RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:12 E diel, 25mars 2012E diel, 25mars 2012E diel, 25mars 2012E diel, 25mars 2012E diel, 25mars 2012

KONSULLI KONSULLI KONSULLI KONSULLI KONSULLI AMERIKAN: TE AMERIKAN: TE AMERIKAN: TE AMERIKAN: TE AMERIKAN: TE ASHTUQUAJTURIT “HERONJ” ASHTUQUAJTURIT “HERONJ” ASHTUQUAJTURIT “HERONJ” ASHTUQUAJTURIT “HERONJ” ASHTUQUAJTURIT “HERONJ” GREKE ISHIN SHQIPTGREKE ISHIN SHQIPTGREKE ISHIN SHQIPTGREKE ISHIN SHQIPTGREKE ISHIN SHQIPTARE, SI EDHE FILIPI I MAQEDONISEARE, SI EDHE FILIPI I MAQEDONISEARE, SI EDHE FILIPI I MAQEDONISEARE, SI EDHE FILIPI I MAQEDONISEARE, SI EDHE FILIPI I MAQEDONISE

DORESHKRIMI I KONSULLIT HAVENHileja e grekëve dhe serbëve në kufijtë e Shqipërisë së 1914Hileja e grekëve dhe serbëve në kufijtë e Shqipërisë së 1914Hileja e grekëve dhe serbëve në kufijtë e Shqipërisë së 1914Hileja e grekëve dhe serbëve në kufijtë e Shqipërisë së 1914Hileja e grekëve dhe serbëve në kufijtë e Shqipërisë së 1914

“Zëri i Shqipërisë”, gazeta e 1880, e “Zëri i Shqipërisë”, gazeta e 1880, e “Zëri i Shqipërisë”, gazeta e 1880, e “Zëri i Shqipërisë”, gazeta e 1880, e “Zëri i Shqipërisë”, gazeta e 1880, e Anastas KulluriotitAnastas KulluriotitAnastas KulluriotitAnastas KulluriotitAnastas Kulluriotit

Lidhja shqiptare e Prizrenit embajtur në qershor të vitit

1878 frymëzoi shumë shqiptarëpër të luftuar me çdo mjet përmbrojtjen e tokave që bano-

Dranja e MartinDranja e MartinDranja e MartinDranja e MartinDranja e MartinCamajt, fati iCamajt, fati iCamajt, fati iCamajt, fati iCamajt, fati i

shqiptarëve në ekzilshqiptarëve në ekzilshqiptarëve në ekzilshqiptarëve në ekzilshqiptarëve në ekzilPas botimit të shkrimit “Mynihu dhePas botimit të shkrimit “Mynihu dhePas botimit të shkrimit “Mynihu dhePas botimit të shkrimit “Mynihu dhePas botimit të shkrimit “Mynihu dhe

Albanologu Shqiptar” kushtuar MartinAlbanologu Shqiptar” kushtuar MartinAlbanologu Shqiptar” kushtuar MartinAlbanologu Shqiptar” kushtuar MartinAlbanologu Shqiptar” kushtuar MartinCamajt, RILINDASI sjell sot përCamajt, RILINDASI sjell sot përCamajt, RILINDASI sjell sot përCamajt, RILINDASI sjell sot përCamajt, RILINDASI sjell sot për

lexuesit, pjesën e parë të një studimilexuesit, pjesën e parë të një studimilexuesit, pjesën e parë të një studimilexuesit, pjesën e parë të një studimilexuesit, pjesën e parë të një studimimbi romanin “DRANJA”...mbi romanin “DRANJA”...mbi romanin “DRANJA”...mbi romanin “DRANJA”...mbi romanin “DRANJA”...

heshin nga shqiptarët autoktondhe ruajtjen e identitetit ko-mbëtar. Pikërisht ky Kuvend imadh i bashkimit të shqiptarëvefrymëzoji dhe shumë shqiptarë tëGreqisë, ndër ta Anastas Kullu-riotin, i cili punoi për ruajtjen e

Frederik Rreshpja, një fotoFrederik Rreshpja, një fotoFrederik Rreshpja, një fotoFrederik Rreshpja, një fotoFrederik Rreshpja, një fotoe panjohur dhe disa lirikae panjohur dhe disa lirikae panjohur dhe disa lirikae panjohur dhe disa lirikae panjohur dhe disa lirika

“Lirika të zgjedhura” nga ku i kemi marrë“Lirika të zgjedhura” nga ku i kemi marrë“Lirika të zgjedhura” nga ku i kemi marrë“Lirika të zgjedhura” nga ku i kemi marrë“Lirika të zgjedhura” nga ku i kemi marrëkëto poezi të mëposhtme të Frederikkëto poezi të mëposhtme të Frederikkëto poezi të mëposhtme të Frederikkëto poezi të mëposhtme të Frederikkëto poezi të mëposhtme të Frederik

Rreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë eRreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë eRreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë eRreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë eRreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë etij botuese “Evropa”, në vitin 1994, pra dytij botuese “Evropa”, në vitin 1994, pra dytij botuese “Evropa”, në vitin 1994, pra dytij botuese “Evropa”, në vitin 1994, pra dytij botuese “Evropa”, në vitin 1994, pra dy

vite pas realizimit të kësaj fotografie.vite pas realizimit të kësaj fotografie.vite pas realizimit të kësaj fotografie.vite pas realizimit të kësaj fotografie.vite pas realizimit të kësaj fotografie.

Romani “Dranja – mbifatin e një frymori të

papërsosur”, i shkruar mi-dis viteve 1975 – 79 dhe ibotuar në Romë në gjuhënshqipe më 1981, është njënga veprat më të mira tëshkrimtarit Martin Ca-maj. Ai ka gjithësej 99faqe dhe është i ndarë nëtri pjesë më nëntituj tëveçantë: I. Përvojë jete (38faqe); II. Mprehje sh-qisash (34 faqe); III. Fry-ma e ngujueme në asht(27 faqe). Forma artistikee zgjedhur për romanin ipërket madrigales, por menjë dallim. Ai është thururme strukturën e një serieciklesh, konform asaj tëmadrigalit tradicional(klasik), por ciklet nukjanë shkruar në vargje

poetike (poema) por nëprozë poetike. Ky kombi-nacion e dallon veprënprej madrigalit klasik dhei jep asaj një trajtë letrarekrejt të papërdorur derisot në letërsinë shqipe. Nëpamjen e jashtme, romaniDranja është historia e njëbreshke të zakonshme,fillimisht e gjallë dhe mëpas vijon historia e rrash-tës së saj. Natyrisht që kjozgjdhje nuk është qëllimnë vetvete. Siç e vë nëdukje dhe autori nëshënimet anësore të librit,breshka dhe historia e saji takojnë vetëm pjesës ak-siomatike të veprës. Em-blematika (simbolika) ësh-të mjeti që përshkon ve-prën tejmbanë, pa kapjene së cilës nuk mund tëkuptohen as „ndodhitë” ezakonshme të...

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19 ○ ○ ○ ○

faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Nga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj Frashëri Nga Henrik LacajNga Henrik LacajNga Henrik LacajNga Henrik LacajNga Henrik Lacaj

Ky portret, është shkruar nga HenrikKy portret, është shkruar nga HenrikKy portret, është shkruar nga HenrikKy portret, është shkruar nga HenrikKy portret, është shkruar nga HenrikLacaj në vitin 1941, për botimin e njëLacaj në vitin 1941, për botimin e njëLacaj në vitin 1941, për botimin e njëLacaj në vitin 1941, për botimin e njëLacaj në vitin 1941, për botimin e një

antologjie nga shtëpia botueseantologjie nga shtëpia botueseantologjie nga shtëpia botueseantologjie nga shtëpia botueseantologjie nga shtëpia botuese"Mesagjeria shqiptare". Dorëshkrimi"Mesagjeria shqiptare". Dorëshkrimi"Mesagjeria shqiptare". Dorëshkrimi"Mesagjeria shqiptare". Dorëshkrimi"Mesagjeria shqiptare". Dorëshkrimi

është në arkivin e Musine Kokalarit...është në arkivin e Musine Kokalarit...është në arkivin e Musine Kokalarit...është në arkivin e Musine Kokalarit...është në arkivin e Musine Kokalarit...

Në foto:Faksimile tëraportit tëkonsullitAmerikanHaven mbigjendjenekonomike tëShqipërisë së1919

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

gjuhës, kulturës dhe traditëskombëtare shqiptare në Greqidhe jashtë saj. Sot do të shkrua-jmë për përpjekjet e Kulluriotitpër botimin e gazetës ZËRI ISHQIPËRISË, gazetë e cila përfatin e keq të saj...

○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17

Në këtë numër botojmëpjesën për ekonominë nëRaportin e diplomatit

amerikan Haven që ishte me mi-sion të posaçëm në Shqipëri ngamarsi deri në fund të majit 1919.Gjatë punës së tij në postet eshumta konsullore ku shërbeu,Konsulli Haven kishte për detyrëtë vëzhgontet zhvillimet ekon-omike e politike, burimet natyroredhe veçoritë kulturore të rajoneveqë mbulonte. Në këtë pjesë Z Ha-ven shpjegon pasuritë natyrore tëvendit, përmend pyjet, ullishtat,gjendjen e prapambetur të bujqë-sisë dhe transporteve. Indërgjegjshëm për kundërshtiminqë haste në popull synimi i Italisëpër të mbajtur Vlorën, konsulliHaven, megjithatë, raporton seshqetësimi më i madh i sh-qiptarëve ishin pretendimet efqjinjëve të afërt, gjurmët emasakrave të të cilëve shiheshinende të gjalla në fshatrat e Sh-

qipërisë. Në këtë drejtim, meshumë vlerë janë përshtypjet qëai sjell lidhur me ngjarjet në Sh-qipëri gjatë Luftrave Ballkanikedhe vuajtjeve dhe torturave tëtmerrshme të cilave iu nënshtruapopullsia civile si pasojë e ndë-rhyrjes së armatosur të vendevefqinje. Me interes të veçantë janëedhe vëzhgimet e Konsullit Havenpër jetën në fshatin shqiptar. Ai ikushton vëmendje edhe rajonit tëBregut, sidomos përshkrimi imurit dhe portës së gurtë nëKalanë e Himarës, dhe të monu-mentit venedikas në Vunó. Ndof-ta historianë dhe studiuesit ven-das të monumenteve mund të kra-hasojnë shënimet e diplomatitamerikan me gjendjen reale sot nëterren, çka mund të nxisê përpjek-jet për mirëmbajtjen, ruajtjen,restaurimin dhe mbrojtjen e tyrenga shteti.Raporti ka edhe ndonjë momentkontradiktor. Për shembull, nërastin e gjendjes së rrugëve, për-shkrimi i tij në Raport dallon ngatelegrami i...

Nga Nga Nga Nga Nga Arben LlallaArben LlallaArben LlallaArben LlallaArben Llalla

Një profil përNjë profil përNjë profil përNjë profil përNjë profil përMustafa Krujën ngaMustafa Krujën ngaMustafa Krujën ngaMustafa Krujën ngaMustafa Krujën nganjë dorëshkrim i ‘41një dorëshkrim i ‘41një dorëshkrim i ‘41një dorëshkrim i ‘41një dorëshkrim i ‘41

Mustafa Merlika –Kruja Asht një nga

veteranat tanë më tëçmueshëm dhe lavrues igjuhës shqipe. U lind vje-tin 1887 në Krujë. Këtunisi shkollën fillore, tëcilën e vazhdoi në Durrës,ku zuni vend familja e tij.Kur pëlset lufta turko-greke i ati dhe i ungji iMustafait u thirrën nënarm, kështu që edhedjaloshi detyrohet tëkëthejë rishtas në Krujë.Kryen shkollën fillore dhehyn në rruzhdije (gjimnazi ultë). Ma vonë vendosetsi ndihmës në tregëtizëne nji krutani. Ishte kohanë të cilën ideja e pam-varësisë kombëtare filon-te m’u përhapë dhe mengroh shumë zemra djel-

moshash, të cilët lexonintinëz libra dhe vepra sh-qipe. Mustafai që n’agimine parë të rinisë së vet e nd-jeu zanin e atdheut të rob-nuem që lypte ndihmën etij. Tregtiza ku ndodhejdjaloshi u ba fole propagan-de kombëtare dhe shkollë ethjeshtë për të nxanë shqip.“Istorin e Skanderbeut,Qerbelan dhe Lulet e Verës”të Naimit kurrë s’i lëshoidore. Ma von, i grishur prejt’et, shkoi në Janinë, kuparaqiti diplomën e ruxh-dijes së Krues, por me mziqë e pranuen në shkollë, psenë atë dëftesë mungonindisa landë. Me shumë për-pjekje dhe mundime ia duelt’arrinte në një shkallë meshokët e vete të gjimnazit,të cilët mbas do koke i kaloi.Vjetin e fundit të shkollëssë mjesme e...

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 25 mars 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DORESHKRIMI

BBBBBOTIMOTIMOTIMOTIMOTIM E E E E EKSKLUZIVKSKLUZIVKSKLUZIVKSKLUZIVKSKLUZIV

Shqipëria një kombinim i ZvicrësSiçilisë dhe Rivierës frënge

Raporti i konsullit amerikan për gjendjen e Shqipërisë në vitin 1919Raporti i konsullit amerikan për gjendjen e Shqipërisë në vitin 1919Raporti i konsullit amerikan për gjendjen e Shqipërisë në vitin 1919Raporti i konsullit amerikan për gjendjen e Shqipërisë në vitin 1919Raporti i konsullit amerikan për gjendjen e Shqipërisë në vitin 1919

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

...përcjellë në numrat e kaluar.Gjithsesi, Raporti përbën kontribut të vyer

në studimet juridike dhe historike shqiptare,pasi përcjell gjendjen reale në vend pas mba-rimit të Luftës Botêrore dhe në prag të vendi-meve të Konverencës së Paqes të Parisit.

PJESA IIIGJENDJA EKONOMIKEShqiptarët kqyren si raca më e lashtë në

Evropën Juglindore dhe mendohet se janëpasardhës të shtegtarëve arianë. Simboli ko-mbëtar është shqiponja dykrenare kurse fja-la Albania ose “Shqipërie” (në gjuhën vendase)do të thotë “vendi i shqipeve të malit”. Qyshprej kohës së qytetërimit të hershëm pel-lazgjik dhe deri tek qeverisjeve të njëpasn-jëshme të Romakëve, Arbërve, Venedikasvedhe Turqve, vendi ka kaluar ndër shumë tal-laze, kulmi i të cilave mbërriti ndofta gjatëviteve 1913-1914 kur forcat greke shkretuanJugun e vendit ndërsa “bandat” serbe kapër-cyen kufirin veri-lindor. Shkatërrimi ipërgjithshëm ishte aq i plotë, sidomos në jugë,sa Pompei dhe Mesina sot do të shfaqeshin sitë parëndësishëm kurse tmerret e kryera ish-in të tilla sa nuk do të besoheshin.edhe po tëshkruheshin.Pavarësisht nga shekujt e tal-lazeve, vendi ka ruajtur traditat dhe gjuhënkombëtare. Trima dhe luftëtarë si rrjedhojë eluftrave të vazhdueshme, shqiptarët janë tëndershëm, shumë të zgjuar dhe mikpritës.Burrat e sotëm janë pasardhës të stërgjyshëvetë shquar, dhe shumë prej të ashtuquajturëve“heronj” grekë ishin shqiptarë, sikurse edheFilipi i Maqedonisë. Ishte traditë që truprojae Sulltanit të Turqisë të përbëhej nga sh-qiptarët, që shquheshin për guximin dhe nder-shmërinë e tyre të mirënjohur. Ndër heronjtëkombëtarë më i njohuri, pa dyshim, është“Skënder-Beu”, një udhëheqës i madh që uqëndroi dhe i mundi turqit për vite me rradhë.Emri i tij i vërtetë ishte Gjergj Kastrioti, porturqit e quanin me admirim “Skënder” (Ale-ksandri i Madh), të cilit i bashkëngjitej titulli“Bej”. Ai është sot për Shqipërinë edhe GjergjUashingtoni, edhe Abraham Linkolni, edheUdru Uillsoni. Virtyti i grave mbahet si i shen-jtë pavarësisht se prej klasës fshatare atovlerësohen një shkallë më lart se kafshët epunës, pasi janë pikërisht gratë ato që krye-jnë të gjitha punët e vështira në Shqipëri, për-shirë të korrat dhe ngarkesat apo barrët qëdo të bezdisnin edhe kuajt. Kur i shikon këtogra nëpër shtigjet e malit apo kodrave tëngarkuara me barrë të rënda drush dhe tëkërrusura më dysh, nuk mund të mos vëreshduart e tyre që kurrë nuk pushojnë: ato osetjerrin lesh, ose qëndisin. Leshi është ndërprodhimet kryesore të vendit dhe shpatet eçveshura të maleve janë plot me kope dhenshdhe dhish. Leshi shërben për prodhimin eshumë veshjeve vendase, ndër më karateris-tiket e të cilave është xhamadani i rëndë e izi, i veshur pothuajse nga gjithë burrat.

Deri kur vendi u pushtua prej ushtriveevropiane në Shqipëri rrugët moderne nuk nji-heshin. Mjeti i vetëm i transportit ishte mush-ka ose kali vendës. Edhe pse sot ka rrugëshumë më të mira, automjetet dhe karrocatjanë të rralla dhe ajo çka haset më shpeshnëpër rrugët e vendit janë burra që udhëtojnë.Këto janë mbetje të ndikimit turk në Shqipëri.Hakmarrjet, që ishin aq të shpeshta vetëmpak kohë më parë po davariten me shpejtësi.Njerëzit po çmojnë se ligji dhe drejtësia evro-piane janë jo vetëm po aq të efektshme sa edhee hakmarrja e egër, por mbi të gjitha, janëshumë më pak penguese për zhvillimin ko-mbëtar. Kodi i lashtë vendas i nderit ka pa-tur shumë karakteristika interesante. Ndërto shquhej norma zakonore se burri i shoqëru-

vijon nga faqja 13

ar nga gruaja nuk mund të mësyhej. Kësisoj,shpesh gruaja shoqëronte burrin duke u kthy-er në njëfarë polise e sigurimit të jetës së tij.Kostumet vendase (të cilat vishen vetëm përditë feste) janë piktoreske, sidomos ato tëburrave, që përbëhen nga fustanella me palëtë bardha që shkon deri në gju, e veshur mbipantallona të ngushta. Mbi to vishet një xha-ketë e shkurtër dhe pa mëngë, kurse këmbëtmbulohen nga opinga të trasha me maja tëkthyera lart ku dalin xhufka prej leshi të kuq.Në kokë burrat veshin një feste të bardhë osengjyrë gështenje. Dikur në palët e brezit ven-dasit mbanin thika ose pistoleta, mirëpo au-toritetet ushtarake frënge dhe italiane tash-më e kanë çarmatosur popullsinë. Qytezat dhefshatrat e Shqipërisë vendosen midis shpat-eve të kodrave ose maleve të përhime, dheduken si njolla me ngjyrë më të hapur se sagurët rrethues. Shtëpitë janë me dy kate.Dritaret e katit të sipërm janë të vogla, dhenë formën e bimëzave apo frengjive për t’umbrojtur në rast sulmi. Nga poshtë këto fs-hatra të duken si një grumbull fytyrash njerë-zore, ku dy dritarëzat e vogla në secilën shtë-pi ngjasojnë si dy sy që të shikojnë me habi.Shtëpitë janë të ndërtuara me gurë të nxjer-rë prej shkëmbinjëve vendorë, të lidhur mebaltë ose llaç, kurse çatitë janë të sheshta ose

pak të pjerrëta. Kubeja dhe minareja exhamisë së fshatit sjell kontrastin më të kënd-shëm artistik përballë monotonisë së grumb-ullit të shtëpive të vogla të mbuluara memyshk. Rrugët janë shumë të ngushta, gjar-përuese dhe të shtruara keq, dhe sigurishtpa ndriçim, pasi kurrkush nuk guxon të dalëjashtë pas perëndimit të diellit. Në gjithëShqipërinë nuk ka më shumë se pesë hotele,mirëpo nëpër fshatra që ndodhen në rrugëkryesore gjinden hane, ose bujtina me pronarëvendas. Ato janë si biçim gjysëm stalla, pasipërdoren nga karvane si dhe nga udhëtarë tërastit. Për arësye të dukshme (kryesisht tënatyrës entomologjike), udhëtarit evropian dot’i këshillonim t’u qëndronte sa më larg këty-re haneve. Gjithsesi, rehatia atij nuk do t’imungojë ngase kryeplaku, apo kreu i “fisni-kërisë” së fshatit do ta quante për nder që tëstrehonte të huajin kalimtar dhe t’i jepte atijmë të mirën që mund t’i siguronte shtëpia etij. Në Shqipërinë qëndrore ende ekzistonsistemi i rentës dhe i pronarëve (ose bejlerëve).Bejlerët janë njëfarësoj baronësh të vegjël feu-dalë vendas, të cilëve fermerët u paguajnëgjysmën e prodhimit të drithit dhe bulmetit.Ky sistem me siguri që i ka ditët e numëru-ara, pasi bujqit janë thuajse si skllevër. Fsh-trat e popullsisë që e quan veten Rumenë (Vl-

lahë), gjinden të shpërndarë në mbarë Sh-qipërinë, por më shumë janë të ngulur rrethrrugës së vjetër Romë-Konstantinopojë (e cilaquhet Rruga Apia në dalje të Romës, dhe ecila kalonte në Brindisi, pastaj përtej detit nëDurrës të Shqipërisë, dhe më pas në Elbasan,Ohër, Manastir dhe Selanik). Vllehët janë padyshim pasardhës të Legjionit të Pestë Ro-mak, pasi u shpërnda si njësi dhe pjestarët etij u ngulën në vend. Gjuha e tyre është përz-ierje e latinishtes, kurse tek kolonia e tyre emadhe në rrëzë të maleve të Pindit ende prak-tikohen shumë zakone të vjetra romake, si-domos sa i takon ceremonialit. Vetë sjellja tyre(bearing) të jep përshtypjen e një race të ndry-shme, por krenare, ngase ata me të vërtetëmund të jenë pasardhës të Legjonarëve Ro-makë. Numri i Rumenëve në kufinjtë e sotëmtë Shqipërisë çmohet të jetë rreth 80,000frymë, kurse në Greqi (Malet e Pindit) mëshumë se 100,000. Shqipëria e mirëfilltë ësh-të kombinim i Zvicrës, Siqelisë dhe Rivierësfrënge. Tek i afrohesh brigjeve shqiptare ngadeti nuk mund të mos vëresh madhështinëhijerëndë të bregdetit dhe majat e mbushurame dëborë të hinterlandit. Shqipëria përbëhetprej fushash dhe luginash shumë pjellore,malesh të larta dhe të rrudhura si dhe liqe-nesh të mrekullueshme. Turqit nuk lanë pemënë këmbë, prandaj Shqipëria është vend papyje, mirëpo në disa zona ahu, dushku, plepi,bredhi, qiparisi dhe pisha hasen me shumicë.Ulliri (kujtim i hershëm i Republikës Vene-dikase) gjindet me shumicë rreth Vlorës dheme pak përkujdesje shkencore, prodhimi ivajit do të ishte i konsiderueshëm. Republi-ka e Venedikur kishte tregëti të zhvilluar tëvajit të ullirit të prodhuar në ishujt e sajjugorë, por kur këta ranë në duar armike,Republika e pruri industrinë më afër qendrësduke ofruar një shpërblim prej gati një dollarpër çdo ulli të mbjellë në Shqipëri. Ullishtatprej mijëra rrënjësh të Vlorës janë dëshmia etyre e gjallë. Ndofta shembullin më të mire tëkëtij sistemi e ofron ishulli i Korfuzit, ngaseai sot praktikisht është i mbulura me ullish-te, edhe pse në të kaluarën vreshtaria ishte epara. Republika Venedikase jo vetëm që ofron-te shpërblim për çdo ulli të mbjellë, por ven-dosi edhe një sistem të rreptë taksash ndajverës së prodhuar në Korfuz, kësisoj njëraindustri ia zuri vendin tjetrës. Një tjetër gjur-më e madhështisë së Republika e Venedikutjanë kalatë e shumta që, edhe pse sot janë tërrënuara, të japin përshtypjen e lavdisë sëdikurshme sa i takon madhësisë dhe masivi-tetit të ndërtimit. Natyrisht që ato zenë pikastrategjike (majat e kodrave) dhe muret e be-denat e tyre të lashta, sot të banuara prej sh-tërgunjve (shtërgu - zog që mbahej si shenjtënë Shqipëri), i japin pejzashit pamje shumëpiktoreske. Vlen të përmendet, posaçërishtKalaja e Tepelenës që ngrihet e zymtë dhe emurrme duke komanduar krejt luginënmadhështore ku bashkohet Vjosa me Drinon.Një tjetër kala jashtëzakonisht interesanteështë ajo e Himarës. e vendosur në krye tëkepit që zotëron detin, në mes të rrugës mi-dis Vlorës dhe Korfuzit. Kjo pjesë e venditështë kopësht i vërtetë, dhe pamjet mahnitësetë bregdetit ja kalojnë madje edhe atyre tëRivierës frënge. Kalaja venedikase është

Në foto: 1. Hyrja a Raportit të KonsullitHaven për Gjendjen Ekonomike2. Pjesa ku përshkruhet gjendja dhejeta e fshatit shqiptar.3.Pjesa ku Konsulli amerikanpërshkruan Bregun dhe Himarën.

11111 22222

33333

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 25 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DORESHKRIMIShqetësuese janë pengesat serbe në kufirin verilindor dhe propagandaShqetësuese janë pengesat serbe në kufirin verilindor dhe propagandaShqetësuese janë pengesat serbe në kufirin verilindor dhe propagandaShqetësuese janë pengesat serbe në kufirin verilindor dhe propagandaShqetësuese janë pengesat serbe në kufirin verilindor dhe propaganda

e djallëzore greke me kërcënime dhe rrufshete në rrethin e Korçës.e djallëzore greke me kërcënime dhe rrufshete në rrethin e Korçës.e djallëzore greke me kërcënime dhe rrufshete në rrethin e Korçës.e djallëzore greke me kërcënime dhe rrufshete në rrethin e Korçës.e djallëzore greke me kërcënime dhe rrufshete në rrethin e Korçës.

ndërtuar përmbi themelet e një kalaje të lash-të pellazgjike sikurse provohet nga blloqetmassive të gurëve të ndërlidhur me njëri-tjetrin, pa kurrfarë llaçi apo çimentoje midistyre. Me interes të veçantë historik, dhe nd-ofta prova më bindëse e lashtësisë së KombitShqiptar, lashtësi që shkon madje edhe përtejperiudhës së pushtimit grek (pavarësisht pre-tendimeve të kundërta të ditëve të sotme),është një mur dhe një portë e ndërtuar drejt-përdrejtë përmbi themelet pellazgjike, dhepërmbi këtë vepër, grekët ndërtuan një murtjetër që më pas u bë trualli i një kishe të lash-të ortodokse, e ngritur përpara kalasë mëmoderne venedikase. Në gurin e qoshes tëharkut të kësaj porte të vogël por të lashtëdhe në blloqet e gurëve bashkëngjitur shqu-het me vështirësi shqiponja dy-krenare e Sh-qipërisë, që edhe pse e rrahur prej shtrëngat-ave të shekujve, që kanë kaluar nëpër këtëshkrep mali, mbetet ende e qartë edhe sot,duke pretenduar me krenari të drejtën e pë-parësisë. Simboli i Republikës Venedikase ish-te Luani me njërën kthetër të vendosur përm-bi një Libër të Hapur mbi të cilin shkruhejfjala “PAX”. Ky simbol gjindet në shumë visetë Shqipërisë, por ndofta i vetmi që ende ekz-iston dhe që e tregon Luanin me një Libër tëmbyllur ndodhet në qytezën e Vunoit (pak mënë veri të Himarës), mbi një mur të lashtë qëkontrollon rrugën kryesore. Meqenëse Libri iHapur përfaqësonte PAQEN, kësisoj mund tëpandehim se skulptori i Luanit të Vunoit kish-te vizion profetik, pasi logjikisht, Libri i mby-llur do të përfaqësonre Luftën, dhe ndofta aie çmonte se këtij vend të palumtur vazhdi-misht do t’i shkatoheshin gjakderdje prej fqin-jëve të tij grabitqarë. Pjesa e Himarës gjatëbregut jugor ka qenë relativisht në paqe nëkrahasim me viset e tjera. Meqë vendi ishteshumë i begatë dhe tregtia me vende të tjera,sidomos me Greqinë, u solli pasuri banorëve,ata ishin në gjende t’i paguanin tribute më tëlartë qeverisë turke, dhe kësisoj burrat ishinpërjashtuar nga shërbimi ushtarak në ush-

trinë turke. Turqia gjithashtu lejoi lulëzimine shkollave greke, prandaj është e lehtë tëkuptohet shkaku se pse një numër banorëshsot flasin greqisht dhe i takojnë besimit tëKishës Ortodokse. Për arësye të arësimitprimitive në fshatra, i cili mungonte krejtë-sisht ndër katundarët e varfër, kuptohet edhemë qartë se vetëm me pak trysni prej prift-ërinjve grekë, këta njerëz të thjeshtë janëpërgjysëm të bindur se i përkasin Greqisë.Fjala e priftit për ta është ligj, dhe parimi i tijështë gjithmonë “Feja dhe kombësia janë njëe të pandara”. Mosbindja ndaj porosive dheurdhërave të priftit sjell si dënim terrorin ekishës ndaj katundarit injorant dhe super-sticioz në trajtën e refuzimit të pagëzimit (që

sjell më pas mallkimin) e fëmijëve të tij, dhemohimin e kungatës. Pushteti i kishës ësh-të arma më e fortë në fushën e propagandës.Nën regjimin turk dallimet fetare nxiteshinpasivisht, meqenëse pakësonin mundësinëe zhvillimit të frymës kombëtare. Shkollatdhe kishat greke toleroheshin, mirepo atoshqiptare ndaloheshin. Shkrimi i gjuhës sh-qipe ishte krim i ndëshkueshëm. Pavarë-sisht nga këto, shpirti dhe gjuha e Sh-qipërisë kanë lulëzuar nëpër shekuj, dhe kjoduket nga fakti që gjuhë universal e mbarëvendit është sot shqipja. Për shkak të kar-akterit malor të vendit në Shqipëri hasentë gjitha varietetet e klimës. Dimri êshtëkrahasimisht i shkurtër dhe me rreshje nëvendet e ulëta, ndërsa vera është e nxehtë.

Një pikë negative e vendit sa i takon shën-detit është ekzistenca e malaries në shumëpjesë të tij, sidomos në Vlorë, ku edhe për-

qindja e vdekjeve është e lartë. In-sekti bartës janë mushkonjat, dhemeqë në veri të Vlorës ka sipërfaqetë mëdha me këneta, ky kërcënimndaj shëndetit publik do të vazh-dojë të ekzistojë derisa të ndërto-het dhe të funksionojë një sistemi gjerë kullimi. Ushtria italianeka vuajtur së tepërmi prejmalaires shqiptare, e cila i takonnjë shtami veçanërisht virulentaq sa udhëtari i huaj në këto viseasnjëherë nuk ulet për të ngrënëpa vendosur anash pjatës shish-en me kininë. Oficerët italianëgjithmonë e mbushin xhepatme karamele me çokollatë(secila përmban një dozë tëvogël kinine), për t’ua dhënëfëmijëve vendas. E mira kry-het kësisoj në mënyrë sekrete,pasi edhe prindërit edhe fëm-ijët nuk do të pranonin të për-dornin (askance) asnjë ilaç tëçfarëdolloji. Sa u takonmjekëve, ky vend ka shumëpak syresh, kështuqë kurvendasit sëmuren, ai ështëose në duart e Zotit ose tëAllahut, në varësi të besimittë tij fetar. Kufiri i i sotëmShqipërisë nuk është fare idrejtë (correct), meqë visetë tëra të gjera dhe të pa-sura të vendit iu dhanëGreqisë dhe Serbisë nëKonferencën e Londrës në

vitin 1914. Tregohen thënie të çuditshmedhe të tmerrshme se si Komisioni i ardhurnë Shqipëri për të caktuar kufinjtë u mash-trua; se si grekë dhe serbë u importuan përrastin në fjalë dhe u “mbollën” [planted],gjatë vijës në të cilën udhëtonte Komisioni;se si vendasit shqiptarë ose u kyçën brendashtëpive të tyre ose u dëbuan nëpër maledisa ditë para ardhjes së Komisionit ngabanda rufianësh të përzgjedhura posaçër-isht. Mjafton një vizitë në këtë vend për tëmësuar se në ç’nivel të lartë janë përmirë-suar artet e buta të Inkuizicionit spanjoll.Vdekja është mënyra më e pakët e terrorit,dhe disa tortura që janë bërë aq të zakon-shme sa me kohë bëhemi si të vdekur ngatmerri i përgjithshëm i tyre përfshijnë:mbajtja e duarve të fëmijëve të vegjël përm-bi flaket deri sa ata të fishken; djegia e gjallë

e pleqve dhe plakave; coptimi i mishit të njënjeriu të gjallë; hedhja e vajit të zjerë nëshpinën e xhveshur; prerja e gjinjve; qorri-mi i syve; mbajtja e fëmijëve bashkë me ba-balllarët duke shikuar nënat e tyre qëpërdhunohen. Dhe të gjitha këto gjërandodhën në 1913 dhe 1914. Ato do të ndodhinsërish nëse edhe një këmbë tjetër dhe i jepetSerbisë ose Greqisë. Popullsia e tanishme eShqipërisë është pakësuar në rreth 800,000banorë, porse po qe se kufinjtë do të ishin cak-tuar saktë, vendi do të kishte një popullsi prej3,000,000 frymësh. Burimet natyrore janë tëshumta dhe tërësisht të pazhvilluara Vendiështë i pasur me bitum, qymyr, baker, hekur,ar, argjend, plumb, linjit, shkëmbinj fosfatikëdhe naftë. Eshtë plot me gjah dhe parajsë e

vërtetë gjahtarësh: janë mëse të bollshëmdhelpra, lepunj, derra të egër, chamoix, drenj,arinj dhe pata. Ulliri, vreshtat dhe agrumetkultivohen aty këtu, kurse produktet bujqë-sore përfshijnë rye, miser, grurë, oats dhe bar-ley. Megjithatë barishtet janë të pakta. Kudoshihen tufa me dhen dhe dhi. Produktet e tyre,si leshi, qumështu dhe djathi janë ndofta pa-suria më e madhe kombëtare. Toka ështëmrekullueshmërisht pjellore, mirëpo plugimibëhet me plugjet më primitive të prodhuarame dorë, tërhequr nga qe apo buaj, gjallesatë cilat janë të vlefshme edhe për qumështindhe gjalpin e mrekullueshëm që prodhojnë.Për të parën herë, pas shumë shekujsh vendika jetuar në paqe nën ushtrinë italiane të ok-upimit. Veçanërisht në jugë të vendit janëndërtuar qindar milje me rrugë të mira (rrugëqë do të vlerësohesin në çdo vendi), janë hapurshkolla, janë sjellë në pushtet qeveritarë dhekryepleq vendas, drejtësia administrohet ngagjykatës ushtarakë kompetentë, hajdutëriaështë zhdukur, është formuar policia vendase,janë hapur ferma të mira eksperimentale kuvendasit mund të mësojnë lirisht mënyratmoderne të kultivimit me maqineri bujqësoremoderne dhe ku ata ose mund t’i blejnë osemund t’i marrin ato me qera me çmime tëulta, janë ndërtuar spitale, është vendosurshërbim postar ajror midis disa qyteteve, dheka filluar puna për autostradën Trans-Ball-kanike, që do të lidhë Vlorën me Manastirin,dhe atje do të bashkohet me rrugët për Sela-nik dhe Stamboll. Edhe një vështrim në hartëtregon rëndësinë e kësaj rruge, meqë Sh-qipëria jo vetëm që do të hapet ndaj botës dhedo të nisin dhe zhvillohen, veprimtari treg-tare e industrial, por edhe turisti i nginjurme jetën e zakonshme kontinentale do tëmirepresë me gëzim këtë tokë të re, me his-tori të lashtë, me bukuri që vetëm natyramund t’i krijojë dhe që është piktoresk derinë skaj. Kërkuesi i kënaqësive jo vetëm qëdo të hasë sharmin e së resë, por studenti ilashtësisë do të zbulojë një dhé të virgjër, sepseShqipërisë nuk i mungojnë as qytetet e var-rosura greke dhe romake, që presin të gër-mohen, dhe të cilat mbajnë në gjirin e tyrendofta dëshmi të paçmuara të së kaluarësmeqenëse nëpër Shqipëri kalonin rrugët elashta tregtare qysh nga Lindja misterioze ederi në Kapitolin e Perandorisë së fuqishmeRomake. Kushtet në Shqipërinë Qendrore dheVerioire janë pak a shumë të ndryshme sepseduhet mbajtur parasysh se ky territor ka qenënën administrimin e ushtrive të Fuqive Qen-drore deri në tetor 1918, çka i ka lënë vetëmpesë muaj kohë Italisë të vendosë qeverinëcivile. Tani rrugët dhe urat po ndërtohen meshpejtësi, zyrat bashkiake dhe provinciale poriaftësohen, dhe komunikacionet telegrafikedhe postare po instalohen, kështuqë edhe ajopjesë e Shqipërisë nën kontrollin italian dotë funksionojë si njësi kohezive. Qyteti i Sh-kodrës në veri dhe provinca e Korçës nëjuglindje janë nën kontrollin frëng, por meqëkëto pika janë deri diku të kufizuara si hapë-sirë, edhe për autoritetet frënge ka qenë kra-hasimisht e lehtë të vendosin administratecivile, e cila në vija të përgjithshme funksion-on kryesisht në mënyrë të ngjashme me atëitaliane. E vemtja çështje shqetësuese tash përtash janë pengesat serbe në kufirin verilindordhe propaganda e djallëzore greke me kërcën-ime dhe rrufshete në rrethin e Korçës. Këtokombe fqinje synojnë të grabisin tokat pjellorenë perëndim dhe nuk e fshehin vendosmërinëe tye për t’i zënë ato qoftë me mjete “diploma-tike”, qoftë me forcën e armëve.Vazhdimishte shkatërruar nga luftrat dhe kryengritjet, epërçarë nga mospajtimet e brendshme dhe“diplomacia” e huaj, Shqipêria kërkon veç tëlejohet që të jetojë si komb autonom nënmbrojtjen e kufizuar të Fuqive të Mëdha(përveç Greqisë dhe Serbisë). Kjo mbrojtje dheorganizim duhet të vazhdojë për një periudhëtë caktuar vitesh, deri sa vendi të jetë nëgjendje të qëndrojë me këmbët e veta.

Virtyti i grave mbahet si i shenjtë pavarësisht se prejklasës fshatare ato vlerësohen një shkallë më lart sekafshët e punës, pasi janë pikërisht gratë ato që kryejnëtë gjitha punët e vështira në Shqipëri, përshirë të korratdhe ngarkesat apo barrët që do të bezdisnin edhe kuajt

Në foto: 4. Zgjerimi i ndikimit të Kishësgreke në Breg, i lejuar nga otomanët.6. Përshkrimi i masakrave dhe torturave tëcilave iu nënshtrua popullsia gjatëLuftrave Ballkanike.

44444

66666

www.shqiptarja.com E diel, 25 mars 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom POEZIMë duhet të vdes...e të shpërndaj

gjakun tim mbi trëndafilat...Kjo foto krejt e panjohur e Frederik Rreshpjes dëshmon një prej momenteve kyçe të jetës së poetit, fillimvitin 1992, kur Rreshpja sapoKjo foto krejt e panjohur e Frederik Rreshpjes dëshmon një prej momenteve kyçe të jetës së poetit, fillimvitin 1992, kur Rreshpja sapoKjo foto krejt e panjohur e Frederik Rreshpjes dëshmon një prej momenteve kyçe të jetës së poetit, fillimvitin 1992, kur Rreshpja sapoKjo foto krejt e panjohur e Frederik Rreshpjes dëshmon një prej momenteve kyçe të jetës së poetit, fillimvitin 1992, kur Rreshpja sapoKjo foto krejt e panjohur e Frederik Rreshpjes dëshmon një prej momenteve kyçe të jetës së poetit, fillimvitin 1992, kur Rreshpja sapo

ishte larguar nga Shkodra dhe ishte vendosur në Tishte larguar nga Shkodra dhe ishte vendosur në Tishte larguar nga Shkodra dhe ishte vendosur në Tishte larguar nga Shkodra dhe ishte vendosur në Tishte larguar nga Shkodra dhe ishte vendosur në Tiranë, në një apartament me qira. Foto është realizuar nga Giovanni Ruggiero,iranë, në një apartament me qira. Foto është realizuar nga Giovanni Ruggiero,iranë, në një apartament me qira. Foto është realizuar nga Giovanni Ruggiero,iranë, në një apartament me qira. Foto është realizuar nga Giovanni Ruggiero,iranë, në një apartament me qira. Foto është realizuar nga Giovanni Ruggiero,gazetar i "Agazetar i "Agazetar i "Agazetar i "Agazetar i "Avvenire", një e përditshme italiane me frymëzim katolik, i cili ishte ndër të parët reporterë të huaj që ka vizituarvvenire", një e përditshme italiane me frymëzim katolik, i cili ishte ndër të parët reporterë të huaj që ka vizituarvvenire", një e përditshme italiane me frymëzim katolik, i cili ishte ndër të parët reporterë të huaj që ka vizituarvvenire", një e përditshme italiane me frymëzim katolik, i cili ishte ndër të parët reporterë të huaj që ka vizituarvvenire", një e përditshme italiane me frymëzim katolik, i cili ishte ndër të parët reporterë të huaj që ka vizituar

Shqipërinë në fillimet e demokracisë së saj.Rreshpja është fotografuar në ambientet e shtëpisë së tij me një tufë dorëshkrimesh nëShqipërinë në fillimet e demokracisë së saj.Rreshpja është fotografuar në ambientet e shtëpisë së tij me një tufë dorëshkrimesh nëShqipërinë në fillimet e demokracisë së saj.Rreshpja është fotografuar në ambientet e shtëpisë së tij me një tufë dorëshkrimesh nëShqipërinë në fillimet e demokracisë së saj.Rreshpja është fotografuar në ambientet e shtëpisë së tij me një tufë dorëshkrimesh nëShqipërinë në fillimet e demokracisë së saj.Rreshpja është fotografuar në ambientet e shtëpisë së tij me një tufë dorëshkrimesh nëdorë, mbase në prag të botimit të një vëllimi të ri poetik. Pak kohë më pas ai hapi shtypshkronjën dhe shtëpinë botuese "Evropa", dhedorë, mbase në prag të botimit të një vëllimi të ri poetik. Pak kohë më pas ai hapi shtypshkronjën dhe shtëpinë botuese "Evropa", dhedorë, mbase në prag të botimit të një vëllimi të ri poetik. Pak kohë më pas ai hapi shtypshkronjën dhe shtëpinë botuese "Evropa", dhedorë, mbase në prag të botimit të një vëllimi të ri poetik. Pak kohë më pas ai hapi shtypshkronjën dhe shtëpinë botuese "Evropa", dhedorë, mbase në prag të botimit të një vëllimi të ri poetik. Pak kohë më pas ai hapi shtypshkronjën dhe shtëpinë botuese "Evropa", dhe

nisi një aktivitet të gjerë e të vrullshëm botimesh. "Lirika të zgjedhura" nga ku i kemi marrë këto poezi të mëposhtme të Frederiknisi një aktivitet të gjerë e të vrullshëm botimesh. "Lirika të zgjedhura" nga ku i kemi marrë këto poezi të mëposhtme të Frederiknisi një aktivitet të gjerë e të vrullshëm botimesh. "Lirika të zgjedhura" nga ku i kemi marrë këto poezi të mëposhtme të Frederiknisi një aktivitet të gjerë e të vrullshëm botimesh. "Lirika të zgjedhura" nga ku i kemi marrë këto poezi të mëposhtme të Frederiknisi një aktivitet të gjerë e të vrullshëm botimesh. "Lirika të zgjedhura" nga ku i kemi marrë këto poezi të mëposhtme të FrederikRreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë e tij botuese "Evropa", në vitin 1994, pra dy vite pas realizimit të kësaj fotografie.Rreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë e tij botuese "Evropa", në vitin 1994, pra dy vite pas realizimit të kësaj fotografie.Rreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë e tij botuese "Evropa", në vitin 1994, pra dy vite pas realizimit të kësaj fotografie.Rreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë e tij botuese "Evropa", në vitin 1994, pra dy vite pas realizimit të kësaj fotografie.Rreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë e tij botuese "Evropa", në vitin 1994, pra dy vite pas realizimit të kësaj fotografie.

Frederik RreshpjaFrederik RreshpjaFrederik RreshpjaFrederik RreshpjaFrederik Rreshpja

MomentMomentMomentMomentMomentQielli absurd, ëndrra ime se do të fluturoja një ditë!

Qëllon që nganjëherë bëhet marsPor vetmia është e dimërt.Sytë e tu më vështrojnë përtej horizontit të borës

Te kroi flenë stinët, vallëzon mermeri i legjendave:

Ti sonte do të bëhesh gur,Nuk ke për të dashuruar më!

Qielli absurd, lodra e fëmijëve të ajrit!

OremusOremusOremusOremusOremusNjë zog i kaltër këndoi mbi drurëtKëngën e artë të lamtumirës.Vetmia, mbi supin timRëndon e bëhet dru

Thuaje lamtumirën e zogut dhe t ujit!

Alo qiell i vjeshtës, alo!Këndoj për tërë ata që ikinDhe që nuk do të kthehen kurrë mëDhe për tërë të braktisuritDinjitozë deri në dhëmbje.

Vdekja e një lisiVdekja e një lisiVdekja e një lisiVdekja e një lisiVdekja e një lisiEcën një lis i vdekur nëpër pyll,Kryqëzuar krahët si një patriark,Krahët që skano për të lulëzuar më.Kështu vajtonin zogjtë për një lis të prerë.

Kur të vdes, të më përcjellin zogjtë si ndër ballada.Pikëllim qiejsh, shi bilbilash!

Fati imFati imFati imFati imFati imNjë ujvarë e vogël vetmon lart në malDhe lot me ylberët.Mjegulla e hollë ndan dritares simeQan me lot shiu.

Shpirti i vjeshtës, në shkretirën e guritUlërin i trishtuar.Vdekja e ylbereve ra në qiellDhe vdekja e gjetheve në duar.

Tërë shtegtarët po ikin, ti o zog mos shko!Të gjithë e kemi nga një palmë që na thërretDhe udhë e vjetër rri varur mbi shkrepaSi patkoi i fatit tek dera e këngës.

Diku, kudoDiku, kudoDiku, kudoDiku, kudoDiku, kudoShi, ti fëmijë i vockël që qan prej mijëra viteshPër ditën tënde të pangushëlluar!Shfaqet dhe zhduket itakaNën pasione vetëtimash.

Lërmë të vi me tyLërmë të vi me tyLërmë të vi me tyLërmë të vi me tyLërmë të vi me tyNë fushë ecin ciganët dhe mbi supeDaullet u varen si kufomaKu shpirtrat e shkretëtirësS’kanë për tu zgjuar më kurrë.

Nga çerdhja e shiut fluturoiKënga e reve tërë gjëmë.

Lermë të vi me ty!Ky është muzgu im i fundit.Unë vi tek ti të vdes, s’e ke kuptuar?

Më duhet të vdes dhe më duhet pastajTë shpërndaj gjakun tim mbi trëndafilat.

VVVVVizatimizatimizatimizatimizatimBien nga çerdhet ëndërrat e zogjve,Bien rrezet e fundit dhe gjethet.Në skaj të një reje po ndez qiriun e hënësPër tërë këta shpirtëra të rënë.

Në foto: PoetiFrederikRreshpja menjë tufëdorësh-krimesh, fotoe vitit 1992, erealizuar ngaGiovanniRuggiero,gazetaritalian i tëpërditshmes“Avvenire”

Të presTë presTë presTë presTë presBilbil që rri zgjuar në pyllin me pishaPres e pres te dritarja e zërit tëndQë çelet në muzg.

Tutje shtrihet hënaMbi një botë të mbushur me mungesën tënde.Pres dhe zemra më dhëmbTe dritarja e zërit tëndNë këtë muzg xhamethyer.

O shteg i gjelbër! Po përse vallë-Tërë kjo pritje nxori thikën kundër meje?

Përditë më duhet të nxitoj drejt diçkaje që nuk është

Por nuk jam një odise i shpikur.Eh itakën time e kam shpikur vetëSe kam nevojë të domosdoshme për ishuj.

Më vështro me sytë prej ujiTe dritarja, fëmija lakuriq;Bien itakat e legjendavePas bregut madhështor të vetmisë.

Shtëpia e këngësShtëpia e këngësShtëpia e këngësShtëpia e këngësShtëpia e këngësShtëpia e vjetër kulmrrëzuar si fati im,Shtegu i mbuluar me lule- harresë.Shkoi dhe bardi plak me lahutë,Me sytë prej mermeri të verbër.

Tani edhe mua tek balliçdo ditë më rëndon një mermer i verbër; po shkoj edhe unë mbi lule-harrese,po shkoj edhe unë në shtegun e vjetër.

O shtëpi kulmrrëzuar, ç’qe ky fat?Sytë e mermertë i kemi pasëPor, koha jonë ka Kuaj prej Druri,Por koha jonë nuk ka Iliadë.

Ç’të këndojmë iliada të stisura?Ç’të këndojmë akilët e gënjeshtërt?Homerin e bënë heronjtë,Homerin nuk e bëri talenti.

Dashuri e humburDashuri e humburDashuri e humburDashuri e humburDashuri e humburDola nga guernika e kësaj nateI vrarë egërsisht.Vetëm kali i Zi i PikëllimitNë shtegun e vjetër më priste.

Kali i Zi i Pikëllimit ç’më rrëzoiDhe rashë si në balladaGdhendur në gravurat e vjetra,Përmbys mbi shqytin e natës.

I vrarë nga një pranverë e kotë,Braktisur nga bota e tërë...Vetëm kali i Zi i Pikëllimit vjen rrotullDhe qan për të zotin e vjetër.

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 25 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI ARKIV

GGGGGAZETAZETAZETAZETAZETAAAAA EEEEE 18801880188018801880

“ZËRI I SHQIPËRISË”Përpjekjet e arvanitasit Përpjekjet e arvanitasit Përpjekjet e arvanitasit Përpjekjet e arvanitasit Përpjekjet e arvanitasit AnastasAnastasAnastasAnastasAnastas

Kulluriotit për botimin e një gazeteKulluriotit për botimin e një gazeteKulluriotit për botimin e një gazeteKulluriotit për botimin e një gazeteKulluriotit për botimin e një gazeteZëri i Shqipërisë është një gazetë, e cila për fatin e keq të saj shumë pakZëri i Shqipërisë është një gazetë, e cila për fatin e keq të saj shumë pakZëri i Shqipërisë është një gazetë, e cila për fatin e keq të saj shumë pakZëri i Shqipërisë është një gazetë, e cila për fatin e keq të saj shumë pakZëri i Shqipërisë është një gazetë, e cila për fatin e keq të saj shumë pakështë shkruar rreth saj dhe vetëm disa kopje origjinale ekzistojnë sot...është shkruar rreth saj dhe vetëm disa kopje origjinale ekzistojnë sot...është shkruar rreth saj dhe vetëm disa kopje origjinale ekzistojnë sot...është shkruar rreth saj dhe vetëm disa kopje origjinale ekzistojnë sot...është shkruar rreth saj dhe vetëm disa kopje origjinale ekzistojnë sot...

Kullurioti e botoi gazetënKullurioti e botoi gazetënKullurioti e botoi gazetënKullurioti e botoi gazetënKullurioti e botoi gazetën“Zëri i Shqipërisë” nga 29 maj“Zëri i Shqipërisë” nga 29 maj“Zëri i Shqipërisë” nga 29 maj“Zëri i Shqipërisë” nga 29 maj“Zëri i Shqipërisë” nga 29 maj1879 deri më 23 gusht 1880,1879 deri më 23 gusht 1880,1879 deri më 23 gusht 1880,1879 deri më 23 gusht 1880,1879 deri më 23 gusht 1880,gjithsej 40 numra. Gazeta sh-gjithsej 40 numra. Gazeta sh-gjithsej 40 numra. Gazeta sh-gjithsej 40 numra. Gazeta sh-gjithsej 40 numra. Gazeta sh-kruhej në gjuhën greke dhekruhej në gjuhën greke dhekruhej në gjuhën greke dhekruhej në gjuhën greke dhekruhej në gjuhën greke dheartikujt më me rëndësi boto-artikujt më me rëndësi boto-artikujt më me rëndësi boto-artikujt më me rëndësi boto-artikujt më me rëndësi boto-heshin edhe në gjuhën shqipeheshin edhe në gjuhën shqipeheshin edhe në gjuhën shqipeheshin edhe në gjuhën shqipeheshin edhe në gjuhën shqipeme shkronja grekeme shkronja grekeme shkronja grekeme shkronja grekeme shkronja greke

Arben LLALLAArben LLALLAArben LLALLAArben LLALLAArben LLALLA

Lidhja shqiptare e Prizrenit e mbajturnë qershor të vitit 1878 frymëzoishumë shqiptarë për të luftuar me çdo

mjet për mbrojtjen e tokave që banoheshinnga shqiptarët autokton dhe ruajtjen e iden-titetit kombëtar. Pikërisht ky Kuvend i madhi bashkimit të shqiptarëve frymëzoji dheshumë shqiptarë të Greqisë, ndër ta Anas-tas Kulluriotin, i cili punoi për ruajtjen e gju-hës, kulturës dhe traditës kombëtare sh-qiptare në Greqi dhe jashtë saj. Sot do tëshkruajmë për përpjekjet e Kulluriotit përbotimin e gazetës ZËRI I SHQIPËRISË,gazetë e cila për fatin e keq të saj shumë pakështë shkruar dhe vetëm disa kopje origji-nale ekzistojnë sot.

Në moshë të re Anastas Kullurioti emi-groi për të punuar në Amerikën e Veriut, kuedhe mbaroi studimet arsimore. Me tu kthy-er në Athinë hapi një shtypshkronjë të cilënnë gjuhën shqipe e shkruante “Zëri i Ar-bërisë”) dhe filloji të botonte libra edhegazetën “Zëri i Shqipërisë”.

Aktivitetin si shkrimtar Anastas Kullu-rioti e ka filluar në fillim të viteve 1860. Lib-ri i tij i parë që na ka rënë në dorë është:“Greece: her past condition under King Otho,her present requirements and tendencies,and her future prospects, ëith a feë ëordsabout the movement in favour of Prince Al-frend’s election as King of Greece” (Greqia:E kaluara e saj nën mbretin Oton, kërkesatdhe prirjet e saj të tanishme, parashikimetpër të ardhmen e saj, me pak fjalë rrethlëvizjes në favor të zgjedhjes së Princit Al-frend si Mbret i Greqisë). Pas botimeve tëkëtij libri dhe të disa të tjerëve, ai do të bot-onte siç thamë më lart gazetën “Zëri i Sh-qipërisë” nga 29 maj 1879 deri më 23 gusht1880, gjithsej 40 numra. Gazeta shkruhej nëgjuhën greke dhe artikujt më me rëndësibotoheshin edhe në gjuhën shqipe me shk-ronja greke. Gazeta kishte si nëntitull“Gazetë për të drejtat e shqiptarëve” dhe“Duam një Shqipëri të Lirë dhe të Pavarur”.Përbëhej nga 4 faqe dhe zakonisht botohejdy herë në javë, një numër ishte javor dhenjë tjetër dilte vetëm të shtunave.

Me mbylljen e gazetës Anastas Kulluriotibotoji më 1882 abetaren për mësimin e gju-hës arbërore(shqipen) “ABAVATAR AR-BËROR” si flitet dhe shkruhet gjuha ar-bërore në Greqi. Një libër në gjuhën shqipedhe greke. Abetaria e Kulluriotit ka 220 faqe,me hyrje vetëm në gjuhën greke, e ndarë nëdisa kaptina si: hyrja historike e gjuhës sh-qipe, mbi shqiptimin e shkronjave shqipe,fjalë dy zërash, fjalë me dy shkronja, fjalë

me tri shkronja, përralla, vargje popullore eproverba.

Pas shumë vështirësisë që haste përpërhapjes e gjuhës dhe mbrojtjen e identi-tetit kombëtar nga mos asimilimi, vendositë shkonte në vitin 1882 në ishullin eSalaminës nga e kishte origjinën e familjesme shpresën se atje do të gjente hapësirë për

të përhapur mësimin e gjuhës shqipe dhe li-brat. Por kryetari i Bashkisë së Salaminësju përgjigj: “Ne po mundohemi të bëjmë këtanjerëz ta harrojnë këtë gjuhë, ndërsa ti nasolle libra!”

Edhe pse Anastas Kulluriotit i dolënshumë pengesa, mbyllja e gazetës, zhgën-jimin që morri në ishullin e origjinës, ai nuk

Gazeta shkruhej në gjuhëngreke dhe artikujt më merëndësi botoheshin edhe nëgjuhën shqipe me shkronjagreke. Gazeta kishte sinëntitull “Gazetë për të drejtate shqiptarëve”

e ndali punën për të botuar vepra të tjera.Për fat të keq deri më sot nuk është botu-

ar ndonjë studim serioz rreth gazetës “ZËRII SHQIPËRISË”, (I FONI TIS ALBANIAS).Në duart tona ndodhen vetëm gjashtë num-ra të kësaj gazete me vlera historike dhe kul-turore, numrat e muajt shtator, tetor dhe njënumër i nëntorit të cilat po ja paraqesim.

Në foto:1. Faqja e parë

e gazetës së29 shtatorit

18792. Faqja e parëe e gazetës së

3 nëntorit 18793. Faqja e parëe e gazetës së27 tetorit 1879

Në foto:4. Faqja e parë e e gazetës së 6 tetorit 18795. Faqja e parë e e gazetës së 13 tetorit 18796. Faqja e parë e e gazetës së 20 tetorit 1879

1111122222

33333

4444455555

66666

www.shqiptarja.com E diel, 25 mars 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom STUDIMI

IIIIIDEJADEJADEJADEJADEJA P P P P PERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHI

Dranja e Martin Camajt,fati i shqiptarëve në ekzil

Kritika e Camajt priret drejt ironisë dhe ka për burim, dy personazhe – autorin,Kritika e Camajt priret drejt ironisë dhe ka për burim, dy personazhe – autorin,Kritika e Camajt priret drejt ironisë dhe ka për burim, dy personazhe – autorin,Kritika e Camajt priret drejt ironisë dhe ka për burim, dy personazhe – autorin,Kritika e Camajt priret drejt ironisë dhe ka për burim, dy personazhe – autorin,që detyrohet të lërë vendin “prej Drinit të dalun mendsh!” dhe kur në Shqipëri filluanqë detyrohet të lërë vendin “prej Drinit të dalun mendsh!” dhe kur në Shqipëri filluanqë detyrohet të lërë vendin “prej Drinit të dalun mendsh!” dhe kur në Shqipëri filluanqë detyrohet të lërë vendin “prej Drinit të dalun mendsh!” dhe kur në Shqipëri filluanqë detyrohet të lërë vendin “prej Drinit të dalun mendsh!” dhe kur në Shqipëri filluan

“provat dhe eksperimentet e vështira antitradicionale për krijimin e njeriut të ri”“provat dhe eksperimentet e vështira antitradicionale për krijimin e njeriut të ri”“provat dhe eksperimentet e vështira antitradicionale për krijimin e njeriut të ri”“provat dhe eksperimentet e vështira antitradicionale për krijimin e njeriut të ri”“provat dhe eksperimentet e vështira antitradicionale për krijimin e njeriut të ri”

Pas botimit të shkrimit “MynihuPas botimit të shkrimit “MynihuPas botimit të shkrimit “MynihuPas botimit të shkrimit “MynihuPas botimit të shkrimit “Mynihudhe dhe dhe dhe dhe Albanologu Shqiptar” kushtu-Albanologu Shqiptar” kushtu-Albanologu Shqiptar” kushtu-Albanologu Shqiptar” kushtu-Albanologu Shqiptar” kushtu-ar Martin Camajt, një studim i sh-ar Martin Camajt, një studim i sh-ar Martin Camajt, një studim i sh-ar Martin Camajt, një studim i sh-ar Martin Camajt, një studim i sh-kruar nga Gjergj Frashri në vitinkruar nga Gjergj Frashri në vitinkruar nga Gjergj Frashri në vitinkruar nga Gjergj Frashri në vitinkruar nga Gjergj Frashri në vitin1991 në Mynih të Gjermanisë, RIL-1991 në Mynih të Gjermanisë, RIL-1991 në Mynih të Gjermanisë, RIL-1991 në Mynih të Gjermanisë, RIL-1991 në Mynih të Gjermanisë, RIL-INDASI sjell sot për lexuesit,INDASI sjell sot për lexuesit,INDASI sjell sot për lexuesit,INDASI sjell sot për lexuesit,INDASI sjell sot për lexuesit,pjesën e parë të një studimi të gjatëpjesën e parë të një studimi të gjatëpjesën e parë të një studimi të gjatëpjesën e parë të një studimi të gjatëpjesën e parë të një studimi të gjatëtë tij mbi romanin “DRANJA”...të tij mbi romanin “DRANJA”...të tij mbi romanin “DRANJA”...të tij mbi romanin “DRANJA”...të tij mbi romanin “DRANJA”...

Gjergj FrashëriGjergj FrashëriGjergj FrashëriGjergj FrashëriGjergj Frashëri

Romani “Dranja – mbi fatin e një frymori të papërsosur”, i shkruar midisviteve 1975 – 79 dhe i botuar në

Romë në gjuhën shqipe më 1981, është njënga veprat më të mira të shkrimtarit Mar-tin Camaj. Ai ka gjithësej 99 faqe dhe ështëi ndarë në tri pjesë më nëntituj të veçantë:I. Përvojë jete (38 faqe); II. Mprehje sh-qisash (34 faqe); III. Fryma e ngujueme nëasht (27 faqe). Forma artistike e zgjedhurpër romanin i përket madrigales, por menjë dallim. Ai është thurur me strukturëne një serie ciklesh, konform asaj të madri-galit tradicional (klasik), por ciklet nuk janëshkruar në vargje poetike (poema) por nëprozë poetike. Ky kombinacion e dallon ve-prën prej madrigalit klasik dhe i jep asajnjë trajtë letrare krejt të papërdorur derisot në letërsinë shqipe. Në pamjen e jasht-me, romani Dranja është historia e njëbreshke të zakonshme, fillimisht e gjallëdhe më pas vijon historia e rrashtës së saj.Natyrisht që kjo zgjdhje nuk është qëllimnë vetvete. Siç e vë në dukje dhe autori nëshënimet anësore të librit, breshka dhe his-toria e saj i takojnë vetëm pjesës aksioma-tike të veprës. Emblematika (simbolika)është mjeti që përshkon veprën tejmbanë,pa kapjen e së cilës nuk mund të kuptohenas „ndodhitë” e zakonshme të breshkës dheaq më pak, situatat ireale të ashkës së saj.Mund të thuhet që në krye,se për nga karakteri iformës artistike, arti i ve-prës është një dukuri e renë letërsinë tonë në tërësi.

Të parën skicë që autorivizaton në madrigalen e tijështë trualli i romanit – at-dheu i vet, Shqipëria dhemë në fokus, viset e ashpraveriore të saj dhe treva eDukagjinit. Në botën kar-akteristike të këtyre viseve,autori jeton tërë mall e end-je rininë e tij të hershme.Sfondi natyror dhe njerëzori kësaj bote, nuk vjen teklexuesi si zakonisht. Nëvend të një rrëfimi të hollë-sishëm, skicohen me real-izëm vetëm disa dukuri tip-ike prej bimësisë e klimëskarakteristike të vendit,relievit të butë kodrinor qëashpërsohet më tej ndërbjeshkët e larta ku jetonujku dhe bora. Peizazhi nëtë cilin zhvillohet ngjarjalihet deri në fund të veprësnë gjendje impresioni. Mungesa e ele-mentëve të tjerë realistë në të, të cilët në tëvërtetë nuk marrin pjesë në ngjarjen, i jap-in këtij peizazhi një pamje të veçantë, metë „fshehta” që nuk i tregon, madje e kthe-jnë atë deri në „mister”. Vendi ku jeton au-tori vjen kështu qysh në faqen e parë, i mby-llur në kornizën e një bote të veçantë dhetë pangjashme prej viseve të huaja që e rre-thojnë. E veçanta reale e kësaj bote kthe-het prej ndjesive të shkrimtarit në ireale.Për rrjedhojë, ndodhitë e ngritura mbi këtëtabllo impresioniste, priren të shkojnë meritmin e madrigales drejt tregimtarisë

tradicionale të përrallës tonë surealiste.Nëpërmjet kësaj „magjie” figurative, vendii tij (Shqipëria) kthehet në një botë unikale,të papërsëritshme. Kështu përgatitet ske-na, që dashuria ndaj saj të mbulohet meadhurim ndaj kultit të lashtë kombëtar.

Prej kësaj bote magjike të vendlindjesshkrimtari zgjedh me vetëdashje person-azhin kryesor të veprës – një breshkë ngamoria e të tjerave që zvarriten mbi dheun ekëtyre trojeve, të cilat ai i dallon si trojebreshke. Fillimisht të duket së kjo breshkëe zakonshme është një simbol i rastit, ilidhur me kujtimet e jetës fëminore të tij.Më tej, sikur ajo është marrë enkas prejvendlindjes si “relike” për të thyer vetminëe mërgimit. Diku tjetër, sikur karakterizondisa prej vetive tradicionale të vendasve, psediçka e përafërt me këtë, etj. Sidoqoftë, enig-ma rreth „arsyeve” për zgjedhjen e bresh-kës si simbol nuk të mundon gjatë. Për takthyer „frymorin” e zgjedhur në personazh,ai i jep asaj emrin e “Dranjes”, aq sinjifika-tiv në mitologjinë popullore të krahinës, ecila ka ardhur deri në ditët tona. Pagëzimii breshkës me emrin e Dranjes e zmadhon

së tepërmi kontekstinelmblematik të saj, si tëthuash shtresëzon sim-bol mbi simbol. Emblem-atika e dubluar e kthenatë në një figurë artis-tike, që identifikon (per-sonifikon) tashmë njëbotë me përmasa shumëmë të mëdha prej asaj tënjë breshke. Duke ecurnëpër madrigalet e Ca-majt, Dranja arrin tësimbolizojë në shpirtin evetmuar e të përmallu-ar të mërgimtarit – Sh-qipërinë, vendlindjen,historinë dhe atdhe-dashurinë e shqiptarëve,luftën për ekzistencë,vuajtjet dhe gjithçka tëtokës dhe të shpirtit tëtyre – tërë kozmosin sh-qiptar. Prej tyre, mallidhe dashuria për viset eveta janë dy vetitë mëtipike që shfaq Dranjanë romanin omonim, dyshinat mbi të cilat udhë-

tojnë shqiptarët ndër viset e huaja.Simbolika e duhur (dy katëshe) e bresh-

kës Dranje, nuk ka për veti vetëm të rritetpambarimisht. Ajo shkon edhe në kahjen ekundërt, të personifikojë mikrobotën, sen-det qeniet dhe ndjenjat më intime të jetësdhe të njeriut shqiptar. Në këtë rast, hori-zonti i Dranjes rrudhet deri në atë të bresh-kës, tashmë me rolin e frymorit të vetëmtë mbetur kujtim prej Dheut. Kjo prirje eridimensioneve të „Dranjes” – prej Dranjesbreshkë deri në Dranjen kozmos përkon merealitetin e ndryshëm shpirtëror të jetëssë shqiptarëve. Nga ana tjetër, ajo është

që kanë mbajtur tërëjetën pushtuesit mbishpinë. Prej pyetjes sënjë banori se “përsebreshka e vendit e sollivete mbi shpinë gjar-prin helmues deri nëkëto maja të larta tëvendit”, qëndron fakti senë historinë fatkeqë tëkombit tonë, faji nuk biei tëri mbi pushtuesin,janë dhe rastet kur pop-ullit i është dhënë helmprej vetë njerëzve të tijdhe ky ka qenë mjerimimë i madh. Durimi dheurtësia popullore përherëjanë përpjekur për ta lar-guar këtë të keqe nga vet-ja, ashtu si breshka megjarprin në kurriz qësakrifikohet për të shpëtu-ar të tjerët.

Camaj ndjehet pjesëtar i krenarisë sëbanorëve të trojeve të të parëve, me tradi-ta të përjetshme, për vetëmbrojtje (sibreshka nën rrashtën e saj), i “fisit” për tëruajtur identitetin kombëtar, gjuhën, za-konet dhe kulturën e tij – “zotave të huej ula emnin e vet për të mos e përlye gjuhënme ta!”. Figurë tjetër shfletohet për ndjen-jën e qëndres ndaj asimilimeve peran-dorake – “Më duket së përpara se me hapësytë ai popull përvetësoi parimin: Me qenëgur i latuem përgjysmë për mos me hy kur-rë në shtylla madhështore për të mëkam-bë ndoj tempull, dhe fjala e tij vetëm tin-gull ndër dhambë të thyem për të mos lanëkund hije në rrasë, as në pergamenë” (Fisi panjoftun, fq. 16). Një banor tjetër shkulme brisk gjarprin e breshkës së gurosurmbi rrashtë (ç’ka personifikon çlirimin sëfundi nga pushtuesit), por mbi faqen errashtës mbeti “gërresa dredha – dredha”,gjurmët e vendit të mëparshëm të gjarprit(pasojat që mbetën nga shekujt). Dhe kjoështë Dranja – Dheu i autorit, një botë mëvete, një gjysmë rruzulli, si rrashta forti-fikuese e breshkës me njolla pushtimeshdisa ngjyrëshe mbi kurrizin e saj. (Një botënë vete, fq. 18), brenda së cilës jeton një racë

një hapësirë që Camaj i lë njeriut, të zbu-lojë shkallën e njohjes dhe të ndjesive vet-jake në perceptimin e atdheut, në për-puthje me fatin dhe kulturën e gjithsecil-it.

Ridimensionmi i Dranjes, peizazhi im-presionist herë në ngjyra të ndezura përtë ravijëzuar cilësinë e „dheasit” dhe herënë kontrast grafik, kur luftohet me fatin evetmisë, si dhe rrëfimi diku primitivist ediku surealist mbi „ndodhitë” e breshkës,nuk e intrigojnë aspak qartësinë dhe idenëe veprës. Kështu, autoktonia e racës së pop-ullit të tij, kërkohet thellë në histori. Re-zultatet e një arkeologu të huaj, i cili kaprovuar me metoda shkencore se, në visete tij edhe breshkat vendase, behën për tënjë lëndë e preferuar figurative letrare përtë personifikuar lashtësinë e racës së tijnjerëzore. (Në tempullin e Afroditës, fq.21). Figurat dhe nuancat mitologjike tëcilat Camaj i njeh si studiues, mbijnë kudonë shtratin e veprës. Rrashta e një bresh-ke me gjarprin të mbledhur dredha –dredha mbi kurrizin e saj dhe ashtu tëgurosur nga nëna e Orëve diku në bjesh-kën e Cukalit (Si doli emni prej gurit, fq.7),sillet për të treguar fatin e trojeve të veta

Në foto: Faksimile efaqes së parë tësë përmuajshmes“Revista letrare”,ku u botua, nëtetor 1992, studi-mi i GjergjFrashërit mbiveprën “Dranja”

Në foto: Martin Camaj

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 25 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI STUDIMI

e veçantë, ku “fëmijët në djep i mësuem menjohë dhe me emnue barnat mirëbamëse,yjet e sheje në qiell për ndërtime stine emoti” (fq. 16), ku banori ka aftësi “mos menda kufij me askënd; mos me gjimue përma të voglën dhimbë si egërsinë në kurthë;mos me u grindë me moshatarë kryethijun;mos me shkue krahas me të tjerë në mort enë dasmë; mos me qenë i shtrengum mepërdhunë me vrojtë fikjen e diellit në majëas me qenë sy njeriu që mbyllet i vetëm ebahet shkrumb! Mos me përjetue thellësishtlëkundjet e dheut e me pa në një timte singel njeriu pa kulm mbi krye”. (Aftësitë eDranjes, fq. 33), ku jeton “ai fis “, “i vetmiqë shikoi diellin kokërr e pau një pikë tëkuqe në një disk: dritëzën e syve të vet!”(fq. 16), i cili di të bëjë rezistencë të gjatëedhe në heshtje (fq. 35). Me zhvillimin eromanit, krahas Dranjes si personazh krye-sor, vjen natyrshëm pranë saj, figura e au-torit me fatin dhe ndjesitë e tij. Dialogu meDranjen përbën në njërën anë llogjikën eftohtë historike të veprës, në anën tjetërzbulon në përmasa dramtatike, brengën dhezjarrin e përjetshëm të njeriut për Sh-qipërinë. Në pjesën e parë të romanit, dia-logu zhvillohet midis Dranjes dhe djaloshitvendës. Biseda përfaqëson edukimin e tijrinor me traditat historike e kulturore tëvendit të vet. Përmes kësaj njohjeje shkrim-tari ndjen edhe plagët tradicionale të ko-hës, si për shembull fenomenin e “gjakmar-rjes”, të çfarëdo forme të ekzistencës së tijnë viset e Shqipërisë. Qëndrimi kritik ndajanëve negative të traditës trajtohet nën njëkënd realist bashkëkohor. Për rolin e kri-tikës në ecurinë e qytetërimit të sotëm tëshoqërisë, ai priret prej konceptit të „papër-sosmërisë” së gjithçkaje. Nëpërmjet sim-bolikës “Dranja – një frymor i papërsor”,shihet si e tillë çdo gjë që i takon kozmositshqiptar – historia, tradita, zakonet, njeriue djeshmja, e sotmja, madje vetë realiteti iShqipërisë dhe vetja e tij. Papërsosshmëriashihet e lidhur përjetësisht, prej asaj qëtrashëgojmë dhe asaj që duhet arritur. Ajoduhet zbuluar dhe njohur pafundësisht,sepse kështu ruhet tradita e gjuha dhe gjen-det rruga më e mirë për më tej. Kjo filozofime burim tradicional e Camajt, trajtuartërësisht nën figuracionin letrar, e vendosatë qartësisht në radhën e realistëve kri-tikë bashkëkohorë.

Në pjesën e dytë të romanit me nëntitul-lin “Mprehje shqisash”, ai ndjek dhe gjykonndryshimet që ndodhin në gjysmëshekulline fundit në vendin e tij. Përkrahë kësaj ta-blloje njëherazi skicohet fati i tij vetmitarnë vitet që rrokullisen, pesimizmi i të cilitarrin të mposhtet prej vullnetit për të mbi-jetuar dhe dhuntive ndjesore të karakterit.Është vaçanti e zhvillimit të subjektit se sikrejt pa u ndjerë të dy këto linja gjenden sëfundi të shkrira në një të vetme, prej ngjas-hmërisë së fatit dhe të përsosmërisë së ekz-istencës të materies në botën e veprës. Ar-rihet të njehsohet kështu, në njërën anëvuajtja dhe sfilitja shpirtërore e botës sh-qiptare në përgjithësi, ndërsa në anën tjetër,zemra e ndrydhur e atij që jeton në Shqipëri(breshka Dranje ha copa gazetash në vendtë ushqimit), zemra e shtypur e kosovaritnga dhuna e racës tjetër (breshkë e përlyerme petkun e pafajësisë), zemra e djegur earbëreshit (asht breshke i thyer ndër sh-këmbinj) dhe zemra në tretje e mërgimtaritpër atdheun me dyer të mbyllura (vetëmrrashta e breshkës, pa breshkën brenda).Dhe ky është fati ynë – fati i ndarjes dhe ivetmisë shqiptare dhe thelbi që Camajshikon realisht në përsosmërinë e fatit tëkombit tonë në tërësi.

Shkrimtari nuk mund të pajtohet mekëtë fat, pa kritikën ironike dhe humorintragjik, me armët e tij simbolike. Kritika eCamajt, përherë e adresuar, gjendet shpeshherë e mbuluar me mjegull ndaj një për-

katësie të nënvizuar. Sepse ai nuk dëshi-ron të bëhet shkaktar i egërsimit të mëte-jshëm të politikanëve, që rrinë si „ujku mbimajën e bjeshkëve” të ndarë nga popullataqë jeton poshtë në „troje bjeshke”. Madje,simbolika dhe mesazhi i tij i kalon kufijtë enjë treve apo vendi të caktuar, duke hyrëedhe në filozofi. Ato përfaqësojnë fenomenetë jetës së kudondodhur. Megjithatë lëndailustrative thellësisht tradicionale që ai për-punon, e lidh veprën me realitetin tonë tësotëm. Madje, mënyra se si është ndërtuarkritika ndaj tij, me gjuhën e simbolit në lin-jën e një romani – madrigal, sjell një formëtë re në artin e kritikës të letërsisë tonë.

Në të shumtën e rasteve kritika e Ca-majt bëhet e tërthortë, siç është rasti idëmeve që shkakton vërshimi i lumit Drinndër viset e vendlindjes së tij, çka letrari-zohet me pasojat kur një popull përqafonnjë ideologji të huaj për traditat e veta his-torike (Vërshimi, fq. 42); apo kur të motrëne breshkës Dranje e zgjedhin si më të për-shtatshme për në „kopshtin zoologjik”, pseajo kishte „kërçikë të gjatë që ia mbanin naltkrejt kurmin dhe kothrën pezull si cubështatore… e për ma tepër një larë të bukurmbrenda pesëkëndëshit mbi bisht” (Sele-kcioni, fq. 48), emblemë kjo për të vënë nëdukje shfaqet e moralit të ulët në mjedisine strukturës së lartë shtetërore. E tërthortëështë edhe kritika ndaj përsosmërisë sëjetës të shoqërisë shqiptare bashkëkohore,

veçanërisht për vrullin e propagandës poli-tike në gjirin e saj, aq sa dhe breshka dety-rohet të hajë një copë letër të shkruar (Nëpranverën e vonë, fq. 45). Nënkuptimi këtushkon edhe më tej: ndërsa një sistem e ngopvetveten me lëvdata fitoresh dhe nuk shehpjesët e përsosura që ka, ai e përgatit sh-katërrimin e tij. Ndonjëherë kritika ështëedhe më e drejtpërdrejtë: „Kur një brezniapo një popull i tanë e humb drejtimin, s’kazot që e ndih”, Camaj e parandien rrezikune ecjes së një populli „në shtigje të reja, tëpashkelura e të panjohura”prej historisë sëtij. Dhe sjell një krahasim përsëri nga jetae breshkave, sepse edhe ato kanë në trevën

e vendlindjes sëtij rrugën tradi-cionale të ekzis-tencës: “Ajo quhetUdha e Bresh-kave, thonë ban-orët e vjetër tëtrevës, kahngarendën popul-lata e tyre meshekuj nëpër tëgjatë mjergullësose të motit tëmirë me të njëjtën

barrë në shpinë, me besimin e ngultë, të gd-hendun në asht, se kurrë nuk do të hum-basë raca. Dhe kur kalojnë ato përmes dheuttë shthurun, pa prita e me erë të ngime ndërdegë, sy – zbazët e pa mallin që ka Dranjavetë për largësina të fshehta, ua lëshongjithkush rrugën (Udha e Breshkave, fq.56). Autori tregon qartë pikëpamjen e vet,se populli shqiptar e ka rrugën e vet të lash-të nga duhet të ecë – rrugën e shqiptarisë,të cilën të gjithë ia njohin dhe janë të detyru-ar ta respektojnë e ta lënë të hapur, e jo tështyhet ai të ecë në rrugë të verbra e apa-sionante për hir të disa “parimeve të preme”të mësuara ndër libra të huaj.

Kritika e Camajt priret drejt ironisë dheka për burim, dy personazhe – autorin, qëdetyrohet të lërë vendin “prej Drinit të

dalun mendsh!” (Vërshimi, fq. 42) dhe kurnë Shqipëri filluan „provat dhe eksperimen-tet e vështira antitradicionale për krijimine njeriut të ri” (Si shtatë yje në qiell, fq. 44),dhe breshkën Dranje, për të cilën aludohetse ai mori me vete kudo në viset e huaja qëshkeli, si frymor simbolik prej trojeve të tij.Si rrafsh, mbi të cilin ngrihet kjo ironi qën-dron fati i dy personazheve – vetmia dheftohtësia në shpirt përgjatë një jete të tërë!Veçmas, Dranja, e veshur me sfond mëpërgjithësues, simbolizon kështu izoliminpërreth gjysmë shekulli të pjesëve të kombitprej njëra – tjetrës, banorëve të Shqipërisë,të Kosovës, të ekzilanteve dhe të diasporës.Në këtë mes, shkaktari kryesor i kësajgjendje bëhet – Hija e Dranjes (fq. 47), çkapersonifikohet me politikën e Shqipërisë.Madje, si pasojë e këtij izolimi vijnë mjeri-mi ekonomik dhe vuajtja shpirtërore, derisanjeriu i lidhur me traditën detyrohet tëmurosë në themelet e shtëpise së re, në vendtë kokës së berrit, një breshkë – të shoqin eDranjes madje. (Murimi, fq. 51).

Pikën kulminante të ironisë të përzjerëme nënqeshje tragjike, autori ia drejtonvetvetes. Thelbi i saj buron ose prej rrëfim-it të „sjelljeve” të Dranjes, ose prej dialogutme të. Ndërsa moralin e kësaj ironie mundta kërkojmë nëpërmjet pyetjes, se kujt prejtë dyve i ra vuajtja më e madhe shpirtërorenë këto rrethana?

Është e pamundur të ndahen e të pesho-hen ndjesitë e secilit. Dialogu dhe meditimetzhvillohen ndën një vibrim të tejskajshëmtingujsh, fijet e të cilave thurin një rrjetë siajo e merimangës, ku „autorësia” e njërit apotjetrit nuk pretendohet. Autori dhe Dranjaendin bashkërishisht, një pëlhurë – fatin etyre të njëjtë, madrigalet e vuajtjeve të për-jetshme . Megjithatë, diçka është e ndashme,por gjithmonë simbolikisht. Prej vetmisëmërgimgjatë në viset e huaja, e para vdesDranja. Kuptimi është se, me gjithçka tëdheut ku lind. Ajo është vetë Toka, ose sipassfondit mitologjik – Perëndia e Dheut të vet.Ajo vdes pa këtë Dhé, sepse natyra nuk e kapajisur me veti ndërgjegjësore, që mund tëkapërcejnë mungesën e kësaj materie. „Po ekapi dikush e si për lojë ta marrë me vetendër dhena të tjera, ajo i mbaron të tana!„Për Dranjen buzëhollë, lepusha e laknës sëhuej nuk e ka shijen e duhun e njomësisë eavullit, i cili as me qenë pëlhurë, mëvishetbimësisë buzë Drinit në mëngjes. Larg këtijvendi, edhe shpirtin e jep, e s’prek gja megojë” (Luledielli i vendit tonë, fq. 66).

Autori përfaqëson direkt njeriun, vua-jtjen njerëzore në Dheun e Dranjes. Ai ësh-të i lidhur me njerëzit që flasin të njëjtëngjuhë me të, i cili ka mall dhe amanete përtë shlyer. Atij i takon të gdhendë për t’ualënë brezave dy amanete shpirtërore – Dhe-un e Dranjes (ashta e saj e pavarrosur) dhemallin e vuajtjen njerëzore për këtë Dhé(ftohtësia në shpirtin e mërgimtarit), vep-rim që si personazh e shlyen në aktin e fun-dit të romanit. Fati për të vuajtur shpirtër-isht tërë jetën përbën ironinë ndaj vetes, icili në këtë rast dallohet prej asaj të bresh-kës pa simbol: “Fat i madh ashtë me qenëbreshkë! Asaj, nga mundi ose dhimbashpirtnore, s’i bie kurrë pika në zemër!”(Hini ishte ende i ngrohtë, fq. 72).

(... vijon numrin e ardhshëm)

Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991

Shënim:Në numrin paraardhës në shkrimin e

Gjergj Frashërit “Si më pastroi Camaj poli-tikisht e atdhetarisht” ka një gabim nëfrazën: “Por fati im i mirë qëlloi, që njohjame veprën e Camajt dhe më të tej me autor-in, nuk më “pëlqeu”, por më pastroi politik-isht dhe atdhetarisht....”. Gabimi qëndron nëfjalën “pëlqeu”, që duhej të ishte “përleu”.

Të parën skicë që autori vizaton në madrigalenTë parën skicë që autori vizaton në madrigalenTë parën skicë që autori vizaton në madrigalenTë parën skicë që autori vizaton në madrigalenTë parën skicë që autori vizaton në madrigalene tij është trualli i romanit – atdheu i vet,e tij është trualli i romanit – atdheu i vet,e tij është trualli i romanit – atdheu i vet,e tij është trualli i romanit – atdheu i vet,e tij është trualli i romanit – atdheu i vet,Shqipëria dhe më në fokus, viset e ashpraShqipëria dhe më në fokus, viset e ashpraShqipëria dhe më në fokus, viset e ashpraShqipëria dhe më në fokus, viset e ashpraShqipëria dhe më në fokus, viset e ashpraveriore të saj dhe treva e Dukagjinitveriore të saj dhe treva e Dukagjinitveriore të saj dhe treva e Dukagjinitveriore të saj dhe treva e Dukagjinitveriore të saj dhe treva e Dukagjinit

Në foto:Kopertinae një prejbotimevetë veprëssë Martin

Camajt“Dranja”

www.shqiptarja.com E diel, 25 mars 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DORESHKRIMEPPPPPORTRETORTRETORTRETORTRETORTRET IIIII PPPPPANJOHURANJOHURANJOHURANJOHURANJOHUR

Henrik LacajHenrik LacajHenrik LacajHenrik LacajHenrik Lacaj

Mustafa Merlika –KrujaMustafa Merlika –KrujaMustafa Merlika –KrujaMustafa Merlika –KrujaMustafa Merlika –KrujaAsht një nga veteranat tanë më të

çmueshëm dhe lavrues i gjuhës shqipe. Ulind vjetin 1887 në Krujë. Këtu nisi shkollënfillore, të cilën e vazhdoi në Durrës, ku zunivend familja e tij.

Kur pëlset lufta turko-greke i ati dhe iungji i Mustafait u thirrën nën arm, kësh-tu që edhe djaloshi detyrohet të këthejë rish-tas në Krujë. Kryen shkollën fillore dhe hynnë rruzhdije (gjimnaz i ultë). Ma vonë ven-doset si ndihmës në tregëtizën e nji krutani.

Ishte koha në të cilën ideja e pamvarë-sisë kombëtare filonte m’u përhapë dhe mengroh shumë zemra djelmoshash, të cilëtlexonin tinëz libra dhe vepra shqipe. Mus-tafai që n’agimin e parë të rinisë së vet endjeu zanin e atdheut të robnuem që lyptendihmën e tij. Tregtiza ku ndodhej djaloshiu ba fole propagande kombëtare dhe shkollëe thjeshtë për të nxanë shqip. “Istorin eSkanderbeut, Qerbelan dhe Lulet e Verës”të Naimit kurrë s’i lëshoi dore.

Ma von, i grishur prej t’et, shkoi në Jan-inë, ku paraqiti diplomën e ruxhdijes sëKrues, por me mzi që e pranuen në shkollë,pse në atë dëftesë mungonin disa landë.

Me shumë përpjekje dhe mundime iaduel t’arrinte në një shkallë me shokët e

vete të gjimnazit, të cilët mbas do koke ikaloi. Vjetin e fundit të shkollës së mjes-me e bani në Stamboll dhe e kreu me lavd.

Hyni pastaj, me konkurs, në shkollënCivile Mbretënore (Mektepi Mylkije Shah-ane) që kish themeluar Abdyl Hamiti IImbas modelit t’Ecole des Kiemences Poli-tiques të Parisit.

Dy vjet mbrapa qe dëbuem prej asaj sh-kolle së naltë nga Tyrqit e ri për arsye poli-tike. Mustafa Kruja ish bam prisi i djalërisuniversitare shqiptare t’asajë kohe në Stam-boll. Vendosi të niset për Amerikë, por nëpërkëshillin dhe ndërhyrjen e deputetëve sh-qiptarë dhe të profesorëve të Mylkijes, hynirishtas në këtë shkollë, të cilën e kreu masëmiri.

Mustafai në vend të rrinte në Turki, kue kishte të sigurt karrjerën, dau m’u drej-tuem n’atdhe, pse atje e kishte zemrën.

Prandej në tetorin e vjetit 1910 ai fillon ve-primtarin e vet si profesor në gjimnazin eDurrsit dhe i ep një zhvillim të hovshëm ve-prës së vet revolucjonare në kontakte tëpadamë me nacionalistat e tjerë të gjithëprefekturës. I shtrin lidhnit ideale dhe emiqsit personale deri në Vlonë dhe në Sh-kodër. Q’atë herë nisin përpjekjet e tij tëmëdha për çlirimin e Shqipnisë ngazgjedha e huaj. Vepra ideale e këtij vetera-ni të vlertë ndiqet rrebtas jo vetëm prejqeverisë otomane, por mjerisht edhe ngandonjë bashkatdhetar i tij. Qortimet, bur-gosjet, mërgimet i vërtiten rradhë mbasrradhe, por ai duron e punon gjithnjë.Ngjarjet e vitit 1924 e shtrëngojnë Mus-tafa Krujën t’i thotë edhe’i herë lamtumirëatdheut të dashur e kësi shtegu për një

Një profil për Mustafa Krujënnga një dorëshkrim i 1941

I shkruar nga Henrik Lacaj, dorëshkrimi u gjet në arkivin e Musine KokalaritI shkruar nga Henrik Lacaj, dorëshkrimi u gjet në arkivin e Musine KokalaritI shkruar nga Henrik Lacaj, dorëshkrimi u gjet në arkivin e Musine KokalaritI shkruar nga Henrik Lacaj, dorëshkrimi u gjet në arkivin e Musine KokalaritI shkruar nga Henrik Lacaj, dorëshkrimi u gjet në arkivin e Musine Kokalarit

mërgim aq të gjatë sa me plasun zemrënma të durueshme. Por këtë kohë mjerimiai s’e kaloi kot. Trupin e kishte larg, pormendja, por shpirti i rrinte në Shqipni.Ndaj tetë vjet në Zara, tri vjet e gjysëm nëqetinë e një fshati të Gjenovës, dy vjet nëGjinevë dhe një motmot ndër vise të tjeratë Germanis e t’Italis. Gjatë këtij mërgi-mi, ngushëllimin ma të madh e ka gjeturndër studime gjuhësore rreth shqipes dhendër punime për këtë. Ka botuem, pas shumartikujve politikë në “Lirin Kombëtare” tëGjinevës e në “Shqiprin e Re” të Konstancës,studime gjuhësore në revistat shkodrane“Hylli i Dritës” e “Leka” edhe një përkthimtë librit të Vladan Gjorgjeviqit me titull “Sh-qiptarët e Fuqitë e Mëdha” prej serbishtesnë Zara.

Ky portret për Mustafa Merlikën,Ky portret për Mustafa Merlikën,Ky portret për Mustafa Merlikën,Ky portret për Mustafa Merlikën,Ky portret për Mustafa Merlikën,është shkruar nga Henrik Lacaj nëështë shkruar nga Henrik Lacaj nëështë shkruar nga Henrik Lacaj nëështë shkruar nga Henrik Lacaj nëështë shkruar nga Henrik Lacaj nëvitin 1941, sipas gjasave, i destinu-vitin 1941, sipas gjasave, i destinu-vitin 1941, sipas gjasave, i destinu-vitin 1941, sipas gjasave, i destinu-vitin 1941, sipas gjasave, i destinu-ar për botimin e një antologjie ngaar për botimin e një antologjie ngaar për botimin e një antologjie ngaar për botimin e një antologjie ngaar për botimin e një antologjie ngashtëpia botuese “Mesagjeria sh-shtëpia botuese “Mesagjeria sh-shtëpia botuese “Mesagjeria sh-shtëpia botuese “Mesagjeria sh-shtëpia botuese “Mesagjeria sh-qiptare”, pronë e Kokalarëve.qiptare”, pronë e Kokalarëve.qiptare”, pronë e Kokalarëve.qiptare”, pronë e Kokalarëve.qiptare”, pronë e Kokalarëve.Dorëshkrimi është gjetur mesDorëshkrimi është gjetur mesDorëshkrimi është gjetur mesDorëshkrimi është gjetur mesDorëshkrimi është gjetur messhumë të tjerëve të këtij lloji nëshumë të tjerëve të këtij lloji nëshumë të tjerëve të këtij lloji nëshumë të tjerëve të këtij lloji nëshumë të tjerëve të këtij lloji nëarkivin e Musine Kokalarit.arkivin e Musine Kokalarit.arkivin e Musine Kokalarit.arkivin e Musine Kokalarit.arkivin e Musine Kokalarit.

Ka përpiluem një fjaluer të madh të gju-hës shqipe me spjegime shqip e një pjesëedhe italisht, të cilin nuk dëshiron të bot-ojë pa e shqyrtuar edhe njëherë këtu nëvend. Ka gati për shtyp një vëllim doku-mentash që i përkasin rilindjes shqiptareprej Lidhjes së Prizrenit e deri në 1915. Nëdorëshkrim ka edhe disa përkëthime tëtjera nga frëngjishtja dhe italishtja. Tëgjitha këto, fruti i një mërgimi të gjatë tënjë njeriu që nuk ‘din të rrijë kot.

VVVVV.O.O.O.O.OPorsa i përket ndonji pjese të zgjedhunPorsa i përket ndonji pjese të zgjedhunPorsa i përket ndonji pjese të zgjedhunPorsa i përket ndonji pjese të zgjedhunPorsa i përket ndonji pjese të zgjedhun

për antologji, pyetn vetë auktorinpër antologji, pyetn vetë auktorinpër antologji, pyetn vetë auktorinpër antologji, pyetn vetë auktorinpër antologji, pyetn vetë auktorin

ShkodërShkodërShkodërShkodërShkodërKallnuer 1941Kallnuer 1941Kallnuer 1941Kallnuer 1941Kallnuer 1941

Ka gati për shtyp një vëllimdokumentash të rilindjesshqiptare prej Lidhjes sëPrizrenit e deri në 1915

Në foto: Mustafa Merlika në kohën kur ishte student

Në foto: Faksimilet e tre faqevedorëshkrim të Henrik Lacajt mbiprofilin e Mustafa Merlikës