188Ы 1814-69612/2005

* * ̂ . -*> 4 ^ и -‘ '■ , >• . л Ц ‘ ' * ,

ОТАН ТАРИХЫгылыми журнал

4 3

д е м и к ^ ^ ь и ц 5 Я С 9 С Т ,И|11̂ ^

а ты н д а гы ш г М Э З М у Н Ы

;1ТАПХАНАСЫ ;

ОТАЦ ТАРИХЫС I ^ &У1Т 0.р1 т ы н $ ^ Ш 9 Щ * 2005, N 2

а кКурылтайшы:

Казакстан Республикасы Б т м жэне Рылым министрл п

Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Т арихы жэне этнология институты

Бас редактор: М.К;ойгелдиев

Редакциялык алка: Ж.Эбшхожин, С.Эж1гали, М.Асылбеков, К.Байпак;ов, А.Гаркавец, В.Галиев, ЗДинаятулы, К.Нурпейю, О.Смагулов, Б.Сужиков, Е.Уэлиханов.

Бас редактордьщ орынбасары:К;.0л1мгазинов

Жауапты хатшы: С.Рустемов

Редактор: б.Шашаев

Корректор: К.Сариева

Редакцияньщ мекен жайы: 050010 Казахстан Республикасы Алматы к,., Шевченко кешеа, 28

К.Р БРМ Ш.Ш. Уэлиханов атын- даеы Тарих жэне этнология ин­ституты "Отан тарихы" журна-

лыньщ редакциясы Телефон/факс: 61-16-35

Е-таИ: кагЫ5(огу@таИ. ги Электрондык, мекен-жай: мтV. ипезсо. кг/кагЫз1огу

Журнал К,азакстан Республикасы- ныц Аппарат жэне цоеамдык,

кел/с/м министрл&нде 1998 ж.9 наурызда т/ркел/п, N 158-Ж

куэлшне ие болды

-Ч^:САпджутят~~'Казакстан тарихыныц кернект! зерттеушга академик К.Н.Нурпейютщ 70 жылдыгына....................................................

Казан, ел/нщ тарихы: жаца /эден/стер мен проблемалар

3. КинаятулыМоцголдардыц туп-терюж туралытарих не дейд|?..................................................Ж.Жец/сОртагасырлык, тургалержэне элемдк дждер..........................................Б. ТулкиеваXIX г. аягы - хх г. басындагы Казакстаннын, тау-кененеркэс1бт-деп шетелдкакционерлк когамдар........................................Т. НурпеШсовКапиталист катынастардыц ену1не байланысты к,азак, байларыньщ элеуметтк бейнеанщ езгеру| (XIX г. аягы - хх г. басы)....Л. А. Гривенная ”Ецбек етлеген Ып-жемейдГ (Солтуст1к К;азак;стан облысында 1918-1920 жж. азамат согысы кезшде жаллы ецбекке багындыру туралы)................Р. КадысоваЖаца экономикалык саясат мэселелер!1920 жылдардагы тарихи эдебиетте..............О. ЖанжштК;азактардыц суландыру жуйеа мен суды пайдалану т9Ж1рбиеа ..............................С. БайдильдинаКазакстан уцлн мэдениет пен енер мамандарын одактас республикаларда даярлау: барысы мен нэтижелер!(1930-1950жж.)....................................................С. РахметулыМоцголияныц батыс шекарасын-дагы карулы как,тыгыстар(1934-1940 ж ж .)...................................................К. БайсаринаТьщ игерудщ экологиялык салдарлары.........Н А АбдоллаевКецес мемлекет! номенклатурасы-нын тарихынан....................................................

.23

.35

.42

.49

.62

. 69

. 74

. 82

. 92

. 98

М о н го л д а р д ы ц т у п -т е р ю ж ту р а л ы та р и х не д е й д |?

3. К^инаятулы Тарих зылымдарыныц докторы,

КР БРМ Ш. Ш. Уэлиханов атындааы Тарих жэне этнология институты

Казак,станньщ ежелг! жэне ортааасырлык;т арихы 6вл1м1н1ц мецгеруш ю

Монгол да рдын этнотеп туралы бул курдел! сауалга тарих гылымы эл 1 де толык жауап бере алган жок.

Дегенмен монгол тарихы, э ф е с е оныН ерте Орта гасыр дэу.р! тарихи деректе-мелерге баи жэне б|ршама зерттелген1н мойындау керек. Б.рак; монгол тарихшыла-ры жэне монголтанушылардын кепшшИ Шьщгысхан, онын эулет! жэне Монгол им-периясыныц орда аралык катынастарына айналып сога беред! де, Шынгысханнынез!н тудырган "Монгол" деген халыктын этнотеп тен!репндеп кейб.р мэселелерд!жауапсыз калдырып келген!н ангаруга болады. Аталган мэселеге соНгы жылдары

* Г Р' ондагы моигол ^алымдары жете мэн бере бастаганы байкалады. ТарихщыДорнотив "Монголдын купия шеж1рес1н(н" аудармасын кайта тексерт жазган алгысез! жэне атаулык /термин/ аныктамаларында Монгол те^репндеп б1рер мэселен!жанаша карауга умтылганы байкалады (1). Тогтохтьщ "©вер монголын хеоклийнтоим ( 1шк! монголияныц даму мэселелерГ атты енбепнде де монголдын теп жай-лы сез болады (2). Осы елдщ тарихтанушы азаматы Сурбадрах "Монгол ундэснийязгуур уусэл" /Монгол ултынын шыгу теп/ деп аталатын жеке енбек жазды. Ол езенбепнде монголдарды Динлин теп'не жаткызатын кисындарды жан-жакты талда- г эн (о).

"Монгол- атауы тен1репнде жеке пшрлер усынган б1рер енбек монголияда жа- рык кард, (4). Олардын 1ш1нен монгол тарихыньщ уш томдыгы жэне б!р томдык та- рихын этап эткен жен. Аталган енбектердщ кай-Кайсысы тарих гылымыньщ барлык болмыс мумк1нд1ктеР1не суйенген аркалы еНбектер. Ал 1шк1 монголдык галымдар- дыН енбеп аркылы б!з ежелп К|ытай жэне Жапония тарихи жазбаларында керсетш- ген гылыми информациялык; кунды деректерге кол жетюзуге мумюндж бар Кейде каисыб!Р Монголдык авторлардьщ енбектер1нен "Монголдарды жалпы Азия кешпен- д|лер1нщ бас уиыткысы" рет!нде асыра керсетуш тж те байкалып калатыны бар Оны да туС1нуге болады, ейткен! мундай "Шер таркату" тек монголдар гана емес устем улт е ктд е Р1Н1н кол астында болып ултым деп езем талып ескен кЫпр1м улт ектдершщ кай-кайсысына тэн кубылыс.

Мундай шытырман мэселелерд! талдау б!з уш1н оИай шаруа емес. Дегенмен осы жолдардын авторы казак, монгол ею ултка да б1рдей ортак тагдыры жэне Мон-

Цазац елЫц тарихы: жаца /зден'ютер мен проблемалар

гол, К,азак, Орыс, Тунгус тарихи деректемелерше журпзген салыстырмалы зерттеу- лершщ непзшде жогарыда аталган мэселеьн жанаша 61р кырынан талдау жасап керу- ге бел буып отыр. Сонымен, эз1рге 61зге белпл! болып отырганындай, монголдар­дын тарихи этнотеп жайлы оншакты тю р болжам кездеседк Енд| осынау пшрлер топтамасына токталып керей1к.

1. Монголдарды кытайдьщ Ся эулетжщ билеушю Люй Гуй Зе тусында жэб1р ке рт батыска куылган Хунь-Юйдан немесе кытай эулетжен тарады делшетш бол­жам. Бул гпф д! Ся, Тан, Чин эулет| тарихыньщ кейб|р авторы «.олдайды.

2. Монголдарды Хун урпак,тары деп карайтын багыт. Жапония тарихшысы Си- ратори жэне Монгол тарихшысы А.Амар осы багытты куптайды.

3. Монголдарды Огыз-Турю урпагы деп танитын болжам. Оны Рашид-ад-дин, Эбтгазыдан бастап непзшен Парсы жэне Т урк т тд | галымдар тобы колдап отыр.

4. Монголдарды Шивэйлерден тарататындар. Бул тарихта кэз1рге д е й т б|рша- ма етек алган багыт. Аталган багытты кептеген Монгол тарихшылары, К^ытай та­рихшысы То Жи жэне баскалар колдайды.

5. Саган-Сэцэннщ "Эрдэнийн товч", Лувсанданзанньщ "Аптан товч", "Шар тууж" /Шара туджи/ катарлы монгол жазбаларында монголдарды Ундшщ "Усан сандалт хан" эулет! немесе "Моугаль" тобынан тарататын болжам.

6. Монголдар "Эргэнэ- коннан" тарап Сэлэнгэ аркылы Орхон езен! бойына келт коныстанган кешпендтердщ б|р саласы деп карайтын Г.Е.Грумм-Гржимайло бас- таган галымдардын тю рк

7. Монголдарды Тоба-татарларынан сабактап тарататын багыт. Бул "Мин Ши"/ Мин эулет| тарихы/ авторларынан бастау алады.

8. Тан Ши /Тан эулет| тарихынын/ "Шивэйлер шеж1ресшде" монголдарды Кидан- нын (Кара кытайлар) б!р саласы деп керсеткен Монгол жэне шыгыс славяндык; кейб|р галымдар осы тюрд| колдайды.

9. Ерте-ак айтылганымен, галымдардын назарына т кп е й келе жаткан соны бол- жамньщ б|р| монголдарды Динлин (Ди) урпак,тары деп карайтын багыт. Бул т ф д ! кезшде Иакинф Бичурин колдаган. Сонгы жылдары аталмыш багытты колдаушы- лардьщ белпл! еюлдершщ б|р| КХР тарихшысы Сурбадрах болып отыр.

10. Монголдарды "Цухоу" немесе Сог/Сак;/-тан тарататындар да кездеседк МЫе, эз1рше монголдардын ата-теп тен1репнде айтылып келген гылымга бей|мдеу непзп тю р болжам осылар.

Б13Д1Н ойымызша, бул багыттардын барлыгын б|р-б|рлеп ж тке т о т жатпай-ак, нег1з1нен тертке ж1ктеп сараптаса болгандай. С эйтт, эуел| монголдарды К^ытай жэне Тунгус бэл|'м1не жаткызатын шюрлер те^репне токталып керелж. Бул тю р кытай жазбаларында тым эрщен келе жаткан тюр. Ежелп кытай жазбаларында "Б1здщ жыл санауымызга дейЫп беанип мын жылдык шамасында ем1р сурген К^ытайдьщ бас билеушга /ежен/ Фу Си, Шэн Нун, Хуанди аталатын уш хуаннын уиннип хуаны 3858 жылдары монголдардын ата-бабасы Хун Юйды батыска кетуте мэжбур етп" делЫген (5). Енд| б|р жазылымда кытайдьщ сонгы Ся эулетшщ /Бул эулет БЖС дей1нп 2140-1711 жылга дейж салтанат курган. К;,3./Зе ханы/нагыз аты Люй Гуй, ал кытай- ша "Зе" угымы зэрл!, каНарлы деген магына беретш кер1нед|/ Шьщгыскаганга д ейтп 2927 жылы ел билИнен айрылгасын, оньщ улы Шунь Вэй (6) экеден калган жеар-

8

Казац елтщ тарихы: жаца /зден/стер мен проблемалар

.те» - алыл батыска ауа кеш т барып ез шанырагын кетерт, атын Хун-Ю деп атады. |*> # с гл а р осынау Хун-Ю урпагы деп жазады (7).

туйннщ астарында кытайдын шыгыс солтустИндеп барлык кешпендтердщ -ел • =ггайдан деп тануга жетелейтт кисын жатканын керем1з. Ал монголдарды

- •; туй1ст1ру 613 жогарыда атап еткен тюрлердщ еюнин агымына жатады.игчголды н теп жайлы "Вэй эулел тарихында" былай деп жазады. "Дунхудан

-жат-,з - Хэужуандардьщ б|р атасы Юйцзюлюй деп аталады. ©ткен уакытта импе- : _ :-~ь-Юан билИнщ сонгы кезентде Вэй эулеттщ атты жендеттер! шашы тура «ас <з;з--тынан басталатын б1р кулды колга туардК Ол ата-теп былай турсын ез —ы - 5 -мейт1нд1ктен, билеушга оны Мугулюй деп атайды. Мугулюйдьщ магнасы С гюммен б|рдей "кырыккан бас" деген магына беред| екен. Кейт оньщ урпак- -ЗЭЬ -Г.'июлюлер немесе Мугулюйлар атанып кегп. Мугулюй ер ж е тт ат жалын ~эс~=*~ м нпеан, кулдыктан босанып атка конады. Э кеа Мугулюй елгест ер журек-

эн аты шыккан оньщ улы Цзюлухуэй алгаш ел билеп е л т Жоужуан деп атап =э# зулетжщ билтне етедГ (8). Мундай аныз-энпмелер монгол ултыньщ тагдыры

тускен Чин эулет! тусында б|ршама етек алып "Монголдар кытайдьщ б|р :апэсы-«ыс" д е л те тт идеология денгейте кетер1лед|. Б1рак кытай деректемелер!-

' ' : -.--олдьщ теп кытайдан"деп кестайтаты н накты дерек жок.Булжайды БЖС з з * -г -I гасырда ем 1р сурген кытай тарихшысы Сыма Цзянь мойындаган. «;ытай-

-^.-тысындагы кешпендтер /Мейл! ол Хундар болсын, мейл1 Тур1к, Тунгус бол- : • ьтай тепнен емес екендтнщ булжытпайтын айгагы кытай эулеттщ шыгысын-

еешленд1лердщ узд1шз шабуылынан коргану уш т, улы ак камалды тургызуы. - * « з у зл шын м энтде кытай эулет! жэне оньщ батысындагы кешпендтердщ этни-

иекарасы юпетл болды.Кытайдьщ улы Цин эулеттщ ханы Цинь Шихуан ак камалды кайта реттегест,

5Х С бурынгы 213-214 жылдары Вэй эулеттщ эскери колбасшысы Мэн Тянды отыз - элымен аттандырып, жогарыда ездер| "Монгол Хун Юй урпагы" атандырган

- ■ чдарды Ордастан куып шыгады, б|рак Хун тэн1р куты (Шань Юй) Мете он жыл еткест I :^зсты кайтарып алган ед|. Эрине бул К,ытай жэне Хун аралык тайталастьщ баста-• а: ы гана болатын. Тайталас узакка созылды жэне "Дунху" атанган кешпендтер нэал

- з--= нан Хань (кытай) эулетте жат екендИнщ куэа болып тарихта калды.Ырак кытайлар тарихтьщ кай кезен! болмасын, эм1р Шьщгысты тудырган монг-

: - -арды ездерте Чш тартумен" келедК Мундай "|ш тартудьщ" жэне б|р кертю! кытай- ззбаларында монголдарды Тунгус-шурилт тобына жаткызып керсету! болып та- г^лады. Бул кагида шурцнт-кытайлар монголдарды езте багындырган Чин эулел -усында тттен кен етек алды. Б|рак Шурилт, К^ытай жазбаларында Шурилт Монгол 5 р нэстден ед| деп ке ст айта коярлыктай тартымды кисын дерек кездеспейд!. Бул ~^ста алга тартатын непзп кисын ею тайпаньщ жаграфиялык орналасуы мен т1д ••■эдениет жэне тип™ уксастыгы. Иэ, ею тайпанын арасында мундай кейб|р уксас- -ыктын бары рас. Б1рак бул уксастык ею кауымньщ кандастыгынан ба? Ж ок элде бупндер гылымда белпл! болганындай ею тайпа жиырма гасырдан астам уакыт ■ анаттас турып, сепз гасыр бойы Тур1ктердщ билИнде, сепз гасыр бойы К^ытай би- л1пнде б1рге болгандыгынан ба? Ж ок элде Монголдар ею гасыр бойы Шуршптерд|, Шуршптер терт гасыр бойы Монголдарды билеген тарихы жэне сонгы терт гасыр бойы б|р д т ге /будда/ бас ургандыгынан ба?. Эрине, бул турасында, сез жок, еюнап

/(ззак еп'шщ тарихы: жаца /зден/стермшпроб!

кисыннын салмак тасы басым сиякты. Б1рак, мунда аталган жакындыктар ею эулеттщ "кандастыгынын" дэлел! бола алмайды. Шурш 1ттер орталык Азиянын сонау шыгы- сын мекен еткен Шешен нэстЫен де, Монголдар эуел! Ш1б1ге орманын, сонынан монгол Хангай жоталарыиан бастау алатын уш езен бойын мекен еткен ежелп тай- палардын б1р|. М1не, сондыктан аталмыш ею этносты жакын керсетт турган сикыр- лы куш ею тайпаньщ н э с т д т б1рл1п дегеннен гер( тарихи тагдыр уштастыгы десек, сэл сен1мд1рек бола ма деп ойлаймын.

Кидан жэне Монгол ара жакындыгы дел1нетш тю р де жогарыда айтылган кисын- дарга саяды. Эаресе орыс-славян жазбаларында "Монгол т тд | Кидандар" дел1- нет1н тагылым кэп айтылады. Б1рац шынайы тарихца ун^лсек, Кидандар ертеде К,ытай танба жазуынын /иероглиф/ непзЫде жасалган "Их бичиг" /улы жазу/, "Бага бичиг" / юш1 жазу/ жасаган (9) жэне ол жазуларды Шурш'гг, Монголдар пайдаланганы тура­лы болмаса (10), тура "Кидандар монголша сейлегенГ жайлы ешб|р мэл1мет кез- деспейдк Кидандар (кара кытайлар) Монгол кыр кедесшде ею гасырга жуык уакыт билж курганный езшде оньщ элеуметтж рухани ем1р| кэрил кытай эулетшИ ыкпа-

лында болды.Монголдар Кидан билюнде турган кездщ езшде монголдар кидандарды "Кидан"

емес, "хытай+д /хятад/ деп атаган. Мунда "Хытай" монголдардын кидан тобына бер- ген атауы да "д" эр!п'| монголша кепт'|к жалгауы. С ейтт Монголдар "хятад" ("кытай­лар") угымын жат магынасында колданады.

Тарихка унтсек, ертедеп Кидандар монголдарды езже етене жакын санамаган. "Цидани Шицзи” деп аталатын "Кидан эулет! тарихи белплеушде" "Артымызда Мон­гол улысы тур. Олар б1збен тыныш кершГ (11) деп жазган.

Тарихшы Сурбадрахтын пайымдауынша, Кидандар Юуй Вэй эулетшен тараган

Тобаларга жакын тайпа (12).XVI гасырдьщ сонынан монголдар будда дМ не бас урган кезеннен бастап кара-

пайым ем1рде монголдардын шыгыска буйреп бурылып туратын болганы рас. Ырак монголдын тарих гылымы б!з К^ытай, Шуринт немесе Кидан урпагы едж деп эл'| кунге дей!н мойындаган емес, ейткеы олай деуге турарлык сындарлы дерек кез! жок.

Монголдарды Татарлар деп карайтын пмрд! де осы топтамага жаткызып карау дурыс сиякты. бйткен! монголдарды "Татар" деп карау кытайдын "Мин эулет! шеж-

|рес1нен" бастау алады (13)."Татар" атауы тарихта алгаш Култепн ескертюшшдеп "Орхон-Енисей" жазуы

аркылы белпл! болды. "Монголын нигуча тобчиян" жазбасында "Татарлар туралы” арнайы бел1мдер бар жэне онда монголдар ездерЫ татармыз деген! былай турсын татарларды езшщ ата жауы санайды (14). Олай болса, татар юм? Монголдар юмдер ед|? Монголдар калайша татар атанды деген занды сауал туындайды.

Татарлар ертеде Байкелдщ шыгысын мекен еткен С'|б1р /шибэгээ/ Тобалары- нын тармагынан, "Топа"тайпа атауы, ал шибэгээ /З м д е / ит тумсыгы етпейтш ор- манды алкап деген магына беретш тунгус сез'|. "Сибирия" угымынын теп осы "Змде"-

ден болуы мумюн.С1б|р Тобалары алгаш Саяннан Хянган жотасына коныс аударып, ондагы Дин-

линдермен эуел! одактасып, сонынан жауласып ею тарамга белЫед! де, б|р| Байкэ- лге, енд| б1р бел1М1 кэз1рп шыгыс монгол даласы Хелен нуур, Аргун езеншщ бойына

ке л т коныс тебед|.

Цазак, влЫц тарихы: жаца /зденютер мен проблемалар

Байкелге келген тобы "Тан эулет! тарихында" "Агаш атты тур1ктер"/"Агаш арба- лы" деген магынадагы/ деп аталатын жерпл1кт1 Тур1к тобымен кауымдасып ту р к тш мэдениетш кабылдайды. Хелен нуур, Аргун бойына келген бел1М1 ондагы Тунгус бел1м1мен кауымдасып, тунгус-монгол тщ мэдениетте бей1мделед|.

Ал тарихшы Сурбадрахтын жазганына Караганда бурынгы Газар ууд каз1рп Эдзин год Далан хар уулга ауып келд| делшетш татарлар, олар жогарыда сез бо- лып отырган татарлар емес "Ак татар" атанган Онгудтар (уак,тар) болуы мумюн.

Х1-ХИ1 гасырда "Хамаг монгол эулетшщ” ата жауына айналып, Шьщгыс хан "арба бойымен тенест1рт" ке п ш ттн щ басын алган татарлар осы Хелен нуур, Аргун та- тарлары, болса керек.

С ейтт К|ытайлар шыгысындагы кешпендтерд! сус бейнеане карап б1рде "Ди­лер", б|рде "Дунхулар", "Хун-ю-лар", "Сун-ю-лар"десе, б1рде мекен ж ерте орай "Уху- аньдар", "Сяньбилер", "Усуньдар", кейде к,аЬар кажырлыгына орай ''Тюкюттер''деп турл1-турл1 атап келд|.

Мин эулел тусында кытайдын шыгысы Хелен, Аргун бойында жауынгер Топа- лар пайда болды.Олар Ляо жэне Журчшень арасын жалгап турды жэне кешпенд|- лер арасында ыкпалды болды. К^ытайлар бул тайпаны "Топа", "Зе-фе", "Тата" деп турл1-турл1 атап ж ур т ак,ыры Монгол кыр кедес1н мекен еткен барлык; тайпаларды "Тата" немесе "Татар" атандырып ж1беред|. "Мин эулел тарихында" монголдарды алгаш рет "Монгол татарлары” деп жазады.

XIII гасырдьщ басында Шынгысхан батыск,а лап к;ойганда, дуб1р иелер1н1н этно- атауы батыс журты арасына "Татар-монгол" деген лак;ап атымен жетед| де, "Татар -Монгол шапк;ыншылыгы" атанып тарихта калады. М1не, Татар, Монгол ара байла- нысынын б|р сыры осындай. Б|рак; ол "монголдар татардан шыкты " деген сез емес, екеу| мулде белек этно топтан тараган кауымдар, Татарлар ежелп тур1ктерд1н 61р саласы.

Сонгы жылдары Монголдарды Динлин (Ди) эулетжен тарататын болжам пайда болды. Бул багытты колдаушылардын ката рында Тибегпк Рун Сян, жапония галы- мы Ширатори Хиракичи, улты Монгол К^ытайлык тарихшы Сурбадрах бар. Осыдан б1рнеше жыл бурын тибет галымы Рун Сян "Моцголдардын шыгу тепн тетелеп 1зде- ст!ру жолдары" атты енбек жазып, онда монгол эулет1н ак Динлиндерден тараган деген болжам жасайды. Жапония тарихшысы Ширатори Хиракичи "Монгол улты- нын шыгу теп жайлы зерттеулер" атты енбепнде монголдарды Хунюмен тектест1ру аркылы олардын Турюлк нышанына алтеме жасайды (15). Монголдардын тур1к теп жайлы с1лтемелерд! Араб тарихшыларыньщ арасынан да кездест1руге болады. Ибн Халдун Шынгысханнын он б|р атасын тарата кел(п, "Бул татарлар (Монголдар К.З.) турк! халыктары тобынан ед|" деп жазады (16). Хундардын теп Динлиндермен етене жакын екен1н айтпаганда, Рун Сяннын болжамы гылымдагы б1рден-б|р соны багыт деуге болар ед|. Б|рак Рун Сяннын басылым кермеген колжазбасында Дин- линдер жайлы толык мэл1мет бер|лмеген. Бул багытты колдаушылардын б|р! кытай- лык тарихшы Сурбадрах. Ол кытай тт1нде "Монгол ундэстний язгуур уусэл" /Монг­ол ултынын шыгу теп/ атты келемд| енбек жазып 1988 жылы Бээжинде /Пекин/ бас- тырды. Аталмыш енбек сол жылдьщ ез1нде монгол ттш д е жарык керед|. Сурбад­рахтын пайымдауынша, "Монголдар динлин 1Ш1ндеп ак дилердщ урпагы" деп тани- ды (17). Оньщ пайымдык талдауы бойынша, Хундар, Тур1ктер мен Монголдар Дин-

Цазац елМц тарихы: жаца 1зден1стер мен проблемалар

линн1ц ею саласынан: Тур1ктер кызыд ал монголдар ак Ди-ден тараган деп карай- ды. Эрине, мунда Сурбадрах кандай да б|р жаналык ашып отырган жок, тектарих- та бар мэл1меттерд|' кайталап отыр. Ежелп кытайлар Динлиндердщ этно курамына соншалыкты мэн бермей-ак ел1нщ батысындагы кешпенд1лерд| солтустж Дилер (Бэй Ди), шыгысындагыларды Дун Ху-лар /шыгыс тагылары/ деп атады. Динлиндер БЖС бурынгы III гасырдан БЖС V эасыры аралыгында Байкел мен Алтай аралыгын ме- кендеген тур1к т тд е с тайпа б1рлт болды. Олардын 61р бел1М1 Хундармен араласып, сщ ю т кетп де, енд| б1р тобы баскадай турж топтарымен б1рлест Ойгыр жэне Кырг- ыз тобын курады. Динлиндер Сактардын ен шыгыс шебЫ кураган халыктар деген де тюрлер бар (18).

Ди атауы X гасырга дейш жалгасты. Монгол жазбалары "Эрдэнийн товч", "Их шар тууж" жэне Ъ олор эрх" тарихында айтылуы бойынша Берте Чино эулет! тен1з келдерден е тт Бурхан халдунга келт, онда батыс Ди урпактарымен кайта кауышк- ан дел1нед|'. Бул эрине Берте Чине эулеттщ огыздык тепн мензейд|.

Дилер тур1ктердщ ертеректеп атауы. 9йткен|' ^ытайлар турюлерд! кейде "Агаш атты турю'лер", кейде "Тэргэчуул" /Арбалылар/ деп сырттай ажыратканы болмаса, оларды ешкашан "Тур1ктер" немесе "Дилер" деп б эл т жарып атамаган. "Вэй эулет! тарихы: Арбалылар /Тэргэчуул/ шеж1рес1нде" Арбалылар-ертедеп кызыл дилерд1н урпагьГ деп кэрсеткен! жайлы Сурбадрах хабарлайды (19). "Теле" атауы да осы телегет /арбалылар/ угымынан шыкса керек. Ертедеп Сак /Сог/, Канлылар да осы- нау арбалылар тобынан.

Ежелп кытай жазбаларында белгтенген! бойынша, арбалы Динлиндер 12 тай- падан куралган. Сурбадрахтьщ хабарлауынша, монголдар осынау 12 тайпа ш ж деп Гоби шеб1нде Мона тауы (20) 9Н1р1н мекен еткен жэне непзп тобын Ойгырлар курай- тын 15 рулык бел1м курамында болган. Аталмыш топка Тумэт, Муюун, Шивэй, Тоба катарлы протомонголдык баскадай бел1мдер жатады екен.

Б!р кезде "Ди" атанган Огыз-Тур1к урпактары жэне "Дун Ху" атанган протомонгол- дар Монгол уст|'рт!нде алма-кезек бил1к курган да, ел атауы эр кезде бил1к курган тайпа атымен езгерт отырган. Ондай жагдайда кайсы б1р1н1н аты аталып, кайсы б1р| атаусыз калып отырды. Огуз /Токуз окуз, Секиз окуз, Он окуз/ жэне Ди /Гаогюй/ атауы гасырлар бойы Ойгыр 1ш1нде сакталды, кейб|'р тарихшылар Динлиндерд! ойгырлар- дын ата-бабасы деп карайды. Шын мэн!нде Ди жэне Дунху атауы б|р жэне б|р бел1м тайпанын гана емес, Аптайдан Хангай жотасы, Байкелден Иньшаньга дей1нп дуй1м даланы мекен еткен кэшпендтердщ жалпылама аталымы болса керек. Бул топтар- дьщ курамында жогарыда аты аталган протомонголдарда болды. Б|рак бул айтылг- андар Монголдар Динлиндерден тарады делжетш ш'юрге непз бола алмайды.

Сейт1п, 613 осылардын бэр1н сабактай келе монголдар ьщылым заманнан бер| Байкелден Монгол кумы, Ляодун тубепнен Орталык Монголиянын уш езенже (Хэр- лэн, Онон, Тула) дейшп сахараны мекен е тт келген Сэнби-Шивэй тобыньщ Солтуст1к Шивэй (Вэй Шивэй), Мэнгу-Шивэй бел1м1нен сабактаган деген П1юрге кел1п Т|релем1з. Иакинф Бичурин кытайдын "Вэй эулет! тарихы" (Вэй Шу) жэне "Тан эулет| тарихы- на" (Тан Шу) суйене отырып Шывэйлерд! Кидандармен сабактас хальщ деп есеп- тейд|. Онын айтуы бойынша "Шивэйлерде езшд|к бил1п болмаган. Тур1ктер оларды уш эулет (Тутун) жалгасып билеген. Тур1ктерд1н ки1з уй-арбасы сиякты олар да шеп куркел! арба мен кеш т конып журген, журт болыпты" (21) монголдардын тарихи

12

Назак; елЫц тарихы: жаца Ыен/стер мен проблемалар

чаграфиясы да жогарыда айтылгандар мен сай келедк Б1рак кептеген тарихи жазы- лымдарда Монголдардьщ шыгу тепн Шьщгыс каганньщ ата тепмен шатыстырып Ж1берген тустары бар. Сондыктан монголдардьщ шыгу теп мен Шьщгыс каганньщ ата теп мэселесше жеке-жеке токталу кажет. 9йткен1 Монгол атанган Мэн-гу Ши- вэйлер жерпл1кт1 журт та, Шьщгыс каган шыккан К^ият-Боржыгын эулет! бул елкеге Талай тен13 келдерд! артта калдырып" баска жактан ауып келген эулет. Шьщгыс каганньщ ата тепнщ кеш т келген жайын пайдаланып монголдар жэне оньщ XIII гасырдагы кэш басшысы Шьщгыс каган эулетш "Унд|, Тибеттен тарататын" будда- лык идеологиялык агым пайда болды.

Шьщгысхан эулетш "Тэн1р елшга "екенд1п жайлы жэне "Монгол-унднтибеттщ НЭС1ЛД1К б|рл1п ” тен1репнде алгаш п1юр усынган адам XVII гасырда ем1р сурген мон­гол тарихшысы Саган Сэцэн. Ол езшщ "Эрдэнийн товч" (1663 ж) енбепнде Шьщгы- скаганды Унд| журтыньщ улы мэртебел! Маха Самади ханынан сон уш мьщ ею жуз елу жыл айналып оньщ нурынан жаралган урпагы (22) деп керсетед|. Бул туй1н Лув- санданзаннын "Алтан товч" жэне "Шар тууж", "Алтан эрих", "Зулын товч" катарлы Х\/1-ХН гасырдагы монгол жазбаларында б|р шама кен орын алган багыт (23). Лу "Алтан товч" тарихында Берте Чине эулетш "Усан сандалт ханньщ кенже улы" деп келт1ред| (24). С ейтт, мундагы айтылым бойынша Шьщгыс эулет| Будда тэн!р куты- ньщ суйген кулы деп танылады. Тарихи шындыкка сай келмейтЫ бул болжамды Монгол кауымын буддалыкка бас ургызу уш1н эдей! айтты ма? Ж ок элде, олай ай- туыньщ баскадай себептер! бар ма? Ол жайында эз1рге тарихшы Сурбадрахтан езге шеш1м айткан ешюм кере алмадым. "Саган Сэцэннщ бул болжамы тарихи шындыкка жанаспайтын туйЫ, дейд| ол. Межмше, Саган Сэцэн монголдардьщ теп кытайдан дел1нет1н кэуесетт!н бултын аз да болса сейтте тусу уш1н эдей! ойлап тапкан болуы мумюн" (25). Сурбадрахтьщ бул болжамымен санаспаска болмайды. ©йткен!, сез болып отырган Х\/1-ХУИ гасыр Монголияны жаулап алу уинн Шурш1т- кытай отаршылдык саясатыньщ аскынган тусы болатын. Д1н тарату монголдарды жаулап алу ушш жург1зген саясаттьщ идеологиясы рет1нде колданылды. "Монгол- дьщ шыгыстык теп туралы" кисын осы туста нысанага т 1КТ1. Монгол зиялылары оган карсы "Б1з Берте Чино урпагы-тэн1р будданьщ улымыз" дел1нет1н кисынды келденен тартты. Мен1мше, Сурбадрах айткандайын, Саган Сэцэн, Лувсанданзан, Инжинаштьщ "Аплага кулшылык еткен" жогарыдагы П1к1р| монгол зиялы кауымы- ньщ Шурш1т-кытай отаршылдыгына карсылыгыньщ белпс!-символы болса керек.

Ад тарихшылар "Монголдардьщ Унд|-Тибетт1к теп жайлы" кагидасын растау уш1н, ею турл! логикальщ кисын дерепн алга тартады.

1. Берте Чино К|оа Марал екеу|' талай тен1з келд| артка тастап Онон езен1н1н жогаргы сагасындагы Бурхан Халдунга кел1п мекен е гп (26) деп, "Купия ше- ж1реде" келт1р1лген энпмедег! "Талай тен1з келдер" деген! Индия мухитын мензейд! делЫетж тужырым.

2. "Монгол теп" Унджщ Кашмир мусылмандарыньщ |ш1ндеп "Моугалдан" тараган болуы мумюн делжетш болжам (27)

3. . А.Амар бул болжамды тек мэсележ саралап талдау уимн колданганы болмаса ез1 де мойы ндамайды. Мен1мше, бул екшиш кисынды калай талдасакта "Моугаль" сез1н1н "Монголга" дыбыстык уксастыгынан езге еш байланысы жок сиякты.

Цазац ел'ш'щ тарихы: жаца /зден/стер мен проблемалар

Ал алгашкы кисынга токталсак, оган тарихи талдаудан гер| жафафия жауап бере алатындай. Айталык, сонау X гасырда ГАлтан эрих" жазылымы бойынша тттен VIII гасыр/ ат м ж т , епз арткан монголдар немесе Берте Чино урпагы сонау Унд| тубепнен Монгол Хангай жотасына ке л т коныс тебу мумюн бе ед|. Жок, тттен тео­рия жузжде мумюн дегеннж езжде жаграфиялык жагдай олай деуге мумюнд1к бер-

мейд'|. Эйткенп1. Унд| тубепнен курылык аркылы келд| десек, онда орта жолда Улы Кытай,

Кидан жэне Шурцлт жатыр. Бул елке кият эулет! 1Х-Х гасырда кеш т келген! былай турсын, кей'ж элемнщ жартысын жаулап алган Шьщгыс каганньщ ат туягы толык жете коймаган жер. Монголиянын онтустж батысындагы Онон езеынен Унд| тен'З! тубе пне дей'ж 10-12 мьщ шакырымдык жол екенЫ ескермеске болмайды.

2. Ал егер Берте Чино урпагы "Тен'з келдерд! артка тастап "елдщ шыгысынан келд| деп кергеннщ езжде Монголиянын шыгысындагы ен жакын жаткан тен'З алк- абы Сары тен1зд1н Ляодун тубеп жэне Жапон тен'31. Ырак бул елкеде монголдарга байланысты ешб!р тарихи мэл!мет кездеспейд!. Аталган елкенщ курлык бел1м1 X гасырда Кидан /Кара кытай/ билтнде болды. Мже, осынын барлыгын сараптап кел- генде, "Шынрыс каганньщ теп Унд1-Тибеттен" делжетж агымнан джи идеологиядан езее елен етюзерлж тиянакты кисын таба алмаймыз. Калай дегенмен Шынгысхан- нын ата-бабалары Берте Чино эулетжщ келген жолын аныктау ушж тарихтьщ еткен сурлеу'жен 13 шалуга тура келедк Ол ушж ен эуел! "Кият эулет'| тараган делжетж "Эргэнэ хонды" /казакша "Ергене кон"/ айкындай тусу кажет. "Ергене кон /Егдуепе соип/ жайлы алгашкы мэл1метп Рашид-ад-дин беред! (28). Ал "Монголдьщ КУПИЯ шеж1ресжде" "Ергене кон" жайлы сез болмайды, тек Кият эулетжщ кеш!-коны тура-

лы баяндалады.Д.К.Оссон, Э бтгазы , Кадыргали Жалайыр шеж1реа жэне монгол тарихи жазба­

ларында "Ерген ге кон" жайлы б1ршама толык баяндалганымен (29), олардын ешк- айсысы "Ергене конньщ" орналасу жаграфиясы туралы сез козгамайды.

"Ергене коннын" жаграфиялык орналасуы жайлы алгаш тю р айткандардьщ б1р|- Г.Шмидт. Ол мусылман тарихшыларьжьщ жазгандарына суйене отырып, Ергене Кон" Хех нуур бойындагы Гунь эрги /кия жар/ болуы мумюн деген болжам жасайды (30). Бул П1юрд| КХр тарихшылары колдайды. КХР-ньщ азаматы улты монгол та- рихшы Сайшаал "Эргэнэ кон" деген1м1з Хелен келжен басталып Кара аида11ар езе- нже /Амур езен|/ куятын жаграфиялык бойлыктьщ 117, енд1ктщ 49° орналаскан Эр- гун (Аргун) езен! бойындагы "Эргэнэ хад" деп ке ст айтады (31). Меымше, мундай ке ст айту мумюн емес сиякты. Эйткен! Сайшаалдьщ тюр! "Ергене кон" тен1репндеп жалгыз болжам емес, кептеген тю р болжамньщ б1р'| гана. Мысалы, Г.Е.Грумм-Гржи- майло "Эргэнэ хон" Енисейд! курайтын езендердщ б 'р десе (32), А.Амар орталык монголиядагы Хунгийн гол болуы мумюн деп пайымдайды (33). Андап карасак, мо­нгол галымдарынын айтылымында "Ергене конды" ежелп монгол жержен 1здеуштж байкалады. Егерде Берте Чино урпагы Монголдардын кэз.рп мекенже "талай-та- лай тен'з келдерд! басып" ат арытып жетпеген болса, егер де Хех нор жэне Онон езен! аралыгында белпл! тен!з келдер жатса жэне Онон езен! Хех нордын батысын- да емес шыгысында жатса, онда жогарыдагы тюрлермен келюуге болар ед1. Б>рак тарихи деректемелерде барлыгы керюжше. Саган Сэцэннщ "Эрдэнийн товч" тари­хы (34), То Жидщ "Монгол тарихьжын белплеулерГ атты енбепнде (35) Берте Чино

Цазак, ел/нщ тарихы: жаца /зден/стер мен проблемалар

эулет! батыстан шыгыска жылжыган деп керсеткен. Осылайша "Ергене конньщ" шыгыстагы 131 кунпрттене тусед: де, зерттеуинн! батыс болжамын карастыруга итер- мелейд). Буран жол алтеп турган б1р|нш1 кисын Кият эулет! кеш(нщ келген багыты болса, еюншга Саган Сэцэннщ енбепнде керсетшген "тен1з" кел атауы Монгол устртшщ батысында деп керсеткеншде. "Юань эулелнщ купия шеж1ресшде" (Юань Чао Би Ши) Каспийд! "Тен1з" десе, баскадай кейб|р жазбаларда оны "Кун тен1з1" немесе "Жайык тец131" /Цагаан далай/ деп белплеген кер1нед| (36).

Ырак К,ият эулетжщ тарихи жаграфиялык орналасу жайын ескерер болсак, Саган Сэцэннщ атаган "Тец|'з" кел1 Каспий болмауы ыктимап 0йткен1 тарихи ацыз шеж1- релерде айтылуы бойынша, (^ияттар Монгол уст1рт1не кеш т келгеннен бурын бит таулы, кырат кысанында ем1р сурген! жайлы сез болады. Каспий манында мундай таулы кысакдар жок.

Жалпы, "Нууц товчоо","Алтан товч" жэне Саган Сэцэннщ "Эрдэнийн товч” тари- хында "Тек1з" кел1 Кияттардын тургын мекен! емес, монгол усп’ртше ауа кешкен жолында басып еткен жерк Олай болса, "Тен1з" атты мундай келдер тек Каспий емес, бурынгы кыпшак (кэз1рп казак) даласыньщ баскадай елкелержде де кезде- сед|. Мысалы, монгол тарихшысы А.Амар темендепдей тьщ мэл1мет беред|. "Казак елжщ солтуспк шыгысындагы Балкаш келжщ шыгысында кептеген монгол тайпа- лары ем)р сурд|, солардын б|р| Берте Чино атты монгол кауымы едГ' (37), деп жаза- ды оя Аталган елке ежелп монголдардын тарихи турагы болмады дегеннщ езжде кият эулет! батыстан шыгыска жылжыган жолында басып еткен транзит мекен! бо- луы мумюн. Олай деуге толык мумкждж бар. Казактьщ кэз1рп бас каласы Астана- дан 150 шакырымда жаткан белпл! кел кэз1рге дейж "Тен1з" деп аталган. Ол Балкаш- пен б|р енд1кте, 500-ден аса шакырымда жатыр. Кекшедеп Стеут! кел! де "Тен'з" деп аталады. Сонымен, кай жагынан карасак та, шыгыс казак даласы 1^ият эулетжщ батыстан шыгыска жылжыган транзит жолы болуы мумюн деген ой туады.

Егер шыгыс казак даласы монгол эулеттщ 1гапз жолы болса, онда кияттар кайдан кешт! деген сауал туындайды. Эрине, сез жок, олар "Ергене коннан" кешт1. Б1здщ пай- ымдауымызша, "Ергене кон" кия жарын Алтай таулы кыраттары С1лем1нен езге жерден 1здеу мумюн емес деп ойлаймыз. Енд| б(з осы болжамымызды пайымдап керелж.

Рашид-ад-дин, Э бтгазы , К.Д.Оссон, К,адыргали Жалайыр, Шэкэр1м К,УДайберд1- улы, Н.Аристов осылардьщ барлыгыньщ айтуынша Шьщгысхан туганнан ею мьщ жыл бурын монгол эулел татарлардан ж енш т, урпагы курып тек Нукус, Киян атты ею адам т1р| калып адам аягы баспаган "Ергене конга" келт, 450 жыл ем1р сурт, кауым болып е с т жет1лед|. Б1рак бара-бара "Ергене кон" кысаны мал жанына тар- лык еткенд1ктен, тем1р корыту аркылы кон капагынан жол тауып шыгады. Олай бол­са, Турж эулет! алгаш алтын, тем1р корткан жер|' Алтай тауы екен! белпл1. Шыгыс жазбаларында Алтайды (Апттай) "Алтын тауы" деп атайды.

Археологиялык кортындыларга жупнсек, Алтай тауынан У1-1Х гасырда металл корыткан 131 табылган. Алтай тауын мекен еткен туржтер металл корыту аркылы тарихта аты эйпл! болганы белпл!. Ертедеп Жоужуандар турю тайпа басшыларын "Менщ ер1кт1 металл кортушыларым" (38) деп атаган. Л.Гумилевтщ пайымдауынша, металл корыту Алтай жотасында тттен Хун, Кытай, Тибеттерден де бурын бастал- ган. "Ергене конды" Алтайдан 1здеу1м1зге туртю болып отырган б1ржш| кисын осы.

/(азак Ж

Еюним кисын Алтайдьщ физикалык, курылымымен байланысты. Алтайда к,иын кыстау к,ия жар кеп. Сондыктан ол ертедеп тайпалардын б'|р- б1ршен жэне сырткы жауынан коргануы уш!н табылмайтын мумюндк ед|."Дала кешпенд1лер'| унии Алтай кандай жагдайда да карсыласына бертм ей езш-ез1 коргап калу ушш аса колайлы беюню-айнала жар/Ергене куй/едГ деп жазады Л.Н.Гумилев (39). Н.Я.Бичурин "Ази- ялык тарихшылар Аптайдьщ б|р бел1мш "Эргэнэ-Кун" деп атады" деп жазды (40). Ат туягы баспаган айнала жарларды Алтай жотасыньщ кай тусынан да кездеспруге болады. Ал тттен тарихшы Сурбадрах Ергене кон деген1М13 Алтын /Алтай/ тауыньщ "ноен хайрхан" жотасы деп кест айтады (41). Бул туралы "Тан мемлекет! жылнама- сыньщ тур1к шеж1рес1нде" баяндалады екен. Онда "Чэбилер Ширтартустардан /та- тарлардан/ эзер кашып кутылып, ез кауымын сонынан е р тт Алттай /Алтай/ жота- сынын солтусшЫе келедк Мунда жан-жагы жартаспен коршалган екен, тек б:р рана тусында жалгыз аяк ат жолы болган екен" деп керсетед! (42). Сурбадрахтьщ енд| б|р пайымдауынша, "Ергене кон"деген1м1з Алтай /Алттай/ тауыньщ езге б|р жазылы- мы /немесе аталымы/ болуы мумюн, сондыктан Ергене конды Алтай тауынан бел!П карау мумк1н емес дейдк Сурбадрах ары карай "Ноен хайрхан жотасы" Алтай тауы алемжщ ен б|р аскар би1к жотасы болуы мумюн деп болжап оны Кара Ерт1с, Булгын, Чщпл езен'| куятын, Зайсан, Апакелден алые емесжаткан вл'щпр кел! манынан 1зде- ст1ред|. ©йткен! ол 0л1нг1рд1 /©ренге/ Саган Сэцэнн1н "Эрдэнийн товч" тарихында атап керсеткен "Тен!з" кел1 деп санайды. ©лщпр "Тен!з" болмауы мумюн, ал "Ноен хайрхан" /Ен би1к шьщ деген магынадагы/ осыдан тым алые емес жатыр. Алтай тауыньщ ен би1к шьщы Монгол Аптайыньщ жалгасындагы Бес Богда /Таван Богд/ шьщыньщ ен би1к шокысы, тен^з денгей1нен 4374 м би1кт1ктеп "Хуйтэн оргил" /Ус1ген жотасы/. Басына кыран гана конып, койнауына каекыр гана уялаган кия жарлар осында. Аталган дараньщ айнала жармен коршалган б1р койнауы ертеде Нукуз, К,иян урпагын бойына жасырып калган "Ергене кон " болуы мумюн. 450 жыл ем1р кеш1п даланы кексеген кешпенд1лер таудан-тауга, шаткалдан- шаткалга урынбай эуел! Ертю, Зайсан, Алакед Балкаштьщ кен жазыгына тус1п одан бой жазып ары карай шыгыска бет буруы эбден ыктимап

«;ият эулет! Ергене конга паналаган тусын кейб|р галымдар БЖС бурынгы X гасыр деп есептейд! (43). Онда 450 жыл болды деп керсек Кият эулет1н1н Ергене коннан кеш1п шыккан уакыты шамамен БЖС бурынгы V гасыр. Монголдар Берте Чиноны жалпы Монголдьщ емес, "Монгол хан эулетжщ атасы" деп есептейд! (44). Монгол ежелг! шеж1релершщ б|р| "Алтын даптерге" (45) суйент, Рашид-ад-дин де осылай деп пайымдаган (46). Рашид-ад-дин бастаган шыгыс мусылман тарихшы шеж1реш- 1лер| тек Шьщгыс каганньщ ата-бабасы Берте Чинон! гана емес Монголдардьщ тепн огыздардан таратады. Аталган шеж1релердщ барлыгы Шьщгыс каганнан сонгы уакыттарда мусылмандык идеологияньщ сарынымен жазылганын ескерсек, жалпы Монгол журтын Огыздардан таратудьщ жен! бола коймас, ал Шынгыс каган шыккан Берте Чине огыз-тур1к тепнен деген тюрде непз бар. Б|рак калай деген мен Берте Чине эулет! монгол уст1рт1н мекен еткен ежелп тур1ктердщ алгашкысы емес, уст1ртте Тур!к факторы элс1реп Кидандардьщ устемд1п орныга бастаган кезеннщ туындысы болып табылады. Берте Чиненщ XX урпагы Хабул хан 1101 жылы "Хамаг Монгол улысыньщ" алгашкы ханы болганга деЙ1НГ1 аралыкта 400-500 жыл уакыт еткен. Бул кешпенд! тайпалар жерпл1кт1 Монгол-Шивэйлермен е щ е т олардьщ билеуш! тайпа-

Цазац елЫц тарихы: жаца 1зден1стер мен проблемалар

сына айналуына жеткт1кт1 уакыт. Монголдьщ эйпл 1 тарихи шеж'|релершщ б|р| Лу. 'Алтан товч" бул туралы "Берте Чине тен^з келдерден е тт жат жерге ке л т Го Ма­зал атты кызга уйлент, жат-журтта коныс теут Монгол болып кегп" (47) деп жаза- ды. Ал Берте Чиненщ XXIII урпагы Шьщгыс каган Тэмужинге Монгол уепртшдеп тур|к факторын аяктап Монгол атымен Мэнгу-Шивэйлердщ туын кетеру мшдел «:уктелд'|. Шынгыс хаган замана талабына сай кимылдады. Жутылып кетудщ аз ал- дында турган ат тебелждей монголдарын тамуктан алып шыкты. Ол мэнп тэн'Р'нщ• уатымен улы монгол мемлкекетж КУРДЫ- Бул монгол деген журт ез тарихында ел сиякты ед журт катарлы улт болуыньщ бастамасы болды. Сондыктан аргы теп кан- шама тур|к дегенмен Шынгыс хаган-Тэмужинге Берте Чиненщ монголга айналган ^рпагыньщ ©К1Л1, Монгол мемлекелнщ |ргетасын калаушы ретшде тарихта калды.

Ал "Монгол" (Мопдо!) атауыньщ шыгу тепне келеек, бул эз1рге б1р токтамга келе коймаган мэселелерд!н б1р1. Атау тещреИнде 6-7 турл! болжам бар. Енд! солардьщбасты-басты дегендерЫе токталып керелт.

1. "Синь-Тан-Шу" жэне "Цзю-Тан-Шу", катарлы ежелп К,ытай жазбаларында Монгол атауы "МонГо", "МанГу", "МэньГу" атауымен танбаланды. Осыган байланы- сты "Тан еулет! тарихыньщ Шивэйлер шеж1реанде" Шивэйдщ кеп тайпаларыньщ б1р1 "Мэнгу-Шивэйлерд|" Монгол журты жэне оньщ атауыньщ бастау кез1 деп керсет- кен (48). Парсы тт!нен аударылып 1834 жылы Санкт-Петербургге басылган "Исто- р1я монголовъ отъ древгнейшихъ временъ до Тамерлана" атты енбекте Мен Монг­олдардын шеж!рес1н жазганнан (1304,1310) уш гасырдан арыга дей1нг1 уакытта (Бо- дончар жэне оньщ анасы Алан-Гуага дей!н К.З.) "Монгол" атауын кездест1рмед!м" деген Рашид-ад-диннщ сез1н келт1рген (49). Сейте тура аталган енбекте "Мунгь-Гу , "Мунгъ-Гу-Цу” атауы К,ытай тарихи жазылымдары аркылы б1зд!н заманымыздьщ X гасырынан белпл! болды деп жазады (50). Ал Рашид-ад-дин ез ецбепнде "Монгол" атауыньщ шыгу тег!н Монголдардын XIII гасырдагы ата-конысы жайымен баиланы- стырады. "Монголдар", осы елкен! мекен етт1, деп жазады ол Есунге (Шьщгысхан- ньщ 1Н1С1 Жошы-Хасардьщ тунгыш улы. К-3.) ауылы, жалпы Жошы-Хасар эулет! 1шю монголиянын шыгыс солтуст1пнде Эргунэ /Аргун/ езеы, Кулэ-наур /Хелен нор/ сага- сы, Хайлар езен'| бойындагы Маньчжурия тем1р ол станциясынан алые емес жерде (Отчигин ноянньщ улы жебе, немереа Токучар ауылына таяу жерде) мекендейд! (51). Эрине Рашид-ад-дин "Жылнамалар жинагын" жазган туста Жошы-Хасар эулет! Аргун бойын мекен еткенЫде сез жок, ейткен! бул Шьщгысханнын тусында эдей! Жошы-хасардьщ енш!С1не тиген елке. Б1рак бул болжам Монгол атауыньщ шыгу теп туралы болжамга уйыткы бола алмайды. 0йткен1, "Монгаули" немесе Монгол атауы Шьщгысхан дэу1р1нен элде кайда бурын пайда болган. Сондыктан б1з келес! бол-

жамдарга токталуымызга тура келед|.2. Шыгыс мусылман ел1нщ галымдары монголдарды Огыз хан эулет1нен тарата

кел1п "Монгол" угымын "Мунлы" (Кайгылы) магынасы мен уштастырады. Ал б13Д1Н кайсы б1р казак авторларымыздьщ 1ш1нде Монголды "Мьщ колдан" шыкты деп жаз- гандары бар. Б1зд1н П1юр1м'1зше булардьщ кай-кайсысы гылыми тужырымга сай емес. Бул ею атаудьщ кай-кайсысынан дыбыстык уксастыктан езге 1л1п аларлыктай кисын кере алмаймыз, Б1р'|нш1с1нде ешкандай тарихи непз жок. Ап еюнш'ю! ат-атауды ежелп кешпендтердщ эскери курылымы мен байланысты. Ежелп Тур1к, Монголдардын эскери мындык жуйеан'щ непз! Хун билеушю! Модэ тэн!р куты тусында калыптасты.

Цазак, ел/нщ тарихы: жаца /зден/стер мен проблемалар

Хундардьщ 24 тайпа б1рл1пнщ эр кайсысы 61рнеше эскери мындыктан куралатын. Бул урдю кешпенд. барлык мемлекеттерде болды, Шьщгыс хаган эскерж 95 мьщ- дыкка белД|, мундай жуйе казактьщ Алаш кезжде де болды. Б.рак мунда ею турл! жаиды ескеру кажет. 1) 0 р б!р мьщдык тек "Мьщ колдан" куралмайды, кайсы б!ржщ саны бес мьщ, 7 мынды курауы да мумюн. Мысалы Кадыргали Жалайыр шеж1рес1- ице Маисара-Алаш мьщы болды, ол уш сан ед!" дейд! (52). 2) Эр б!р мыцдыктын Барластар мьщдыгы", "Жалайыр мьщдыгы", "Ногай мындыгы", "Богорчы мьщдыгы"

мьщдыгы" деген ез атауы бар. Сол сиякты "Мэнъ-Гу мындыгы" немесе "М о ИГОЛ мындыгы- болуы мумюн, ал тарихта "Мьщ кол" деген дулей атау кездеспейд!. Сондьщтан бул утымды гнюр емес.

3. Б|'здщ п1юр1м1зше "Мунлы"жэне "Мьщ Кол"дегеннен гер( Монгод Туркж азба-

^ РЫНД ! ? ' "МЭЧП" (Мапдку) Урь|мы гылымга элдекайда жакын. Монгол ттж д е п (Мопдки) угымы ту р к т т ж д е п "М эНп" угымын айнымай беред! Монгол

угымындагы "Менх тэнгэрийн орон" (МэНп тэн(р ел!) деген айтылым монголдардьщ коныс тепкен елкесжщ табигатымен сай. ©йткен! монгол услртжде жылдын 365 тэул.пнщ 2:3 белегжде монголдьщ кек аспаньж булт шалмайды. Сондыгынан б о лар монголдар кек тэнфже табынады, оны мэнп /менх/ деп есептейд!. Осындай жаиларды ескере келе, кытайлык тарихшы Дорнотив "Монгол" атауы менх тэнгэр / мэнп тэн 1Р/ атауыньщ езгерген тур!" деп таниды (53). Д.Оссон тюр! де осыган сай келед|. Шыгыс журтында мэнп-мэнпл|к угымыньщ мэн-магынасы аса зор. Си (Кумо- Си). Ляо, Шивэилер б е л еет VIII гасырда мемлекет курганда мэнпл.ктщ символы рет,нде елж Цидани’ (Кидан) немесе "Тем1р ел.” деп атаган ед!. Шурш.ттер 1115 жылы мемлекетжщ шанырагын кетергенде тем1рд| де тат басады, ал алтын мэнп деп ез елж Цжин" (Алтын) ел! деп атаганы белпл!. Ал тур(к жэне монголдар аспан элемж (Тэнгри) мэнп жаратушы деп есептейд!. Тэн1рл1к танымда аспан элемжен (1апп) аскан мэнп кубылыс жок. Монгол империясыньщ барлык заН жарлыктары Монх Тэнгэриин хучин дор" (предвечного бога силою) деген тагзыммен басталаты-

ны ескерген жен. Услртте гасырлар бойы устемдж ет!п келген ежелп туЫктердж мемлекеттж урдю.н ескерсек те. тэн1рл1к нанымын алсак та Монголдар ез елж "Монх тэнгриин улус" (Мэнп тэн!р ел!), "Менку ел!" деп атаган болуы мумюн деген тю р кисынды сиякты. м

4 ̂ Ал кайсы б!р галымдар "Монгол" атауын жер-су аттарымен байланыстыра- ды. Монголия галымы Ч.Хашдорж "Монгол" атауын "Мен гол" /езен ел!-су ел!/ ма- гынасымен байланыстырады (54). Б!раК автор "Мен гол "деп кайсы езенд! мензеп турганы жайлы нанымды тю р айтпаган. "Мен гол" теН!репнде кес!мд! п!к!р айткан адам-тагы да Сурбадрах. Оньщ пайымдауьжша, "Мен гол" деген!м!з Ононга куйып жаткан Молига езен! деп таниды (55). Монголия жаграфиясы бул тю рге нанымды жауап бере алмаиды. ©йткен,', Хэрлэн, Онон, Тууд Орхон, Сэлэнгэ катарлы монгол- дьщ ЭИПЛ1 езендер) тарихта олай аталмаган. Ал Ононга куятын Балж, Улз, Шуус

^ РХ’ Эг жаиына келеек, бул эуел! арбалы тур!ктер (Тэргэчуул), 1Х-ХП гасыр- ларда Мерют, Жалайыр катарлы тур к тайпалары мекен е тт келген елке

5. "Монгол" атауын бул халыктьщ этножаграфиясынан карастыратын п!юр Кытай тарихшысы Е Лунь Лидщ жазган "Цидан Го Чжи" /Кидан мемлекет! тарихы/ атты еНбе- пнде Киданньщ батыс шекарасы тура Мэнгули (монгол) иел1пне дей1н жалгасады

• азах, ел/нщ тарихы: жаца ’пденютер мен проблемалар

ез1нд1к билеушга жок;" деп жазады (56). Бул жолдар Кидан билтнен X гасырга дейж/ "Мэнгули" атты тайпа б1рл1п болганын ангартады.

_<•’ Вэй эулет! тарихы/ атты шеж1реде айтылуы бойынша, ертедеп Дунху- 5 с саласы Юйцзюлюй жужандарыньщ б1р бел1м| Мугулюй атанганы жайлы

,57). Ондагы таратылымы бойынша Мугулюй кытай тарапынан емес, <олды болган кешпендтердщ б|р ур1м бутагы ретжде керсеттген. Осы

- - улы Гюлухой арба тиеген кешпендтердщ басын косып елж Жужань 1 г - Ырак 390 жылы ел еюге б е л ж т кетедк Жогарыдагы Мугулюйдьщ б'\р

^эпуьь гоби кыр кедесж мекен еткен Ди урпактарыньщ басын косып, 402 ел _ацырагын к,айта кетерт, езж "Жужань Дэудай хаган" /Жужанньщ мерген

;-а-=- лаузымдайды (58). Осы Шэлуннщ теп Мугулюй немесе Мэнгулилер еегеаеп Мона тауын мекен еткен Гаулилерден тараса керек. Мона тауын мекен ет- *а - 'а .лил ер аталган елкедеп кешпендтер арасында устемдж ж урпзт Мондагы Т е г* ~аули/ немесе "Бас тайпа" атанады. "Монгол" атауы осы угымнан пайда бол-

к. Монгол ттж д е п кейб1р жазбалар осы болжамды растайды. "Хар татарын• эргийн товч" /Кара татарлар жайлы кыскаша деректемелер/ атты енбекте• умыньщ кырында Монгол атты тау бар" деп жазганы жайлы Сурбадрах ха-

: ~~йлы (59). Мунда да "Моно" тауы туралы сез болып отыр.XV гасырда ем1р сурген монгол гуламасы Инжинаш "Хех судар" атты енбепнде

Е ;--л е п Мон аймагы коныс тепкен топтьщ бас тайпасы Мун улысыньщ орталы- “апда ^уулган /курылтай/ шакырылды... Осыдан кейш бул улыс элемге эйпл! Кек монгол атанды" деп жазады (60).

Буриад монгол галымы Дорж Банзаровтын "Хар тахилга" /черная вера/ атты е-.бепнде де "Мун" тауы жайлы сез болады. Монголдар Мона тауын ертеде "Газар . .г " деп атаган. Кэз1рп эйпл 1 Далан хар уул. Меымше, Далан хар уул, Хех нуур- -гасындагы Гун эрэг кейб!р монгол галымдарынын айтып, жазып жургенждей эйпл 1

Эргэнэ хон" емес, монголдар Кият Берте Чине эулет! Алтайдан Бурхан халдунга / <энтий/ коныс аударганнан элдекайда бурын мекен е тт келген елке болса керек.

К,алай дегенмен "Монгол" атауын жогарыда айтып еткен1м1здей, "Менку тэн1р елГ (Мопдке (апдп-уш и1из) жэне Мона тауын мекендеген Гаули (Мопдаи1у) эулет1

~ен1репнен карастыружен сиякты. Мже, сейтт Монголдардын этнотепн Кидан-Ши- вэйлерден бе л т жарып карау мумюн емеепп сиякты, Цият Берте Чине эулетжщ тепн огыз-туржтерден тарататын тюрд| де жокка шыгаруга болмайды.

Ежелп тур1к жэне Монголдар орналасу жаграфиясына байланысты тарихи тагды- ры, шаруашылык салты, ежелп наным, сен!м! мен т т мэдениет! жагынан улкен жакын- дыгы бар халыктар. Бул жакындык Монгол даласына У1И-1Х гасырда коныс аударып барган Берте Чине эулет1нен емес, тарихтьщ шьщырау тереншен басталады.

Ал Шынгыс хан Монгол уелртжде салтанат курган Тур1к факторыньщ бастау- шысы емес, керганше оны аяктаушы. Тарихка жупнелж. Б.Ж.С. элде кайда бурын Монгол уелртжде уш турл 1 этнотоптан (турж, монгол - Шивэй жене тунгус) курала- тын журт ем1р сурт, билж олардьщ арасында алма-кезек ауысып отырды. Тур1ктер Шьщгыс ханнан элдекайда бурын Монгол даласына Рун танба жазуы, Армей-Со- гда, ежелп туржжэне уйгыр-туржжазу мэдениетш экелдк Х-Х1 гасыр ондагы тур|«тер ушж ТИ1МС13 болды. Т т ! мен салты Монголга жакын Кидандар билжке келу1не бай­ланысты Турж топтары батыска карай жылжып успрттеп ежелп турж факторы

19

Цазак, ел/, 0 5 ж /стер малар

эларей бастады. Басымдылык рел Кидан-Монгол тобына етл. XII гасырда Шьщг- ысхан бастаган Монголдар билжке келт, Монгол журты шыгыска бет буруына бай- ланысты Монголдар ежелп турж т т мэдениетшен кол у з т цалды. Г.И. Рамстед, В.Л. Котвич, А.М. Позднеевтер Х1\/-Х\/1 гасырды монголдардын "Карангы гасыры" (темный) деп атады (61). XVI гасырдан бастап Монголдардын т т мэдениел Тибет, Тунгус, Кытайлардьщ эсер1мен кайта к,алыптасты. Дегенмен кэз1рп Монгол т т ! корын- да ежелп турж тш 1 мен туб|р| б|'р 3000-га жуык; сез сакталган. Б|ршшщен, Т т деген адам-заттын шекарасы кэз1рпдей айкындалмаган кауымдастык дэу|рде калыптас- кандыктан б|р-б1р|'не эсерл!, тттен жукпалы, карасты турде дамыган динамикалык, ескелен кубылыс болып табылады. Еюншщен, Т т деген улттар мен этностык калып- тасуыньщ б|р гана емес, кеп уйткыларыньщ тек б1р| гана екендтн естен шыгарма- ган жен.

Мунда жэне б|р ескерелн жай: ру атальщ (фамилия) этнос немесе кандай да б|р улттьщ басты аныцтаушысы бола алмайтындыгы. 9йткен1 ру, суйек, аталык деген адамзаттын ьщылым заманыньщ туындысы, ол туралы шеж1релердщ ке п ш т т аныз, ауызша энпмелерден куралады. Ал этнос деген1м1з элеуметлк (Зоз1а1) категория.

"Мозголдыз купия тарихында" 40-тан аса тайпаньщ аты аталады (62). Олардын 30-дан астамы монгол тайпалары. Кэз1р монгол журтында олардан 456 ата тара- га к солардын 20-дан астамы Кияд-Боржыгын урпактары (63). Мше осыларды керт бите оть рып. оларды "казак" деп атау былай турсын, тттен монголдардын ез1н тек Кияд-Боржыгындардан тарату мумюн емес. Эрб|р улт, этностын даму процесш оньщ табигаты жэне ест-ербу кезендержщ ерекшел1ктер| аркылы зерттеген жен. Сол сиякты б1здщ Казак жэне монголдардын эркайсысы ез даласыньщ жеке туындысы. Казактьщ улт ж узтд е калыптасу процеа Алтай мен Атырау, Батые С|б|рден Желсу аралыгын, ал Монголдар "Монгол уелртшщ уш езен (Хэрлэн, Онон, Тула) бойын мекендеген жеке-жеке халык, Улы с, Ел релнде калыптасты, эркайсысыньщ ез та­рихы жэне тарихи тулгалары бар. Шынгыс ханньщ XI атасы, Боржыгын эулел ербт тараган Бодончар "Онон бойында Судан шабак сузт , ан куска тузак курып" (64) кунелтт журген заманда казак даласында Карахандар эулел салтанат курып, Ба- ласагун, К^ашкарды орталык е тт , Букара, Мауернахрды алып, зиялылары "Диуан Лугат - ат турж", "Кудатэу бил1ктей" зайырлы дуниелерд! ем1рге экел т жатты. Тэму- жин дуниеге келмей жатып-ак еуроазияньщ саяси тершде "Кыпшак хандыгы" аты мен б1здщ ата-бабаларымыздьщ аруак данкы асып турды.

Монголдар монгол даласында салтанат курган журттардьщ у з т десек, б1здщ казак халкы, оньщ мемлекел казак сахарасында от жагып, ошак кетерген эулет- тердщ занды жалгасы, осы ел мен жер, оньщ тарихы мен мэдениелнщ 1зп мурагер! болып табылады. Казактьщ тепн тек казак топырагынан монголдардын тепн монг­ол топырагынан 1здеген де гана б1з шындыкка б|'р табан жакындаймыз.

Кеп мэселенщ туйш! Шьщгыс Хаган бастаган монголдар тур1ктердщ ез куш 1мен 1219-1225 жылдары казак даласын басып алып Жошы-Кыпшак улысы, оньщ Ак Ордалык сол канатыньщ курылуында жатыр. Монгол империясынын курамды белтне айналган Казакстан территорриясы, онын кешпенд! халкы империяньщ еуро- азиялык бел1м1нщ кеш пенд тк урдю салтыньщ бас жалгастырушысына (ретрансля­тор) айналды. Державаньщ шанырагы казак даласында кетертд|, орталыгы Сарай Каласы казак даласында орньщты. брине шапкыншылыктьщ аты шапкыншылык,

Казак, елтщ тарихы: жаца /зденютер мен проблемалар

одан казак; халкы киямет тартты, сэйте ж ур т Монгол бил1п дэу1ржде казак; мемле- кет релнде кабыргасы катайып кайта тулеп, еуроазия державасыньщ территория- лык Кана емес, саяси жэне этно-мэдени тугырына айналды.

Басып алу нэтижесшде мемлекет бил1пне Шьщгыс хаганньщ урпактары келген- 1мен халкы турж - Кайсактар (казактар - авт.), мемлекет тур к - К|айсактардж|' болды. Сондьиынан болар бил1ктщ эсершен жерпл1кт1 турж-кайсактар "монголга айналган” жок, керганше билеуим Шьщгыс хаган урпактары казакка айналды.

Шьщгыс ханга бага бергенде онын саяси ем1р1нщ еюнш1 б1р жагына токталмай эту мумюн емес. Мунда айтпагымыз Шьщгыс ханнын жаулап алушы рел1 туралы сез болганда онын сонгы урпактарыньщ замана аласапырандарына тоскауыл кой- ган курастырушы (1а1. гез1аига1юп) рел1н ескермекке болмайды. Шьщгыс ханньщ жаулап алушы алгашкы рел1 оньщ урпактары тусында Еуроазия даласындагы сая­си ем1рд1 турактандырушы факторга айналды.

Казак атына ие болган б1здщ мемлекет1м1здщ басты нышандары Шьщгыс хан - Жошы хан урпактары дэу|ржде калыптасты. Ал Алтын Орда жэне Ак Орданьщ ханы Орыс ханньщ шебелер! (Орыс хан - К|уйыршык - Барак - Жэн1бек; Орыс хан - Куйыр- шык - Энже Болат - Керей) Керей, Жэн1бектен бастап казактьщ сонгы ханы Кенеса- ры Касым улына дейшп барлык хандар Жошыньщ тунгыш улы Орда Еженнщ тже- лей урпактары. Олар атасы Шьщгыс хансыз-ак ездерш казак санайтын, монгол- дыгы элде кашан умытылган буыннын еюлдер|. К,азак елшщ тэ у е л ш д т ушш гасыр- лар бойы журпзген кажырлы куреа аркылы олар ата-бабаларыньщ казак даласын- да жасаган кияметш гамен актаган тупгалар. КезЫде Еуроазияньщ какпасы санал- ган Сарай-баты, Сарай-Беркен! солар салдырып, Сауран, Сарайшык, Сыганакты солар кайта тулеткен ед|. Казак халкын сонынан ертт, казакты ез алдына дербес этнос, улт денгей|'не кетерт, мемлекеттщ дербеслпн сактап калды.

Сондыктан ата-бабаларыньщ казак даласында жасаган еткендеп киямет! ушж казак халкына калткысыз енбек еткен казактьщ хан урпактарын каралауга ешюмнщ моральдык какысы жок. бткеннщ кеп бупнп коритындыньщ елшем! бола алмайды. Шьщгыс хан жэне монголдардын атымен байланысты казак тарихыньщ мэселелер! де элем тарихындагы елеул! окигалардьщ катарына жатады. Сондыктан оларга бага беру ушж ауыларалык емес, жер жавандык кез-карас, бт1м, парасат кажет.

1. Дорнотив. Шинээр орчуулж тайбарласан "Монголын нууц товчоо" Хех хот, 1979. 108-6.2. Тогтох. 0вер монголын хегжпийн тойм. Хех хот. 1980. 68-6.3. Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Ундэсний хэвлэх уйлдвэр, Бээжин, 1988.4. БНМАУ-ын туух. Гурван боть. - УБ., 1966; БНМАУ-ын туух. Нэмж засварласан гурав-

дахь хэвлэл. - УБ., 1984; Хашдорж Ч. Монгол гэдэг нэрийн тухай // Монгол хэл бичиг сэтгуул, 1980, № 5; Амар А. Монголын товч туух. -УБ., 1989. т.б.

5. Сыма Цзянь. Шицзи туухийн тэмдэглэл. 110-112 бел1м.6. Ежелп кытай жазбаларында Ся жэне Хоу тайпасын Хун-Юлардыц ата-бабасы деп к;арап

оларды Шунь Вэй деп атаган. Сыма Цзянньщ айтуыншаХун Юй, Шунь Вэй екеу| де тарихта болмаган азыз атаулар. Сыма Цзянь. Шицзи туухэн тэмдэглэл. 111-бел1м.

7. Амар А. Монголын товч туух. - УБ., 1989, 20-21-6.8. Материалы по истории древных кочевых народов группы Дунху. - М., 1984,267-6.9. Багана Б. Кидан нар... 112-113-6.

10. Люй Чжэнь - Юй. Хятадын ундэстнуудийн товч туух. 79-6.11. Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Бээжин, 1988, 48-6.12. Ол да сонда. 47-6.13. Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Бээжин. 1988, 16-6.

вып.II, Л., 1930,

Цазак, елЫц тарихы: жаца 1зден1стер мен проблемалар

Монголын нууц товчоо. УБ., 1990, 53, 54-бап; Лувсанданзан. Алтан товч. - УБ., 1990, 14-15-6; Рашид ад-дин. Т. 1, кн. вторая, 41-42-6.Сурбадрах Монгол Ундэсний язгуур уусэл. Бээжин. 1988., 17-6. _ сИбн Халдун. Китаб ал ибар ва диван ал-мубтада ва-хабар фи аиами-л-араб ва-л-ад жам ва-л-барбар ва-ман асарахум мин завн-с-султан ал-акбар. тт. \У-М. Булак, 1868.515-6.Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Бээжин, 1988, 1МЭ.Владимир Чивилихин. "Память". Фрунзе, 1987, 167 б.Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Бээжин, 1988, 75-6..............Инь-Шань тауын моцголдар осылай атаган. Тури жазбаларында Шугаи тауы дельнее, монголдар кэз1р Инь-Шаньды "Газар уул", "Далан хар уул" деп эр турл! атапI келед.Н.Я. Бичурин (Иакинф). Собрание сведений о народах ... II том., - А. 1998.,Саган Сэцэн. Эрдэнийн товч. - УБ., 1971, 11-12-6.Лувсанданзан. Алтан товч. - УБ., 1990, 8-9-6; Алтан эрихийн териин туухиин тэргуун

хэсэг.Лувсанданзан. Алтан товч. - УБ., 1990, 9-10-6.Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Бээжин. 1988, 10-6.Монголын нууц товчоо. - УБ., 1990, I бап, 25-6.А м а р А. Монголын товч туух. - УБ„ 1989, 26-6.Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. II, кн. первая, - М.-Л., 1952, 1Ь0-0.История монголовъ отъ древнейшихъ временъ до Тамерлана. Переводъ съ персидского Санктпетербургь, 1834,125-6.; Д'Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. - Алматы, 1996, 203-6.; КУДайберды-улы Шакарим. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династии. - Алматы, 1990, 14-15-6.; Эбтгазы. Тур!к шеж!рес1. - Алматы, 1992, 28-29 б., Кадыргали Жалайыр. Шеж'|релер жинагы. - Алматы, 1997, 25-26-6.ОезсЫсМе йег о51-Мопдо1еп. 372-6.Сайшаал Б. Чингис хааны товчоон. I дэвтэр. Хох хот, 1990, 33-34-6.Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. I 274-6.Амар А. Монголын товч туух. - УБ., 1990, 92-6.Саган Сэцэн Эрдэнийн товч. - УБ., 1971, 28-6.Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Бээжин. 1988, 184-6.Ол да сонда. 185-6.Амар А. Монголын товч туух. - УБ., 1989, 24-6.Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. I. - Алматы, 1998, 221-6.Гумилев Л. Н. Тысячелетие вокруг Каспия.- М., 1998, 186-6.Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений ... т. I, - Алматы, 1998, 231-6.Сурбадрах Б. Монгол ундэстний язгуур уусэл. Бээжин, 1988, 96-6.

Рацад^Д-ТинХборник летописей. Т. II, ка Первая, М-Л., 1952,161-бет; А1а МаНк^иуап!. ТЬе ЫзЮгу оТ \Л/оПс1 Соп^иеге^ (2апз *гот 1Ье 4ех1 оТ Мугга МиНаттес! Сагат Ьу 1А. Воу1е) уо1. 11, МапсНез4ег, 1958. Абуль-Гази-Бахаду-хан. Родословная Туркмен. - Ашха­бад, 1897, 21-23 бет. Эбтгазы. Тур!к шеж1рес1. - Алматы, 1992 27-30-6 Бугд Найрамдах Монгол Ард улсын туух. Гурван боть. Тэргуун боть, - Уб 1966 170-6. Рашид-ад-диннщ "Шеж1релер жинагын жазу ушЫ кемекилге шакырылган Болд Чинсан бастаган Монгол тарихшыларыньщ колында аса кунды шеж1релж деректер болган. Оны кытайлар "Тобчиян", Рашид-ад-дин бастаган Парсылар "Алтын дэптер деп атаган. Бул материал кейш "Юань эулет! тарихына" непз болган. Н.Ц. Мункуев. Китаис- кий источник о первых Монгольских ханах. - М., 1965., 163-6. Хуц Юуц Бен. Монгол ундэсний туухийн мэдлэг. Яован улсын соел. Хех хот., 1989., 54-55-6. К,арацыз.

46. Рашид-ад-дин. I том., 2-дэптер. 8 6.47. Лувсанданзан. Алтан товч. - Уб., 1990., 106.48. Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын туух. Гурван ботиин тэргуун боть, - УБ,. 149-6.49. Жогарыда аты аталган ецбектщ 126-6.50. Ол да сонда. 126-127-6.51. Ршид-ад-дин. Сборник летописей. Т.1, кн. 2., - М. 1952., 52-6.52. Дорнотив. Шинээр орчуулж тайлбарласан Монголын нууц товчоо. Хех хот,19/9.53. Д'Оссон К. Монголын туух. VIII булгийн тайлбарт.54. Ч. Хашдорж. Монгол гэдэг нэрийн тухай. "Монгол хэлбичиг" сэтгуул. 1980., № .

14.

15.16.

17.18.19.20 .

2 1 .22 .23.

24.25.26.27.28. 29.

30.31.32.

33.34.35.36.37.38.39.40.41.42.43.

44.45.

Казак; ел'шщ тарихы: жаца !зден1стер мен проблемалар

55. Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэл. Бээжин, 1988, 41-6.56. Материалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. - М., 1984, 56-6.57. Ол да сонда. 267-6.58. БНМАУ-ын туух. Г урван боть, тэргуун боть. - УБ., 1966, 110-111-6.59. Сурбадрах Б. Монгол ундэсний язгуур уусэя Бээжин, 1988, 37-6.60. Инжинаш. Хех судар. Монгол хэлний шинэ хэвлэл, 1251-6.61. В.Я. Владимирцов. Монгольский сборникъ рассказовъ изъ Рапса(ап1га. Петроградъ

1921, 12-662. Монголын нууц товчоо. - УБ., 1990., 25-32-6.63. Монгол овог. Букунутэй Гончигийн Цуглуулга. Хех хот., 1993, 9-6.64. Лу. Алтан товч. УБ., 1990., 12 беттен керИз.

Рго^еззог 2агйукЬап К1пауа1и1у, Оос(ог о? Н1з(опса1 Заелсе, т Ыз Аг1|к1е патес! "\/УНа1 Шз1огу зауз аЬои{ Мопдо1з'опд1п" такез ап айетр! 1о апа1узе уагюиз заепйЯе уегзюпз оГ е№пюа1 опсИп оГ Мопдо1з апс! е1Ьпопуте "Молдо1". ТЪе АгШе 13 а ресиПаг гезропзе о( №е аи^ог аз ап ехрег! о* МопдоНап Шз4огу {о \мс!е сИзсиззюлз агоипс) регзоп о( СепдЫзкМап апс1 опд1п оГ Мопдо1з 1На1 Иауе Ьееп зргеас) 1П Ка2акНз1ап ргезз (ог а 1опд репос! оТ Ите.

***

В статье доктора исторических наук, профессора 3. Кинаятулы "Что говорит история о проис­хождении Монголов" сделана попытка проанализировать различные научные версии об этничес­ком происхождении Монголов и этнониме "Монгол". Она является своеобразным ответом автора - историка и монголоведа - недавно разгорающиеся в Казахстанской прессе дискуссии вокруг личности Чингисхана и вопроса о происхождении Монголов.