Самурдал цIийи муьгъ

Азербайжандинни Россиядин гьукуматри Самур вацIал цIийи автомобилдин муьгъ эцигун къарардиз къачунва. И кардихъ авсиятда кьве гьукуматди 2013-йисан 13-сентябрдиз талукь икьрар кутIуннай. И йикъара гьа икьрардив кьадайвал, и кардиз жавабдар тир Россиядин министр Максим Соколов ва Азербайжандин министр Рамин Къулузаде кьиле аваз Азербай-жандин Самур ва Дагъустандин Ярагъ Къазмаяр пунктарал эцигунар гатIундай мярекатар кьиле фена.

ЦIийи муьгъ эцигун патал гьукуматри санал 1,2 миллиард рубль (35 миллион 640 агъзур манат) серфда. Гьар гьукуматди и такьатрин 50 процент гуда. Муькъуьн яргъивал 325 метр, гьяркьуьвал 17,3 метр жеда. Ам 2019-йисан гатфаралди эцигна куьтягьда. ЦIийи муькъуь 1957-йисуз эцигнавай гилан муьгъ эвезда. Россияди гьа са вахтунда яхди фидай рехъни тухуда.

Виридалайни хъсанди хьана

Россиядин Сочи шегьерда кьиле фейи виридуьньядин жегьилринни студентрин 19 лагьай фестиваль адан иштиракчийри лагьайвал, икьван гагьди кьиле фейи ихьтин мярекатрин виридалайни зурбади ва хъсанди хьана. И фестивалда дуьньядин 188 уьлкведай атай 30 агъзур жегьилри иштиракна. Са гьафтедин къене кьиле фейи вири мярекатар, чкадин агьалийрин мугьманпересвал къеце-

патан уьлквейрин жегьилрин рикIяй хьана. Фестиваль агалдай мярекатдин вахтунда Бразилиядай, Танзаниядай, Канададай, Ки-тай дай, Германиядай, Франциядай, Къа-захстандай ва маса уьлквейрай атанвай цIуд-ралди иштиракчийри Россиядин Президент Владимир Путиназ чпин разивал къалурна.

Фестиваль агалдай мярекат лагьайтIа, гзафни-гзаф гьайбатлуди хьана. Ислягьвал, дуьньядин гележег патал женг чIугвазвай, инсаниятдин вилик акъвазнавай кар алай чIехи месэлаяр гьялуникай фикир-фагьумзавай дуьньядин жегьилрин Сочида кIватI хьайи векилри Россия гзаф чIехи уьлкве тирди,

ада дуьньядин сиясатда чIехи роль къугъвазвайди мад гъилера хъсандиз кьатIана. Фестивалдин вахтунда РФ-дин Президентди са шумудра иштиракчийрихъ галаз гуьруьшмиш хьана, абурун суалриз жаваб гана.

№ 9(314) 2017-йисан 27-октябрь 1992-йисан январдилай акъатзава ЦIийивилерwww.samurpress.net

И ЧИЛ ХАЙИ ДИГЕ Я

Gələn il erməni daşnaklarının və bolşeviklərin Quba qəzasın-

da törətdikləri soyqırımın 100 ili tamam olacaq. 1918-ci ildə Qubada baş ver-miş hadisələr ilk dəfə olaraq ötən əs-rin 90-ci illərində “Samur” qəzetində geniş işıqlandırılmışdır. Yazıçı-jurnalist Müzəffər Məlikməm-mədovun “Samur” qə-ze tin də dərc olun muş “Qanlı dərə” sərlövhə-li silsilə məqalələri, 1998-ci ildə “Azər-baycan” qəzetinin bir neçə sayında işıq üzü görmüş “Quba faciəsi” tarixi oçerki, nəhayət, onun 2009-cu ildə çapdan çıxmış “Qanlı dərə” kitabı və respublika mətbuatın-dakı digər çıxışları Azərbaycan içtimaiy-yətinə erməni daşnak-larının vaxtilə Quba qəzasında törətdikləri qırğınlar barədə ətraflı məlumat almağa imkan vermişdir.

Məlum olduğu kimi, 1918-ci ildə er-məni-bolşevik qoşunları Quba qəzasında 162 kəndi dağıtmış, bunlardan 27-sini əhalisi ilə birlikdə yandırmış, 16 min nəfərdən çox müsəlmanı qətlə yetirmişdir.

Həmin dövrdə qəzanın tanınmış şəxsiy-yətlərindən sayılan Qusarın Cağar kən-dinin sakini Hatəm ağa, Kuzun kəndinin sakini Möhübəli əfəndi və qubalı Əli bəy Zizikski ləzgilərdən və azərbaycan-lılardan ibarət silahlı dəstələr yaradaraq düşmənə güclü müqavimət göstərmişlər.

1918-ci ilin mayın 18-də onların birləşmiş dəstələri Dağıstandan köməyə gələn ləzgilərlə birlikdə Quba qəzasının Digah kəndi ətrafında, sonradan “Qanlı dərə” adlanan yerdə Amazaspın rəhbərlik etdi-yi erməni-bolşevik qoşununu darmadağın etmişlər. Həmin döyüşlərdə 5 mindən çox əsgərini itirən düşmən geri çəkilərək, qa-

çmağa üz qoymuşdur. Bu hadisələrlə əlaqədar dünya şöhrətli siyasətçi, ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: “Qan-lı dərə”də 1918-ci ildə qusarlılar Azər-baycan xalqına təcavüz edən erməni millətçilərinin qarşısını alıb onları darma-dağın etmişlər.”

“Qanlı dərə”də baş vermiş had-isələrin çoxdan tarixi təsdiqini tapmasına baxmayaraq, indiyə kimi Quba rayo nunun Digah kəndi ətrafın-dakı bu ərazidə bir xatirə lövhəsi belə vurulmayıb. Burada xatirə kompleksinin yaradılmasının zəru-riliyi barədə dəfələrlə “Azərbaycan” və “Samur” qəzetlərində məsələ qaldırılması-na, həm ayrı-ayrı

müəlliflərin, həm də Digah kəndi əha-lisinin əlaqədər təşkilatlara müntəzəm müraciətlərinə baxmayaraq, indiyə kimi bu sahədə heç bir tədbir görülməyib. Hadi sələrin 100 illiyinin qeyd olunmasına hazırlaşdığımız bir dövrdə bu məsələnin həlli son dərəcə vacibdir.

“SAMUR”

NİYƏ ƏBƏDİLƏŞDİRİLMİR? SOS!!!

2 27.10.2017

Oktyabrın 21-də Qusar rayonu ziyalılarının və elm adamlarının

təşəbbüsü, rayon icra hakim-iyyətinin təşkilatçılığı və bir sıra iş adamlarının dəstəyi ilə görkəmli alim, fizika-riyazi-yyat elmləri doktoru, profes-sor Kərim Abdulxaliq oğlu Kərimovun 100 illik yubileyi keçirilmişdir. Tədbir alimin doğma kəndi Hildə, onun adını daşıyan orta məktəbdə təntənə-li şəkildə qeyd olunmuşdur.

Tədbirdən əvvəl ziyalılar ulu öndər Heydər Əliyevin rayon mərkəzində ucaldılmış heykəli önünə əklil qoymuşlar. Sonra onlar çiçək dəstələri ilə alımın məzarı üstünə gedib, onun unudulmaz xatirəsini an-mışlar.

Hil kəndində keçirilən təntənəli yığıncaqda rayon ic-timaiyyətinin nümayəndələri, Hil kəndinin ziyalıları ilə yanaşı, Bakıdan gəlmiş görkəmli ziyalılar, elm xa dim-ləri, Kərim müəllimin həm-karları və yetirmələri iştirak etmişlər. Tədbiri Qusar Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının müavini Elman Mustafayev açmışdır. “Bu gün biz haqlı olaraq Qusarla fəxr edə bilərik. Çünki Qusar nəinki Azərbay-canda, hətta bütün dünyada alimlər yurdu kimi ad qazanıb. Hələ orta əsrlərdə bu bölgədən çıxan alimlər ərəb ölkələrində, Türkiyədə və İranda tanın-mışlar. Son illər qusarlı alim-lərin sorağı Amerikadan, Fransadan, İngiltərədən, İs-paniyadan, Yaponiyadan, Çindən və başqa ölkələrdən gəlir. Təkcə son 50 il ərzində Qusardan 150-dən çox elmlər doktoru və 500-ə yaxın elmlər namizədi çıxmışdır. 20-dən çox alim dünyanın ayrı-ayrı elmlər akademiyalarının üzv-ləridir,” – deyən natiq elin bayramına çevrilmiş Kərim Kərimovun 100 illik yubileyi münasibətilə hamını təbrik et-miş, yubilyarın elmi fəaliyyəti, qazandığı böyük elmı uğurlar haqqında məlumat vermişdir.

Texnika elmləri doktoru, əməkdar elm xadi mi Kamal Abdul-layev, fizika-riyaziy-yat elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Kamil Ay da zadə, Milli Mə-clisin deputatı Azər Badamov, fizika-ri-yaziyyat elmləri dok-toru Əkbər Əliyev, “Samur” qəzetinin redaktoru, yazıçı-jur-nalist Sədaqət Kəri-mova və başqaları çıxış edərək böyük alımın Azərbaycan və dünya elminə verdiyi töhfələr, onun insani keyfiyyətləri haqqında danışmışlar.

Sonra yubilyarın oğlu, Moskva Dövlət Universitetinin pro-fessoru, fizika-riyaziy-yat elmləri doktoru, Moskvadan atasının yubiley tədbirində işti-rak etmək üçün gəlmiş Rauf Kərimov ailəsi, doğmaları adından tədbirin təşkilatçılarına öz dərin min-nətdarlığını bildirmişdir.

Kərim Abulxaliq oğlu Kə-rimov 1917-ci ildə Azərbaycan Respublikası Qusar rayonunun Hil kəndində anadan olmuşdur. 1936-cı ildə Azərbaycan Döv-lət Universitetinin (indiki BDU) mexanika-riyaziyyat fa-kül təsinə daxil olmuş və 1941-ci ildə buranı, 1950-ci ildə isə

Moskva Dövlət Universiteti-nin aspiranturasını bitirmişdir. 1950-1959-cu illərdə Azərbay-can Elmlər Akademiyasının (indiki AMEA-nın) Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda elmi işlər aparmaqla bərabər o, eyni zamanda Azərbaycan EA-nın aspirantura şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. 1959-cu ildən başla-yaraq professor K.Kərimov Azər baycan EA-nın Riyazi-yyat və Mexanika İnstitutunun “Dinamik möhkəmlik” labora-

toriyasına rəhbərlik etmişdir. Laboratoriya materialların dinamik xassələrinin tədqiqi və tədqiqatlar üçün nəzəri əsaslar verilməsi ilə məşğul olmuşdur. Əvvəllər hər hansı eksperimental baza olmadığı üçün mexaniki laboratoriya yaradılmışdır. Burada mate-rilların dinamik xassələrinin tədqiqi akademik X.A.Rax-matulinin və proffessor

K.A.Kərimovun elastik-plas-tik dalğalar nəzəriyyəsi əsasın-da aparılmışdır. Professor K.Kərimov tərəfindən işlənmiş ən müasir texnika ilə əlaqə-dar xüsusi təyinatlı elmi təd-qiqatlar bütün dünya riyaziy-yatçilarına məlumdur. 1973-cü ildən başlayaraq K.Kərimov Ç.İldırım adina Azərbaycan Politexnik İnstitutunda (indiki Azərbaycan Texniki Univer-siteti) “Tətbiqi və hesabla-ma riyaziyyatı” kafedrasının

yaradıcısı və rəhbəri olmuşdur. Professor K.Kərimov 100-dən artıq elmi əsərin müəllifidir. Onun yetişdirmələrindən 40 nəfər elmlər namizədi, 8 nəfər isə elmlər doktoru adına la-yiq görülmüşdür. Böyük alim Kərim Kərimov 1987-ci ildə vəfat etmişdir.

Ravil BABAYEV, “Qusar” qəzetinin əməkdaşı

BÖYÜK ALİM ANILDI

M əhəm m ədhəsən Vəlili (Baharlı) – Bakı gim-naziyasında oxuduqdan sonra təhsilini Kiyev universitetində da-vam etdirmiş, Bakı Dövlət Uni-versitetində dərs demiş, 1919-cu ildə Azərbaycan Dövlət Bankına rəhbərlik etmiş, Sovet dövründə Dövlət Plan Komitəsində çalışmış tanınmış iqtisadçı alim. Ləzgilər haqqında fikirləri onun 1921-ci ildə Bakıda nəşr edilmiş “Azər-baycan. Coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat” kitabından götürülmüşdür.

Ləzgilər... son zamanlarda xəzərlər tərəfindən və gigər türk tayfaları və iranlılar (farslar) tərəfindən sıxışdırılıb Qafqaziya dağlarına, yəni indiki Dağıstana çəkildilər. Ləzgi tayfaları burada müxtəlif millətlərin uzun müddət hakimiyyət sürməklərinə baxma-yaraq, öz dillərini və əski xas-sələrini mühafizə edə bilmişdilər.

Təbiətin şəraiti mövcibincə, Qafqaziya dağlarında daimi sürətdə mütəfərriq halda bulun-mağın nəticəsi bu oldu ki, ləzgilər müxtəlif dillərdə danışan çox tay-falara ayrıldılar.

...Udullulardan başqa, ləzgi-lərdən hapıtlılar, kürelərin bir qismi

və avarlar da türkləşmişlər. Quba, Şamaxı və Zaqatala qəzalarının dağlıq-şimal hissələri əhalisinin bir qismi də türkləşmiş ləzgilərdən ibarətdir. Bunları da simalarından və işlətməkdə olduqları ləzgi söz-lərindən anlamaq olar.

Rəşid bəy İsmayılov – tanınmış jurnalist, tarixçi və içtimai xadim. O, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Na-zirlər Şurasında məsul vəzifədə çalışmışdır. Ləzgilər haqqında fikirlərini özünün 1923-cü ildə işıq üzü görmüş “Azərbaycan tarixi” kitabında vermişdir.

Müxtəlif fatehlərin bir çox əsr lərsürən hakimiyyətinə rəğmən ləzgilər Dağıstan dərələrində və təpələrində yaşayaraq, kendi lisan-larını, qədim sifət və xislətlərini hifz etməyə nail olmuşlar. Bir çox əsrlər dağlarda, daşlarda mərdüm giriz bir halda yaşayaraq ləzgilər pek çox qəbilələrə bölünüb, hər bir qəbilə məxsus bir lisana dara olmuşlar.

... Rusiya Qafqaza ayaq qoyar-qoymaz ləzgilər çar hö-kumətinə qarşı şuriş və üsyanda bulunurdular. Dağıstanlılara qa-rşı hökumət min dürlü zülm və təzyiqat yapırdı. Müstəmləkat

siyasətinin icrası üçün hökümət ləzgilərin torpaqlarını zəbt edib, mühacirlərə verirdi. Təqribən 60 sənə çar hökumətilə ləzgilərin mübarizəsi davam etdi.

Ləzgilər Şeyx Şamili müqəddəs bir vücud və mürid tanıyaraq və ona səmimən itaət edərək muma ileyhin rəyasəti altında uzun bir müddət qəribə bir mətanətlə çar hökuməyilə vuruşuyordular.

Ləzgilərin daimi hücüm və təcavüzünü dəf üçün Baryatinski Dağıstanda çox qalalar və qara-vulxanalar bina etmişdir.

Qəmərşah Cavadov – tarixçı-etnoqraf və etnoloq. Tarix elmləri doktoru, professor Q.Ca-vadov 1992-1999-cu illərdə Azər-baycan EA Milli Munasibətlər İn-stitutunun Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların sosial-mədəni həyatı şöbəsinə rəhbərlik edib. “Udilər” monoqrafiyasının (tarix elmləri doktoru Rauf Hüseynovla müştərək), “Azərbaycanın az-saylı xalqları və milli azlıqları” kitabının və bir sıra digər kitab-ların müəllifidir.

VI-VII əsrlərdə Lakzın (ləzgi çarlığının - red.) stabil ərasizi və etnik mənzərəsi var idi. VII əsrdə

ərəb xilafəti bütün Dağıstanı və Lakzı özünə tabe edib, onların üzərinə illik mükəlləfiyyət qoydu.

X əsrdən etibarən Lakz Sa-mur, Qurah, Çirac cayları boyun-da yerləşən böyük əraziləri əhatə edirdi ki, burada ləzgilərlə yanaşı ləzgi dil qrupuna mənsub olan ağullar, rutullar və saxurlar da məskunlaşırdılar. Həmin əsrdə sadalanan ərazilərin bir hissəsi Azərbaycan Şirvanşahları dövlə-tinin tabeçiliyinə keçdi. Şirvanşah Fəriburz 1074-cü ildə növbəti hücumu ilə Lakzın şərq və qərb hissəsini də ələ keçirdi, daha son-ra isə bütünlükdə Lakzı özünə tabe etdirdi. 1075-ci ildə bütün Lakz çarlığı Şirvanşahlara tabe edildi.

Bir sıra tədqiqatçılar bu fikirlədirlər ki, Şirvanın tarixi tək-cə azərbaycanlıların tarixi deyil, eləcə də ləzgilərin, saxurların və avarların tarixidir. Doğrudur, X əsrdə Şirvanın Cənubi Dağıstan-la əlaqələrində gərginlik mövcud idi. Lakin XI əsrin ikinci yarısın-da Şirvanşahların hakimiyyəti burada daha da artdı. Şirvanşahlar dövlətinin Cənubi Dağıstanla, başlıcası isə ləzgilərlə əlaqələri XIV-XVI əsrlərdə daha qüv-vətləndi.

AZƏRBAYCAN TARİXÇİLƏRİ LƏZGİLƏR HAQQINDA

Gürcüstan Yazıçılar Birliyində Azərbaycan

bölməsi açıldı

Gürcüstan Yazıçılar Birliyində Azərbaycan bölməsi yaradılıb. Şair Allahverdi Təkləli bölmənin rəhbəri təyin edilib.

By barədə A.Təkləli belə deyib: «Gürcüstan Yazıçılar Birliyinin akt zalında tədbir baş tutdu. Burada Gürcüstanın baş nazirinin birinci müavini, mədəniyyət məsələləri üzrə müşaviri, Azərbaycanın bu ölkədəki səfiri iştirak edirdi. Tədbirdə bölgənin tanınmış şairlərindən də iştirak edənlər vardı. Tədbiri Gürcüstan Yazıçılar Birliyinin sədri Baqatır Arabuli açdı. O, məni yeni açılan Azərbaycan bölməsinə rəhbər təyin etdi.

Gələcək üçün planlarımız çoxdur. Azərbaycan yazıçılarının əsərlərinin gürcü dilinə tərcüməsi məsələsi var. Eyni zamanda, burada Gürcüstan Yazıçılar Birliyi ilə müştərək ədəbi-bədii tərcümə jurnalı buraxacağıq. Jurnal Azərbaycan və gürcü dillərində çap olunacaq”.

V-IX əsrlərə aid abidə

Axeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Qaf-qaz Albaniyasının xristian abidələrinin arxeoloji tədqiqi ekspedisiyası tərəfindən Balakən rayo-nunun Tülü kəndi ərazisində V-IX əsrlərə aid abidə aşkar edilib.

Tülü türbəsinin Şərq divarlarında aparılmış arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində onun Qa-fqaz Albaniyasının xristian abidəsinin zəng qülləsi olduğu müəyyən edilib. Ümumi uzunluğu 12 metr 70 santimetr olan Qafqaz Albaniyası-na məxsus alban xristian abidəsi tədqiqata cəlb edilib.

Abidədə aparılan arxeoloji tədqiqatlar Azər-baycanda arxeoturizmin inkişafı, regionda dini rəngarəngliyin mövcud olması, abidənin qorunaraq gələcək nəsillərə ötürülməsi baxımından əhəmiy-yətlidir. Bu isə onu göstərir ki, Qafqaz Albaniyasın-dakı müstəqil alban katolikosluğu dövrünə aid, xristian dinini özündə əks etdirən yüzlərlə yerüstü və yeraltı abidə öz tədqiqini gözləyir.

Ömürlük məhkumlar azad edilə bilərlər

Azərbaycanda ömürlük azadlıqdan məhrum etmə cəzası alanlar şərti olaraq çəkdiyi cəzadan, o cümlədən, qismən və ya tamamilə əlavə cəzadan da azad edilə biləcək. Bununla bağlı Azərbaycan Prezidentinin təqdimatı ilə Cinayət Məcəlləsinin 76-cı (Cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad etmə) maddəsinin 1-ci bəndinə əlavələr təklif edilir. Layihəyə əsasən, məhkəmə islah işləri, hərbi xidmət üzrə məhdudlaşdırma, azadlığın məhdudlaşdırılması, intizam xarakterli hərbi

hissədə saxlama, müəyyən müddətə azadlıqdan məhrum etmə və ya ömürlük azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza çəkən şəxsin islah olunmaq üçün cəzanı tam çəkməsinə lüzum olmadığı qənaətinə gələrsə, onu cəzadan şərti olaraq, vaxtından əvvəl azad edə bilər. Bu halda şəxsin

tamamilə və ya qismən əlavə cəzadan da azad edilməsi mümkündür.

Xəbərlərwww.samurpress.net

3

1862-йисуз Москвада «Къафкъаздин махар, кьисаяр ва манияр» ктаб туькIуьрна чапдай акъудай Е.Булавинади лезги манияр халкьдин чIал ва руьгь хуьзвай хазинадив гекъигнай. Гьакъикъатдани, чи манияр чи чIал хуьз куьмек гузвай виридалайни хъсан такьатрикай сад тирди сир туш. Ингье чи манийри неинки лезги чIал, гьакI чи чIалан группадик акатзавай маса чIаларни хуьз куьмек гузва. Кьилди лезги манийри, бендери табасаран чIалаз гьикI къуват ганатIа лугьуз кIанзава.

Урусрин этнограф Л.И.Лаврова вичин «Этнография Кавказа» (Ленинград, 1982) ктабда кхьенай хьи, маса чIалари къвердавай табасаран чIал арадай акъудзава. Тарихчи М.М.Ихилова лагьайвал, ам арадай акъат тавунин себеб лезги чIал хьана. Табасаранвияр лезги чIалал рахуни абуруз чпин чIал хуьдай мумкинвал гана. Са гафуналди,

лезги чIал табасаранвияр паталди къалхан хьана.Табасаранвийриз чпин чIал хуьз чи манийри

генани мукьувай куьмек гана. Гьасан Алкьвадарвиди вичин «Асари Дагъустан» ктабда кхьейвал, абуру чпин чIалалди махар ва манияр туькIуьрзавачир, халкьдин чIехи пай хайи чIал кваз такьуна лезги ва азербайжан чIаларал рахазвай. Гьатта абурун дишегьлийрини мехъерик ва тазиятдик чпин чIалалди шад ва гъамлу манияр лугьудачир. Абуру и манияр лезгидалди лугьудай. 1941-йисуз жегьил табасаранви шаиррин шииррикай ибарат тир «ЦIийи кюкйир» («ЦIийи цуьквер») тIвар ганвай кIватIал чапдай акъудай табасаранви шаир ва фольклордин пешекар Б.Митарова гьахълу яз лагьанай хьи, «табасаранвийрихъ манияр авачир ва гьавиляй лезги манияр лугьузвай, и карди лагьайтIа, абуруз хайи чIал хуьдай мумкинвал гузвай.» Гуьгъуьнлай чи манийрин аламатдикай маса табасаранви авторрини чпин фикирар лагьанай. Мегьамед Къурбанова 1986-йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай вичин « П о э т и ч е с к о е наследие доре-в о л ю ц и о н н о г о Т а б а с а р а н а » ктабда кхьенва: «Лезги чIалалди манияр вири Кьибле ва Вини Т а б а с а р а н д и н х у ь р е р и н , гьакI Кефер Т а б а с а р а н д и н гзаф хуьрерин а г ь а л и й р и н арада гегьеншдиз чкIанва.»

Гьа и авторди к х ь и з в а й в а л , XVII-XVIII виш йисара чIалан жигьетдай табасаранвийриз хайи тир лезги манияр, баядар кьиляй-кьилди халкьдин арада гегьеншдиз чкIана ва гуьгъуьнлай лезгийрин мецин эсеррин бинедаллаз табасаранвийрин фольклордин чешнеяр арадал къвез гатIумна. Авторди хиве кьазвайвал, санлай табасаранвийрин манияр, бендер лезги ва табасаран чIаларин синтез я. Лезги манийри табасаранвийриз гьам чпин манияр арадал гъиз, гьамни хайи чIал хуьз куьмек гана.

М.Къурбанова малумат гузвайвал, алай вахтунда табасаранвийрин фольклорда лезгийрин вишералди муьгьуьббатдин, мехъерин манияр ва ишелар ава. Абуру чи «Билдир беневша», «Ша вун чи багъдиз», «Магьи дилбер чан», «Кьакьан дагълар» ва маса халкьдин мнаийрикайни гегьеншдиз менфят къачузва. Аквазвайвал, табасаранвийри лезги чIалан ва лезги манийрин къуват хъсандиз кьатIузва ва абурун куьмекдалди чпин хайи чIал, меденият хьун ва вилик тухун патал вири жуьредин алахъунар ийизва.

Гуьлхар ГУЬЛИЕВА

27.10.2017

Пачагьлугъдин Урусатдин вахтунда лезгийрин кьилел гьихьтин мусибатар гъанатIа,

чи халкь вири патарихъай гьикI кукIвариз алахънатIа субутзавай де-лилар къвердавай мадни гзаф винел акъатзава. Кьилди чи хизанрихъ ва кьадардихъ галаз алакъалу бязи де-лилриз вил вегьен. Алатай девир-ра чахъ гьихьтин хизанар авай? Чи кьадар гьикI гьисабзавай? И суалриз гзаф жавабар къвезва. Чавай са шу-муд хуьруьн мисалда XIX виш йи-сариз талукь архивдин материалрал бинелу тир бязи жавабар гуз жеда.

XIX виш йисарин кьвед лагьай паюнилай гатIумна урус пачагьдин эмирдалди лезги хуьрерин хизанра яшамиш жезвай агьалийрин кьил-дин сиягьар туькIуьрнай. И сиягьрай а чIавуз лезги хуьрера агьалийрин кьадар гьикI пара жезвайтIа хъсан-диз кьатIуз жезва. Тарих-дин чешмейрай аквазвайвал, XIX виш йисарин эхирра чи чилерал хьайи урус ва къе-цепатан уьлквейрин бязи си-ягьатчийри лугьузвайвал, лезги хуьрера агьалияр кьве жуьреда - йигиндиз ва тIи-мил йигинвал кваз артух жез-вай. И делил фикирда кьуна вичин агьалияр йигиндиз пара хьайи Къуруш хуьруьн ва тIимил йигинвал кваз пара хьайи Игъир ва Балужа (КIурукIнар) хуьрерин си-ягьриз вил вегьен. И сиягьар 1865-йисуз ва 1886-йисуз туькIуьрнавайбур я. (Дагъус-тан Республикадин Гьуку-матдин Архив. Ф.21.Сиягь 5. Д.55. Ч.425-692).

Самур округдин Къуруш хуьруьн 1865-йисан 1-январ-диз авай сиягьдив гекъигайла ина 480 кIвал ва са гьакьванни хизанар авай. Санлай хуьре 1865 инсан яша-миш жезвай. 1886-йисуз, яни кьвед лагьай гъилера туькIуьрнавай сиягь-да кIвалерин (хизанрин) кьадар 715-дав, агьалийрин кьадар 5400 касдив агакьнава. 21 йисан къене кIвалерин кьадар 48%, инсанрин кьадар лагьай-тIа, тахминан пудра пара хьанва.

Сиягьрай аквазвайвал, а чIавуз гзаф лезги хизанар къалинбур тир. 1886-йисуз Къурушдал 8 касдикай ибарат тир 100 хизан, 9 касдикай ибарат тир 60 хизан, 10 кас агудзавай 62 хизан, 14-17 касдикай туькIвен-вай 40 хизан алай. 12 хизандин гьар сада 18-25 кас яшамиш жезвай. Сели-ман хва Алиман ва Али Аскеран хва Къарадин хизанрин гьар сада 25 кас авай. (Килиг: ДРГь.А.Ф.21. Сиягь 5. Д.55).

Архивдин материалрай малум жезвайвал, чи хуьрера гзаф йисара яшамиш жезвай инсанарни тIимил авачир. 1892-йисуз Къурушдал хьайи машгьур географ А.В.Пастухова ма-лумат гайивал, а чIавуз ина чпин яшар 90-120 тир 25, 80 тир 200-далай гзаф инсанар яшамиш жезвай.

Самур округдик акатзавай Игъир ва Балужа (КIурукIнар) хуьрерин агьалияр Къурушрив гекъигайла са

акьван йигиндиз артух жезвачир. ГьакI ятIани 1865-йисалай тафават-лгъирдал кIвалерин кьадар 18-23%, агьалийрин кьадар 1,5-2 гъилера ар-тух хьанай. 1886-йисуз Игъир хуьре 156 кIвал (хизан) авай. Ина 8 касди-кай ибарат тир 30, 12 касдикай иба-рат тир 12, гьакIни 15 кас агудзавай 12 ва 20-21 касдикай туькIвенвай 4 хизан яшамиш жезвай. Мегьамед Че-лебидин хизан лагьайтIа, 38 касдикай ибарат тир. (Килиг: ДРГь.А.Ф.21. Сиягь 5. Д.55).

КIурукIнар хуьруьн 1886-йисан 1-январдиз авай сиягьдив гекъигай-ла, ина 76 кIвал (хизан) авай. 24 хи-зандин гьар сада 8-10 кас яшамиш жезвай. Амай хизанар 5-7 касдикай туькIвейбур тир.

Гьа икI, чна са шумуд йисан къене Самур округдик акатзавай хуьрери-кай 40 хуьруьн сиягьар тупIалай аву-

на. А хуьрерин 60% чпихъ 200-300 кIвал, 25% 150-200 кIвал, амайбур 70-120 кIвал авайбур я. Гьар сада 60-80 кIвал авай са шумуд дагъдин хуьрер хкатайтIа, а чIавуз Самур округдин хуьрерин чIехи пай чпихъ 200 ва ада-лай гзаф кIвалер авай хуьрер тир.

Гьа ихьтин делилриз, чи агьалий-рин кьадар датIана пара хьуниз килиг тавуна урус пачагьдин гъилибанри лугьуз тежедай хьтин къалпвилериз рехъ ганва. 1850-йисан документ-ра къалурнавайвал, а чIавуз Самур округдик 53 хуьр акатзавай. Округ-дин анжах Ахтыпара, Алтыпара ва Докъузпара магьалрин 45 хуьре 73 агъзур агьалияр яшамиш жезвай. 1886-йисуз, яни 36 йис алатайдалай кьулухъ абурун кьадар 78 агъзур тир-ди, яни 5 агъзур кас артух хьанвайди къалурнава. Им чрай вечрез хъуьруьн гъидай рекъем я. Куьре округда 80 агъзур кьван агьалияр авай.

1897-йисуз Урусатда агьалияр кхьидайла Самур округда 48055, Куьре округда 55233 кас, вири санлай 103288 лезгияр яшамиш жезвайди къалурнава. Гьа икI, статистикадин делилралди 1886-йисуз кьве округ-да авай 158 агъзур лезгийрин кьадар 55 агъзур кьван тIимиларнава. Чна тухвай ахтармишунрай малум жез-вайвал, 1865-йисалай 1897-йисал

къведалди урус чиновникри Къуба пад галачиз анжах Куьре пата лезгий-рин кьадар кьудра тIимиларнава. Им Къаф къаздин дяведин вахтунда урус чапхунчийрихъ галаз кьегьалвилелди женг чIугур лезгийрикай кьисас къах-чун тир. Имам Шамилан гьерекат муьтIуьгъарайдалай кьулухъ Куьре ва Къуба патай Туьркиядиз суьргуьн авур 200 агъзурдав агакьна лезгий-рин кьадар са сиягьдани къалурна-вач. 1897-йисуз лагьайтIа, Куьре пата лезгийрин кьадар статискади къалур-навай 103 288 кас ваъ, 183 агъзур кас-дилай гзаф тир.

Машгьур урус этнограф Л.И.Лав-рова кхьизвайвал, Совет гьукумат-дин сифте йисара Кьурагьа чеб 30 касдикай ибарат тир са шумуд хизан авай. XIX виш йисарин эхирралди лезгийрин Ахцегь, Кьасумхуьр хьтин меркезра, Миграгъ, КIири, Мацар,

КIварчагъ, Луткун, Кур-хуьр, ЧIилихъ, Мискискар хьтин хуьрера ва маса чкай-ра чеб 15-17 касдикай иба-рат тир хизанар генани гзаф дуьшуьш жезвай. Са бязи хизанар къалин хьунин се-беб ина мехъерарнавай пуд-кьуд стхадин хизанар санал яшамиш хьунухь тир. XIX виш йисарин эхирра ихьтин хизанар кьери жез гатIум-на. (Килиг: Лавров Л.И. Народы Кавказа. М., 1960. С.513).

ЧIехи лезги хизанар кьери хьунихъ са шумуд себеб авай. Кьилин себе-брикай сад пачагьлугъдин Урусатди лезгияр яшамиш жезвай районриз фикир тагун тир. Ина халкьдин сагъламвал хуьн патал са

медпункт кьванни авачир. Гьави-ляй Л.И.Лаврова вичин «Лезгияр» очеркда кхьенай: «ТIегъуьн - тиф, дифтерия, скарлатина ва маса га-лукьдай азарар вишералди инсанрин эхирдиз акъатна. 1892-йисуз Куьре округда тIе гъуьн галукьай 5608 кас-дикай 2591 кас, Самур округда 2968 касдикай 1429 кас кьена. Дагъларин ценерив гвай хуьрериз атай цIаяр чIе-хи мусибатриз элкъвена. Гилан Кьа-сумхуьруьн райондин Агъа СтIал, Юкьван СтIал, Вини СтIал, Къазмаяр хьтин хуьрерин агьалийриз, санлай и райондин 90 процентдив агакьна агьалийриз цIаяр атана. 1917-йисал-ди Дагъустандин лезги чилерал яша-миш жез вай вири агьалийриз анжах кьве духтурди къуллугъзавай.» (Ки-лиг: Мад гьана, ч. 516-517).

Архивдин материалрай малум жезвайвал, 1912-1916-йисара лезгий-рин 130-далай гзаф хуьрериз цIаяр атанай. Урус пачагьдин гъилибанри и баладин вилик пад кьун паталди са чарани акуначир ва гьавиляй 14 агъзур кьван лезгияр тIегъуьндикай телеф хьанай. Гьа и жуьредин гено-цид кьиле тухуналди урус пачагьди Къафкъаздин дяведа вичин азадвал патал женг чIугур лезги халкьдилай кьисас къахчуна.

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ

ЧАЗ АВУР МАД СА ЧIУРУ КЪАСТАРХИВРИН ГЕЛЕ АВАЗ ЧИ МАНИЙРИН

А Л А М А Т

4 27.10.2017

Хайи халкьдал дамах авун рикIин эвер яз КцIариз кIанивал, ам хуьзвай дагъларин акунрал

гьейранвал теснифай тIвар-ван авай шаир Иззет Шерифова са береда кхьенай:

Лекь рагарин, цIегь синерин иес я,Абурун тIвар кьадач дагълар галачиз.Гьабур дагъдин, дагъ гьабурун мирес я, Дагълар гъарикI жеда абур авачиз!

Дидедиз хьайи 90 йис мукьвара тамам жезвай Иззет Шерифов чи поэзиядин лекьерикай тир. Ам авачиз чи дагълар къе гъарикI я. Вичин уьмуьр хайи халкьдиз бахш авур, чаз эменни яз камаллу цIарар тур и зурба шаирдин агъадихъ галай цIарар фад-фад рикIел хкведа зи:

Шиирар гелер я, чаз и дуьньядал Акур кьван затIарин, фейи рекьерин.КIвачерин, гъилерин гелер чIур жеда,Шиирар амукьда къене рикIерин.

И рубаи Иззет Шерифован 1980-йисуз Бакудин «Язычи» чапханада басма хьайи «Кьудар» ктабдай я. А ктаб заз гзафни-гзаф багьа я, вучиз лагьайтIа ам шаирди са береда вичин гъилералди зав вуганай. Уьмуьрдин гьаларикай, кьиле физвай вакъиайрикай, инсанрин къилихрикай, абурун рикIин дегьнейра къатканвай эрзиманрикай веревирдер тир и рубаияр дуьньядиз философдин вилералди килигзавай са шаирдин рикIин гьарай я. Руьгьдин кьакьанвилиз, къенивилиз, михьивилиз эвер гузвай зар алай гьиссерикай туькIуьрнавай и рубаийриз лезги эдебиятдин жавагьирар лугьуз жеда.

Уьмуьрдикай хиялармир кьадарсуз,Вун фикиррин заланвилик кумукьда.Дуьньядилай фида инсан хабарсуз,Писвилерни хъсанвилер амукьда…

Икьван гагьди Иззет Шерифован яратмишунрикай кхьенвай гзаф авторри ам баснийрин устад хьиз къалурнаватIани, шаирдин рубаияр тупIалай авунвач. Ингье шаирдин устадвал, адан фикиррин деринвал, чIалан михьивал, рифмайрин иервални дигайвал и рубаийрай гьасятда кьатIуда абур кIелай касди. Шаирдин чIалара девирдин гьава, шаирдин ватандашвилин майилар, татугайвилер негь авун, пакагьан къак умуд кутун ава.

Пайи-паяр хьанвай бязи миллетар,Къушар яни кутаз кьуна къефесда?ЭхайтIани заманадин зиллетар,Ава абур азад хьунин гьевесда!

Хъсандни писди, лацудни чIулавди, верцIидни туькьуьлди, кIанивални такIанвал, садвални чаравал вилералди акур рехи касдин дуьньякьатIунар, фикир-фагьумар ава адан цIарара:

Чарадан кицI ампиз-ампиз атайла,Са кIус гана алудда ам кьилелай.Кеф гудачни жуван ампад кьадайла,ЧIехи авур, фу гуз жуван гъилелай…

Шаирдин гьар са рубаидив адан уьмуьрдин са гел хьиз агатиз жеда. И гелерай тIалар кIвахьзава. Адан Шагь дагъдин жив ацукьай кукIуш хьиз рехи хьанвай кьил, гъам ацIай вилер аквада ваз и ктабдай. А чарарай шаирдин векъи, викIегь ван чкIизва:

Хаинвилин къастар аваз фикирда,Фасикь, на заз тавур кIвалах къехуьнна.Са тар кьванни цун тавуна уьмуьрда,Зи тарарин дувулар на эгъуьнна.

Эхь, шаирдин къилихарни рикIин къастар адан шииррай хьиз санайни чириз жедач. Вучиз лагьайтIа халисан шииррихъ таб жедач. Абуру рикIикай яд хъванвайвиляй

рикIени ацукьда. ТIал вуч ятIа тийижир касдивай тIалдикай кхьиз жедач:

Гьар са касдин уьмуьр гъвечIи мискьал я,Бегьерлу кас вирибуруз аквада.Бубайрилай аламай са мисал я:Майва алай тара лашни акьада!

Иззет Шерифов 1927-йисуз КцIара тIвар-ван авай инкъилабчи, маарифчи, шаир, камалэгьли хьиз сейли хьайи, «Нуреддин буба» тIварцIелди элдиз кIани тир Нуреддин Шерифован хизанда дидедиз хьана. И хизанда чIехи хьайи Селимади, Ремзияди, Гьикмета, Иззета ва Алияди маарифчивилин алакьунар чпин бубадивай ирс яз къачунай. Кьве ваха - Селимадини Алияди Азербайжан Республикадин чир-вилер гудай музей шумудни са къиметлу экспонатралди девлетлу авунай. Арабдалди кхьенвай гзаф документар азербайжан чIалаз элкъуьрай Селима Шерифова вирида гьуьрметдалди рикIел хкида. Ам cа шумуд йис инлай вилик 87 йиса аваз рагьметдиз фена. Алия Шерифовадин лагьайтIа, 89 йис тамам хьанва. 51 йисуз музейдин фондуниз регьбервал гайи и дишегьлидиз

2006-йисуз Республикадин Президентдин серенжемдалди «Терекъкъи» медал гана.

Ватандин ЧIехи дяве къарагъайла гъиле яракь кьуна дяведиз фейи Ремзияди вичин уьмуьрдин эхирдалди медсестравиле кIвалахна инсанриз къуллугъна. Дяведа хьайи, концлагердин яцIарай акъатай Гьикмета Сумгаитда эцигунрин пешекарди хьиз гьуьрмет къазанмишнай.

Иззетаз лагьайтIа, бубадилай мадни са ирс амукьнай, женгчивал.

Лув гурай цаварал руьгьдин гимиди,Герекни туш адаз гилтIамни къефес.Бахтлу хьун патал чаз вуч я кимиди? –Азад чил, михьи цав, ярдин хуш нефес!

Ибур азадвилихъ къаних тир жегьил касдин рикIяй куьз хьанвай экуь цIарар я.

КIелунан гзафни-гзаф рикI алай Иззет Шерифова сифте Ленинграддин Гьуьлерин Училище, гуьгъуьнлай Азербайжандин М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай ЧIаларин Педагогикадин Институт акьалтIарнай. 1954-1963-йисара ада КцIар районда муал-лимвиле ва РОНО-дин инспекторвиле кIвалахнай.

1959-йисуз КцIара чи тIвар-ван авай къелемэгьли, зурба ватанперес Забит Ризванован регьбервилик кваз «РикIин гаф» кIватIал арадиз атайла адак къуьн кутур, лез ги чIал хуьн патал женгиниз экъечIай ксарикай садни Иззет Шерифов тир. И гьахъ вине кьадай, гаф чинал лугьудай, кичI тийижир кас кIватIалдин таъсиб чIугвазвайбурукай сад хьиз датIана кIвенкIве жедай. Гуьгъуьнлай ам Сумгаитдиз куьч хьана. 1963-1990-йисара ада гьукуматдин Хлорпроект заводдин Сумгаитдин филиалда илимдинни техникадин информациядин сектордиз регьбервал ганай.

Жегьил чIавалай къелемдив эгечIай

И.Шерифован шиирар «Мундуз» къул алаз кхьей халкьдин дердийриз талукьарнавай макъалаяр Дагъустандин газетринни журналрин чинриз акъатзавай. Ингье «РикIин гаф» кIватIалдик квай вири кцIарвийрин хьиз, Иззет Шерифован тIалабунни Азербайжанда лезги чIалал газетар, журналар, ктабар басма хьунухь тир.

1990-йисуз Бакудин «Азернешр» чапханада кьилди лезги ктабар чапдай акъудун патал «Хважамжам» редакция тешкил хьайила аниз Иззет Шерифов кьилин редакторвиле тайинарун дуьшуьшдин кар тушир. Ам виликан йисара Бакуда чап хьанвай са кьадар ктабрин редактор тир. 1975-йисуз Лезги Няметан Бакуда чап хьайи «Зегьметдикай баядар», Ядуллагь Шейдаеван «Седефар алай тар» ва маса ктабарни и сиягьдик акатзава. 1990-1992-йисара Иззет муаллимдин регьбервилик кваз Бакуда лезги чIалал са шумуд ктаб акъатнай.

Бакудин XII виш йисарин Лезги мискIиндин тIвар арадал хкун патал ада ва маса кьегьал ксари авур алахъунар себеб яз и мискIиндин тIвар арадал хканай.

Шаирдин сад лагьай ктаб 1966-йисуз Бакуда чап хьайи «ТIиб-тIаб» тIвар алай баснийрин кIватIал я. Пешекарри къейд авурвал, ибур Крылован баснийрив къведай хьтин дерин мана-метлебдин эсерар я. 1980-йисуз «Кьудар», 1993-йисуз «Аслан даим ксанайтIа» ктабар басма хьана. Шаирдин са кьадар шиирар Бакуда лезги чIалал экв акур «Бахтунин эквер», «Бахтавар чил» кIватIалризни акъатнай.

Гуьгъуьнлай Дагъустандин Дербент шегьердиз куьч хьайи И.Шерифова «Юждаг» университетда муаллимвал авунай. Ина адаз албанистика кафедрадин профессорвилин тIвар ганай.

И.Шерифован хтул, алай вахтунда адакай ктаб кхьизвай шаир-журналист Гьилал Аскерован рикIел хкунар: «Садра халу «РикIин гаф» кIватIалдик экечIнавай къелемэгьлийрихъ галаз санал Магьачкъаладиз фенай. Дагъустандин Кхьирагрин Союзда абуру агъулрин, табасаранрин зарийрихъ галаз ихтилатзавай. И чIавуз Дагъустандин халкьдин шаир, союздин кьил Расул Гьамзатова абурув агатна лагьана:

– Огьо, мад лезгияр вири санал кIватI хьанва, мад вири лезги чIалал рахазва...

Халуди вич квадарнач:– Расул Гьамзатович, чунни аварар

туш кьван, цIемуьжуьд чIалал рахаз. Бес лезгидал тахьана, монгол чIалал рахадани чун?!

Расула сифте кьил галтадна, ахпа сивел хъвер алаз лагьана:

– Гьахъ гафуниз нивай вуч лугьуз жеда... Вун вучиз дуьз рахазватIа чидани? Заз ухшар я лугьуз. Заз гуьзгуьдай жув акур хьиз хьана...

И ухшарвал гзафбуру кьатIанвай. Азербайжандин кхьирагри литературадин

межлисар кьиле тухудайла Иззет халудизни эвердай ва зарафатдалди лугьудай:

– Ша вунни чахъ галаз. Чна жемятдиз вун Расул Гьамзатов я лугьуда, чи мярекатдин гьуьрметни хкаж жеда.

– Ваъ, стха, - лугьудай халуди, - Расул-Расул я, зун - зун.”

Иззет Шерифован уьмуьрдин юлдаш вичин ими Сейфеддинан руш Эльмира тир. И чина рагъ авай иер дишегьли вини дережадин чирвилер авай библиограф тир. Иззет Шерифован вишералди къиметлу ктабар авай ктабхана ада картотека туькIуьрна гуьнгуьна хтунай. Эльмира гьакIни гъилик берекат квай, мез ширин халисан кайвани тир. И хизанда ислягьвал, кIанивал авай. Ингье аялрикай рикI динж хьанач абурун. Вад аялдикай пуд кьепIинамаз кьена. Вичихъ манияр, макьамар туькIуьрдай алакьун авай Ферида 30 йиса аваз рагьметдиз фена. Дербентдин педколлеждин тIвар-ван авай муаллим тир Шериф гьакIни хъсан чIугвар тир. Ам Иззет муаллимдин гзаф рикI алай велед тир. «Зун 5-майдиз хайиди я, амма Шериф хьайи югъ – 21-ноябрь за жуван кьвед лагьай хайи югъ хьиз кьабулнава», - лугьудай ада.

ГъвечIи тарар гар акьурла каквада,ЧIехи тара гьисс ийидач тIурфанар.Жегьил чIавуз гьамиша тик къекъведа,Куьзуь кьиляй какур жеда инсанар.

И цIарар къелемдиз къачудайла кьуь-зуьвилин гьава вичив галукь навачиртIани философ-шаирди уьмуьр дихъ рагъдан авайдини гьисс авунвай. Иззет Шерифов 2003-йисуз рагьметдиз фена.

КIандатIа къекъуьгь гьакI вун виш уьлкведа,Лув гана экъечIа лап вацран винел.Вахт къведа, элкъвена вун жув хкведа,Дидеди ваз уьмуьр, нек гайи чилел -

лагьай шаир вичин рикI алай диде ватан КцIара ваъ, Дербентда кучукна.

Адан рикI алай хци Шерифа лагьайтIа, 42 йиса аваз вилер мичIна. Гена и кьиникь акунач касдиз, эхиз жечир адавай и чаравал. РикIел баладин сагъ тежер хер хьайи Эльмиради лагьайтIа, са йисалай вичин дуьнья дегишарна.

Гьикьван кIевера гьатнатIани, уьмуьрди гьикьван басрухар ганатIани руьгьдин кьакьанвал квадарнач Иззет муаллимди. РикI гъамари чуькьвейла къелемдиз дерт ахъайна ада:

– Кьиникь вуч я? – Жузуна зи дустуни.– Ам раталай элкъвей хьтин мисал я.ЦIай кьазмачтIа пакад йикъан къастуни,Уьмуьрдикай вучда вуна усал яз?Лезги, урус, азербайжан чIаларал

фасагьатдиз рахадай, лезги чIалал хуралай шиирар кIелиз пара кIандай, фад-фад верцIи зарафатрал илигдай, мандалинадал хъсандиз ягъидай и кас ам чидайбуру вирида сад хьиз кьабулдачир. Вичин гаф халисан лезгиди хьиз чинал лугьудай къилихар авайвиляй садбурувай адан гафар хъуьткьуьниз жедачир. Ингье и касдин лезгивилел, ватанпересвилел, гьакIни халисан шаир хьунал садани шак гъидачир.

Макъам къведа, аскIан жеда синерни,ТIебиатди цIийи либас алукIда. ЦIару жеда сиясатар, динерни,Амма эллер гьа эллер яз амукьда!

– лагьанай са береда шаирди. Шаирдиз рикIяй кIани тир а эллер – лезги чIални поэзия кIани инсанар Иззет Шерифован шииррив цIийикIа, адан рикIин гьарай кьатIана эгечIнайтIа хупI суваб жедай. Аллагьди рагьмет авурай ваз, Иззет муаллим!

Седакъет КЕРИМОВА

ДАГЪЛАР ГЪАРИКI ЯИЗЗЕТ ШЕРИФОВ - 90

527.10.2017

22 октября в ресторане Passage города Баку состоялось мероприятие

«В поисках талантов» («Istedad-lar sorağında»), организатором и автором которого выступил молодой и талантливый писатель Зия Сафарбеков. Конкурсное мероприятие прошло в два этапа. Каждый из 36-ти кон-кур сантов в течении 3-х минут чи тал свои стихи и маленькие

рассказы. Зрители и профес-сиональное жюри оценивали участников по пятибалльной шкале. Среди членов жюри присут ствовали внучка известного азербайджанского мецената Агамусы Нагиева, доктор исторических наук, писатель Диляра Нагиева, журналист, писатель и главный редактор газеты «Самур» Седагет Керимова, сценарист

фильма «Впереди генералов», в съемках которого принимают участие Азербайджан, Россия и Франция - Анар Омаров и преподаватель азербайджан-ского языка и литературы школы №244 города Баку Солмаз Азимова.

Во второй этап перешли 7 участников. Позже определилась лучшая тройка участников, ну а победительницей стала молодая

и талантливая Нигяр Азимова, с эмоциональным и весьма неординарным выступлением.

Победительница получила в подарок телефон Samsung. Занявший 2-ое место Физули Вагифоглу стал обладателем LenovoTab. Ризван Садыгов, занявший 3-е место, также получил подарок от магазина SatelTele-com.

П о д д е р ж а т ь молодые таланты пришли более 150-

ти зрителей. Среди них были учителя, писатели, журналисты, известный КВН-щик Бахрам Багирзаде.

«Это был наш первый опыт, и мы постараемся проводить подобные конкурсы и в дальнейшем, ибо очень важно раскрыть талант нашей молодёжи, собрать духовно родных людей вместе. Это очень важно для будущего развития азербайджанской литературы. Впервые я увидел подобный

конкурс в Перми, на встрече молодых писателей. В ряде стран Европы я не раз присутствовал на таких встречах. Я просто задался вопросом, почему бы и в Азербайджане не проводить столь полезное мероприятие? Я благодарен всем участникам и тем, кто пришел их поддержать. Нам необходимо научиться замечать и ценить талантливых людей», - отметил Зия Сафар-беков.

SAMURPRESS

В ПОИСКАХ ТАЛАНТОВ

Так выглядит ТОП-10 самых распространённых языков на планете:

Немецкий – родной для 78,1 млн человек

Этот язык распространён в Евросоюзе и нередко используется в деловом общении. Однако существует большая вероятность того, что скоро немецкий сдаст позиции ещё больше – население Германии уменьшается, и английский в стране становится всё более популярным. Правда, немецкий язык имеет статус официального ещё и в Австрии, Бельгии, Швейцарии, Люксембурге и Лихтенштейне.

Японский – родной для 128 млнЯпония занимает заметное

место в мировой экономике, так что и на её языке говорит всё больше иностранцев. Кстати, японский язык на третьем месте по распространённости в интернете: процент веб-сайтов на японском составляет 5,7%. А обгоняет его русский с 6,1%. Сама Япония – настолько густонаселённая страна, что совсем немного уступает России по численности населения.

Русский – родной для 166 млнСамый распространённый

славянский язык, официальный также в Беларуси, Киргизии, Ка-зах стане, Таджикистане и в нес-кольких непризнанных и частично признанных госу дарствах. Другие страны тоже полны русскоязычных эмигрантов, потому этот язык мы можем услышать повсюду. А ещё русский – один из шести рабочих языков ООН.

Бенгальский – родной для 189 млнНа бенгальском разговаривают

в Бангладеш, где население составляет более 120 млн

человек. Плюс этот язык яв-ля ется официальным в индий-ских штатах и на территории За падной Бенгалии, Трипуре, Ан да манских и Никобарских ос-тровах. Численность населения в этих краях повышается крайне стремительно.

Португальский – родной для 203 млн

Этот язык популярен за счёт того, что он, наряду с испанским, является официальным в странах Южной Америки и Африки: в Бразилии (а эта страна, кстати, на пятом месте в мире по числу населения), Анголе, Мозамбике и других странах Содружества — союза Португалии и её бывших колоний.

Арабский – родной для 242 млнНа этом языке говорит мно-

жество стран Северной Африки и Ближнего Востока (их ещё называют Арабским миром). Не стоит забывать и о том, что именно на арабском языке написан Коран. В 1974 года арабский стал шестым официальным языком в ООН.

Английский – родной для 335 млнА вот и международный

язык. Конечно же, на нём сейчас говорит гораздо больше народу, но статистика есть статистика. На самом же деле, язык Шекспира знают и свободно на нём разговаривают около 1,5 млрд человек. Как и в случае с португальским, английский – официальный язык во многих бывших колониях Британии.

Испанский – родной для 399 млнЕщё один язык,

распространившийся по миру вместе с завоевателями. На нём говорят не только в Испании, но и в Мексике, Испании, Колумбии, Аргентине, а также испанский

можно услышать из уст 35 млн жителей США.

Хинди – родной для 490 млнЭто официальный язык Ин-

дии, хотя там значительная до-ля населения предпочитает го-ворить либо на бенгальском, либо на английском, либо на каком-либо местном наречии (в Индии больше двух десятков официальных языков). Однако индусов так много, что хинди всё равно вырвался на лидирующие позиции. Любопытно, что из-за сложности подсчёта населения количество людей, для которых хинди – родной, тоже сложно посчитать. Потому где-то ука-зывают цифру в 260 млн, а где-то – в 490 млн.

Какой язык самый расп-ространённый в мире?

Китайский – самый распростра нён ный язык в мире.

Просто потому, что в Китае живёт более 1,38 млрд человек. Кроме того, китайский (точнее, мандаринское наречие) – официальный язык ещё и в Тайвани и Сингапуре. Кстати, официальные документы на этом языке печатают и в США – там живёт множество китайцев, образовавших целые диаспоры.

Многие полагают, что скоро Китай станет новой мировой сверхдержавой, так что вполне вероятно, что и мандаринское наречие будет новым международным языком. Впрочем, уже сейчас, в силу расширения торговых отношений Китая, на языке Поднебесной говорит всё больше и больше человек. XXI век ознаменовался бумом изучения китайского языка, ставшего модной тенденцией.

Подготовила к печати АЗИЗРИН Севда

НА КАКОМ ЯЗЫКЕ ГОВОРЯТ БОЛЬШЕ ВСЕГО ЛЮДЕЙ?

Нигяр АзимоваЗия Сафарбеков

Лезгинский мужской костюм состоял из нижней бязевой рубахи (на подкладке до пояса),

темных шаровар, бешмета, черкески, папахи, шубы и т.д. Черкеску (чухва) надевали чаще всего на праздники или отправляясь в дорогу. Черкеска подпоясывалась серебряным поя-сом, изготовлявшимся местными мастерами из селений Ахты и Икра.

Повседневной верхней одеждой служил валчагъ (род бешмета), носившийся не только мужчинами, но и женщинами и детьми. Валчагъ шили на подкладке со стоячим воротником. На груди он застегивался железными крючками. Носили его как летом, так и зимой. Головным убором служила папаха (бармак), причем праздничная делалась из черного или серого каракуля, простая - из овчины. Большие папахи чаще, чем в других местах Дагестана, шили без матерчатого верха - целиком из меха. В пути и в ненастную погоду надевали башлыки из верблюжьей шерсти. Шубы носили двух видов: кавал - широкий длинный тулуп с большим отложным воротником и суживающимися вниз длинными фиктивными рукавами и кIурт - более легкая шуба, надевавшаяся в дорогу и на работу…

Наиболее распространенным видом рабочей обуви у лезгин являлся шаламар - обувь типа поршней из сыромятной кожи вола или буйвола, носившаяся почти круглый год…

Существенной особенностью мужского костюма лезгин были плотно связанные из шерсти сапоги с острым загибающимся кверху носком, обычно украшенные ярким, выполненным разноцветными нитками, орнаментом. Широкие распространение получили и шерстяные носки, которые делали из разноцветных ниток (мужские носки отличаются от женских более крупным и не столь ярким узором). Носки с цветными узорами распространены в Дагестане только

на территории собственно лезгин и других народов лезгинской группы. Особенно славятся своими красочными узорами и изяществом ахтынские носки…

Национальный костюм лезгинок состоит из нательной белой рубахи, красных, черных, желтых или синих шаровар, надеваемых под рубаху, длинного платья тех же цветов,

бешмета, пестро орнаментированных вязанных из шерсти носков, которые часто носят без обуви, кожаных поршней, бараньих тулупов с фиктивными рукавами. Головным убором служит чухта (шуткьу), поверх которой надевают платок: часто носят только платок, без чухты… Распространено ношение колец и серег; в дальных горных селениях встречаются платья, украшенные нашитыми серебряными монетами.

Л.И.ЛАВРОВ. Народы Кавказа. М., 1960. С. 511-512.

ОДЕЖДА ЛЕЗГИН В XIX ВЕКЕО НАС ПИСАЛИ...

6 27.10.2017

Вичин тIвар вириниз сейли тир машгьур азербайжанви миллионер, илимдиз,

инсанриз мукьувай куьмек гайи Гьажи Зейналабдин Тагъиева са бязи лезги алимризни къаюмвал авунай. И мукьвара чаз архивдин материалрай мад са делил чир хьана. Тагъиева вичиз куьмек гайи чи камалэгьлийрикай садни Алискендер Алкьвадарви я кьван. 1911-йисуз Темирхан-Шурадин училище акьалтIарайла адан буба рагьметдиз фена. Гьа и кар себеб яз кIелун давамаруникай магьрум хьайи Алискендер кIеве гьатна. ГьикI ятIани и кардикай хабар кьур Гь.З.Тагъиеваз вичихъ гзаф алакьунар авай и жегьил Гьасан Алкьвадарвидин хтул тирди чир хьана. Адаз куьмек гун къарардиз къачур миллионерди гада Бакудиз гъиз туна ва ина ам Тагъиеван куьмекдалди реаль ный училищедик экечIна. Инаг акьалтIарай Алискендера институтдик экечIун къарардиз къачуна. Ингье адан кьилел мад са бедбахтвал атана. Гададиз пулунин такьатралди куьмек гузвай, вич полковник тир адан чIехи стха сад лагьай дуьньядин дяведа гьелек хьана. Жегьилдин пер хана ва ада кIелуникай вил атIана.

А дарвилерикай Алискендера икI кхьенай: «Чи хизан гьатай дарвилери зун 1916-йисан сен тябр-далди кIвале ацукьиз мажбурна. Гьа

ихьтин кIевера авай береда Тагъиева вичин куьмекдин гъил яргъи авуна. Ада ракъурай 150 манатди заз Петербургдиз фидай мумкинвал гана. Зун гьеле 1915-йисуз анин политехник институтдиз кьабул хьанвайди тир».

Сейли меценатди авур хъсан-вили, ада гайи куьмекди Алис-кендаран уьмуьрда чIехи роль къугъ-вана. Институт къизил ме дал далди акьалтIарай же гьил вичин ватандиз хтана ва ина вириниз сейли хьана. Алис кендера Дагъустанда сифте яз географиядай зурба илимдин кIвалахар ва учебникар кхьена. Ам «Дагъустандин маршрутар», «ТIебиатдин савкьватар», «Дагъус-тандин этнографиядин карта», «Дагъустандин география ва адан тарихдин гьакъиндай илим» хьтин гзаф къиметлу ктабрин автор я. Ада сифте яз Дагъустанда уьлкве чирдай музей арадал гъана.

Куьре округдин исполкомдиз регьбервал гайи йисара Алискендер Алкьвадарвиди Гуьлгери вацIал 17 тагъиникай ибарат тир гзаф чIехи муьгъ эцигиз туна. Адаз къедалди «Алискендеран муьгъ» лугьузва. А. Алкьвадарвиди и муькъуьн гьар тагъ са девлетлу лезгидин такьатралди эцигиз тунай. XX виш йисан Гьомер тир чи чIехи шаир СтIал Сулеймана и вакъиадиз кьилдин шиир теснифнай. Гьа са вахтунда Алискендера Куьреда шумудни са мектебар, клубар эцигиз тунай, хуьрериз цIийи рекьер тухванай.

СтIал Сулейманахъ галаз таниш хьайи А.Алкьвадарвиди сифте яз шаирдивай адан шиирар кхьена системада туна ва урус чIалаз элкъуьрна. «С.Сталскидин афоризмаяр» тIвар гана 1916- 1934-йисара кхьей адан гъи лин хатIарин яцIу дафтар исятдани архивда хуьзва.

Алискендер Алкьвадарвидин алакьунри ва агалкьунри Дагъус-тандин чIехи къуллугърал алай са бязи ксариз кьарай гузвачир. Абуруз Алискендера чпин къуллугъар кьаз кичIе тир. Эхирни душманри и кьегьал лезги алим ва тешкилатчи репрессиядик кутуна дустагъда туна. Гьахъсузвилериз ва зулумриз таб гуз тахьай ада 1943-йисуз вичин дуьнья дегишарна.

Тамилла БЕКЕРОВА,Дагъустан Республикадин Дербент шегьер, муаллим

Алай девирда кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьариз чпин чIал,

ацукьун-къарагъун, жуввал хуьн са акьван регьят туш. Гьавиляй ихьтин халкьар чеб хуьдай рекьерихъ гелкъвена кIанзава. За фагьумзавайвал, жуввал хуьнин виридалайни кар алай рехъ хайи чIал хуьн я. ЧIал хуьзватIа, адакай менфят къачузватIа, халкьни амукьда. Авайвал лагьайтIа, маса лезги жегьилар хьиз, захъни чIалан месэлайри гзаф къалабулух кутазва. Вучиз лагьайтIа зал хайи чIал кваз такьуна маса чIаларал рахазвай, хайи адетриз кIур гузвай, са береда мерд, женгчи инсанар хьиз вири дуьньядиз сейли хьайи лезгийрин тIварцIиз леке гъизвай гьерекатриз рехъ гузвай инсанар тIимил дуьшуьш жезвач. Иллаки са бязи жегьилрин амалар акваз эхиз жезвач завай. Хайи чIалал рахаз регъуьзвай, лезгидалди са газет, са ктаб кьванни кIел тийизвай, жуввал хуьн рикIелни къвезвачир ихьтин ватанэгьлийриз вуч лугьун?

Хайи чIалакай ягьанатзавай ксарин рикIел XVIII виш йисарин чIехи къагьриман Гьажи Давудан «Зи халкьдикай ягьанатайдан хура зун гапур хьана акIида» лагьай гафар хквезвач жал? Халкьдин азадвал патал женг чIугур КIири

Буба, Муьгьуьбали эфенди, Гьатем агъа, Абдуррагьман эфенди, Бут Къурбан, Шейх Мегьамед Ярагъви, Малла Агьмед хьтин вишералди чи къагьриманрин руьгьдиз вучиз гьуьрметсузвал ийизва абуру?

Авайвал лугьун, чи халкь маса халкьарилай я усал туш, яни ажуз. Патанбуру гьамиша лезгийриз мерд, намуслу, гафунилай элячI тийидай, женгчи, масадбуруз гьуьрмет ийидай халкь хьиз къимет гайиди я. Чи вири дуьньядиз сейли къагьриманриз, алимриз, зарийриз, спортсменриз, генералриз вуч гаф ава? Дуьньядин къадим чIаларикай тир лезги чIала чахъ тIимил дамах кутазвани? Са гафни авачиз, маса чIалар чир хьун хъсан я. Заз жуваз вад чIал чизва. Ингье маса чIалар чир хьун акI лагьай чIал туш хьи, жуван чIал рикIелай алудна к I а н з а в а . Э с и л л а г ь ваъ. Ша чна вирида жув-вал хуьнин кьи лин шар-тIарикай тир хайи чIал кье гьал ви-лелди хуьн ва ви лик тухун.

Рамин ГЬАКИМОВ,Къуба

ХЪСАНВАЛ ЖУВВАЛ ХВЕНА КIАНЗАВА

Халкьдин мецин эсеррихъ гелкъвезвай вири пеше-карри хиве кьазвайвал, лезгийрин фольклорда ви-

ри далайни гзаф манияр ава. Чна баядар, бендер, кьуд цIарар хьтин тIварар ганвай и мецин эсерар шумудни са ктабриз, журналриз, кIватIалриз акъатнава. Фольклор кIватIунин кардив рикIивай эгечIай чи бязи пешекарри халкьдивай вишералди манияр ва маса мецин эсерар кIватIна. Анжах чи машгьур шаир Забит Ризванова КцIар Райондин Халкьдин Яратмишунрин КIвалин директорвиле кIвалахай йисара 20 агъзур мани, вишералди къаравилияр ва махар кIватIнай. 2003-йисуз Ризван Ризванова Забит муаллимди кIватIай манийрикай туькIуьрнавай «Кьибле патан лезгийрин манияр» тIвар ганвай ктабдин I жилд чапдай акъудна.

Советрин девирда манияр кIва тIунин кардик Гьажибег Гьа-жибегова, Агъалар Гьажиева, Ме-гьамед Гьажиева, Айбике Гъа-ниевади, Фируза Вагьабовади, Гьа жи Гашарова ва масадбуру чIехи пай кутуна. Гьайиф хьи, икьван крар кьиле тухванатIани, чи манияр гьеле кIватIна куьтягьнавач. Халкьдин бухчада агъзурралди манияр къатканва. ИкI тирди чи тIвар-ван авай къелемэгьли Седакъет Керимовадин и йикъара Бакудин «Азербайжан» чапханада басма хьан вай «Зи зари халкь» ктабдини субутзава. Шаирди вичин 24 лагьай ктабдиз дуьшуьшдай ихьтин тIвар ганвайди туш. Икьван иер, метлеблу манияр теснифзавай халкьдиз зари талана мад вуч лугьуда кьван? Авторди кхьизвайвал, кьуд цIарцIе са романда гьакьдай хьтин дерин метлебар гьакьардай зурба алакьунар ава чи халкьдихъ. И алакьунар цIийи ктабдай генани хъсандиз кьатIуз жезва.

«Зи зари халкь» С.Керимовадин алай йисуз чапдай акъуднавай кьвед лагьай манийрин ктаб я. Сад лагьай ктаб са шумуд варз вилик «Кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин фольклор» сериядай яз Азербайжандин Милли Илимрин Академиядин Фольклордин Инс-титутди басма авуна. И проектдин кьил республикадин машгьур алим, академик Мухтар Казымогълу (Има-нов), ктабдин редактор Дагъус-тандин Гьукуматдин Университетдин профессор Гьажи Гашаров я. Ктабда 1100 кьван лезги баядар ва гьакIни сифте яз авторди вичи азербайжан чIалаз элкъуьрнавай 420 кьван баядар гьатнава. Неинки лезги, гьакI азербайжанви кIелдайбуруни гзаф хушдиз кьабулай и кIватIалдилай гуьгъуьниз лезги манийрин кьилдин ктаб басма авун чIехи вакъиадиз элкъвена.

И кьиляй лугьун хьи, кьвед лагьай ктабни вижевайди ва метлеблуди хьанва. Вучиз лагьайтIа авторди ам гзаф зегьметар чIугуна арадал гъанва. 20 йисан къене Азербайжандин, Дагъустандин ва Туьркиядин 60-далай гзаф лезги хуьрера къекъвена 110 кьван баядрин устадривай агъзурралди манияр кIватIнава. Ктабда 1100 кьван манияр, 50-далай гзаф баядрин устадрикай малуматар гьатнава. Баядрин чIехи пай икьван гагьди чап тахьанвайбур я.

Чи фольклор чирзавай илимдик пай кутазвай цIийи ктабдихъ са шумуд кьетIенвал ава. Сад лагьайди, С.Керимовади виликан авторрилай тафаватлу яз вичин ктабда халкьдин мецин эсеррин устадрикай куьрелди кьуру малуматар ваъ, абурун шикиларни галаз гзаф марагълу очеркар ва зарисовкаяр ганва. Гьа и карди кIелдайбуруз гьакIни баядрин устадрин гьар сада арадал гъанвай цIийивилер хъсандиз кьатIудай мумкинвал гузва.

Кьвед лагьай кьетIенвал лезги манийрин география гегьенш хьу-нухь я. Икьван гагьди чи пешекарри чара-чараз я анжах Дагъустандин, яни Азербайжандин лезгийрин манияр кIватIна чапнава. Гьатта и кьве республикада яшамиш жезвай чи халкьдин санал манияр басма авунвач. Сифте яз Седакъет Керимова и чIуру деб арадай акъудиз, чи халкь хьиз маниярни агудиз алахънава.

Адан ктабда чи пешекарри садрани кIватI тавунвай Къуба, Хачмаз, Къебеле, Шеки ва Исмаиллы районрин, гьакIни Туьркиядин бязи лезги хуьрерин манияр гьатнава. Гьавиляй «Гьар чкадай са суракь» чIукуна ганвай кьилери кIелдайбур гьасятда вичихъ ялзава.

Гьа инал лугьун хьи, авторди фикир желбдай са кар мад авунва. Вири манияр темайрив кьадайвал системада тунва. Месела, дагъларихъ галаз алакъалу тир манияр «Кьакьан дагълар мад кьакьан хьуй», «Шагь дагълара хар къвазава», «Шалбуз дагъдин хураллай пIир», «Гатун дагъда рагъ акьуна», «Яру дагъдал яр акьалтна» хьтин тIварарихъ кваз, чи вацIарихъ галаз алакъалу баядар «Кьулан вацIал кьуларин муьгъ», «Шагьнабатдин сел атана» ва маса тIварарихъ кваз ганва.

Мад са кьетIенвал манияр туькIуьрнавай ксар винел акъудун я. С.Керимовади чпикай сифте яз чирвилер гузвай XVIII виш йисарин эхирра яшамиш хьайи Яргун Селея, 1800-йисуз дидедиз хьана 120 йиса аваз вичин дуьнья дегишарай Саяд Периди, алатай асирда яшамиш хьайи Сусанханум Келбалиевади ва масадбуру манияр, бендер гзаф иердиз туькIуьрнава. Абур гекъигунралди, тешпигьралди иллаки девлетлу я. Санлай и манийра гекъигзавайди кьве шикил: тIебиатдинди ва инсандин рикIинди ятIани, гьа са вахтунда абурун авторар вири алемдин дердийрихъни гелкъвезва. Гьавиляй и маний-риз халкьдинвал хьиз, инсаният - ва лни хас я.

Фикир желбдай маса кьетIенвал. Ктабда итимри туькIуьрнавай ма-ниярни гьатнава. Дишегьлийрин ма нийрив гекъигайла и мецин эсеррин мана-метлеб, гевилар, абур туькIуьрунин къайдаяр са кьадар тафаватлу я. Ина рушан иервилин тарифди, ада вичикай яр кьуниз тIалабуни, кIанивиликай авай михьи хиялри ва майилри гзаф чка кьазва. И манийра кIаниди тIебиатдив, багъдив, цуькверив, ракъинив, вацрав, гъетерив гекъигзава. Гьа са вахтунда итимри дуьньядилай куьч хьанвай чпин кIани ярдиз ва веледриз туькIуьрнавай бендерни ава. «Итимрин манияр» тIвар ганвай чIукуна авторди кIелдайбур баядрин устадрикай КцIарай тир Мирземегьамед Бекерован, Тагьир Тагьирован, Юнус Багъирован, Жавид Шерифован, Идрис Шейдаеван, къебелевияр тир Агъамурад Исмаилован, Баба Бабаеван (Лезги Бабадин) ва масадбурун яратмишунрихъ галаз танишарзава.

Эхирни вичихъ ялдай са кьетIенвал. Ктабда итимри ва

дишегьлийри сада-садаз лугьузвай бендерни ава. Чи са бязи авторри и манияр лезгийрин арадиз Азербайжандин ашукьри гъайибур я лугьузва. Им эсиллагь дуьз фикир туш. Вучиз лагьайтIа Азербайжандин ашукьри къушмадалди гьуьжетарда, баядралди ваъ. Абурун гьуьжетрин макьсад сад муькуьдаз гъалиб атун я. Чи гададини руша лугьузвай бендера лагьайтIа, гъалиб атунин ният авач, акси яз сада-садан гафуниз къуват гун ава. Кьил кутунвай цIар ва я фикир муькуь бендера тикрар хьунин шартIуналди цIийи гаф ва цIийи фикир лугьузва, гьакIни я чпи чIугвазвай гъам-хифет мецел гъизва ва я сада-садаз чпин ашкъи баянарзава. «Зи зари халкь» ктабда гьатнавай кцIарвияр тир Мирземегьамеда ва Шагьнесиба, Туьркиядин Балыкесир шегьерда яшамиш жезвай Ибрагьима ва Гуьлендама сада-садаз лугьузвай бендер и рекьяй гьуьжетрин лугьуз тежедай кьван иер чешнеяр я.

Ктабда гьатнавай гьейранардай тегьердин баядра хайи ватан, хайи чил, кIанивални кIаниди вине кьадай, виш йисара вичин кьилел атай мусибатриз таб гайи, кьегьалвилелди душмандин хура акъвазай зегьметчи ва шаир халкьдин зурба къамат, адан михьи чIал ава. Гьам и, гьамни винидихъ къалурай кьетIенвилер фикирда кьуртIа, ктабдин редактор, чи гьуьрметлу алим, профессор Гьажи Гашарова лагьайвал, «Зи зари халкь» ктаб «Къафкъаздин кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин фольклористикада тай авачирди хьанва… И зурба, девлетлу, халис халкьдинди тир ктаб тарифдиз лайихлу я. Са гафни авачиз, ам кIелдайбурухъ дамах кутадайди хьанва.» Хъсандиз лагьанва. Чаз фольклордиз талукьарнавай ихьтин ктабар кIанда.

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ

ЧАЗ ИХЬТИН КТАБАР КIАНЗАВА

727.10.2017

“САМУРДИН” МЕКТЕБХьана-хьанач кьван са къуьр. Ви-ри къуьрериз хьиз, адазни гьар са куьникай кичIедай. Садра тамай

адаз яргъи, кьвечхел тIвал жагъана. Гьа тIвални кьуна фена чапрас тамайгъуз.

Са тарцин хъалхъамдай типIрен ша-рагди кьил акъуднавай. Садлагьана ша-рагдин кIвач цIуьдгъуьнна, ам мукан цIа-марикай галкIана амукьна. Диде тIиб вич шарагдив агакьариз алахъна. Чапрас ла-гьайтIа, тадиз далудихъ чилел ярх хьана. Гьа и чIавуз типIрен шараг мукай аватна, ингье чилел ваъ, чапрасдин таза руфунал. Шарагдиз са затIни хьанач. Ада мягь-телвилелди чапрасдиз килигзавай. Хве-шила къуьрез алхишарайдалай кьулухъ диде тIиб вичин шараг гагь кIуфув, гагь-ни къармахрив мука тваз алахъна. Ингье гуж агакьзавачир адан. Вучин, гьикIин лугьуз амай тIиб. И чIавуз къуьре шараг кьвечхел тIвалунив муказ вегьена. Им акурла хвешила: «И тама виридалайни викIегь гьайван вун я, чапрас», - лагьана типIре.

Къуьр вичин гьунардин сакIани чIа-лахъ жезвачир. «Вири и тIвалин гьунар я», - фикирна къуьре.

И чIавуз къуьрез са сикI акуна. СикIре вичин тапацрив керкил са вуч ятIани элкъуьрзавай. Абурув агатайла адаз ам кьугъуьр тирди акуна. Цацарин кIвалакI нез тежез ажуз хьанвай сикI. Кьуьгъуьрдай лагьайтIа, кичIела витIни акъатзавачир. Адан фурфурдин ванцелай гьайвандин ял атIанвайди чир жезвай. И гьахъсузвилиз эхиз тахьай къуьрез тIва-

лунив сикIрен кукуз вегьез кIан хьана. Гъиле тIвал авай къуьр акур сикI къах хьана. Им тахьай хьтин кIвалах тир. Гьавиляй кьил кьаз кIан хьанач сикIрез къуьрехъ галаз. СикI катиз акур къуьре вичин тIвалунин гуж генани хъсандиз кьатIана.

Са герендилай чапрасдиз жанавурди цIуьрнуьгърал вегьез акуна. Хъел акатай ада тIвалунив ничхирдин тIиш акI ягъана

хьи, жанавур къув яна катна.

Гила къуьрез тама садакайни кичIезва-чир. ТипIре, кьуьгъуьр-ди, сикIре чпин кьилел атайбурукай тамуз чав чукIурнавай. Гьайванриз и аламатдин кар чпин ви-лералди акваз кIанзавай. Къуьр лагьайтIа, къуь-нел тIвал алаз чIехи ка-маралди хвал галайвал физвай. Хулав агакьайла адаз муькуь патаз элячI тежез амай кьве гъвечIи муьнуьгъ акуна. Агатна абурув къуьр. Къунеллай тIвал хулал вегьена, муьнуьгъар алудна. Им акур гьайванар къуьрен викIегьвилин чIалахъ хьана. Гьа чIавалай къуьр тама виридалайни гьуьр-

метлу гьайвандиз элкъвена. И кар рикIяй туширбурни авай. Тама

Какур лугьудай са чапрас авай. Вичин миресдин гьунарар акваз эхиз жезвачир адавай. Пехилвили кьарай атIанвай ам чапрасдин сир чириз кIанз адан гуьгъуь-на гьатна.

Идакай хабар авачир къуьр галатна вичин мука ахвариз фенвай. Ахварай ам ван алаз рахазвай: «Гена заз и тIвал жагъ-

айди. Тахьай-тIа захъ икьван

гуж жечир». И га-фарин ван хьайи Какура чап расдин гъиле авай тIвал къакъудна катна. Ам сикIренни жа-навурдин кьилив фена. «Къуьрехъ квез акур гуж амач. Гила квевай адан япар акъажиз жеда», - лагьана

пехил чапрасди. Ничхирар гьатна къ-уьрен гуьгъуьна. Какура тамун муькуь гьайванризни эверна. Вичин миресдиз ничхирри гьад кьурла виридаз акуна кIанзавай адаз. Чапрас лагьайтIа, ахварай цIийиз аватнавай. Мукай кьил акъудна

килигайла адаз сикIни жанавур кIирер экъисна акъвазнаваз, кьулухъни тамун гьайванар кIватI хьанваз акуна. Къуьрез вичин тIвал кьаз кIан хьана, ингье ам чкадал аламачир. Шерзум хьана къуьр. Ничхиррин сарарикай чан гьикI куь-тягьда? Какура тIвал хкажна чапрасдиз аквадайвал вичин къуьнел туна. Чапрас гьар са куьнин гъавурда акьуна. «Ша экъ-ечIа кван чи вилик!» - хъел кваз лагьана сикIре. «Къалура кван жуван гьунар!», - гьарайна жанавурди. «Вучда гила?» фикирна къуьре. Са кар авай хьи, та-мун гьайванри рикI-дуркIун гузвай чап-расдиз, адан чIалахъ тир вири.

«Кьиф хьиз чуьнуьх хьунилай лекь хьиз рекьин хъсан я», - лагьана вичи-ви-чиз къуьре. Садлагьана чил чалухна, накьвар вегьена ничхиррин вилериз. Вилер накьвадив ацIай ничхирар чпел хкведалди хкадарна къуьре кIвенкIве сикIрен нер кIасна ивидалди авуна. Ахпа жанавурдин далудал акьахна вичин хци кикерив ам къазунна. Ничхирар гьарай кьилеллаз катна инай. Чпин хъел тар-цин кьулухъ чуьнуьх хьанвай Какуралай алудна абуру: «Я тапрукь, вуна чаз кьур гьад вуч тир?! Гуж амачир къуьр икI же-дани? Гила чна ваз вучдатIа аку!» Вичи эгъуьнай фуруз вич аватна Какур.

«Гуж тIваларани гафара ваъ, рикIе хьана кIанзавайди я», - лагьана викIегь чапрасди вичи-вичиз. Гьа йикъалай тама кичIела адав са ничхирни агат хъувунач.

АЗИЗРИН Севда

ВИКIЕГЬ ЧАПРАСМАХ

ГЪИРГЪИР

И гафуникай кар, гьал умудсуз хьайи чIавуз, чIур жез са тIимил амайла, я рекьида, я амукьда лугьудай шартIара менфят къачуда. Профессор Р.Гьайдарован фикирдалди, чи чIалан и гафунин дуьм-дуьз мана урус чIалан «на слюняной воло-ске» лугьудай манадин хьтинди я.

Академик А.Гуьлмегьамедова и гафунихъ мад кьве мана авайди къалурнава: 1) лап куьруь вахт; Ам тарцяй аватиз са гъиргъир тир амайди; 2) ван; Чхра-дин гъиргъир атIана.

ДАКI, РАК, ТIВЕК

ДакI - кIвалин къене патан цла месер ва пекер эцигун патал раснавай чка.

Рак - кIвализ, дараматдиз гьахьиз-экъечIдай чка.

ТIвек - сагъ чин авай затIунин (кьулунин, цлан, парчадин) са патай муькуь патаз авунавай чка. А.Гуьлмегьамедован гафарганда ва лезги чIалан орфографиядин гафарганда и гаф тIекв хьиз кхьи-зва.

Р.Гьайдарован фикирдалди, «и гафар са дувул-динбур яз гьисабдай делилар ава: а) къурулушдин, сесерин ухшарвилер; б) мана-метлебдин мукьва-вал; в) къуша формаяр хьун: тIеквен, дакIар, рикIин.

И гафар чеб-чпивай чара хьун, яни гьар сад кьилдин гафуниз элкъуьн икI кьиле финиф фикир-диз къвезва: тIвек-дакI-рак.»

ЖИМИ-ЖУРУ

Жими-журу лагьайла чна хапIаяр, чими хуьре-кар фикирда кьазва. И гаф жими лугьудай диб-дикай ва гьадав вичи кьадай тикрар тапан гаф, вичихъ кьилдин мана-метлеб авачир сесерин комплекс акал хьана, месела, тIимил-шимил хьиз, арадиз атайди яз кьатIуниз жеда.

Гьакъикъатда и гафуник халисан, чпихъ сад муькуьдаз акси манаяр авай кьве диб, кьве гаф ква: жими «кьери», «яд гзаф квай» ва журу «экъи хьанвай.»

КАВХА

Лезги чIала и гафунин мана «хуьруьн чIехиди» тир. Гила ам маса гафари эвез авунва. Чи чIалан алим Р.Гьайдарова «кавха» гафуниз ихьтин баян гузва: «Ери-бинедин жигьетдай им лап къариба келима я, ам асилдай «кьунан хва» ва я «кьун» вич лагьай мана авайди тир.

Гафунин сифте пай гав - «дагъдин цIегь, кьун» я, - ха, хва, «гада, хва» лагьай чIал я… «Гавра хва» ма-надилай гъейри, лезги чIала и гаф макьамдин тIвар язни («Авар кавха») ишлемишда. И дуьшуьшда гьам кьуьлуьнин, макьамдин туьнтвал (хкадарун) ва мум-кин я гьа макьамдал аварри рикI алаз кьуьлер авун фикирда кьунва.»

КЪИРГЪА

Етим Эминахъ ихьтин са бенд ава:

Агъади авурбур мукьваИнсанривай яргъа жер туш.Лачин, туьлек авай векьеГъуьрч ийидай къаргъа жер туш.

Са гафни авачиз, и бендина шаирди «къаргъа» гафуникай рифма хьиз устадвилелди менфят къа-чунва. Манадин жигьетдай и гаф кьабулиз жезвач: къаргъа гъуьрч ийидай ничхир туш эхир.

И гаф къиргъа хьунухь герек я. Профессор Р. Гьйдарова вичин «Лезги чIалан этимологиядиз гьахьун» (Магьачкъала, 2005) ктабда тестикьар-завайвал, лезги чIала «чинеруг» мана авай вичин хсуси гаф къиргъа авайди тир. Дарги чIала чавай къачунвай и гафуникай къедалди къиргъу («чине-руг») хьиз менфят къачузва.

ЧИ ГАФАРРедакциядиз чарар ракъурзавай бязи кIелдайбуру кIусарикай са кьадар

малуматар гун тIалабзава. Абурун тIалабуналди чна агъадихъ кIусарикай чирвилер гузва.

ЧIалан пай хьиз кIусарик акатзавай гафари гьерекатдинни гьакъикъатдин алакъаяр ва я рахазвайдан патай гьерекатдихъ галаз авай рафтарвал къалурда. Чпи тамамарзавай везифайриз ва къалурзавай алакъайрин тегьердиз килигна, кIусар ругуд группадиз пай жезва: суалдинбур, гьевеслувилин ва теклифдинбур, тестикь ва я инкардайбур, къалурунинбур, гужлу ийидайбур, гекъигунинбур.

Къалурунин кIусарикай кIелдайбуруз генани тIимил малумат ава. И группадик агъангье, ангье, атIангье, винингье, ингье гафар акатзава.

Агъангье рахазвайдалай, яб гузвайдалай агъада авайди къалурзавай гаф я: Агъангье, никIе кIвалахзава зи хуьруьнбуру.

Ангье рахазвайбурувай са тIимил кьван яргъал алайди къалурдай гаф я: Ангье чIарар рехи диде.

АтIангье мукьув гвай чка, затI къалурзавай гаф я: АтIангье, рекьин чапла пата авай, дакIарриз лацу шир янавай кIвалер.

Винингье рахазвайдалай вине авайди къалурдай гаф я: Винингье чи хуьруьнви Агъаси.

Ингье рахазвайда вичин патав гвай инсан, затI, кIвалах къалурдай гаф я: Ингье ада, чпин магьледай экъечIна, багълар галайвал чукурна.

«Ава», «ама» гьикI кхьида?Лезги чIала ава, ама куьмекчи глаголар я. Вахтарин формаяр, причастияр

ва мсб. арадал гъидайла абур чпелай вилик квай гафарик кикIана кхьида. Эгер гафунин ава, ама гафарилай вилик къвезвай пай ачух сесиналди акьалтIиз хьайитIа, ава, ама куьруь жеда, -ва, -ма кхьида. Месела: кIелзава, чIулавзава, кIелзама, чIулавзама; ксузва, лацузва, ксанма, лацузма ва мсб.

Къейд. И куьмекчи глаголар (ава, ама) чпелай вилик къвезвай существительнийрихъ ва наречийрихъ галаз кикIана кхьена виже къведач. Абур икI кхьена кIанзава: кIвале ава; хуьре ама; вине ава; юкьва ама ва мсб.

РИКIЕЛ ХУЬХ!

Baş redaktorSədaqət KƏRIMOVA

Redaksiyamızın ünvanı: AZ 1073 Bakı, Mətbuat prospekti, “Azər baycan” nəşriyyatı, 3-cü mərtəbə, 101-ci otaq.

www.samurpress.netwww.sedagetkerimova.com

e-mail:sedagetkerimova@gmail.com

Hеsab nömrəsi: 26233080000“Kapital bank”ın 1 saylı Yasamal filialı kod 200037VÖEN 130024708Qəzet Azərbaycan

Res publikasının Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydə alınıb.

Qeydiyyat nömrəsi - 78

İndeks: 5581Sifariş: 3077Tiraj: 2000

Tel:(012)432-92-17

“Azəbaycan” nəşriyyatında çap olununmuşdur

“Samur” qəzetinin kollektivi Maqsud Xəlilova atası

Süleymanınvəfatından kədərləndiyini bildirir və

dərin hüznlə başsağlığı verir.

ЗакатI - дегьреЗангалар - кухарЗимир - симургИдгъил - кьурай купIарИпил - кIарасрин кIватIалКалиш - куьлуь крчар алайКарталис - кьел куьлуь ийидай къванКветIекь - недай хъчарин сортКукуф - кьурай пичIи кIерецКунш - цура дана кутIундай пIипIКлинж - мумКъиршил - хурлинкIКIарпIучI - чурткадин кIумпКIели хьун - хабардар хьун, гьисс авунКIыркIыч - кьурай фидЛангыр - бандЛацам - лацу хебЛукьум - рахадай ванМатак - хъуьцуьганТIафал - вара-зара ийидай касХъалхъам - татугайвалЦIурк - атIай кIус

ГАФАЛАГ8 27.10.2017

САМУР

Oktyabrın 3-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin pro-fessoru, texnika elmləri doktoru Kamal Abdullayevə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünün verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb.

Sərəncamda qeyd olunub:“Azərbaycanda təhsil sahə-

sində uzunmüddətli səmərəli fəali-yyətinə görə Kamal Mixman oğlu Abdullayevə Azərbaycan Respub-likası Prezidentinin fərdi təqaüdü verilsin. Nazirlər Kabineti bu sərən-camdan irəli gələn məsələləri həll etsin.”

Kamal Abdullayev 1936-cı ildə Qusar rayonunun Əcəxür kəndində anadan olub. 1961-ci

ildə o, Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunu (ADNSU) bitirib. Pro-fessor K.Abdullayev 300-dən çox elmi əsərin, xarici ölkələrdə çap olunmuş 6 monoqrafiyanın, istilik energetikasına dair Azərbaycan dilində ilk dəfə çapdan çıxmış 10 dərsliyin, 20-dən çox elmi ax-tarışın müəllifidir.

Azərbaycan elminin inkişafın-dakı xidmətlərinə görə 2010-cu ildə alim Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunub.

Dünyanın bir neçə ölkəsi-nin Elmlər Akademiyasının üzvü seçilmiş Kamal Abdullayevin adı Amerikada çap olunmuş “XX əs-

rin məşhur alimləri” ensiklopedi-yasına düşüb. O, ABŞ-ın “Elmin açarı” mükafatı ilə təltif olunub.

Energetikanın ekologiyası ilə bağlı axtarışlarına, kəşf və ixti-raları, tövsiyələrinə görə 2000-ci ildə Sankt-Peterburq Elmlər Ak-ademiyasının M.V.Lomonosov adına mükafatına layiq görülüb. 60 nəfər elmlər namizədi, 5 nəfər elmlər doktoru yetişdirib.

“Samur” qəzetinin kollektivi bu istedadlı və zəhmətkeş elm fə-daisini təbrik edir, ona uzun ömür, can sağlığı və yeni elmi naili-yyətlər arzulayır.

“SAMUR”

PREZİDENT TƏQAÜDÜ VERİLDİ

ЗУЛУН РАНГАР

ПЛАЧЕТ ДОЖДЬ

Плачет дождь за окном, обнимая,Плечи сосен, берёз над рекой,Наперёд всю судьбу свою зная -Только сниться лишь будет покой...

Улетела за строчкой минута,Пролетел незаметно и час,Помахал он платочком кому-то Может плача, а может смеясь.Плачет дождь за окном завывая,Подпевает ему ветерок.Век, прожитый вдвоём, поминая,Как мгновения длинный кусок.

РОДНЫЕ СТЕНЫЯ стен холодных знаю запах,Когда меж ними нет любви.Где кроме ругани и храпа,Нет ни любимых, ни родни.

Мне стен молчание знакомо,Готовых рухнуть, но нельзя,Они ведь держат крышу дома,Чтоб не накапала слеза.

Родные стены тем и живы,Что между нами теплота.Нас укрывая в день дождливый,Сближают души и сердца.

Теплом своим обогревая, Им тяжелее в сотни раз,Что мы не ценим стены рая,При жизни данные для нас.

Они нас ждут зимой и летом,Когда от дома далеки. Греть пустоту для них нелепо,Как берег высохшей реки.

ДНИ ЛЕТЯТДавно с тобой не вместе,Обиды улеглись,И мысли все о местиВетрами стёрла жизнь.Но мы не виноваты,Что места на двоихНам нет - об этом знал ты,Став гостем снов моих.

А дни летят, как птицы,Вдогонку бурных рек.Одна весна мне снитсяДлиною в целый век...

НЕ УЙДЕШЬКак на крылья, смотрю на вершины, Что хотели взлететь в небеса.Этот край потому и орлиный -Здесь и реки в горах,и леса.

На земле этой боль вековаяИ в боях вся горела не раз,Силу чести на помощь взывая, Побеждал величавый Кавказ!В каждом сердце, что бьётся и билосьНа земле Дагестана, в горах,Эта боль до сих пор сохранилась,Даже в радость таится в глазах...

Не желай ты плохого чужому,За своё будь готов умереть -Всех здесь с детства учили такому, Так оно и останется впредь!

Как на крылья смотрю на вершины.Что застыли скалой навсегда,Им взлететь не позволили льдины -От судьбы не уйдёшь никуда...

УХОЖУУхожу. Ухожу незаметно,За собою стирая следы. Прикоснуться тебя тихим ветром Появлюсь из далёкой мечты.

Ни к чему мне помпезные речи,Их уже не осмыслит мой мозг.Настоящие слёзы льют свечи,Превращая себя в талый воск.

Ни к чему, мне уже он не нужен,Для меня,что наполнил стакан.Напилась я по-горло из лужи,С ней негорьким казался обман.

Те слова, что чеканишь в граните,Не увижу, погасли огни.Мне в глаза, пока были открыты,Почему не звучали они?

Души наши прощать всё умеют,Вечным сном засыпая в раю.Только с неба лишь тех они греют,Кто дарил доброту им свою...

ЛИРИЧЕСКАЯ ДУША СЕЛЬМИНАТСелминат Курабекова родилась 16 октября 1954 года

в селе Самур Мага рамкендского района Дагес тан ской Республики. Училась в Белид жинской сред ней школе N 1. В 1976 году окончи ла филологический факуль-тет Дагес танского Государственного педа гогического института. 2 года работала учителем русского языка и литературы в поселке Белиджи.

В 1978 году с семьей переехала в г.Шевченко, ныне Актау. Проработала 20 лет в органах МВД республики Казахстан на офицерских должностях. Имеет государствеенные награды за безупречную службу. В настоящее время - майор внутренней службы в отставке. Ее стихи давно завоевали симпатию сотни любителей поэзии.

TƏBRİK EDİRİK!