ball 23-22

ball21-19 ball

18-17 ball 15 ball

2 Keys- stadi 15-14 ball 13- 12 ball

11-10 ball 9-8 ball 7-6 ball

3 Test vaziyatli masala 15-14ball 13-12 ball

11-10 ball 9-8 ball 7-6 ball

4 Amaliy qism 40-34.4ball

34-28.4ball

28-22ball

21.6-14.8 ball 14.4 ball

Joriy baholash mezoni№ O‘zlashtirish

% Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100 A'lo “5”

Mustaqil Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, DJT nomedekamentoz davo usullarni Endokrin va ruhiy kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq

152

va aniq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq aniq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. Asoslaydi, kasalliklarni, patogenezi va simptomlariga asoslanib reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni biladi, bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga to‘liq harakteristika beradi.

Fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qiladi.

Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi va temaga oid qo‘shimcha yangiliklar keltiradi ijodiy fikrlaydi, amaliyotdan misollar keltiradi, savollar mazmunini tushunadi, aniq ta'riflar bera oladi, erkin mulohaza qiladi, , mavzuni qo‘shimcha internet saxifalaridan olingan ma'lumotlar bilan yoritadi.

Vaziyatli masalalarni ijodiy yondashib, yecha oladi, javoblari asoslaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda o‘ta qiziquvchan, faol, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

2. 91-95% Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini yetarli darajada bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda qatnashadi. Mavzu bo‘yicha amaliy ish natijalari bo‘yicha mustaqil tekshirish bayonnomasini to‘ldiradi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar majmuasi.

3. 86-90% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Endokrin va ruhiy kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq

153

aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi.

2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 1-2 xato qilishi mumkin, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

4. 81-85% Yaxshi “4”

Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, DJT dietaterapiyani qo‘llab Endokrin va ruhiy kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi savollarga to‘liq va aniq javob beradi. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, o‘tkazishda 1-2 xatoliklari bor. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi.

2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushunadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga qarab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, qonuniy-me'yoriy xujjatlardan

154

to‘g‘ri foydalanadi, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

5. 76-80% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Endokrin va ruhiy kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi qo‘llanilishi bo‘yicha savollarga javob beradi, lekin 1-2 noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazadi ammo 2-3 noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. 2-3 xato qilishi mumkin, Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

6. 71-75% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Endokrin va ruhiy kasalliklarda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi, uslublarini o‘tkazish bo‘yicha savollarga javob beradi,3-4ta noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazishda qisman bilimga ega, javobida noaniqliklar bor. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi, lekin muntazam emas. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, , ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha qisman konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

7. 66- 70% Qoniqarli“3”

Fan bo‘yicha berilgan savolni yarimiga to‘g‘ri javob beradi. Talaba kasallikni etiopatogenezini, klinikasini biladi, lekin Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, DJT

155

dietaterapiyani, Endokrin va ruhiy kasalliklarda qo‘llanishi mexanizmin yaxshi tushintirib beraolmaydi, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarni to‘liq ko‘rsata olmaydi. Savol mazmunini tushunadi, mavzuni ayrim savollariga javobni yaxshi beradi. Vaziyatli maslani to‘g‘ri yechadi, lekin asoslay olmaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda faolligi sust to‘g‘ri yechimlarni topa olmaydi,. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, 2-3ta xatoliklarga yo’l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti to‘liq emas lekin akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

8. 61-65% Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60% Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

156

10. 30-54% Qoniqarsiz“2”

Savolga javob beraolmaydi. Reabilitologiya fani haqida tushuncha yo‘q. Talabaning bilimi aniq tasavvurga ega emas,lekin qisman harakati bor mavzu yetarli darajada yoritib bera olmaydi, nazariy va amaliy bilimning usulublarini ajrata olmaydi. Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar va kitob bilan mashg’ulotga qatnashadi.

11. 20-30% Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar bilan mashg’ulotga qatnashadi.

6. Mashg‘ulotning xronologik xaritasi

№ Mashg‘ulot bosqichlari Shakl Vaqt270

daqiqa

Tanaffus

1 Tekshirish Davomat, talabalar daftarini tekshirish

10 daqiqa

2 O‘qituvchining kirish so‘zi Mavzuni izohlash 10 daqiqa 10 daqiqa3 Nazariy qism Bahs

Og‘zaki javob20

daqiqa4 Analitik qism «Keys stadii» muxokamasi

test masalalarni yechish. 90

daqiqa5 Talabalarga ko‘rgazmali

qurollarni ko‘rsatish( slaydlar, prezentatsiya, videofilmlar va

bq.), ularni izoxlash

20 daqiqa 45 daqiqa

6 Amaliy qism Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

40 daqiqa

7 Xulosa Ball bilan baholash, uy vazifasini berish, mustaqil bajarish uchun vazifa,ma'lumot berish

35 daqiqa

Ilova-67. Nazorat uchun savollar

1. Psoriaz reabilitatsiyasida qo’llaniladigan davolash kompleksi.2. Konstitutsional-alimentar semizlik reabilitatsiyasida qo’llaniladigan davolash kompleksi.3. Diffuz toksik buqoqda reabilitatsiyasida qullaniladigan davolash kompleksi.4. Kandli diabet II turi oyoqlar polineyropatiya va mikroangiopatiyasi reabilitatsiyasida qo’llaniladigan davolash kompleksi.5. Ko‘k yo‘talda reabilitatsiyasida qo’llaniladigan davolash kompleksi.6. Gipotireoz kasalligiga reabilitologik kompleks tuzing.

157

Ilova-78. Foydalaniladigan adabiyotlar.

1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. kniga I,II,III Izd.3-ye ispr. i dop.-M.: 2010.-416s., ill.

2. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. M.-2007 g. 3-x tomnik

3. Ponomarenko G.M. « Chastnaya fizioterapiya» Meditsina M. 2007 g. 698s.4. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. V.A. Yepifanova Moskva 2005. 400s5. Bogolyubov V.M. «Metodika i texnika provedeniya fizioterapevticheskix

protsedur» M. 2001 s.2806. Ushakov A.A. «Rukovodstvo po prakticheskoy fizioterapii» M. 1996 g. 250s.7. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003 s.6748. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 2004 s. 4509. Dubrovskiy V.I. «Lechebnaya fizicheskaya kultura (kinezoterapiya)»: ucheb.

dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy.- 2 izd., s ter.-M., 2001.-608 s.:ill.10.Fizicheskaya reabilitatsiya: pod obщey red. prof. S.N. Popova. Izd. 3-ye.-

Rostov na Donu, 2005.-608 s.11. Ma'ruza matnlari, o‘quv-uslubiy kullanmalar

9. Internet manbalari1. www.tma.uz2. www.ziyonet.u z3. www.kimdao.ru4. www.doktor.ru,5. www. medinfo. home.ml.org6. http://www.restart-med.ru7. http://www.mirmed.ru8. www.wikipedia.com

158

Travmatologik (qo‘l-oyoq, umurtqa pog‘anasi va toz suyaklari singanida) va jarrohlik kasalliklar (ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi organlarning operatsiyalarida, tomir kasalliklarida) reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash ”

Mavzusi bo‘yicha

Amaliy mashg‘ulot

Ta'lim texnologiyasi

O‘quv mashg‘ulotida ta'lim texnologiyasi modeliMavzu:№5 “Travmatologik (qo‘l-oyoq, umurtqa pog‘anasi va toz suyaklari

singanida) va jarrohlik kasalliklar (ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi organlarning operatsiyalarida, tomir kasalliklarida) reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash ”

Ta'lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)Vaqt: 270 dakika Talabalar soni:8-12O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi

Amaliy mashg‘ulot

O‘quv mashg‘ulotining tuzilishi

1. Kirish qism.2. Nazariy qism3. Analitik qism: - Qanday diagramma- Testlar- Vaziyatli masalalar4. Amaliy qism

O‘quv mashg‘uloti maqsadi:

kasalliklari reabilitatsiyasida fizioterapiya va ShJTni qo‘llashni avfzaligi sog’ayish davrida o’ziga xos xususiyatlarini o’rgatish.

Talaba bilishi lozim: -tekshirish va tashxislash usullari;-bemor bilan muloqat o‘rnatish uchun zaruriy kommunikatsiya asoslarini;

-travmatologik kasalliklarida reabilitologik chora - tadbirlarni aniq tuzishni;

159

-fizik omillarga retsept tuzishni va nafas yo‘llari kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish;

-jarroxlik kasalliklarida kullaniladigan fizioterapevtik muolajalarga kursatma va qarshi kursatmani;

-ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi organlarning operatsiyalarida, tomir kasalliklarining reabilitatsiya boskichida DJTning ahamiyatini, mashqlarni bajarilish yuklamasini, harakat tartibotini;

Talaba bajara olishi lozim:

- mustakil ravishda fizioterapevtik muolajani o‘tkaza olishi;

- reabilitatsiya vositalarining ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni utkazishni;

- kasallik boskichiga karab reabilitatsion chora-tadbirlar kompleksini ishlab chikishni;

Pedagogik vazifalar:- talabalarga travmatologik (qo‘l-oyoq, umurtqa pog‘anasi va toz suyaklari singanida) va jarrohlik kasalliklar (ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi organlarning operatsiyalarida, tomir kasalliklarida) reabilitatsiyasida kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzishni o‘rgatish.- kasallikka qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni o‘rgatish.- fizik omillarga retsept tuzishni va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish bilan tanishish. -reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo’lgan tasavvurini kengaytirishga qiziqish uyg‘otish.

O‘quv faoliyati natijalari:- talabalar travmatologik (qo‘l-oyoq,

umurtqa pog‘anasi va toz suyaklari singanida) va jarrohlik kasalliklar (ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi organlarning operatsiyalarida, tomir kasalliklarida) reabilitatsiyasida kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni ketma ketligini to’g’ri tuzishni o‘rganadi.

- talabalarpatogenetikdavobo‘ladiganfiziomuolajanio‘tkazishniamaldaqo’llabko’rsatadi.

- talabalarfizikomillargaretsepttuzadivaturlikasalliklaridafizikomillarnifiziologikta'sirigaqarabtavsiyaqilishnio’rganadi.

-talabalarreabilitatsiyavositalarita'sirigaqarabsimptomatik, patogenetikdavolashnibemorlarreabilitatsiyasidao‘tkaziladiganomillargabo’lganto‘g‘ritassavurqilishinio’rganadi.

Ta'lim usullari Ma'ruza, aqliy hujum, hikoya, ko‘rsatma berish, namoyish, videousul, amaliy ish usuli, kitob bilan ishlash, suhbat, ta'limiy o‘yin.

Ta'lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka

160

tartibliTa'lim vositalari Doska-stend, flipchart, videofilmlar, yozuv taxtasi,

mulyajlar, sxema, eslatma, nazorat varag‘i, matnlarTa'lim berish sharoiti

Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar

Monitoring va baholash

Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov,yozma so‘rov: test

161

O‘quv mashg‘ulotining texnologik haritasi

Ish bosqichlari

va vaqti ( 270 daq.)

Faoliyatta'lim beruvchi Ta'lim

oluvchilar

1-bosqich.10 dakika

10 daqiqa

10 dakika

20 daqiqa

10 dakika

Nazariy qism1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish

1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgannatijalarni yetkazadi. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.baholash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)

1.3. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro‘yxatini aytadi (ilova №.7)

1.4.Tezkor-so‘rov/savol-javob/ («Bilasizmi metodi )

(ilova №1 bilimlarni faollashtiradi.

1.5. Tanaffus

Tinglaydilar, yozib

oladilar.Aniqlashtiradil

ar,savollarga

javob beradilar

2-bosqich.

60 daqiqa

40 daqiqa

45 daqiqa

Analiktik qism.

2.1Qanday diagrammasini ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga ajratadi (ilova № 2)

2.2.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan ko‘rgazmali qurollar( test va vaziyatli masala,retseptlar)ni taqdim etish, ulardan foydalanish buyicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish (ilova №3)

2.3Tanaffus

Yozadilar.

Guruhlardaishlaydilar,taqdimot

qiladilar va javob beradilar

3-bosqich.40 dakika

15 daqiqa

10 dakika

Amaliy qism3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish (ilova№4)3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilinganishlarni

kelgusida kasbiy faoliyatlaridaahamiyatga ega ekanligi muhimligigatalabalar e'tiborini qaratadi.

3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quvmashg‘ulotining maqsadga erishishdarajasini tahlil qiladi. Nazorat savollar taxlli (ilova №5)

3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va

AmaliyKunikmalarnibajaradilar

O‘z-o‘zini, o‘zaro

baholashnio‘tkazadilar.

Savol beradilarTopshiriqni

162

keltirilgan mezonlar asosida baxolayditalabalarga baholarni yetkazadi. yozadilar

1. Motivatsiya

Travmatologik (qo‘l-oyoq, umurtqa pog‘anasi va toz suyaklari singanida) va jarrohlik kasalliklar (ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi organlarning operatsiyalarida, tomir kasalliklarida) reabilitatsiyasida bosqichlaridafizioterapiya va jismoniy omillarni qo‘llash alohida ahamiyatga egadir. Talaba tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va amaliy ko‘nikmalar esa, uni kelajakda o‘z mutaxassislik amaliyotida ishonch bilan qo‘lash imkoniyatini beradi.

2. Tashqi va ichki fanlararo bog‘liqlik

An'anaviy va noan'anaviy usullar bo‘yicha talabalar bilimini kengaytirish maksadida UASh ichki kasalliklar, UASh –xirurgiya, UASh-ginekologiya, travmatologiya, nevrologiya, pediatriya, klinik farmakologiya va boshka bilimlariga asoslangan. .

3. Mashg‘ulotning tarkibiy qismi

3. 1.Nazariy qismTravmatologiyada DJTkeng qo‘llaniladi. Travmadan shikastlangan bemor

uzoq vaqtgacha chalqancha, qornida, qiya o‘rinda, gamakda va hokazoda qimirlamas-dan yotishga majbur bo‘-ladi. Bu esa qon dimlanishi, yotoq yara, ich qotishiga sabab bo‘lishi mumkin. DJTi maqsadi: bemorning umumiy ahvolini hamda qon va limfa aylanishini yaxshilash, shish va gema-tomalarning tezroq shimilishiga yordam qilish, zararlangan organ funksiyasini qayta tiklash, asosiy harakat yo‘qolganda uning o‘rniga boshqa harakatlarni shakllantirish, kontrakturalar hosil bo‘lishining oldini olishdir. DJTi kompleksini bajarishni immobilizatsiya qilinmagan bo‘g‘imlardan boshlanadi, borgan sari shikastlangan joyga yaqin bo‘g‘imlar uchun mo‘ljallangan mashqlar qo‘shiladi. Ko‘pincha sog‘ qo‘l-oyoqning simmetrik bo‘g‘imlari mashq qilinadi. Bu reflektor yo‘l bilan shikastlangan bo‘g‘imga ta'sir etadi. Davo kompleksiga umummustahkamlovchi va maxsus mashqlar qo‘shiladi. DJTfizioterapevtik muolajalar, massaj bilan (ular odatda davo fizkulturasi mashg‘ulotlaridan avval qilinadi) kompleks ravishda qo‘llaniladi. Maxsus mashqlar qo‘llanganda instruktor dastlab passiv harakatlarni bajaradi, keyin qo‘l-oyoqning o‘z og‘irligidan foydalanadi (bo‘shashtirishga mo‘ljallangan mashq); shunday qilgandan so‘nggina bemor aktiv harakatlar

163

qilishga o‘tadi. Ular snaryadlar bilan bajariladigan mashqlar bilan murakkablashtiriladi. Butun davo kursini shartli ravishda uch davrga bo‘linadi. B i r i n c h i davr—shikastlanish paytidan boshlab immobilizatsiya etilgan davrning oxirigacha (skelet cho‘-zibtortilgan, operatsiyadan keyingi holat) bo‘lgan davr. Bu davrda davo fizkulturasining maqsadi—bemorning umumiy ahvolini yaxshilash, dimlanish hodisalariga qarshi kurashish, bo‘g‘imlarning immobilizatsiyadan holi, kam harakatchan bo‘lib qolishining oldini olish, bitish jarayonlariga yordam berish, qon va limfa aylanishini kuchaytirishdan iborat. I k k i n c h i davr shikastlangan organning deyarli to‘liq bitishi, aylanma gips immobilizatsiyasini olinadigan longeta bilan almashtirish. Bu davrda davo fizkulturasining maqsadi hamma bo‘g‘imlarda harakatning normal hajmini tiklash, zararlangan organning funksiyasini yaxshilash (oddiy mashqlardan boshlab borgan sari harakat amplitudasini kengaytirib va umumiy nagruzkani oshirib boriladi), lozim bo‘lgan hollarda yo‘qotilgan malakalarning o‘rnini bosuvchi yangi malakalar hosil qilishdan iborat. U c h i n c h i davr-shikastlanishning qoldiq nuqsonlari (muskullarning zaifligi, funksiyalarining bir oz buzilishi) dan iborat. Bu davrda davo fizkulturasining asosiy maqsadi—qoldiq nuqsonlarning barchasini yo‘qotish, turmushda va ishda zarur malakalarni qayta tiklash, chidamlilik, chaqqonlik, kuch-quvvat, harakatlarning aniq bo‘lishini takomillashtirish va hoka-zo. Mashqlar kompleksiga bir oz murakkabroq gimnas-tik mashqlar va amaliy ahamiyatga ega mashqlar qo‘shilib, mehnat faoliyatiga tayyorgarlik ko‘riladi. Panja va barmoq suyaklari sinig‘ini davolashda davo fizkulturasini shikastlanishning 2—3 kuni boshlanadi. Shikastlangan qo‘l-oyoqning immobilizatsiya qilinmagan bo‘g‘imlari harakatlantiriladi. Qo‘l kafti suyaklari singanda barmoqlarni kerish va birlashtirishga ko‘p ahamiyat beriladi. Barmoq suyaklari singanda longetni yechgandan so‘ng barmoqlar turlicha harakatlantiriladi (xususan singan barmoqlar bilan). Kaft usti suyaklari singayada gips boylami olingandan so‘ng kaft ustibilak bo‘g‘imiga mo‘ljallangan mashqlar qo‘shiladi va har tarafga aktiv harakatlantiriladi; bunda kaftga bir oz tayaniladi, barmoqlarni keriladi va yig‘iladi, ularni yumiladi, yoziladi va hokazo, lekin og‘ritmaslik lozim. Qyeyinchalik tayoq, meditsinbol, bula-va bilan bajariladigan mashqlar qo‘shiladi. Bilak suyaklari shikastlanganda barmoqlarni aktiv harakatlantirish, shikastlangan qo‘lning yelka bo‘g‘imi-ni sog‘ qo‘l yordamida mashq qildirish qo‘lni yuqoriga. ko‘tarish, aylanma harakatlar) ruxsat etiladi. Bilak suyaklari travmasi. Shikastlangan sohaga mo‘ljallab boylam tagidagi muskullarni kuniga bir necha marta ritmik ravishda qisqartiriladi. Suyak qa-dog‘i mustahkamlangandan keyin gips boylamini olina-digan longet bilan almashtiriladi va mashq kompleksiga sekin sur'atda bajariladigan aktiv mashqlar kiritiladi, passiv mashqlar va zarur bo‘lganda apparatlarda bajariladigan mashqlar qo‘shiladi. Butun organizmda beriladigan umumiy nagruzkani ham jumladan tezroq bajariladigan umummustahkamlovchi mashqlar qo‘shib ko‘paytiriladi.

yelka suyagisinishi. Birinchi davrda tana va sog‘ qo‘l-ga mo‘ljallangan umummustahkamlovchi mashqlar, qo‘l panjasiga mo‘ljallangan mashqlar (barmoqlarni yumib ochish, barmoqlarni to‘g‘rilab, panjani ko‘tarish va hokazo)

164

qo‘llaniladi. Shinani yechgandan keyin yengillashtirilgan dastlabki holatda mashqlar, gimnastik tayoq bilan mashqlar qilinadi, bu—bemor e'tiborini shikastlangan qo‘ldan qochiradi va harakatlarni osonroq bajarishga imkon yaratadi (117-rasm).

Son suyagi sinishi. Dastlabki kunlardan boshlab yelka sohasi, sog‘lom oyoq, shikastlangan oyoq panjasi barmoqlariga mo‘ljallangan (oyoq panjasini 4—5 marta yozish va bukish), boylam tagida muskullariga kuniga 10 martagacha statik qisqarish mashqlari beriladi. Keyinchalik oyoqni ko‘tarish, qoringa ag‘darilib yotish, karovotdan turish va nihoyat, qo‘ltiqtayoqda yurishga ruxsat beriladi. Turish oldidan qo‘ltiq sohasini qo‘ltiqtayoqdan ezilishga tayyorlash lozim. Gips boylami olinganda yoki cho‘zibtortish tugatilgandan so‘ng barcha bo‘g‘imlarda aktiv harakatlar qilina boshlanadi. Bo‘g‘imning harakatchanligi cheklanib qolgan bo‘lsa-da, bunday bo‘g‘imlarga passiv harakatlar qo‘shiladi. Bemorni to‘g‘ri qadam tashlab yurishga o‘rgatishga muhim e'tibor beriladi. Oyoq kalta bo‘lib qolganda ortopedik poyabzal kiyish lozim.

Boldir suyaklari sinishi. Birinchi kunlardan boshlab oyoq panjasi barmoqlari va yonbosh-chanoq bo‘g‘imida harakatlar qilinadi. Davo fizkulturasining asosiy maqsadi—oyoqning tayanch funksiyasini qayta tiklashdan iborat.

Yumshoq to‘qimalarning zararlanishi. Yumshoq to‘qimalar shikastlanganda to‘qimalarni xirurgik obrabotka qilgandan so‘ng (asoratsiz shikastlanishlarda) davo fizkulturasining umumiy mustahkamlash mashqlari, mehnat bilan davolash turlari qo‘llaniladi. Agar hara-katlr ko‘ngildagidek qayta tiklanmasa (asoratlar bo‘lganda, davo gimnastikasi shikastlanishdan bir hafta keyin boshlanadi va shikastlangan soha muskullariga mo‘ljallangan mashqlar bajariladi; bunday hollarda bemor va jarohatning ahvoli tekshirib turiladi (kuniga bir necha marta aktiv mashqlar berilib, passiv mashqlar qo‘shib boriladi). Ikkilamchi chok solingandan so‘ng tiqilgan to‘qimalarni cho‘zib yirtmaydigan mashqlar qo‘llaniladi. Chokka yaqin bo‘g‘im harakatlari amplitudasi uncha katta bo‘lmasdan, sekin tempda bajarilishi kerak. Chokdan pastroqdagi bo‘g‘imlarga ancha kuchli mashqlar beriladi. Chok iplari olingandan so‘ng mashqlar to‘liq amplitudada bajariladi. Infeksiya aralashgan hollardaDJTbemorning ahvoli yaxshilangandan keyin qo‘llaniladi, umumquvvat-lantiruvchi mashqlar, simmetrik tomondagi sog‘ oyoq-qo‘lga mashqlar beriladi. Jarohat bitgan sari shikastlangan soha muskullari mashq qildiriladi. Davo gimnastikasi chandiq to‘qimannng normal rivojlanishiga yordam beradi.

Umurtqa pog‘onasining sinishi. Umurtqa pog‘onasi singanda bemor chalqancha yotadi, to‘shagi tagiga yog‘och taxta qo‘yiladi. Umurtqa kompression singanda kara-votning bosh tomoni 20 sm ga ko‘tarib qo‘yiladi. Davo gimnastikasi travmadan 3—4 kun keyin boshlanadi, avval oyoq-qo‘l va nafas mashqlari qo‘shiladi. Mashqlar tobora murakkablashtiriladi, amPlitudasi kengayti-riladi va muskulning qisqarish kuchi oshiriladi, yelka sohasi mashqlari aktiv ravishda qo‘shiladi, orqaning yozuvchi mashqlarini asta-sekin mashq qilinadi. Bu davrda mashqlarni bajarganda chanoq sohasiga ortiqcha nagruzka berilmasligi kerak. Monelik qiluvchi sabablar bo‘lmasa, 10—12 kundan so‘ng mashqlarni qorinda

165

yotish dastlabki holatida bajariladi (119-rasm). Davolashning ikkinchi oyidan muskullarga ancha kuchli nagruzkali mashqlar qo‘shiladi. Umurtqa pog‘onasining egiluvchanligini yaxshilovchi mashqlar qo‘llaniladi («qaldirg‘och» va hokazo). Bu kasallarda davo fizkulturasidan maqsad bel muskullarini taomillashtirish hamda umurtqa pog‘onasi muskuli va boylamlarini chiniqtirishdan iborat. Bu davrda mashg‘ulotlar 40—50 minut davom etadi, mashqlarning har turkumidan so‘ng dam beriladi. Ikki oy o‘tgach bemorga turishga ruxsat etiladi, bundan oldin bemorni yotgan holatdan orqasini egmasdan to‘g‘ri turishga o‘rgatiladi; bemor o‘tirmasligi lozim.

Chanoq suyaklari sinishi. Chanoq suyaklari singanda bemorni chalqancha yotqizish muhim; tizza bo‘g‘imlari ostiga qattiq bolish qo‘yiladi. Davo gimnastikasi 3—4 kundan so‘ng boshlanadi. Avvaliga yelka sohasi va tana muskullari mashq qilinadi; oyoqlari ehtiyot qilib suyab turgan holda harakatlantirish mumkin. Ikki hafadan so’ng oyoq mashqlari katta nagruzka bilan bajariladi; lekin oyoqlar hamon bolishda yotaveradi. Bemorga oyoqqa turishga ruxsat etilgandan so‘ng (bir tomondagi oyoq suyaklari sinib, siniqlari siljimaganda uch haftadan so‘ng, ikkala tomon sinib, siniqlari siljimaganda ikki oydan keyin) mashqlar qisman tik turgan holda bajariladi.

Jarroxlik kasalliklarida fizioterapiya va ShJT ni qo’llash. Antibiotiklar va dezintaksikatsion terapiya bilan birga ultrabinafsha va

infraqizil nurlantirish ,UVCh-terapiya va elektrafarez tavsiya etish ijobiy natija beradi.Tarmokli kizarish va atrofdagi terining UB-nurlantirish 4-6 biodoza bilan har kuni yoki kun ora amalga oshiriladi,jami 3-5 nurlantirish. Oyoq va qo’llarni kundalang UVCh-terapiya qilish .Elektrodlar quyidagicha joylashtiriladi:panja(№2),yelka(№2 yoki №3),tovon (№2),tizza osti soxasi (№3).dozasi sovuq yoki kam issiqli bo’lib,muolaja davomiyligi 10-12 minutdan har kuni elektroforez bidan birga qilinadi. Jaroxat soxasini ko’ndalang terramitsin-elektrofarez 15 minutdan har kuni yoki kun ora amalga oshiriladi,jami 6-10 muolaja.Yorug’lik vannasi butun qo’l va oyoq uchun (kam isssikli )10-15 minutdan kuniga 1-2 marta kilinadi.

Laktatsion mastit.Kukrak bezi tukimalarining yallig‘lanishi bulib .noma'lum infeksiyaning so’rg’ichdan yoki birlamchi yiring o’chog’idan kirishi natijasida rivojlanadi.Ko‘pincha o‘tkir mastit emizuvchi ayollarda ularning tug‘ishidan 4 xafta o‘tgach rivojlanadi.Mastit chiqarish naylarining to‘silib qolishi va sutning dimlanishi natijasida rivojlanadi. Jarayon rivojlanishiga ko‘ra 3 bosqichga ajratiladi:seroz,infiltratli va abssedirlangan. Seroz bosqichida tana haroratining ko‘tarilishi,ko‘krak bezida og‘riqlar va uning kattalashishi kuzatiladi. Keyinchalik jarayon ko‘chib infiltratli bosqichga o‘tadi va bunda yallig’langan o‘choqda qizarishlarni ko‘rish mumkin.Bunda ko‘p xollarda jarayonni to‘xtatishga muvaffaq bo‘linadi. Agar infiltrat so‘rilmasa absess rivojlanadi. Operatsiya oldidan fizioteraiyaning vazifasi-og‘riqni qoldirish,yallig’lanishga qarshi va antinomik ishlarni amalga oshirish .o‘ta faol giperemiyani keltirib chiqarish,tomirni tutilishini oldini olish ,laktatsiya jarayonini yaxshilash ,bezlarning fiziologik funksiyalarini tiklashni tezlashtirish.Boylamlarni bog‘lash,sutni so‘rish ,antibiotiklar va

166

sulfanilamidlar bilan birgalikda 3-5 kun davomida UB-nurlantirish ,UVCh-terapiya ,mikroto‘lqinlar yoki induktotermiya ,ultratovush va elektrofarez beriladi.Ko‘krak bezi soxasini UB-nurlantirish 3 biodozadan kun ora kilinadi,jami 3-4 nurlantirish tavsiya etiladi. Bez soxasini UVCh-terapiyasi:sutni so‘rib bo‘lgandan keyin elektrodlar tangensial joylashtiriladi,orasi 2 smdan,dozasi kam issiqli bo‘lib har kuni,kuniga 1-2 marta 8-10 minutdan qilinadi.Muolajalar elektrofarez bilan birga olib boriladi. Bez soxasini EVT induktori bilan kam issiqli dozada induktotermiyasi 15 minut davomida har kuni o‘tqiziladi. Mikroto‘lqinli terapiya. “Luch-2” apparatining 11 sm diametrli nur tarqatuvchisi ko‘krak bezida qayd etiladi,dozasi 5 Vt 8-10 minutdan har kuni. Ko‘krak bezining jaroxatlangan joyining ultratovushli terapiyasi.Uzluksiz tartibot ,vibrator kantakti to‘g‘ri o‘zgaruvchan uslub ,dozasi 0.2-0.4 Vt/Sm 2 5-6 minutdan har kuni .Bir kursga 10 muolajagacha. Terramitsin-elektrofarez 6*8 yoki 8*12 smli prokladkali elektrod yallig‘lanish o‘chog‘i soxasida joylashtiriladi,2-elektrod 8*12 smli kurakaro soxada joylashtiriladi.Tok kuchi 5-8mA ,15 minutdan har kuni yoki kun ora kilinadi. Operatsiyadan keyingi bosqichda (radial kesma bilan absess ochilgandan keyin) davolashning fizioterapevtik usullari chirigan to‘qimadan tezroq xalos etishga ,granulyasiyani tezroq shakllantirishga kumaklashadi. Ushbu bosqichda segmentar zonada (D3-D7) UB-nurlantirish 3 biodoza bilan 2-3 kundan keyin 2-3 muolaja qo‘llaniladi. Bir vaqtning o‘zida atrofdagi teri va yara soxasi nurlantiriladi,biodozalar qayta bog‘lov kunlarida UVCh-terapiya yoki mikroto‘lqinlar iliq dozada jaroxatning diodinamaterapiya sohasi bilan 10 minutdan har kuni qo‘llaniladi. Granulyasiyaning shakllanishining yakunida va epitelizatsiyalanishi boshida(operatsiyadan 5-7 kundan keyin )UVCh maydon qo‘llanilmaydi,ultrabinafsha nurlarning dozasi esa 2 biodozagacha kamaytiriladi.

Panaritsiy,paronixiya .qo‘l barmoqlarining to‘qimalarining o‘tkir yiringli yallig‘lanish jarayoni bo‘lib,boshqa turdagi infeksiyaning teri jaroxati orqali kirishi natijasida rivojlanadi.Asosiy yiringli,yallig‘lanish lokalizatsiyasiga ko‘ra panaritsiyning bir necha turlari ajratiladi: teri, teri osti, tirnoqyoni (paronixiya), tirnoqosti, bo‘g‘imli, payli (yiring tendovaginit) va suyak. Kasallik alomatlari shish va barmoqlarning siqilishi,to‘stadan og‘riq va achishish xissi yelka oldi limfangitning va regionar limfadenitning rivojlanishi,umumiy xolsizlik ,uyqusizlik. Operatsiya oldida panaritsiy rivojlanishining ilk bosqichida fizioterapiya usullar bilan davolashning vazifasi – yallig‘lanish jarayonini to‘xtatish va degidratlovchi, og‘riqni qoldiruvchi va so‘ruvchi ishlarni amalga oshirishdan iborat.Tola va yelka oldi immobilizatsiya jarayonida antibiotik sulfanilamid preparatlar bilan birga 2-3 kun davomida qo‘llaniladigan fizioterapiya usullari tavsiya etiladi:UVCh-maydon,ultratovush,elektrofarez ,UB-nurlantirish. Yallig‘lanish soxasini ketma-ket UVCh-terapiyani qo‘llash.№1 elektrodlar,orasi 1sm,dozasi sovuq yoki kam issiqli muolaja davomiyligi 8-10 minutdan tashkil etilib har kuni,kuniga 1-2 marta qo‘llaniladi. Ultratovushli terapiya uzluksiz tartibot,vibrator kantakti suv osti ,o‘zgaruvchan yoki barqaror uslub.Dozasi 0.6-0.8 Vt/sm 2 har kuni 5-10 minutdan. Ikki tomonlama jaroxatlangan barmoqni UB-nurlantirishda 6-8 biodoza ishlatiladi.Har kuni navbatma –navbat maz surtilgan boylamni qo‘shish bilan

167

amalga oshiriladi.Barmoq soxasini ko‘ndalangiga rux-elektrofarezini qo‘llash.Ushbu uslub suyakli panaritsiyda va ayniqsa drojli paronixiyada qo‘llaniladi. Muolaja oldidan barmoq uchun 38-40 0S li sovunli vanna qilinadi so‘ng tirnoq po‘stini kiri chiqarib tashlanadi.2% li rux sulfat bilan xo‘llangan 1.5*2.5 sm li gidrofil qistirmani tirnoq va valik ustiga qo‘yiladi,20-30 minutdan 1-2 muolaja. Barmoq yoki tirnoq uchun vanna 39-40 0 S bo‘lishi va har kuni .kuniga 2-3 marta 10-15 minutdan tavsiya etiladi. Operatsiyadan keyin bir sutka o‘tgach faol giperemiyaning chuqur holatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida chirigan to‘qimalarni yo‘qotish,granulyasiyani o‘sishini tezlashtirish va barmoq funksiyalarining tiklanishi uchun ko‘rsatilgan usul bo‘yicha iliq dozirovkada har kuni 10-12 minutdan UVCh-terapiya yaraning to‘liq granulyasiya bilan qoplanguncha qo‘llaniladi.

Paraproktit .bu to‘g‘ri ichak va orqa chiqaruv yo‘li atrofidagi to‘qimalarning yallig‘lanishi bo‘lib ,u orqa yo‘ldagi yoriqlar va to‘g‘ri ichak shilliq qavatidagi gemoradial tugunlarning yallig‘lanishi orqali boshqa turdagi infeksiyaning kirishi oqibatida rivojlanadi.Ko‘pincha paraproktitning cheklangan shakllari(teriosti,shilliqosti),ya'ni kam tarqalganlari uchraydi. Kasallik alomatlari:to‘satdan og‘riq ,orqa chikarish soxasida zichlashishva shish,tana haroratining ko‘tarilishi,xolsizlanish. Operatsiya oldi paraproktitning ilk bosqichida(infiltratning o‘sishi)davolashning fizioterapevtik usullari yallig‘lanishga qarshi va degidratlovchi ,og‘riqni qoldiruvchi ishlarni amalga oshirish,yallig‘lanishni tozalash va absessani shakllantirishni tezlashtirishga kumaklashish kabi vazifalardan iborat. Antibiotiklar,sulfanilamidlar va sharyashaya dieta bilan birga davolashning samarali usuli bo‘lmish 3-5 kun davomida qo‘llaniladigan UVCh maydon,mikroto‘lqin terapiya yoki o‘tirishga moslashgan vannalar tavsiya etiladi. Anus soxasiga UVCh-terapiya qo‘llash:№2 elektrodlar,2 smli oraliqda,kam issiqli dozada 8-10 minutdan kuniga 1-2 marta har kuni,jami 5-8 muolaja. Mikroto‘lqinli terapiya.Nur tarqatuvchi 3.5 sm masofada infiltratga qo‘yiladi;5 Vt dozada davomiyligi 10 minutdan har kuni ,jami 6-10 muolaja. 37-38 0 S li o‘tirishga moslashgan vannalarda muolaja har kuni 15-20 davom ettiriladi,jami 6-8 muolaja. Operatsiyani keyingi bosqiyaida opiy,antibiotik va shunga mos dieta bilan birga fizioterapiya absessani yorishidan keyingi muolaja sifatida tavsiya etiladi.

Rojistoe yallig‘lanish. Teri va shilliq qavatlarning seroz yallig‘lanishi limfa tarmoq qoplamalarining jaroxatlanishi oqibatida unga virulent streptakooklarning kirishi natijasida rivojlanadi.Kasallik infeksiyani kirishiga mo‘ljallangan terining infeksion analitik reaksiyasi sifatida qaraladi.Roja ko‘pincha yuz ,bosh va pastki qismlarda (eritramatoz,bullyoz flegianoz )li jarayon rivojlanishi sifatida namoyon bo‘ladi. Eritramatoz roja rivojlanish fazasining maxalliy alomatlari :kuydiruvchi og‘riq ,jaroxat soxasida isitmani xis qilish ,yaqqol chegarali qizarishlarning paydo bo‘lishi .Yallig‘lanish soxasida terining shishi,uning harorati oshgan ,kasallik ko‘proq jaroxat periferiyasi bo‘yicha namoyon bo‘ladi.Alomatlardan ko‘pincha tana haroratining ko‘tarilishi(39-40 0S gacha),titrash kuchli bosh og‘rig‘i ,umumiy xolsizlanish namoyon bo‘ladi. Epidermisninng ekksudat bilan po‘st tashlashi

168

natijasida pufaklar paydo bo‘ladi.Bu esa rojaning bullyoz fazasidan dalolat beradi. Roja jarayoning davolanishi kompleks bo‘lib,yalliglangan o‘choqqa maxalliy ta'sir etishni ko‘zda tutadi. Antibiotiklar,sulfanilamidlar,to‘shak tartiboti hamda dieta tavsiya etilishi bilan birga davolashning fizioterapevtik usullarini birinchi kundan qo‘llash muxim rol o‘ynaydi.Fizioterapiyaning bundagi vazifasi kopereytsiyli kuchli leykotsitar val bilan terining faol giperemiyasini keltirib chiqarish bakteriostatik ishlarni amalga oshirish va yallig‘lanish o‘chog‘idan periferiyagacha roja jarayonini oldini olishdan iborat. Davolash jarayoni kompleksida fizioterapevtik usullardan samarali xisoblangan UB-nurlantirish bo‘lib ,u jaroxat o‘chog‘i soxasi va atrofdagi terining 5 smgacha bo‘lgan joyini 4-5 biodoza bilan,rojaning boldirga lokalizatsiyasida esa 6-8 biodoza har kuni yoki kun ora qilinadi.Yuz rojasini nurlantirtishda unig har yarmi 3-8 biodozagacha nurlantiriladi va bunda ko‘zlar xo‘l paxta bilan o‘oplanishi lozim. O‘tkir retsidivlangan rojada organizmni dissebilizatsiya qilish ,biriktiruvchi to‘qimaning fiziologik tizimi funksiyalarini qo‘llab quvvatlash va qayta kasallanishni oldini olish maqsadida UB-nurlantirish ,dorsonvalizatsiya ,elektrofarez ,vannalar,peloida terapiya qilinadi. Jaroxat o‘chog‘i soxasining UB-nurlantirishda bir biodoza har kuni yarim biodazagacha oshirish bilan davolanadi.8-10 nurlantirshdan so‘ng muolaja u/d o‘tqaziladi.;bir vaqtning o‘zida umumiy UB-nurlantirishlar sxemaning tezlashishi bilan o‘tqazilib ,kun ora 12-15 muolaja.Shu bilan birga qon UB-nurlantirishning autotransfuziyasi kun ora tavsiya etiladi. Jaroxat soxasining dorsonvalizatsiyasi har kuni yoki kun ora 5-8 minutdan o‘tqaziladi,jami 12-15 muolaja. Jaroxat soxasiga streptotsid-elektrofarezni ko‘ndalangiga qilish.Streptotsid qorishmasi N A Borsukov va B B Alperovich usuli bo‘yicha tayyorlanadi.(1962);2 % li 100 ml qorishmaga 1 ml konsentratsiyalangan xlorid kislota qo‘shiladi.Muolaja 20-30 minutdan davom ettiriladi.5-10 muolajadan keyin yallig‘lanish oro‘aga qaytsa geparin-elektrofarez ko‘ndalangiga qo‘llaniladi.Aktiv elektrod qistirmasi distillangan suv bilan xo‘llanib ,so‘ng u bo‘ylab 1 ml geparin (5000 yeD) 30 minutdan har kuni tarqatiladi. Sulfidli 35-35 0 S li umumiy vannalar (150- 200 mg/l) 8-12 minutdan kun ora yoki 35-35 0 S li presli vannalar 12-15 minutdan kun ora jami 10-15 vanna qilinadi. Jaroxat soxasiga 48-55 0 S li parafin-ozakeritli applikatsiyalar qilish har kuni yoki kun ora 20-30 minutdan qilinadi. Ba'zida pastki nuqtalarning qayta kasallanishi oqibatida shish va xatto fil oyoqlilik rivojlanadi.Oyoqlar shishining birinchi alomatlaridanoq katta e'tibor karatilib ,yorug‘lik vannasi 15-20 minutdan sollyuks yoki infraruj har kuni 2 martadan,sulfidli vannalar,loy applikatsiyalar,geparin –elektrofarez hamda massaj qo‘llaniladi.

Tromboflebit, flebit -bu tez-tez uchrab turadigan kasallik bo‘lib,tomir devorining yallig‘lanishi natijasida tromb xosil bo‘lishi bilan sodir bo‘ladi.Uning rivojlanishining sabablari yiringli o‘choqlardagi infeksiyalar,uzoq vaqt tomirlardagi qon aylanishining sekinlashishi,tomir devorining o‘zgarishi(ateroskleroz,intimaning shikastlanishi )qon almashinuvining kamayishi ,jaroxatlar,tomirlarning varikozli kengayishi va boshqalar.Tromboflebit o‘tkir,o‘tkirosti va surunkali,joylashishiga ko‘ra yuza va chuqur tomirlarda bo‘ladi.

169

Ustki tomirlarning o‘tkir tromboflebiti tomirli ustunlar yulidagi boylagichlar ko‘rinishida kasallanish zichlashishdan oyoqlarning shishi,terili tomirlar yo‘lidagi chiziqlar ko‘rinishidagi giperemiya ,tana haroratining ko‘tarilishi ,titrash bilan harakterlanadi.Ko‘p xollarda tromboflebitni davolash konservativ tarzda olib boriladi.O‘tkir tromboflebitda ayniqsa chuqur tomirlarda bo‘lganda albatta to‘shak tartiboti ,tinchlik va shinalar bilan oyoqlarni ko‘tarib qo‘yish ,ko‘proq sut ichish,sulfanilamidlar ,antikogulyantlar ,antibiotiklar tavsiya etiladi. Shu qatorda davolashning fizioterapevtik usullari ham yallig‘lanishga qarshi ,antispazmatik ,degidratsiyalovchi,og‘riqni qoldiruvchi ,fibrinolitik va maxalliy desenbilizatsiyalantiruvchi ishlarni amalga oshirish ,gipertenziya va to‘qima shishini kamaytirish,ulardagi kollaterial qon aylanishni yaxshilash,qon tizimining funksiyalarini tiklash maqsadida o‘tqaziladi. O‘tkir kasallik bosqichida quyidagi muolajalar tavsiya etiladi:UB-nurlantirish ,UVCh-terapiya elektrofarez ,jaroxatlangan oyoqlarni (300-400 sm 2 atrofida)maydon bilan UB-nurlantirish har kuni 4-5 biodoza ,jami 5-6 nurlantirish 4-6 kundan keyin nurlantirish kun ora qilinib jami 8-10 muolaja tavsiya etiladi. Jaroxat soxasining ko‘ndalangiga chuqur tomirli tromboflebit kasalligining yuqori cho‘qqida va shishda UVCh-terapiyasining qilinishi.Dozasi issiq emas ,6-8 minutdan kun ora UVCh-terapiya elektrofarez bilan birga olib boriladi. Yallig‘lanish soxasini ketma-ket yoki bo‘ylama tripsin-elektrofarez qilish:muolaja davomiyligi har kuni yoki kun ora 15-30 minutgacha.Tripsin-elektrofarez jigar va buyrak kasalliklarida qo‘llanilmaydi.Ustki tomirlarning tromboflebitida tripsin o‘rniga ijobiy natija beruvchi terramitsin-elektrofarez ham tavsiya etilishi mumkin. Yallig‘lanish soxasining geparig-elektrofarezi ustki tomirlar jaroxatlanishida ko‘ndalangiga yoki chuqur tomirlar jaroxatida ketma-ket tarzda qo‘llanilishi ijobiy natija beradi.Bir kursga 8-12 muolaja.Ustki formalarining cheklanishidan keyin yallig‘lanish ning ikkinchi kunidan boshlab trombometin-elektrofarez tavsiya etiladi. Bir kursga 4-6 muolaja. Yallig‘lanishni proksimal yo‘nalish bo‘yicha xavfi tug‘ilsa davolash operativ tarzda olib boriladi.O‘tkir yallig‘lanish asoratlarining o‘tib ketishidan keyin issiqlik bilan davolash (infoaqizil nurlar,parafin applikatsiyalar bilan birga maxalliy vanna )bilan birga darsonvalizatsiya ,elektrofarez va davolash mashqlari olib boriladi. Tromboflebitning qolgan asoratlarida (o‘tkir osti asoratlari o‘tib ketgandan 3-6 oydan keyin) quyidagilar tavsiya etiladi:lidaza yoki kobaltli-elektrofarez ,mineral yoki gazli vannalar ,loy applikatsiyalar va iqlim bilan davolash. Chuqur tomirlar o‘tkir yallig‘lanishi o‘tib ketgandan 4 oydan so‘ng va ustki tomirlarda 2-3 oydan so‘ng aeroterapiya ,har kuni shadyashiy sxema bo‘yicha havo va quyosh vannalari tavsiya etiladi.Kursatilgan muolajalar basseynda chumilish va mashq qilish bilan birga olib borilishi mumkin. Tromboflebit rivojlanishining profilaktikasi infeksiya o‘chog‘ini operatsiyadan oldidan sanatsiya qilish ,qatiyo aseptikaga tayanish va operatsiya vaqtida jaroxatni kichraytirish ,operatsiyadan keyin ertaroq oyoqqa turish va yotgan vaqtda harakat qilish uchun xizmat qiladi.

Flegmona.Teri osti ,mushak orasi,korin atrofi va boshqa klechatkalarning yiringli yallig‘lanishi.Qo‘shni organlarning yallig‘lanishi yoki gemotogen yul

170

orkali infeksiyaning kirishi natijasida sodir bo‘ladi. Yallig‘langan ekssudat anatomik yoriqlardan tarqalib, tomirlarni yanchib yoki to‘zg‘itib,to‘qima nekrozida yiringni keltirib chiqaradi.Ko‘pincha ushbu jarayon karshilikka bardosh bera olmaydigan teri osti klechatkasida kuzatiladi.Flegmonalar mushak osti ,panjalar,korin atrofi (bel, chanoq va chov soxasida) bo‘ladi. Flegmonalarning alomatlari:shish, qizarish ,maxalliy isitma ,to‘satdan og‘riqlar va to‘qimalarda noxushlikni xis etish ,jaroxatlangan qismning funksiyasining buzilishi,haroratning ko‘tarilishi ,titrash,xolsizlanish va intoksikatsiya.Yallig‘lanishnig ilk rivojlanishida operatsiya oldi bosqichida fizioterapevtik usullar bilan davrlash qo‘llaniladi.Ushbu bosqichda fizioterapiyaning vazifasi-og‘riqni qoldirish ,yallig‘lanishga qarshi,so‘ruvchi ishlarni amalga oshirish ,yallig‘lanish rivojlanishini to‘xtatish bunda to‘shak tartiboti ,parxez,jaroxatlangan bo‘yin va tana soxalariga xotirjamlik yaratish ,antibiotiklar qilish ,mo‘l ichish bilan birga 2-3 kun davomida fizioterapevtik usullardan UVCh-maydon ,ultratovush ,UB-nurlantirish va elektrofarezni qilish tavsiya etiladi. Yallig‘lanish soxasini ketma-ket yokitangensial holda UVCh-terapiya qilish:№ 2 va № 3 elektrodlar orasi 3-4 sm ,dozasi kam issiqli,muolaja davomiyligi 10 minutdan har kuni ,kuniga 1-2 marta qilinadi.jami 3-5 muolaja. Yallig‘lanish soxasini ultratovush terapiya o‘tqazish:uzluksiz tartibot ,vibrator kantakti to‘g‘ri, uzgaruvchan usul,dozasi 0.4-0.6 Vt /sm 2 ,5-7 minutdan har kuni,jami 4-6 muolaja. Infiltrat soxasini UB-nurlantirish 3-5 biodoza bilan 1-2 kundan keyin ,2-3 nurlantirish .UB-nurlantirish qonning autotransfuziyasi bilan bir kundan keyin qilinadi. Yallig‘lanish soxasini ketma-ket yoki ko‘ndalangiga terramitsin-elektrofarez qilish:muolaja har kuni 20 minutdan qilinadi.Infiltrat bo‘shashish qolgan paytda uni bo‘shatish choralari ko‘riladi.Bunig uchun yorug‘lik vannasi ,sollyuks,yallig‘lanish o‘chog‘iga infraruj qilish 20-25 minutdan kuniga 2 marta yoki 39-40 0S li qo‘l(oyoq)vannasi har kuni 15-20 munutdan qilish samara beradi. Operatsiyadan keyingi bosqichda fizioterapiyaning vazifasi dezintaksikatsion va degidratsiyalovchi ishlarni amalga oshirish ,chirigan to‘qimalardan tezroq qutilish ,bo‘shliqni granulyasiya bilan to‘ldirish ,yara epitelizatsiyasiga ko‘maklashish ,jaroxatlangan soxa funksiyalarini tiklash va kontrakturalarni ogohlantirishga qaratilishi lozim. A M Dobrova va avtordoshlar (1979) flegmonani yorganidan uchinchi kunidan boshlab shishga qarshi va trofik harakatlarni kuchaytirish maqsadida diadinamoterapiya qo‘llashgan. Elektrodlar yara atrofiga 2-3 sm uzoqlikda joylashtiriladi.Tok ” qisqa” jarayon bilan modulyasiyalangan bo‘lib u o‘zgaruvchan qutblar bilan birga 5 minutdan har kuni qo‘llaniladi,jami 3-5 muolaja. Aktiv chuqur giperemiyani rivojlantiish maqsadida bir vaqtning o‘zida yorug‘lik vannasi ,soolyuks yoki boylam orkali yara soxasini infraruj qilish kuniga 1-2 marta 15-20 minutdan tavsiya etiladi .

Yumshoq to‘qimalar jaroxatlarining fizioterapiyasiTravmatik chiqish. Bo‘g‘im oxirlarining siljib ketishi ko‘pincha bo‘g‘im

kapsulasining yorilishi bilan birga fiziologik chegaradan chiquvchi harakatlanuvchi bo‘g‘im,to‘g‘ri bo‘lmagan jaroxat ta'sirida sodir bo‘ladi.Ba'zida bo‘g‘im atrofidagi to‘qimalar jaroxatlanadi( mushaklar,payoar,tomirlar,nerv

171

tolari)Jaroxat paytida bemor to‘satdan bo‘g‘imda og‘riqni xis qiladi,qisirlash eshitiladi,bo‘g‘imda harakatsizlik paydo bo‘ladi,bo‘g‘im shakli va konturlari o‘zgaradi,qo‘l va oyoqlar majburiy holatga tushadi.Rentgenogrammada chiqish diagnozi aniqlanadi. Chiqishni qaytargandan birinchi kundan fizioterapevtik usullar bilan davolash boshlanadi.Fizioterapiyaning vazifasi-og‘riqni qoldirish ,yallig‘lanish asoratlarini oldini olish ,qon qo‘yilishining so‘rilishini tezlashtirish ,bo‘g‘im funksiyalarini to‘liq holda tiklash,shuningdek bo‘g‘imning mushak va boylam xalta apparatini mustaxkamlash va rivojini ta'minlashdan iborat. Davolashning fizioterapevtik usullaridan quyidagilar tavsiya etiladi:diadinamoterapiya ,elektrofarez ,yuqori sifatli terapiya ,magnitoterapiya ,ultratovush ,elektromashq issiqlik va yorug‘lik bilan davolash ,shuningdek suv osti dush massaji va davolash mashqi. Bo‘g‘im soxasining diadinamoterapiyasi chiqish qaytgandan keyin (og‘riqni qoldirish maqsadida )qilinadi.Og‘riq nuqtalarida toni 2 kantaktli bo‘lgan kichik yoki o‘rta maxalliy elektrodlar o‘rnatilib ,2-3 minutdan keyin maksimal tok kuchining o‘tkazuvchanligi sharoitida qisqa jarayonlar 5-6 minutdan kun ora 5-7 kun davomida qilinadi.52-55 0 S li parafin-ozokeritli dumaloq applikatsiyalar bo‘g‘im soxasiga birinchi yordam sifatida 4-8 soatga qo‘yiladi(tizzali ,boldir-tovonli va bilak panja)Dumaloq applikatsiya qo‘yish va kompress qilib bo‘lmaydigan soxadagi parafin applikatsiyalar 3-4 kunga tavsiya etiladi;bu vaqtda loy applikatsiyalar (42-44 0S)20-30 minutdan qilinadi.Bir kursga 15-25 muolaja. Bo‘g‘im soxasini ketma-ket yoki tangensial xolda UVCh-terapiya qilish ,dozasi kam issiqli ,10-12 minutdan har kuni.Ikkinchi kundan tavsiya etilib 5-7 kun davom ettiriladi .Bo‘g‘im soxasini mikroto‘lqin terapiya qilish :dozasi kam issiqli (30-40 Vt)10-12 minutdan har kuni. Bo‘g‘im soxasining induktotermiyasi gipsli langeta yoki tutor bo‘ylab kichik disk (yelka va son-chanoq bo‘g‘imlarida )yoki kabel induktori (tirsak,tizzali ,boldir-tovonga )bilan qilish ;anodli tok kuchi 150-200 mA ,15-20 minutdan har kuni,jami 10 muolaja. Jaroxatdan keyin 3-4 kunda tavsiya etiladi. Bo‘g‘im soxasini magnitoterapiya qilishda induktorlar ichki tomondan o‘rnatiladi.Dozasi 30 mTl ,davomiyligi 10-20 minutdan har kuni yoki kun ora .Bir kursga 10-20 muolaja. Bo‘g‘im soxasini ultratovushli terapiya qilish (jaroxatdan keyin 8-10 kunda).Uzluksiz tartibot ,vibrator kantakti to‘g‘ri bo‘lib,yelka ,son-chanoq ,tizza bo‘g‘imlariga ta'sir etadi,o‘zgaruvchan uslub.Dozasi 0.4-0.6 Vt/sm 2 ,5-10 minutdan har kuni yoki kun ora 10-20 muolaja. Segmentar zona –kurak orasi yoki belbog‘(300-400 sm2) ning UB-nurlantirish 3 biodoza bilan 2-3 kundan keyin amalga oshiriladi.Jami 2-3 nurlantirish Bo‘g‘im soxasiga sollyuks ,infraruj yoki yorug‘lik vanna 10-15 minutdan har kuni qilinadi yoki yengil so‘ruvchi qo‘l massaji qilinadi.Dastlabki 2-3 kunlarda bo‘g‘imning yuqori yuqori qismida og‘riqni kuchayishiga yul qo‘ymasdan 5-10 minutdan kuniga 1-2 marta massaj qilinadi.To‘rtinchi ,beshinchi kunlardan boshlab reaktiv asoratlar bo‘lmasa u xolda bo‘g‘im soxasini massaj qilishga o‘tiladi.Dastlab silash va uqalash,keyin mashq bilan muolajani 15 minut davom ettiriladi.Davolash mashqi 15 kun davomida ikkinchi bosqich bo‘yicha (ehtiyotkorlik bilan faol harakatlar asta-sekin kuniga 10 dan 50 gacha ko‘paytiriladi),1-1.5 oy uchunchi

172

bosqich bo‘yicha olib boriladi. Gemartroz-bu bo‘g‘im bo‘shlig‘iga qon quyilishi bo‘lib ,jaroxat vaqtida tomirlarning shikastlanishi ,sinovial pardaning shikastlanishi bilan bo‘g‘imning jaroxatlanishi ,bo‘g‘im xalta apparatining buzilishi oqibatida yuzaga keladi.Ko‘pincha gemartroz tizza bo‘g‘imida kuzatiladi.Uning alomatlari:bo‘g‘im konturlarining buzili ,og‘riq,bo‘g‘im xajmining kattalashishi ,harakat qila olmaslik yoki harakat qilganda og‘riq ,tizza ostining muntazam qimirlab turishida ko‘rinadi.Bir sutkadan keyin reaktiv terlash ovibatida suyuqlik miqdori ortadi. Birinchi yordam tizza osti atrofida “ teshik kulchali” paxta-dokali boylam bog‘lash bilan yakunlanadi va u orka gipsli langetening terlashini oldini oladi. Fizioterapevtik usullar bilan davolashni jaroxatdan keyin tezlik bilan boshlash lozim(sinish bundan mustasno).Bunda birinchi vazifa bo‘lib og‘riq sindrominidan qutilish va qon quyilishini oldini olishdan iborat. Bo‘g‘im punksiyasi (gemartrozning ikkinchi bosqichida) va sinovial pardaning ikkilamchi o‘zgarishidan keyingi kunda davolashning fizioterapevtik usullari tavsiya etiladi.Bunda yuqori chastatoli terapiya ,ultratovush ,azotli vannalar ,davolash mashqi va masaj tavsiya etiladi. Traimatik chiqishlarni davolash uchun tavsiya etilgan fizioterapevtik usullar ma'lum bosqichlarda va uslubiyot bo‘yicha ma'lum tartibda qo‘laniladi.Diadinamoterapiya va elektrofarez parafin applikatsiyalar bilan har kuni 10 kungacha qilinadi. Yuqori chastotali terapiya uchunchi,to‘rtinchi kundan boshlanadi va u parafin applikatsiyalap bilan birga kun ora xafta davomida qo‘llaniladi.Ushbu jarayonda davolash mashqi ham qo‘llaniladi.Ultratovush jaroxatdan keyin ikkinchi,uchunchi kunlarda tavsiya etilib,dastlabki 5 kunda diadinamoterapiya va parafin applikatsiyalar bilan birgalikda olib boriladi.Jami 12-15 muolaja. Bo‘g‘im shishida magnitoterapiya yuqori samarali usul bo‘lib xisoblanadi.U jaroxatdan keyin uchunchi,to‘rtinchi kundan shish va yallig‘lanish maksimumga yetgandan keyin qo‘llaniladi.Dozasi 20 mTl ,15 minutdan har kuni.Bir kursga 10-15 muolaja. O‘n birinchi kundan boshlab bo‘g‘im soxasiga loy applikatsiyalar (42-44 0 S dan 20-30 minut)tavsiya etilib,ular kun ora azotli vannalar bilan birga 20 kun davomida qo‘llaniladi. Gematoma. To‘qimada qonning quyilishi va to‘planishi(mushak ,teri osti ,klechatkalarda,pareximatoz organlarda),tomirlarning shikastlanishida yuzaga keladi.Yopiq jaroxat o‘chog‘idagi gematoma atrofdagi to‘qimalarning ezilishi va buzilish shishi bilan qorishgan xolda rangli aylanma yoki tekis og‘riqli shishni keltirib chiqaradi.Ko‘pincha gematomalar teri va fassiyalarda to‘mtoq narsa bilan urgandan keyin kelib chiqadi.Gematomalarning ko‘pchiligi so‘riladi ,lekin chandiq shakllanishi bilan periferiya bo‘lab biriktiruvchi to‘qimaning o‘sishi evaziga toshkil topishi mumkin. Fizioterapiyaning vazifasi:og‘riqni qoldirish va yallig‘lanish ni qaytarish ,quyilgan qon va shakllangan shishning so‘rilishini tezlashtirish ,gematomaning yiringlashini oldini olish va jaroxatlangan soxa yoki organning funksiyalarini tiklash .Jaroxatdan so‘ng dastlabki 4-6 soatda yumshoq parafin applikatsiyalar qo‘llash ko‘proq samara beradi. Jaroxatdan keyingi ikkinchi kunda gematoma unchalik katta bo‘lmasa sollyuks,infraruj va yorug‘lik vannasi 15-20 minutdan,kuniga 1-2 marta.Uchinchi beshinchi kundan boshlab kichik disk yoki kabel induktori bilan induktotermiya qilish tavsiya etiladi,anod tok kuchi 150-

173

200 mA ,15-20 minutdan,shu vaqtning o‘zida gematoma soxasini yod yoki diogen –elektrofarez qilish ham tavsiya etiladi. Og‘ir gematomalarda dastlab issiqlik bilan davolash ,”teri zarrachalari”tarkibi so‘rilgach va punksiyadan so‘ng uchunchi,beshinchi kundan boshlab gemtoma soxasini UB-nurlantirish 3-5 biodozani kun ora induktotermiya bilan birga qo‘llash tavsiya etiladi. Termik kuyish kasalligi. Kuyishlar yuqori harorat yoki elektr toki bilan to‘g‘ridan –to‘g‘ri ta'sir etish natijasida yuzaga keladi.Kuyishlar chegaralangan va umumiylarga ajratiladi.

Kuyish kasalligining 3 ta darajasi ajratiladi:1)Ikki sutka davomida retseptorlarning katta miqdorining ta'sirlanishiga bilan

bog‘liq shokli holat2)oqsillarning yo‘qolishi va maxsulotlar so‘rilishi bilan bog‘langan ikkilamchi

autointoksikatsiya 3)Umumiy infeksiya (septik holatlarda)

Kuyishlarning tasniflanishi ularni quyidagi darajalarga bo‘lishni taqozo etadi:1-darajali kuyish terida e'tiborli neyrotsirkulyator o‘zgarishlar bo‘lishi ,qizarish hamda shishning paydo bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi .

2-darajali kuyish epidermis ustki qatlamining shikastlanishi bilan bog‘liq bo‘lib,pufaklar paydo bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi

3-darjali kuyish ustki qatlamlar (3A) yoki terining qalin nekrozi bilan namoyon bo‘ladi.

4-darajali kuyishlar chuqur joylashgan to‘qimalarning nobud bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi.

Alomatlari kuchli og‘riq ,ko‘zg‘alish,titrash tana harorati va arterial bosimning pasayishi ,impuls va nafas olishning sekinlashishi kuzatiladi.Yopiq jaroxatni davolash asosan yopiq usulda kompleks xolda olib boriladi.Bunda davolashning fizioterapevtik usullari muxim rol o‘ynaydi.Fizioterapiyaning umumiy ta'sir etishdagi vazifasi :og‘riqni qoldirish va tinchlantirish ,kuyish kasalligi kechishini yengillashtirish ,bosh miya po‘stloqg‘ida asosiy jarayonlarni funksional normallashtirish ,umumtoksik va antinomik harakat va organizmni umumiy xolda isitishdan iborat. Maxalliy ta'sir etishning vazifasi bokterotsidli ,yallig‘lanishga qarshi ,dezodarirlovchi qurutuvchi va og‘riqni qoldiruvchi harakatlar ,chirigan to‘qimalarni ko‘chishi va granulyasiyani yetilishini tezlashtirish ,kuyish ustida ikkilamchi infeksiyaning rivojlanishini oldini olish ,keloidli chandiqlarni shakllanishini amalga oshirishdan iborat. Kuyish kasalligining darajasi va joylashishi,kuygan joyning umumiy holatiga qarab fizioterapiya tavsiya etiladi. 1-darajali kuyishlar.Agar kuyish kichik maydonda bo‘lsa fizioterapiya qilish shart emas.Katta kuyishlarda birinchi 1-2 soatda jaroxat soxasini 5-7 biodoza bilan UB-nurlantirish 3 kun davomida ,so‘ngra 2 biodozadan kun ora qilinadi.UB-nurlarning katta dozasi nafaqat zararli bo‘lmasdan ,samarali hamdir ya'ni yallig‘lanish soxasini bitishiga yordam beradi,og‘riqni tez qoldiradi va bitishini tezlatadi. 2-darajali kuyishlarda bemor kuyish holatidan olib chiqilishi va bakterotsid hamda og‘riqni qoldirish ,epiteliyning o‘sishini ta'minlash maqsadida birlamchi jarroxlik tozalashdan keyin 3-4 biodoza bilan jaroxat o‘chog‘i

174

UB-nurlantiriladi va 8-10 kungacha yog‘ –balzamli boylam bog‘lanadi yoki bo‘lmasa nurlanishdan so‘ng bemor toza choyshabga yotqizilib karkas bilan elektr lampa ostida ochiq usulda yuz,oraliq va jinsiy a'zolarning kuyishlari davolanadi. Segmentar zonada(oyoqda kuyishlar bo‘lsa tizzali ,tanada kuyishlar bo‘lsa kuraklararo )300- 400 sm 2 ni UB-nurlantirish uchun 3-4 biodoza ,3-4 kundan keyin ,jami 3-4 nurlantirish lozim bo‘ladi.Katta bo‘lmagan kuyishnig 1-darajasi bilan kelgan bemorlarga birinchi kundanoq quyidagilar tavsiya etiladi:UVCh-terapiya ,diadinamoterapiya ,elektrofarez va infraqizil nurlar . Kuyish kasaligining ikkinchi va uchinchi darajasida bemor umumiy holatini yaxshilash organizmda kechayotgan immunobiologik jarayonlarni muvofiqlashtirish ,kuygan terini ustini olib tashlash va epitelizatsiyani yaxshilash maqsadida aeroinobilizatsiya qilinadi. 3-darajali kuyishlar.chirigan to‘qimadan xalos etish ,biriktiruvchi to‘qimaning rivojlanishi va kuyish jaroxatini birlamchi tozalashdan so‘ng terini iloji boricha ilgariroq kuchirish maqsadida birnchi kundan 4-6 biodozagacha kuyish yarasi soxasini UB-nurlantirish va undan keyin boylash tavsiya etiladi..Shuningdek kun ora UB-nurlantirilgan qonni autokafuziya qilish tavsiya etiladi. Kuyish yarasi soxasida granulyaqsiyani yetilishini tezlashtirish maqsadida har kuni iliq dozada yara granulyasiya bilan qoplangunga qadar UVCh maydon bilan 10-12 minutdan jami 7-8 muolaja qilinadi.5-7 kun o‘tgach yara ochilib tozalanganidan so‘ng pushti rangli granulyasiya va atrofdagi teriga 3-4 kun interval bilan UB-nur ta'sir ettiriladi,jami 2-3 nurlantirish.Granulyasiya yetilgach terini operativ usul bilan o‘tqazishga kirishiladi. Uncha katta bo‘lmagan kuyishlarning 3-4 darajalarida uning tozalanishidan keyin UB-nurlari bilan kuyish atrofidagi teri maydoni nurlantiriladi,so‘ng birlamchi jarroxlik ishlovdan foydalaniladi.Yaraning bitishini tezlashtirish maqsadida UVCh-terapiya qo‘llaniladi. Kuyishlarni davolashda kuyish ustiga qo‘yiladigan parafin boylam bilan davolash qimmatli va prinsipial yangi hisoblanadi.Keloidli chandiqlarning shakkllanishini tezlashtirish maqsadida kuyish yarasi soxasiga magnitoterapiya qo‘lash tavsiya etiladi.Har kuni 20 mTl gacha. Kuyishning 2-3-darajasida fizioterapiya bilan ta'sir etishda quyidagilar ko‘rsatilgan: induktotermiya ,elektr uyqu ,yorug‘lik vannalari va davolash mashqlari . Yaralar.Teri qoplamalari va shilliq qavatlarning yaxlitligini buzilishi,to‘qimagamexanik ta'sir etish natijasida kelib chiqadi.To‘qima shikastlanishining darajasi va xususiyatiga qarab yaralar :yuzaki va chuqur, tarqalgan va teshib chiqadigan bo‘ladi.Yaralar yiringli va yangi turlarga ajratilib ,yangi yaralar esa o‘z navbatida steril(operatsion) va tasodifiy –infitsirlangan bo‘ladi. I.G. Rufanov bo‘yicha murakkab bitish jarayoni 2 fazaga ajratiladi:1 faza-gidratatsiya ,2-degidratatsiya .Jaroxatning har bir fazasi o‘zining fizik-ximiyaviy va biologik xususiyatlariga ega .Fizioterapiyaning vazifasi va uning usullarini tanlash yara bitishining fazasiga bog‘liq.. Gidratatsiya fazasi yarada qator o‘zgarishlarni muvafiqlashtirsh bilan ifodalanadi.Faol giperemiya, ekssudatsiya, yarada qonning xujayra elementlari shuningdek leykotsitlarning paydo bo‘lishi bilan bir qatorda keloidlarning shishishi,kalsiy va vadarod ionlari miqdorining oshishi ,maxalli y atsidoz ham o‘rin olgan.1-faza davomida yarada raspad autoliz destruksiya jarayoni kuzatiladi.Ulik va jonsiz yaralar maydoni

175

qisqarib,ko‘chib,yo‘qoladi;yaralar granulyasiyalar bilan qoplanadi,degidratatsiya va regeneratsiya yara kislatoligi va almashinuvida kaliy tarkibining kamayishi va kalsiy tarkibining oshishi,giperemiya va shishning kamayishi ,maxalliy haroratning pasayishi bilan harakterlanadi. Granulyasiyali to‘qima suyak tolali substansiyaga ,so‘ng zich biriktiruvchi to‘qimaga o‘tadi,bir vaqtning o‘zida epiteliyning faol o‘sishi ,ya'ni chandiq shakllangan xolda yara ikkilamchi torayish bilan bitadi. Yara gidratatsiya fazasidagi fizioterapiyaning vazifasi :yallig‘lanishga qarshi ,degidratlovchi,og‘riqni qoldiruvchi ,dissensibilizatsiyalovchi bakterotsidli va qurutuvchi harakatlarni amalaga oshirish ,yarala qon almashinishni yaxshilash ,yaraga nerv-reflektor ta'sir etish va muxitning immunobiologik reaksiyasini oshirish ;degidratatsiya fazasida granulyasiya va epitelizatsiya jarayonini muvofiqlashtirish ,fibroz biriktiruvchi to‘qimaning takomilashishiga ko‘maklashish,vitamin yetishmovchiligini tezlashtirishdan( Dva S vitaminlar) iborat. Yarani fizioterapiya qilishning asosiy usullariga quyidagilar kiradi;yorug‘lik bilan davolash ,UVCh-terapiya va elektrofarez . Tizimli yumshoq to‘qimalarning yuzaki va chuqur jaroxatlari ajratiladi.terining yuzaki jaroxati va yaraning ifloslanishiga xech qanday omil bo‘lmaganda jaroxatni bitishida yara atrofi benzin yoki efir bilan ,yara esa vadarod bilan tozalanadi,keyin 3.5 sm dan kam bo‘lmagan jaroxatlangan teri atrofi (4-5 biodoza )va yara soxasi UB-nurlantiriladi,keyinroq steril boylam bilan boylanadi.Yiring asorati bo‘lgan vaqtda katta doza bilan bir necha marotaba takroriy nurlantirshdan keyin yara joyiga penitsilin mazli boylam bog‘lanadi,u orqali ketma-ket yoki tangensial UVCh maydon bilan ta'sir ettiriladi.Boylamni keyingi almashtirishda yara va teri atrofi nurlantiriladi.Jaroxatdan keyin dastlab yara soxasini UB-nurlantirish natijasida faol giperemiyaning rivojlanishi va leykotsitlar miqdorining ko‘payishining tezlashishi yiringlash miqdorini pasaytiradi. Yuzaki jaroxat va plastik operatsiyaga tayyorlanishda jaroxat soxasini penitsilin-elektrofarez qilish tavsiya etiladi.Bunda tayyorlov muddatining qisqarishi kuzatilib ,yiring qaytishining yaxshilanishi ro‘y beradi.Penitsilin-elektrofarez jaroxatni UB-nurlantirsh bilan birga olib boriladi.Ko‘chirib o‘tqazish operatsiyasidan so‘ng 2 kun davomida sollyuks bilan bevosita yoki boylam orqali transplantat soxasini nurlantirish qo‘llaniladi.Teri qoplamasiga chuqur kirib boruvchi endi infetsirlangan jaroxatlar ezilgan va jonsiz to‘qimalar birlamchi xirurgik ishlov bilan tozalanadi. Jaroxatning tiqilgan soxasi va atrofdagi teri bitgandan keyin UB-nurlar bilan profilaktika tarzda nurlantiriladi.So‘ngra dokali yoki gipsli boylamlar boylanib yuqorida ko‘rsatilgan usul bo‘yicha UVCh-terapiya tavsiya etiladi. Og‘riqni qoldirish va jaroxat bitishini tezlashtirish maqsadida diadinamoterapiya qilish tavsiya etiladi.maxalliy kichik elektrodlar jaroxat atrofida o‘rnatiladi.Har kuni yoki kun ora 12-15 minutdae davomiyligi qisqa bo‘lgan modulyasiyalangan tokda qilinadi. Oxirgi yillarda operatsiyadan keyingi yarani davolashda muntazam magnit maydondan muvoffqiyatli qo‘lanilmoqda.35 mMl quvvatli elastik magnitafonlar operatsiyadan keyin jaroxat bo‘ylab boylam ustiga qo‘yiladi va 30-40 minutna bint bilan qayd etilib,har kuni qilinib bir kursga 10-20 muolajagacha bo‘ladi. Agar jaroxatt atrofida zich kasalik infiltrati bo‘lsa jaroxat soxasini terramitsin-elektrofarez qilish tavsiya

176

etiladi.8*12 yoki 10*15 smli bir qistirma ga 4-5 ml fiziologik qorishmaga aralashtirilgan 2 ampula (2000 ming birlik) olinadi.Muolaja davomiyligi 20 minutdan har kuni yoki kun ora ,agar yara devorlari va osti chirigan to‘qimalar bilan qoplangan bo‘lsa ,u xolda ularning tez tushishi va granulyasiyani rivojlanishi uchun kam issiqli dozirovkada UVCh-terapiya terramitsin-elektrofarez bilan kun ora tavsiya etiladi,jami 8-10 muolaja. Pushti bug‘doyrang granulyasiyalar bilan qoplangan jaroxat epitelizatsiyasini boshlanishi bilan 3-4 kun interval bilan kichik dozada (2-3 biodoza) jaroxat va atrofdagi terini UB-nurlantirish tavsiya etiladi. Granulyasiyaning o‘sishi va jaroxat epitelizatsiyasini muvofiqlashtirish maqsadida jaroxat joyiga 52-55 0 S li parafin –ozokeritli applikatsiyalar 40-60 minut qo‘llaniladi. Parafin bilan davolash natijasida sog‘lom granulyasiyalar rivojlanadi ,shishlar zichlashadi,chet epitelizatsiya jarayoni intensiv tarzda kechadi.Uzoq vaqt davomida bitmagan yaralar ,sust granullanayotgan yaralarda S.S Lenskiy (1952) bo‘yicha 55-60 0S li parafin –yog‘li qorishma applikatsiyasi yaxshi davolash samarasini beradi.Yaraga ushbu qorishma bilan shimdirilgan steril doka salfetkalari qo‘yiladiva 2-4 kun qoldiriladi.

Parafin-yog‘li qorishma bilan davolash natijasida og‘riq qoladi,limfa va qon aylanishi tezlashadi va yara bitishi ham tezlashadi.Parafinli applikatsiyalar katta jaroxatlar,limfangit ,limfadenit va yirigli yaralar bo‘lgan vaqtda qo‘llanilmaydi. Yiringli sust granulyasiyalanovchi jaroxatdarda ,ayniqsa operatsiyadan keyingi nekroz bo‘lgan bemorlarda glitserin va kanamitsin elektrofarez qilish yaxshi natija beradi. O‘sish va granulyasiyani muvofiqlashtirish ,yarani yiringdan tozalash va epitelizatsiyani tezlashtirish uchun kanamitsin-elektrofarez ni UB-nurlantirilgan qonning autotransfuziyasi bilan bilan birga olib borish lozim. Tovon,tizza ,panja yoki yelkaoldi soxasida yiringli yarani lokalizatsiya qilishda 34-40 0S li qo‘l va oyoqlar margansovkali vannalar 15-20 minut davomida jaroxatni boylash kunlarida qilinadi. Qayta tiklovchi davolash kompleksida yumshoq to‘qimalarnig shikastlanishining dastlabki kunlaridayoq umummustahkamlovchi davolash mashqi muhim o‘rign egallaydi.Fizioterapiya muolajalari faqat bog‘lov xonasida va bemorning palatasida jaroxatni doim ochiq turishini talab etmaydigan muolajalari qilinadi. Bo‘g‘im xaltasining tortilishi ko‘pincha bo‘g‘imda passiv ,tezroq ,qo‘pol harakatlar qilganda ,undagi harakatning fiziologik amplitudadan oshishi yoki tizza bo‘g‘imida abduksiya singari o‘zgacha harakatlar qilinishi oqibatida yuzaga keladi.Har ikkkala holatda ham qo‘yilgan kuch aoxida nisbatan qisqa bo‘lgan kallogen tolalarning uzilishi ,kapsula va tugunlarning tortilib qolishi hamda ularning suyakka maxkamlangan qismida uzilishlarni keltirib chiqaradi.Ko‘pincha kompleksli va tizza tovon bo‘g‘imlarida kuzatiladi. Tortilish alomatlari:bo‘g‘imda konturlarning yig‘ilganligi va shishib qolishi (qon aylanish va navbatdagi shish natijasida),faol harakat qilganda og‘riqni sezish va bo‘g‘im jaroxatlangan joyda palpatsiya ,ko‘pincha kapsula va tugunlarning mustaxkamlanib qo‘yilgan joylarida bo‘ladi,bo‘g‘im funksiyalari buziladi. Birinchi tibbiy yordam sifatida shikastlangan joyga muz bilan sovuq kampress qilish yoki dokali bog‘lam bilan siqib bog‘lab qo‘yishdan iborat. Jaroxat bo‘lgan vaqtanoq qo‘llanilayotgan fizioterapiyaning vazifasi :og‘riqni qoldirish va qon quyilishini

177

to‘xtatish ,shish va qon quyilishlarni tezlik bilan so‘rilishini hamda bo‘g‘im funksiyaisni tiklashdan iborat.Fizoterapiya usullaridan quyidagilar keng qo‘llaniladi:elektr bilan davolash,ultratovush ,issiqlik bilan davolash ,massaj ,davolash mashqi. Bo‘g‘im distorziyasi klinik kechishida ikki bosqich ajratiladi. Birinchisi jaroxatning uchinchi,to‘rtinchi kunidan ,ikkinchisi beshinchi ,oltinchi kunidan boshlab,ularda qo‘llaniladigan fizioterapiya usullari birmuncha bir-biridan farq qiladi. 1-bosqichda: 1% li 10 ml novakain qorishmasi og‘riq eng kuchli joyga qilinib,diadinamoterapiya ,parafin aplikatsiyalar ,novakain-elektrofarez tavsiya etiladi. Bo‘g‘im soxasining diadinamoterapiyasi :Og‘riq nuqtalarga lokal elektrodlar o‘rnatiladi.Tok qisqa yurish bilan modulyasiyalangan bo‘lib,4-6 minutdan har bir nuqtaga qilinadi.Jaim 4- 6 muolaja. Diadinamoterapiya usuli bo‘yicha bo‘g‘im soxasini SMT terapiya qilish:Tok PN (3 rod) va tok PN (4rod) 5 minutdan ,chastotasi 100 Gs ,modulyasiya chuqurligi 25-50 %. Bo‘g‘im soxasini ketma-ket novakain-elektrofarez qilish 15 minutdan kun ora ,ikkinchi kundan elektr bilan davolash parafin applikatsiyalardan so‘ng olib boriladi. Bo‘g‘im soxasiga 52-55 0S li parafin-ozokeritli applikatsiyalar 40-60 minutdan va undan ortiq har kuni diadinamoterapiya bilan birga olib boriladi.Parafin bilan davolash mumkin bo‘lmagan xollarda bo‘g‘im soxasiga sollyuks,infraruj yoki yorug‘lik vannasi 15-20 minutdan kuniga 1-2 marta tavisya etiladi.Ikinchi kundan davolash mashqlari proksimal va distal joylashgan bo‘0im hamda shikastlangan bo‘g‘imga og‘gan mushaklarning tortilishini oldini olish uchun qo‘llaniladi. Oyoqlar proksimal segmentlarining “ so‘ruvchmi“ massaji 5-6 –kundan kuniga 1-2 martadan qilinadi.Beshinchi,oltinchi kundan shikastlangan bo‘g‘imlar ehtiyotkorlik bilan siypalash va uqalash maasaji olib boriladi.Jaroxatdan 5-6 kundan keyin induktotermiya ,ultratovushli terapiya, yodli elektrofarez va suvdagi dush massaji qilinadi. Bo‘g‘im soxasini kabel va disk bilan induktotermiya qilishda anod tokining kuchi 200 mA dan oshmasligi kerak.Bilak soxasiga esa zo‘rg‘a xis qilinadigan issiqlik bilan 15-20 minutdan har kuni tavsiya etiladi. Bo‘g‘im soxasini ultratovush terapiya bilan davolash :uzluksiz tartibot ,kantakt tirsak boldir tovon bo‘g‘im uchun –suv osti yoki tizza ,yelka uchun to‘g‘ri ,o‘zgarmas usul bilan bo‘ladi.Dozasi o‘rtacha 0.4-0.6 Vt/sm 2, 5-7 minutdan,har kuni,jami 10-12 muolaja. Gipsli boylamni ochgandan keyin bo‘g‘im soxasiga suv bilan dush-massaj qilish har kuni 5-10 minutdan 35-37 0S li vibratsion vannalar tavsiya etiladi. Tugunlarning butunlay uzulishida tikish,so‘ng kam issiqli dozada har kuni 10-12 minutdan gipsli boylam ustidan UVCh-maydon bilan ta'sir etish tavsiya etiladi,jami 10-15 muolaja. Ezilishlar. To‘qimaning teri qoplami buzilmasdan jaroxatni keltirib chiqaruvchi mexanik kuchning to‘qimaga to‘g‘ri ta'sir etishi bilan yuzaga keladigan jaroxat.Ezilshga xos xususiyat bu kapillyalarning uzilishi bilan to‘qimalarning ezilishi va qo‘pol ravishda silkinish xisoblanadi,aqniqsa bunda yaqin joylashgan suyakka yopishadigan yumshoq to‘qimalar jabrlanadi.Ezilishning umumiy belgilari,shishi,teri rangining o‘zgarishi (qon to‘planib qolishi oqibatida),og‘riq ,a'zo funksiyasining buzilishidan iborat. Ezilish bo‘lganda birinchi tibbiy yordam sifatida og‘riqni qoldirish va qon quyilishini kamaytirish maqsadida o‘sha joyga sovuq paxta-dokali boylam boylash

178

lozim. Fizioterapiyaning vazifasi og‘riq ni qoldirish va teri osti qon quyilishini oldini olish ,shikastlangan joyda qon va limfa aylanishini yaxshilash ,qon quyilish so‘rilishini tezlashtirish va jaroxatlangan joyni funksiyasini tiklashdan iborat. Turli joylardagi ezilishlarda mushaklar,nerv tugunlari,bo‘g‘imlar ,suyak usti va boshqa to‘qimalar jaroxatlanib tibbiy yordamga muxtoj bo‘ladi. Mushak ezilishi jaroxatdan keyin darxol davolashnig fizioterapevtik usularidan:diadinamoterapiya ,parafin applikatsiyalar ,elektrofarez ,UB-nurlantirish ,masaj va davolash mashqlari tavsiya etiladi. Ezilish soxasining diadinamoterapiyasi ;lokal elektrodlar jaroxat joyida o‘rnatiladi,jami 4-6 muolaja bo‘lib,tok har kuni 6-8 minutdan “qisqa “modulyasiya bilan beriladi. Mushak ezilish soxasini novakain-elektrofarezi ketma –ket kuniga 1-2 martadan 20 minut qilinadi.Jami 4-6 muolaja. Teri yaxlitligini buzilishini oldini olishda qo‘llaniladi.52-55 0S li parafin-ozokeritli applikatsiyalar 30-40 minutdan keyin elektrofarez qilinadi. Ezilish soxasini 3-4 biodoza bilan og‘riqni qoldirish va qon quyilishini oldini olish maqsadida UB-nurlantirish qilinadi. Ezilish soxasiga kuniga 1-2 marta 15-20 minutdan yorug‘lik vannasi qilish.Mushaklarning shishida tavsiya etiladi.Oyoqlarning proksimal segmenti yokiregional limfatik tugunlarga yaqin joylashgan soxani “so‘ruvchi “massaj qilish hamma bo‘g‘imlarda faol harakatlar bilan davolash mashqlari qilish jaroxatdan 1 kundan keyin boshlanadi. Nervlarning ezilishlari ko‘pincha atrofdagi mushaklarning ezilishi oqibatida sodir bo‘ladi.Bu xolda birinchi kundanoq diadinamoterapiya ,UB-nurlantish,elektrofarez va massaj tavsiya etiladi. Suyak usti ezilishlari.Unda quyidagi alomatlar ;chegaralangan shishi,yengil tegish bilan og‘riqni xis qilish bo‘lib,birinchi kundanoq diadinama va amplipuls terapiya bilan birga UB-nurlantirish va UVCh-terapiya tavsiya etiladi. Mushak ezilishlari.Kam ximoyalangan mushaklarda, kupincha tizza mushagida bo‘ladi.Haqiqiy mushak ezilishi bo‘lgan paytda mushak yaqinidagi to‘qimalar bilan birga mushak xaltasi ham shikastlanadi.Bunda mushak harakatida og‘riqni paydo bo‘lishi va jaroxatning chegaralanganligi ,mushak konturlarining tartiblanishi,ba'zida meyoriy gemartroz va kantraktura kuzatiladi. Davolashning fizioterapevtik usullarida quyidagilar tavsiya etiladi;kursatilgan usullar bo‘yicha diadinamoterapiya ,52- 55 0 S li parafin-ozokeritli applikatsiyalar 30-40 minut qilinib ,so‘ng ko‘ndalang usul bo‘yicha novakain-elektrofarez qilinadi. Suyaklarning sinishi. Suyak yaxlitligining buzilishi suyakning uz kuchidan katta bo‘lgan jismoniy kuch bilan mexanik ta'siri natijasida(ezilish,zarb, siqilish, bosilish va boshkalar) yuzaga keladi.Sinishning belgilari;maxalliy va umumiy asoratlar ko‘rinadi.U joyda og‘riq ,deformatsiya va shishi,funksiyaning buzilishi ,oyoq va qo‘llarning qisqarishi va qismlarining propitatsiyasi kuzatiladi.Ko‘pgina bemorlarda umumiy asoratlardan funksional holatda ma'lum o‘zgarishlarning bo‘lishi ,MNS,arterial puls bosimining o‘zgarishi ,qon va siydikda o‘zgarishlar bo‘lishi kuzatiladi.Sinishlar ochiq va yopiq bo‘ladi. Davolashning asosiy usuli (skeletli tortish ,gipsli boylam bilag birga operativ ostiosintez)ni tanlash rentgen asosida tanlanadi. Fizioterapiyaning vazifasi; 0g‘riqni qoldirish, antispazmli va degidratsiyalanovchi harakatlarni amalga oshirish ,mushaklar gipertoniyasini pasaytirish ,qon aylanishini

179

tezlashtirish ,asoratlarni oldini olish ,mushaklar atrofiyasi va qo‘shni bo‘g‘imlarda harakatni kuchaytirish,shikastlangan oyoq va qo‘llarning to‘la xolda funksiyalarini tiklash va bemor umumiy holatini yaxshilash. Davolashning kompleksida fizioterapevtik usullardan UVCh-maydon ,elektrofarez ,magnitoterapiya ,ultratovush ,UB-nurlantirish va infraqizil nurlar ,elektr mashqlar ,vanna pielodoterapiyasi ,massaj va davolash mashqlari nisbatan keng qo‘llaniladi.

Suyak to‘qimasining regeneratsiyasi 3 faza kurinishida bo‘ladi.1-faza.Jaroxatli yallig‘lanish (operatsiyadan keyingi erta bosqich)2-faza.Birlamchi qadoqni shakllanishi (shikastlangan to‘qimada yosh

xujayralarning o‘sish bosqichi)3-faza.Suyak qadog‘ini shakklanishi.

Jaroxatli yallig‘lanish va dekalsinatsiya jarayoni fazasida sinishlarning repazitsiyasi va ularning qayd etilishidan keyin 2-3- kunidan boshlab og‘riq sindromidan xallos etish maqsadida narkotik va antibiotiklar bilan bir qatorda sinish soxasini ketma-ket yoki tangensial xolda diadinamoterapiya 6-8 minutdan kuniga 1-2 martadan 6-10 kun davomida qo‘llaniladi.Bir vaqtning o‘zida sinish soxasini kam issiqli dozada har kuni 8-10 minutdan UVCh-terapiya bilan davolash tavsiya etiladi.jami 4-6 muolaja. Skeletli tortish va Ilizarov apparati bilan davolashda UVCh-terapiya sog‘lom oyoq va qo‘llarda simmetrik soxalarda issiq dozada qo‘llaniladi. Vqrojenniy yoki stoykiy jaroxatli shishlarda magnitoterapiya ijobiy samara beradi. UVCh-terapiya jaroxatdan uch,to‘rt kundan keyin shish maksimumga yetganda tavsiya etiladi;20-30 mTl gacha 10-20 minutdan kun ora ,jami 10-12 muolaja. Oyoq uchun sollyuks ,infraruj yoki yorug‘lik vannasi 20-30 minutdan kuniga 2-3 marta har kuni yokikun ora qilinadi.5-10 kungacha. Sinishdan keyin kontrakturalarda 3-5 kundan ultratovushli terapiya tavsiya etiladi.Ayniqsa tirsak bo‘g‘iminig ichki sinishida ultratovush tavsiya etiladi. Sog‘lom qo‘l vaoyoqlarning simmetrik soxada UB-nurlantirish (yelka yoki son )xajmi 15 sm 2 bo‘lgan 2 ko‘ndalang maydon nurlantiriladi,3 biadoza ko‘payib boruvchi dozada kun ora bir maydondan ;jami 8-10 nurlantirish . Ushbu kunlarda o‘zini yomon xis qilishi ,uyqusizlik,bosh og‘rig‘i paydo bo‘lsa varotnikli zonada 15-20 minutdan har kuni yokikun ora brom-elektrofarez tavsiya etiladi. Jaroxatdan 12-15 kundan keyin vaskularizatsiya jarayoni yakunlanadi va dekalsinatsiya jarayoni boshlanadi.Suyak balok va suyak qadog‘i shakllana boshlaydi. Ushbu bosqichda organizmga kalsiyning kelishi suyakda regeneratsiya jarayonini tez rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan zaxirani yaratib,aynan shu vaqtdan kalsiy –elektrofarez boshlanishi lozim.Bunda issiqlik muolajalari tavsiya etilmaydi. Kalsiy elektrofarezi tezkor sxema bo‘yicha umumiy UB-nurlantirish bilan birga qo‘llaniladi. 24-30- kunlarga kelib mustaxkamlangan xolsiz suyak qadog‘i aniqlanadi.Birlamchi suyak qadog‘i o‘rtacha 4-5 xafta davomida shakllanadi ,ammo bu qadoq yumshoq bo‘lib,sinishlarning siljishi ham mavjud bo‘ladi.Keyinchalik osteoid to‘qimaga tuz kelishi kuchayib ,ikkilamchi suyak qadog‘i xosil bo‘la boshlaydi.O‘rtacha 5-6 xafta shakklanadi.Ushbu bosqichda reaktiv yallig‘lanishning qaytishi ,tomirlarning to‘g‘ri xolga kelishi namoyon

180

bo‘ladi. Bunda davolash mashqlarini qo‘lla shbilan bir qatorda 2-bosqichda quyidagilar tavsiya etiladi;parafin yoki loy applikatsiyalar ,diadinamoterapiya va ultratovush . Keyinchalik bemorning umumiy tonusini ko‘tarish,qon va limfa aylanishni yaxshilash ,suyak sinishlarnig konsolidatsiyasini kuchaytirish ,almashinuv jarayonlarini yaxshilash va oyoq va qo‘llarning funksiyalarini tiklash uchun quyidagi umumiy vannalar tavsiya etiladi;azotli 35-36 0S li 12-15minutdan ,radonli 36-38 0Sli 10-15 minutdan,tuzli 37 0Sli 10 minutdan har kuni.

Ilova-1“Bilasizmi”metodi

Ish uchun zarur:1.Savollar va vaziyatli masalalar to‘plami alohida qog‘ozlarda.2.Guruhdagi talabalar soni bo‘yicha jerebevka uchun raqamlar3.Toza qog‘ozlar, ruchkalar,plakatlar.Ish yo‘li:1.Bu uslub yozma va og‘zaki shaklda o‘tkaziladi va ma'lum vaqt davom etadi.2.O‘quv xonasida mavzuga oid 3 ta sxema tarzidagi plakatlar talabalarga ko‘rsatiladi.

3.Talaba har bir konkret holda gap nima ustida ketayotganligini aytishikerak.4.To‘g‘ri javobni asoslab berishi kerak..5.Har bitta talaba toza qog‘oz bilan ruchkani tayyorlaydi.6.Qog‘ozda sana, guruhning raqami, fakultet, talabalarning F.I. ko‘rsatiladi (o‘yinning nomi).

7.Talabalar o‘z vazifasini qog‘ozga yozadi.8.Har bitta talabaning javobiga 3 daqiqa beriladi. 9.Vaqt tugagach qog‘oz o‘qituvchiga topshiriladi. Pedagog bajaradi1.pedagog talabalar javoblari uchun ballni mashg‘ulotni nazariy qismining reytingiga asoslanib qo‘yaadi. 2.Talabaning olgan balli mashg‘ulot uchun bahoda hisobga olinadi. 3.Talabalarning ishi o‘qituvchida qoladi. 4.Javoblarning analizi o‘tkaziladi. Nazorat savollari:1. Qo‘l-oyoq suyaklari singanidaMahalliy vazifalari qanday?mushaklar gipotrofiyasini kuchlanganligi va kontrakturasining oldini olish mahalliy vazifalarni bajarish uchun DJTning quyidagi vositalaridan foydalaniladi yengillashtirish bilan bajariladigan mashqlar (sirpanuvchi yuza, g‘ildirakli aravachalar)simmetrik qo‘l-oyoq uchun mashqlarimmobilizatsiya qilingan qo‘l-oyoqlarning bo‘sh bo‘g‘imlari uchun mashqlar ideomotor mashqlar qo‘shimcha vositalar shifobaxsh massaj, iliq vannalar.2.Ruxiy reabilitatsiyaga izoh bering.Ryeabilitatsiyada asosiy e'tibor bemor ruhiy holatining korreksiyasiga, shuningdek uning davolanishga, shifokor tavsiyalariga, reabilitatsiya tadbirlarini bajarishga to‘g‘ri yondoshishni shakllantirishga

181

qaratilgan. Bu yo‘nalishda bemorlarga kasallik natijasida o‘zgargan hayotiy faoliyatga ruhiy moslashish uchun zaruriy sharoitni yaratish kerak.3. Reabilitatsiya tadbirlarini (RT) erta boshlash qanday? Tibbiy va jismoniy reabilitatsiyaning asosiy prinsiplari bo‘lib hisoblanadi. RTlarini erta qo‘llash to‘qimalarda degenerativ o‘zgarishlarni oldini olish imkoniyatini beradi. Davolash jarayoniga RTlarining erta kiritilishi kasallikning yaxshi kechishini ta'minlaydi va yaxshi natijaga olib keladi, bu nogironlikning oldini olish imkonini beradi (ikkilamchi profilaktika). RTlari bemornirning og‘ir holatida, tananing yuqori haroratida, kuchli intoksikatsiya (zaharlanish)da, bemorda kuzatiladigan yurak-qon tomir va o‘pka yetishmovchiligida, moslashuv va kompensator mexanizmlarning keskin pasaygan holatlarida qo‘llanilmaydi.4 Reabilitatsiya dasturini individuallashtirish nima. Bemor yoki nogironlarning holatiga, ularning funksional imkoniyatlaridan, harakat tajribasidan, yoshidan, jinsidan kelib chiqqan holda qo‘llaniladigan RTlariga reaksiyalarini hisobga olish bilan bemorlarga individual yondoshishi talab qilinadi.

Nazariy qisimni baholash mezoniMaksimal ball

25-2423-21 ball 20-19 ball 17-16 ball 13 ball

A'lo yaxshi urta konikarsiz yomon100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va

undan kam

Ilova-24.Analitik qism.

4.1Tuzilmaviy-mantiqiy diagramma “Qanday”.Diagramma strategik darajadagi savollar bilan ishlashni boshlaydi.Muammoni yechishning pastki darajasi birinchi galdagi harakatlarning

ro‘yxatiga mos keladiQanday diagramma tuzish qoidasi.

1. Ko‘pgina xollarda muammoni yechishda “nima qilish kerak”ligi tugrisida uylanib kolmasligingiz kerak..

2. Asosan muammo,uni yechishda “buni kanday qilish kerak?”, “kanday”asosiy savollar yuzaga kelishidan iborat buladi. “qanday”

Savollarining izchil berilishi kuyidagilar imkonini beradi:1. Muammoni yechish nafakat bor imkoniyatlarni,balki ularni amalga oshirish yullarini ham tadkik qilish;

2.Diagramma xech qachon tugallangan bo‘lmaydi unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin.

3.Tizimli fikirlash tahlil qilish.4.Ko‘nikmalarni rivojlantiradi va faollashtiradi.Pedagog tushintiradi.

1. Diagramma tuzish qoidasi bilan tanishtiradi 2.Yozuv taxtasi yoki katta kog‘oz varag‘ini o‘rtasiga mavzu nomi yoki savol

yozadi.

182

Talaba bajaradi.1.Talabalar chizmani chizish qoidasi bilan tanishadilar. .2.Alohida kichik guruhlarda chizma tuzadila3.Talabalar Kuyidan yukoriga boskichma boskich buysunadigan goyalar tuzilmasini aniklaydilar4. Barcha goyalarni uylab utirmasdan,baxolamasdan va takkoslamasdan tezlikda yozishlari kerak;5. Agarda chizmada savol uning “shoxlarida” bir necha bor kaytarilsa,unda u biror muximlikni anglatadi.6.U muammoni yechishning asosiysi bulishi mumkin;7. Agarda siz uzingizga tugri savollar bersangiz va uning rivojlanish yunalishini namoyon bulishida ishonchni saklasangiz,diagramma,siz har kanday muammoni amaliy jixatdan yechimini topishingizni kafolatlaydi.8.Shunga asosan harbir g‘oyalar rivojlanishini batafsil kuzatish mumkin.9.Ish natijalarini taqdimotini qiladilar.

Qanday diagramma tuzishga savollar to‘plami. 1.Travmatik kasalliklarda reabilitologik chora tadbir tuzing. 2.Osteoxondroz kasalligiga reabilitologik chora tadbir tuzing

183

“Қандай” диаграмма чизмаси

Қарши кўрсатмалар Махаллий вазифаси

Кандай? Кандай?

Қандай?

Қандай?

Қандай?

184

Травматологик касалликларда

Реабилитологик тадбир. -Мушаклар гипотрофиясини олдини олиш-Мушаклар кучланганлиги ва контрактурасини олдини олиш

Геморагик,травматик ва огрик шоклари.Кон кетиш ва кон кетишга мойиллик.Йирик томир ва нерв якинида ёт таналар булишиСуяк булаклари репозициясини йўқлиги

Қўл ва оёқ суякларини синганда қўйиладиган умумий вазифалар

1)Ташқи нафас функциясини тиклаш2)Моддалар алмашинув жарёнини яхшилиш3)Ўсиб борувчи жисмоний юкламага организмни мослаштириш

Тос суяклари синганда 1-даврда ШЖТ вазифалари

1) Беморнинг эмотцианол холатини яхшилаш2) Мушак тонусини ошириш3) Иккиламчи асоратларнинг олдини олиш

Даволашда Реабилитация тури

1) Тиббий

2) Жисмо

185

Ilova-34.2. Vaziyatli masalalarto‘plami

Vaziyatli masala№1Bemor qo‘zg‘alishsiz o‘ng yelkaning sinishi tashxisi bilan travmatolog tomonidan yuborildi. Jarog‘at sohasida immobilizatsiya gipsli bog‘lam. Jarohatdan keyin 7 kun o‘tgan. Shikoyatlar yo‘q. Laborator analizlarida deyarli o‘zgarishlar yo‘q. Savol: Bemorning jarohatlangan tomoniga ShJT tavsiya etish mumkinmi? Agar mumkin bo‘lsa qaysi mashqlar va samaradorligini baholash uchun usullar tavsiya etiladi?

Javob : bemorga jarohatlangan tomondagi qo‘lga ShJT tavsiya etish mumkin va kerak. Bunda qo‘lning distal qismi uchun mashqlardan, izometrik va ideomotor mashqlardan foydalaniladi. Qo‘llanilayotgan mashqlarning samaradorligini baholash uchun uglometriya va dinamometriya usullaridan foydalanish mumkin.

Vaziyatli masala№2Bemor 25-yoshda chap yelka va tirsak sinishi tashxisi bilanimmobilizatsiyadan keyingi davr 2-oy gipisli bog‘lamda bo‘lgan shikoyatlari yelka tirsak bo‘g‘imlarini harakati cheklanganligi, toliqishga. Savollar :1. bemorning jaroxatlangan tomoniga kanday fizioterapevtik muolajalar qo‘llash mumkin? 2.ShJT qo‘llash mumkinmiqo‘llansa agar kanday vositalar tavsiya etiladi?Javoblar : 1.elektrastimulatsiya, UZD, UFO (eritem dozada). parafin-ozekirit UVCh (issiqlik dozada).DDT. 2.Qo‘llash mumkin jismoniy mashqlar anotamik belgisi bo‘yicha (bo‘yin yelka tirsak qo‘l panja mushaklariga). davolovchi massaj, mexanoterapiya,o‘yinlar.

Vaziyatli masala№3Bemor 32-yoshda o‘ng qo‘ltig‘ soxasida qizargan qattiq infiltrat labarotor tekshiruvda SOE qisman tezlashgan leykotsitlar soni ozroq ortgan .Shikoyatlari qo‘ltig‘ ostida org‘riq achishishga o‘ng qo‘l harakati cheklangan umumiy xolsizlik.Savollar:1 reabilitatsiya turi vositalarini tanlang. 2.fizioterapevtik kopleks tuzing. 3.DJTi tartiboti. 4.qarshi ko‘rsatmalarni aniqlang Javoblar:1.tibbiy reabilitatsiyamaqsadiYallig‘lanishnig ilk rivojlanishida

operatsiya oldi bosqichida, fizioterapevtik usullar kompleks qo‘llaniladi DJT parxez

2. fizioterapiyaning vazifasi og‘riqni qoldirish ,yallig‘lanishga qarshi, so‘riluvchi tasir UVCh-maydon ,(3-4sm oralig‘ kam issqlik

186

usuli).Ultratovush (yallig‘lanish soxasiga0.4-0.6 Vt /sm 2) ,UB-nurlantirish va elektrofarezni qilish tavsiya etiladi.

3.To‘shak tartiboti bo‘yin va tana soxalariga xotirjamlik yaratish 4.Kuchli og‘riq tana harorati ortishi SOE tezlashganda leykatsitoz yiringni chiqish

yo‘li bo‘lmasaIlova-3

4.3 Testlar1. Yumshok to‘qimalar lat yeganda og‘rik va shishni kamaytiruvchi omillar? A. * UVCh B. massaj C. davolavchi jismoniy tarbiya D. franklin uslubi2. Suyaklar singanda qaysi muolaja mumkin emas A. * SMT B. UVCh C. elektroforez D. magniy bilan davolash3. Trofik yaralarda qanday uslub qo‘llanilmaydi A. *ozokerit B. ultra binafsha nurlari C. franklin uslubi D. lazer bilan davolash4. Kuyganda terining tez bitishi uchun qanday uslub qo‘llanilmaydi A. *ultra binafsha nurlari B. magniy bilan davolash C. lazer bilan davolash D. franklin davolash10.Operatsiyadan oldingi va keyingi davrda shifobaxsh gimnastika effektivligini

baholovchi ko‘rsatkichni ko‘rsatingA.*qorin devori oldi mushaklariga statik yuklamalaV.uglometriyaS.goniometriyaD.Letunov sinamasi

11.Suyak singanida kanday dorilar elektroforez yuli , bilan yuborilmaydi 1* no-shpa 2 mumiyon-asil 3 kalsiy xlor eritmasi 4 novokain12,Yopik bosh miya jaroxatida kanday muolajalar kullanilmaydi 1* xech kanday 2 elektr uyku 3 darsanval 4 IRT 13, Trofik yaralarda kanday uslub kullanilmaydi

187

1 *ozokerit 2 UBN 3 franklin uslubi 4 lazer bilan davolash14 Chandiq kasaligida kanday fiziomuolajalari qo‘llash mumkin 1 *ultratovush 2 elektrouyku 3 franklinizatsiya 4 ultrabinafsha nurlari15. Reabiltatsiyani poliklinika-ambulator etapida asosiy maqsadi qanday.? A .  Infeksiya o‘choqlarini davolash V.  Ishlash qobilyatini tiklash * S. Organizimni meteorolog tebranishlarga organizmni chidamligini oshirish. D.Kasallikni davolash

Ilova-34.4 Fizik faktorlar bo‘yicha retseptlar to‘plami

1.Magnitterapiyatrofik yara soxasiga impulsli magnitoterapiya,int-3-4,ivl 4-5,t 6-12 min,N8-10 har kuni

Metodikasi: AMIT-01 apparati N vaS induktorlari steril salfetkaga uralgan xolda yara soxasiga urnatiladi.Tavsiya:nekrotik tukimalardan tozalangan trofik yaralarga,

2. SVCh.Zararlangan bugimga DMV-terapiyasi.D-nur 100mm kontaktli,har seansda 1-4 maydondan R-7-30 mindan N10-15 har kuni.

Metodika.tukima ustiga kontaktli nurlantiruvchi diametri 100mm kilib joylashtiriladi.1) boshlanishida tashki soxaga (1 maydon) keyin ichki soxaga (2 maydon) tizza va tovon bugim yuzalariga.2) oldingi soxaga (1-maydon) va orka (2-maydon) yelka bugim yuzasiga. 3) Chanok-son bugimi oldingi yuzasiga. 4) Bilaguzuk bugim yuzasi yeki tovon bugimi yuzasigayu 5) Utirgan yeki yetgan holatda tirsak bugimi tashki yuzasiga. Zararlangan bugimda har maydonga 7-30 minutdan vakt sarflanadi. Doza kuchsiz issiklik sezgunicha.

Tavsiya. Professianal,travmatik,podagra artritlarida tavsiya etsa buladi.Eslatma; bir vaktda 4 yeki undan kuprok bugim zararlanishida, davolashda kun davomida tulkin detsimetrlarini almashtiramiz; birinchi kun ikkita bugimga ikkinchi kun boshka ikki yeki max 3ta bugimga, agar ulardan bittasi bir tomonlama nurlantiradi. kalkonsimon bez soxasiga

3.DMV terapiya.R 120mvt/sm2 n-6vby.N -10-20 kunora,Metodikasi:romashka apparati nurlatkichi bulaklar soxasidagi teriga kuyiladi.1chi kun bir bulakka 2chi boshkasiga

Tavsiya: me'da yarasi xuruj davrida,me'daning sekretor va harakat funksiyasi buzilishlarida,gepatobiliar tizim funksional buzilishlarida,tokcha simptomi aniklanganda,shuningdek immunitetni oshirish maksadida ,Gipretireoz ,vegetotomir buzilishlarida kullanilmaydi.

188

4. Trofik yara soxasiga impulsli magnitoterapiya,int-3-4,ivl 4-5,t 6-12 min,N8-10 har kuni

Metodikasi: AMIT-01 apparati N vaS induktorlari steril salfetkaga uralgan xolda yara soxasiga urnatiladi.

Tavsiya: nekrotik tukimalardan tozalangan trofik yaralarga,

5.Amaliy qismIlova-4

5.1. Amaliy ko‘nikmani bajarilishi(qadamma-qadam). Turli xil kasalliklarda aloxida reabilitatsiya dasturini tuzish.

Maqsad:Talabalarga klinik amaliyotda fizik usullar bilan davolashni kompleks qo‘llashga o‘rgatish. Ko‘rsatma: yelka suyagi sinishi (immobilizatsiya) dan keyingi davrda patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarni tanlashfizik muolajalarni qo‘llash usullarini va mustaqil o‘tkazishni o‘rgatish.Kerakli jihozlar:fiziomuolaja o‘tkazish xonasifizio apparatlar.

Bajariladigan bosqichlar qadamlar:

№Bajariladigan bosqichlar Bosqichni bajara

olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni

bajardi (20 -bal)

1.Bemorlarning holatini klinik baxolash (shikoyatlari, klinik-labarator tekshiruv ma'lumotlari)

0 3

Fizioterapiya tayinlash tartibi

2. aynan shu bemorda fizioterapiyaga qarshi ko‘rsatmalarni aniqlash 0 3

3. sindrom-patogenetik usuli bo‘yicha fizik faktorlar tayinlash 0 3

4. aynan shu bemorga fizik faktor qoidalariga binoan fizioterapiya muolajalarini tanlash 0 3

5. komplekstavsiyadafizioterapevtikmuolajao‘tkazishketma-ketliginianiqlash 0 3

6. muolaja varakasini rasmiylashtirish (fiziomuolajalarga retsept yozish) 0 5

7. Jami 0 20

Turli kasalliklarda davolovchi gimnastik muolajasi vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolash

Maqsad: Talabalarga klinik amalyotida bemorlarga berilayotgan jismoniy yuklamaga organizmni javob reaksiyasini tekshirishni o‘rgatishKo‘rsatma: Umurtqa pog‘onasi jarrohligidan keyingi davrda davolovchi gimnastika mashiqlari vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolashni o‘rgatish.Kerakli jihozlar: DJTi xonasi (snaryadlar).

Bajariladigan bosqichlar qadamlar189

№ Bajariladigan bosqichlar.Bosqichni bajara

olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni

bajardi.(20-bal)

1. DG boshlanguncha bo‘lgan shikoyatlarni so‘rash 0 2

2.

Bemorda yuklamagacha artarial bosim(AB)ni o‘lchash yurak urish soni(YuUS),nafas olish soni(NOS) ni sanash

0 2

3.DG ni kirish qismi oxirida YuUS ni 10 sek.da sanash,xolsizlik belgilarni ashki ko‘rinishlari va shikoyatlarida aniqlash

0 2

4.

YuUS ni 10sek.,DG ni asosiy qismi davomida sanash vaktida tashqi xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 2

5.

DG ni tugallanish bosqichini oxirida YuUS ni 10sek. davomida sanash, tashqi xolsizlikbelgilari va shikoyatlarida aniqlash

0 3

6.

Bemorda DG ni tugaganidan 5 min dan keyin AB ni o‘lchash,YuUS va NOS nisanash, tashki xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 3

7 Shifokor tekshiruv kartasiga hamma ma'lumotlarni yozish 0 2

8 Fiziologik yuklama egirliklar chizmasini chizish 0 2

9 Xulosani rasmiylashtirish 0 210. Jami: 20

Amaliy ko‘nikmalarni baxolash mezoni:

100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% va undan kam

40-34,4-a'lo 34-28,4-yaxshi 28-22-urta 21,6-14,8-konikarsiz 14,4 va undan

kam-yomon

6.malaka ko‘nikma va bilimini tekshirish usullari -Bahsda aktiv ishtrok etish- Yozma javob natijalari- Organayzer va test masalalarini yechish-Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

Ilova-5190

6.1.Talabalar bilmi, ko‘nikma va maxoratini baholashda qo‘llaniladigan nazorat mezonlari

№

Baxo a'lo yaxshi urta konikarsiz yomon

O‘zlashtirish % hisobida

100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-

37%

36% va undan kam

1 Nazariy qism 25-24ball 23-22 ball 21-19 ball

18-17 ball 15 ball

2 Analitik qisim 15-14 ball 13- 12 ball

11-10 ball 9-8 ball 7-6 ball

3 Test vaziyatli masallar 15-14ball 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6 ball

4 Amaliy ko‘nikmalar 40-34.4ball

34-28.4ball 28-22ball 21.6-14.8

ball14.4 ball

Joriy nazorat baholash mezoni№ O‘zlashtirish

% Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100 A'lo “5”

Mustaqil Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, DJT nomedekamentoz davo usullarni Travmatologik va jarrohlik kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq va aniq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq aniq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. Asoslaydi, kasalliklarni, patogenezi va simptomlariga asoslanib reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni biladi, bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga to‘liq harakteristika beradi. Fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qiladi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi va temaga oid qo‘shimcha yangiliklar keltiradi ijodiy fikrlaydi, amaliyotdan misollar keltiradi, savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, erkin mulohaza qiladi, ,

191

mavzuni qo‘shimcha internet saxifalaridan olingan ma'lumotlar bilan yoritadi. Vaziyatli masalalarni ijodiy yondashib, yecha oladi, javoblari asoslaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda o‘ta qiziquvchan, faol, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

2. 91-95% Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini yetarli darajada bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda qatnashadi. Mavzu bo‘yicha amaliy ish natijalari bo‘yicha mustaqil tekshirish bayonnomasini to‘ldiradi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar majmuasi.

3. 86-90% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Travmatologik va jarrohlik kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi.

2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 1-2 xato qilishi mumkin, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha

192

konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

4. 81-85% Yaxshi “4”

Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, DJT dietaterapiyani qo‘llab Travmatologik va jarrohlik kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi savollarga to‘liq va aniq javob beradi. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, o‘tkazishda 1-2 xatoliklari bor. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, qonuniy-me'yoriy xujjatlardan to‘g‘ri foydalanadi, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

5. 76-80% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Travmatologik va jarrohlik kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi qo‘llanilishi bo‘yicha savollarga javob beradi, lekin 1-2 noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazadi ammo 2-3 noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. 2-3 xato qilishi mumkin, Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

193

6. 71-75% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Travmatologik va jarrohlik kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi, uslublarini o‘tkazish bo‘yicha savollarga javob beradi, 3-4ta noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazishda qisman bilimga ega, javobida noaniqliklar bor. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi, lekin muntazam emas. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, , ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha qisman konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

7. 66- 70% Qoniqarli“3”

Fan bo‘yicha berilgan savolni yarimiga to‘g‘ri javob beradi. Talaba kasallikni etiopatogenezini, klinikasini biladi, lekin Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, ShJT dietaterapiyani, Travmatologik va jarrohlik kasalliklarida qo‘llanishi mexanizmin yaxshi tushintirib beraolmaydi, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarni to‘liq ko‘rsata olmaydi. Savol mazmunini tushinadi, mavzuni ayrim savollariga javobni yaxshi beradi. Vaziyatli maslani to‘g‘ri yechadi, lekin asoslay olmaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda faolligi sust to‘g‘ri yechimlarni topa olmaydi,. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, 2-3ta xatoliklarga yul qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti to‘liq emas lekin akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

8. 61-65% Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va

194

oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60% Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylash-tirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

10. 30-54% Qoniqarsiz“2”

Savolga javob beraolmaydi. Reabilitologiya fani haqida tushuncha yo‘q. Talabaning bilimi aniq tasavvurga ega emas,lekin qisman harakati bor mavzu yetarli darajada yoritib bera olmaydi, nazariy va amaliy bilimning usulublarini ajrata olmaydi. Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar va kitob bilan mashgulotga qatnashadi.

11. 20-30% Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar bilan mashgulotga qatnashadi.

7. Mashg‘ulotning xronologik haritasi

№ Mashg‘ulot bosqichlari Shakl Vaqt270

Tanaffus

195

daqiqa1 Tekshirish Davomat, talabalar daftarini

tekshirish10 daqiqa

2 O‘qituvchining kirish so‘zi Mavzuni izohlash 10 daqiqa 10 daqiqa3 Nazariy qism Bahs

Og‘zaki javob,30

daqiqa4 Analitik qism «Qanday diagramma»

muxokamasi test masalalarni yechish.

60daqiqa

5 Talabalarga ko‘rgazmali qurollarni

ko‘rsatish( slaydlar, prezentatsiya, videofilmlar

va bq.), ularni izoxlash

40daqiqa 45 daqiqa

6 Amaliy qism Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

40 daqiqa

7 Xulosa Ball bilan baholash, uy vazifasini berish, mustaqil

bajarish uchun vazifa,ma'lumot berish

25 daqiqa

7. Nazorat uchun savollarIlova-6

1. Amaliyotdan keyingi davrda kultik osti gidradenitida reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.

2. Suyak sinishi immobilizatsiyadan keyingi davrda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.

3. Korin bushligi va kukrak kafasida amaliyot o‘tkazilgandan keyingi davrda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.

4. Saramas yalliglanish kasalligi reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.

5. Termik kuyishda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.6. Jarroxlikda reabilitologik chora tadbir tuzing.

8. Foydalaniladigan adabiyotlar.Ilova-7

1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. kniga I,II,III Izd.3-ye ispr. i dop.-M.: 2010.-416s., ill.

2. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. M.-2007 g. 3-x tomnik

3. Ponomarenko G.M. « Chastnaya fizioterapiya» Meditsina M. 2007 g. 698s.196

4. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. V.A. Yepifanova Moskva 2005. 400s5. Bogolyubov V.M. «Metodika i texnika provedeniya fizioterapevticheskix

protsedur» M. 2001 s.2806. Ushakov A.A. «Rukovodstvo po prakticheskoy fizioterapii» M. 1996 g. 250s.7. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003 s.6748. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 2004 s. 4509. Dubrovskiy V.I. «Lechebnaya fizicheskaya kultura (kinezoterapiya)»: ucheb.

dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy.- 2 izd., s ter.-M., 2001.-608 s.:ill.10. Fizicheskaya reabilitatsiya: pod obщey red. prof. S.N. Popova. Izd. 3-ye.-

Rostov na Donu, 2005.-608 s.11. Ma'ruza matnlari, o‘quv-uslubiy kullanmalar

9. Internet manbalari1. www.tma.uz2. www.zionet.uz3. www.kimdao.ru4. www.doktor.ru,5. www. medinfo. home.ml.org6. http://www.restart-med.ru7. http://www.mirmed.ru

197

Ginekologik kasalliklarda (homiladorlik vaqti, tug‘uruq va tug‘uruqdan keyingi davrlar), ginekologik kasalliklar (ayol jinsiy a'zolari yallig‘lanish kasalliklari,

klimakterik sindrom va genital infantilizm), pediatriyada (NSD, bolalar serebral paralichi, raxit, allergodermatozlar, bronxial astma, revmatizm va bolalar LOR

kasalligi reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash”

Mavzusi bo‘yicha

Amaliy mashg‘ulot

Ta'lim texnologiyasi

198

O‘quv mashg‘ulotida ta'lim texnologiyasi modeliMavzu: №6 “Ginekologik kasalliklarda (homiladorlik vaqti, tug‘uruq va

tug‘uruqdan keyingi davrlar), ginekologik kasalliklar ( ayol jinsiy a'zolari yalliglanish kasalliklari, klimakterik sindrom va genital infantilizm), pediatriyada (NSD, bolalar serebral paralichi, raxit, allergodermatozlar, bronxial astma, revmatizm va bolalar LOR kasalligi reabilitatsiyasi bosqichlarida fizioterapiya va jismoniy omillar qo‘llash ”

Ta'lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)Vaqt: 270 dakika Talabalar soni:8-12O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi

Amaliy mashg‘ulot

O‘quv mashg‘ulotining tuzilishi

1. Kirish qism.2. Nazariy qism3. Analitik qism: - Klaster- Testlar- Vaziyatli masalalar4. Amaliy qism

O‘quv mashg‘uloti maqsadi:

Ginekologik kasalliklarda (homiladorlik vaqti, tug‘uruq va tug‘uruqdan keyingi davrlar), ginekologik kasalliklar ( ayol jinsiy a'zolari yalliglanish kasalliklari, klimakterik sindrom va genital infantilizm), pediatriyada (NSD, bolalar serebral paralichi, raxit, allergodermatozlar, bronxial astma, revmatizm va bolalar LOR kasalligi reabilitatsiyasida fizioterapiya va DJTni qo‘llashni avfzaligi sogayish davrida uziga xos xususiyatlarini urgatish.

Talaba bilishi lozim: -tekshirish va tashxislash usullari;-bemor bilan muloqat o‘rnatish uchun zaruriy kommunikatsiya asoslarini;-ginekologik kasalliklarida reabilitologik chora - tadbirlarni aniq tuzishni;-fizik omillarga retsept tuzishni va nafas yo‘llari kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish;-pediatriyada kullaniladigan fizioterapevtik muolajalarga kursatma va karshi kursatmani;- bolalar LOR kasalliklarining reabilitatsiya boskichida DJTning ahamiyatini, mashklarni bajarilish yuklamasini, harakat tartibotini;

Talaba bajara olishi lozim:

- mustakil ravishda fizioterapevtik muolajani utkaza olishi;- reabilitatsiya vositalarining ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni utkazishni;- kasallik boskichiga karab reabilitatsion chora-tadbirlar

199

kompleksini ishlab chikishni;Pedagogik vazifalar:-talabalarga

kasalliklarida reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzishni o‘rgatish.

- kasallikka qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni o‘rgatish.

- fizik omillarga retsept tuzishni va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilish bilan tanishtirish.-reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bo‘lgan tasavvurini kengaytirishga qiziqish uyg‘otish.

O‘quv faoliyati natijalari:- talabalar ginekologik kasalliklarda (homiladorlik vaqti,

tug‘uruq va tug‘uruqdan keyingi davrlar), ginekologik kasalliklar (ayol jinsiy a'zolari yalliglanish kasalliklari, klimakterik sindrom va genital infantilizm), pediatriyada (NSD, bolalar serebral paralichi, raxit, allergodermatozlar, bronxial astma, revmatizm va bolalar LOR kasalligida reabilitologik chora - tadbirlarni ketma –ketligini tugri tuzishni o‘rganadi.

- talabalar patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazishni amalda kullab kursatadi.

- talabalar fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qilishni urganadi.

-talabalar reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga bulgan to‘g‘ri tassavur qilishini urganadi.

Ta'lim usullari Ma'ruza, aqliy hujum, hikoya, ko‘rsatma berish, namoyish, videousul, amaliy ish usuli, kitob bilan ishlash, suhbat, ta'limiy o‘yin, pinbord, Keys-stadi.

Ta'lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli

Ta'lim vositalari Doska-stend, flipchart, videofilmlar, yozuv taxtasi, mulyajlar, sxema, eslatma, nazorat varag‘i, matnlar

Ta'lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar

Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov,yozma so‘rov: test

200

O‘quv mashg‘ulotining texnologik haritasi

Ish bosqichlari

va vaqti ( 270 daq.)

Faoliyatta'lim beruvchi Ta'lim

oluvchilar

1-bosqich.10 dakika

10 daqiqa

10 daqiqa

20 daqiqa

10 dakika

Nazariy qism1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish

1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgannatijalarni yetkazadi. Mashg‘ulot rejasibilan tanishtiradi.baxolash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)

1.3. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro‘yxatini aytadi (ilova №.7)

1.4.Tezkor-so‘rov/savol-javob/ («Miyaga xujum uyini) (ilova №1) bilimlarni faollashtiradi.

1.5. Tanaffus

Tinglaydilar, yozib

oladilar.Aniqlashtira

dilar,savollarga

javob beradilar

2-bosqich.

60 daqiqa

40 daqiqa

45 daqiqa

Analiktik qism.

2.1.Klaster organayzerni ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruxlarga ajratadi (ilova № 2)

2.2.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan ko‘rgazmali qurollar( test va vaziyatli masala,retseptlar)ni taqdim etish, ulardan foydalanish buyicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish (ilova №3)

2.3Tanaffus

Yozadilar.

Guruhlardaishlaydilar,taqdimot

qiladilar va javob

beradilar

201

3-bosqich.40 dakika

15 daqiqa

10 dakika

Amaliy qism3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish (ilova№4)3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilinganishlarni

kelgusida kasbiy faoliyatlaridaahamiyatga ega ekanligi muhimligigatalabalar e'tiborini qaratadi.

3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quvmashg‘ulotining maqsadga erishishdarajasini tahlil qiladi. Nazorat savollar taxlli (ilova №5)

3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va keltirilgan mezonlar asosida baxolayditalabalarga baholarni yetkazadi

AmaliyKunikmalarni

bajaradilar

O‘z-o‘zini, o‘zaro

baholashnio‘tkazadilar.

Savol beradilar

Topshiriqni yozadilar

1. Motivatsiya

Ginekologik kasalliklarda (homiladorlik vaqti, tug‘uruq va tug‘uruqdan keyingi davrlar), ginekologik kasalliklar ( ayol jinsiy a'zolari yalliglanish kasalliklari, klimakterik sindrom va genital infantilizm), pediatriyada (NSD, bolalar serebral paralichi, raxit, allergodermatozlar, bronxial astma, revmatizm va bolalar LOR kasalligi reabilitatsiyasida bosqichlaridafizioterapiya va jismoniy omillarni qo‘llash alohida ahamiyatga egadir. Talaba tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va amaliy ko‘nikmalar esa, uni kelajakda o‘z mutaxassislik amaliyotida ishonch bilan qo‘lash imkoniyatini beradi.

2. Tashqi va ichki fanlararo bog‘liqlik

An'anaviy va noan'anaviy usullar bo‘yicha talabalar bilimini kengaytirish maksadida UASh ichki kasalliklar, UASh –xirurgiya, UASh-ginekologiya, travmatologiya, nevrologiya, pediatriya, klinik farmakologiya va boshka bilimlariga asoslangan. .

202

3. Mashg‘ulotning tarkibiy qismi

3.1.Nazariy qismAkusherlik va ginekologiya amaliyotida davo fizkul-turasini homiladorlikda,

tug‘ruqdan keyin, erta chilla davrida va ginekologik kasalliklarda qo‘llaniladi. Homiladorlikda qo‘llanilgandaDJTiayol organizmiga gigienik faktor sifatida va ayolning salomatligida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan har turli o‘zgarishlar va buzilishlarning oldini olish chorasi bo‘lib ta'sir qiladi. Davo gimnastikasining maqsadi quyidagilardan iborat: nerv sistemasini mustahkamlash, moddalar al-mashinuvini oshirish, qon aylanishini, nafasni yaxshi-lash, tug‘ruq jarayonida qatnashadigan muskullarni (qo-rin pressi, chanoq tubi va oraliq muskullari) mustah-kamlash, to‘g‘ri nafas olishga o‘rgatish (ritmi, amplitudasi, kuchi — bularning hammasi tug‘ruq davrida ni-hoyat muhimdir), asoratlar va zararli o‘zgarishlar paydo bo‘lishi (tromboflebit, venalarning varikoz ken-gayishi) ning oldini olishdan iborat. Davo gimnastikasi mashg‘ulotlarini individual me-todda va gruppa metodida ham o‘tkazilsa bo‘ladi. Qomp-leks tarkibiga barcha muskul gruppalari uchun mashqlar kiradi, xususan, kichik chanoq va qorin bo‘shlig‘ida qon aylanishini kuchaytiruvchi, chanoq tubi muskullarini mustahkamlovchi, chanoq-son bo‘g‘imi harakatchanligini va umurtqa pog‘onasi harakatchanligini oshiruvchi mashqlardan iborat. Mashqlarni ertalab va kechqurun, sekin sur'atda ba-jariladi (homiladorlikning IH-IV oylarida), homi-ladorlikning V oyidan VI oyiga qadar sur'atni tez-latish mumkin, IX oyda esa harakatlar amplitudasi sekinlashtiriladi va mashqlarni tashrorlashni kamay-tiriladi.

Chilla davri. Bu davrda davo fizkulturasining maqsadi barcha sistema va organlarning normal faoliya-tini jadal ravishda qayta tiklash, bachadon involyusiya-sini ta'minlash, muskul va boylamlarning normal ho-latga qaytishi, qon aralash ajralmalarning tezroq to‘x-tashi, og‘riq sezgilarini yo‘qotish, homiladorlik aso-ratlariniig (tromboflebit, venalarning varikoz kengayishi, ichki organlarning pastga siljishi va hokazo) oldini olishdan iborat. Davo gimnastikasi odatda tug‘ruqdan 14—16 soat ke-yin yotish dastlabki holatida qilina boshlanadi va 2—3-kundan boshlab sekin sur'atda oyoqlar, qorin pres-si va chanoq tubi muskullari uchun mashqlar qo‘shiladi. 4-kundan boshlab mashqlarni yotish va o‘tirish dastlab-ki holatlarida bajariladi, b-kundan tik turish dastlabki holatida ham bajariladigan mashqlar qo‘shiladi. Mashg‘ulotlarniDJTiinstruktori kuni-ga 2 marta o‘tkazadi. Ichki organlaning pastga silji-shini, jinsiy organlar kasalliklarining oldini olish va butun organizmni mustahkamlash maqsadida mashg‘u-lotlarni tug‘ruqxonadan chiqqandan so‘ng uy sharoitida ham kamida 2—3 oygacha davom ettirish lozim.

Ginekologik kasalliklar. Davo gimnastikasini qu-yidagi kasalliklarda keng qo‘llanish tavsiya etiladi: bachadoi va chanoq tubi muskul-boylamlarining funksio-nal zaifligida, bachadon noto‘g‘ri joylashganida, ayollar jinsiy organlari surunkali kasalliklarida funksio-nal sabablarga ko‘ra siydik tutolmasligida va

203

hokazo.BukasalliklardaDJTimetodikasi organizmni umumiy chiniqtirish,chanoq muskul sistemasi va boylamlarni mustahkamlashga qaratilgan barcha cho;ralari ishlatiladi. Mashqlar kompleksi umumiy chiniqtirish mashqlari va har bir kasallikning o‘ziga mos maxsus mashqlardan iborat. Masalan, chanoq tubi mus-kullarini mustahkamlash uchun chalqancha yotgan holatda oyoqlarini bukish va yozish, oyoqlarni kerish, tizzalarni kerish va juftlash, gavdani egish va burish mashqlari qilinadi. Bachadon orqaga siljiganda qo‘llaniladigan maxsus mashqlarni quyidagicha dastlabki holatlarda: qorinda yotish, «to‘rt oyoqlab» turish, tirsak-tizzada turish, dum-bani yuqori ko‘tarib va boshqa holatlarda bajariladi. So‘nggi holatda oyoqlarni galma-galdan ko‘tariladi, oldinga engashiladi, bu bachadon joylanish holatini to‘g‘-rilashga yordam beradi.

Bachadon egilganda qilinadigan maxsus mashqlar.

Davo jismoniy tarbiyasi kabinetining asosiy hujjati 42-nomerli forma hisoblanadi, uni vrach va instruktor to‘ldiradi. Har kuni instruktor tomonidan o‘tkazilgan mashg‘ulotlar va qatnashgan bemorlar soni hisobga oli-nadi, harakat rejimidagi o‘zgarishlar qayd qilinadi va hokazo. Bu ma'lumotlar asosidaDJTikabinetining oylik ishi bo‘yicha hisobot tuziladi (be-morlar, o‘tkazilgan mashg‘ulotlar soni, zrtalabki gi-gienik gimnastika va hokazo). DJTi kabinetining asosiy hujjati 42-nomerli forma hisoblanadi, uni vrach va instruktor to‘ldiradi. Har kuni instruktor tomonidan o‘tkazilgan mashg‘ulotlar va qatnashgan

204

bemorlar soni hisobga oli-nadi, harakat rejimidagi o‘zgarishlar qayd qilinadi va hokazo. Bu ma'lumotlar asosidaDJTikabinetining oylik ishi bo‘yicha hisobot tuziladi (be-morlar, o‘tkazilgan mashg‘ulotlar soni, zrtalabki gi-gienik gimnastika va hokazo).

. Homiladorlik davrida fizioprofilaktika muolajalariHomiladorlik davrida turli patologik holatlar rivojlanishining oldini olish

uchun, tug‘ishda va tuqqandan so‘ng bo‘lishi mumkin bo‘lgan kasalliklarning asoratini tuzatish uchun quyidagi fizikaviy uslublar qo‘llaniladi. Bu usullar yordamida homilador ayolning moddalar almashinuvi normallashadi, homilaning nogrmal rivojlanishi ta'minlanadi, yurak-qon tomir sistemasi, endokrin va nerv sistemalarining ishi yaxshilanadi, teridagi mexanik himoya xususiyatlari kuchayadi.1.Sekinlashtirilgan sxemada umumiy UBN qabul qilish (yon bosh holatda). Homila 32-34 haftalik bo‘lgandan keyin boshlanib, kun ora 15-20 seans qabul qilinadi. Kam quvvatlik va anemiyasi bor ayollarga, ayniqsa yilning sovuq oylarida homiladorlikning boshlang‘ich oylarida UBN tavsiya qilinadi.

2.Tuzli – igna bargli vannalar (37-36 0S) yoki oddiy chuchuk suvda (36-35 0S) kun ora, 10-15 daqiqa vanna qabul qilish homiladorlikning boshlanishidan to homila 6 oylik bo‘lgunga qadar tavsiya etiladi. Bu usul ayniqsa umumiy UBN qabul qilish mumkin bo‘lmagan ayollarga tavsiya etiladi.

3.Ertalabki badan tarbiya qilinganidan so‘ng yoki quyosh-havoda vanna olgandan so‘ng yomg‘irsimon dush (35-25 0S), kun ora, 3-5 daqiqa.

4.Umumiy yoki qisman kun ora 30-20 0S da xo‘llangan sochiq bilan artinish.5.22-20 0Sdan past bo‘lmagan haroratda havo vannalari kun ora, 10 daqiqadan qabul qilish, bu vaqtni asta-sekin 1 soatgacha ko‘paytirib borish va umuman 20-25 ta muolaja qabul qilish lozim.

6.Har kuni yoki kun ora quyosh vannasi qabul qilish va uning ketidan 34-32 0S li dush qabul qilish. Homiladorlikning 2-yarmida ayol o‘tirgan holatda orqa tarafidan quyosh nurlari vannasi qabul qilinadi.

7.Jismoniy mashqlarning maxsus komplekslari asosida davolash gimnastikasini o‘tkazish.

Homilador ayollarda fizioprofilaktika tadbirlarini o‘tkazish bilan bir qatorda ularning to‘yimli ovqatlanishi, A, V1,V2, V6, S va D darmon dorilaridan qabul qilib turishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Quyosh nuri yetishmovchiligida fizioprofilaktik muolajalarini o‘tkazishQuyosh nuridan yetarli darajada foydalana olmaganda, UBN yetishmaganda

nur yetishmovchiligi vujudga kelib, bu organizmning turli organ va sistemalar ishini buzilishiga, organizmni turli kasalliklarga qarshiligining pasayib ketishiga olib keladi. Bunday hollarda fizioprofilaktika maqsadida maxsus fotariylar tashkil etilib, u yerda odamlar guruh bo‘lib, UBN larini qabul qiladilar. Ishlab chiqarish korxonalarida, ko‘mir shaxtalarida, qora va rangli metall konlarida, metallurgiya va neftni qayta ishlash korxonalarida, kasb-xunar o‘quv yurtlarida, FBO maktablarida, sport zallari va boshqalarda fotariylar tashkil etiladi. Fotariy nurlangandan so‘ng mehnat yaxshilanadi, qon tarkibi yaxshilanadi, kasallanish

205

kamayadi. Ayollar va erkaklar uchun alohida fotariylar tashkil etiladi. Ish smenasi tugaganidan so‘ng ishchilar dush qabul qilib, toza bo‘lishganidan so‘ng, quruq qilib artinadilar va qora ko‘zoynak taqib fotariyga kiradilar. PRK-7 lampasidan 2,5 – 3 metr uzoqlikdagi masofada aylanadilar. Kun ora asta-sekin ko‘paytiriladigan sxemada nurlanish davom ettirilib, yiliga 2 marta fevral-mart va oktyabr-dekabr oylarida 15-20 seans qabul qilinadi. Fotariyda sil kasalligining aktiv formasi bilan kasallangan, qon aylanishi buzilgan, buyrak kasalligini va shishishlarga taxmin bo‘lgan payt odamlarga nur qabul qilish mumkin emas.

Go‘dak bolalarga ultrabinafsha nur berishGo‘dak bolalarga ultrabinafsha nur berish uchun maxsus stoldan foydalanish

maqsadga muvofiqdir . 4-jadvalda mana shunday bolalarga nur berish-ning taxminiy sxemasi keltirilgan. Yorug‘lik bilan davolashga ko‘rsatmalar va bunga monelik qiladigan umumiy hollar Infraqizil va qizil nur yarim o‘tkir va xronik yal-lig‘lanish protsesslarida infiltrat so‘rilishini tez-lashtirish, og‘riqlarni kamaytirish va, masalan, ja-rohat hamda yaralarni quritish maqsadida qo‘llani-ladi. Butun badanni ultrabinafsha nurga solishga ko‘r-s a t m a l a r : raxit, periferik limfa tugunlarining tabiatan sil munosabati bilan shikastlanishi, mador-sizlik, nerv sistemasining funksional kasalliklari. Profilaktika maqsadida chala tug‘ilgan, sun'iy yo‘l bilan boqiladigan, tez-tez kasal bo‘lib turadigan bola-lar, og‘iroyoq ayollar shu nurga solib turiladi. Trofik yaralar, infiltratlar, nevralgiyalar, nev-ritlar, saramas, piodermiya, jarohatlar, kuyuk yaralarda, teri, bo‘g‘imlar, suyaklar, qorin pardasi sildan za-rarlanganda, zotiljam va boshqalarda mahalliy tarz-da ultrabinafsha nur berish o‘rinli bo‘ladi.

Ilova- 1.“Miyaga hujum”,

“Miyaga hujum”bu metodika kishiing o‘z nuqtai nazarini isbotlash,ximoya qilish himoya qilinayotgan nuqtai nazarini to‘g‘riligiga ishontirishga o‘rgatadi.Ish yo‘li;1. O‘kituvchi topshiriqni taxlili qilishda har bir talaba qatnashadigan bo‘lishini kuzatib boradi.2. Bunda javoblarning birontasi ham izoxlab o‘tilmaydi va o‘rinsiz deb rad etilmaydi.Ish olib borilishi;1.Guruxda variantlar qolmagandan so‘ng muhokamaga kirishiladi.2.O‘qtuvchi talabalarga mavzuga oid qisqa savollar beradi.3. O‘qituvchi talabalar bilan birgalikda barcha variantlarni faol muhokama qiladi. 4.Noto‘g‘ri variantlarni tanqidga oladi. 5.Bilimni mustaxkamlash uchun to‘g‘ri javoblar yozib olinadi.Ish uchun zarur; 1.savollar to‘plami vaziyatli masallar,alohida qog‘ozlarda.2.talabalar soni qog‘oz ruchkaSavollar to‘plami;1.Toz-son bo‘g‘imi uchun mashqlar qanday holatda bajariladi.?

206

Orqada yotgan dastlabki holatda bajariladi, ya'ni oyoqlarni bukkan holatda qoringa olib kelish va dastlabki holatga keltirish, bir vaqtning o‘zida to‘g‘ri oyoqlarni ko‘tarish, ma'lum gradusga ko‘targan holda aylanma harakat qilish, oyoqlarni yuqoriga ko‘targan holatda “yurish” yoki velosiped “haydash” imitatsiyasi, “shag‘am” mashqi. Qorinda yotgan holatda bras usulida “suzish” mashqi, yarim o‘tirgan holatda oyoqlarni yon tomonga kengaytirish, tanani oyoq tomonga bukish, o‘tirgan holatda oyoqlar yordamida “qaychi” mashqi va oyoqlar bilan rotatsion mashqlar bajariladi.2.Qarama-qarshi ta'sirga ega bo‘lgan fizio muolajalar qanday? masalan, issiq muolajadan so‘ng sovuq muolaja olish mumkin emas. , teri kasalliklarida kontrast vanna, ya'ni issiq suv, sovuq suv bilan galma-galdan ishlatiladi.

Umumiy muolajalar, masalan balchiqli yoki parafinli applikatsiyadan so‘ng induktotermiya, muzdek dush yoki sovuq suvda cho‘milish mumkin emas, bu shamollash jarayonini chaqirib, kasallikni kuchaytiradi. Markaziy asab sistemasi funksiyalarini qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi, asosiy nerv jarayonlariga ta'sir ko‘rsatmaydigan muolajalar, masalan: bo‘yin orqa qismiga yoqa shaklida bromli elektroforez bilan Sharko dushi, sirkulyar dush, sovuq suvda cho‘milish to‘g‘ri kelmaydi.3. Umumiy tonusni ko‘taruvchi omillarni ayting

Havo va quyosh vannalari, dengiz va daryo suvlarida cho‘milish, nam artinish, cho‘milish, sovuq suvda chiniqish, karbonat angidrid va azotli vannalar, sirkulyar dush, Sharko dushi, Shotland dushi, suv osti dushi, umumiy UBN, refleks zonalariga issiq paxtali ko‘rpacha o‘rash bilan ta'sir etish. 4. Jismoniy reabilitatsiya vositalari nechiga bo‘linadi?

1.Faol vosita – DJTning hamma shakllari taalluqlidir : turli jismoniy mashqlar, sport elementlari va sport tayyorgarligi, yurish, yugurish va boshqa siklik mashqlar va sport turlari, trenajerlarda ishlash, xoreoterapiya, mehnat bilan davolash va h.z.

2.Passiv vosita – massaj, manual terapiya, fizioterapiya, tabiatning tabiiy va sun'iy omillari.

3.Ruhiy boshqaruv vositasi – autogen shug‘ullanish, mushak relaksatsiyasi va x.z.

Nazariy qisimni baholash mezoniMaksimal ball 25-

2423-21 ball 20-19 ball 17-16 ball 13 ball

A'lo yaxshi urta konikarsiz Yomon100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va

undan kam

4.Analitik qism. Ilova- 2. 4.1Tuzilmaviy-mantiqiy diagramma “Qanday”.Diagramma strategik darajadagi savollar bilan ishlashni boshlaydi.

207

Muammoni yechishning pastki darajasi birinchi galdagi harakatlarning ro‘yxatiga mos keladi

Qanday diagramma tuzish qoidasi.1. Ko‘pgina xollarda muammoni yechishda “nima qilish kerak”ligi tugrisida uylanib kolmasligingiz kerak..

2. Asosan muammo,uni yechishda “buni kanday qilish kerak?”, “kanday”asosiy savollar yuzaga kelishidan iborat buladi. “qanday”

Savollarining izchil berilishi kuyidagilar imkonini beradi:1. Muammoni yechish nafakat bor imkoniyatlarni,balki ularni amalga oshirish yullarini ham tadkik qilish;

2.Diagramma xech qachon tugallangan bo‘lmaydi unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin.

3.Tizimli fikirlash tahlil qilish.4.Ko‘nikmalarni rivojlantiradi va faollashtiradi.Pedagog tushintiradi.

1. Diagramma tuzish qoidasi bilan tanishtiradi 2.Yozuv taxtasi yoki katta kog‘oz varag‘ini o‘rtasiga mavzu nomi yoki savol

yozadi.Talaba bajaradi.1.Talabalar chizmani chizish qoidasi bilan tanishadilar. .2.Alohida kichik guruhlarda chizma tuzadila3.Talabalar Kuyidan yukoriga boskichma boskich buysunadigan goyalar tuzilmasini aniklaydilar4. Barcha goyalarni uylab utirmasdan,baxolamasdan va takkoslamasdan tezlikda yozishlari kerak;5. Agarda chizmada savol uning “shoxlarida” bir necha bor kaytarilsa,unda u biror muximlikni anglatadi.6.U muammoni yechishning asosiysi bulishi mumkin;7. Agarda siz uzingizga tugri savollar bersangiz va uning rivojlanish yunalishini namoyon bulishida ishonchni saklasangiz,diagramma,siz har kanday muammoni amaliy jixatdan yechimini topishingizni kafolatlaydi.8.Shunga asosan harbir g‘oyalar rivojlanishini batafsil kuzatish mumkin.9.Ish natijalarini taqdimotini qiladilar.

Qanday diagramma tuzishga savollar to‘plami. 1. Ayollar jinsiy organi kasalliklarida reabilitologik chora tadbir tuzing2.Bolalar kasalliklarida reabilitologik chora tadbir tuzing.

208

“Qanday ” diagramma chizmas“

209

Бирламчи ёки асосий менструал дисфункция бошкарилишнинг

бузулиши

Гипоталамо-гипофизар тизимнинг бирламчи узгариши

Кандай

Анамнезда бош миянинг баъзи сохаларида яллигланиш кассаллиги

Эндокрин бузилишларда кузатилади

Асосий клиник ситуация

Кандай

Физиотерапевтик таъсири

Кандай

Пастчастотали билвосита электростимуляция гипаталамо-

гипофизар тузилмага

Асосий клиник ситуация

Кандай

Вегетатив томир, алмашинув ва трофик бузилишларини кузатилиши

Асосий

клиник

ситуация

Кандай

Эндоназал гальванизация

Асосий клиник ситуация

Кандай

Физиотерапевтик таъсири

Кандай

Буйин юз сохаси гальванизацияси

Har bir gurux boshqa guruxlarni baxolaydi. Har bir talab bo‘yicha tulik bajarilsa 15-ball

Gurux№

Tushunarli va aniq javob (5)

Ko‘rgazma-lilik(5)

Reglamentga amal

qilish (2,5)

Gurux faolligi

(2,5)

Jami ball15ball

1.2.

Analitik qism baxolash mezoni:Maksimal

ball 1513-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

100%-86%

85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

Ilova- 3.4.2. Vaziyatli masalalar:

Vaziyatli masala№1Bemor ayol S. 32 yoshda. Diagnozi: Xomiladorlik 24-xafta. Shikoyatlari:

umumiy holsizlanish, ba'zan ertalabki ko‘ngil aynash. AQB 110/60 mm.sim.ust. Savol: 1. Qanday DJT vositalari va shaklllaridan foydaniladi?2. Homiladorlik davrida DJT ga qarshi ko‘rsatmalar.Javob: 1) Gimnastik mashqlar, amaliy sport mashqlari, tabiiy omillar. Shakllar: kasalxona

ichida va kasalxonadan tashqarida qo‘llaniladigan.2) Homiladorlik og‘ir kechishi va asoratlari.

Vaziyatli masala№2Bemor 26 yoshda. Diagnoz: Surunkali adneksit. Shikoyatlar: 6 yildan beri

farzand ko‘rmaslik. Savol: 1. Qanday dastlabki holatlar qo‘llaniladi? 2. Qanday mashqlar tavsiya etiladi?Javob:

1) Dastlabki holatlar: yotgan holatda, oyoqlar buqilgan, tizza-tirsak holatlari. 2) Nafas va umumiy rivojlantiruvchi mashqlar tavsiya etiladi.

Vaziyatli masala№3Bemor ayol 55 yosh.uzini 6 oydan beri xasta xisoblaydi.kasalligini 3 oydan

beri xayz kurmaganligi,nafas kisishiga va yurak soxasidagi bexuzrlik bilan boglaydi.Savollar:1.Klimakterik sindromda tizim taktikalar bilan davolash necha shakldan iborat2. Klimakterik sindromda ogir holatlarda kanday sanatoriya kurortlar tavsiya yetiladiJavoblar:

210

1.yengil,urtacha ogir,ogir.2.Dengiz oldi joylariga

Vaziyatli masala№4Bemor 2 yosh tugilgandagi vazni 5 kg onasi xomiladorlik paytida infeksion

kasallik bilan ogrigan.Bolani obektiv kurikda mushaklar tonusi oshgan,kordinatsiyasi buzilgan.Tashxis DSP.Savollar:1.DSP ni kompleks davolash nimalardan iborat?2.DSP ni asosiy fizik reabilitatsiyasi nimadan iborat?

Javoblar:1.Medikamentoz,fizioterapevtik,ortopedik,logopedik,gidrokinizoterapiya.2.Jismoniy tarbiya va massaj tabiy omillar

Ilova- 3.4.3 Testlar

1. Mastopatiyada kanday omillar qo‘llaniladi A. * KU bilan elektroforez B. SVCh C. magniy bilan davolash D. DDT2.Bachadon bo‘yni yarasida qanday muolajalar qo‘llanilmaydi A. * balchiqli tampon B. ultra binafsha nurlari C. darsanval D. lazer bilan davolash3. Xomiladorlikning ikkinchi yarmida kanday fiziomuolajalar mumkin A. * elektrouyku B. yoruglik vannasi C. ultra binafsha nurlari D. massaj 4.Bavosil kasalligida ishlatilmaydigan uslublar qaysi A. * ozokerit B. darsanval C. lazer bilan davolash D. yuqoriga otiluvchi dush5..Xomiladorlik vaqtida va tug‘ishdan keyingi davrda shifobaxsh gimnastika effektivligini baholovchi ko‘rsatkichni aytingA. *qorin oldi devori va toz tubi mushaklarining miotonometriyasiB. goniometriyaC. uglometriyaD. kaliperometriya

6. Vazomotor rinitda galvanizatsiya kaysi uslubi kullaniladi 1 Щerbak buyicha yoka galvanizatsiyasi

211

2 Vermel uslubida galvanizatsiya 3 Bergone yarim nikobi 4.* Kassel buycha endonazal7. Markaziy kulok ogirligida kanday fizikaviy faktorlar kullaniladi 1* impulsli tok 2 uzgaruvchan tok 3 doimiy uzgarmas tok 4 magniy Bilan davolash 5 lazer Bilan davolash8.Tashki otitda kanday omil kullaniladi 1 ultrabinafsha nurlari 2 *sollyuks 3 magnit bilan davolash 4 SVCh 5 lazeroterapiya9.Raxit kasalligida qanday omil qo‘llaniladi A.UFO V.GAI S.IngalyasiyaD.UZT

10.Reabilitatsiya aspketini ko‘rsating Afizioterapiya.V.davolovchi massaj.S JismoniyD.DJT.

Ilova-34.4 Fizik faktorlar bo‘yicha retseptlar to‘plami

1.Issiqlik bilan davolash.ozokerit.Ozokerit aplikatsiyalari – trusik shaklda t040S-48S. Davomiyligi 20 minut. Har kuni 8-10 ta muolaja

2Balchik bilan davolash.«Trusi » kurinishidagi balchik aplikatsiyalar. Balchik kalinligi 5-6 sm, harorat 38-400S, har kuni yoki kunaro 15-20 minut. Bir kursiga 12-18 ta muolaja

3.Elektrofarez Maxalliy anesteziyalovchi moddalar (novakain, lidakain, trimikain, dikain) va spazmalitiklar ( nikatinka eufillin) bilan ogrik irradiatsiya bergan soxasiga ta'sir etish. I-0,01-0,03 ma\sm. T-20-30 min. N15 har kuni.

Tavsiya: Yalliglanishga karshi, spazmalitik, ogrik koldiruvchi tasir S5-S7 ildizlari innervatsiyalovchi soxa va old narvonsimon mushakning zichlashgan uchogiga.

4 trofik yara soxasiga impulsli magnitoterapiya,int-3-4,ivl 4-5,t 6-12 min,N8-10 har kuni

212

Metodikasi: AMIT-01 apparati N vaS induktorlari steril salfetkaga uralgan xolda yara soxasiga urnatiladi.

Tavsiya:nekrotik tukimalardan tozalangan trofik yaralarga,

Vaziyatli masala testlar baholash mezoniMaksimal ball 15

13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball

15-14-a'lo 14-12-yaxshi 11-7-urta 6-4-konikarsiz 3 va undan kam-yomon

100%-86% 85%-73% 70-56% 53%-46% 43% va undan kam

5.Amaliy qismIlova-4

5.1. Amaliy ko‘nikmani bajarilishi(qadamma-qadam). Turli xil kasalliklarda aloxida reabilitatsiya dasturini tuzish.

Maqsad:Talabalarga klinik amaliyotda fizik usullar bilan davolashni kompleks qo‘llashga o‘rgatish. Ko‘rsatma:Bepushtlik kassaligida patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarni tanlashfizik muolajalarni qo‘llash usullarini va mustaqil o‘tkazishni o‘rgatish.Kerakli jihozlar:fiziomuolaja o‘tkazish xonasifizio apparatlar.

Bajariladigan bosqichlar qadamlar:

№Bajariladigan bosqichlar Bosqichni bajara

olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni

bajardi (20 -bal)

1.Bemorlarning holatini klinik baxolash

(shikoyatlari, klinik-labarator tekshiruv ma'lumotlari)

0 3

Fizioterapiya tayinlash tartibi

2. aynan shu bemorda fizioterapiyaga qarshi ko‘rsatmalarni aniqlash 0 3

3. sindrom-patogenetik usuli bo‘yicha fizik faktorlar tayinlash 0 3

4. aynan shu bemorga fizik faktor qoidalariga binoan fizioterapiya muolajalarini tanlash 0 3

5. komplekstavsiyadafizioterapevtikmuolajao‘tkazishketma-ketliginianiqlash 0 3

6. muolaja varakasini rasmiylashtirish (fiziomuolajalarga retsept yozish) 0 5

7. jami 0 20

Turli kasalliklarda davolovchi gimnastik muolajasi vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolash

213

Maqsad: Talabalarga klinik amalyotida bemorlarga berilayotgan jismoniy yuklamaga organizmni javob reaksiyasini tekshirishni o‘rgatishKo‘rsatma: Xomiladorlik 1-trimestrida davolovchi gimnastika mashiqlari vaqtida fizik yuklamani adekvat baxolashni o‘rgatish.Kerakli jihozlar: DJTi xonasi (snaryadlar).

Bajariladigan bosqichlar qadamlar

№ Bajariladigan bosqichlar.Bosqichni

bajara olmadi(0 ball)

Barcha bosqichlarni

bajardi.(20-bal)

1. DG boshlanguncha bo‘lgan shikoyatlarni so‘rash

0 2

2.

Bemorda yuklamagacha artarial bosim(AB)ni o‘lchash yurak urish soni(YuUS),nafas olish soni(NOS) ni sanash

0 2

3.DG ni kirish qismi oxirida YuUS ni 10

sek.da sanash,xolsizlik belgilarni ashki ko‘rinishlari va shikoyatlarida aniqlash

0 2

4.YuUS ni 10sek.,DG ni asosiy qismi

davomida sanash vaktida tashqi xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 2

5.DG ni tugallanish bosqichini oxirida

YuUS ni 10sek. davomida sanash, tashqi xolsizlikbelgilari va shikoyatlarida aniqlash

0 3

6.

Bemorda DG ni tugaganidan 5 min dan keyin AB ni o‘lchash,YuUS va NOS nisanash, tashki xolsizlik belgilari va shikoyatlarini aniqlash

0 3

7 Shifokor tekshiruv kartasiga hamma ma'lumotlarni yozish

0 2

8 Fiziologik yuklama egirliklar chizmasini chizish

0 2

9 Xulosani rasmiylashtirish 0 210. Jami: 20

Amaliy ko‘nikmalarni baxolash mezoni:

100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% va undan kam

40-34,4-a'lo 34-28,4-yaxshi 28-22-urta 21,6-14,8-konikarsiz 14,4 va undan

kam-yomon

6.malaka ko‘nikma va bilimini tekshirish usullari -Bahsda aktiv ishtrok etish- Yozma javob natijalari

214

- Organayzer va test masalalarini yechish-Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

Ilova- 5.6.1.Talabalar bilmi, ko‘nikma va maxoratini baholashda qo‘llaniladigan nazorat

mezonlari№ Baxo a'lo yaxshi urta konikarsiz yomon

O‘zlashtirish % hisobida

100%-86%

85%-71% 70-55% 54%-37% 36% va undan kam

1 Nazariy qism 25-24ball 23-22 ball 21-19 ball 18-17 ball 15 ball2 Analitik qism

diagramma 15-14 ball 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6 ball

3 Test 15-14 ball 13-12 ball 11-10 ball 9-8 ball 7-6ball4 Amaliy 40-

34.4ball 34-28.4ball 28-22ball 21.6-14.8 ball 14.4 ball

Joriy nazorat baholash mezoni№ O‘zlash

tirish % Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100 A'lo “5”

Mustaqil Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, DJT nomedekamentoz davo usullarni Ginekologik va pediatriya kasalliklarida xomiladorlikda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq va aniq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq aniq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. Asoslaydi, kasalliklarni, patogenezi va simptomlariga asoslanib reabilitatsiya vositalari ta'siriga qarab simptomatik, patogenetik davolashni biladi, bemorlar reabilitatsiyasida o‘tkaziladigan omillarga to‘liq harakteristika beradi. Fizik omillarga retsept tuzadi va turli kasalliklarida fizik omillarni fiziologik ta'siriga qarab tavsiya qiladi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi va temaga oid qo‘shimcha yangiliklar keltiradi ijodiy fikrlaydi, amaliyotdan misollar keltiradi, savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, erkin mulohaza qiladi, , mavzuni qo‘shimcha internet saxifalaridan olingan ma'lumotlar bilan yoritadi. Vaziyatli masalalarni ijodiy yondashib, yecha oladi,

215

javoblari asoslaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda o‘ta qiziquvchan, faol, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, tema bo‘yicha konspekti va akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

2. 91-95% Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi, mustaqil mushohada yuritadi. Mavzu mohiyatini tushuntira oladi, erkin tasavvurga ega bo‘ladi, o‘qituvchi bilan bemalol fikr almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar majmuasi.

3. 86-90% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Ginekologik va pediatriya kasalliklarida xomiladorlikda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq aniq tuzadi qo‘llanishi bo‘yicha savollarga to‘liq javob beradi Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, to‘liq javob beradi. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 1-2 xato qilishi mumkin, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

4. 81-85% Yaxshi “4”

Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, DJT dietaterapiyani qo‘llab Ginekologik va pediatriya kasalliklarida xomiladorlikda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi savollarga to‘liq va aniq javob

216

beradi. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani o‘tkazadi, o‘tkazishda 1-2 xatoliklari bor. Amaliy holatdan kelib chiqib to‘g‘ri yechim topadi va mustaqil xulosa qiladi. 2-3ta noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Mustaqil ravishda yakun yasaydi, muammolarni yechadi, tahlil o‘tkazadi,savollar mazmunini tushinadi, aniq ta'riflar bera oladi, mavzular bo‘yicha aniq bilimlarga ega. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, qonuniy-me'yoriy xujjatlardan to‘g‘ri foydalanadi, ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

5. 76-80% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Ginekologik va pediatriya kasalliklarida, xomiladorlikda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi qo‘llanilishi bo‘yicha savollarga javob beradi, lekin 1-2 noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazadi ammo 2-3 noaniqliklar bor, yaxshi javob beradi. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi, javoblari 1-2 xatolari bor. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan, faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi. 2-3 xato qilishi mumkin, Tema bo‘yicha konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

6. 71-75% Reabilitologiya fani bo‘yicha umumiy tushunchaga ega jismoniy va tibbiy reabilitatsiya vositalari xususiy fizioterapiya, jismoniy omillarni nomedekamentoz davo usularini Ginekologik va pediatriya kasalliklarida, xomiladorlikda reabilitologik chora tadbirlarni to‘liq tuzadi, uslublarini o‘tkazish bo‘yicha savollarga javob beradi, 3-4ta noaniqliklar bor. Amaliyotda berilgan kasalligiga qarab patogenetik davo bo‘ladigan fiziomuolajani biladi va o‘tkazishda qisman bilimga ega, javobida noaniqliklar bor. Vaziyatli masalalarni, yecha oladi Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda qiziquvchan,

217

faolligi yaxshi, to‘g‘ri yechimlarni topa oladi, lekin muntazam emas. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga karab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yozadi berilgan retsept xujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiradi 2-3 xato qilishi mumkin, , ammo ahamiyatsiz hatolarga yo‘l qo‘yadi.Tema bo‘yicha qisman konspekti va. akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

7. 66- 70%

Qoniqarli“3”

Fan bo‘yicha berilgan savolni yarimiga to‘g‘ri javob beradi. Talaba kasallikni etiopatogenezini, klinikasini biladi, lekin Reabilitologiya aspektlarida davolash bosqichiga asoslangan holatda vositalarini xususiy fizioterapiya, DJT dietaterapiyani, Ginekologik va pediatriya kasalliklarida qo‘llanishi mexanizmin yaxshi tushintirib beraolmaydi, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarni to‘liq ko‘rsata olmaydi. Savol mazmunini tushinadi, mavzuni ayrim savollariga javobni yaxshi beradi. Vaziyatli maslani to‘g‘ri yechadi, lekin asoslay olmaydi. Interaktiv o‘yinlarni o‘tkazishda faolligi sust to‘g‘ri yechimlarni topa olmaydi. Bo‘limlardan kelgan bemorlarni kasallik tarixiga qarab bemorlar shikoyatini eshitib Fiziomuolajalarni retsept shaklida yoza oladi, 2-3ta xatoliklarga yul qo‘yadi.Tema bo‘yicha konspekti to‘liq emas lekin akademiya talab qilgan kiyimda bo‘ladi.

8. 61-65% Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60% Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib

218

qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylash-tirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

10. 30-54% Qoniqarsiz“2”

Reabilitologiya fani haqida tushuncha yo‘q. Talabaning bilimi aniq tasavvurga ega emas,lekin qisman harakati bor mavzu yetarli darajada yoritib bera olmaydi, nazariy va amaliy bilimning usulublarini ajrata olmaydi. Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar va kitob bilan mashgulotga qatnashadi.

11. 20-30% Talaba faqat talab qilingan kiyimda, daftar bilan mashg‘ulotga qatnashadi.

6. Mashg‘ulotning xronologik haritasi

№ Mashg‘ulot bosqichlari Shakl Vaqt 270daqiqa

Tanaffus

1 Tekshirish Davomat, talabalar daftarini tekshirish

10 daqiqa

2 O‘qituvchining kirish so‘zi Mavzuni izohlash 10 daqiqa 10 daqiqa3 Nazariy qism Bahs

Og‘zaki javob,30

daqiqa4 Analitik qism «Qanday diagramma»

muxokamasi test masalalarni yechish.

60daqiqa

5 Talabalarga ko‘rgazmali qurollarni ko‘rsatish( slaydlar, prezentatsiya,

videofilmlar va bq.), ularni izoxlash

40daqiqa 45 daqiqa

6 Amaliy qism Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

40 daqiqa

7 Xulosa Ball bilan baholash, uy vazifasini berish, mustaqil bajarish uchun vazifa,ma'lumot berish

25 daqiqa

Ilova- 6.7. Nazorat uchun savollar

219

1. Qaysi holatlarda ideomotor mashqlarni qo‘llash tavsiya etiladi?2. Tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad?3. Homiladorlik vaqtida harakat tartibotining vazifalari qanday?4. Ginekologik kasalliklarda DJTning vositalari qanday maqsadda qo‘llaniladi?5. Bachadon va qinning pastga tushushida qo‘llaniladigan harakat tartibotlari

va ularning vazifalari qanday? 6. Homiladorlik davrda reabilitatsiyani usullari va ularning afzalliklari?

Ilova- 7.8. Foydalaniladigan adabiyotlar.

Asosiy adabiyotlar.1. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. kniga I,II,III

Izd.3-ye ispr. i dop.-M.: 2010.-416s., ill. 2. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. Bogolyubova V.M. M.-2007 g. 3-x

tomnik3. Ponomarenko G.M. « Chastnaya fizioterapiya» Meditsina M. 2007 g. 698s.4. «Meditsinskaya reabilitatsiya» pod red. V.A. Yepifanova Moskva 2005. 400s5. Bogolyubov V.M. «Metodika i texnika provedeniya fizioterapevticheskix

protsedur» M. 2001 s.2806. Ushakov A.A. «Rukovodstvo po prakticheskoy fizioterapii» M. 1996 g. 250s.7. Yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003 s.6748. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 2004 s. 4509. Dubrovskiy V.I. «Lechebnaya fizicheskaya kultura (kinezoterapiya)»: ucheb.

dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy.- 2 izd., s ter.-M., 2001.-608 s.:ill.10. Fizicheskaya reabilitatsiya: pod obщey red. prof. S.N. Popova. Izd. 3-ye.-

Rostov na Donu, 2005.-608 s.11. Ma'ruza matnlari, o‘quv-uslubiy kullanmalar

9.Internet manbalari1. www.tma.uz2. www.zionet.uz3. www.kimdao.ru4. www.doktor.ru,5. www. medinfo. home.ml.org6. http://www.restart-med.ru

220

MASALALAR VA MAShQLAR TO‘PLAMI

Vaziyatli masala№1Bemor A. 44 yosh tashxisi: Bronxial astma. Bosqich-III. Remissiya davri.

Shikoyati: yo‘tal, vaqti bilan bo‘g‘ilish xurujlariga , tez charchab qolishga.Tana harorati 36,6 oS. Puls 90/min, ritmik. AQB 120/90 mm.sim. ust. Nur

muolajasi bering. J: Solyuks lampasi.Vaziyatli masala№2Bemor D. 60 yosh. Diagnozi “O‘tkir miokard infarkti”. Shikoyatlari: to‘sh

ortida kuchli og‘riq, havo yetishmaslikka, muzdek ter bosishiga. Savol: 1. ShJT buyuriladimi, buyurilsa qachon va qaysi vositalar?Javob. ShJT buyurilmaydi. Vaziyatli masala№3Bemor terapiya bo‘limida gipertongiya kasalligi bilan davolanmoqda. U qon

bosimining ko‘tarilishiga (150/80 mm simob ustuni), yuragining tez urishiga, bosh og‘rig‘iga, holsizlanishga shikoyat qilmoqda.

Savol: Bemorga qaysi maxsus mashqlar tavsiya etiladi? Bemorga qanday jismoniy mashqlarni berish mumkin emas.?

Javob: bemorga maxsus mashq sifatida periferik qon tomirlarni kengaytirish maqsadida qo‘l oyoqlarning distal qismlari uchun mashqlar tavsiya etiladi. Bemorlarga og‘ir yuklamali, statik (mushaklarni kuchlantiruvchi), keskin bajariladigan va anaerob mashqlar (nafasni ushlab turish) tavsiya etilmaydi.

Vaziyatli masala№4Bemor o‘ng tomonlama o‘tkir bronxopnevmoniya tashxisi bilan shifoxonaga

5 kun avval tushgan. Hozirgi kunda holati qoniqarli, tana harorati – 37,3oS, EChT – 20 mm/soat, leykotsitoz – 9000.

Savol: Qaysi maxsus jismoniy mashqlar qo‘llaniladi? Qo‘llanilayotgan jismoniy mashqlarning masaradorligini qaysi funksional sinamalar bilan baholash mumkin?

Javob : bemorga DJT yarim tushak tartibotida o‘tkazilib, maxsus mashqlar sifatida nafas funksiyasini, o‘pka ventilyasiyasini yaxshilovchi nafas mashqlari qo‘llaniladi (statik, maxsus nafas mashqlari). Qo‘llanilayotgan jismoniy mashqlarning samaradorligini baholash uchun spirometriya ( spirografiya), Shtange, Genchi funksional sinamalari qo‘llaniladi.Vaziyatli masala№5

Bemorda o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi. Unda 2 yil oldin Bilrot bo‘yicha oshqozoni rezeksiya qilingan. Hozirda shikoyatlari : vaqti-vaqti bilan epigastral sohada og‘riq, uyquning yomonligi, asabiylashishga. Laborator analizlarida EChT – 17 mm/soat; leykotsitoz. Tana harorati 36,9 o

Savol: 1. Bemorga ShJTni tavsiya etish mumkinmi?2.Agar tavsiya etilsa qaysi harakat tartiboti va maxsus jismoniy mashq qo‘llaniladi?

221

Javob: bemorga ShJT tavsiya etish mumkin. ShJT erkin harakat tartibotida olib boriladi va maxsus jismoniy mashq sifatida qorin oldi mushaklarini mustaxkamlashga qaratilgan mashqlar qo‘llaniladi. Vaziyatli masala.№6

Bemor o‘n ikki bormoq ichak yara kasalligi tashxisi bilan davolanmoqda. Shikoyatlari: vaqti-vaqti bilan epigastral sohada og‘riq, uyqusining yomon, ko‘ngil aynashi, quvvatsizlikka. Laborator analizlarida EChT – 17 mm/soat; leykotsitoz. Tana harorati 37,9 o S.

Savol: Bemorga ShJTni tavsiya etish mumkinmi? Agar tavsiya etilsa qaysi harakat tartiboti va maxsus jismoniy mashq qo‘llaniladi?

Javob: ShJT qo‘llash mumkin emas. Bemorni yashirin qon ketishiga tekshirish kerak. FGDS tavsiya etiladi, yotoq harakat tartiboti.

Vaziyatli masala.№7Bemor 45 yoshda dignoz Surinkali giperatsid gastirit .Hamrox surinkali

xoletsistit shikoyatlari epigastral soxada og‘riq jig‘ildon qaynashiga ,ko‘ngil aynishiga ishtahaning pasayishiga, xolsizlik.

Savollar 1.davolashda qo‘lanadigan rebilitatsiya vositalarini tavsiya eting?. 2. patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarni tavsiya eting?.

Javoblar 1.fizioterapiya DJT parxez tabiy omillar fitoterapiya 2.sedativ tasir elektrouyqu (ko‘z-retromastoidal usulda).og‘riq qoldirishga elektrofarez epigastral soxaga (no-shpa novokain ko‘ndalang usul) yallig‘lanishga qarshi UYuCh (issiqlik usuli).

Vaziyatli masala.№8Bemor 40 yoshda 6 kundan beri surinkali nefrit,o‘tkir osti davri tashhisi

statsionar davolanishda.Savollar: 1.Elektr bilan davolashning mumkin bo‘lgan usullari?

2.Bemorning siydik tahlilida oqsil 0,033% leykotsitlar soni 15-20/1 UYuCh bilan davolash mumkinmi? 3.Infra qizil nurlanishning tasiri qanday? 4.Tavsiya qilandigon kurort xilini ayting.Bemorni balchiqli kurortga yuborish mumkinmi?

Javoblar:1.elektrofarez,galvanizatsiya buyraklar sohasiga induktotermiya,UYuCh bilan davolash, SVCh bilan davolash (DMV).

2.mumkin yiringli yallig‘lanish jarayoni bo‘lishi qarshi ko‘rsatma bo‘la bo‘lmaydi,agaryiring siydik bilan chiqib ketayotgan bo‘lsa.

3.Infra qizil nurlanishning tasiri issiqlik, antispastik, trofik, yallig‘lanishga qarshi.4.Balneologik kurort.iqlimli davo sahro yoki dengiz iqlim,balchiq bilan davolash

qakshi ko‘rsatma

Vaziyatli masala.№9Bemor D. 58 yosh tashxisi: Osteoartroz: gonoartroz, sekin rivojlanuvchi

kechishi, BFe-II, RB II.Savol.Fizioterapevtik muolaja bering.Javob: Lazer terapiya tizza bo‘g‘imiga, yorug‘lik vannasi.

222

Vaziyatli masala.№10Bemor 35 yoshda diagnoz O‘ng tizza bo‘g‘imi artriti.Shikoyatlari o‘ng tizza

bo‘g‘imida og‘riq,harakat cheklanishi.Savollar.1.Bemorga patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarini tavsiya qiling.bu

muolajalarni qaysi sohalarda o‘tkaziladi2.Shu kasallikda DJTi vazifalarini va qaysi vositalarni qo‘llash mumkin.Javoblar1.UYuCh tizza bo‘g‘imiga (issiq va kam issqlik usuli),lazeroterapiya tizza

bo‘g‘miga fonofarez tizza bo‘g‘miga gidrokartizon mazi bilan (labil usuli).2.Bo‘g‘imlarda harakatlarni oshirish organizmning jismoniy ish bajarish

qobilyatini oshirish nafas mashqlari iliq suvda mashq mexanoterapiya. Vaziyatli masala.№11Bemor 63 yoshda diagnoz Ishemik insult kasallikni o‘tkazganiga 1 oy

bo‘lgan asoratlari nutiqdi buzilishi xotira susayishi harakatsizlik oyoq qo‘l mushaklari giper tonusi uyqu buzilishi.

Savol. Insultdan keyingi davrda reabilitatsiyani asosiy prinsiplari qanday?Javob. Insultdan keyingireabilitatsiyaning asosiy prinsiplari reabilitatsiyani

erta boshlash, buzilgan funksiyalarni tiklash, iikilamchi asoratlarni oldini olish va to‘liq tiklash. reabilitatsiya nevrologiya bulimida boshlanib, reabilitatsiya markazlarida davom ettiriladi bemorlar va ularning oila a'zolari reabilitatsiya jarayonida aktiv ishtirok etishi kerak.maqsadiharakat nutqnitiklash psixologik va ijtimoiy adaptatsiyani tiklash

Vaziyatli masala.№12Bemor D. 58 yosh tashxisi: Osteoartroz: gonoartroz, sekin rivojlanuvchi

kechishi, BFe-II, RB II.Savol.Fizioterapevtik muolaja bering.Javob: Lazer terapiya tizza bo‘g‘imiga, yorug‘lik vannasi.Vaziyatli masala.№13Bemor 35 yoshda diagnoz O‘ng tizza bo‘g‘imi artriti.Shikoyatlari o‘ng tizza

bo‘g‘imida og‘riq,harakat cheklanishi.Savollar.1.Bemorga patogenetik davo bo‘ladigon fizio omillarini tavsiya qiling.bu

muolajalarni qaysi sohalarda o‘tkaziladi2.Shu kasallikda DJTi vazifalarini va qaysi vositalarni qo‘llash mumkin.Javoblar1.UYuCh tizza bo‘g‘imiga (issiq va kam issqlik usuli),lazeroterapiya tizza

bo‘g‘miga fonofarez tizza bo‘g‘miga gidrokartizon mazi bilan (labil usuli).2.Bo‘g‘imlarda harakatlarni oshirish organizmning jismoniy ish bajarish

qobilyatini oshirish nafas mashqlari iliq suvda mashq mexanoterapiya.Vaziyatli masala.№14Bemor 63 yoshda diagnoz Ishemik insult kasallikni o‘tkazganiga 1 oy

bo‘lgan asoratlari nutiqdi buzilishi xotira susayishi harakatsizlik oyoq qo‘l mushaklari giper tonusi uyqu buzilishi.

223

Savol. Insultdan keyingi davrda reabilitatsiyani asosiy prinsiplari qanday?Javob. Insultdan keyingireabilitatsiyaning asosiy prinsiplari reabilitatsiyani

erta boshlash, buzilgan funksiyalarni tiklash, iikilamchi asoratlarni oldini olish va to‘liq tiklash. reabilitatsiya nevrologiya bulimida boshlanib, reabilitatsiya markazlarida davom ettiriladi bemorlar va ularning oila a'zolari reabilitatsiya jarayonida aktiv ishtirok etishi kerak.maqsadiharakat nutqnitiklash psixologik va ijtimoiy adaptatsiyani tiklash

Vaziyatli masala№15Bemor qo‘zg‘alishsiz o‘ng yelkaning sinishi tashxisi bilan travmatolog

tomonidan yuborildi. Jarog‘at sohasida immobilizatsiya gipsli bog‘lam. Jarohatdan keyin 7 kun o‘tgan. Shikoyatlar yo‘q. Laborator analizlarida deyarli o‘zgarishlar yo‘q. Savol: Bemorning jarohatlangan tomoniga ShJT tavsiya etish mumkinmi? Agar mumkin bo‘lsa qaysi mashqlar va samaradorligini baholash uchun usullar tavsiya etiladi?

Javob : bemorga jarohatlangan tomondagi qo‘lga ShJT tavsiya etish mumkin va kerak. Bunda qo‘lning distal qismi uchun mashqlardan, izometrik va ideomotor mashqlardan foydalaniladi. Qo‘llanilayotgan mashqlarning samaradorligini baholash uchun uglometriya va dinamometriya usullaridan foydalanish mumkin.

Vaziyatli masala№16Bemor 25-yoshda chap yelka va tirsak sinishi tashxisi

bilanimmobilizatsiyadan keyingi davr 2-oy gipisli bog‘lamda bo‘lgan shikoyatlari yelka tirsak bo‘g‘imlarini harakati cheklanganligi, toliqishga.

Savollar:1. bemorning jaroxatlangan tomoniga kanday fizioterapevtik muolajalar

qo‘llash mumkin? 2.ShJT qo‘llash mumkinmiqo‘llansa agar kanday vositalar tavsiya etiladi?

Javoblar : 1.elektrastimulatsiya, UZD, UFO (eritem dozada). parafin-ozekirit UVCh

(issiqlik dozada).DDT. 2.Qo‘llash mumkin jismoniy mashqlar anotamik belgisi bo‘yicha (bo‘yin yelka tirsak qo‘l panja mushaklariga). davolovchi massaj, mexanoterapiya,o‘yinlar.

Vaziyatli masala№17Bemor 32-yoshda o‘ng qo‘ltig‘ soxasida qizargan qattiq infiltrat labarotor

tekshiruvda SOE qisman tezlashgan leykotsitlar soni ozroq ortgan .Shikoyatlari qo‘ltig‘ ostida org‘riq achishishga o‘ng qo‘l harakati cheklangan umumiy xolsizlik.

Savollar:1 reabilitatsiya turi vositalarini tanlang.

2.fizioterapevtik kopleks tuzing. 3.DJTi tartiboti. 4.qarshi ko‘rsatmalarni aniqlang

Javoblar:

224

1.tibbiy reabilitatsiyamaqsadiYallig‘lanishnig ilk rivojlanishida operatsiya oldi bosqichida, fizioterapevtik usullar kompleks qo‘llaniladi DJT parxez 2. fizioterapiyaning vazifasi og‘riqni qoldirish ,yallig‘lanishga qarshi, so‘riluvchi tasir UVCh-maydon ,(3-4sm oralig‘ kam issqlik usuli).Ultratovush (yallig‘lanish soxasiga0.4-0.6 Vt /sm 2) ,UB-nurlantirish va elektrofarezni qilish tavsiya etiladi.

3.To‘shak tartiboti bo‘yin va tana soxalariga xotirjamlik yaratish 4.Kuchli og‘riq tana harorati ortishi SOE tezlashganda leykatsitoz yiringni chiqish yo‘li bo‘lmasa

Vaziyatli masala№18Bemor ayol S. 32 yoshda. Diagnozi: Xomiladorlik 24-xafta. Shikoyatlari:

umumiy holsizlanish, ba'zan ertalabki ko‘ngil aynash. AQB 110/60 mm.sim.ust. Savollar:

1. Qanday DJT vositalari va shaklllaridan foydaniladi?2. Homiladorlik davrida DJT ga qarshi ko‘rsatmalar.

Javoblar: 1.Gimnastik mashqlar, amaliy sport mashqlari, tabiiy omillar. Shakllar:

kasalxona ichida va kasalxonadan tashqarida qo‘llaniladigan.2.Homiladorlik og‘ir kechishi va asoratlari. Vaziyatli masala№19Bemor 26 yoshda. Diagnoz: Surunkali adneksit. Shikoyatlar: 6 yildan beri

farzand ko‘rmaslik. Savollar:

1.Qanday dastlabki holatlar qo‘llaniladi? 2.Qanday mashqlar tavsiya etiladi?

Javoblar: 1.Dastlabki holatlar: yotgan holatda, oyoqlar buqilgan, tizza-tirsak holatlari. 2.Nafas va umumiy rivojlantiruvchi mashqlar tavsiya etiladi.

Vaziyatli masala№20Bemor ayol 55 yosh.uzini 6 oydan beri xasta xisoblaydi.kasalligini 3 oydan

beri xayz kurmaganligi,nafas kisishiga va yurak soxasidagi bexuzrlik bilan boglaydi.

Savollar:1.Klimakterik sindromda tizim taktikalar bilan davolash necha shakldan

iborat2. Klimakterik sindromda ogir holatlarda kanday sanatoriya kurortlar tavsiya

yetiladiJavoblar:

1.yengil,urtacha ogir,ogir.2.Dengiz oldi joylariga

Vaziyatli masala№21Bemor 2 yosh.tugilgandagi vazni 5 kg.onasi xomiladorlik paytida infeksion

kasallik bilan ogrigan.Bolani obektiv kurikda mushaklar tonusi oshgan,kordinatsiyasi buzilgan.Tashxis DSP.

225

Savollar:1.DSP ni kompleks davolash nimalardan iborat?2.DSP ni asosiy fizik reabilitatsiyasi nimadan iborat?

Javoblar:1.Medikamentoz,fizioterapevtik,ortopedik,logopedik,gidrokinizoterapiya.2.Jismoniy tarbiya va massaj tabiy omillar

TeST SAVOLLARI1.Qonni kislorod bilan to‘yintiradigan usul qaysi? A.* franklinizatsiya B. darsanvalizatsiya C. magnitoterapiya D. lazeroterapiya2. Xafaqon kasalligida qanday uslubni qo‘llash mumkin emas A. * SVCh B. UVCh C. magniy bilan davolash D. lazer nurlari bilan davolash3. Aerozol bilan davolash qo‘llanilmaydi A. * o‘pka emfizemasi B. bronxit C. zotiljam D. o‘tkir virusli respirator infeksiya4. Zotiljam xastaligida qaysi uslub samarali xisoblanadi A. * induktotermiya B. franklinizatsiya C. Darsanval usuli D. magnit bilan davolash5. Bronxial astmada maxsus fiziodavolash A. *Buyrak usti bezlariga DMV B. o‘pka soxasini lazer balan davolash C. peloidoterapiya D. yoka soxali galvanizatsiyasi6.Yurak ishemik kasalligida DJTning vazifasini ko‘rsating

A. *jismoniy ish kobiliyatini ushlash va oshirishB. transaminaza mikdorini pasaytirishC. veloergometriyaD. arterial bosimni pasaytirish

7.Stenokardiyada shifobaxsh gimnastika tavsiya etishga qarshi ko‘rsatmani ko‘rsatingA.*nostabil va o‘sib boruvchi stenokardiyaB. taxikardiyaC. gipertonik kasalligiD. zo‘riqish stenokardiyasi

226

8.Yurak ishemik kasaligi bilan bemorlarni tiklash uchun qo‘llaniladigan DJTning vosita va shaklini ayting.

A. Jismoniy mashq V.*shifobaxsh massaj S.terrenkur D.yakin turizm9.Gipertoniya kasalligida ko‘llaniladigan maxsus mashqlarga taalluqli turini

ko‘rsatingA.*mayda mushak guruxlari uchun izotonik mashqlarB. mayda mushak guruxlariga izometrik mashqlarC. passiv mashqlarD. nafas mashqlari

10. Nafas organlari kasalligida shifobaxsh gimnastikani tavsiya etishga maxalliy qarshi ko‘rsatmani ayting

A*.upkadan qon ketish B. yiringli balgam C. bronxial astma D. yutal astmoid komponenti bilan.

11. Oshqozon yara kasalligida galvanizatsiyaning qaysi uslubi qo‘llaniladi A.* endonazal galvanizatsiyalash B. Vermel uslubi C. Щerbak buyicha yoka galvanizatsmyasi D. maxalliy-ko‘ndalang uslubi12. Giperatsid gastritda elektroforezning qaysi uslubi qo‘llaniladi A. *no-shpa bilan B. novokain bilan C. dimedrol bilan D. nikotin kislota bilan13. Ichak peristaltikasining normallashtiradigan omillar: A. *SMT B. UFO C. lazer bilan davolash D. franklinizatsiya14. O‘tkir gepatit kasalligida qo‘llaniladigan fizikaviy omillar A. * magnit bilan davolash B. SVCh C. elektroforez D. elektrouyqu15. O‘t qopida tosh kasalligida mumkin bo‘lmagan fiziodavolash usullari A. * DDT B. parafin C. balchiq bilan davolash D. Darsonval16. Giperatsid gastritda ma'dan suvlarini ichish vakti kanday

227

A. *iliq suv ovqatdan 40-45 min oldin B. sovuq suv ovkatdan 10-15 min oldin C. ovqatdan so‘ng iliq suv D. ovqat vaqtida sovuq suv17. Prostata bezining yallig‘lanishida eng samarali uslub qaysi A. * ultratovush B. franklin usuli C. darsanvalizatsiya D. ultrabinafsha nurlari18. Kechasi siydik tutolmaslikda elektroforezni qaysi uslubi qo‘llaniladi A. * ko‘z-ensa qismiga B. burun bo‘shlig‘iga C. uzunasiga D. ko‘ndalangiga sistitda19.Surunkali pielonefritda foydali O‘zbekiston kurortlari A. *Sitorai Moxi-Xosa B. Chimyon C. Chortoq D. "Botanika"20. Yuz nervi shamollashida kanday galvanizatsiya uslubi qo‘llaniladi? A. * Bergone yarim niqobi B. Щerbak bo‘yicha yoka galvanizatsiyasi C. Burginon uslubi D. Vermel uslubi21. Migrenda galvanizatsiyaning kaysi uslubi qo‘llaniladi A. burun ichiga B. Bergone yarim nikkobi C. to‘rt kamerali vanna D. Vermel bo‘yicha galvanizatsiyalash22. Yumshok to‘qimalar lat yeganda og‘rik va shishni kamaytiruvchi omillar? A. * UVCh B. massaj C. davolavchi jismoniy tarbiya D. franklin uslubi23. DDT qachon qo‘llaniladi A. *nevritda og‘riqni qoldirish uchun B. suyak singanida qoldirish uchun C. suyak chiqqanida qoldirish uchun D. buyrak og‘rig‘ida qoldirish uchun24. Revmatoid artritda qaysi uslub maxsus ta'sirga ega? A. * DMV B. uqalash C. SMT D. parafin

228

25. Revmatoid artritda kanday vannalar og‘riq qoldiruvchi ta'sirga ega? A. *oltingugurt vodorodli vanna B. durli vanna C. igna bargli-tuzli vanna D. yodli-bromli vanna26. O‘tkir radikulitda qo‘llaniladigan usullar? A. *magnit bilan davolash B. uqalash C. ozokerit D. mineral vanna27. Osteoarteroz kasalligining davosida ko‘llaniladigan vositalar: A.*og‘rik qoldiruvchi V. antiaritmiklar S. yurak glikozidlari D.siydik xaydovchilar28. Osteoartroz kasalligining klinikasi. A.*yurganda umurtka pog‘onasida va katta bo‘g‘imlarda og‘riq B. qo‘llarning distal falanga bo‘g‘imlarida og‘riq C. tinch holatda og‘riq D. "yertalabki karaxtlik"29. Osteoartrozda kuzatiladi: A.*bo‘g‘imlar distrofiyasi B. bo‘g‘imlar deformasiyasi C. bo‘g‘imlar biriktiruvchi to‘qimasining yallig‘lanishi D. harakat kuchayishi30. Yuz nervi shamollashida kanday galvanizatsiya uslubi qo‘llaniladi? A. * Bergone yarim niqobi B. Щerbak bo‘yicha yoka galvanizatsiyasi C. Burginon uslubi D. Vermel uslubi31. Migrenda galvanizatsiyaning kaysi uslubi qo‘llaniladi A. burun ichiga B. Bergone yarim nikkobi C. to‘rt kamerali vanna D. Vermel bo‘yicha galvanizatsiyalash32. Yumshok to‘qimalar lat yeganda og‘rik va shishni kamaytiruvchi omillar? A. * UVCh B. massaj C. davolavchi jismoniy tarbiya D. franklin uslubi33. DDT qachon qo‘llaniladi A. *nevritda og‘riqni qoldirish uchun B. suyak singanida qoldirish uchun C. suyak chiqqanida qoldirish uchun

229

D. buyrak og‘rig‘ida qoldirish uchun34. Revmatoid artritda qaysi uslub maxsus ta'sirga ega? A. * DMV B. uqalash C. SMT D. parafin35. Revmatoid artritda kanday vannalar og‘riq qoldiruvchi ta'sirga ega? A. *oltingugurt vodorodli vanna B. durli vanna C. igna bargli-tuzli vanna D. yodli-bromli vanna36. O‘tkir radikulitda qo‘llaniladigan usullar? A. *magnit bilan davolash B. uqalash C. ozokerit D. mineral vanna37. Osteoarteroz kasalligining davosida ko‘llaniladigan vositalar: A.*og‘rik qoldiruvchi V. antiaritmiklar S. yurak glikozidlari D.siydik xaydovchilar38. Osteoartroz kasalligining klinikasi. A.*yurganda umurtka pog‘onasida va katta bo‘g‘imlarda og‘riq B. qo‘llarning distal falanga bo‘g‘imlarida og‘riq C. tinch holatda og‘riq D. "yertalabki karaxtlik"39. Osteoartrozda kuzatiladi: A.*bo‘g‘imlar distrofiyasi B. bo‘g‘imlar deformasiyasi C. bo‘g‘imlar biriktiruvchi to‘qimasining yallig‘lanishi D. harakat kuchayishi40. Yumshok to‘qimalar lat yeganda og‘rik va shishni kamaytiruvchi omillar? A. * UVCh B. massaj C. davolavchi jismoniy tarbiya D. franklin uslubi41. Suyaklar singanda qaysi muolaja mumkin emas A. * SMT B. UVCh C. elektroforez D. magniy bilan davolash42. Trofik yaralarda qanday uslub qo‘llanilmaydi A. *ozokerit B. ultra binafsha nurlari

230

C. franklin uslubi D. lazer bilan davolash43. Kuyganda terining tez bitishi uchun qanday uslub qo‘llanilmaydi A. *ultra binafsha nurlari B. magniy bilan davolash C. lazer bilan davolash D. franklin davolash44.Operatsiyadan oldingi va keyingi davrda shifobaxsh gimnastika effektivligini

baholovchi ko‘rsatkichni ko‘rsatingA.*qorin devori oldi mushaklariga statik yuklamalaV. uglometriyaS. goniometriyaD. Letunov sinamasi

45.Suyak singanida kanday dorilar elektroforez yuli , bilan yuborilmaydi A.* no-shpa V. mumiyon-asil S. kalsiy xlor eritmasi D. novokain46,Yopik bosh miya jaroxatida kanday muolajalar kullanilmaydi A * xech kanday V. elektr uyku S. darsanval D. IRT 47, Trofik yaralarda kanday uslub kullanilmaydi A *ozokerit V. UBN S. franklin uslubi D. lazer bilan davolash48 Chandiq kasaligida kanday fiziomuolajalari qo‘llash mumkin A *ultratovush V. elektrouyku S. franklinizatsiya D. ultrabinafsha nurlari49. Reabiltatsiyani poliklinika-ambulator etapida asosiy maqsadi qanday.? A. Infeksiya o‘choqlarini davolash V * Ishlash qobilyatini tiklash S. Organizimni meteorolog tebranishlarga organizmni chidamligini oshirish. D. Kasallikni davolash50. Mastopatiyada kanday omillar qo‘llaniladi A. * KU bilan elektroforez B. SVCh C. magniy bilan davolash D. DDT51.Bachadon bo‘yni yarasida qanday muolajalar qo‘llanilmaydi

231

A. * balchiqli tampon B. ultra binafsha nurlari C. darsanval D. lazer bilan davolash52. Xomiladorlikning ikkinchi yarmida kanday fiziomuolajalar mumkin A. * elektrouyku B. yoruglik vannasi C. ultra binafsha nurlari D. massaj53.Bavosil kasalligida ishlatilmaydigan uslublar qaysi A. * ozokerit B. darsanval C. lazer bilan davolash D. yuqoriga otiluvchi dush54..Xomiladorlik vaqtida va tug‘ishdan keyingi davrda shifobaxsh gimnastika effektivligini baholovchi ko‘rsatkichni ayting

A *qorin oldi devori va toz tubi mushaklarining miotonometriyasi B. goniometriya

C. uglometriya D. kaliperometriya

55. Vazomotor rinitda galvanizatsiya kaysi uslubi kullaniladi A. Щerbak buyicha yoka galvanizatsiyasi B. Vermel uslubida galvanizatsiya C. Bergone yarim nikobi D.*Kassel buycha endonazal56 Markaziy kulok ogirligida kanday fizikaviy faktorlar kullaniladi A *impulsli tok B. o‘zgaruvchan tok C. doimiy uzgarmas tok D. magniy Bilan davolash ye. lazer Bilan davolash57.Tashki otitda kanday omil kullaniladi A. ultrabinafsha nurlari B. *sollyuks C. magnit bilan davolash D. SVCh ye. lazeroterapiya58.Raxit kasalligida qanday omil qo‘llaniladi A. *UFO V. GAI S. Ingalyasiya D. UZT 59.Reabilitatsiya aspketini ko‘rsating A. fizioterapiya.

232

V. davolovchi massaj. S. *Jismoniy D. DJT.

NAZORAT UChUN SAVOLLARI:JORIY NAZORAT

1.DJT terapevtik ta'siri asosida nima yotadi ?2.Mushaklar ichidagi yurak” deganda nimani tushinasiz3.Reabilitatsiya maqsadi. 4.Reabilitatsiyani turlari yoki yo‘nalishlari nechta 5.YuQT kasalliklarida nafas mashqlari kanday turlarga bulinadi?6.Jismoniy mashqlarni YuQT ta'siri asosida moslashish mexanizmlari

rivojlanishida, qanday yutuqlar bo‘ladi ?7.Hazm organlari kasalliklarini kompleks davolashida reabilitatsiya qanday maqsadda qo‘llaniladi ?8.Surunkali gastrit kasalligida reabilitatsiya usullari va ularning afzalliklari?9.Siydik yo‘llari kasalliklarida qo‘llaniladigan jismoniy reabilitatsiyaning qanday vositalarini bilasiz?10.Tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad.11.Siydik yo‘llari kasalliklarida Ft o‘tkazishga qarshi ko‘rsatmalar qanday12.Surinkali nefrit kasalligida elektr bilan davolashning mumkin bo‘lgan usullari13.Miyada qon aylanishi buzilganda qilinadigan DJT vositasini aytib bering va mashqlar kompleksini tuzing.14.Bel-dumg‘aza radikulitida qilinadigan reabilitologik chora tadbirlar kompleksini tuzing.15.Tabiiy omillar bilan davolash reabilitatsiyani qaysi aspektida qo‘llaniladi usullari va ularning afzalliklari? 16.Bo‘yin va belosteoxondrozda jismoniy reabilitatsiya vositalari va ularning davolash jarayonidagi ahamiyati?17.Tibbiy va jismoniy reabilitatsiyaning 7 ta asosiy prinsiplari?18.Reabilitatsiya jarayonida bemorning holatini aniqlovchi 4 ta maxsus diagnostika turlari?19.Psoriaz reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.20.Konstitutsional-alimentar semizlik reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.21.Diffuz toksik bukokda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.22.Kandli diabet II turi oyoklar polineyropatiya va mikroangiopatiyasi reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.23.Ko‘k yo‘talda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.24.Gipotireoz kasalligiga reabilitologik kompleks tuzing.25.Amaliyotdan keyingi davrda kultik osti gidradenitida reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.26.Suyak sinishi immobilizatsiyadan keyingi davrda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.

233

27.Korin bushligi va kukrak kafasida amaliyot o‘tkazilgandan keyingi davrda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.28.Saramas yalliglanish kasalligi reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.29.Termik kuyishda reabilitatsiyasida kullaniladigan davolash kompleksi.30.Jarroxlikda reabilitologik chora tadbir tuzing.31.Qaysi holatlarda ideomotor mashqlarni qo‘llash tavsiya etiladi?32.Tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad?33.Homiladorlik vaqtida harakat tartibotining vazifalari qanday?34.Ginekologik kasalliklarda DJTning vositalari qanday maqsadda qo‘llaniladi?35.Bachadon va qinning pastga tushushida qo‘llaniladigan harakat tartibotlari va ularning vazifalari qanday? 36.Homiladorlik davrda reabilitatsiyani usullari va ularning afzalliklari?

YAKUNIY NAZORAT

1.Yurakqon tomir kassaliklarida jismoniy mashqlarning ta'sir mexaniziminitushintiring.2.Reabilitatsiya aspektlariga tushuncha bering.3.Reabilitatsiyavositalari va uning turlarini ayting. 4.Jismoniy reabilitatsiya tushuncha bering?5.Tibbiy reabilitatsiyani jismoniy reabilitatsiyadan farqi.6.Reabilitatsiya jarayonida bemorning holatini aniqlovchi 4 ta maxsus diagnostika turlari.7.Jismoniy reabilitatsiyaning 3 ta vositasini ayting8.Bemorlarning tiklanish darajasini to‘rt ballik shkala bo‘yicha baholash.9.Xafaqon kassalligida patogenetik davo bo‘ladigon jismoniy va fizioterapevtik omillarni ayting.10.Shifobaxsh jismoniy tarbiyaning qo‘llanilish samaradorligini baholang.11.Asosiy va yondosh kasalliklarni hisobga olgan holda davolash gimnastik mashqlar kompleksini tuzish prinsiplari yozib bering.12.Davolash-reabilitatsiya kompleksida ShJT qanday maqsadda qo‘llaniladi 13.Tabiiy omillar bilan davolash reabilitatsiyani qaysi aspektida qo‘llaniladi usullari va ularning afzalliklari?14.Tibbiy reabilitatsiyaning 4 ta vazifalari15.Jismoniy mashqlar qanday guruhlarga bo‘linadi?16.Bemorning reabilitatsion imkoniyatlarini aniqlashda xal etiladigan vazifalarini ayting?17.Tabiatning tabbiy omillarini qo‘llashdan maqsadnima?18.Miokard ifarktida reabilitatsiyani davolash davrlarni ayting?19.Harakat tartibotini kengaytirish qachon va kim bilan xal etiladi?20.Harakat tartibotlari va ularning vazifalari qanday? 21.Shifobaxsh gimnastika muolajasini tuzishda nimaga e'tibor berish kerak?

234

22.Yurak-qon tomir kasalliklarini davolash-reabilitatsiya kompleksida ShJT qanday maqsadda qo‘llaniladi?23.Reabilitatsiya progammasini tuzishlish bosqichlarini ayting?24.Gipertoniya kasalligida qanday jismoniy mashiqlar tavsiya etilmaydi?25.Jismoniy reabilitatsiyada qo‘llaniladigan mashg‘ulotlar ta'sirida amalga oshiriladigan natijalar.26.Yurak-qon tomir kasalliklari tushak harakat tartibotining vazifalari nimadan iborat?27.ShJT o‘tkazishda dastlabki holatni to‘g‘ri tanlash qanday ahamiyatga ega? 28.Yurak-qon tomir sistemasining funksional holatini baholovchi qanday sinamalarni bilasiz?29.Pnevmoniya kasalligida jismoniy reabilitatsiyani asosiy vazifalarini ayting?30.Jismoniy mashqlarning samaradorligi qanday usullar bilan baholanadi? 31.Nafas olish organlar kasalliklarida reabilitatsiyani statsionar etapida kullanishini ayting.32.Hazm organlari kasalliklarini kompleks davolashida reabilitatsiya qanday maqsadda qo‘llaniladi ?33.Surunkali gastrit kasalligida reabilitatsiya usullari va ularning afzalliklari?34.Oshqozon va ichak yarasi kasalligida qo‘llaniladigan jismoniy reabilitatsiyanig qanday vositalarini bilasiz?35.Semirishda jismoniy mashqlarni davolash jarayonidagi ahamiyati?36.Podagrada jismoniy mashqlarning shifobaxsh ta'sir mexanizmi.37.Qandli diabetda patogenetik davo bo‘ladigan qanday fizik omillar qo‘llaniladi?38.Jismoniy reabilitatsiyada qo‘llaniladigan mashg‘ulotlar ta'sirida amalga oshiriladigan natijalar.39.Tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad.40.Qanday maqsadlarda mehnat bilan davolash vositasi qo‘llaniladi?41.Surinkali xoletsistitda qo‘llaniladigan jismoniy omillar va fiziomuolajalarni ta'siri qanday? 42.Reabilitatsiya kompleksini tuzishda nimaga e'tibor berish kerak?43.Hazm tizimi kasalliklarida qo‘llanilayotgan reabilitatsiya kompleksi samaradorligini baholovchi usullarni ayting?44.Davolovchi-tiklovchi chiniqtirish mashg‘ulotlari jarayonida rioya qilinadigan 8 ta prinsiplarni ko‘rsating?45.Oshqozon va 12barmoq ichak yara kasalligida ShJTni qo‘llash, vazifalari va effektivligini baholash usullari?46.Oyoq vena qon tomirlarining varikoz kengayishida.Elektrdavo turini ayting?47.Bo‘yin va belosteoxondrozda jismoniy reabilitatsiya vositalari va ularning davolash jarayonidagi ahamiyati?48.Kifoz, skoliozda jismoniy mashqlarning ta'sir mexanizmi?49.Tibbiy va jismoniy reabilitatsiyaning 7 ta asosiy prinsiplari?50.Reabilitatsiya jarayonida bemorning holatini aniqlovchi 4 ta maxsus diagnostika turlari?51.Reabilitatsiyada tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad?

235

52.Reabilitatsiyani tibbiy ijtimoyi yo‘nalishini ayting?53.Shifobaxsh jismoniy tarbiyani tibbiy reabilitatsiyadagi o‘rni qanday?54.Ko‘krak va qorin organlari operatsiyalarida ShJTning vositalari qanday maqsadda qo‘llaniladi?55.Qo‘l-oyoq, umurtqa pog‘anasi va tos suyaklari sinishida qo‘llaniladigan harakat tartibotlari va ularning vazifalari qanday? 56.Homiladorlik davrda reabilitatsiyani usullari va ularning afzalliklari?57.Tug‘uruq davrida ShJTni qo‘llashdan maqsad qanday?58.Tug‘uruqdan keyingi davrda qo‘llaniladigan ShJTning qanday vositalarini bilasiz?59.Ayol jinsiy organi yallig‘lanishida ShJTning shakllari va ularning davolash jarayonidagi ahamiyati?60.Bachadon va qinning pastga tushushida jismoniy mashqlarning shifobaxsh ta'sir mexanizmi.61.Bachadon anomaliyasida ShJT qanday maqsadda qo‘llaniladi?62.Qaysi holatlarda ideomotor mashqlarni qo‘llash tavsiya etiladi?63.Tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad?64.Homiladorlik vaqtida harakat tartibotining vazifalari qanday?65.Ginekologik kasalliklarda ShJTning vositalari qanday maqsadda qo‘llaniladi?66.Bachadon va qinning pastga tushushida qo‘llaniladigan harakat tartibotlari va ularning vazifalari qanday? 67.Shifobaxsh gimnastika muolajasini tuzishda nimaga e'tibor berish kerak?68.Qo‘llanilayotgan jismoniy mashqlarning samaradorligini baholovchi usullarni ayting?69.Insult kasalligida ShJTni qo‘llash, vazifalari, effektivlikni aniqlash usullari.70.Yurak ishemik kasalligida ShJTni qo‘llash, vazifalari, effektivligini baholash usullari.

UMUMIY SAVOLLAR

1. Reabilitatsiyani asosiy aspektlarini ayting, «reabilitatsiya» terminiga aniqlash kiriting.

2. Gipertoniya kasalligida fizioterapiya kullash karshi kursatmalarini sanab bering.

3. Revmatoidli artritda djtni maksad va vazifalarini aniklang.4. Nazofaringit tashxisi bilan uvch davolashga retsept yozib

bering.5. Fiziomuolajalarni utkazish koidalari.6. Kandli diabetda fizioterapiya kullashni karshi kursatmalarini

sanab bering.7. Yurak ishemik kasalligida djtni maksad va vazifalarini

aniklang.8. 12-barmokli ichak yarasida elektroforezga retsept yozib

bering.236

9. Tinchlantiruvchi sifatida ta'sir kiluvchi fizik faktorlarni sanab bering.

10. 12-barmokli ichak yarasida fizioterapiyani kullash uchun karshi kursatmani sanab bering.

11. Bexterev kasalligida djtni maksad va vazifalarini aniklang.12. Tizza bugimi osteoartrozida ultrafonoforezni kullash uchun

retsept yozib bering.13. Yalliglanishga karshi ta'sir kursatuvchi fizik faktorlarni sanab

bering.14. Bronxial astmada fizioterapiyani kullash uchun karshi

kursatmalarni sanab bering.15. 12-barmokli ichak yarasida djtni maksad va vazifalarini

sanab bering.16. Gipertoniya kasalligida darsenval uchun retsept yozing.17. Trofik ta'sir kursatuvchi fizik faktorlarni sanab bering.18. Yurak ishemik kasalligida fizioterapiyani kullash uchun karshi

kursatmalarni sanab bering.19. Bronxial astmada djtni maksad va vazifalarini aniklang.20. Bexterev kasalligida dmv davolash uchun retsept yozib

bering.21. Bakteritsid va bakteriostatik ta'sir kursatuvchi fizik

faktorlarni sanab bering.22. Revmatoidli artritda fizioterapiya kullash uchun karshi

kursatmalarni sanab bering.23. Immobilizatsiya davri oek-kullar sinishida djtni maksad va

vazifalarini aniklang.24. Utkir respirator kasalliklarda ufo davolashga retsept yozing.25. Statsionarda harakat rejimlarini va shu rejimda shjtni

maksad va vazifalarini sanab bering.26. Pnevmoniyada fizioterapiya kullash uchun karshi

kursatmalarini sanang.27. Immobilizatsiyadan keyingi davrda oek-kullarni sinishida

djtni maksad va vazifalarini aniklab bering.28. Umurtka pogonasining bel dumgaza osteoxondrozida

parafin-ozokerit applikatsiyasi uchun retsept yozing. 29. Fizik faktorlar kombinatsiya koidalari, fizioprotseduralarini

uxshash va uxshashmas misollar keltiring.30. Fizioterapiya kullash uchun umumiy karshi

kursatmalarinisanab bering.31. Semizlikda djtni maksad va vazifalarini aniklab bering.32. Mineral vannalar uchun retsept yozib bering.33. Og‘rikni koldirish xususiyatiga yega fizik faktorlarni sanab

bering.

237

34. Pielonefritda fizioterapiya kullash uchun karshi kursatmalarni sanab bering.

35. Pnevmoniyada djtni maksad va vazifalari.36. Psoriazda ufo davolashga retsept yozib bering.

TARQATMA MATERIALLARFizik faktorlar bo‘yicha retseptlar to‘plami

DarsonvalBo‘yin yoka soxasi dorsanvalizatsiyasi PP 4-6 t3-5 min N10-15 har kuni

ElektroforezЩerbak bo‘yicha yoqa sohasiga NaBr elektroforez. Tok

kuchi 10-15 mA. Eksp. 20-25 daqiqa kun ora . Kursga 10 muolajaUVCh terapiyaGaymor bo‘shlig‘i sohasiga kondensator plastinkali elektrod,

3-4 sm. oraligida joylashgan, oligotermik dozasida 40Vt, davomiyligi 5-7 minut, har kuni 6-8 muolaja.

AerozolterapiyaToshkent mineral suvli iliq nam ingalyasiya. Suv harorati 38-42o S . Bir

ingalyasiya uchun 50 – 100 ml. mineral suv. Davomiyligi 5 – 10 min har kuni. Kursda 12 muolaja.

Infraqizil nurlariSollyuks chirog‘i bilan ko‘krak qafasiga infrakizil nurlash. Apparatgacha

masofa 50-100 sm. Intensivligi – yokimli issiklik sezilguncha. Davomiyligi 20-30 min. Har kuni. Kursda 10-15 muolaja.Ko‘z ilg‘aydigan nurlanish.

Lazeroterapiya.Surunkali tonzillitni lazeroterapiyasi. PM 0,5-3,0 mVt Davomiyligi 1-10

min. Har kuni Kursda 6-10 muolaja.Elektroforez

2%li papain bilann me'da ichi elektroforezi.I-8-10 ma,T-20 min,N 5-7 kun ora.

Metodikasi: .elektrodlar 300sm2 yuzaga epigastral soxaga kundalang usulda,9(ANOD) orka va pastki kukrak segmentlariga urnatiladi.10 minutdan keyin tok 0gacha kamaytiriladi,elektrodlarning kutbliligi o‘zgartiriladi,keyin yengil jimirlash sezilguncha yana oshiriladi.

Tavsiya:sillik mushaklar va sfinkter spazmida,n.vagus tonusi oshganda,me'da va 12 yara kasalligi chandiklanish fazasida

SVCh terapiyaEpigastral soxaga DMV-terapiya,d 100 nurlari 100mm.kontaktli,R-10-15 vt,T-

10-12 min N 10-12.xar kuniMetodikasi:100mmli nurlatkich epigastral soxasiga kontakt kilib

joylashtiriladi.doza kuchsiz issiklik sezguncha. Tavsiya: me'da va 12 b.i yara kasalligining notulik remissiya fazasida.

Elektrouyqu

238

3,5 gsdan 2-3 muolajadan 10 gs gaoshiriladi,i-3-7 ,t 30-50min,N8-10 ta kun ora.

Metodikasi:Bemor kushetkaga yetkiziladi,yepik kuzlar va surgichsimon usimtaga gidrofil prokladkali elektrodlar fiksatsiyalanadi,(prokladkalar 38-39% suv b\n namlangan.) kuz elektrodlari katod(-),surgichsimon usimtaga anod(+) urnatiladi.

Tavsiya: me'da va 12 b.i. yara kasalligi kuzish fazasida,6 yildan oshik davom etgan notulik remissiyada,nevrotik buzilishlar ,uyku buzilishi, turli moda almashinuvi buzilishlarida.

Karshi kursatma: kiprik zararlanganda,glaukoma,katarakta,tur parda kuchishi.

Parafin ozokerit bilan davolashJigar soxasi atrofiga parafinli applikatsiya. Xarorati 50-54 o C davomiyligi 30-

60 min. Kursda 15-20 muolaja xar kuni yoki kunora. Metodikasi:Oshqozon sohasiga xarorati 50-60 o C bulgan ozokeritli guvala.

Davomiyligi 30-60 min kunora yoki xar kuni. Kursda 10-15 muolaja.Darsanval Bo‘yin ogrikli soxasiga , o‘mrov osti chukuri va bilak kaft yuzasiga

irradiatsiya bergan ogrik soxalari darsonvalizatsiyasi. PP-5-4.T-3-5 min N6-10 xar kuni

Tavsiya: Yallig‘lanishga qarshi, spazmalitik, ogrik koldiruvchi tasir S5-S7 ildizlari innervatsiyalovchi soxa va old narvonsimon mushakning zichlashgan uchogiga.

Magnitterapiya.Impulsli magnitoterapiya umurtqani bo‘yin qismi va bo‘g‘imlarini Ip-1-3

IVL-1 T-2 la soxaga 12 min N 6-8 kun.Metodika Induktorlar N va S teri yuzasiga kantaktli joylashtiriladi. 2 tamonlama paravertebral bilan umurtqa bo‘yin soxasini xar 1-3impul'sli umurtqa bo‘yin induktorlar bilan navbatlashtiriladi. Keyin induktorlar yelka bo‘g‘imi va sekinlik bilan old tashqi va orqa yelka bo‘g‘im yuzasi bo‘ylab induktorlar o‘tkaziladi

Tavsiya: Bo‘yin radikulitida yelka-kurak periartritida qo‘llaniladi.Elektorforez Bergone bo‘yicha yuz sohasiga 2% novokain eritmasi bilan

yarim niqob,eletpol yuz soxasida va buyin sohasida joylashgan.Tok turi DN va DV 2-3 minutdan, qutblarni 1.5 min. ozgartirgan. KP va DP 3 minutdan. Xar kuni 5-8 muolaja.

Tavsiya uch shoxli nervi ,yuz nervini nevritlaridaqo‘llaniladi.Gidroterapiya1.Umumiy yuvinish. Suv xarorati 34oC keyinchalik xaroratni 1 -2 o C ga

22-20 o C bulguncha tushirish bilan. Kun ora yoki xar kuni, Kursda 15-30 muolaja.2.O‘rab quyish. Xarorati 30 – 25 o C suvda namlangan oqliqga yechingan

bemorni orab kuyish. Davomiyligi 10-60 min xar kuni yoki kunora. Kursda 15-20 muolaja.

3.Dush Sharko dushi, suv xarorati 35-32 o C dan 20-15 o C gacha. Bosimi 1,5 -2 dan 2,5 -3 at. Davomiyligi 2-5 min. Kursda 15-20 muolaja.

239

4.Vannalar: suv harorati, suvning kimyoviy tarkibi, qabul kilish tartibi, Davomiyligi, intensivligi, muolaja kursi kursatiladi.

SVCh terpaiyaNurlatgich 3-4 sm. oralig‘ida buyrak proeksiyasiga joylashgan. Oligotermik

40 Vt dozasida. Ekspozitsiya10 daqiqa. Har kuni 8-10 muolaja.DMV.Retsept.Zararlangan bugimga DMV-terapiyasi.D-nur 100mm kontaktli,xar seansda

1-4 maydondan R-7-30 mindan N10-15 xar kuni.Metodika.tuqima ustiga kontaktli nurlantiruvchi diametri 100mm qilib

joylashtiriladi.1) boshlanishida tashqi soxaga (1 maydon) keyin ichki soxaga (2 maydon) tizza va tovon bugim yuzalariga.2) oldingi soxaga (1-maydon) va orqa (2-maydon) yelka bugim yuzasiga. 3) Chanoq-son bugimi oldingi yuzasiga. 4) Bilaguzuk bugim yuzasi yoki tovon bugimi yuzasiga 5) O‘tirgan yoki yotgan xolatda tirsak bo‘g‘imi tashki yuzasiga. Zararlangan bugimda xar maydonga 7-30 minutdan vaqt sarflanadi. Doza kuchsiz issiqlik sezgunicha.

Tavsiya. Professional,travmatik,podagra artritlarida tavsiya etsa buladi.Eslatma; bir vaktda 4 yoki undan kuproq bugim zararlanishida, davolashda kun davomida tulqin detsimetrlarini almashtiramiz; birinchi kun ikkita bugimga ikkinchi kun boshqa ikki yoki max 3ta bugimga, agar ulardan bittasi bir tomonlama nurlantiradi.

ElektrouyquElektrouyqu.ch- 100 -150 gs ,I-5-7 ,mA,t-30-60 minut,N 15-30 xar kuni

xaftasiga 4-5 marta.UltratovushterapiyaO‘ng oyoq va bel sohasi maydoniga labil paravertebral usulda ultratovush

berish. Intensivligi 0,2- 0,3 Vt / sm2 Davomiyligi 5 – 7 min. Ishlash tartibi betuxtov, kunora yoki xar kuni. Kursda 6 – 10 muolaja.

MagnitterapiyaTrofik yara soxasiga impulsli magnitoterapiya,int-3-4,ivl 4-5,t 6-12 min,N8-

10 xar kuni Metodikasi: AMIT-01 apparati N vaS induktorlari steril salfetkaga o’ralgan

xolda yara soxasiga o‘rnatiladi.Tavsiya:nekrotik tukimalardan tozalangan trofik yaralarga.

SVCh terapiya.Zararlangan bo‘gimga DMV-terapiyasi.D-nur 100mm kontaktli,xar seansda

1-4 maydondan R-7-30 mindan N10-15 xar kuni.Metodika.to‘qima ustiga kontaktli nurlantiruvchi diametri 100mm qilib

joylashtiriladi.1) boshlanishida tashki soxaga (1 maydon) keyin ichki soxaga (2 maydon) tizza va tovon bugim yuzalariga.2) oldingi soxaga (1-maydon) va orqa (2-maydon) yelka bo‘gim yuzasiga. 3) Chanoq-son bo‘gimi oldingi yuzasiga. 4) Bilaguzuk bo‘gim yuzasi yoki tovon bo‘gimi yuzasiga5) o‘tirgan yoki yotgan xolatda tirsak bo‘gimi tashqi yuzasiga. Zararlangan bugimda xar maydonga 7-30 minutdan vakt sarflanadi. Doza kuchsiz issiklik sezgunicha.

240

Tavsiya. Professianal,travmatik,podagra artritlarida tavsiya etsa buladi.Eslatma; bir vaktda 4 yeki undan kuprok bugim zararlanishida, davolashda kun davomida tulkin detsimetrlarini almashtiramiz; birinchi kun ikkita bugimga ikkinchi kun boshka ikki yeki max 3ta bugimga, agar ulardan bittasi bir tomonlama nurlantiradi. kalkonsimon bez soxasiga

DMV terapiya.R 120mvt/sm2 n-6vby.N -10-20 kunora.Metodikasi:romashka apparati nurlatkichi bulaklar soxasidagi teriga

kuyiladi.1chi kun bir bulakka 2chi boshkasiga Tavsiya: me'da yarasi xuruj davrida,me'daning sekretor va xarakat

funksiyasi buzilishlarida,gepatobiliar tizim funksional buzilishlarida,tokcha simptomi aniklanganda,shuningdek immunitetni oshirish maksadida ,Gipertireoz ,vegetotomir buzilishlarida qollanilmaydi.

Trofik yara soxasiga impulsli magnitoterapiya,int-3-4,ivl 4-5,t 6-12 min,N8-10 xar kuni Metodikasi: AMIT-01 apparati N vaS induktorlari steril salfetkaga oralgan

xolda yara soxasiga ornatiladi.Tavsiya: nekrotik tuqimalardan tozalangan trofik yaralarga.Issiqlik bilan davolash.ozokerit.Ozokerit aplikatsiyalari – trusik shaklda t040S-48S. Davomiyligi 20 minut.

Xar kuni 8-10 ta muolaja Balchik bilan davolash.«Trusik » korinishidagi balchik aplikatsiyalar. Balchiqqalinligi 5-6 sm,

xarorat 38-400C, xar kuni yoki kunaro 15-20 minut. Bir kursiga 12-18 ta muolaja ElektroforezMaxalliy anesteziyalovchi moddalar (novakain, lidakain, trimikain, dikain)

va spazmalitiklar ( nikotinka eufillin) bilan ogrik irradiatsiya bergan soxasiga ta'sir etish. I-0,01-0,03 ma\sm. T-20-30 min. N15 xar kuni.

Tavsiya: Yalliglanishga qarshi, spazmalitik, ogrik qoldiruvchi tasir S5-S7 ildizlari innervatsiyalovchi soxa va old narvonsimon mushakning zichlashgan ochogiga.

Trofik yara soxasiga impulsli magnitoterapiya,int-3-4,ivl 4-5,t 6-12 min,N8-10 xar kuni Metodikasi: AMIT-01 apparati N vaS induktorlari steril salfetkaga o’ralgan

xolda yara soxasiga urnatiladi.Tavsiya:nekrotik to’qimalardan tozalangan trofik yaralarga.

241

Tarqatma materiallar

242

GLOSSARIYReabilitatsiya – bu kasalliklar, jarohatlar yoki jismoniy, kimyoviy va maishiy omillar ta'sirida o‘zgargan salomatlik va funksional holatlarni, hamda mehnatga qobiliyatini tiklashdir.Reabilitatsiya maqsadi – bemor va nogironlarni maishiy va mehnat faoliyatiga, jamiyatga erta va effektivli qaytarish; insonning shaxsiy xususiyatlarini tiklash.Reabilitatsion natija (prognoz) – bu bemorning individual zahiralar va kompensator imkoniyatlarini, kasallikning xarakteri va kechishini hisobga olib rejalashtirilgan vaqt davomida belgilangan reabilitatsiya maqsadiga Reabilitatsion zarurlik – agar jarohatlanish yoki kasallanish natijasida funksional qobiliyatlarning qisqa yoki uzoq vaqt buzulish havfi tug‘ilganda, tashqi muhitning negativ omillari ta'sirida bemor holatining yomonlashishi yoki uzoq vaqt chegaralanish xavfi kuzatilganda kerak bo‘ladi.Reabilitatsion qobiliyat – bemorning somatik va ruxiy holatining stabilligi, tavsiya etiladigan reabilitatsion davolashga yondoshish bo‘yicha kuchli qiziqishdir.Reabilitatsion yondoshish – bu kasallik asoratini yengishga, hayot tarzini o‘zgartirishga, havfli omillarning kamayishiga yordam beruvchi har xil turlarini qo‘shib shifokorlik, hamshiralik fizioterapevtik, ergoterapevtik, logopedik, dietologik va psixoterapevtik ta'minlash bilan o‘zaro aloqaga kiruvchi tibbiy, pedagogik, kasbiy va ijtimoiy xarakterdagi tadbirlar kompleksini qo‘llashdir.Tibbiy reabilitatsiya - tibbiy reabilitatsiyaning asosiy vazifasi organizm turli sistemalarining va tayanch-harakat apparatining funksional imkoniyatlarini mukammal tiklash, hamda kundalik hayot va mehnat sharoitlariga kompensator moslashishni rivojlantirish bo‘lib hisoblanadi.Jismoniy reabilitatsiya – jismoniy imkoniyat va aqliy qobiliyatini tiklash yoki kompensatsiyalash, organizmning funksional holatini oshirish va yaxshilash, jismoniy tarbiya vositalari va usullari, sport elementlari, sport bo‘yicha tayyorgarligi, massaj, fizioterapiya va tabiat omillari yordamida odam organizmining jismoniy qobiliyatini, ruhiy emotsional mustaxkamligini va moslashuvchi zahiralariniyaxshilash bo‘yicha tadbirlar tizimidir.Ruhiy reabilitatsiyada asosiy e'tibor bemor ruhiy holatining korreksiyasiga, shuningdek uning davolanishga, shifokor tavsiyalariga, reabilitatsiya tadbirlarini bajarishga to‘g‘ri yondoshishni shakllantirishga qaratilgan. Bu yo‘nalishda bemorlarga kasallik natijasida o‘zgargan hayotiy faoliyatga ruhiy moslashish uchun zaruriy sharoitni yaratish kerak.Kasbiy (mehnat) reabilitatsiyada mehnatga tiklash (joylashtirish), kasbiy o‘qitish va qayta o‘qitish, bemorlarning mehnatga qobiliyatini aniqlash savollari xal qilinadi yoki ko‘riladi.Ijtimoiy-iqtisodiy reabilitatsiyada asosiy e'tibor shikastlangan bemorga iqtisodiy mustaqillik va ijtimoiy mukammallikni qaytarishga qaratiladi. Bu vazifalar faqat tibbiy muassasalar tomonidangina emas, balki ijtimoiy ta'minot organlari tomonidan ham hal etilishi zarur.Fizioterapiya - tabiatning bir tarmog‘i bo‘lib, tabiiy va odam hosil qiladigan fizik omillarining fiziologik va davolash ta'sirlarini o‘rgatadi, ularning kasallikni oldini

243

olish va davolash uchun yangi usullarni, shuningdek davolab-tiklash usullarini ham ishlab chiqaradi, shu bilan bir qatorda ularni hayotga tadbiq etadi.Shifobaxsh jismoniy tarbiya – bu jismoniy tarbiya vositalarini kasallikni davolash, oldini olish va bemorlarni reabilitatsiyasi maqsadida qo‘llashdir.Galvanizatsiya − davolash maqsadida doimiy tokning past kuchlanishli (80 voltgacha) va kichik kuchli tok (50 milliampergacha) qo‘llaniladi.Elektroforez − organizmga doimiy tok va u bilan birga organizmga kiruvchi dori moddasining uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorining birgalikda yoki bir vaqtdagi ta'siri tushuniladi.Diadinamoterapiya − 2 xil yarimsinusoidal shakldagi impuls toklari qo‘llaniladi, ya'ni chastotasi 50 Gs (bir taktli uzluksiz) va 100 Gs (ikki taktli uzluksiz). Bu toklar Bernar tomonidan davolash amaliyotida qo‘llash uchun taklif qilingan, shuning uchun Bernar toklari ham deb ataladi.Sinusoidal modullangan toklar − tovushli chastotasiga ega bo‘lgan (5000 Gs) modullangan sinusoidal toklar bilan ta'sir ko‘rsatiladi, u teri orqali yaxshi o‘tadi va chuqur joylashgan to‘qimalarga ta'sir ko‘rsatadi. Bu xilda tok kuchsiz qo‘zg‘atuvchi ta'sir etganligi uchun uning 10-150 Gs atrofidagi past chastotali, ya'ni mushaklar biotoklarining chastotasiga yaqin keladigan chastotali modulyatsiyasidan keng foydalaniladi. Elektrouyqu − organizmga past chastotali to‘g‘ri burchakli impuls toklari bilan ta'sir etiladi.UYuCh-terapiya − davolash maqsadida ultra yuqori chastotali o‘zgaruvchan elektr maydonidan foydalaniladi. Ultra yuqori chastotali elektr maydoni uzluksiz va impulsli rejimda qo‘llaniladi. Impulsli rejimda elektr maydonining kuchli impuls seriyalari va ular o‘rtasidagi pauza almashinib turadi.Mikrotolqin terapiya − davolash maqsadida o‘ta yuqori chastotali elektromagnit tebranishlari qo‘llaniladi. Tebranishlarning to‘lqin uzunligi 1 metrdan 1 mmgacha, tebranish chastotasi 300 dan 30000 mGs gacha. Bunda uzunligi 1 mm – 1 sm keladigan to‘lqinlar (santimetrli - SMT) va 10 sm – 1 m keladigan to‘lqinlar (ditsimetrli - DMT) dan foydalaniladi.Magnitoterapiya − organizmga past chastotali o‘zgaruvchan magnit maydoni va doimiy magnit maydoni ta'siriga asoslangan fizioterapevtik usul magnitoterapiya deb ataladi.Franklinizatsiya − bu yuqori kuchlanishli (50-60 kV gacha) doimiy elektr maydoni bilan davolashdir. Hosil bo‘lgan maydonda, elektr zaryadlarining joyini o‘zgartirishi hisobiga, havodagi gazli molekulalarning parchalanishi hosil bo‘ladi.Darsonvalizatsiya − yuqori kuchlanishli (20 kV gacha), kichik kuchli (0,015 – 0,02 mA) va yuqori chastotali (110 kGs) impuls toklar bilan davolash usulidir. Bu tok turini birinchi marta fransuz olimi D.Arsonval taklif qilgan.Induktotermiya − bu yuqori chastotali magnit maydoni bilan davolashdir. Indukto – to‘plash, termo – issiqlik,ya'ni issiqlikni to‘plash ma'nosini bildiradi.Ultratovushterapiya - davolash amaliyotida boshqa fizioterapevtik muolajalar bilan bir qatorda ultratovush bilan davolash ham keng qo‘llaniladi. Ultratovushlar fizik muhitda mexanik tebranishlar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi.

244

Fizioterapiya amaliyotida ultratovushlar 800-900 kG chastotasi ko‘rinishida qo‘llaniladi. Tibbiy davolash amaliyotida esa 800-3000 kG ravishda qo‘llanilishi mumkin. Davolash jarayonida ultra tovushlarning organizm ichiga kirishi ularning chastotalariga bog‘liqdir.Ultrafonoforez - ultratovush tarqalib ketmasligi uchun muolajani har doim yog‘li muhitda o‘tkazilishi shart. Bu usul yordamida organizmga dori moddalari ( maz, gel) kirgiziladi.Yorug‘lik bilan davolash − tibbiyot amaliyotida kasalliklarni davolash va oldini olish maqsadida infraqizil, qizil (ko‘rinuvchi) va ultrabinafsha nurlari keng qo‘llaniladi. Yorug‘lik oqimida ularning to‘lqin uzunligi har xildir, ya'ni infraqizil nurlarniki 400 mkm – 760 nm, ko‘rinuvchi nurlarniki 760 nm – 400 nmgacha, ultrabinafsha nurlarniki 400 nm – 180 nmgacha.Lazeroterapiya – bu monoxromatik (optik spektrda bir to‘lqin uzunligi bo‘lgan diapazon bo‘ladi), kogerent (nurlanish elektromagnit tembranish chastotali bilan mos tushadi) infra qizil nurlar.Gidroterapiya – chuchuk suvning maxsus usullar yordamida davolash, kasallikning oldini olish va tibbiy reabilitatsiya maqsadida qo‘llanilishiga suv bilan davolash deyiladi. Suvning maxsus usullar yordamida davolash, kasallikning oldini olish va tibbiy reabilitatsiya maqsadida qo‘llanilishiga suv bilan davolash deyiladi.Gidroaeroionoterapiya - bu o‘zida musbat yoki manfiy elektr zaryadlarini tutuvchi kombinirlangan xavo molekulalari xamda suv molekulalarini (gidroaeroionlar) davo maqsadida qo‘llash usulidir.Xavoning ionizatsiyalashuvi quyosh radiatsiyasi kosmik nurlar, elektr zaryadlar, yerdagi radioaktiv vositalar, xavo massalarining faol xarakatlari natijasida, xamda daryo, dengiz va okeanlarning qirg‘oqlaridagi suv buglanishlari ta'siri ostida yuzaga keladi.Aeroterapiya bu o‘zida musbat yoki manfiy elektr zaryadlarini tutuvchi atmosfera xavosining zarrachalarini (aeroionlar) davo maqsadida qo‘llash usulidir. Aerozolterapiya – dori moddalarini ingalyasiya usuli yordamida organizmga yuborishdir.Baroterapiya − baroterapiya usuli yordamida barometrik bosimning 1 atmosferadan past bo‘lgan manfiy bosimi va 1 atmosferagacha bo‘lgan bosimlar bilan davolash jarayonida qo‘llaniladi. Baroterapiya mahalliy va umumiy usullarda o‘tkaziladi.Balneoterapiya mineral suvning maxsus usullar yordamida davolash, kasallikning oldini olish va tibbiy reabilitatsiya maqsadida qo‘llanilishiga suv bilan davolash deyiladi.Talassoterapiya dengiz suvning maxsus usullar yordamida davolash, kasallikning oldini olish va tibbiy reabilitatsiya maqsadida qo‘llanilishiga suv bilan davolash deyiladi.Psammoterapiya – har xil usullar yordamida qum bilan davolash.Peloidoterapiya − davolash maqsadida il, torfli, sapropelli, sopkali balchiqlardan foydalaniladiSpeleoterapiya – tabiiy g‘orlarda davolanish.Galoterapiya – sun'iy hosil qilingan g‘orlarda davolanish.

245

Sun'iy fizik omillari – fizioterapevtik apparatlar yordamida fizik omillarni hosil qilish.Tabiiy fizik omillari – tabiat omillari: suv, havo, quyosh nuri, iqlim, qum, loy, balchiq va boshqalar.Massaj – bu kasallikni davolash va oldini olish usulidir. U bilan tana yuzasiga yoki ba'zi organlarga maxsus usullar bilan ta'sir tiladi. massaj asosan qo‘l bilan qilinadi, lekin maxsus asboblar yordamida apparat bilan ham o‘tkaziladi.Mexanoterapiya –bunda tibbiy asboblar, apparatlar va trenajerlardan foydalaniladi. Tibbiy asboblar – og‘izni va lablarni kengaytiruvchi, apparatlar – ortopedik moslamalar, yordamchi moslamalar va Jom apparati, trenajerlar – veloergometr, velotrenajer, yuguruvchi yo‘lka, “eshkak eshish”, kuch talab qiluvchi trenajerlar, “chigiritka” trenajeri va h.z.Mexnatterapiya – bemorning emotsional ruhiy holatlariga oid savollarni xal qilish uchun qo‘llaniladi. Mehnat bilan davolash shifoxona va uy sharoitlarida olib boriladi. Shifoxonada,ayniqsa asab kasalliklari, travmatologiya, revmatologiya va boshqa bo‘limlarda muhim ahamiyatga ega. Asab kasalliklari bo‘limida bemorlarning o‘ziga-o‘zi xizmatini tiklash, travmatologiyada – mehnat stendlaridan foydalanib, bemorni hayot faoliyatida zarur mehnat-larga o‘rgatish. Uy sharoitida meva va sabzavotlarni tozalash, hamirli ovqat qilish, tuqish, bichish mashqlari, bog‘ va polizlarda me'yorli ishlash.Ertalabki gigienik gimnastika – 15 – 20 minut davomida bajariladi, qo‘llashdan maqsad organizmning umumiy tonusini ko‘tarish, tetiklashtirish. Shakl yakka, kichik guruh, guruh holida o‘tkaziladi.Davolovchi gimnastika – shifoxonada o‘tkziladigan shakllarning asosiysi bo‘lib hisoblanadi. Muolaja 3 qismdan iboratdir (kirish qismi, asosiy qismi, tugallanish qismi). Davolovchi gimnastika muolajasini amalga oshirish uchun har bir sistema kasalligiga, har bir kasallikka alohida gimnastik mashqlar kompleksi tuziladi va yakka, kichik guruh, guruh holida o‘tkaziladi.Terrenkur – har xil ko‘tarilib tushish burchagiga, masofa uzunligiga ega bo‘lgan maxsus tayyorlangan yo‘lka. Bu shakl asosan sanatoriya-kurortlarda, dispan-serlarda qo‘llaniladi. Yurak-qon tomir kasalliklarida, nafas organlari, oshqozon-ichak yo‘li, tayanch-harakat apparati kasalliklari va modda almashinuvi buzilishi bor bemorlarga tavsiya etiladi.O’yinli dars – shifoxonadan tashqarida o‘yin vositalaridan foydalangan holda o‘yinli darslar amalga oshiriladi. Bu bilan bemorlar organizmini o‘sib boruvchi jismoniy yuklamalarga moslashtirib boriladi.Yaqin turizm asosan sanatoriya-kurortlarda, tog‘li sharoitda qo‘llanilib, bemorlarga kuniga ko‘p emas, kam emas o‘rta hisobda 15 kmgacha yurish tavsiya etiladi.Amaliy sport mashqlari – bu mashqlar yordamida yuklamalarga moslashtirish, oshirib borish, qon va limfa aylanishlari, modda almashinuvining yaxshilanishi amalga oshiriladi. Ularga quyidagilar kiradi : yurish, yugurish, o‘tirgan va turgan holatlarda eshkak eshish, suzish, chang‘i va konki uchish, velosiped haydash.

246

Sanatoriy − bu kurortdagi davolash-profilaktik muassasa bo‘lib,bunda tabiat omillaridan, dietoterapiyadan, fiziodavolash, shjt va shu kabi belgilangan tartiblardan keng foydalaniladi.Kurort − tabiiy davolash omillariga, mineral manbalariga, shifobaxsh balchiq qatlamlariga, maqbul iqlimga, shuningdek bemorlarning davolanishi va dam olishi uchun mo‘ljallangan balneotexnik, gidrotexnik inshootlariga, sanatoriyalariga ega bo‘lgan joydir.

REFERAT MAVZULARI1.Yurak qon-tomir tizimidagi operatsiyalaridan keyingi reabilitatsiyasi.Reabilitatsiya bosqichlari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlarni qo‘llash, ta'sir mexanizmlari.2.Nafas tizimi bilan kasallangan bemorlarni O‘zbekistondagi sanator davosi. Nafas kasaliklarining reabilitatsiyasida sanatorkurortga saralash. Tog‘li kurortlar. Speleoterapiya.3.Oshqozon ichak trakti kasalliklarini balneologik davolash.Mineral suvlar tarkibi, mineral suvlarni qo‘llanilish usullari, sanotor kurort davolashdagi o‘rni.4.Umurtqa pog‘ona kasalliklarida kompleks reabilitatsiya usullari.Umurtqa pog‘onasi kasalliklarida umurtqa pog‘onasini cho‘zish (traksion terapiyasi). Yoga-asana (maxsus dastlabki holatda davolash).5.Turli kasalliklar reabilitatsiyasida mehnat bilan davolash usulining ahamiyati.Mehnat bilan davolash turlari. Yurak-qontomir, tayanch-harakat, semizlik va boshqa kasalliklarda mehnat bilan davolashni qo‘llash.6.Qandli diabet asoratlarini kompleks reabilitatsiyasi. Diabetik angiopatiya va polineyropatiyada fizioterapevtik omillarni va ShJT vositalarini qo‘llash.7.Teri kasalliklari bilan kasallangan bemorlarni O‘zbeksitondagi sanator davosi. Teri kasalliklari bilan kasallangan bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichlariga yo‘llanma berish, bunda kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash. Iqlimli va balneologik sanatoriylar.8.Gepatit kasalligida reabilitasiya.Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichlariga yo‘llanma berish.9.Onkologik kasalliklarining reabilitatsiyasi.Onkologik kasalliklarida reabilitatsiyaning o‘ziga xosligi. Ruhiy va jismoniy reabilitatsiyasi.2.Suyak sinishlarida va osteoporoz kasalligida tibbiy reabilitatsiya usullari.Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, ta'sir mexanizmlari.10.Operatsiyalardan keyingi reabilitatsiya bosqichlari.

247

Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, ta'sir mexanizmlari, bemorlarni sanator-kurort davolash bosqichlariga yo‘llanma berish.11.Bolalar serebral paralichlarida reabilitatsiya usullari.Reabilitatsiya etaplari, jismoniy reabilitatsiyasida maxsus mashqlar va fizioterapevtik omillarini qo‘llash, ta'sir mexanizmlari.12.Bepushtlik bilan kasallangan bemorlarni O‘zbekistondagi sanator davosi. Sanator-kurort davolash bosqichlariga yo‘llanma berish, kurort turini aniqlash va yil faslini belgilash.

ADABIYOTLAR RO‘YXATIAsosiy:

1. Bogolyubov V.M. «Meditsinskaya reabilitatsiya » Moskva, 2006,3 toma.

2. Babadjanov S.N. «Spravochnik fizioterapevta», Tashkent, 1999g.

3. yepifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000.

4. Popov V.I. Chogovadze V.G. «Fizicheskaya reabilitatsiya» Rostov naDonu 2001.

5. yepifanov V.A. “Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003.6. Dubrovskiy V.A. “Lechebnaya fizkultura” M., 2004.7. Leksionnыe materialы i uchebno-metodicheskie razrabotki.8. Rixsieva O.A. «Massaj», T. 1996. 9. yevdokimova T.A. Milyukova I.V. Noveyshiy

spravochnik“Lechebnaya fizkultura,” M. 2004.10. «Meditsinskie osnovы fizicheskogo vospitaniya i

formirovaniya zdorovya i garmonichnogo razvitiya detey i podrostkov» prof. Nazirov F.G. prof. Axmedova D.M. prof. Suyumov F.A. dots. Vasilev V.D, prof. Shayxova G.I. Tashkent 2003.

11. Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks « Rukovodstvo instruktoraozdorovitelnogo fitnessa» Kiev 2004.

12. Bet Shou “Yoga fit Trening dlya zdorovya”, M. 2005.13. Milyukova I.V. yevdokimova T.A. “ Gimnastika dlya detey”,

M. 2004.14. .A. Bokov S. Sergeev “ Yoga dlya detey” M. 2004.15. Sosin I.N., Kariev M.X. «Fizioterapiya v xirurgii, travmatologii

i neyroxirurgii», Tashkent, 1994g.16. Popov S.N. “Fizicheskaya reabilitatsiya” Rostov na Donu,

1999g.17. yepifanov ye.A. “Lechebnaya fizkultura” M. 1999g.18. Bogolyubov V.M., Ponomarenko G.N. “Obщaya fizioterapiya”

M. 1999g.248

19. Dmitrev A.ye., Marichenko A.L. “LFK pri operatsiyax na organax piщevareniya” 1990g.

20. Korxim M.A., Rabinovich I.M. “LFK v domashnix usloviyax” 1990g

21. Simulyanova V.A., Solova E.V. “Uchebnoe posobie po lechebnoy fizkulture v terapii”.

Qo‘shimcha:1. Ulaщik V.S. “Domashnyaya fizioterapiya” Minsk 1993g.2. Bogolyubov V.M. “Spravochnik po sanatorno-kurortnomu

otboru” M. 1992g3. Vыgodner ye.B. «Fizicheskie faktorы v gastroenterologii» M.,

1987g.4. Dobrovolskiy V.K. «Lechebnaya fizicheskaya kultura v

xirurgii», L., 1970g.5. Kokosov A.N., Strelsova E.V. «Lechebnaya fizicheskaya

kultura v reabilitatsii bolnыx zabolevaniyami legkix i serdsa», L, 1981g.

6. Krasilnikova R.G. “Metodы fizioterapii v meditsinskoy praktike” M. 1997g.

7. Levinson A.Ya. “Elektromeditsinskaya apparatura” M. 1987g8. Lobzin Yu.V., Zaxarov V.I. «Reabilitatsiya i dispanserizatsiya

infeksionnыx bolnыx», Sankt-Peterburg, 1994 g.9. Muratov N.N. «Kurortы federatsii profsoyuzov Uzbekistana»,

T., 2005 g.10. Nikolaeva L.F., Aronov D.M. «Reabilitatsiya bolnыx

ishemicheskoy boleznyu serdsa», M., 1988g.11. Nikolova L., Boykieva Sv. «Spetsialnaya fizioterapiya»,

Sofiya, 1974 g.12. Ponamarenko T.N. “Rukovodstvo k prakticheskim

zanyatiyam po obщey fizioterapii” M. 2000g.13. Rudenko T.L. “Fizioterapiya”, Rostov na donu, 2000g.14. Rogacheva ye.I., Lavrova M.S. «Lechebnaya fizkultura i

massaj pri detskix serebralnыx paralichax», L., 1977g.15. Rыxsiev O.A. i dr. “Massaj”, T., 1996g16. Strelkova N.I. «Fizicheskie metodы lecheniya v nevrologii»,

M., 1983g.17. Strugatskiy V.M. «Fizicheskie faktorы v akusherstve i

ginekologii», M.,1981g.18. Siluyanova V.A., Kavtorova N.ye. «Uchebnoe posobie po

lechebnoy fizkulture v akusherstve i ginekologii», M., 1977g.19. Umarova X.T., Karachevseva T.V. «Fizioterapiya v pediatrii»,

Tashkent, 1993g.20. Soy R.D. “Spravochnik po refleksoterapii” T. 1994g.21. Soy R.D. “Refleksoterapiya” T. 1995g.

249

22. Sыganov A.I., Martыnyuk L.A. «Spravochnik po fizioterapii uxa, gorla i nosa», Kiev, 1981 g.

23. Yuldashev K.Yu. “Nemedikamentoznыe metodы lecheniya” prakticheskoe posobie dlya vrachey, T., 1999g.

24. Yasnogorodskiy V.G. “Spravochnik po fizioterapii” M., 1981g.25. Teylor S.B., Miller N.H. “Basic physiologic principils relatied

to Group exirsise programs” Filadelphiya 1990 26. Tehaxton L. “Phithiological and psythological effects of short

term exirsise eddiction on habitual runners.” 1992 96.

Internet saytlari:http://www.doktor.ruhttp://www. medinfo.orghttp://www.restart-med.ruhttp://www.mirmed.ruhttp://micropolarization.narod.ruhttp://skolioz.mccinet.ruhttp://www.sportpsy.czhttp://www. aapmr.orghttp://www.alhealth.comhttp://www.docguide.comhttp://www.healthweb.comhttp://www.acsm.orghttp://www.apta.orghttp://www.sportsmed.org.http://www.jphysiol.orghttp://www.physsportmed.comhttp://www.sportsmedicine.com

250

O‘QUV MATERIALLARI (MA'RUZALAR MATNLARI)

1 MA'RUZA MAVZUSI:

Reabilitalogiya fani haqida tushuncha. Reabilitologiya aspektlari. Bemorlar reabilitatsiya qilish prinsiplari va bosqichlari.

(davolash va tibbiy-pedagogika fakultetlarining 6 kurs talabalari uchun)

Ma'ruzachi: dotsent Adilov Sh.Q.

katta o‘qituvchi Badalova G.N.

O‘QITISh TEXNOLOGIYASITalabalar soni - Vaqt – 90 daqiqaO‘quv darsining shakli Ma'ruza

Ma'ruza rejasi1.Reabilitatsiya turlari va vazifalari.2.Fizioterapevtik usullarning afzalliklari va vositalari. 3.Fizik omillarning ta'sir mexanizmi va muolajalarni qabul qilishda qo‘llaniladigan tavsiyanomalar,ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar.4.Kasallikni davolash, oldini olish va tiklash jarayonlarida davolovchi jismoniy tarbiyaning tutgan o‘rni.5.Shifokor-fizioterapevtning zamonaviy de-ontologik fazilatlari.

Ma'ruza maqsadi: Talabalarni kasalliklarni davolashda, oldini olishda, ularning sog‘ligini qayta tiklashda reabilitatsiyaning, fizioterapiya va davolovchi jismoniy tarbiya usullarining o‘ziga xos xususiyatlari, shifokor – fizioterapevtning zamonaviy deontologik fazilatlari bilan tanishtirish.O‘qituvchi vazifalari:1.Talabalarda bemorlarga bo‘lgan javobgarlikni tar-biyalash.2.Reabilitatsiya turlari ha-qida tushuncha berish.3.Fizioterapevtik usullar-ning afzalliklari va vosi-talari haqida tushuncha berish.4.Fizik omillarning orga-nizmga ta'siri va muolaja-larni qabul qilishga tav-siyanomalar haqida tushuncha berish.

O‘qish jarayoning natijalari:Ma'ruzani eshitgach talabalar quyidagilarga javob bera olishadi:

1.Reabilitatsiya haqida tushinchani bilish. 2.Fizik omillar, ularning ta'siri, qo‘llanilish usullari, qo‘llanilishiga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar haqida tushunchani bilish.3.Bemorlarni davolashda va fnuksiyalarni tiklashda DJTning qo‘llanilish tartibini bilish. 4.Shifokorning deontologik fazilatlarni bilish.

251

5.Davolash va tiklash jarayo-nida DJTning tutgan o‘rni.6.Fizioterapevtning zamo-naviy deontologik fazilatlari haqida tushuncha berish.O‘qitish usullari va texnikasi

Ma'ruza – vizual, texnika: blits-opros, savollar «ha-yo‘q»

O‘qitish vositalari Lazerli proektor, ma'ruza materiallari, ma'lumot manbalari bilan ta'minlash

O‘qitish shakllari JamoaO‘qitish sharti Auditoriya

MA'RUZANING TEXNOLOGIK KARTASI

Bosqichlar, vaqti – 90 daq.

FaoliyatO‘qituvchi Talabalar

1 bosqichKirish (5 daq.)

1.Mavzu nomi, maqsadi, ma'ruza natijalari va rejasini e'lon qiladi.

1. Eshitadilar

2 bosqichBilimni jamlashtirish(15 daqiqa)

2.1.Talabalar bilimini jamlash maksadida savollar beradi:1.Reabilitatsiya deganda nimani tushunasiz?2.Qanday fizik omillarini bilasiz?3.DJTning davolashda tutgan o‘rni qanday?Blits so‘rov o‘tkazadi.2.2.Ma'ruza maqsadi bilan tanishtiradi.

2.1.Savollarga javob beradilar.

2.2.Ma'ruza maq-sadini o‘rganadi.

3 bosqichMa'lumot berish (60 daqiqa)

3.1. Ma'ruza materiallarini rejadagi savollar asosida ketma-ketlik bilan tushuntiradi va aniq savollar beradi:Rejadagi 1 savol: Reabilitatsiya turlari va vazifalari haqida tushuncha bering.Rejadagi 2 savol: Fizik omillarning ta'siri, qo‘llanilishi, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalari. Rejadagi 3 savol: DJTning qo‘llanilishini o‘rganishdan maqsad nima ekanligini ayting.Rejadagi 4 savol: Shifokorning deon-tologik fazilatlari nimadan iborat. Mavzuning asosiy qismlariga e'tiborni qaratadi va yozishni tavsiya qiladi.

3.1.Berilgan ma'-lumotlarni muxo-kama qiladi, aniqlik kiritadi,savol beradi.

Asosiy ma'lumotni yozadi

4 bosqichYakuniy (10 daqiqa)

4.1.Savol beradi: 1.Kasalliklarni davolash, oldini olish va organizmning tiklanishida reabilitatsiya

4.1.Savollarga javob beradi

252

tadbirlari qanday ahamiyat kasb etadi?4.2.Mustaqil ish uchun vazifalar beradi: impulsli tokning afzalligi

4.2. Eshitadi, yozib oladi

Inson uzoq davrlardan beri turli kasalliklar va salbiy holatlar bilan kurashishda tabiat kuchlari va turli omillaridan foydalanib kelgan.

Hozirgi vaqtda bemorlarni qisqa muddatda tez va sifatli davolashga, shu bilan birga kasallikning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun davolash kompleksiga katta e'tibor qaratilmoqda, ya'ni davolash kompleksida faqat dori-darmonlarni qo‘llashga tayanib qolmasdan, balki dorisiz davolash usullarini qo‘llashga katta e'tibor berilmoqda. Bu amalga oshirishda fizioterapevtik muolajalarning va davolovchi jismoniy tarbiyaning roli kattadir. Bunga erishish uchun organizmga ta'sir etadigan fizik omillar va jismoniy mashqlar xarakterini, ta'sir mexanizmini, fiziologik ta'sirini, fizioterapevtik muolajalarning qo‘llash usullarini va dozirovkalarini, davolovchi jismoniy tarbiyaning vosita va shakllarini, harakat tartibotlarini bilish shart. Kasallikni davolashdan ko‘ra, uning oldini olish afzalligini esda tutgan holda kasalliklarni oldini olish va sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot etishga imkon darajasida keng yondoshish zarurdir.

Reabilitologiya – bu kasalliklar, jarohatlar yoki jismoniy, kimyoviy va maishiy omillar ta'sirida o‘zgargan salomatlik va funksional holatlarni, hamda mehnatga qobiliyatini tiklashdir.

Reabilitatsiya maqsadi – bemor va nogironlarni maishiy va mehnat faoliyatiga, jamiyatga erta va effektivli qaytarish; insonning shaxsiy xususiyatlarini tiklash.

Reabilitologiya lotincha so‘z bo‘lib, quyidagi ma'noni beradi : “habitis” – qobiliyat, “rehabitis” – qobiliyatni tiklash.

Reabilitatsiyani quyidagi turlarga yoki yo‘nalishlarga bo‘lish mumkin :- Tibbiy

- Jismoniy

- Ruhiy

- Kasbiy

- Ijtimoiy-iqtisodiy

Reabilitatsiyaning asosiy yo‘nalishi bo‘lib tibbiy va jismoniy turlari hisoblanadi. Bunda asosiy e'tibor har xil vositalarni kompleks holda qo‘llab bemorning salomatligini tiklashga qaratiladi, ya'ni bu organizmning buzilgan fiziologik fnuksiyalarini maksimal tiklash, agar buning imkoniyati bo‘lmasa kompensator imkoniyatlarni va o‘rninifunksiyasini moslashtirishni rivojlantirishdir.

Ruhiy reabilitatsiyada asosiy e'tibor bemor ruhiy holatining korreksiyasiga, shuningdek uning davolanishga, shifokor tavsiyalariga, reabilitatsiya tadbirlarini

253

bajarishga to‘g‘ri yondoshishni shakllantirishga qaratilgan. Bu yo‘nalishda bemorlarga kasallik natijasida o‘zgargan hayotiy faoliyatga ruhiy moslashish uchun zaruriy sharoitni yaratish kerak.

Kasbiy(mehnat) reabilitatsiyada mehnatga tiklash (joylashtirish), kasbiy o‘qitish va qayta o‘qitish, bemorlarning mehnatga qobiliyatini aniqlash savollari hal qilinadi yoki ko‘riladi.

Ijtimoiy-iqtisodiy reabilitatsiyada asosiy e'tibor shikastlangan bemorga iqtisodiy mustaqillik va ijtimoiy mukammallikni qaytarishga qaratiladi. Bu vazifalar faqat tibbiy muassasalar tomonidangina emas, balki ijtimoiy ta'minot organlari tomonidan ham hal etilishi zarur.

Tibbiy reabilitatsiyaning asosiy vazifasi organizm turli sistemalarining va tayanch-harakat apparatining funksional imkoniyatlarini mukammal tiklash, hamda kundalik hayot va mehnat sharoitlariga kompensator moslashishni rivojlantirish bo‘lib hisoblanadi.

Xususiy vazifalari:-bemorningmaishiy imkoniyatlarini, ya'ni yurish, o‘ziga-o‘zi xizmat qilish

va murakkab bo‘lmagan uy ishlarini bajarish qobiliyatlarinitiklash;-mehnat qobiliyatini, ya'ni harakat apparatining funksional imkoniyatlaridan

foydalanish va rivojlantirish yo‘li bilan nogironning yo‘qotgan kasbiy ko‘nikmalarini tiklash;

-mehnat qobiliyatini vaqtincha yoki uzoq vaqtga yo‘qotishga olib keluvchi patologik jarayonlarning rivojlanishini oldini olish, ya'ni ikkilamchi profilaktika tadbirlarini amalga oshirish.

Reabilitatsiya maqsadi –organizmning yo‘qotgan imkoniyatlarini imkon darajasida to‘liq tiklash, buning imkoniyati bo‘lmasa, qisman tiklash, buzilgan yoki yo‘qotilgan funksiyani kompensatsiyalash vazifasi qo‘yiladi va qanday bo‘lmasin kasallikning avj olishi sekinlashtiriladi. Buni amalga oshirish uchun davolovchi-tiklovchi vositalardan foydalaniladi.Ular orasida ko‘proq reabilitatsion samara beruvchilar bo‘lib quyidagilar hisoblanadi : jismoniy mashqlar, tabiat omillari, turli massajlar, trenajerlarda shug‘ullanish, ortopedik moslamalar, mehnat bilan davolash, psixoterapiya va autotrening.

Tibbiy reabilitatsiyada jismoniy ta'sir usullari muhim o‘rin egallaydi va reabilitatsiya qancha davom etsa jismoniy ta'sirning ahamiyati shuncha oshib boradi.

Jismoniy reabilitatsiya– bu tibbiy, ijtimoiy va kasbiy reabilitatsiyaning asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy imkoniyat va aqliy qobiliyatini tiklash yoki kompensatsiyalash, organizmning funksional holatini oshirish va yaxshilash, jismoniy tarbiya vositalari va usullari, sport elementlari, sport bo‘yicha tayyorgarligi, massaj, fizioterapiya va tabiat omillari yordamida odam organizmining jismoniy qobiliyatini, ruhiy emotsional mustaxkamligini va moslashuvchi zahiralariniyaxshilash bo‘yicha tadbirlar tizimidir. Jismoniy reabilitatsiyaning asosiy vositasi bo‘lib jismoniy mashqlar va sport elementlari hisoblanadi, ularning qo‘llanilishi pedagogik ta'lim jarayonidir.

254

Jismoniy mashqlar quyidagi holatlarda ijobiy samara beradi : bemor yoki nogironlarning imkoniyatlariga adekvat yoki mos bo‘lganda; chiniqtiruvchi ta'sir ko‘rsatganda va moslashuv imkoniyatlarini oshirganda.

Mashg‘ulotlar odam organizmida ijobiy funksional, xattoki strukturaviy o‘zgarishlarni chaqirishi mumkin. Mashg‘ulotlar natijasida regulyasiya mexanizmlari normallashadi, bu esa dinamik o‘zgarayotgan muhit sharoitida bemor organizmining moslashuv imkoniyatlarini oshiradi. Bir tomondan harakat ko‘nikmalari takomillashtiriladi yoki yangilari shakllantiriladi va mustaxkamlanadi, ikkinchi tomondan esa organizmning jismoniy ishbajarish qobiliyatini aniqlovchi turli jismoniy xususiyatlarni (kuch, chidamlilik, tezlik, egiluvchanlik, chaqqonlik va boshqalar) rivojlantiradi va takomillashtiradi.

Ko‘rinib turibdiki, reabilitatsiyaning boshqa vosita va usullari jismoniy mashqlarning o‘rnini bosa olmaydi. Faqatgina ularning ta'siri natijasida patologik jarayonda bemorning pasaygan jismoniy ish bajarish qobiliyatini tiklash va takomillashtirishmumkin.

Davolovchi-tiklovchi chiniqtirish mashg‘ulotlari jarayonida quyidagi fiziologik asoslangan pedagogik prinsiplarga rioya qilish kerak :

1.Bemorga individual yondoshish. Reabilitatsiya dasturi ishlab chiqishda bemorning yoshi, jinsi va kasbi, uning harakat tajribasi, patologik jarayonning xarakteri va darajasi, bemorning funksional imkoniyatlari inobatga olinishi lozim.

2.Bemorning reabilitatsiya jarayoniga ongli ravishda to‘g‘ri yondoshishi va faol qatnashishi zaruriy ruhiy emotsional holatini va shaxsning ruhiy yondoshishini ta'minlaydi, bu esa qo‘llanilayotgan reabilitatsiya tadbirlarining effektivligini oshiradi.

3.Asta-sekinlik prinsipijismoniy yuklamalarning har xil ko‘rsatkichlarini oshirishda : hajmi, intensivligi, mashqlar soni, qaytarilish soni, bir mashg‘ulot davomida yoki butun reabilitatsiya jarayonida mashqlarning murakkabligialohida ahamiyat kasb etadi.

4.Tartiblilikbutun reabilitatsiya jarayonining asosidir, u bir necha oy va yil davom etishi mumkin. Faqatgina reabilitatsiyaning har xil vositalarini tizimli qo‘llanilishi har bir bemorga yetarli, optimal ta'sirini ta'minlash mumkin, bu esa bemor organizmining funksional holatini oshirishga imkon beradi.

5.Davriylik- optimal tanaffusga rioya qilish bilan ishlash va dam olishni ketma-ketligini to‘g‘ri qo‘llash (dam olish yoki ikki mashq oralig‘ida, yoki ikki mashg‘ulot oralig‘ida).

6.Ta'sirning galma-galligi, ya'ni turli mushaklar uchun mashqlar va dastlabki holatlarni ketma-ket almashtirish.

7.Jismoniy mashqlarni tanlashda va qo‘llashda yangilik va har xillik prinsipini, ya'ni jismoniy mashqlarning 10-15 % yangilanib turilishi, qolgan 85-90 % jismoniy mashqlar davolashda erishilgan yutuqlarni mustahkamlash uchun qaytarilishi lozim.

8.Ta'sirning me'yorligi - qo‘llanilayotgan jismoniy yuklama me'yorli uzoq muddatga yoki yuklama bo‘linib-bo‘linib berilib, bemor holatiga yuklamaning mosligini ta'minlaydi.

255

Organizm sistemalarining funksional holatini oshirish uchun jismoniy yuklamalarni ketma-ket tartibli va bevosita hamma parametrlari bo‘yicha kattalashtirib borish kerak.

Reabilitatsiya jarayonida quyidagi ta'sirlar amalga oshiriladi :-umumiy mashg‘ulotda – organizmni umumiy sog‘lomlashtirish, kasallik

jarayonlarida organ va sistemalarning buzilgan funksiyasini yaxshilash, harakat (motor) ko‘nikmalari va iroda xususiyatlarini rivojlantirish va mustaxkamlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi;

-maxsus mashg‘ulotda – kasallik yoki jarohat bilan bog‘liq buzilgan funksiyalarni rivojlantirish, bemorlar uchun maishiy va mehnat faoliyatida zarur bo‘lgan ma'lum aniq harakatlarni tiklash maqsad qilib qo‘yiladi.

Tibbiy va jismoniy reabilitatsiyaning asosiy prinsiplari bo‘lib hisoblanadi :-reabilitatsiya tadbirlarini (RT) erta boshlash;RTlarini erta qo‘llash to‘qimalarda degenerativ o‘zgarishlarni oldini olish

imkoniyatini beradi. Davolash jarayoniga RTlarining erta kiritilishi kasallikning yaxshi kechishini ta'minlaydi va yaxshi natijaga olib keladi, bu nogironlikning oldini olish imkonini beradi (ikkilamchi profilaktika). RTlari bemornirning og‘ir holatida, tananing yuqori haroratida, kuchli intoksikatsiya (zaxarlanish)da, bemorda kuzatiladigan yurak-qon tomir va o‘pka yetishmovchiligida, moslashuv va kompensator mexanizmlarning keskin pasaygan holatlarida qo‘llanilmaydi.

-zaruriy RTlaridan kompleks foydalanish;Tibbiy reabilitatsiya ko‘pgina mutaxassislarning hamkorlikda faoliyat

ko‘rsatishini talab qiladi : terapevtlar, jarrohlar, travmatologlar, fizioterapevtlar, ShJT va jismoniy reabilitatsiya shifokorlari va metodistlari, massajistlar, psixologlar, psixiatrlar va boshqalar;

Bemorlarga RTlarini qo‘llashga olib kelgan sabablaridan kelib chiqqan holda mutaxassislar tarkibi va qo‘llaniladigan vosita va usullar har xil bo‘ladi.

-reabilitatsiya dasturini individuallashtirish;Bemor yoki nogironlarning holatiga,ularning funksional imkoniyatlaridan,

harakat tajribasidan, yoshidan, jinsidan kelib chiqqan holda qo‘llaniladigan RTlariga reaksiyalarini hisobga olish bilan bemorlarga individual yondoshishi talab qilinadi.

-reabilitatsiyaning davriyligi;Tibbiy reabilitatsiyada 3 yoki 4 davr farqlanadi.3 davrli reabilitatsiyada :-maxsuslashtirilgan shifoxona;-maxsuslashtirilgan reabilitatsiya markazi yoki sanatoriy;-poliklinikaning reabilitatsiya bo‘limi. Travmatologiyada qo‘llaniladigan 4 davrli reabilitatsiyada :-tez yordamning maxsuslashtirilgan brigadasi;-maxsuslashtirilgan travmatologiya shifoxonasi;-maxsuslashtirilgan reabilitatsiya markazi;-poliklinikaning reabilitatsiya bo‘limi. Reabilitatsiya jarayoni yana quyidagicha davrlanishi mumkin :

256

1-davr – tiklanish terapiyasi.Bu davrning vazifasi : faol davolanish va RTni o‘tkazishga bemorni ruhiy va funksional tayyorlash; funksiya defektining va nogironlikning rivojlanishini oldini olish.

2-davr – readaptatsiya.Vazifasi – tashqi muhit sharoitiga bemorning moslashishi, bu RT hajmining ortishi bilan harakterlanadi.

3-davr – reabilitatsiya.Vazifasi – o‘zgalarga muxtojligini rad etish bilan maishiy hayotga moslashish, kasallanguncha bo‘lgan ijtimoiy va mehnat statusini (qobiliyatini) tiklash.

-reabilitatsiyaning hamma davrida bevositaligi (uzluksizligi va ketma-ketligi);

Bir davr ichida, shuningdek bir davrdan boshqa davrga o‘tishda muhim ahamiyat kasb etadi. Organizmning har xil sistemalarining funksional holati yaxshilanadi, chiniqish ortadi, lekin RT larining qo‘llanilishida uzoq va yaqin muddat ichida bajarilmasa bemorning ahvoli yomonlashishiga olib keladi, bu RTlarining boshqatdan boshlashga olib keladi. Bir davrdan keyingisiga, bir tibbiy muassasadan boshqasiga o‘tishda reabilitatsiyaning asosiy prinsipi bo‘lib ketma-ketlik hisoblanadi. Bunda har bir davrdagi reabilitatsiya kartasida qo‘llanilgan davolash va reabilitatsiya vosita va usullarini, bemorning funksional holatini ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega.

-RTlarini ijtimoiy yo‘naltirish;Reabilitatsiyaning asosiy maqsadi bemor va nogironlarni maishiy va mehnat

faoliyatiga, oila va jamiyatga erta va effektiv qaytarish, insonning shaxsiy xususiyatlarini tiklash bo‘lib hisoblanadi. Tibbiy reabilitatsiyaning yakuniy optimal natijasi bo‘lib sog‘liqni tiklash va o‘rgangan kasbiy mehnatiga qaytarish hisoblanadi. Shunday hollar bo‘ladiki, RTlarining to‘g‘ri o‘tkazilishiga qaramasdan sog‘liqni tiklash va mehnat qobiliyatini qaytarish imkoni bo‘lmaydi. Bunday holatlarda hayot faoliyatida o‘ziga-o‘zi xizmat qilishni ta'minlovchi usullarni qo‘llash bilan chegaralanadi. Bunda kasbni o‘zgartirish, mehnat qobiliyati chegaralangan shaxslarni ishga joylashtirish, ruhiy holatini tiklash katta ahamiyatga ega.

Ijtimoiy-mehnat reabilitatsiya bilan ijtimoiy ta'minot organlari shug‘ullanadilar. Bunda vrach-mehnat ekspert komissiyasi (VTEK) katta ahamiyat kasb etadi. Ular mehnatga qobiliyatni yo‘qotish darajasini aniqlaydilar, kasbiy yo‘nalishni ta'minlaydilar, ular nazoratida nogironlar yangi kasbga qayta o‘qiydilar. Mehnat reabilitatsiyasi shaxsning mehnat qobiliyatini oshirishga va uning ruhiy va jismoniy imkoniyatlarini optimal darajada saqlashga qaratilishi zarur. Bu muammo RTlari kursini ma'lum vaqtlarda qayta o‘tkazish bilan xal etiladi va u sog‘liq ko‘rsatkichlarini va nogironlarning funksional holatini yaxshilashga yo‘naltiriladi.

-reabilitatsiyaning samaradorligini va yuklamalarning mosligini nazorat qiluvchi usullarini qo‘llash;

Kasallik natijasida buzilgan funksiyalarning tiklanish xarakteri va xususiyatini hisobga olgandagina reabilitatsiya jarayoni muvaffaqiyatli bo‘ladi. Tiklovchi davolashni tavsiya etish uchun bemorning holatini bir qator

257

ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri baholash zarurdir. Bu maqsadda reabilitatsiya jarayonida bemorning holatini nazorat usullari va maxsus diagnostika qo‘llaniladi. Ular quyidagi turlarga bo‘linadi:

1.Tibbiy diagnostikaTibbiy diagnostika savollari shifokor tomonidan xal etiladi va

quyidagilardan iborat, ya'ni so‘rov, analiz, ko‘rikdan o‘tkazish, palpatsiya, perkussiya, auskultatsiya, shuningdek klinik usullar, laboratoriya analizlari natijalari.

2.Funksional diagnostikaOrganizm sistema va organlarining funksional holatini tekshirish

instrumental usullar yordami bilan (EKG, fonokardiografiya, spirografiya, elektromiografiya va x.z.), turli funksional sinamalar bilan amalga oshiriladi.

3.Motodiagnostika Reabilitatsiyada muhim ahamiyat kasb etadi, ya'ni bemorning harakat

imkoniyatlari aniqlanadi, maishiy va mehnat faoliyatiga qobiliyatini aniqlash uchun turli sinamalar, mushakli testlardan foydalaniladi.

4.PsixodiagnostikaBemorning klinik o‘rganilishi psixolog tomonidan o‘tkaziladigan

eksperimental-ruhiy tekshirishlar bilan mustahkamlanadi. Psixolog ruhiy funksiyaning o‘zgarish darajasini va tuzilishini, xotiraning, e'tiborning, fikrlashning o‘zgarishini aniqlaydi.

Jismoniy reabilitatsiya vositalari quyidagilarga bo‘linadi :1.Faol vosita – ShJTning hamma shakllari taalluqlidir : turli jismoniy

mashqlar, sport elementlari va sport tayyorgarligi, yurish, yugurish va boshqa siklik mashqlar va sport turlari, trenajerlarda ishlash, xoreoterapiya, mehnat bilan davolash va x.z.

2.Passiv vosita – massaj, manual terapiya, fizioterapiya, tabiatning tabiiy va sun'iy omillari.

3.Ruhiy boshqaruv vositasi – autogen shug‘ullanish, mushak relaksatsiyasi va x.z.

Reabilitatsiya dasturini tuzishda hamma o‘zgarishlar (morfologik, fi-ziologik, ruhiy) inobatga olinadi va quyidagi qoidalarga amal qilinadi :

-shifokor, reabilitolog va bemorning hamkorligi;-bemorning reabilitatsion imkoniyatini aniqlash, ayniqsa harakat

imkoniyatlarini;-ta'sirning har tarafligi, ya'ni har bir bemor uchun reabilitatsiyaning hamma

tomonlarini hisobga olish;-davolovchi-tiklovchi tadbirlar kompleksi;-o‘tkaziladigan ta'sirning pog‘onasimonligi (bemorning funksional holatini

hisobga olish bilan tiklovchi tadbirlarni bosqichma-bosqich tavsiya etish).Bemorlarning reabilitatsion imkoniyatlarini aniqlash quyidagi bir qator

vazifalarni xal etishni talab qiladi :1.Harakatning buzilishi xarakterini va harakat funksiyasining chegaralanish

darajasini hal etish.

258

2.Bemor tayanch-harakat apparatining jarohatlangan qismining yoki jarohatlangan organ yoki sistemaning buzilgan funksiyasining to‘liq yoki qisman morfologik va funksional tiklanish imkoniyatlarini aniqlash.

3.Kasallikda bemor organizmining adaptatsion-moslashuv va kompensator imkoniyatlarining rivojlanishining keyingi natijalari ma'lumoti.

4.Reabilitatsiya jarayonida turli jismoniy yuklamalarning xarakteri, hajmi va intensivligi bo‘yicha ko‘tara olishini aniqlashni hisobga olish bilan alohida organ va sistemalarning funksional qobiliyatini va butun organizmning jismoniy ish bajarish qobiliyatini baholash.

Reabilitatsion imkoniyatni baholash natijalarini dinamikada kuzatish zarur, bu reabilitatsion dasturning va ma'lum mashg‘ulotlarning effektivligini aniqlashga imkon beradi.

To‘rt ballik shkala bo‘yicha tiklanish darajasini baholash mumkin : to‘liq tiklanish; qisman tiklanish; dastlabki holatiga nisbatan o‘zgarishsiz; yomonlashish.

Mehnat savollari bo‘yicha Xalqaro bo‘lim quyidagi shkalani taklif qiladi :1.U yoki bu darajada funksional qobiliyatning tiklanishi.1.1.To‘liq tiklanish.1.2.Qisman tiklanish.1.3.Funksiyaning chegaralanishli tiklanishida kompensatsiya va

tiklanishning yo‘qligi.1.4.Tiklanish yo‘qligida uni almashtirish (ortopedik yoki jarrohlik).2.Kundalik va kasbiy hayotga moslashishni tiklash.2.1.Mehnat va maishiy faoliyatga tayyorgarlikni tarbiyalash.2.2.Mehnat bilan davolash.3.Mehnat jarayoniga jalb etish – mehnat faoliyatiga layoqatligini aniqlash,

qayta tayyorlash.4.Reabilitatsiya o‘tuvchilarga dispanser xizmatini o‘tkazish.Reabilitatsiya tadbirlarining yaqin va uzoq natijalarini o‘rganib borish

reabilitatsiya jarayonini rejali va samaradorli olib borishga imkon beradi, har bir bosqichga asosiy vazifalarni aniqlab beradi, ijobiy natijaga erishish uchun mos va effektli vositalar kompleksini tanlab olishga imkon beradi.

Bugungi kunda fizik omillar va jismoniy mashqlar yordamida tezroq tuzalib ketmaydigan kasalliklar yo‘q desa bo‘ladi. Salomatlikni mustahkamlashga va turli xil kasalliklarni oldini olishda ulardan keng foydalaniladi. Uy sharoitida fizioterapevtik va davolovchi jismoniy tarbiya vositalarini qo‘llash ham mumkin va bu yaxshi samara beradi. Butun dunyo mamlakatlarida bu yo‘nalish yana rivojlanib bormoqda.

Fizioterapevtik usullarning afzalliklari va e'tiborgaloyiq taraflari

1.Fizikaviy usul davolash vositasi sifatida barcha uchun qulay, hatto uy sharoitida ham qo‘llanilishi mumkin.

2.Fizioterapevtik usullar ancha arzon.Samaradorlik jihatidan boshqa davolash vositalaridan yuqori turadi.

259

3.Fizioterapevtik usullarni qariyalar va bolalarda qo‘llash mumkin, chunki ularni qo‘llashda og‘riq sezilmaydi, aksincha yoqimli ta'sir ko‘rsatadi.

4.Dori-darmonlar va boshqa davolash vositalaridan farqi, fizioterapevtik usullardan faqatgina davolash vositasi sifatida emas, balki turli kasalliklarning oldini olish, organizmni sog‘lomlashtirish va chiniqtirish uchun ham foydalaniladi.

5.Organizmning barcha sistemalariga fizik omillar faol ta'sir ko‘rsatadi. Shuning uchun fizioterapevtik apparatlardan bir necha xili bo‘lsa ham, ularning ishlatilish uslubini yaxshi bilgan holda turli xil kasalliklarni samarali davolash mumkin.

6.Fizik omillar – bu fiziologik davolash vositalari bo‘lib, organizmga yumshoq ta'sir beruvchi, og‘riq bermaydigan, asta-sekin kompensator-moslashuv reaksiyasini chaqiruvchi vositasidir. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin : fizik omillar – inson organizmi uchun kerakli va unga xos bo‘lgan tashqi ta'sir qo‘zg‘atuvchilaridir, inson ular bilan birga tug‘iladi, yashaydi va rivojlanadi.

7.Fizik omillarni shifobaxsh ta'siri ma'lum muddatgacha saqlanib qoladi, ko‘pincha uzoq muddatga (2 oygacha).

8.Fizik omillarning eng muhim fazilati – ikkilamchi salbiy ta'sirlarni chaqirmaydi. Dorivor preparatlarga organizm tez o‘rganib qolishi va ular albatta ikkilamchi salbiy ta'sirlarga ega ekanligini nazarda tutish lozim, shuni ham hisobga olish kerakki, fizioterapevtik usul dorivor preparatlar keltirib chiqargan har xil asoratlarni davolashda ham qo‘llaniladi.

9.Yana bir afzallik tarafi – fizik omillar organizmning turli dori-darmonlarga bo‘lgan sezgirligini oshiradi, bu esa dori dozasini bir necha barabar kamaytirib, oz miqdorda ko‘proq terapevtik samara berishga olib keladi.

10.Fizioterapevtik usullar bilan davolash inson psixikasining emotsional doirasiga ham ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, bu esa kasallikni tezroq yengishga yordam beradi. Og‘riq sindromini tezda yo‘qotish, uyquni tiklash, mehnat qilish qobiliyatini qayta tiklash va oshirish, shunga o‘xshash amallar organizm uchun juda foydali va keraklidir.

Fizioterapiya vositalariTibbiyot amaliyotida tabiiy (tabiat qo‘ynida dam olish maskanlarida) va

sun'iy (shakllantirilgan) fizik omillardan keng foydalaniladigan fizioterapiyaning ma'lum bir bo‘limi kurortologiya deb atalib, tabiiy ikkinchi bo‘limi fizioterapiya deb ataladi. Fizioterapiya turli guruhlarga ajratib kvalifikatsiyalash mumkin. Bizning qarashimiz bo‘yicha quyidagi kvalifikatsiya tushunishga oson bo‘lsa kerak.

1-guruh – past kuchlanishli doimiy va impulsli elektr toki (galvanizatsiya, elektroforez, elektruyqu, diadinamoterapiya, amplipulsterapiya, elektrostimulyasiya, elektrodiagnostika).

2-guruh – yuqori kuchlanishli elektr toki (diatermiya, ultratokterapiya, ma'lum bir joyga darsonvalizatsiya).

3-guruh – turli tavsifdagi elektr, magnit va elektromagnit maydonlari (franklinizatsiya, magnitoterapiya, induktotermiya, UVCh- va SVCh-terapiya).

260

4-guruh – optik-yorug‘lik diapazonidagi elektr magnit tebranishlar (infraqizil, ko‘rinuvchi, ultrabinafsha va lazer nurlari).

5-guruh – mexanik tebranish bilan ta'sir ko‘rsatish (massaj, ultratovushterapiya, ultrafonoforez, vibroterapiya).

6-guruh – maxsus yoki o‘zgartirilgan havo muhitida davolash (aerozolterapiya –purlatgich yordamida dorivor moddalar bilan davolash, baroterapiya – bosim yordamida davolash, aeroterapiya – toza havo yordamida davolash, klimatoterapiya – tashqi muhitni o‘zgartirish,ya'ni dam olish maskanlarida davolanish).

7-guruh – suv yordamida davolash, ichimlik chuchuk va tabiiy ma'dan mineral suvlaridan sog‘lomlashtirish va davolashda foydalaniladi.

8-guruh – tezlik uslublar bilan davolash issiqlik yordamida va sovuqlik yordamida (krioterapiya, gipotermiya) davolashga asoslangan (shifobaxsh loy, parafin, ozokerit, naftalan, qum, muz va boshqalar).

Fizik omillar organizmda bir necha xil fiziologik reaksiyalar chaqirib, ularning bir qismi bir guruh omillar uchun umumiy hisoblanadi, bu esa ularni davolash ta'siriga ko‘ra klassifikatsiya qilishni qiyinlashtiradi. Shu sababga ko‘ra fizik omillar organizmga fizik ta'sir ko‘rsatish xarakteriga va energiya turiga qarab bo‘linadi. Ishlatilish uslubiga qarab davolash quyidagilarga bo‘linadi :

1.Past kuchlanishli o‘zgarmas tok.2.Impulsli toklar (elektruyqu, qisqa impulsli elektroanalgeziya,

diadinamoterapiya, interferensterapiya, amplipulsterapiya, elektrostimullash, flyuktuorizatsiya).

3.Yuqori chastotali tok (darsonvalizatsiya, nadtonal tok bilan davolash)4.Elektr maydonli : franklinizatsiya va ultra yuqori chastotali tok bilan

davolash.5.Magnit maydonli : magnitoterapiya va induktoterapiya.6.O‘ta yuqori chastotali elektromagnit maydoni santimetr to‘lqinli va

detsimetr to‘lqinli elektr toki bilan davolash.7.Optik diapazonda elektromagnit tebranishlar : infraqizil, ko‘rinuvchi,

ultrabinafsha va lazer nurlari bilan davolash.8.Mexanik tebranishlar : vibratsiya va ultratovush bilan davolash.9.Chuchuk ichimlik suvi, turli dorivor moddalar, mikroelementlar qo‘shilgan

suv, ma'dan suvlari va radioaktiv suvlar bilan davolash.10.Issiqlik ta'siri bilan davolash omillari shifobaxsh loy torf, parafin,

ozokerit.11.O‘zgaruvchan havo bosimi va elektr purlatgich yordamida davolash.

Fizik omillarining inson organizmiga ta'sir mexanizmi

Fizik omillar turli xil ko‘rinishda bo‘lgani bilan ularning organizmga ta'sir mexanizmi natijasida ko‘plab umumiy holatlar yuzaga keladi.Buning sababi, organizm ichki muhitini bir xilda ushlab turishga qaratilgan reaksiyalar shakllanishining umumiy bir xil qonunga asoslanganligidir. Organizm ichki

261

muhitini bir xilligi, doimiyligi uning barcha sistemalarini normal-me'yorda ishlashi uchun zarur.

Organizm ichki muhitining doimiyligini saqlab turuvchi reaksiyalar mazmuni quyidagilardan iborat : fizik omillar tashqi muhitda o‘zgarish chaqirgani kabi, organizm ichki muhitida ham o‘zgarish chaqiradi. Tashqi va ichki muhit o‘zgarishlariga har bir tirik organizm umumiy (sistemali) moslashuv reaksiyasi bilan javob beradi.Bu reaksiyalar gumoral boshqaruvning ko‘p bo‘limlar va nerv sistemasining barcha bo‘limlari ishtirokida boshqariladigan reflektor mexanizm natijasida rivojlanib boradi. Shunisi muhimki, bu reaksiyalar organizmda muvozanatni saqlash yoki tiklashga, kompensator holatni rivojlantirishiga, kasallik natijasida hosil bo‘lgan asoratlarni yo‘qotishga, organizmni chiniqtirishiga qaratilgan.

Fizik omillar organizmga turli yo‘llar, teri orqali, tana bo‘shlig‘i, shilliq pardalar orqali kasallangan joyning o‘ziga hamda ichki organlarga ta'sir ko‘rsatadi.

Bunda ta'sir etuvchi omil energiyasi so‘riladi, to‘qimalarda birlamchi fizikaviy va kimyoviy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Fizik omillar qo‘llanilganda hosil bo‘lgan energiya to‘qimalarda yaxshi so‘rilgandagina davolash ta'siri yuqori bo‘ladi. Organizmga so‘rilmay qolgan energiya esa hyech qanday ta'sir ko‘rsata olmaydi.

Fizik omillar qo‘llanilganda quyidagi birlamchi samaradorlik belgilari namayon bo‘ladi : issiqlik hosil bo‘ladi, to‘qimalarda ionlar almashinuvi va holati o‘zgaradi, biologik faol moddalar va bo‘sh radikallar paydo bo‘ladi. Hayotiy muhim jarayonlarning eng muhim ishtirokchisi bo‘lgan suvning fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari o‘zgaradi va boshqa jarayonlar sodir bo‘ladi. Bu jarayonlar oxirida to‘qimalardagi qo‘zg‘alishlar mahalliy immuno-biologik jarayonlarda regional qon aylanishi va mikrotsirkulyasiyada moddalar almashinuvi bilan davom etadi. Bu esa davolash jarayonini tezlashtiradi, og‘riqlar kamayadi, shishlarning so‘rilishi osonlashadi. Bakteriyalar aktivligi yo‘qoladi, yallig‘lanish jarayonlari tezda tuzala boshlaydi.

Bu birlamchi o‘zgarishlar to‘qima va organlarda retseptorlarni qo‘zg‘atadi. Bu retseptorlar bosh miyaga impuls yuborib, hayotiy jarayonlarni boshqaruvchi nerv markazlarining funksional holatini o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Markaziy nerv tuzilmalariga kelgan impulslarga javoban efferent pastga yo‘naluvchi impulslar hosil bo‘lib, ular ichki organlardagi patologik o‘choqlarga yetib boradi, organizmning moslashuv reaksiyasini tezlashtiradi.

Moslashuv reaksiyasining shakllanishida markaziy nerv sistemasi bilan birga ichki sekretsiya bezlari sistemasi, ya'ni endokrin sistema ham ishtirok etadi.

Kasallik davrida bu o‘zgarishlar fiziologik jarayonlarni qayta tiklashga, umumiy immun himoya reaksiyasini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Shuning uchun ko‘plab avtorlar haqqoniy ravishda fizikaviy omillar klassifikatsiyasining faqat energiya turi hamda generatsiya bo‘lmay, balki farmakoterapevtik ta'siriga ko‘ra guruhlarga bo‘ladi.

I.Yallig‘lanishga qarshi ta'sir :O‘tkir (yiringsiz) O‘tkir bo‘lmagan Surunkali

262

SMT, DDT SMT, DDT Galanik element yorda- Aeroionoterpiya Aeroionoterapiya mida elektroforezUVCh, SVCh (DMV) UVCh, SVCh, indukto- SMT, DDTN2 PeMP, Infra qizil termiya, N2 PeMP Aeroionoterapiyanurlash, UBN, lazer Shifobaxsh loy, ultra UVCh, SVCh, induktoter-bilan davolash, refleks tovush, infra qizil miya, N2 PeMP, shifo-usuli bilan davolash nurlanish, UBN, lazer baxsh loy, parafin, va refleks usuli bilan ultratovush davolash

II.So‘rilish (moddalar almashinuvi jarayonlari)Galvanizatsiya, elektroforez, SMT, DDT, UVCh, SVCh, induktotermiya,N2PeMP, infraqizil nurlanish, UBN, ultratovush, shifobaxsh loy, lazer bilan davolash, parafin-ozokerit, ma'dan suvlari bilan davolash,reflektor.

III.Asabni tinchlantiruvchi (sedativ)Galvanizatsiya, elektroforez, elektrouyqu, franklinizatsiya, aeroionoterpiya (GAI), vanna qabul qilish (igna bargli ekstrakt solingan vanna, marvaridli vanna, issiq haroratda o‘rab qo‘yish), reflektor.

IV.Spazmatik (mushaklar taranglashuvini yo‘qotish uchun)Galvanizatsiya, elektroforez, SMT, DDT, franklinizatsiya, UVCh, SVCh, induktotermiya, infra qizil nurlanish, UBN, baroterapiya, ultratovush bilan davolash, N2 PeMP, aerozolterapiya, ma'dan suvlari bilan davolash, issiqlik bilan davolash, refleks yo‘li bilan davolash.

V.Og‘riq qoldiruvchiElektroforez, elektrouyqu, DDT, SMT, darsonvalizatsiya, UVCh, induktotermiya, ultrafonoforez, infra qizil nurlanish, UBN, oltingugurt-vodorod birikmali va azot birikmali vannalar qabul qilish, issiqlik bilan davolash, refleksator.

VI.Desensibillash uchunElektroforez, elektrouyqu, franklinizatsiya, aeroionoterapiya (GAI), aerozolterapiya, N2 PeMP, SVCh, UBN, ultratovushterapiya, rodonli, oltingugurt-vodorodli vannalar, shifobaxsh loy, refleksator.

VII.Umumiy tonusni ko‘tarish uchunHavo va quyosh vannalari, dengiz va daryo suvlarida cho‘milish, nam artinish, cho‘milish, sovuq suvda chiniqish, karbonat angidrid va azotli vannalar, sirkulyar dush, Sharko dushi, Shotland dushi, suv osti dushi, umumiy UBN, refleks zonalariga issiq paxtali ko‘rpacha o‘rash bilan ta'sir etish.

Fizioterapiya muolajalarini qabul qilishda qo‘llaniladigan umumiy tavsiyanomalar

Fizioterapevtik usul bilan davolash samaradorligi davolashni to‘g‘ri va ratsional olib borishga, muolajalarni bajarish uslubi va texnikasiga bog‘liq.

Quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur :

263

1.Fizik omillar ta'sirida organizmning sezgi organlari yoqimli taassurot olishi, bemorning muolajalar ta'siri ijobiy natija berishiga ishonishi va ularda noto‘g‘ri tushuncha hosil bo‘lmasligi doimiy nazorat ostida bo‘lishi kerak.

2.Organizm sezgirligiga ta'sir etadigan omillar haqida tushunchaga ega bo‘lish va bu haqda doim eslab turish lozim.

Miokradning o‘tkir infarkti, tonzilit, yuqumli kasalliklarda fizioterapevtik muolajalar qo‘llanilmaydi.

Turli asabiylashish holatlari, jismoniy va aqliy jihatdan ortiqcha kuchlanish, alkogol iste'mol qilish , turli dorilar – ganglioblokatorlar, qon tomiriga ta'sir etuvchi, psixo-nevrologik dori vositalari qabul qilingan paytlarda fizioterapevtik muolajalar o‘tkazilmaydi.

Antibiotiklar, sulfanilamid preparatlari va qon preparatlari UBNga sezgirlikni oshiradi, hatto teri kuyishi ham mumkin yoki aksincha, insulin va kalsiy preparatlari qabul qilgan bemorlarda UBNga sezgirlik kam bo‘ladi.

3.Insonning yoshiga qarab organizm reaksiyasi o‘zgarishi mumkin. Bola organizmi ko‘proq ta'sirchan bo‘ladi, katta yoshdagilar va qariyalar og‘ir muolajalarni ko‘tara olmaydilar, shuning uchun muolaja vaqti va kuchi 1/3 qismga kamaytiriladi.

4.Muolaja paytida va uni qabul qilingandan so‘ng, yoqimsiz holatlar sezilishi kerak emas.

Ba'zida organizmning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olinmasa, qo‘llanilish uslubiga rioya qilinmasa, umumiy yoki bir joyda patologik reaksiyalar bo‘lishi mumkin.

Umumiy reaksiya belgilari – kayfiyatning buzilishi, bosh og‘rig‘i, yurak atrofida og‘riq paydo bo‘lishi, uyquning buzilishi, ishtaxaning buzilishi, harakatchanlikning kamayishi, tezda charchab qolish va boshqlar.

Ma'lum bir joydagi reaksiya-patologik o‘zgarish bo‘lgan joyda yallig‘lanish jarayonlarining ko‘payishi, og‘riqning kuchayishi, qo‘zg‘almay yotgan infeksiyalarining faollashuvi va boshqalar.

Bu reaksiyalar qisqa davrda o‘tib ketsa, muolajalarni qo‘llash mumkin, faqat muolajalar o‘rtasidagi tafovutni ko‘paytirish va ortiqcha bosimni kamaytirish lozim.

5.Davolanish muolajalarining faqatgina bir kursi to‘liq qabul qilingandagina samarali natija olish mumkin, sistematik ravishda qabul qilingan muolajalar kutilgan natija bermaydi.

6.Ko‘plab kasalliklarni davolash samaradorligini oshirish uchun fizik omillar kompleks qo‘llaniladi. Kompleksga faqat 2 yoki 3ta muolajani kiritish, shulardan faqat bittasi umumiy bo‘lishi, oraliq vaqti 1 soatdan 3 soatgacha bo‘lishi lozim. Oldin ma'lum belgilangan joyga muolaja qilinadi, keyin 1 soatdan so‘ng umumiy muolaja o‘tkaziladi.

7.Ba'zan uchrab turadigan surunkali xastaliklarda ma'lum muddat vaqtdan so‘ng fizioterapevtik davolash kursi qayta qo‘llaniladi.

8.Fizik omillar faqat ma'lum yoshdan boshlab qo‘llaniladi.

264

9.Muolajalar ta'sirida organizmda bo‘ladigan o‘zgaruvchanlikni hisobga olish lozim. Bir xil tipda qaytariluvchi ta'sirlarga organizmning o‘rganib qolishini hisobga olish zarur. Muolajalar o‘tkazish tezligi va vaqtini o‘zgartirish, ularning ta'sir kuchi va ta'sir etish muddatini ko‘paytiradi.

10.Ayollar uchun xayz siklini hisobga olish zarur, optimal vaqt xayz boshlangandan 5-7 kun hisoblanadi.

11.Muolaja o‘tkaziladigan vaqtni hisobga olish zarur : och qoringa yoki ovqatlangan zahoti mumkin emas, yaxshisi ovqatlangandan 1 – 1,5 soat so‘ng.

12.Kunning ikkinchi yarmida, uyqudan oldin tetiklik beruvchi muolajalar o‘tkazilmaydi.

13.Kundalik bioritmlarni hisobga olish nazariyasi ustida olimlar ish olib borishmoqda. Masalan : balneoterapiyani o‘z vaqtida to‘g‘ri o‘tkazilsa, uning samaradorligi 15 – 20%ga ko‘tariladi.

14.Tashxis uchun rentgenologik, duodenal tekshiruvlar olib borilgan kunlarda fizik omillar qo‘llanilmaydi.

15.Bir kunda ikkita umumiy ta'sir etuvchi muolaja o‘tkazish mumkin emas, masalan : ikki marta umumiy vanna qabul qilish, umumiy vanna va suv osti dushi massaj, umumiy vanna va ko‘p miqdorda loyli applikatsiya, umumiy vanna va umumiy galvanizatsiya va boshqalar.

16.Bir kunda ma'lum bir refleks zonasiga qayta ta'sir o‘tkazib bo‘lmaydi (burun shilliq pardasiga, bo‘yin qismiga, qorin pastki qismiga).

17.Bir kunda ta'sir etish doirasi bir-biriga yaqin bo‘lgan fizik omillar qo‘llanilishi maqsadga muvofiq emas.Masalan : DMV va SMT, DDT va SMT.

Yoki bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalishdagi muolajalarni baravar ketma-ket qo‘llash mumkin emas, masalan : shifobaxsh balchiqdan so‘ng sovuq muolaja qabul qilish. Maxsus kontrast muolajalar yuqoridagilardan istisno ravishda qo‘llaniladi.

18.Ma'lum bir joyga ham fizik omillar, ham rentgen nurlarini qo‘llash mumkin emas.

19.Agar o‘xshash muolajalarni bir vaqtda o‘tkazishga to‘g‘ri kelib qolsa, ular galma-galdan o‘tkaziladi.

20.Bir kunda kompleks muolajalar o‘tkaziladigan bo‘lsa, oldin ma'lum bir joyga ta'sir etuvchi, keyin umumiy muolaja o‘tkaziladi, faqat ularning oraliq vaqti 2 soatdan kam bo‘lmasligi kerak.

Fizioterapiya uslublarini qo‘llashda hisobga olish lozim bo‘lgan asosiy qoidalar ana shulardir, lekin organizm holatining o‘zgarib turishi va kasallikning kechishiga qarab, bir bemorga qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan omillar boshqa bir bemor uchun foydalidir.

Fizik omillar diapozonining kengligi va ularning organizmga ko‘p taraflama ta'sir etishi tufayli, birorta kasallik yo‘qki, davolashning ma'lum bosqichida fizioterapiya usullari qo‘llanilmagan bo‘lsa. Umuman olganda, organizm ta'sirlanish komponentlari maxsus yoki maxsus bo‘lmagan bo‘ladi.

Maxsus bo‘lmagan reaksiyalar umumiy xarakterdagi reaksiyalar bo‘lib, unda qon aylanishi va oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari kuchayadi, organizmning ko‘p

265

sistemalarining ishi faollashadi. Organizmga katta dozada va hajmda ta'sir etuvchi fizik omillar bu reaksiyalarni namoyon qiladi.

Masalan: ilgari yurak surunkali koronar yetishmovchiligida, miya qon aylanishi buzilganda fizik omillar qo‘llanilmas edi, hozirgi paytda esa 1-2 FS stenokardiyada ham elektrouyqu, turli dori eritmalari bilan elektroforez va SMT tavsiya etiladi, hatto 3-4 FS (stabil, turg‘un) stenokardiyada karbonat angidridli-bug‘li vannalar tavsiya etiladi.

Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Shunday qilib, fizik omillarning qo‘llanilishi davolashning yangi uslublarini targ‘ibot qilingan sari kengayib bormoqda.

Fizioterapevtik omillar qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan kasalliklar:1.Onkologik kasalliklar, o‘smalar va havfli o‘smalar rivojlanishiga taxmin

qilinishi.2.Qonning sistemali kasalliklari.3.Qon ketish yoki unga moillik.4.Sil kasalligining faol shakli.5.Yurak-qon tomir yetishmasligining 2-darajadan yuqori darajalari.6.Bemorning umumiy og‘ir holati.7.Tana haroratining ko‘tarilishi (37,5 gradus va undan baland).8.O‘tkir kaxeksiya.9.O‘tkir va yuqumli kasalliklar.10.Asab sistemasining organik kasalliklari.11.Yirik qon tomirlarining (aorta) anevrizmi.12.Yallig‘lanish jarayonining kuchayib ketishi.13.Fizik omilni ko‘tara olmaslik.Bu ro‘yxat faqat namuna bo‘lishi mumkin, bu orqali shifokor biror fizik

omilni qo‘llash maqsadga muvofiqmi yoki yo‘qmi, shuni aniqlaydi.Fizioterapevtik usullarni qo‘llash mumkin bo‘lgan asosiy ko‘rsatmalar.1.Galvanizatsiya va elektroforez.Periferik asab sistemasi kasalliklari, bosh va orqa miya va ularning qobig‘i

jarohatlanishi asoratlari, MNSning funksional kasalliklari, uyquning buzilishi va vegetativ o‘zgarishlar, I- va II-darajali gipertoniya kasalligi, gipotoniya, vazamotor va trofik o‘zgarishlar, kelib chiqishi turlicha bo‘lgan bo‘g‘im kasalliklari, ovqat hazm qilish organlari faoliyatining o‘zgarishi.

2.Past va o‘rta chastotali impulsli va uzluksiz toklar.Periferik qon aylanishining funksional va aterosklerotik o‘zgarishi, harakat

va sezish qobiliyatining buzilishi, trofik o‘zgarishlar bilan kechuvchi periferik nerv sistemasi kasalliklari, ayollar jinsiy organlari, ovqat hazm qilish organlari, nafas olish organlarining surunkali yallig‘lanish kasalliklari, periferik kelib chiquvchi og‘rilar.

3.Elektruyqu.MNSning funksional kasalliklari, homilador ayollar toksikozi, og‘riq

beruvchi periferik nerv sistemasi kasalliklari, paresteziya, vegetotrofik

266

o‘zgarishlar, venalarning varikoz kengayishi, tungi siydik tutolmaslik holati, paradontopatiya, teri trofikasining o‘zgarishi.

4.Qisqa impulsli elektroanalgatsiya (KEA), ko‘pincha teri orqali deb ataladi (ChES).

Radikulit. travmatik nevrit, nevralgiya, fantom og‘riqlar, bo‘g‘imlarning cho‘zilishi, sport jarohatlari, artrit, bursit, suyak sinishi va chiqishi.

5.Flyutuorizatsiya – past kuchlanishli, kichik kuchli sinusoidal o‘zgaruvchan tok.

Nevralgiya, nevrit, pulpit, artralgiya mialgiya flegmona, alvilit, periodontit, paradontoz.

6.Franklin usuli bilan davolash. Asab sistemasining funksional o‘zgarishlari (uyqusizlik, asabiylashish, tez

hafa bo‘lish), astenik holatlar, vegetativ o‘zgarishlar, kech bituvchi jarohatlar va yaralar.

7.UVCh – terapiya.O‘tkir yiringli yallig‘lanish jarayonlari (albatta yiringning chiqib ketishi

yo‘li bo‘lishi kerak). angiospazmlar va unga o‘xshash jarayonlar, periferik qon aylanishini yaxshilash, turli jarohatlar, og‘riq bilan kechuvchi tayanch-harakat sistemasining kasalliklari, ayollar jinsiy organlarining yallig‘lanishi, nafas va hazm qilish organlarining kasalliklari, osteomielit.

8.Induktotermiya. Turli joylarda joylashgan o‘tkir va surunkali yallig‘lanishlar, moddalar

almashinuvi jarayoni buzilishida distrofik o‘zgarishlar chaqirgan tayanch-harakat apparatining kasalliklari, osteoxondroz, spastik holatlar, mushak kontrakturasi, angiospazm holati.

9.Nch PeMP.Serebro-vaskulyar yetishmovchiligining boshlang‘ich ko‘rinishlari, ishemik

insult asoratlari, simpatoganglionitlar, oshqozon va 12barmoq ichak yarasi kasalligining remissiya darida, suyaklar jarohati, ortopedik operatsiyalardan so‘ng qolgan asoratlar.

10.SVCh-terapiya.Surunkali va o‘tkir bo‘lmagan yallig‘lanish, distrofik o‘zgarishlar, tayanch-

harakat apparati jarohatidan qolgan asoratlar, revmatoid artrit, periartrit, umurtqa pog‘onasi osteoxondrozining nevrologik ko‘rinishi, nafas organlarining o‘tkir osti va surunkali yallig‘lanish kasalliklari, tos organlarining yallig‘lanish kasalliklari, ko‘zning yallig‘lnishi.

11.Infraqizil va ko‘rinuvchi nurlar.Surunkali va o‘tkir bo‘lmagan yiringsiz yallig‘lanish jarayonlari, bo‘g‘imlar

jarohati, mushak-bo‘g‘im apparati jarohatlari.12.UBN lari bilan davolash.A.Mahalliy : periferik nerv sistemasi kasalliklarining og‘ri bilan kechishi,

kelib chiqishi turlicha bo‘lgan bo‘g‘im kasalliklari, nafas olish organlarining kasalliklari, allergik xarakterdagi kasalliklari, ginekologik kasalliklar, trofik yaralar, teri kasalliklari, soch kasalliklari.

267

B.Umumiy : raxitning profilaktikasi uchun, quyosh nurining yetishmasligi, o‘pkadan tashqari joylashgan sil kasalligi, fosfor-kaliy almashinuvining buzilishi.

13.Ultratovush bilan davolash.Vibrioterapiya.Bo‘g‘imning yallig‘lanishi (o‘tkir ekssudativ jarayonsiz), periferik nerv

sistemasi kasalligining og‘riq bilan kechishi, trofik o‘zgarishlar, mushak-bog‘lam sistemasining jarohatlari, singan suyakning tez bitishi, ovqat hazm qilish sistemasining kasalliklari, teri kasalliklari.

14.Suv muolajalari.A.Sovuq suv muolajalari : umumiy tonusni ko‘tarish, yurak-qon tomir va

asab sistemasi funksiyalarini kuchaytirish, modda almashinuvini stimullash, organizmning chidamliligini oshirish.

B.Issiq suv muolajalari.Surunkali yallig‘lanish, tayanch-harakat apparatining degenerativ-distrofik

kasalliklari, markaziy va periferik nerv sistemalarining kasalliklari, surunkali intoksikatsiya, podagra.

V.Qaynoq suv muolajalari.Terlatish va modda almashinuvini tezlashtirish, yallig‘lanishning

boshlang‘ich bosqichida vannochkalar o‘tkazish maqsadida.15.Mineral gazli va rodonli vannalar.Yurak kasalliklari, surunkali yurak ishemik kasalliklari, 1-2 FSli stabil

stenokardiya, miokard o‘tkir infarktidan so‘ng tiklash maqsadida, markaziy va periferik nerv sistemalarining kasalliklari, jarohati va asoratlari, tayanch-harakat apparati kasalliklari va jarohatlari, ayollar jinsiy organlarining, nafas olish yo‘llarining va ovqat hazm qilish organlarining surunkali yallig‘lanish kasalliklari, operatsiyadan so‘ng tiklash maqsadida.

16.Issiq bilan davolash.Umurtqa pog’onasiva bo‘g‘imlarning degenerativ-distrofik kasalliklari,

surunkali yallig‘lanish kasalliklari, mushak-bog‘lam apparatining yallig‘lanishi, ovqat hazm qilish organlarining surunkali yallig‘lanishi, surunkali ginekologik kasalliklar, osteoxondrozning nevrologik ko‘rinishlari, osteomielit, trofik yaralar.

Keltirilgan umumiy ko‘rsatkichlardan ko‘rinib turibdiki, bir xil fizik omillar bir necha xil kasalliklarda ishlatilishi mumkin va aksincha, bir xil kasallikda bir necha turdagi fizik omillar qo‘llanilishi mumkin.

Ko‘p fizik omillar organizmga maxsus ijobiy ta'sir etsa, ba'zilarining ta'siri kutilgan natija bermaydi. Shuning uchun shifokor shunday fizioterapevtik usulni yoki kompleksni qo‘llashi kerakki, faqatgina asosiy kasallikni emas, balki yondosh boshqa kasalliklarni ham imkon darajasida davolash mumkin bo‘lsin. Turli nohush holatlar ta'siri bo‘lmasa, shundagina berilgan muolajalar o‘z ta'sirini ko‘rsatadi. Har bir kasallikning kelib chiqishi, ularni davolashda fizioterapevtik omillarning ta'sir mexanizmini chuqur o‘rgangan holda bunday masalalarni xal etish mumkin.

Bemorlarni tezroq sog‘ayishida buzilgan funksiyalarni yaxshilash va tiklash, ish qobiliyatini tiklash maqsadida fizioterapevtik muolajalar bilan bir qatorda shifobaxsh jismoniy tarbiyani qo‘llash yaxshi samara beradi.

268

Davolash jarayonida shifobaxsh jismoniy tarbiya shifokori bir qator vaziflarni amalga oshirishi kerak. Birinchi navbatda bemorga DJT tavsiya etish mumkinmi? yoki yo‘qmi? savolini xal etish zarur. Buning uchun bemorning kasallik tarixi bilan tanishib, umumiy va xususiy, ya'ni shu kasallikka xos qarshi ko‘rsatmalar qaraladi. Agar qarshi ko‘rsatmalar bo‘lmasa, keyingi vazifa harakati amalga oshiriladi. Bunda bemorning umumiy holatidan, diagnozidan kelib chiqqan holda DJTning harakat tartiboti aniqlanadi (to‘shak, yarim to‘shak va erkin harakat tartibotlari). DJTning harakat tartiboti aniqlanganidan so‘ng, ularga xarakterli umumiy va xususiy vazifalar qo‘yiladi. DJTning harakat tartiboti va ularga qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda DJTning shakl va vositalari aniqlanadi. DJTning shakllari katta 2 ta guruhga (shifoxonada va shifoxonadan tashqarida qo‘llaniladigan shakllar) bo‘linib o‘rganiladi. Shifoxonada qo‘llaniladigan shakllarga taalluqli : ertalabki badan tarbiya; davolovchi gimnastika muolajasi; me'yorli yurish; bemorlarga beriladigan individual vazifalar. Shifoxonadan tashqarida qo‘llaniladigan shakllarga taalluqli : terrenkur; sayr qilish; yaqin turizm; sog‘lomlashtiruvchi yugurish; o‘yinli mashg‘ulotlar; ommaviy-jismoniy tarbiyaviy chiqishlar. DJT 4 ta asosiy vositalardan iborat : jismoniy mashqlar; tabiatning tabiiy omillari; shifobaxsh massaj; mehnat bilan davolash. Jismoniy mashqlarni gimnastik (nafas va umumiy rivojlantiruvchi) mashqlari, amaliy-sport mashqlari va o‘yinlar tashkil etadi. Demak vazifani bajrish uchun avval DJTning shakli, so‘ngra vositalari aniqlanadi. Shularga asosan kasallikni ma'lum harakat tartiboti uchun gimnastik mashqlar kompleksi tuziladi. Shifokorning oxirgi vazifa harakati bu qo‘llanilayotgan DJTning samaradorligini tekshirib borishdir.

Shifokor – fizioterapevtning zamonaviy deontologik fazilatlari.Deontologiya va tibbiyot etikasi (adabi, hulqi) tibbiyot xodimlarini yuqori

insonparvarlik va estetika tamoillari ruhida tarbiyalashning asosi hisoblanadi, hamda shifokordan kasbiy mahoratni doimo takomillash-tirishni talab qiladi. A.F.Bilibin shifokor deontologiyasini “shifokorlikning asl mag‘izi, yuragi, yuqori cho‘qqisi” deb ta'riflagan. Fizioterapiyaning deontologik muammolariga e'tibor kam ajratilgan va faqat bir nechta maqolalarda yoritilgan (B.M.Broderzon, 1979y.; V.V.Orjeskovskiy, 1986 y.; V.S.Ulaщik, 1991 y.).

Tibbiyot xodimlari o‘zlarining kasbiy vazifalarini bajarishlari-dagi adab me'yorlari yig‘indisini o‘z ichiga oladigan tibbiyot deontologiyasining umumiy tamoillari fizioterapiyaga ham taalluqli. Lekin fizioterapevt faoliyati o‘ziga xos maxsus kasbiy sharoitda o‘tadi, bu holat fizioterapiyada ba'zi bir deontologik tamoillarning o‘ziga hosligiga sabab bo‘ladi.

Hozirgi davrda bemorlarni davolashda yangi-yangi fizioterapiya usullarining qo‘llanilishi, muolaja xonalarining texnik asbob-uskunalar bilan mukammal ta'minlanishi, hamda ba'zi bir dori preparatlariga o‘ta sezuvchanlikning ortishi bilan bog‘liq holda allergik kasalliklarning ko‘payishi sababli fizioterapevtik muolajalarni qo‘llash yildan-yilga kengaymoqda. Ilm yutuqlari, ilmiy-texnik taraqqiyot natijalarining sog‘liqni saqlash amaliyotiga tadbiq qilinishi yangi davolash apparatlarining yaratilishiga imkon tug‘diradi, hamda fizioterapevt faoliyatiga va deontologiya asoslariga chuqurroq ahamiyat berishni talab qiladi.

269

Fizioterapiya muolajalari boshqa mutaxassisliklar ahamiyatini kamsitmagan holda ma'suliyatli va o‘ziga xos mutaxassislik bo‘lib, boshqalarni to‘ldiradi. Fizik omillar ham dori-darmonlar singari yetarli darajada ijobiy ta'sirga ega, lekin farqi-amaliy zararsiz va fiziologik xususiyatga ega, bemor organizmida nohush holatni yuzaga keltirmaydi. Ammo noto‘g‘ri qo‘llanilsa shikast yetkazishi mumkin, havfli yatrogeniya holatini keltirishi mumkin. Shuning uchun muolajani qo‘llaydigan tibbiyot xodimidan apparat ta'sirini mukammal o‘zlashtirib, qo‘llashni to‘g‘ri bilishlik talab qilinadi. Fizik omillarni maqsadga muvofiq ravishda qo‘llash uyg‘unlashgan davo natijasini va salomatlikni tiklashni kuchaytiradi, vaqtincha ishga yaroqsiz muddatni qisqartiradi, nogironlikni kamaytiradi, bemorlarni faol hayotga qaytishlarini tezlashtiradi.

Fizioterapiyaning ulkan ijtimoiy rolini tushunish yangi uslublar yaratilishini va amaliyotda tadbiq qilishlikni rag‘batlantirdi. Shu munosabat bilan keng ko‘lamda shifokorlarni zamonaviy fizioterapiya yutuqlari bilan muntazam ravishda tanishtirib borish juda ahamiyatlidir.

Fizioterapiya bo‘limida ish qiziqarli va yuqori ma'suliyatli, jiddiy bilimni va mahoratni talab qiladi, bularning hammasini o‘zlashtirish yuqori malakali mutaxassis bo‘lishlikka zamin yaratadi.

Fizioterapevtning vazifalari ko‘p qirrali bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi :-fizioterapevt ham boshqa ko‘p mutaxassislar singari obro‘li, bilimdon, juda

mohir, me'yorni o‘ta sezuvchan shaxs qiyofasida nazariy tayyorgarlik va katta amaliy tajriba, ishni yaxshi tashkil qilish, davolashning hamma bosqichlarida bemorda sog‘ayishga ishonch tuyg‘usini uyg‘otish qobiliyatiga ega bo‘lishi darkor;

-bemor hayotini ta'minlaydigan asosiy sistemalarning faoliyat qobiliyatini, uning tashqi muhitga moslashish tizimi, ayniqsa ruhiy kechinmalar sohasi va vegetativ nerv sistemasi holatini, uning reaktivligini shu qatorda ob-havo va tashqi atmosfera xodisalar ta'siriga beqarorlik darajasini bilishi lozim;

-fizioterapevt klinitsist sifatida har bir bemorni o‘ziga xos holda (individual tarzda) davolashga yondoshishi va har qanday kasallik tashxisini klinika va poliklinika shifokoridan kam bilmasligi kerak;

-fizioterapevt bemor bilan muloqat davrida xush muomilaligi, hatti-harakati bilan bemorni o‘ziga moyil (jalb) qilishi, notiqlik madaniyati va bemor bilan muloqatda bo‘lish san'atini egallashi katta ahmiyatga ega;

-muloqat davrida shifokor bemor aytganlariga butun zehni bilan o‘z munosabatini bildirishi va uni kuzatishi lozim. Muloqat o‘rnatishda va davolashda vrach shaxsi muhim rol o‘ynaydi. Shifokor shaxsining uyg‘unligi, xushmuomaligi, yuqori madaniyatliligi bemorga nisbatan davolashdagi ta'sir omilidir. Yaxshi munosabatda, tabiiyki, davolash ham samarali bo‘ladi. Yaxshi davo, davolanishning ijobiy natijalari o‘z navbatida shifokor bilan bemor munosabatini yana ham mustahkamlaydi;

-fizioterapiyaning muhim omillaridan biri – davoning izchilligi-dir. Fizioterapevt muloqat davrida bemor ilgari qanday fizioterapevtik muolajalar olganligi, ularni qanday o‘tkazganligi va ular qanday natijalar berganligini aniqlashi maqsadga muvofiqdir;

270

-klinik tafakkurga ega bo‘lish, a'zolar faoliyatining buzilish dara-jasini aniqlash, davolash taktikasini belgilash va qo‘llash, hamda ta'siri-ni nazorat qilish, oqibatini baholash fizioterapevtga ham taalluqli;

-bilimdon fizioterapevt faqatgina o‘zining sohasi bilan cheklanmasdan doimo tibbiyot nazariyasi va amaliyotdagi yangiliklar bilan tanishib borishi, fizika, kimyo, fiziologiya asoslarini chuqur egallashi, ob-havoning organizmga ta'siri va ma'dan suvlarining davo xususiyatlarini mukammal bilishi, tibbiyotda qo‘llanilayotgan turli davolash texnologiya-sidan xabardor bo‘lishi kerak.

Shifokorning tashqi ko‘rinishi, yurish-turishi, nutq fazilati zamona talabiga binoan bo‘lishi, kiyimi oddiygina va kamtarona, toza, dazmollangan, sochlari taralgan, tirnoqlari kalta olingan, erkak bo‘lsa soqollari olingan ulug‘-sifat ko‘rinishida bo‘lishi shart.

Bemorni davolashda psixoterapiya, ya'ni shofokor o‘z shaxsi va hulqi orqali bemor ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatishi muhim qurol hisoblanadi. Haqiqiy fizioterapevtdan faqatgina hastalangan a'zoni davolashgina emas, bemorga yana realistik tavsiyalar berib, uni o‘rab olgan kasallik muhitini ham sog‘lomlashtirishlik talab qilinadi. Shifokorning bemor bilan muloqati ishontiradigan, bemorga dadillik bag‘ishlaydigan bo‘lishi kerak. Mashhur klinitsist M.V.Chernorutskiy (1946 y.) “Har bir shifokor o‘zining mo‘tabar burchini muvaffaqiyatli bajarishi uchun ma'lum darajada psixolog va psixoterapevt bo‘lishi kerak, shifokorning bemor bilan muloqati san'atdir”-deb bekorga aytmagan.

-bilimdon fizioterapevt muloqat davrida davo choralarini tavsiya qilayotganda xushmuomali, bemor dardini yengillashtirishga tayyor ekanligini ko‘rsatabilishi lozim, beparvolik, e'tiborsizlik esa zarar yetkazadi;

-fizioterapevt muolajalarni tavsiya qilishda bemor ko‘nglini to‘q qilib, tinchlantirish choralarini ko‘rishi, davo muolajalari ahamiyatini tushuntirib, uning foyda berish xususiyatlarini asoslab berishi, muolajalarni qabul qilayotgan vaqtda yoki undan keyin bemorda vujudga keladigan sezgilarni tushuntirishi lozim;

-fizioterapiya muolajalarini tavsiya qilishda bemor istagini e'tiborga olishlik fizioterapevt uchun ahamiyatli deontologik tamoil hisoblanadi. Bemor talab qilgan muolaja amaliyotda deyarli kuchli ta'sirga ega bo‘lmasa ham, bemor tasavvurida davolashda keng qo‘llaniladigan muolajalarga nisbatan ko‘proq ijobiy ta'sirga ega;

-fizioterapevt fizioterapiya bo‘yicha ixtisoslikning yuqori toifasiga o‘tishi shart, bo‘limda u muolajalarni to‘g‘ri berilishini tekshirishi, muolaja olayotgan bemorlar ahvolidan va apparat ishidan xabar olishi, bo‘limda yoki xonada tozalikni ta'minlashi lozim;

-madaniyatli shifokor keksa yoshdagi bemorlarni sabr-toqat, rahm- shavqat bilan insonparvarlik ruhida shikoyatlarini tushungan holda o‘z qarindoshidek e'tibor bilan tinglashi, bemor dardi bilan hamdardla-shadiganligini ko‘rsata bilishi, qarilik muammolarini tushunishi kerak;

-keksa yoshdagi bemorlar ishonqiramaydigan, ko‘ngli juda nozik, salga ruhan iztirob chekadigan bo‘ladilar, ular ko‘pincha e'tiborga muxtoj. Shuning uchun keksa bemorlar bilan munosabatda bo‘linganda madaniyatli shifokor sabr-toqat, rahm-shavqat bilan insonparvarlik ruhida bemor shikoyatlarini tushungan

271

holda o‘z qarindoshidek e'tibor bilan tinglashi, ularda shifokorga nisbatan ishonch tuyg‘usini uyg‘otishi kerak. Kasallikni sodir bo‘lishida qarichilik sababchi emasligini yoki davo muolajalarini qo‘llashda g‘ov bo‘lmasligini tushuntirishi kerak.

Shifokorning bemor bilan takror uchrashuvi o‘ziga xos deontologik xususiyatga ega. Mazkur holat tavsiya qilingan davo muolajalarining mosligini va ular ta'sirini bemor organizmi singdiraolishligini baholash uchun zarur.

Tinglovchilar bilan o‘zaro aloqani o‘rnatish uchun savollar 1.Fizioterapevtik usullarning afzalligi nimada?2.Fizioterapiyaning qaysi vositalarini bilasiz?3.Fizik omillarning inson organizmiga ta'sir mexanizmi qanday?4.Fizioterapevtik muolajalarni qo‘llash uchun qanday tavsiyanomalarni bilasiz ?5.Fizioterapevtik omillarni qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar.6.Kasalliklarni davolash, oldini olish va tiklashda davolovchi jismoniy tarbiyaning tutgan o‘rni qanday ?7.Fizioterapevtning deontologik fazilatlari deganda nimani tushunasiz?

Qo‘llanilgan adabiyotlar1. Meditsinskaya reabilitatsiya./Pod red. V.M. Bogolyubova. Kniga 1. –Izd.3-

ye, ispr. i dop.- M.: Izdatelstvo BINOM, 2010.-416 s., il.2. Bogolyubov V.M., Ponomarenko G.N. «Obщaya fizioterapiya», 1996.3. Kuzmishin L.ye., Bankovskaya M.P., Zamyatina O.V. Prinsipы

opredeleniya reabilitatsionnogo potensiala i reabilitatsionnogo prognoza u invalidov vsledstvie bolezney vnutrennix organov. /Mediko-sotsialnaya ekspertiza i reabilitatsiya, 2004, №2.

4. yepifanov V.A. Lechebnaya fizicheskaya kultura. Uchebnoe posobie. M.: GEOTAR-Media, 2006. - 568 s.: il.

5. Ponomarenko G.N. «Chastnaya fizioterapiya»: Uchebnoe posobie, M.: «Meditsina», 2005 − 744s.

2 MA'RUZA MAVZUSI:

Turli xil kasalliklarning tibbiy reabilitatsiyasi hususiyatlari. Bemorni fizioterapevtik usullar va dori darmon bilan kompleks davolash, bu

uslublarni bir biriga to‘g‘ri kelishi, ketma-ketligi, bir vaqtda olib borilishini to‘g‘ri tashkil etish.

Ma'ruzachi: dotsent Adilov Sh.Q.

katta o‘qituvchi Badalova G.N.

O‘QITISh TEXNOLOGIYASITalabalar soni - Vaqt – 90 daqiqaO‘quv darsining shakli Ma'ruza

Ma'ruza rejasi1.Fizioterapevtik muolajalarning mos kelmaslik sharoitlari.

272

2.Turli kasalliklarning oldini olishda fizik omillardan va davolovchi jismoniy tarbiyadan foydalanish 3.Homiladorlik davrida va quyosh nuri yetish-movchiligida fizioprofilaktik muolajalar. 4.Reabilitatsiyaning turli kasalliklarida qo‘llanilish kompleksi.

Ma'ruza maqsadi: Talabalarni kasalliklarni davolashda, oldini olishda, ularning sog‘ligini qayta tiklashda reabilitatsiyaning, fizioterapiya va davolovchi jismoniy tarbiya usullarining o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish.O‘qituvchi vazifalari:1.Talabalarda bemorlarga bo‘lgan javobgarlikni tar-biyalash.2.Fizioterapevtik muola-jalarning bir-biriga mos-ligini aniqlash haqida tushuncha berish. 3.Turli kasalliklarning oldini olishda fizik omillardan va davolovchi jismoniy tarbiyadan to‘g‘ri foydalanish haqida tushun-cha berish. 4.Fizioprofilaktika haqida tushuncha berish.5.Reabilitatsiyaning turli kasalliklarida qo‘llanilish kompleksi bilan tanishtirish.

O‘qish jarayoning natijalari:Ma'ruzani eshitgach talabalar quyidagilarga javob bera olishadi:

1.Fizioterapevtik muolajalarning bir-biriga mosligi haqida tushinchani bilish.2.Fizioprofilaktika haqida tushunchani bilish. 3.Reabilitatsiyaning turli kasalliklarida kompleksining qo‘llanilish tartibini bilish.

O‘qitish usullari va texnikasi

Ma'ruza – vizual, texnika: blits-opros, savollar «ha-yo‘q»

O‘qitish vositalari Lazerli proektor, ma'ruza materiallari, ma'lumot manbalari bilan ta'minlash

O‘qitish shakllari JamoaO‘qitish sharti Auditoriya

MA'RUZANING TeXNOLOGIK KARTASIBosqichlar, vaqti – 90 daq.

FaoliyatO‘qituvchi Talabalar

1 bosqichKirish (5 daq.)

1.Mavzu nomi, maqsadi, ma'ruza natijalari va rejasini e'lon qiladi.

1. Eshitadilar

2 bosqichBilimni jamlashtirish

2.1.Talabalar bilimini jamlash maksadida savollar beradi:1.Fizioterapevtik muolajalarning mosligi

2.1.Savollarga javob beradilar.

273

(15 daqiqa) deganda nimani tushunasiz?2.Fizioprofilaktikaning tutgan o‘rni qanday?3.Reabilitatsiya kompleksining turli kasalliklarda qo‘llanilishi qanday?Blits so‘rov o‘tkazadi.2.2.Ma'ruza maqsadi bilan tanish-tiradi.

2.2.Ma'ruza maq-sadini o‘rganadi.

3 bosqichMa'lumot berish (60 daqiqa)

3.1. Ma'ruza materiallarini rejadagi savollar asosida ketma-ketlik bilan tushuntiradi va aniq savollar beradi:Rejadagi 1 savol: Fizioterapevtik muolajalarning mosligi haqida tushincha bering.Rejadagi 2 savol: Fizioprofilaktika nima ekanligini ayting.Rejadagi 3 savol: Turli kasalliklarda reabilitatsiya kompleksining qo‘llanilishi nimadan iborat. Mavzuning asosiy qismlariga e'tiborni qaratadi va yozishni tavsiya qiladi.

3.1.Berilgan ma'-lumotlarni muxo-kama qiladi, aniq-lik kiritadi, sa-vol beradi.

Asosiy ma'lumot-ni yozadi

4 bosqichYakuniy (10 daqiqa)

4.1.Savol beradi: 1.Kasalliklarni davolash, oldini olish va organizmning tiklanishida fizioterapevtik muolajalarning bir-biriga mosligi qanday ahamiyat kasb etadi?2.Fizioprofilaktika nima?4.2.Mustaqil ish uchun vazifalar beradi: impulsli tokning afzalligi

4.1.Savollarga javob beradi

4.2. Eshitadi, yozib oladi

Yangi XXI asr bo‘sag‘asida tabiiy fizikaviy omillarning shakllantirilgan fizikaviy omillarning organizmga faol ta'siri o‘sib bormoqda, bu esa turli kasalliklarni patogenetik davolashda o‘z samarasini bermoqda. Ichki kasalliklar, asab kasalliklari, ginekologik kasalliklar va boshqalarda fizikaviy omillardan keng foydalanmoqda.

Surunkali va o‘tkir bo‘lmagan kasalliklar,ba'zi kasalliklarning boshlang‘ich davrida, kam intoksikatsiyali, aktiv jarayonsiz ba'zi o‘tkir kasalliklarda, shuningdek, organizmni chiniqtirish va qayta tiklashda ham fizioterapiya omillaridan foydalanilmoqda.

Ba'zi dori-darmonlarning organizmga nohush ta'siri va allergiya chaqirishini oldini olishda ham qo‘llanilmoqda.

Qo‘llanilayotgan davolash uslublarining samarasi quyidagilarga bog‘liq :-bemorning yoshiga-organizmning umumiy reaksiyasiga-kasallikning xarakteri, bosqichi va faolliliga

274

-og‘riq sindromining ko‘pligi-yo‘ldosh kasalliklar xarakteri-ta'sir etish sohasining kattaligiga-intensivligi, ta'sir etish vaqti va boshqalarHozirgi davrda bir necha fizikaviy uslublardan kompleks davolash yaxshi

samara bermoqda, bunda organizm aktiv reaksiya berishi uchun bir necha usul bir-birini to‘ldiradi.

Fizikaviy usul faqat bir necha xil tur bilan emas, balki dori-darmonlar, shifobaxsh suv muolajalari, davolovchi jismoniy tarbiya, massaj, iqlimiy davolanish, akupunktura va boshqalar bilan ham birga tavsiya etiladi.

Fizikaviy omillarning terapevtik samarasi ularning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'siridan va ular qo‘llanilib bo‘lganidan keyingi ta'siridan namoyon bo‘ladi. Fizioterapevtik, iqlimiy va balneologik muolajalar bir vaqtda qo‘llanilganda bir-birini kuchaytirish yoki aksincha susaytirishi mumkin. Shuning uchun aytilgan davolash vositalarini bir-biriga mos ravishda qo‘llash kasallikni davolashda o‘z samarasini beradi. Shu o‘rinda optimal dozalashni bilish ham muhim o‘rin tutadi. Albatta, davolash komplekslari har bir bemor uchun alohida tavsiya etiladi. Bir xil kasallik bilan og‘rigan ikki bemor uchun bir xilda tanlangan davolash kompleksi turlicha ta'sir ko‘rsatishi mumkin, bir bemor uchun yaxshi, ikkinchi bemor uchun esa maqsadga muvofiq emas. Fizioterapiya ilmiy izlanishlar oliygohi ilmiy mutaxassislari davolash – profilaktika muassasalari amaliyot shifokorlari kuzatuvlari va izlanishlari shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik bemorlarga bir kunda bir necha fizikaviy usul qo‘llab davolashda mos kelmaslik va ba'zi nohush holatlar ham kuzatiladi.

To‘g‘ri belgilanib tanlangan fizioterapevtik usullar kompleksida bir yo‘nalishdagi bir necha fizikaviy omillarning ijobiy samaralari qo‘shiladi, ularning ba'zi alohida komponentlarining nohush ta'siri kuchsizlanadi, organizmning turli sistemalariga va patologik jarayonga kompleks muolajalarining ta'sir etish davri o‘sadi.

Fizioterapevtik muolajalarining mos kelmasligi quyidagi sharoitlarga bog‘liq :

1.Ko‘pchilik fizioterapevtik va balneologik muolajalar bemorga kuchli va uzoq ta'sir qo‘rsatadi. Shuning uchun bir kunning o‘zida bir necha intensiv ta'siriga ega muolajalarni qo‘llash mumkin emas. Ikki kuchli qo‘zg‘atuvchi qo‘shilib, ta'sir qo‘rsatganda bemorda tez charchab qolish, xolsizlanish, asabiylashish, asab sistemasi, yurak-qon tomir sistemasi va organizmning boshqa sistemalarida funksional o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Masalan : -elektroforez va vanna qabul qilish

-balchiq bilan applikatsiya (1/3 qism yuzani) va vanna-Sharko dushi va vanna qabul qilish-induktotermiya va UVCh termik dozada-UBN eritema dozada-balchiq, ozokerit, parafin applekatsiyalari mineral va gazli vannalar

bir kunda boshqa muolajalar bilan mos kelmaydi

275

2.Burun shilliq qavati bo‘yinning orqa qismi kabi refleksogen sohalarga bir necha muolajani baravar qilish mumkin emas.

3.Fizikaviy xarakteristikasi yaxshi bo‘lgan omillar birga qo‘llanilganda yuqori kuchli qo‘zg‘atuvchi hosil bo‘lib, bu nohush holatlarga olib keladi : -UVCh va SVCh

-induktotermiya va UVCh-gelioterapiya va umumiy UBN

4.Qarama-qarshi ta'sirga ega bo‘lgan muolajalar, masalan, issiq muolajadan so‘ng sovuq muolaja olish mumkin emas.

Faqat, kontrast reaksiya beruvchi muolajalar bundan mustasno. Masalan, teri kasalliklarida kontrast vanna, ya'ni issiq suv, sovuq suv bilan galma-galdan ishlatiladi.

Umumiy muolajalar, masalan balchiqli yoki parafinli applikatsiyadan so‘ng induktotermiya, muzdek dush yoki sovuq suvda cho‘milish mumkin emas, bu shamollash jarayonini chaqirib, kasallikni kuchaytiradi.

5.Markaziy asab sistemasi funksiyalarini qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi, asosiy nerv jarayonlariga ta'sir ko‘rsatmaydigan muolajalar, masalan: bo‘yin orqa qismiga yoqa shaklida bromli elektroforez bilan Sharko dushi, sirkulyar dush, sovuq suvda cho‘milish to‘g‘ri kelmaydi.

6.O‘xshash ta'sirli muolajalar baravar qo‘llanganda qo‘zg‘atuvchilik xususiyati dozadan oshib ketadi va qarama-qarshi effekt chaqiradi, masalan : balchiq yoki ozokerit applikatsiyasi ichakni sifon yordamida yuvish va dori-darmonlar bilan tozalab yuvish, induktotermiya va issiq nurlanish.

7.UBN eritemdozada qo‘llanilganda, shu sohaning o‘ziga infraqizil nurlar qo‘llanilmaydi, bunda UBN ta'siri kamayib ketadi.

8.Nerv oxiri tugunchalarini blokada qiluvchi novakain yoki unga o‘xshash dori-darmonlar bilan elektroforez qilinganidan keyin UBN qo‘llanilmaydi, chunki eritema hosil bo‘lmaydi.

9.Ikkita elektr muolaja bir kunda tafsiya etilishi mumkin emas. Faqat mustasno ravishda : UVCh fonida elektroforez, induktotermiya qo‘llanilishi mumkin, bunda ta'sir etuvchi dori vositasi yanada chuqurroq va samaraliroq ta'sir qo‘rsatadi. Shunday maqsadda, ultratovush, peloidlar, infraqizil nurlanish, parafin va ozokerit ham qo‘llaniladi.

10.Bir kunda bir necha, hatto kichik muolajani ham ketma-ket olish bir-biriga mos kelmaydi. Faqat ular orasida ma'lum vaqt tanaffus qilib, shifokor tafsiyasi asosida olish kerak.

11.Bemorni charchatadigan, qiyin diagnostika tekshiruvlari (rentgenoskopiya, ASTK, oshqozon suvini tekshirish, duodenal zond orqali tekshirish va h.z) o‘tkazilgan kuni fizioterapiya muolajalari o‘tkazilmaydi.

Kompleks davolash rejasini tuzishda, fizioterapevtik muolajalarining mos kelishi va kelmasligi to‘g‘risida amaliy masalalarni yechishda alohida fizikaviy omillarning ta'sir etish xususityalarini hisobga olish kerak.

Shularning ba'zilari bo‘yicha to‘xtalib o‘tamiz :

276

Elektroforez : kelib chiqishi turlicha bo‘lgan issiqlik muolajalari va massaj teridagi qutbiy qarshilikni kamaytiradi va dori moddalarining so‘rilishini kuchaytiradi.

Elektroforez qilinadigan sohaga UVCh-, SVCh yoki ultratovush muolajasini oldindan qo‘llanilsa, terining o‘tkazuvchanlik xususiyati ortadi, ayniqsa ultratovush bu xususiyatni ko‘proq ortiradi. Ultratovush muolajasining elektroforezni potensiallovchi ta'sir mexanizmida xujayra membranasining va gisto-gematik to‘siqning o‘tkazuvchanligi ortadi, to‘qimalarning fizik-kimyoviy xususiyatlari o‘zgaradi.

0,2 – 0,5 Vt/sm2 kuchlanishdagi ultratovush ta'siridan so‘ng 30 daqiqa davomida dori moddalarining teridan o‘tishi maksimal yuqori darajada bo‘ladi va bu holat 3 soatgacha saqlanib qoladi. Past va o‘rtacha dozalarda SVCh qo‘llanilganda 1-3 soatdan so‘ng o‘tkazuvchanlik yuqori bo‘ladi va bu holat 6 – 12 soat saqlanib qoladi.

Elektroforezdan so‘ng ultratovush, SVCh va massaj kam qo‘llaniladi. Agar qo‘llanilsa, undan maqsad qon va limfa suyuqligi aylanishining kuchayishi natijasida dori vositasining teridan tezroq qonga so‘rilishidir.

Elektouyqu bilan boshqa elektr davolash muolajalarini qo‘llash mumkin emas. Vermel bo‘yicha elektroforez, yoqa shaklidagi elektroforezni elektrouyqu bilan ketma-ket qo‘llab bo‘lmaydi.

Igna bilan refleks davolash usuli elektroterapiya, balneoterapiya, massaj va shifobaxsh jismoniy tarbiyasi bilan mos keladi, ularni bir kunda tavsiya etish mumkin. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas magnit maydoni gidroelektr vannalar va umumiy ta'sir etuvchi elektr muolajalari bilan mos kelmaydi.

Franklinizatsiya usuli bilan davolash umumiy ta'sir etuvchi boshqa elektr muolajalari bilan mos kelmaydi. Aeroionizatsiya bilan aerozolterapiya boshqa barcha muolajalar bilan mos keladi. Ma'lum bir joyga darsonvalizatsiya usuli qo‘llanilganda o‘sha yerga boshqa elektr muolajalar qo‘llanilmaydi.

Induktotermiya, UVCh, SVCh boshqa elektr muolajalar bilan, ultratovush, yorug‘lik vannalari, rodonli, oltingugurt - vodorodli, karbrnad angedritli vannalar mos kelmaydi.

Ultratovush, TVCh bilan , rodonli, oltingugurt-vodorodli, karbonad angedritli vannalar mos kelmaydi.

Ultratovushning elektroforez bilan mos kelishi haqida gapirgan edik, hozirgi paytda ultratovush teri o‘tkazuvchanligini oshirganligi uchun balchiq bilan davolashda ham ketma-ket qo‘llanilayapti.

Massaj barcha fizioterapevtik muolajalari bilan mos keladi. Faqat uqalanilayotgan tana qismiga UBN eritema dozasida qo‘llash mumkin emas.

Massajni shifobaxsh jismoniy tarbiyadan oldin o‘tkazilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.Tayanch-harakat apparatining funksional buzilishlarida, parez, nevralgiya, nerv kasalliklarida avval issiq beruvchi muolajalar va 1 soatdan keyin massaj tavsiya etiladi. Ma'lum bir joydagi qon tomirlari ishi buzilsa, limfostaz, to‘qimalar shishida oldin massaj qilish keyin issiq muolajalari qo‘llaniladi.

277

Yurak-qon sistemasi xastalangan bemorlar uchun muolajalar ketma-ketligi qon tomirlar tonusiga bog‘liq. Spastik holatlar – bosh og‘rig‘i, migrenda vanna, shifobaxsh jismoniy tarbiyasi, bo‘yin orqa qismini uqalash mumkin, tomirlar atoniyasi – bo‘yin orqa qismini uqalash, shifobaxsh jismoniy tarbiya va vanna qabul qilish mumkin.

Turli kasalliklarning oldini olishda fizik omillardan va davolovchi jismoniy tarbiyadan foydalanish

Inson organizmi tashqi muhitning muntazam o‘zgarib turuvchi sharoitida bo‘lib, u shu sharoitga doimo moslashib turadi. Bu moslashishlar organizmning nerv sistemasi orqali amalga oshiriladi. Fizikaviy omillar ta'sirida organizmda har doim moslashuv mexanizmlari paydo bo‘ladi va takomillashadi. Bu takomillashuv organizm faqat chiniqishi orqali amalga oshadi. Fizioprofilaktika faqat organizmni chiniqtirish bilangina chegaralanib qolmaydi. U o‘z oldiga katta vazifalarni qo‘ygan. Bu vazifalar quydagilar:

- atrof-muhitni sog‘lomlashtirish- ekologiya masalalarini hal qilish- ishlab chiqarishda va yashash sharoitida salbiy faktorlar-omillar ta'sirini

kamaytirish.Organizmni chiniqtirish va boshqa fizioprofilaktik tadbirlar turli

kasalliklarni oldini olishda va organizmni mustahkamlashda samarali vositalar hisoblanadi. Shuni aytib o‘tish kerakki,sog‘lom odamni xar doim kam chiniqqan deb bo‘lmaydi. Hatto, eng sog‘lom odamlar ham o‘z organizmini chiniqtirmasa arzimagan sabablar bilan tezda kasallanib qolishlari mumkin.

Chiniqishning umumiy prinsiplari. Chiniqishning asosiy prinsip ta'sir etuvchi qo‘zg‘atuvchining asta-sekin kuchaytirib borish zarur, bunda vegetativ nerv sistemasi va yurak-qon tomir sistemasi zararlanmaydi. Salbiy ta'sirlardan saqlanish uchun, har bir odamga individual dozalarda fizikaviy omillar tavsiya etish, ushbu muolajalar o‘tkazilishi albatta fizioterapevt-shifokor kuzatuvi ostida bo‘lishi zarur. Har doim, sistematik ravishda o‘z navbati bilan o‘tkaziladigan muolajalar natijasida organizm chiniqib boradi. Oddiy, ayni vaqtda muhum bo‘lgan chiniqish prinsiplaridan biri chiniqtirish tadbirlarini kompleks ravishda qo‘llashdir. Bularga jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish, ochiq havoda sayr qilish, yugurish, suvda cho‘milish va boshqalar kiradi.

Organizmni chiniqtirishda quyosh va havo vannalari, suvda suzish va cho‘milish muhim rol o‘ynaydi. Salqin va sovuq suv muolajalari organizm tonusini oshiradi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi, kayfiyatnt yaxshilaydi, ish qobiliyatini oshiradi. Suv muolajalari 3 xil variantda, sovuq suvda (20 gradus S va undan kam), salqin suvda (21-33 gradus S) va iliq suvda (34-36 gradus S) amalga oshiriladi. Artinish, ustidan suv quyish, dush va cho‘milishni iliq suvda boshlab, asta-sekin 12 gradus Sgacha tushuriladi. Cho‘milishdan so‘ng 15-20 daqiqa dam olish zarur. Past haroratdagi dushlarni yosh, baquvvat va chiniqqan odamlargagina tavsiya etish mumkin.

278

Organizmni chiniqtirishda jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish muhum rol o‘ynaydi. Jismoniy mashqlar organizmga umumiy ta'sir ko‘rsatib, uning reaksiyasini o‘zgartiradi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi. Jismoniy mashqlar biror sport turi bilan shug‘ullansh orqali to‘ldiriladi. Yozda suv sporti va tennis bilan, qishda chang‘i va konkida uchish sporti bilan shug‘ullanish organizmni chiniqtiradi.

Korxonalar va ishlab chiqarish tashkilotlarida, ish paytida fizkult-daqiqalar uyushtirish, jismoniy mashqlarning qisqartirilgan komplekslarini bajarish, ishchilarning ish qobiliyatlarini oshiradi, miozit, mushaklar spazmasi, radikulit va boshqa kasb kasalliklarini oldini oladi.

Chiniqishning sun'iy fizik omillariFizioprofilaktika maqsadida yil vaqti va ob-havo qanday bo‘lishidan qat'iy

nazar, ishlab chiqarish korxonalarida, maktab va bog‘chalarda simob kvars lampalari ishlatiladi. Bu lampalarning nuri impuls orqali biologik jarayonlarni tezlashtirib, organizmning himoyalanish kuchlarini oshiradi.

Zavod poliklinikalari va boshqa tibbiy punktlar qoshida ochilgan fizioprofilaktika kabinetlari va maydonchalari odamlarni chiniqtirish va turli kasalliklarni oldini olishda, gripp va boshqa shamollash kasalliklarini oldini olishda, hatto mayda jarroxatlardan so‘ng qoladigan asoratlarni tuzatishda muhim rol o‘ynaydi.

Shifoxona, poliklinika, tibbiy punktlar qoshida ochilgan fizioterapiya maydonchalari “yashil zona”larda tabiat qo‘ynida tashkil etilgan tungi sanatoriyalarda fizioterapiya muolajalarining o‘tkazilishi ishlab chiqarishdan ajralmas holda ishlovchilar uchun keng imkoniyatlar ochib berdi. Ular faqat sog‘liqlarini tiklab qolmasdan, turli kasalliklarni oldini olish uchun muolajalar oladilar, organizmni chiniqtiradilar, bu esa mehnat unumdorligini oshiradi. Yashil tabiat qo‘ynida o‘tkazziladigan jismoniy mashqlar, sayr qilish, terrenkur yurak – qon tomir sistemasi, nafas olish, ovqat hazm qilish organlari faoliyatini yaxshilaydi, asab sistemasini mustaxkamlaydi.

Gripp hamda yuqori nafas yo‘llari shamollashining oldini olishda fizik omillarning qo‘llanilishi

Organizmning turli kasalliklarga qarshiligini oshirish, immuno-biologik mexanizmlarini kuchaytirish, simpatik nerv sistemasining tonusini ko‘tarish, gripp va yuqori nafas yo‘llari shamollashining oldini olish uchun quyidagilar tavsiya etiladi :

UBN tubus orqali, ikki biodozada, kun ora bir vaqtda xona havosi BUV bakteriotsid lampasi orqali nurlanadi. BUV lampasi bo‘lmasa, o‘rniga simob-kvarsli lampa PRK-3 gorelkali ishlatsa bo‘ladi. Refleksatorni poldan 1,5 metr balandlikda shipga qaratib, 30 minutga qo‘yiladi.

Gripp kasalligiga qarshi fizioprofilaktikada organizm immunitet ishlab chiqarishi uchun maxsus usullar bor.

1.Smorodinsev usuli bo‘yicha polivalentlik grippaga qarshi zardob aerozol yoki ingalyasiya yo‘li bilan yuboriladi (A va V tipdagi grippga qarshi tayyor

279

qarama-qarshi tanachalar yuboriladi (passiv immunlash)) gripp boshlanayotganda jamoa bo‘lib ishlanadigan korxonalarda orasi bir haftalik tanaffus bilan 3 marta 2 mldan zardob ingalyasiya qilinadi.

2.Gripp vaksinasi aerozolni ingalyasiya qilish (faol immunlash). Ampuladagi 3 dozali quruq vaksinani 1,5 ml distillangan suvda eritiladi. Rezina balonini 2 marta qatiq qisib, burunga vaksina yuboriladi, iloji boricha nafas olayotganda yuborish lozim. Quruq vaksinani burunga puflash mumkin.

3.1% ekmolin eritmasini ingalyasiya qilish : har bir burun teshigiga 0,5 mldan har 2-4 kunda gripp ko‘paygan paytda yuboriladi.

4.Asosiy sxema bo‘yicha UBN navbatma-navbat takrorlanadi.5.118-qo‘llanma bo‘yicha nafas olish yo‘llari va yuzni aeroionizatsiya qilish

kun ora 20 daqiqadan o‘tkaziladi.6.Kun ora salqin suvda yuvinish mumkin.7.Odam yo‘g‘ida yashash, ishlash xonalarini, maktab, bog‘cha-yasli, tibbiy

shifoxonalarning havosini UBN bilan nurlantirish.

Nafas olish organlari kasalliklarining oldini olishda fizioprofilaktika uslublari

Zotiljam va o‘tkir bronxitning oldini olish uchun organizmni chiniqtirish va tashqi muhitga chidamliligini oshirish kerak. Shu maqsadda quyidagilar tavsiya etiladi :

1.Dush qabul qilish (yomg‘irsimon, sirkulyar dush 35-25 gradus 3-5 daqiqa, kun ora).

2.Yuqori nafas yo‘llari va yuzni kun ora bir xil vaqtda 20 daqiqa aeroionizatsiya qilish.

3.Kun ora ertalab 30-20 gradus haroratli suv bilan sochiqni xo‘llab, artinish.Kun ora sxema bo‘yicha ertalab quyosh vannasini qabul qilish.4.Havo vannalari, gimnastika, sport bilan shug‘ullanish, daryo va ko‘llarda

suzish.

Yurak-qon tomir sistemasi kasalliklarining oldini olishda fizioprofilaktika usullarining qo‘llanilishi

Yurak-qon tomir sistemasi kompensator mexanizmini mustaxkamlash, markaziy nerv sistemasi faoliyatini yaxshilash, qon tomirlar tonusi o‘zgaruvchanligiga organizmning mustaxkamliligini oshirish (qon bosimi past yoki baland bo‘lishi, koronar yetishmovchilik va boshqalar) maqsadida quyidagi muolajalar tavsiya etiladi :

1.Yomg‘irsimon dush qabul qilish 35 – 25 gradus C, 5 daqiqa, kun ora.2.35 – 20 gradus C suv bilan xo‘llangan sochiqda oldin qisman, keyinchalik

umumiy artinish, 3-5 daqiqa, kun ora.3.Daryo, dengiz va ko‘llarda havo harorati 20 gradusC dan pastbo‘lmagan

vaqtda kuniga 1-2 marta 5 – 15 daqiqa cho‘milish.4.Kun ora 20 daqiqadan yuz va yuqori nafas yo‘llariga aeroionizatsiya olish.

280

5.Vermel bo‘yicha umumiy elektroforez brom bilan qabul qilish, kuraklar oralig‘iga kun ora 20 daqiqadan aktiv elektrod qo‘yish.

6.Havo vannalari, gimnastika.

Revmatizmning oldini olishda fizioprofilaktika usullarining qo‘llanilishi

Infeksion-allergik revmatizmning, ayniqsa revmokarditning oldini olishda fizikaviy muolajalar muhim rol o‘ynaydi.

Revmatizm patogenezida angina yoki surunkali tonzilit katta ta'sirga ega. Organizmdagi birinchi infeksiya o‘choqlarini yo‘qotish – fizioprofilaktika uslubining birinchi vazifasida.

Revmatizm xurujlari orasidagi davrda o‘tkaziladigan muolajalar quyidagilar :

1.Kun ora 32 -20 0C suv bilan xo‘llangan sochiqda artinish.2.Yomg‘irsimon dush qabul qilish 32 -20 0C, 3-5 daqiqa, kun ora.3.Umumiy vanna qabul qilish, 36 - 34 0C , 10-15 daqiqa, kun ora.4.Asosiy sxema bo‘yicha umumiy UBN, kun ora.5.Yuz va nafas yo‘llarini kun ora 20 daqiqadan aeroionizatsiya qilish, vanna

yoki UFR qabul qilish.6.LKUF lampasi bilan 1-2 biodozada kun ora tomoqni UBN.7.Kun ora bodom bezlariga UVCh qo‘yish.8.Umummustaxkamlovchi gimnastika mashqlarini kun ora o‘tkazish.

Homiladorlik davrida fizioprofilaktika muolajalariHomiladorlik davrida turli patologik holatlar rivojlanishining oldini olish

uchun, tug‘ishda va tuqqandan so‘ng bo‘lishi mumkin bo‘lgan kasalliklarning asoratini tuzatish uchun quyidagi fizikaviy uslublar qo‘llaniladi. Bu usullar yordamida homilador ayolning moddalar almashinuvi normallashadi, homilaning nogrmal rivojlanishi ta'minlanadi, yurak-qon tomir sistemasi, endokrin va nerv sistemalarining ishi yaxshilanadi, teridagi mexanik himoya xususiyatlari kuchayadi.

1.Sekinlashtirilgan sxemada umumiy UBN qabul qilish (yon bosh holatda). Homila 32-34 haftalik bo‘lgandan keyin boshlanib, kun ora 15-20 seans qabul qilinadi. Kam quvvatlik va anemiyasi bor ayollarga, ayniqsa yilning sovuq oylarida homiladorlikning boshlang‘ich oylarida UBN tavsiya qilinadi.

2.Tuzli – igna bargli vannalar (37-36 0C) yoki oddiy chuchuk suvda (36-35 0C) kun ora, 10-15 daqiqa vanna qabul qilish homiladorlikning boshlanishidan to homila 6 oylik bo‘lgunga qadar tavsiya etiladi. Bu usul ayniqsa umumiy UBN qabul qilish mumkin bo‘lmagan ayollarga tavsiya etiladi.

3.Ertalabki badan tarbiya qilinganidan so‘ng yoki quyosh-havoda vanna olgandan so‘ng yomg‘irsimon dush (35-25 0C), kun ora, 3-5 daqiqa.

4.Umumiy yoki qisman kun ora 30-20 0C da xo‘llangan sochiq bilan artinish.

281

5.22-20 0Cdan past bo‘lmagan haroratda havo vannalari kun ora, 10 daqiqadan qabul qilish, bu vaqtni asta-sekin 1 soatgacha ko‘paytirib borish va umuman 20-25 ta muolaja qabul qilish lozim.

6.Har kuni yoki kun ora quyosh vannasi qabul qilish va uning ketidan 34-32 0C li dush qabul qilish. Homiladorlikning 2-yarmida ayol o‘tirgan holatda orqa tarafidan quyosh nurlari vannasi qabul qilinadi.

7.Jismoniy mashqlarning maxsus komplekslari asosida davolash gimnastikasini o‘tkazish.

Homilador ayollarda fizioprofilaktika tadbirlarini o‘tkazish bilan bir qatorda ularning to‘yimli ovqatlanishi, A, V1,V2, V6, S va D darmon dorilaridan qabul qilib turishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Quyosh nuri yetishmovchiligida fizioprofilaktik muolajalarini o‘tkazish

Quyosh nuridan yetarli darajada foydalana olmaganda, UBN yetishmaganda nur yetishmovchiligi vujudga kelib, bu organizmning turli organ va sistemalar ishini buzilishiga, organizmni turli kasalliklarga qarshiligining pasayib ketishiga olib keladi. Bunday hollarda fizioprofilaktika maqsadida maxsus fotariylar tashkil etilib, u yerda odamlar guruh bo‘lib, UBN larini qabul qiladilar. Ishlab chiqarish korxonalarida, ko‘mir shaxtalarida, qora va rangli metall konlarida, metallurgiya va neftni qayta ishlash korxonalarida, kasb-xunar o‘quv yurtlarida, FBO maktablarida, sport zallari va boshqalarda fotariylar tashkil etiladi.

Fotariy nurlangandan so‘ng mehnat yaxshilanadi, qon tarkibi yaxshilanadi, kasallanish kamayadi. Ayollar va erkaklar uchun alohida fotariylar tashkil etiladi. Ish smenasi tugaganidan so‘ng ishchilar dush qabul qilib, toza bo‘lishganidan so‘ng, quruq qilib artinadilar va qora ko‘zoynak taqib fotariyga kiradilar. PRK-7 lampasidan 2,5 – 3 metr uzoqlikdagi masofada aylanadilar. Kun ora asta-sekin ko‘paytiriladigan sxemada nurlanish davom ettirilib, yiliga 2 marta fevral-mart va oktyabr-dekabr oylarida 15-20 seans qabul qilinadi. Fotariyda sil kasalligining aktiv formasi bilan kasallangan, qon aylanishi buzilgan, buyrak kasalligini va shishishlarga taxmin bo‘lgan payt odamlarga nur qabul qilish mumkin emas.

Jarohat – bu tashqi omil : mexanik, jismoniy, kimyoviy va boshqalar ta'sirida to‘qima butunligining buzilishidir (yoki buzilishsiz). Jarohatning quyidagi turlari farqlanadi : ishlab chiqarish, maishiy, ko‘cha, transport, harbiy va sport. Agar omilning bir marotaba ta'siridan so‘ng jarohat hosil bo‘lsa – o‘tkir, agar kichik kuch bilan bir necha marotaba ta'sir etsa surunkali jarohatdir. Jarohatlar orasida ko‘proq mexanik turi uchraydi. U teri yoki shilliq qavatning jarohatlanishiga ko‘ra yopiq jarohat (lat yeyish, cho‘zilish, uzilish, chiqish, suyak sinishi) va ochiq jarohat (yara) ga bo‘linadi. Tayanch-harakat apparatining jarohati faqatgina jarohatlangan segmentning butunligi va funksiyasini buzmay, balki markaziy asab sistemasi, yurak-qon tomir, nafas, ishqozon ichak, ajratish sistemalarining va ichki sekretsiya bezlarining faoliyatini ham o‘zgartiradi.

Katta bo‘lmagan jarohatlarda asosan mahalliy simptomlar kuzatiladi: qizarish, shishish, og‘riq, jarohatlangan segment funksiyasining

282

buzilishi.Organizmning umumiy holati deyarli o‘zgarmaydi. Katta bo‘lgan jarohatlarda mahalliy o‘zgarish bilan bir qatorda umumiy o‘zgarishlar ham kuzatiladi va ular shunchalik chuqurlashib ketishi mumkinki, buning natijasida xushdan ketish, kollaps yoki travmatik shok, ya'ni to‘satdan xushini yo’qotishning rivojlanishiga olib kelish mumkin. Bemorda ko‘ngil aynash, bosh aylanish, quloqda shovqin, qo‘l va oyoqlarning muzlashi, teri qatlamining yaqqol rangsizlanishi kuzatiladi, bemor yiqiladi, pulsi susayadi, qon bosimi tushadi. Bunday holat kuchli og‘riq va qo‘rqish natijasida paydo bo‘ladi.

Kollaps – yurak-qon omir yetishmovchiligining o‘tkir shakli bo‘lib hisoblanadi. Bemorning holatida quyidagilar kuzatiladi : tomir tonusining pasayishi hisobiga yurak faolitining susayishi, bu esa yurakka venoz qonning kelishini kamayishiga, qon bosimning pasayishiga va miyaning gipoksiyasiga olib keladi. Bemorda umumiy xolsizlanish, bosh aylanish, sovuq ter chiqishi, xushini saqlashi yoki tumanlashishi kuzatiladi.

Travmatik shok – og‘ir patologik jarayon bo‘lib, mexanik jarohatga javob reaksiyasi va organizmning hayot uchun muhim bo‘lgan sistemalarning funksional buzilishining kuchayishi bilan xarakterlanadi. Unda ikkita faza farqlanadi. Erektil faza (qo‘zg‘alish fazasi) – jarohat sohasidan kelayotgan og‘riq impulslari natijasida jarohat vaqtida paydo bo‘ladi, ruhiy qo‘zg‘alish, bezovtalanish, ko‘p gapirish bilan namayon bo‘ladi. Bunda puls va qon bosimi ko‘tariladi. 5-10 minutdan so‘ng qo‘zg‘alish ruhan siqilishga aylanadi va travmatik shokning torpidli fazasi boshlanadi. Unga quyidagilar xarakterlidir : rangining oqarishi, sovuq ter, kuchsiz puls, qon bosimining tushishi, yuzaki nafas, xushi saqlangan holda atrofdilarga befarqlik va h.z. Organizm sistemalarining faoliyati susayadi, organlarga qonning kelishi keskin kamayadi, kislorod yetishmovchiligi kuchayadi, bu holat bemor o‘limiga olib kelishi mumkin. Bemorni og‘ir o‘tkir holatdan olib chiqilgandan so‘ng travmatik kasallik rivojlanadi va o‘zining spetsifikasiga va belgilariga ega bo‘ladi. Uzoq vaqt to‘shak harakat tartibotida bo‘lishi va tayanch-harakat apparati jarohatining immobilizatsiyasi bemorning umumiy holatini yaxshilaydi, og‘riqlarni kamaytiradi. Ammo majburiy holatda uzoq yotishi (cho‘zib qo‘yish, gips, osteosintez) bemorning bezovtalanishiga va uyqusining yomonlashishiga olib keladi. Shu bilan bir qatorda harakat faolligining pasayishi organizm sistemalarining faoliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Natijada ichak peristaltikasi buziladi, yeyilgan ovqat evakuatsiyasi sekinlashadi, parchalanish maxsulotlari qonga so‘rilib, organizmda zaharlanishni yuzaga keltiradi. Ko‘krak qafasining ekskursiyasi kamayadi, o‘pkada dimlanish kuzatiladi va zotiljam rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Kam harakatlik yurak-qon tomir faoliyatini o‘zgartirib, qon aylanish doirasida dimlanishlarga olib keladi, bu esa tromblarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi va u keyinchalik tromboemboliyaga olib kelishi mumkin. Agar bemor narkoz bilan operatsiya qilingan bo‘lsa, ko‘rilayotgan salbiy ta'sirlar bundan ham og‘irroq namayon bo‘lishi mumkin.

Tayanch-harakat apparati jarohatlangan segmentining uzoq vaqt immobilizatsiya qilinishi maxsus mahlliy o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi.

283

Immobilizatsiya qilingan mushaklarda atrofiya rivojlanib, uning kattaligini, kuchini va chidamliligini kamayishaga sabab bo‘ladi.

Oyoqlarning jarohatlanishida yuklamaning kamligi yoki yo‘qligi osteoporozning rivojlanishiga olib keladi, bu esa suyaklarda kalsiyning va suyak moddalari miqdorining kamayiga sabab bo‘ladi. Bunday holat keyinchalik suyak deformatsiyasiga va patologik jarayoning hosil bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga uzoq vaqt harakatsizlik bo‘g‘im to‘qimalarida ham o‘zgarishlarga, ya'ni bo‘g‘imlar harakatining cheklanishiga, kontrakturalarga olib keladi.

Bunday bemorlarga yordam ko‘rsatishda reabilitatsiyaning o‘rni kattadir. Reabilitatsiyada zaruriy vositalar bo‘lib jismoniy mashqlar, massaj va fizioterapiya muolajalari hisoblanadi. Shuningdek immobilizatsiya turlari va ratsional muddatlari, holatlar va cho‘zish bilan davolash, o‘ziga-o‘zi xizmat qilish ko‘nikmalarini tiklash va mehnat bilan davolash katta ahamiyatga egadir. Jarohatlarda qoidaga binoan reabilitatsiyaning 3 ta bosqichi qo‘llaniladi : statsionar, reabilitatsion markaz va poliklinika. Jismoniy mashqlarning davolovchi va tiklovchi ta'siri quyidagi mexanizmlar orqali amalga oshiriladi : jismoniy mashqlarning bo‘shashtiruvchi ta'siri (ayniqsa bemorning og‘ir holatida va tushak tartibotining uzoq davom etishida), trofik ta'siri, kompensatsiyaning vaqtinchalik va doimiy shakllanish mexanizmi, funksiyaning normallashish mexanizmi. Jismoniy mashqlar, massaj, fizioterapiya muolajalari jarohat sohasida qon aylanishni va oziqlanishini yaxshilash, mushaklarni bo‘shashtirish, og‘riqni kamaytirish va yo‘qotish bilan birga to‘qimalar regeneratsiyasini, jarohatning bitishini, morfologik tuzilmalarning to‘liq tiklanishini stimullaydi.Jarohatlangan organning og‘ir funksional o‘zgarishida, masalan oyoq amputatsiyasida, kompensatsiyaning shakllanishi katta ahamiyat kasb etadi, ya'ni qo‘ltiq tayoq yordamida va protezda yurish yoki o‘ng qo‘l jarohatida chap qo‘l bilan ba'zi ko‘nikmalarni bajarish kompensatsiyasi va x.z.Shunday qilib, tayanch-harakat apparati jarohatlari reabilitatsiyasida buzilgan funksiyani normallashtirish katta ahamiyatga ega. Jismoniy tayyorgarlik,massaj va fizioterapiya (ayniqsa elektrostimulyasiya) hisobiga mushak kuchinitiklashga, bo‘g‘imlarda harakat amplitudasini normallashtirishga, harakat koordinatsiyasini yaxshilashga va bemorning umumiy ish qobiliyatini tiklashga erishiladi.

Jarrohlik kasaliklarida va travmatologiyada qo‘llaniladigan reabilitatsiya kompleksi

Maqsad: Yallig‘lanishga qarshi, spazmolitik, og‘riq qoldirish, so‘rilish jarayonlarini, regeneratsiyani kuchaytirish, oziqlanishini, modda almashinuvini, degitratatsiyani kuchaytirish, chandiqlanishni oldini olish.

UVCh, magnitoterapiya, lazeroterapiya, galvanizatsiya, ultratovush bilan davolash, IRT, IKV, massaj, DJT, UBN, infraqizil nurlar, keramik lampalar.

Revmatologiya, tayanch-harakat sistemasi kasalliklarida qo‘llaniladigan reabilitatsiya kompleksi

Maqsad: Yallig‘lanishga qarshi, spazmolitik, og‘riq qoldirish, so‘rilish jarayonlarini, regeneratsiyani kuchaytirish, oziqlanishini, modda almashinuvini,

284

degitratatsiyani kuchaytirish, bo‘g‘imning funksional holatini yaxshilash, glyukokortikoid faoliyatini oshirish.

UVCh, Magnitoterapiya, lazeroterapiya, galvanizatsiya, DMV, ultratovush bilan davolash, amplipuls, parafin-ozokirit, mineral vannalar, IRT, peloidoterapiya, IKV, massaj, DJT

Yurak qon-tomir sistemasi kasalliklarida qo‘llaniladigan reabilitatsiya kompleksi

Maqsad: spazmalitik, gipotenziv, sedativ, og‘riq qoldirish, qon realogiyasini yaxshilash, organizmda va qonda kislorod miqdorini ko‘paytirish, metabolizmni, kollateral qon aylanishini yaxshilash, mikrotsirkulyasiyani yaxshilash. Elektrouyqu, darsenvalizatsiya, franklinizatsiya, elektroforez, amplipuls, GAI, magnitoterapiya, lazeroterapiya, massaj, IRT. DJT mashg‘uloti, statik va dinamik nafas olish mashqlari, terrenkur, sayr qilish.

Nafas olish sistemasi kasalliklarida qo‘llaniladigan reabilitatsiya kompleksiMaqsad: Spazmolitik, bronxolitik, antigistamin, sedativ, yallig‘lanishga

qarshi, bakteriotsid, bakteriostatik, so‘riltiruvchi, o‘pkaning drenaj faoliyatini yaxshilash.

Aerozolterapiya, tubus kvars, UVCh, SVCh, elektroforez, amplipuls, ultratovush bilan davolashsh, massaj, IRT, magnitoterapiya, lazeroterapiya, DJT: Strellnikov va Buteyko bo‘yicha maxsus nafas olish.

Oshqozon ichak sistemasi kasalliklarida qo‘llaniladigan reabilitatsiya kompleksi

Maqsad: Yallig‘lanishga qarshi, spazmolitik, og‘riq qoldirish, so‘rilish jarayonlarini, regeneratsiyani kuchaytirish, oziqlanishi, ichak peristaltikasini yaxshilash, ta'sir ko‘rsatish.

Magnitoterapiya, lazeroterapiya, elektro uyqu, DMV, UVCh, ultratovush bilan davolash, amplipuls, parafin-ozokerit, mineral suvlarni ichish, o’t pufagi va ichaklarni yuvish, mikroklizmalar, IRT.

Tinglovchilar bilan o‘zaro aloqani o‘rnatish uchun savollar 1.Fizioterapevtik muolajalarning mos kelmaslik sharoitlari nima?2.Fizioterapevtik muolajalarning mos kelishi va kelmasligi haqida nima bilasiz?3.Organizmni chiniqtirishda fizik omillardan qanday foydalaniladi?4. Gripp va yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishini oldini olishda fizik omillarning roli qanday ?5. Nafas organlari va yurak-qon tomir sistemasi kasalliklarining oldini olishda fizik omillarning roli qanday ?6. Revmatizmning oldini olishda fizik omillarning roli qanday ? 7. Homiladorlik davrida fizik omillarning roli qanday ?8. Quyosh nuri yetishmovchiligining oldini olishda fizik omillarning roli qanday ?

Qo‘llanilgan adabiyotlar

285

1. Meditsinskaya reabilitatsiya./Pod red. V.M. Bogolyubova. Kniga 1. –Izd.3-ye, ispr. i dop.- M.: Izdatelstvo BINOM, 2010.-416 s., il.

2. Bogolyubov V.M., Ponomarenko G.N. «Obshaya fizioterapiya», 1996.

3. Kuzmishin L.ye., Bankovskaya M.P., Zamyatina O.V. Prinsipiopredeleniya reabilitatsionnogo potensiala i reabilitatsionnogo prognoza u invalidov vsledstvie bolezney vnutrennix organov. /Mediko-sotsialnaya ekspertiza i reabilitatsiya, 2004, №2.

4. yepifanov V.A. Lechebnaya fizicheskaya kultura. Uchebnoe posobie. M.: GEOTAR-Media, 2006. - 568 s.: il.

5. Ponomarenko G.N. «Chastnaya fizioterapiya»: Uchebnoe posobie, M.: «Meditsina», 2005 − 744s.

HORIJIY MANBALAR

1. Teylor S.B., Miller N.H. “Basic physiologic principils relatied to Group exirsise programs” Filadelphiya 1990

2. Tehaxton L. “Phithiological and psythological effects of short term exirsise eddiction on habitual runners.” 1992 96.

3. Marlis Gonzalez-Fernandez, MD, PhD, Jarrod David Friedman, MD Physical Medicine and Rehabilitation Pocket Companion

4. Mark Harrast, MD, Jonathan Finnoff, DO Sports Medicine Study Guide and Review for Boards

5. Wainapel, Stanley F.; Fast, Avital (Editors) Alternative Medicine and Rehabilitation A Guide for Practitioners 2003 - Demos Medical Publishing

6. Consuelo T Lorenzo et al. Physical Medicine and Rehabilitation Medscape Reference 2011 – WebMD

7. Sara J. Cuccurullo (Editor) Physical Medicine and Rehabilitation Board Review 2004 - Demos Medical Publishing, 848 pp.

Internet resurslar:http://www.lib.uiowa.edu/hardin/md/index.html,http://dir.rusmedserv.c,http://www.medlinks.ru/,http://www.kosmix.com/,http://www.medpoisk.ru/,http://www.tripdatabase.com/,h ttp://www.klinrek.ru/cgi-bin/mbook,http://www.intute.ac.uk/medicine/http://elibrary.ru http://www.freebooks4doctors.com/ http://www.medscape.com/ http://www.meducation.net/ http://www.thecochranelibrary.com

ANNOTATSIYaLARMa'ruza №1: “Reabilitalogiya fani haqida tushuncha. Reabilitologiya aspektlari. Bemorlar reabilitatsiya qilish prinsiplari va bosqichlari”.

286

Tuzuvchilar: dotsent, k.m.n. Adilov Sh.K., katta o‘qituvchi, k.m.n. Vыsogorseva O.N.

Ma'ruzadan maqsad talabalarni reabilitologiya fani va uning vazifalari bilan tanishtirish. Kirish qismida “Reabilitatsiya” atamasi nimani anglatadi va uning aspektlari jumladan, tibbiy, fizik, psixologik, professional hamda ijtimoiy-iqtisodiy. «Reabilitatsion dastur» va uning asosiy tarkibiy qismlari hamda bosqichlari haqida ma'lumot beradi. Reabilitatsion dasturni tarkibiy prinsiplari yoritiladi. Fizik omillar va DJT ning turli xil kasalliklarni sog‘lig‘ini qayta tiklashda qo‘llashning ahamiyati alohida ko‘rib chiqiladi. Fizik faktorlar tasnifi va uning bemor organizmiga ta'sir mexanizmlariga to‘xtaladi (markaziy(generalizovannaya), reflektor va maxalliy, yoki maxsus, organizm reaksiyasi). Ma'ruza so‘nggida xulosa sifatida ma'ruzachi(lektor) turli xil patologiyalarda maxsus reabilitatsiya usullariga to‘xtaladi.Ma'ruza manti Microsoft Power Point programmasi yordamida slaydlarda ko‘p sonli rasmlar va sxemalarda namoish etiladi.

Ma'ruza №2: “Turli xil kasalliklarning tibbiy reabilitatsiyasi hususiyatlari. Bemorni fizioterapevtik usullar va dori darmon bilan kompleks davolash, bu uslublarni bir biriga to‘g‘ri kelishi, ketma-ketligi, bir vaqtda olib borilishini to‘g‘ri tashkil etish. ”.

Tuzuvchilar: dotsent, k.m.n. Adilov Sh.K., katta o‘qituvchi, k.m.n. Visogorseva O.N.

Ma'ruzadan maqsad talabalarni bemorlarda fizik omillar bilan davo tavsiyalarining prinsiplari, qaysiki reabilitatsion kompleks asosida fizik omilning ahamiyati bilan tanishtirish.

Mavzuni tushintirishda fizioterapevtik omillar tavsiyasining prinsiplari sanab o‘tiladi, asosiy prinsip etiopatogenetik va simptomatik fizioterapiya, davolashda fizik omilning individual yondashuviga, davolash kursining prinsiplariga, optimal davolashga, dinamik davolashga, a yana fizik omillar bilan kompleks davolashga e'tibor beriladi. Fizik muolajalar alohida tariflanadi, keyin har bir prinsip alohida tahlil qilinadi. Ma'ruza xotimasida ma'ruzachi (lektor) amaliyotdan misollar keltiradi. Xulosada esa Fizioterapevtik davo va DJT har xil nozologiyaligini ta'kidlab o‘tadi.

Ma'ruza manti Microsoft Power Point programmasi yordamida slaydlarda ko‘p sonli rasmlar va sxemalarda namoyish etiladi.

MUALLIFLAR TO‘G‘RISIDA

Usmanxodjaeva A.A. Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedra mudiri, dotsenti

Adilov Sh.Q. Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedrasi dotsenti, t.f.n.

Axmedova D.Sh. Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedrasi assistenti

287

288

NORMATIV HUJJATLAR

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASININGQONUNI

29.08.1997 y.N 464-I

TA'LIM TO‘G‘RISIDA

I. Umumiy qoidalar (1-8-moddalar)II. Ta'lim tizimi va turlari (9-19-moddalar)III. Ta'lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy himoya qilish (20-24-moddalar)IV. Ta'lim tizimini boshqarish (25-29-moddalar)V. Yakunlovchi xulosalar (30-34-moddalar)

I. UMUMIY QOIDALAR1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi 2-modda. Ta'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlari 3-modda. Ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari 4-modda. Bilim olish huquqi 5-modda. Pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqi 6-modda. Ta'lim muassasasining huquqiy maqomi 7-modda. Davlat ta'lim standartlari 8-modda. Ta'lim berish tili

1-modda. Ushbu Qonunning maqsadiUshbu Qonun fuqarolarga ta'lim, tarbiya berish, kasb-hunar o‘rgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda har kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta'minlashga qaratilgan.2-modda. Ta'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlariTa'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonundan hamda boshqa qonun hujjatlaridan iborat. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ta'lim sohasidagi munosabatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida ta'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagidan o‘zgacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.3-modda. Ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplariTa'lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e'lon qilinadi. Ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: ta'lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi; ta'limning uzluksizligi va izchilligi; umumiy o‘rta, shuningdek o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limining majburiyligi; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi yo‘nalishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi; ta'lim tizimining dunyoviy xarakterda

289

ekanligi; davlat ta'lim standartlari doirasida ta'lim olishning hamma uchun ochiqligi; ta'lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; bilimli bo‘lishni va iste'dodni rag‘batlantirish; ta'lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish.4-modda. Bilim olish huquqiJinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy mansubligi, e'tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar joyi, O‘zbekiston Respublikasi hududida qancha vaqt yashayotganligidan qat'iy nazar, har kimga bilim olishda teng huquqlar kafolatlanadi. Bilim olish huquqi: davlat va nodavlat ta'lim muassasalarini rivojlantirish; ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda ta'lim olishni tashkil etish; ta'lim va kadrlar tayyorlash davlat dasturlari asosida bepul o‘qitish, shuningdek ta'lim muassasalarida shartnoma asosida to‘lov evaziga kasb-hunar o‘rgatish; barcha turdagi ta'lim muassasalarining bitiruvchilari keyingi bosqichdagi o‘quv yurtlariga kirishda teng huquqlarga ega bo‘lishi; oilada yoki o‘zi mustaqil ravishda bilim olgan fuqarolarga akkreditatsiyadan o‘tgan ta'lim muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan o‘tish huquqini berish orqali ta'minlanadi. Boshqa davlatlarning fuqarolari O‘zbekiston Respublikasida xalqaro shartnomalarga muvofiq bilim olish huquqiga ega. Respublikada istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bilim olishda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega.5-modda. Pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiTegishli ma'lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga ega. Pedagog xodimlarni oliy o‘quv yurtlariga ishga qabul qilish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan Nizomga muvofiq tanlov asosida amalga oshiriladi. Pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish sud hukmiga asosan man etilgan shaxslarning ta'lim muassasalarida bu faoliyat bilan shug‘ullanishiga yo‘l qo‘yilmaydi.6-modda. Ta'lim muassasasining huquqiy maqomiTa'lim muassasasini akkreditatsiyalash vakolatli davlat organi tomonidan attestatsiyaga asosan amalga oshiriladi. Ta'lim muassasasi yuridik shaxs bo‘lib, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda barpo etiladi. Nodavlat ta'lim muassasasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda davlat akkreditatsiyasidan o‘tgan paytdan boshlab yuridik shaxs huquqlari va ta'lim faoliyati bilan shug‘ullanish huquqiga ega bo‘ladi. Ta'lim muassasasi qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan ustav asosida faoliyat ko‘rsatadi. Ta'lim muassasasi attestatsiya natijalariga binoan davlat akkreditatsiyasidan mahrum etilishi mumkin. Ta'lim muassasalari o‘quv-tarbiya majmuilariga hamda o‘quv-ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalari va uyushmalariga birlashishga haqli. Ta'lim muassasalari ustavda belgilangan vazifalariga muvofiq pulli ta'lim xizmatlari ko‘rsatish, shuningdek tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari bilan shug‘ullanishga haqli.7-modda. Davlat ta'lim standartlari

290

Davlat ta'lim standartlari umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta'lim mazmuniga hamda sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi. Davlat ta'lim standartlarini bajarish O‘zbekiston Respublikasining barcha ta'lim muassasalari uchun majburiydir.8-modda. Ta'lim berish tiliTa'lim muassasalarida ta'lim berish tilidan foydalanish tartibi Davlat tili haqidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi.

II. TA'LIM TIZIMI VA TURLARI

9-modda. Ta'lim tizimi10-modda. Ta'lim turlari11-modda. Maktabgacha ta'lim12-modda. Umumiy o‘rta ta'lim13-modda. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi14-modda. Oliy ta'lim15-modda. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta'lim16-modda. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash17-modda. Maktabdan tashqari ta'lim18-modda. Oiladagi ta'lim va mustaqil ravishda ta'lim olish19-modda. Ta'lim to‘g‘risidagi hujjatlar9-modda. Ta'lim tizimiO‘zbekiston Respublikasining ta'lim tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: davlat standartlariga muvofiq ta'lim dasturlarini amalga oshiruvchi davlat va nodavlat ta'lim muassasalari; ta'lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalar; ta'lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek ularga qarashli korxonalar, muassasalar va tashkilotlar. O‘zbekiston Respublikasining ta'lim tizimi yagona va uzluksizdir.10-modda. Ta'lim turlariO‘zbekiston Respublikasida ta'lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi: maktabgacha ta'lim; umumiy o‘rta ta'lim; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi; oliy ta'lim; oliy o‘quv yurtidan keyingi ta'lim; kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; maktabdan tashqari ta'lim.11-modda. Maktabgacha ta'limMaktabgacha ta'lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu ta'lim olti-yetti yoshgacha oilada, bolalar bog‘chasida va mulk shaklidan qat'i nazar, boshqa ta'lim muassasalarida olib boriladi.12-modda. Umumiy o‘rta ta'limUmumiy o‘rta ta'lim bosqichlari quyidagicha: boshlang‘ich ta'lim (I-IV sinflar); umumiy o‘rta ta'lim (I-IX sinflar). Boshlang‘ich ta'lim umumiy o‘rta ta'lim olish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim va ko‘nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgandir. Maktabning birinchi sinfiga bolalar olti-yetti yoshidan qabul qilinadi.

291

Umumiy o‘rta ta'lim bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko‘nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yo‘naltirishga va ta'limning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi. Bolalarning qobiliyati, iste'dodini rivojlantirish uchun ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etilishi mumkin.13-modda. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limiO‘rta maxsus, kasb-hunar ta'lim olish maqsadida har kim umumiy o‘rta ta'lim asosida akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o‘qishning yo‘nalishini ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga ega. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari egallangan kasb-hunar bo‘yicha ishlash huquqini beradigan hamda bunday ish yoki ta'limni navbatdagi bosqichda davom ettirish uchun asos bo‘ladigan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi beradi. Akademik litsey o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini jadal o‘stirishni, ularning chuqur, tabaqalashtirilgan va kasb-hunarga yo‘naltirilgan bilim olishlarini ta'minlaydigan uch yillik o‘rta maxsus o‘quv yurtidir. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, mahorat va malakasini chuqur rivojlantirishni, tanlangan kasblar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisos olishni ta'minlaydigan uch yillik o‘rta kasb-hunar o‘quv yurtidir.

14-modda. Oliy ta'limOliy ta'lim yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni ta'minlaydi. Oliy ma'lumotli mutaxassislar tayyorlash oliy o‘quv yurtlarida (universitetlar, akademiyalar, institutlar va oliy maktabning boshqa ta'lim muassasalarida) o‘rta maxsus kasb-hunar ta'limi asosida amalga oshiriladi. Oliy ta'lim ikki bosqichga: davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi oliy ma'lumot to‘g‘risidagi hujjatlar bilan dalillanuvchi bakalavriat va magistraturaga ega. Bakalavriat oliy ta'lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha puxta bilim beradigan, o‘qish muddati kamida to‘rt yil bo‘lgan tayanch oliy ta'limdir. Magistratura aniq mutaxassislik bo‘yicha bakalavriat negizida kamida ikki yil davom etadigan oliy ta'limdir. Fuqarolar ikkinchi va undan keyingi oliy ma'lumotni shartnoma asosida olishga haqlidirlar.15-modda. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta'limOliy o‘quv yurtidan keyingi ta'lim jamiyatning ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini ta'minlashga qaratilgandir. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta'lim oliy o‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot muassasalarida (aspirantura, ad'yunktura, doktorantura, mustaqil tadqiqotchilik) olinishi mumkin. Ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash, ilmiy darajalar va unvonlar berish tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi.16-modda. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashKadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash kasb bilimlari va ko‘nikmalarini chuqurlashtirish hamda yangilashni ta'minlaydi. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.17-modda. Maktabdan tashqari ta'lim

292

Bolalar va o‘smirlarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirish, ularning bo‘sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat birlashmalari, shuningdek boshqa yuridik va jismoniy shaxslar madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo‘nalishlarda maktabdan tashqari ta'lim muassasalarini tashkil etishlari mumkin. Maktabdan tashqari ta'lim muassasalariga bolalar, o‘smirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari, bolalar-o‘smirlar sport maktablari, san'at maktablari, musiqa maktablari, studiyalar, kutubxonalar, sog‘lomlashtirish muassasalari va boshqa muassasalar kiradi. Maktabdan tashqari ta'lim muassasalarining faoliyat ko‘rsatish tartibi qonun hujjatlarida belgilab qo‘yiladi.18-modda. Oiladagi ta'lim va mustaqil ravishda ta'lim olishDavlat oilada ta'lim olishga va mustaqil ravishda ta'lim olishga ko‘maklashadi. Bolalarni oilada o‘qitish va mustaqil ravishda ta'lim olish tegishli ta'lim muassasalarining dasturlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Ta'lim oluvchilarga vakolatli davlat muassasalari tomonidan uslubiy, maslahat va boshqa yo‘sinda yordam ko‘rsatiladi.

19-modda. Ta'lim to‘g‘risidagi hujjatlarAkkreditatsiya qilingan ta'lim muassasalarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma'lumot to‘g‘risidagi hujjat (shahodatnoma, diplom, sertifikat, guvohnoma) beriladi. Davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma'lumot to‘g‘risidagi hujjat oilada ta'lim olgan yoki mustaqil ravishda bilim olgan va akkreditatsiya qilingan ta'lim muassasalarining tegishli ta'lim dasturlari bo‘yicha ekstern tartibida imtihonlar topshirgan shaxslarga ham beriladi, davlat ta'lim muassasalarida o‘qitilishi shart bo‘lgan va ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo‘yiladigan mutaxassisliklar bundan mustasno. Oliy ma'lumot to‘g‘risidagi diplomga o‘zlashtirilgan fanlar ro‘yxati, ularning hajmlari va fanlarga qo‘yilgan baholar yozilgan varaqa ilova qilinadi. Dissertatsiya himoya qilgan shaxslarga belgilangan tartibda fan nomzodi yoki fan doktori ilmiy darajasi beriladi va davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplom topshiriladi. Davlat ta'lim standartlariga mos kelgan taqdirda O‘zbekiston Respublikasi bilan xorijiy davlatlarning hukumatlari o‘rtasidagi ikki tomonlama bitimlar asosida har ikki tomonning ma'lumot to‘g‘risidagi hujjatlari belgilangan tartibda o‘zaro tan olinishi mumkin. Tegishli bosqichdagi ta'limni tugallamagan shaxslarga belgilangan namunadagi ma'lumotnoma beriladi. Davlat tasdiqlagan namunadagi ma'lumot to‘g‘risidagi hujjat navbatdagi bosqich ta'lim muassasalarida ta'lim olishni davom ettirish yoki tegishli ixtisoslik bo‘yicha ishlash huquqini beradi.

III. TA'LIM JARAYONI QATNASHCHILARINI IJTIMOIY HIMOYA QILISH

20-modda. Ta'lim oluvchilarni ijtimoiy himoya qilish21-modda. Ta'lim muassasalari xodimlarini ijtimoiy himoya qilish

293

22-modda. Yetim bolalarni va ota-onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz qolgan bolalarni o‘qitish23-modda. Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar va o‘smirlarni o‘qitish24-modda. Ijtimoiy yordamga va tiklanishga muhtoj bo‘lgan shaxslar uchun o‘quv-tarbiya muassasalari

20-modda. Ta'lim oluvchilarni ijtimoiy himoya qilishTa'lim muassasasida ta'lim oluvchilar qonun hujjatlariga va normativ hujjatlarga muvofiq imtiyozlar, stipendiya va yotoqxonada joy bilan ta'minlanadi.21-modda. Ta'lim muassasalari xodimlarini ijtimoiy himoya qilishTa'lim muassasalari xodimlariga ish vaqtining qisqartirilgan muddati belgilanadi, haqi to‘lanadigan yillik uzaytirilgan ta'tillar hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar beriladi. Ta'lim muassasalari ish haqiga mo‘ljallangan mavjud mablag‘lar doirasida mustaqil ravishda stavkalar, mansab okladlariga tabaqalashtirilgan ustama belgilashga hamda mehnatga haq to‘lash va uni rag‘batlantirishning turli shakllarini qo‘llashga haqli.22-modda. yetim bolalarni va ota-onalarining yoki boshqa qonuniyvakillarining vasiyligisiz qolgan bolalarni o‘qitishyetim bolalarni va ota-onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz qolgan bolalarni o‘qitish va ularni boqish davlatning to‘la ta'minoti asosida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.23-modda. Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar va o‘smirlarni o‘qitishJismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan, shuningdek uzoq vaqt davolanishga muhtoj bo‘lgan bolalar va o‘smirlarni o‘qitish, ularni tarbiyalash hamda davolash uchun ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalari tashkil etiladi. Bolalar va o‘smirlarni ushbu ta'lim muassasalariga yuborish va ulardan chiqarish ota-onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining roziligi bilan psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan amalga oshiriladi. Ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalarining o‘quvchilari qisman yoki to‘la davlat ta'minotida bo‘ladi.24-modda. Ijtimoiy yordamga va tiklanishga muhtoj bo‘lgan shaxslar uchun o‘quv-tarbiya muassasalariAlohida sharoitlarda tarbiyalanish va o‘qishga muhtoj bo‘lgan bolalar va o‘spirinlar uchun ularning bilim olishi, kasb tayyorgarligi va ijtimoiy tiklanishini ta'minlaydigan ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalari tashkil etiladi. Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o‘tash muassasalarida saqlanayotgan shaxslarning ta'lim olishi va mustaqil bilim olishi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sharoitlar yaratiladi.

IV. TA'LIM TIZIMINI BOSHQARISH25-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta'lim sohasidagi vakolatlari

294

26-modda. Ta'limni boshqarish bo‘yicha maxsus vakolat berilgan davlat organlarining huquq doirasi27-modda. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining ta'lim sohasidagi vakolatlari28-modda. Ta'lim muassasasini boshqarish29-modda. Ta'lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlari bilan nodavlat ta'lim muassasalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar

25-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningta'lim sohasidagi vakolatlariO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta'lim sohasidagi vakolatlariga quyidagilar kiradi: ta'lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish; ta'lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qilish; ta'limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; ta'lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibini belgilash; ta'lim muassasalarini akkreditatsiyadan, pedagog, ilmiy kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish tartibini belgilash; boshqa davlatlarning ta'lim muassasalariga O‘zbekiston Respublikasining hududida ta'lim faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi ruxsatnomalar berish; qonun hujjatlariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta'lim to‘g‘risidagi hujjatlarini tan olish va hujjatlarning ekvivalent ekanligini qayd etish tartibini belgilash; davlat ta'lim standartlarini tasdiqlash; davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma'lumot to‘g‘risidagi hujjatlarni tasdiqlash va ularni berish tartibini belgilash; davlat grantlari miqdori va ta'lim muassasalariga qabul qilish tartibini belgilash; davlat oliy ta'lim muassasasining rektorlarini tayinlash; ta'lim oluvchilarni akkreditatsiya qilingan bir ta'lim muassasasidan boshqasiga o‘tkazish tartibini belgilash; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.26-modda. Ta'limni boshqarish bo‘yicha maxsus vakolat berilgandavlat organlarining huquq doirasiTa'limni boshqarish bo‘yicha maxsus vakolat berilgan davlat organlarining huquq doirasiga quyidagilar kiradi: ta'lim sohasida yagona davlat siyosatini ro‘yobga chiqarish; ta'lim muassasalari faoliyatini muvofiqlashtirish va uslub masalalarida ularga rahbarlik qilish; davlat ta'lim standartlari, mutaxassislarning bilim saviyasi va kasb tayyorgarligiga bo‘lgan talablar bajarilishini ta'minlash; o‘qitishning ilg‘or shakllari va yangi pedagogik texnologiyalarni, ta'limning texnik va axborot vositalarini o‘quv jarayoniga joriy etish; o‘quv va o‘quv-uslubiyat adabiyotlarini nashr etishni tashkil qilish;

295

ta'lim oluvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi va davlat ta'lim muassasalarida eksternat to‘g‘risidagi nizomlarni tasdiqlash; davlat oliy ta'lim muassasasining rektorini tayinlash to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritish; pedagog xodimlarni tayyorlashni, ularning malakasini oshirishni va qayta tayyorlashni tashkil etish; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.27-modda. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining ta'lim sohasidagi vakolatlariMahalliy davlat hokimiyati organlari: ta'lim muassasalari faoliyatining mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish ehtiyojlariga muvofiqligini ta'minlaydilar; ta'lim muassasalarini tashkil etadilar, qayta tashkil etadilar va tugatadilar, (respublika tasarrufida bo‘lgan muassasalar bundan mustasno), ularning ustavlarini ro‘yxatga oladilar; o‘z hududlaridagi ta'lim muassasalarini vakolat doirasida moliyalash miqdorlarini va imtiyozlarni belgilaydilar; ta'lim sifati va darajasiga, shuningdek pedagog xodimlarning kasb faoliyatiga bo‘lgan davlat talablariga rioya etilishini ta'minlaydilar; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.28-modda. Ta'lim muassasasini boshqarishTa'lim muassasasini uning rahbari boshqaradi. Ta'lim muassasalarida qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat ko‘rsatadigan jamoat boshqaruvi organlari tashkil etilishi mumkin.29-modda. Ta'lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlari bilan nodavlat ta'lim muassasalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarTa'lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlari nodavlat ta'lim muassasalarida ta'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qiladi. Nodavlat ta'lim muassasalari ta'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzgan taqdirda, akkreditatsiya qilgan organlar ularning faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq to‘xtatib qo‘yishga haqli. Nodavlat ta'lim muassasalariga qabul davlat o‘quv yurtlari uchun belgilangan tartibda va muddatlarda amalga oshiriladi.

V. YAKUNLOVChI XULOSALAR

30-modda. Ota-onalar yoki qonuniy vakillarning vazifalari31-modda. Ta'limni moliyalash32-modda. Ta'limni rivojlantirish fondlari33-modda. Xalqaro hamkorlik34-modda. Ta'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik

30-modda. Ota-onalar yoki qonuniy vakillarning vazifalariVoyaga yetmagan bolalarning ota-onalari yoki qonuniy vakillari bolaning qonuniy huquqlari va manfaatlarini himoya qilishlari shart hamda ularning tarbiyasi,

296

maktabgacha, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi olishlari uchun javobgardirlar.31-modda. Ta'limni moliyalashDavlat ta'lim muassasalarini moliyalash respublika va mahalliy byudjetlar mablag‘lari, shuningdek byudjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi.32-modda. Ta'limni rivojlantirish fondlariTa'limni rivojlantirish fondlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda yuridik va jismoniy shaxslarning, shu jumladan, chet ellik yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari hisobidan tashkil etilishi mumkin.33-modda. Xalqaro hamkorlikTa'lim muassasalari ta'lim muammolari yuzasidan xalqaro hamkorlikda ishtirok etadilar, chet davlatlarning tegishli o‘quv yurtlari bilan bevosita aloqalar o‘rnatish, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ular bilan qo‘shma o‘quv yurtlari tashkil etish huquqiga ega.34-modda. Ta'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlikTa'lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzishda aybdor bo‘lgan shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar.

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. Karimov

297

BAHOLASH MEZONLARIJoriy nazorat

№ O‘zlash-tirish %

Baho Talabaning bilim darajasi

1 96-100

A'lo«5»

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘i javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi. Mavzu bo‘yicha vaziyatli masalalarni yechadi, test savollariga to‘liq va to‘g‘ri javob beradi. Erkin tasavvurga ega bo‘lib, kerak bo‘lganda o‘qituvchi bilan o‘z fikrini almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar, videofilmlar majmuasi tayyorlangan.

2 91-95

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini to‘liq bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘liq to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda faol qatnashadi, mustaqil mushohada yuritadi. Mavzu mohiyatini tushuntira oladi, erkin tasavvurga ega bo‘ladi, o‘qituvchi bilan bemalol fikr almasha oladi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar, banerlar majmuasi.

3.

86-90

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini yetarli darajada bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda qatnashadi. Mavzu bo‘yicha amaliy ish natijalari bo‘yicha mustaqil tekshirish bayonnomasini to‘ldiradi. TMI 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar, slaydlar majmuasi.

4 81-85

Mavzu bo‘yicha o‘z fikrini yetarli darajada bayon etadi, barcha berilgan savollarga to‘g‘ri javob beradi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi, ijodiy fikrlaydi, auditoriyada mavzuni muhokama qilishda qatnashadi. TMI 8-10 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan, chiroyli rasmiylashtirilgan, 15-20 ta bir turdagi

298

Yaxshi«4»

animatsiyali referatlar. Barcha ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi, biroq zerikarli rasmiylashtirilgan.

5 76-80

Javoblar to‘g‘ri, ammo to‘liq emas, o‘qituvchining qo‘shimcha savollari bo‘yicha kamchilikni to‘ldiradi, mavzuni muhokama qilishda yetarlicha faol. Auditoriyadagi topshiriklarni bajariщda katnashadi. TMI 5-8 tamanbaliinternetvaoxirgiyillaradabiyotlarima'lumotlaridanfoyda-lanibyozilgan, chiroylirasmiylashtirilgan, 10-15 tabirturdagianimatsiyalireferatlar. Barcha ma'lumot-larni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi, biroq zerikarli rasmiylashtirilgan.

6. 71-75

Mavzuni muhokama qilishda yetarlicha faol, ammo xatoliklarga yo‘l qo‘yadi, Auditoriya ishlarini bajarishda qatnashadi, kerakli yozishlarni amalga oshiradi. TMI 3-5 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan, chiroyli rasmiylashtirilgan, 5-10 ta bir turdagi animatsiyali referatlar. Barcha ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi, biroq zerikarli rasmiylashtirilgan.

7. 66-70

Qoniqarli«3»

Javoblar 50% ga to‘g‘ri, ammo berilgan savolning mohiyatini tushunadi; topshiriqlarni bajara oladi, biroq unda 2-3 xatoliklarga yo‘l qo‘yadi.

8. 61-65

Javoblar 50% ga to‘g‘ri, savol mohiyatini hamma vaqt ham to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni o‘qituvchi yordamida bajaradi va shunda ham 2-3 ta xatoga yo‘l qo‘yadi. 2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referat-lar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

9. 55-60

Javoblar 40% ga to‘g‘ri, javob berishda yanglishib ketadi, savol mohiyatini hamma vaqt to‘g‘ri tushunmaydi, topshiriqlarni boshqa talaba yoki o‘qituvchi yordamida bajaradi. 2-3 ta manbali internet

299

va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumot-laridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylash-tirilmagan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuni ochib berilmagan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 5-10 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylash-tirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

10

54-30 Qoniqarsiz «2»

40% gacha to‘g‘ri javob bera oladi, javoblar aniq emas, topshiriqlarni bajara olmaydi. Uy vazifasi bajarilmagan. Referat yomon rasmiylash-tirilgan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuning mazmunini ochib bermagan. 1-2 ta internet va adabiyotlar ma'lumotlaridan foydala-nilgan. Mavzuning yarimidan kam qismini ochgan 10 dan kam bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar kam ma'lumotlarni o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiy-lashtirilgan.

11

30-20Amaliy mashg‘ulotga qatnashadi, formada, daftari bor. Uyga berilgan vazifa bajarilmagan.Talaba mustaqil ish vazifalarini bajarmagan.

TMI tekshirish mezonlari

№ O‘zlash-tirish %

Baholash Talabaning bilim darajasi

1. 86 - 100 A'lo «5» 10 ta manbadan oshiq bo‘lgan internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan yuqori sifatli referatlar. Mavzusi to‘liq va har tomonlama ochib ko‘rsatilgan referatlar, matni mantiqiy ketma-ketlikda yozilgan, referatni tayyorlashda talaba eruditligini, bilimlarining chuqurliligini va savodxon ekanligini namoyish etdi. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan. Mavzuni to‘liq ochib beruvchi 30 dan ortiq animatsiyali, zamonaviy ma'lumotlardan foydalangan, aniq va chiroyli slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar yuqori saviyada tayyorlangan, materiallar mantiqan to‘g‘ri yozilgan, sifatli, aniq va chiroyli rasmiylashtirilgan, barcha

300

ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi.2. 71 - 85 Yaxshi

«4»3-5 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan, xatosiz, mantiqan to‘g‘ri yozilgan, mavzu to‘liq ochib berilgan. Mavzuni ochib beruvchi 15-20 ta bir turdagi animatsiyali, zamonaviy ma'lumotlardan foydalangan, bir ko‘rinishda rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar yuqori saviyada tayyorlangan, barcha ma'lumotlarni to‘liq hajmda ko‘rsatib beradi, biroq zerikarli rasmiylashtirilgan.

3. 55 - 70 Qoniqarli «3»

2-3 ta manbali internet va oxirgi yillar adabiyotlari ma'lumotlaridan foydalanib qoniqarli yozilgan referatlar. Referat chiroyli rasmiylashtirilgan, biroq xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzu yarim chala ochib berilgan. Mavzuning yarim mazmunini ochgan 10-15 ta bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar ma'lumotlarning yarimiini o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

4. 0 - 54 Qoniqar-siz «2»

Referat yomon rasmiylashtirilgan, xatolari bor, ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda, mavzuning mazmunini yarimidan kam qismini ochib bergan. 1-2 ta internet va adabiyotlar ma'lumotlaridan foydalanilgan. Mavzuning yarimidan kam qismini ochgan 10 dan kam bir xil turdagi animatsiyali, monton rasmiylashtirilgan slaydlar majmuasi tayyorlangan. Stendlar, bannerlar yoki laminatsiya qilingan materiallar kam ma'lumotlarni o‘z ichida mujassamlab, sifatsiz rasmiylashtirilgan.

Yakuniy nazorat№ O‘zlash-

tirish % Baho Talabaning bilim darajasi

1. 96-100

A'lo «5»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga to‘g‘ri, aniq, ketma-ketlikka rioya qilgan holda javoblar berilgan.

2. 91-95O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ket javob berishda to‘g‘irlangan hollari kuzatildi. O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma

301

3. 86-90 savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ketlikka rioya qilinmagan.

4. 81-85

Yaxshi «4»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ketlikda 1 ta ahamiyatsiz xato bor.

5. 76-80O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar to‘g‘ri, ammo ketma-ketlikda 1-2 ta xato bor.

6. 71-75O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor(30%). Javoblar ketma-ketligida bir necha to‘g‘irlangan hollari kuzatildi.

7. 66-70

Qoniqarli «3»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor(40%). Javoblar ketma-ketligi buzilgan.

8. 61-65O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor, 45% javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik buzilgan.

9. 55-60O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor, 55% javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik ko‘p hollarda buzilgan.

10 54 -30 Qoni-qarsiz «2»

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur savollariga javob berishda xatolar bor, 55%dan ko‘p javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik ko‘p hollarda buzilgan.

11 30 va undan kam

O‘rgatuvchi nazorat qiluvchi dastur hamma savollariga javoblar noto‘g‘ri yozilgan hamda ketma-ketlik ko‘p hollarda buzilgan.

302