EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥΣυντάκτης: † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

Ἀριθμ. 28

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 30 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010† Μνήμη Ἰακώβου ἀποστόλου, Ἀργυρῆς νεομ.

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ

(Ἀναγινώσκεται κάθε Κυριακή ἀπό τούς Ἱερεῖς στούς Ναούς καί τίς Μονές τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας)

Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Κυριακή 2 Mαΐου 2010

Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΙΕΡΕΜΙΑΣ

1. Στό σημερινό μου κήρυγμα, ἀγαπητοί μου χριστιανοί, θά σᾶς μιλήσω γιάτόν ἅγιο προφήτη Ἰερεμία, πού τήν μνήμη του ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει τήν1η Μαΐου. Ὁ προφήτης Ἰερεμίας ἦταν ἕνας μεγάλος, πολύ μεγάλος προφήτηςμέ μακρά καί πολυκύμαντο δράση. Ἔδρασε γιά πενήντα τόσα χρόνια, ἀπό τάχρόνια τοῦ βασιλιᾶ Ἰωσία (626 π.Χ.) μέχρι τό θλιβερό γεγονός τῆς πτώσεωςτῆς Ἰερουσαλήμ ἀπό τούς Βαβυλωνίους, τό 586 π.Χ.

Ἦταν παπαδοπαίδι καί καταγόταν ἀπό τήν Ἀναθώθ, ἕνα χωριό κοντά στάἸεροσόλυμα. Σάν παπαδοπαίδι πού ἦταν, συνόδευε τόν ἱερέα πατέρα του στήνἸερουσαλήμ καί ἔβλεπε τίς ἁμαρτίες τῶν ἀνθρώπων τῆς πρωτεύουσας, τίς ἀσέ-βειές τους καί τίς ἀνηθικότητές τους. Καί πονοῦσε γι᾽ αὐτές καί ἤθελε νά δια-μαρτυρηθεῖ γι᾽ αὐτές, ἀλλά ἦταν «τόσο νέος» (1,7)! Ἀκόμη στόν Ναό τῆςἸερουσαλήμ πού πήγαινε μέ τόν ἱερέα πατέρα του ἔβλεπε πόσο ἐπιπόλαια καίπόσο ἀσυνείδητα πρόσφεραν οἱ Ἰουδαῖοι τήν λατρεία τους στόν Θεό καί θλιβόταν

2

ἀκόμη περισσότερο ἡ νεανική του καρδιά γι᾽ αὐτό. Ἔτσι, ἑτοιμασμένος ψυχικάὁ νεαρός Ἰερεμίας, κάποια μέρα πού ἦταν στόν Ναό, ἄκουσε τήν φωνή τοῦ Θεοῦπού τόν καλοῦσε στό προφητικό ἀξίωμα. Ὁ Θεός τόν καθιστοῦσε προφήτη ὄχιμόνο στήν Ἰουδαία, ἀλλά καί σ᾽ ὅλα τά ἔθνη. Ὁ Ἰερεμίας ὅμως, ἐννοώντας τόβάρος τοῦ προφητικοῦ ἔργου καί τήν εὐθύνη τῆς ἀποστολῆς του, ἀπήντησε πολύταπεινά καί εἶπε: «Ἄχ, παντοδύναμε Γιαχβέ, δέν μπορῶ νά ὁμιλῶ, εἶμαι τόσονέος» (1,6)! Ἀλλά, ἐπειδή εἶπε ὅτι «δέν μπορεῖ νά ὁμιλεῖ», γι᾽ αὐτό καί ὁ Θεόςἐξέτεινε τό χέρι Του καί ἔβαλε τόν λόγο Του στό στόμα του (1,9). Αὐτό ἦταν ἡχειροτονία του σέ προφήτη!

2. Ἔρχεται τώρα ὁ νεαρός Ἰερεμίας, μετά τήν κλήση του, στήν κοινωνία νάἐργαστεῖ ὡς προφήτης. Νά ἐργαστεῖ σέ μιά κοινωνία πού ἦταν γεμάτη ἀπό ἀσέ-βεια καί διαφθορά. Σέ κάποιο στίχο τοῦ βιβλίου του λέγει ὁ ἴδιος γιά τήν σύγχρονήτου ἐποχή: «Ἡ χώρα εἶναι γεμάτη ἀπό μοιχούς, προσπάθειά τους εἶναι τό κακόκαί δύναμή τους ἡ κακία» (23,9-10). Ἡ ἀσέβεια τῶν ἀνθρώπων εἶναι γενική.Μέ λύπη καί ἀπογοήτευση παρατηρεῖ ὁ προφήτης ὅτι σέ ὅλη τήν χώρα δέν ὑπάρ-χει οὔτε ἕνας εὐσεβής (5,1). Τούς ἐκήρυττε βέβαια ὁ Ἰερεμίας καί τούς προέτρεπενά ἀκούσουν τόν λόγο τοῦ Θεοῦ, ἀλλά αὐτοί μέ ἀναίδεια τοῦ ἀπαντοῦσαν: «Δένθέλουμε νά ἀκούσουμε» (6,17). Τούς ἔλεγε νά πορευθοῦν τήν ὁδό τοῦ Κυρίου,ἀλλά αὐτοί μέ πεῖσμα πάλι ἀπαντοῦσαν: «Δέν θέλουμε νά πορευθοῦμε» (6,16).Ἀκόμη, στήν χώρα τοῦ Θεοῦ εἶχε εἰσέλθει καί ἡ λατρεία ξένων θεῶν ἀπό τά διά-φορα ἔθνη, μέ τά ὁποῖα οἱ Ἰουδαῖοι εἶχαν συνάψει συμμαχίες. Ὁ Ἰερεμίας κήρυττεμέ πάθος στούς Ἰουδαίους νά λατρεύουν τόν ἕναν Θεό καί νά ἀρνηθοῦν τούς ξένουςθεούς, πού τόσο ἀγαποῦσαν. Ἀλλά οἱ Ἰουδαῖοι καί στό κήρυγμα αὐτό τοῦ Ἰερεμίουἀπαντοῦσαν μέ μεγαλύτερη ἀναίδεια καί ἔλεγαν: «Ὄχι, ὄχι δέν θέλω. Ἀγαπῶτούς ἐραστές μου καί πίσω ἀπό αὐτούς θά τρέχω» (2,25).

3. Τό κήρυγμα τοῦ Ἰερεμία σ᾽ αὐτόν τόν ἀπειθῆ λαό εἶναι ἡ μετάνοια. Γιά τόπερί μετανοίας δέ κήρυγμά του ὁ προφήτης μεταχειρίζεται ἕνα δυνατό ρῆμα, τόρῆμα «σούμπ», τό ὁποῖο σημαίνει στροφή ὅλου τοῦ ἐσωτερικοῦ ἀνθρώπου πρόςτόν Θεό. Στροφή τῆς καρδιᾶς στόν Θεό, γιατί ἐκεῖ στήν καρδιά βλέπει ὁ προφήτηςνά ἐμφωλεύει ἡ κακία τοῦ ἀνθρώπου (4,14).

Δέν βλέπει ὅμως ὁ προφήτης τήν μετάνοια αὐτή πού κηρύττει καί ζητεῖ ἤ τήνβλέπει νά εἶναι πολύ ἐπιπόλαιη καί ψεύτικη μετάνοια. Γι᾽ αὐτό καί γεννιέται στήνψυχή του ἡ ἐπιθυμία νά σταματήσει τό προφητικό του ἔργο καί νά φύγει πολύμακρυά. Ὁ Ἰερεμίας, ἄν καί νεαρός ἀκόμη στήν ἡλικία, νοιώθει κουρασμένος.«Ὤ, λέγει, νά μοῦ ἔδιναν μιά καλύβα στήν ἔρημο νά πάω νά ἀναπαυθῶ, νά ἐγκα-ταλείψω τόν λαό μου, νά φύγω μακρυά ἀπό αὐτόν» (9,1). Ἐδῶ ὅμως, στήν δύ-

3

σκολη αὐτή κατάσταση γιά τόν Ἰερεμία, ἐπεμβαίνει Αὐτός ὁ Θεός, ὁ Ὁποῖοςπροτρέπει τόν προφήτη Του νά μήν ἐγκαταλείψει τό ἔργο του, ἀλλά νά ἐπαναλάβειτήν ἐργασία του στόν θεῖο ἀμπελῶνα. «Ξανατρύγησε, ξανατρύγησε – τοῦ λέει –ὅπως κάνουν στό ἀμπέλι. Ἄλλη μιά φορά βάλε τό χέρι σου, ὅπως ὁ τρυγητήςκάνει στά κλήματα» (6,9). Μέ τόν λόγο Του αὐτόν ὁ Θεός διδάσκει στόν Ἰερεμίανά ἀσχοληθεῖ μέ κάθε ἄνθρωπο χωριστά, ὅπως ὁ ἀμπελουργός στέκεται μπροστάσέ κάθε κλῆμα. Καί ἕνα σταφύλι κάτω ἀπό τά φυλλώματα ἄν ἀνακαλύψει, καίμιά ψυχή δηλαδή ἄν σώσει, ἀξίζει ὅλος ὁ κόπος τοῦ πνευματικοῦ ἐργάτου. Γιάτήν ὡραία αὐτή περικοπή τοῦ βιβλίου του ὁ προφήτης Ἰερεμίας ἔχει ἀνακηρυχθεῖ«ὁ ἀναζητητής τῆς ψυχῆς κάθε ἀνθρώπου». Καί ἀσφαλῶς ἡ περικοπή αὐτή ὁμι-λεῖ γιά τήν μεγάλη ἀξία τοῦ ἀνθρώπου.

4. Συνεχίζει λοιπόν, μέ τήν παρότρυνση αὐτή τοῦ Θεοῦ, ὁ προφήτης Ἰερεμίαςτήν ἐργασία του στόν θεῖο ἀμπελῶνα. Συνεχίζει τήν προφητική του δράση. Τήννέα αὐτή περίοδο τῆς δράσεώς του ὁ προφήτης ἐλέγχει τήν λατρεία τῶν Ἰουδαίων,ἔτσι ὅπως τήν ἐξασκοῦσαν. Ὁ λαός πήγαινε βέβαια στόν Ναό, πρόσφερε σ᾽ αὐτόνθυμίαμα καί ἄλλες θυσίες, ἀλλά ἔδινε μία μαγική δύναμη στήν λατρεία. Πίστευεδηλαδή ὅτι μπορεῖ κανείς νά κάνει ὁποιεσδήποτε ἁμαρτίες καί μετά, πηγαίνονταςστόν Ναό καί προσφέροντας μιά τυπική λατρεία σ᾽ αὐτόν, εἶναι ἐντάξει ἀπέναντιτοῦ Θεοῦ. Ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ὁ Ναός φαίνεται σάν νά καλύπτει ὅλες τίς κα-κουργίες τῶν ἀνθρώπων, πού καταφεύγουν σ᾽ αὐτόν ὄχι μέ πνεῦμα μετανοίας καίδιορθώσεως τῶν πεπραγμένων τους, ἀλλά μέ πνεῦμα ἀσφαλείας καί δικαιώσεωςτῶν ἔργων τους. Γι᾽ αὐτό καί ἐρχόμενοι στόν Ναό ἔλεγαν: «Εἴμαστε ἐξασφαλι-σμένοι» (7,10). Τήν ἐσφαλμένη αὐτή καί βλαβερή γιά τήν ψυχή θρησκευτικότητατήν ἐλέγχει ὁ Ἰερεμίας παρουσιάζοντας τόν Θεό νά διαμαρτύρεται καί νά λέει:«Μήπως σπήλαιο ληστῶν ἔγινε ὁ οἶκος μου, πού φέρει τό ὄνομά μου;» (7,11).Καί ὁ προφήτης στήν συνέχεια ἐκφέρει ὀδυνηρή προφητεία περί καταστροφῆς τοῦΝαοῦ, ὅπως ἄλλοτε ἔπραξε ὁ Θεός στό ἱερό τῆς Σηλώ (7,12-14).

Ἀλλά ἡ προφητεία αὐτή τοῦ Ἰερεμίου ἤγειρε διωγμό ἐναντίον του. Οἱ ἴδιοι δέοἱ πατριῶτες του, οἱ ἄνδρες «Ἀναθώθ», διοργάνωσαν μία ἀπόπειρα δολοφονίαςἐναντίον του (11,23).

5. Ἀπογοητευμένος ὁ προφήτης Ἰερεμίας ἀπό τήν γενεά τῶν συγχρόνων τουβυθίζει τό βλέμμα του στό πέρασμα τῶν ἐτῶν καί προσδοκᾶ μία νέα ἐποχή, τήνμεσσιακή ἐποχή, κατά τήν ὁποία θά ἔρθει ὁ Μεσσίας, ὁ ἀπόγονος τοῦ Δαβίδ, ὁὁποῖος θά φέρει τήν δικαιοσύνη στήν ἀνθρωπότητα, γι᾽ αὐτό καί τό ὄνομά Του θάεἶναι «ὁ Γιαχβέ εἶναι ἡ δικαιοσύνη μας» (23,5-6). Στόν προφήτη Ἰερεμία πάλιχρωστοῦμε τήν προφητεία περί συνάψεως μιᾶς Νέας Διαθήκης τοῦ Θεοῦ μέ τούς

4

ἀνθρώπους (38,31-34). Καί βεβαίως, ἀφοῦ ὁ προφήτης μιλάει γιά Νέα Διαθήκη,προϋποθέτει ὅτι ὑπάρχει Παλαιά Διαθήκη.

6. Τά πράγματα τοῦ ἰουδαϊκοῦ κράτους κατέληξαν σέ καταστροφή του, ὅπωςἀκριβῶς τό εἶχε προφητεύσει ὁ Ἰερεμίας. Τό 586 π.Χ. ὁ βασιλιᾶς τῆς ΒαβυλώναςΝαβουχοδονόσορ ἦρθε καί πυρπόλησε τήν Ἰερουσαλήμ καί τόν Ναό της, λεηλά-τησε τούς θησαυρούς της καί τό μέγιστο μέρος τοῦ λαοῦ τό ὁδήγησε αἰχμάλωτοστήν Βαβυλώνα. Μία παράδοση λέει ὅτι κατά τήν πυρπόληση τοῦ Ναοῦ τῆςἸερουσαλήμ ὁ Ἰερεμίας ὅρμησε σ᾽ αὐτόν καί πῆρε τήν Κιβωτό τῆς Διαθήκηςκαί τό Θυσιαστήριο τοῦ θυμιάματος καί τά ἔκρυψε σέ σπήλαιο (βλ. Β´ Μακ. 2,1ἑξ.), σάν αὐτός νά εἶναι πού, μετά τήν λήξη τῆς αἰχμαλωσίας καί τήν ἀνέγερσητοῦ νέου Ναοῦ, θά τά ξαναβγάλει ἀπό τήν σπηλιά, γιά νά τά φέρει σ᾽ αὐτόν.

Μέ πολλές εὐχές † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

Ὁ προφήτης Ἰερεμίας θρηνῶν

5

ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΕΣ ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ

Ὁμιλία στόν Ραδιοφωνικό Σταθμό τῆς Πειραϊκῆς Ἐκκλησίαςτήν Τρίτη 27 Ἀπριλίου 2010

13. ΤΟ ΠΕΡΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΜΕΣΣΙΟΥ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ

1. (α) Τό ὡραῖο καί δυνατό κήρυγμα τοῦ προφήτου Ἠσαΐου περί τῆς πίστεως στόνΘεό καί τῆς ἐπιστροφῆς σ᾽ Αὐτόν δέν ἐπέδρασε πολύ στήν μάζα τοῦ λαοῦ. Οὔτε ὁπόλεμός του ἐναντίον τῆς θρησκευτικῆς καί ἠθικῆς καταπτώσεως εἶχε μεγάλα ἀπο-τελέσματα, διότι κατά τήν ἐποχή του ἦταν ἰσχυρό τό ρεῦμα τοῦ συγκρητισμοῦ, ἡ δέἠθική κατάπτωση στήν χώρα εἶχε πολύ προχωρήσει. Ὁ πόλεμός του ἐξ ἄλλου ἐναντίοντῶν πολιτικῶν καί θρησκευτικῶν ἀρχόντων τοῦ λαοῦ, ἐναντίον τῶν ἱερέων καί τῶνψευδοπροφητῶν, ἔκαναν τό ἔργο του ἀρκετά δύσκολο. Δέν ἔχουμε βέβαια στό βιβλίοτοῦ προφήτου Ἠσαΐου ἀναφορές γιά διώξεις του, ὅπως ἔχουμε, γιά παράδειγμα, στόνἈμώς καί τόν Ἰερεμία, ἀλλά σέ πολλά σημεῖα τοῦ βιβλίου τοῦ προφήτου διαβάζουμεγιά τήν ἀκαρπία τοῦ κηρύγματός του καί γιά τίς εἰρωνεῖες ἐναντίον του ἐκ μέρουςτοῦ λαοῦ καί τῶν ἀρχόντων. Ἔτσι, γιά παράδειγμα, ὅταν ὁ προφήτης κήρυττε ἐρχο-μένη καταστροφή οἱ σύγχρονοί του τοῦ ἔλεγαν εἰρωνικά:

Ἠσ. 5,19 «Ἄς ἐπισπεύσει, ἄς ἐπιταχύνει (ὁ Θεός) τό ἔργο του,γιά νά δοῦμε (θά γίνει;).

Ἄς ἐκπληρωθεῖ, ἄς πραγματοποιηθεῖ τό σχέδιο τοῦ ἁγίου τοῦ Ἰσραήλγιά νά τό γνωρίσουμε».

Ἀπό ἄλλη πάλι περικοπή μαθαίνουμε ὅτι ὁ λαός ἀποστρέφεται τό κήρυγμα τοῦπροφήτου καί εἰρωνεύεται τήν περί ἁγιότητος τοῦ Θεοῦ διδασκαλία του:

(Ὁ Θεός προτρέπει τόν προφήτη νά καταγράψει τις προφητεῖες)

Ἠσ. 30,8 «Τώρα πήγαινε, κατάγραψε αὐτάκαί σημείωσε αὐτά σέ βιβλίο,

γιά νά χρησιμεύσει στόν μέλλοντα χρόνοπρός αἰώνια μαρτυρία,

9 γιατί λαός ἀπειθής εἶναι αὐτόςυἱοί τῆς ἀπάτης,

6

υἱοί πού δέν θέλουν νά ἀκούσουν τόν νόμο τοῦ Γιαχβέ10 καί λέγουν στούς προφῆτες:

Μή προφητεύετε!Καί σ᾽ αὐτούς πού βλέπουν ὁράσεις (λέγουν:)

Μήν ἀποκαλύπτετε σέ ᾽μᾶς τό ὀρθό,ἀλλ᾽ ἐξαγγέλλετέ μας κολακεῖες

καί ἀποκαλύψτε μας εὐχάριστα (πράγματα).11 Φύγετε ἀπό μπροστά μας,παρεμερῖστε ἀπό τόν δρόμο,

ἀφῆστε μας ἥσυχουςμέ τόν ἅγιο τοῦ Ἰσραήλ»1

(β) Οἱ ἄκαρπες προσπάθειες τοῦ κηρύγματος τοῦ προφήτου στόν λαό ὁδηγοῦν αὐτόννά διατυπώσει τήν περί προόδου τῆς ἁμαρτίας διδασκαλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης.Κατά τήν διδασκαλία αὐτή, ὅταν πλέον ἡ ἁμαρτία κυριαρχήσει τόν ἄνθρωπο, ἐπεμ-βαίνει τότε ὁ Θεός, ὁ Ὁποῖος ἐπιφέρει τήν πώρωση τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι, μέ τήν τέ-λεια ἐπικράτηση τῆς ἁμαρτίας τιμωρεῖται ἡ ἁμαρτία.2 Στήν πώρωση λοιπόν αὐτήτοῦ λαοῦ ἀποδίδει ὁ προφήτης τό ἄκαρπο τοῦ κηρύγματός του, ἤ, ὅπως λέγει πάλι ὁἴδιος, σέ «βαθύ ὕπνο», πού ἐπιβλήθηκε ἀπό τόν Ἴδιο τόν Θεό.3

2. Παρά ταῦτα σέ ὁρισμένες κρίσιμες γιά τόν Ἰούδα ἱστορικές στιγμές ὁ Ἠσαΐας,ὅπως ἔχουμε δεῖ, ἦταν στήν Ἰερουσαλήμ ἡ μεγαλυτέρα καί σπουδαιοτέρα φυσιογνωμία,τήν ὁποία καί αὐτοί οἱ βασιλεῖς ἀνεγνώριζαν καί μερικές φορές ἀκολουθοῦσαν τίς ὑπο-δείξεις του.

Ἀκόμη, γύρω ἀπό τόν προφήτη Ἠσαΐα σχηματίστηκε ἕνας μικρός κύκλος θερμῶνὀπαδῶν του, τούς ὁποίους ὁ προφήτης ὀνομάζει «μαθητές» (Ἠσ. 8,16). Στόν μικρόαὐτό κύκλο τῶν μαθητῶν του ὁ προφήτης εὕρισκε παραμυθία καί καταφύγιο, ὅτανσυναντοῦσε τίς ἀντιδράσεις καί τήν πολεμική τῶν ἀρχόντων καί τοῦ λαοῦ καί ἀναγ-καζόταν νά ἀποσυρθεῖ ἀπό τήν ἐνεργό δράση (8,16). Γιά τούς μαθητές αὐτούς τοῦπροφήτου δυστυχῶς δέν γνωρίζουμε πολλά. Γνωρίζουμε ὅμως, ἀπό αὐτό τό βιβλίοτοῦ προφήτου, ὅτι οἱ μαθητές του συσπειρώνονταν γύρω ἀπό αὐτόν καί διατηροῦσανπιστά τήν διδασκαλία του. Ὁ προφήτης λέγει περί αὐτῶν:

1. Πρβλ. καί Ἠσ. 28,7 ἑξ.2. Πρβλ. Β. Βέλλα, Θεός καί ἱστορία ἐν τῇ ἰσραηλιτικῇ θρησκείᾳ, 1934.3. Ἠσ. 6,9 ἑξ. 29,9 ἑξ. 22,8.

7

Ἠσ. 8,16 «Θέλω νά δέσω τήν μαρτυρία,νά σφραγίσω τήν διδασκαλία γιά τούς μαθητές μου.4

17 «Στόν Γιαχβέ θέλω νά ἐλπίζω,πού ἀποστρέφει τό πρόσωπό του

ἀπό τόν οἶκο τοῦ Ἰακώβκαί σ᾽ αὐτόν θέλω νά ἔχω τήν ἐλπίδα.

18 Ἰδού ἐγώ καί τά παιδία,τά ὁποῖα μοῦ ἔδωσε ὁ Θεός,σημεῖα καί σύμβολα (γίναμε)

στό Ἰσραήλἀπό τόν Γιαχβέ Σεβαώθ,

πού κατοικεῖ στό ὄρος Σιών»

Ἀπό τήν περικοπή αὐτή μποροῦμε νά ὑποθέσουμε ὅτι καί μετά τόν θάνατο τοῦἨσαΐου ὁ κύκλος αὐτός τῶν ὀπαδῶν του, γιά κάποιο διάστημα τοὐλάχιστον, θά ἐξα-κολουθοῦσε νά ὑπάρχει. Καί ἀκόμη ὑποθέτουμε ὅτι ἀπό αὐτόν τόν κύκλο θά προῆλθανδιδάσκαλοι καί προφῆτες, μεταξύ τῶν ὁποίων μέ μεγίστη πιθανότητα πρέπει νά συγ-καταριθμήσουμε τόν Μιχαία. Καί στόν κύκλο αὐτῶν τῶν μαθητῶν ὀφείλουμε ἴσωςτήν διάσωση ἀκόμη δέ καί τήν ἐπεξεργασία καί τήν δημοσίευση τοῦ βιβλίου τοῦ προ-φήτου. Ἀκόμη καί στήν μετά τόν προφήτη Ἠσαΐα ἰσραηλιτική φιλολογία ἡ ἐπίδρασητῆς διδασκαλίας του εἶναι μεγάλη. Καί στούς μεταγενέστερους αὐτούς χρόνους ὁἨσαΐας ἀποβαίνει ὁ μεγαλύτερος τῶν προφητῶν καί ὁ ἐμψυχωτής τῶν καταπιεζο-μένων Ἰουδαίων, ἰδιαίτερα γιά τίς προφητεῖες του περί λαμπροῦ μέλλοντος τῆς Ἰερου-σαλήμ καί περί τῆς ἐλεύσεως τοῦ λυτρωτοῦ Μεσσίου. Ἀπό τίς προφητεῖες αὐτέςὁλόκληρες γενεές καταθλιβομένων Ἰουδαίων ἀντλοῦσαν τήν καρτερία καί εὕρισκαντήν ἀνακούφιση σέ δύσκολες στιγμές τῆς ἱστορίας τους.

3. (α) Ἡ ἀπό κάθε ἄποψη ἄθλια κοινωνική, ἠθική καί θρησκευτική κατάστασητῆς Ἰουδαίας κατά τά χρόνια τοῦ Ἠσαΐου καί ἡ τελεία πώρωση τῶν Ἰουδαίων, στήνὁποία ὀφειλόταν τό ἄκαρπο τοῦ φλογεροῦ κηρύγματος τοῦ Ἠσαΐου, πείθουν ἐνωρίςτόν προφήτη αὐτόν ὅτι μιά τέτοια κοινωνία δέν ἦταν δυνατόν νά παραμείνει στήν ζωή.Γι᾽ αὐτό καί ὁ προφήτης προλέγει τήν μέλλουσα καταστροφή τοῦ Ἰουδαϊκοῦ κράτους.Βλέπει, λόγω «ἐλλείψεως τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ»,5 νά ἔρχεται θύελλα ἀπό μακρυά(10,1 ἑξ.) καί ὁ προφήτης μας εἶναι πεπεισμένος πιά ὅτι ἡ καταστροφή θά θέσειοἰκτρό τέρμα στόν διεστραμμένο καί ἔκλυτο βίο τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς του (Ἠσ.

4. Ὁ προφήτης ἐπιθυμεῖ νά καταγράψει τήν διδασκαλία καί ἀφοῦ δέσει μέ σχοινί καί σφραγίσει τόγραμμένο εἰλιτάριο, νά παραδώσει αὐτό στούς μαθητές του πρός φύλαξη γιά τόν μέλλοντα χρόνο.

5. Ἠσ. 5,13. Πρβλ. καί 1,21 ἑξ. 6,11.

8

32,9). Ἡ καταστροφή, τήν ὁποία θά ἐπιφέρει ὁ Ἴδιος ὁ Θεός, παριστάνεται σχεδόνγενική, διότι ὅλοι τους εἶναι διεφθαρμένοι:

Ἠσ. 9,16 «Γι᾽ αὐτό ὁ Κύριος οὔτε τούς νεανίες του θά ἐλεήσει,

οὔτε τούς ὀρφανούς του καί τίς χῆρες του θά εὐσπλαγχνισθεῖ,γιατί κάθε ἕνας εἶναι ἀσεβής καί κακός

καί κάθε στόμα ἀνοησίες λέγει».5,13 «Γι᾽ αὐτό ὁ λαός μου θά πορευθεῖ στήν αἰχμαλωσία,

ἕνεκα ἐλλείψεως γνώσεως».

Καί σέ ἄλλο σημεῖο τοῦ λόγου του λέγει ὁ προφήτης ὑπαινισσόμενος τήν αἰχμαλω-σία:

28,11 «Ἀναμφίβολα μέ τραυλίζοντα χείληκαί σέ ξένη γλώσσα

θά ὁμιλήσει στόν λαό αὐτό ἐκεῖνος, πού εἶπε σ᾽ αὐτούς·

αὐτή εἶναι ἡ ἀνάπαυση,ἀναπαῦστε τόν κουρασμένο,καί αὐτή εἶναι ἡ ἀναψυχή!

Αὐτοί ὅμως δέν θέλησαν νά ἀκούσουν».

(β) Τήν πεποίθησή του αὐτή περί καταστροφῆς δέν λέγει ὁ προφήτης σέ στιγμές,κατά τίς ὁποῖες τό ἰουδαϊκό ἔθνος εἶχαν καταλάβει οἱ Ἀσσύριοι καί ἡ πρωτεύουσαἸερουσαλήμ διέτρεχε σοβαρό κίνδυνο. Ἀντίθετα, τό περί καταστροφῆς κήρυγμά του ὁπροφήτης τό ἐκήρυττε σέ ἐποχή κατά τήν ὁποία ὁ πολιτικός ὁρίζοντας φαινόταν ὅτιδέν διέτρεχε κανένα κίνδυνο. Καί αὐτό συνέβαινε, γιατί ὁ προφήτης δέν ρύθμιζε τήνδιδασκαλία του ἀπό ἐξωτερικά σημεῖα, ἀλλά ἀπό τήν προφητική του ἀρχή ὅτι ἔθνηκαί κοινωνίες χωρίς πίστη στόν Θεό καί ἠθική, δέν μπορεῖ νά σταθοῦν στήν ζωή.Εἶναι ἐγγύς καταστροφῆς. Ἔτσι λοιπόν, σέ κάποια στιγμή κατά τήν ὁποία τό ἰουδαϊκόκράτος εἶχε ἀποτρέψει κάποιο σοβαρό ἐξωτερικό κίνδυνο καί ἐνῶ ὅλοι ἀλάλαζαν ἀπόχαρά καί μέ αἰσιοδοξία ἔβλεπαν τό μέλλον, μόνο ὁ προφήτης Ἠσαΐας, ὅπως ἄλλοτεκαί ὁ Ἀμώς στό Ἰσραήλ (βλ. Ἀμ. 6,13. 9,10), μή παρασυρόμενος ἀπό τήν ἐξωτερικήἐκείνη ἐπιτυχία, παρουσιάζεται, ἀκριβῶς κατά τήν τόσο εὐφρόσυνη ἐκείνη στιγμή,γιά νά διακηρύξει ἄλλη μιά φορά τήν ἐρχομένη καταστροφή:

22,1 «Τί λοιπόν σοῦ συμβαίνει καί ἀνέβηκεςὁλόκληρη ἐπάνω στίς στέγες,

9

2 πολυθόρυβη καί πολυτάραχη πόλη,πανηγυρίζον ἄστυ;6

Οἱ τραυματίες σου δέν εἶναι τραυματίες ξίφουςοὔτε νεκροί μάχης.

3 Ὅλοι οἱ ἄρχοντές σου ἀπέδρασαν,ἔφυγαν μακρυά!

Ὅλοι οἱ πολεμιστές σου συνελήφθησανχωρίς τόξο!

4 Γι᾽ αὐτό, παρακαλῶ, ἀποστρέψτε ἀπό ἐμένα (τά βλέμματα)θέλω νά κλαύσω πικρά.

Μήν προσέρχεσθε νά μέ παρηγορήσετεγιά τήν καταστροφή τοῦ λαοῦ μου,

5 γιατί ἡμέρα καταστροφῆς, ἀναστάσεως καί ἐξολοθρεύσεωςἔχει ὁ Γιαχβέ».

(γ) Εἶναι εὐνόητο ὅτι αὐτή ἡ διδασκαλία τοῦ προφήτου Ἠσαΐου ὄχι μόνο ἐπλήγωνετό ἐθνικό φρόνημα τῶν Ἰουδαίων, ἀλλά καί φαινόταν ὡς ἀπροσάρμοστη στούς συγ-χρόνους μέ τά συμβαίνοντα. Ἔτσι ἐξηγοῦνται καί οἱ εἰρωνεῖες τῶν πολλῶν περί ἐπι-ταχύνσεως τοῦ καταστρεπτικοῦ ἔργου τοῦ Θεοῦ: «Ἄς ἐπισπεύσει, ἄς ἐπιταχύνει (ὁΘεός) τό ἔργο του, γιά νά δοῦμε. Ἄς ἐκπληρωθεῖ, ἄς πραγματοποιηθεῖ τό σχέδιο τοῦἁγίου τοῦ Ἰσραήλ γιά νά τό γνωρίσουμε» (5,19).

4. Ἀλλά ἡ διδασκαλία τοῦ Ἠσαΐου δέν τερματίζεται στήν καταστροφή τοῦ ἰουδαϊ-κοῦ κράτους, γιατί τήν καταστροφή ὁ προφήτης δέν τήν ἐννοεῖ ὡς τελική, ἀλλά μόνοὡς πρόσκαιρη παιδαγωγική τιμωρία τοῦ Θεοῦ γιά τήν κάθαρση τῶν ἀνθρώπων (1,21-26). Μετά δέ τήν παιδαγωγική αὐτή τιμωρία τοῦ Θεοῦ ἐλπίζει ὁ προφήτης τήν ἀνα-σύσταση μιᾶς νέας καθαρᾶς κοινότητας πάνω στίς βάσεις τίς ὁποῖες ὁ προφήτηςκαθόρισε μέ τήν διδασκαλία του. Ἡ διδασκαλία αὐτή τοῦ Ἠσαΐου, παράλληλη πρόςτήν ὁποία εἶχε διατυπώσει καί ὁ Ὠσηέ (2,6 ἑξ.), προέρχεται ἀπό τήν ἔννοια τοῦἀγαπῶντος Θεοῦ. Κατά τήν ἔννοια αὐτή τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ ὁ Θεός τιμωρεῖ μένκαί πλήττει τόν Ἰούδα, ποτέ ὅμως δέν τόν ἐξαφανίζει καί ποτέ δέν τόν ἐξολοθρεύειὁλοτελῶς. Ἔτσι, μέ αὐτήν του τήν διδασκαλία ὁ προφήτης ἔχει δυνατή τήν ἐλπίδαὅτι ἀπό τήν ἐρχομένη καθαρτήριο καταστροφή θά σωθεῖ κάποιο «ὑπόλειμμα», τόὁποῖο θά ἀποτελέσει τόν πυρήνα τῆς νέας κοινότητας πού πρόκειται νά συσταθεῖ. Τήνἐλπίδα αὐτή, ὅτι θά διασωθεῖ ἀπό τήν καταστροφή κάποιο «ὑπόλειμμα», διελάλησε

6. Ὁλόκληρη ἡ Ἰερουσαλήμ πανηγύριζε προφανῶς τήν ἀπελευθέρωσή της ἀπό κάποια πολιορκία.Οἱ περισσότεροι τῶν ἑρμηνευτῶν ἐννοοῦν τήν πολιορκία ἀπό τόν Σαγχερείβ τό 701 π.Χ. Ὁ προφήτης,διαφορετικά κρίνοντας τήν κατάσταση, δέν συμμετέχει στήν χαρά καί τόν ἐνθουσιασμό.

10

ἀπό τήν ἀρχή ὁ προφήτης μέ τό ἐκφραστικό συμβολικό ὄνομα πού ἔδωσε στόν υἱό του«Σεάρ-Γιασούβ» = κάποιο ὑπόλειμμα ἐπιστρέφει (στόν Θεό).7 Ἀλλά καί ἀλλοῦ ὁ προ-φήτης μέ μεγαλύτερη σαφήνεια διατυπώνει:

1,9 «Ἐάν ὁ Γιαχβέ Σεβαώθδέν ἐγκατέλειπε σέ ᾽μᾶς κάποιο ὑπόλειμμα,

θά γινόμασταν ὅπως τά Σόδομα,θά μοιάζαμε μέ τά Γόμορα».8

5. (α) Ἔχοντας ὑπ᾽ ὄψιν τήν ὅλη διδασκαλία τοῦ προφήτου, καί ἰδιαίτερα τήν περίπίστεως διδασκαλία, ἐννοοῦμε καθαρά ὅτι οἱ ἄνθρωποι τοῦ «ὑπολείμματος», αὐτοίπού πρόκειται νά σωθοῦν, θά εἶναι ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι θά ἀποδεχθοῦν τήν περί πί-στεως διδασκαλία τοῦ προφήτου, πάνω στήν ὁποία θά ἑδράζεται ἡ νέα πολιτεία. Σ᾽αὐτούς τούς σωζομένους κατατάσσει ὁ προφήτης κατά πρῶτον λόγον τούς ὀλίγουςτότε ὀπαδούς του, τούς μαθητές του, στούς ὁποίους καί παραδίδει γιά διαφύλαξη τήνδιδασκαλία του (βλ. 8,16 ἑξ.), ἀλλά καί ἔπειτα κατατάσσει ὅλους ἐκείνους οἱ ὁποῖοιθά πιστεύσουν στόν «δεδοκιμασμένον, πολύτιμον θεμέλιον λίθον», τόν ὁποῖο ὁ Κύριοςθά θέσει στήν Σιών. Λέγει ὁ προφήτης:

28,16 «Γι᾽ αὐτό αὐτά λέγειὁ Γιαχβέ Σεβαώθ·

Ἰδού ὡς θεμέλιο στήν Σιών ἔθεσαἕνα δοκιμασμένο λίθο,

ἀκρογωνιαῖο, πολύτιμο θεμέλιο,9

ὁ πιστεύων δέν θά καταισχυνθεῖ».

(β) Ἡ νέα λοιπόν κοινότητα τῶν σεσωσμένων θά ἑδράζεται στήν πίστη ἐκείνη, τήνὁποία σέ ὅλο του τόν βίο καί μέ ὅλη του τήν δύναμη δέν ἔπαυσε νά ζητεῖ ὁ προφήτηςἀπό τούς Ἰουδαίους καί μάλιστα κήρυττε ὅτι γιά τήν ἔλλειψη τῆς πίστεως αὐτῆς θάἔρθει ἡ καταστροφή. Ἔτσι, μέ τήν περί τῆς σωτηρίας τοῦ ὑπολοίπου, ἡ διδασκαλίατοῦ Ἠσαΐου λαμβάνει πλέον τό ἀναγκαῖο συμπλήρωμά της καί ἐμφανίζεται ὡς τέλειαδιδασκαλία: Ξεκινᾶ ἀπό τήν ἔννοια τῆς πίστεως στόν ἅγιο Θεό, ἐξελίσσεται ἐπί τῆςἐννοίας αὐτῆς καί ἐπανακάμπτει στήν ἔννοια αὐτή!

7. Ἠσ. 7,3. Οἱ Ο´ μή κατανοήσαντες ὡς φαίνεται τήν σημασία τοῦ ὀνόματος τό μέν πρῶτο συνθετικότου μετέφρασαν, τό δέ δεύτερο μετέγραψαν «ὁ καταλειφθείς Ἰασούβ».

8. Πρβλ. καί Ἠσ. 10,20.9. Ἐννοεῖ πιθανώτατα τόν Μεσσία, πρβλ. καί Ματθ. 21,42. Λουκ. 20,17. Πράξ. 4,11. Ρωμ. 9,33.

Ἐφεσ. 2,20. Α Πέτρ. 2,4 ἑξ.

11

6. (α) Ἀλλά ἡ διδασκαλία τοῦ προφήτου Ἠσαΐου περί ἀποκαταστάσεως τοῦ Ἰούδαεἶναι συνδεδεμένη μέ τήν διδασκαλία τοῦ προφήτου περί τοῦ Μεσσίου. Σέ κανένανἄλλο προφήτη δέν βρίσκουμε τόσο σαφῆ καί ἀνεπτυγμένη τήν διδασκαλία περί τοῦΜεσσίου, ὅσο στόν Ἠσαΐα. Διά δέ τήν διδασκαλία του αὐτή κυρίως ὁ προφήτης μαςἀπέβη ὁ μέγιστος τῶν προφητῶν, γιά τόν ὁποία ὁ Ἱερώνυμος εἶχε παρατηρήσει ὅτιεἶναι μᾶλλον εὐαγγελιστής παρά προφήτης.10 Κατά τήν κρίσιμη ἐκείνη στιγμή τῆςδιαφωνίας του πρός τόν βασιλέα Ἄχαζ, κατά τόν συροεφραϊμιτικό πόλεμο, ὁ προφήτης,ὅπως εἴδαμε, διετύπωσε τό μεγαλύτερο θαῦμα τῆς ἱστορίας, τήν γέννηση τοῦ Ἐμμα-νουήλ ἀπό παρθένο.

7,14 «Ἰδού ἡ Παρθένος θά συλλάβεικαί θά γεννήσει υἱό

καί θά καλέσει τό ὄνομά του Ἐμμανουήλ.15 Βούτυρο καί μέλι θά τρώγει

ἕως ὅτου γνωρίσει νά ἀπορρίπτει τό κακό

καί νά ἐκλέγει τό καλό».

(β) Αὐτόν τόν θαυμαστῶς γεννώμενον Μεσσία ἀναμένει ὁ προφήτης ὅτι θά προέλθειἀπό τό δαυιτικό γένος, περιγράφει τά χαρίσματά του καί ἀποκαλεῖ «Θεόν ἰσχυρόν,θαυμαστόν σύμβουλον, πατέρα αἰώνιον, ἄρχοντα εἰρήνης, φῶς μέγα». Στόν Μεσσίααὐτόν θά ἀναπαύεται «τό πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, πνεῦμα σοφίας καί συνέσεως, πνεῦμαβουλῆς καί δυνάμεως, πνεῦμα γνώσεως καί φόβου Θεοῦ». Ἀκόμη περισσότερο περίτοῦ Μεσσίου ὁ προφήτης διαγράφει τό σπουδαιότατο ἔργο, πού πρόκειται αὐτός νάἐπιτελέσει στήν ἱστορία, φέρων τήν εἰρήνη καί τήν συνδιαλλαγή ὅλων τῶν ἀνθρώπων:

Ἠσ. 9,1 «Ὁ λαός πού πορεύεται στό σκοτάδιθά δεῖ φῶς μέγα

καί στούς κατοικοῦντας σέ χώρα σκοτεινήφῶς θά ἀναλάμψει σ᾽ αὐτούς.2 Σύ δίνεις τήν εὐφροσύνη.

Σύ καθιστᾶς μεγάλη τήν χαρά.Χαίρουν πρό τοῦ προσώπου σουὅπως χαίρουν κατά τόν θερισμό,

ὅπως ἀγάλλονται κατά τήν διανομή τῶν λαφύρων,

10. MPL XXVIII 825-828 “Non tam propheta dicendus est quam Evangellista”.

12

3 διότι τόν ζυγό τοῦ φορτίου τουςκαί τήν ράβδο τῶν ὤμων τους

καί τήν ράβδο τοῦ δυνάστου τουςθά κατασυντρίψεις ὅπως κατά τήν ἡμέρα τῆς Μαδιάν,11

4 διότι ὅλα τά ὑποδήματα πού προκαλοῦν θόρυβοκαί τά αἱματοβαμμένα ἐνδύματα12

θά κατακαοῦν,παρανάλωμα τοῦ πυρός θά γίνουν·5 γιατί παιδίο γεννήθηκε σέ ᾽μᾶς

υἱός μᾶς δωρήθηκε.Ἡ ἐξουσία θά εἶναι στούς ὤμους του

τό δέ ὄνομα αὐτοῦ θά κληθεῖθαυμαστός σύμβουλος, Θεός ἰσχυρός,

πατήρ αἰώνιος, ἄρχων εἰρήνης,6 Μεγάλη θά εἶναι ἡ ἐξουσία,

ἀτελεύτητη ἡ εἰρήνηἐπί τοῦ θρόνου τοῦ Δαυίδκαί τοῦ βασιλείου του,τό ὁποῖο θά στερεώνει

καί θά στηρίζειμέ δίκαιη διακυβέρνηση

ἀπό τώρα καί ἕως τοῦ αἰῶνος.Ὁ ζῆλος τοῦ Γιαχβέ Σεβαώθ

θά πράξει αὐτά».11,1 «Ράβδος θά βλαστήσειἀπό τόν κορμό τοῦ Ἰεσσαίκαί βλαστός θά ἀναθάλει

ἀπό τήν ρίζα του.2 Σ᾽ αὐτόν δέ θά ἐπαναπαύεται

τό πνεῦμα τοῦ Γιαχβέ,πνεῦμα συνέσεως καί σοφίας,πνεῦμα βουλῆς καί δυνάμεως,

πνεῦμα γνώσεως καί φόβου τοῦ Γιαχβέ.3 Δέν θά κρίνει σύμφωνα μέ ὅσα οἱ ὀφθαλμοί του βλέπουν

11. Ἀναφέρεται στήν νίκη τοῦ Γεδεών κατά τῶν Μαδιανιτῶν Κριτ. 7,9 ἑξ.12. Ἐννοεῖ τούς πολεμιστές.

13

οὔτε θά ἀποφασίζει σύμφωνα μέ ὅσα τά ὦτα του ἀκούουν,4 ἀλλά μέ δικαιοσύνη θά κρίνει τούς ἀδύνατους

καί θά δικάζει μέ εὐθύτητα τούς φτωχούς τῆς χώρας.Θά πατάσσει τούς δυνάστες μέ τήν ράβδο τοῦ στόματός τουκαί μέ τήν πνοή τῶν χειλέων του θά θανατώνει τόν ἀσεβή.

5 Δικαιοσύνη θά εἶναι τό περίζωμα τῆς ὀσφύος τουκαί ἡ πιστότητα ἡ ζώνη τῶν ἰσχίων του.6 Τότε ὁ λύκος θά βόσκει μέ τόν ἀμνό,

ἡ πάρδαλη μέ τό ἐρίφιο θά συναγελάζεται,ὁ μόσχος καί ὁ λέοντας θά τρώγουν μαζί

καί τό μικρό παιδίο θά τούς ὁδηγεῖ.7 Ἡ ἀγελάδα καί ἡ ἄρκτος φιλία θά ἔχουνκαί τά νεογνά τους μαζί θά ἀναπαύονται.Τό λιοντάρι θά τρώγει ἄχυρο ὅπως τό βόδι

8 καί τό θηλάζον νήπιο θά παίζει στήν τρύπα τῆς ἔχιδναςκαί στήν φωλιά τοῦ φιδιοῦ

τό ἀπογαλακτισμένο θά κουνᾶ τό χέρι του.9 Δέν θά βλάπτουν οὔτε θά προξενοῦν φθορά

σ᾽ ὅλο τό ἅγιο ὄρος μου,διότι ἡ γῆ θά εἶναι πλήρης γνώσεως τοῦ Γιαχβέ,

ὅπως τό νερό καλύπτει τήν θάλασσα».

7. Μέ τά ὅσα εἴπαμε μέχρι τώρα περί τοῦ προφήτου Ἠσαΐου ἐξετάσαμε γενικά τόπρῶτο μέρος τοῦ βιβλίου του, τά 39 πρῶτα κεφάλαια. Σ᾽ αὐτά εἴδαμε τόν προφήτηἨσαΐα νά πάσχει γιά τήν ἀποστασία τοῦ ἰουδαϊκοῦ λαοῦ, νά τόν ἐλέγχει γι᾽ αὐτήνκαί νά ἀγωνίζεται μέ τόν δυνατό του κήρυγμα νά τόν ἐπαναφέρει στήν πίστη τῶν πα-τέρων του, τήν καθαρή Μωσαϊκή θρησκεία. Εἴδαμε ὅτι ἡ ὅλη διδασκαλία τοῦ προ-φήτου κέντρο ἔχει τήν δόξα τοῦ Θεοῦ, τήν ὁποία αὐτός ὁ ἴδιος γεύθηκε κατά τόθελκτικό ἐκεῖνο ὅραμα τῆς κλήσεώς του, τότε πού οἱ ἄγγελοι τόν ὑμνοῦσαν ὡς «ἅγιο»,«καδώς» ἑβραϊκά. Πρός Αὐτόν τόν ἅγιο, τόν παντοκράτορα Κύριο, ὁ ἄνθρωπος ὀφείλεινά ἔχει ἀπόλυτη πίστη καί ὑπακοή καί προθυμία στά κελεύσματά Του. Μή βλέπονταςὅμως ὁ προφήτης τήν πίστη αὐτή, τήν ὁποία ἐπιμόνως ζητεῖ, ἀλλά ἀντίθετα βλέπον-τας τόν λαό μέ τούς ἄρχοντές του νά δίνουν πίστη στίς συμμαχίες τῶν ξένων ἐθνῶν,καί βλέποντας ἀκόμη τήν θολή θρησκευτικότητα τοῦ λαοῦ καί τίς ἠθικές του παρα-βάσεις, προφητεύει ἐρχομένη καταστροφή. Διότι ἡ θεολογική ἀρχή τοῦ προφήτου εἶναιὅτι ἄν τό ἔθνος δέν ἔχει ὡς βάσεις τήν πίστη στόν Γιαχβέ καί τήν ἠθικότητα, εἶναιἐγγύς καταστροφῆς. Ἡ καταστροφή κατά τόν προφήτη, ὅπως εἴπαμε, δέν θά εἶναιὁλοκληρωτική, γιατί ἀπό αὐτήν θά ἐκφύγει ἕνα μικρό «ὑπόλοιπο» ἀπό τό ὁποῖο θά

14

ἀνασυσταθεῖ ἡ ἰουδαϊκή κοινότητα. Ἡ διδασκαλία αὐτή τοῦ προφήτου εἶναι συνδεδε-μένη μέ τήν μεσσιακή του διδασκαλία. Ὁ προφήτης στό μέρος αὐτό τοῦ βιβλίου του,παρουσιάζει, ὅπως τό εἴδαμε στήν σημερινή μας μελέτη, ὡραία τήν μορφή τοῦ Μεσσία,ὁ ὁποῖος πρόκειται νά γεννηθεῖ ἐκ παρθένου Κόρης καί ἀπό τό δαυιτικό γένος. ΤόνΜεσσίαν αὐτόν ὁ προφήτης μας τόν παρουσιάζει μέ θεϊκά χαρακτηριστικά, διότι πραγ-ματικά εἶναι Θεός (7,14. 9,5-6. 11,1 ἑξ.). Στήν ἔλευση τοῦ Μεσσίου αὐτοῦ, τήνὁποία ὁ προφήτης μας ἀναγγέλλει μέ πάλλοντα ἐνθουσιασμό, ἀναπαύεται καί ἡ τε-ταραγμένη ἀπό τήν ἁμαρτία τοῦ λαοῦ ψυχή τοῦ ἰδίου τοῦ προφήτου Ἠσαΐου.

Ὁ προφήτης Ἠσαΐας

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΩΝ ΕΠΤΑ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΔΩΝ(Γενικό κήρυγμα)

Γενικά

Στό κεφάλαιό μας αὐτό θά μιλήσουμε γιά τίς ἑπτά Οἰκουμενικές Συνόδους, πούεἶναι ἑπτά στύλοι τῆς Ὀρθόδοξης πίστης μας. Πάνω σ᾽ αὐτούς τούς στύλους πραγ-ματικά στηρίζεται ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Καθολική καί Οἰκουμενική Ἐκκλησία.

1. Μέ τή μεταστροφή τοῦ Κωνσταντίνου τερματίστηκαν οἱ διωγμοί τῶν Χρι-στιανῶν καί ἡ Ἐκκλησία ἔγινε ἐλεύθερη. Στήν ἀρχή ὁ Κωνσταντῖνος, μαζί μέτόν συναυτοκράτορά του Λικίνιο, ἐξέδωσε τό 313 τό λεγόμενο «Ἔδικτο (Διά-ταγμα) τοῦ Μεδιολάνου» μέ τό ὁποῖο ἡ χριστιανική πίστη κηρυσσόταν ὡς ἀνε-κτή. Σύντομα ὅμως ἔγινε ἀντιληπτό πώς ἡ πρόθεση τοῦ Κωνσταντίνου ἦταν νάτοποθετήσει τόν Χριστιανισμό πάνω ἀπό τίς ἄλλες θρησκεῖες τῆς ΡωμαϊκῆςΑὐτοκρατορίας. Ὁ αὐτοκράτορας Θεοδόσιος, μέσα σέ πενήντα χρόνια ἀπό τόνθάνατο τοῦ Κωνσταντίνου, κατέστησε μέ νομοθεσία του τόν Χριστιανισμό ὄχιμόνο τήν πλέον εὐνοημένη θρησκεία τῆς Αὐτοκρατορίας, ἀλλά καί τήν μόνη ἀνα-γνωρισμένη. Πρῶτα ἔλεγαν ὅτι δέν πρέπει νά ὑπάρχει ὁ Χριστιανισμός, τώραὅμως λέγουν ὅτι δέν πρέπει νά ὑπάρχει ἡ εἰδωλολατρία!

2. Τό ὅραμα τοῦ Σταυροῦ, πού εἶδε ὁ Κωνσταντῖνος στόν οὐρανό καί γιά τόὁποῖο μιλήσαμε, εἶχε ἐπίσης καί ἄλλες δύο συνέπειες, πολύ πάλι σημαντικές γιάτήν μετέπειτα ἐξέλιξη τῆς Χριστιανοσύνης. Πρῶτον, ὁ Κωνσταντῖνος ἀπεφάσισετό 324 νά μετακινήσει τήν πρωτεύουσα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας πρός τάἀνατολικά, ἀπό τήν Ἰταλία στίς ἀκτές τοῦ Βοσπόρου. Ἐδῶ, στόν χῶρο τῆς πα-λιᾶς ἑλληνικῆς πόλεως τοῦ Βυζαντίου, ἔκτισε τήν καινούργια πρωτεύουσα, πούτῆς ἔδωσε τό ὄνομά του καί τήν ὀνόμασε Κωνσταντινούπολη. Τά κίνητρά τουγι᾽ αὐτή τήν ἀπόφαση ἦσαν ἐν μέρει οἰκονομικά καί πολιτικά, ἐν μέρει ὅμως καίθρησκευτικά: Η Παλαιά Ρώμη ἦταν πολύ συνδεδεμένη μέ τόν παγανισμό, ὥστεδέν μποροῦσε νά γίνει τό κέντρο τῆς Χριστιανικῆς Αὐτοκρατορίας, ὅπως εἶχεσκοπό νά κάνει. Στή Νέα Ρώμη, δηλαδή στήν Κωνσταντινούπολη, τά πράγματα

Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ ΜΑΣ (Διαγράμματα Ὁμιλιῶν)

16

θά ἦσαν διαφορετικά: Μετά τόν μεγαλόπρεπο καί ἱεροπρεπῆ ἐγκαινιασμό τῆςπόλεως τό 330, ὁ Κωνσταντῖνος πῆρε τήν ἀπόφαση νά μήν τελεστοῦν ποτέ πιάεἰδωλολατρικές τελετές στήν πόλη αὐτή. Ἡ καινούρια λοιπόν πρωτεύουσα τοῦΚωνσταντίνου ἐξάσκησε ἀποφασιστική ἐπιρροή πάνω στήν ἀνάπτυξη τῆς Ὀρθό-δοξης ἱστορίας.

3. Δεύτερον, ὁ Κωνσταντίνος συνεκάλεσε τήν Α Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Χρι-στιανικῆς Ἐκκλησίας στή Νίκαια τῆς Βιθυνίας τό 325. Ἄν ἡ Ρωμαϊκή Αὐτο-κρατορία ἐπρόκειτο νά γίνει Χριστιανική Αὐτοκρατορία, ὁ Κωνσταντῖνοςἐπιθυμοῦσε νά τήν δεῖ σταθερά βασισμένη πάνω στήν χριστιανική πίστη. Γι᾽ αὐτότό καθῆκον τῆς Συνόδου τῆς Νικαίας ἦταν νά διατυπώσει τό περιεχόμενο αὐτῆςτῆς πίστης. Τίποτε ἄλλο δέν θά μποροῦσε νά ἐκφράσει τόσο παραστατικά τήνκαινούρια σχέση μεταξύ Ἐκκλησίας καί Πολιτείας, ὅσο ἡ σύναξη τῶν Ἱεραρχῶνστήν Νίκαια γιά τήν Α Οἰκουμενική Σύνοδο. Σ᾽ αὐτήν προήδρευε ὁ ἴδιος ὁ Αὐτο-κράτορας, «ὡς κάποιος οὐράνιος ἀγγελιαφόρος τοῦ Θεοῦ», καθώς λέγει ὁ Ἐπί-σκοπος Καισαρείας Εὐσέβιος, ἕνας ἀπό τούς παρόντες Ἱεράρχες στήν Σύνοδοαὐτή. Μετά τή λήξη τῶν ἐργασιῶν τῆς Συνόδου οἱ Ἐπίσκοποι συνέφαγαν μέ τόνΑὐτοκράτορα. «Τά καθέκαστα τοῦ συμποσίου» – γράφει μέ μεγάλο ἐντυπωσια-σμό ὁ Εὐσέβιος – ἦσαν θαυμάσια καί πέραν κάθε περιγραφῆς. Ἀποσπάσματα τῆςφρουρᾶς καί ἄλλοι στρατιῶτες βρίσκονταν γύρω ἀπό τήν εἴσοδο τοῦ παλατιοῦ μέἀνασπασμένα ξίφη, ἀνάμεσα στούς ὁποίους προσήρχοντο χωρίς φόβο οἱ ἄνθρωποιτοῦ Θεοῦ στά ἐνδότερα τῶν βασιλικῶν διαμερισμάτων. Μερικοί κάθονταν στόἴδιο τραπέζι μέ τόν Αὐτοκράτορα, καί ἄλλοι ἀκουμπισμένοι στά ἀνάκλιντρα βρί-σκονταν σέ κάθε πλευρά. Θά μποροῦσε κάποιος νά σκεφτεῖ πώς ἦταν μιά εἰκόνατῆς Βασιλείας τοῦ Χριστοῦ, ὄνειρο παρά πραγματικότητα».1 Τά πράγματα ἦτανἀσφαλῶς πολύ διαφορετικά ἀπό τήν ἐποχή πού ὁ Νέρωνας χρησιμοποιοῦσε τούςχριστιανούς ὡς ζωντανούς δαυλούς, γιά νά φωτίζουν τούς κήπους του τήν νύκτα.

Ἡ Νίκαια ἦταν ἡ πρώτη ἀπό τίς ἑπτά Οἰκουμενικές Συνόδους. Καί οἱ Σύνοδοιαὐτές, ὅπως καί ἡ πόλη τοῦ Κωνσταντίνου, κατέχουν κεντρική θέση στήν ἱστορίατῆς Ὀρθοδοξίας.

Τά τρία γεγονότα πού ἀναφέραμε παραπάνω, τό Ἔδικτο τοῦ Μεδιολάνου, ἡἵδρυση τῆς Κωνσταντινούπολης καί ἡ Σύνοδος τῆς Νίκαιας, σημαδεύουν τήνκαλή καί σταθερή πορεία τῆς Ἐκκλησίας.

1. Βίος Κωνσταντίνου, iii,10 καί 15.

17

Οἱ ἕξι πρῶτες Σύνοδοι (325-681)

1. Ἡ ζωή τῆς Ἐκκλησίας στήν πρωτοβυζαντινή περίοδο κυριαρχεῖται ἀπότίς ἑπτά Οἰκουμενικές Συνόδους. Οἱ Σύνοδοι αὐτές ἐξεπλήρωσαν ἕνα διπλό σκοπό.Κατ᾽ ἀρχάς ἀποσαφήνισαν καί διαμόρφωσαν τήν ὁρατή ὀργάνωση τῆς Ἐκκλη-σίας, ἀποκρυσταλλώνοντας τήν θέση τῶν πέντε μεγάλων ἑδρῶν, πού ὀνομάστη-καν Πατριαρχεῖα.

Δεύτερο καί σπουδαιότερο, οἱ Σύνοδοι καθόρισαν μιά γιά πάντα τήν διδασκαλίατῆς Ἐκκλησίας πάνω στά βασικά δόγματα τῆς χριστιανικῆς πίστης περί τῆςἉγ. Τριάδος καί τῆς Σάρκωσης τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὅλοι οἱ χριστιανοί θεωροῦναὐτά τά πράγματα ὡς «μυστήρια» πού δέν κατανοοῦνται μέ τήν λογική οὔτεκαί μπορεῖ νά ἐκφραστοῦν ἀκριβῶς μέ τήν ἀνθρώπινη γλώσσα. Οἱ Ἐπίσκοποι,ὅταν ἐξέθεταν τούς ὅρους τῶν Συνόδων, δέν θεωροῦσαν πώς εἶχαν ἐξηγήσει τόΜυστήριο· ἁπλῶς προσπαθοῦσαν νά ἀποκλείσουν ὁρισμένους ψεύτικους τρόπουςἀναφορᾶς σ᾽ αὐτό. Περί-ὅρισαν τό Μυστήριο γιά νά ἐμποδίσουν τούς ἀνθρώπουςνά παρεκκλίνουν στό λάθος καί στήν αἵρεση. Αὐτό ἦταν ὅλο.

2. Οἱ συζητήσεις στίς Συνόδους μερικές φορές φαίνονταν ἀφηρημένες καί μα-κρές, ἐμπνέονταν ὅμως ἀπό ἕνα συγκεκριμένο σκοπό: Τήν ἀνθρώπινη σωτηρία.Ὅπως διδάσκει ἡ Καινή Διαθήκη, ἡ ἀνθρωπότητα χωρίστηκε ἀπό τόν Θεό μέτήν ἁμαρτία καί δέν μπορεῖ μόνη της, μέ τίς δικές δυνάμεις νά ἀποκαταστήσειτό κακό πού αὐτή δημιούργησε. Γι᾽ αὐτό τήν πρωτοβουλία γιά τήν θεραπεία τοῦἀνθρώπου τήν πῆρε ὁ Ἴδιος ὁ Θεός: Ἔγινε ἄνθρωπος, πρόσφερε τόν Ἑαυτό ΤουΘυσία στόν Σταυρό γιά τήν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν μας καί ἀναστήθηκε ἐκ νεκρῶν.Ἔτσι ἀπελευθέρωσε τήν ἀνθρωπότητα ἀπό τά δεσμά τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ θα-νάτου. Αὐτό εἶναι τό κεντρικό μήνυμα τῆς Χριστιανικῆς πίστης καί αὐτό τό μή-νυμα τῆς λύτρωσης φρόντισαν οἱ Σύνοδοι νά διαφυλάξουν. Οἱ αἱρέσεις ἦσανἐπικίνδυνες καί χρειάζονταν καταδίκη, ἐπειδή ἐξασθένιζαν τήν διδασκαλία τῆςΚαινῆς Διαθήκης, τοποθετώντας κάποιο σύνορο μεταξύ ἀνθρώπου καί Θεοῦ καίἔτσι καθιστοῦσαν ἀδύνατη τήν σωτηρία γιά τόν ἄνθρωπο.

3. Ὁ ἀπόστολος Παύλος ἐξέφρασε αὐτό τό λυτρωτικό μήνυμα τῆς σωτηρίαςμας χρησιμοποιώντας τήν ἔννοια μετοχή. Ὁ Χριστός μέ τό νά σαρκωθεῖ μετέσχεστή φτώχεια μας γιά νά μετάσχουμε ἐμεῖς στόν πλοῦτο τῆς θεότητάς Του:«...Τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὅτι δι᾽ ὑμᾶς ἐπτώχευσε πλούσιος ὤν, ἵναὑμεῖς τῇ ἐκείνου πτωχείᾳ πλουτήσητε» (Β´ Κορ. 8,9). Στό Εὐαγγέλιο τοῦ Ἰωάν-νου βρίσκεται ἡ ἴδια ἰδέα μέ λίγο διαφορετική μορφή. Ὁ Χριστός, λέγει ὁ Εὐαγ-γελιστής, κάλεσε τούς μαθητές Του νά συμμετάσχουν στή θεία δόξα καί

18

προσεύχεται νά ἐπιτύχουν τήν ἕνωσή τους μέ τόν Θεό: «Καί ἐγώ τήν δόξαν ἥνδέδωκάς μοι δέδωκα αὐτοῖς, ἵνα ὦσιν ἕν καθώς ἡμεῖς ἕν ἐσμέν, ἐγώ ἐν αὐτοῖς καίσύ ἐν ἐμοί, ἵνα ὦσι τετελειωμένοι εἰς ἕν», (Ἰωαν. 17,22-23).

Οἱ Ἕλληνες Πατέρες ἐξέλαβαν τίς ἐκφράσεις αὐτές κατά κυριολεξία καί μί-λησαν γιά θέωση τοῦ ἀνθρώπου. Τό ἐπιχείρημά τους ἦταν ὅτι: Ἄν οἱ ἄνθρωποιδύνανται νά συμμετάσχουν στή δόξα τοῦ Θεοῦ, ἄν δύνανται νά γίνουν «τέλειαἕνα» μέ τόν Θεό, τότε αὐτό σημαίνει καθαρά πώς οἱ ἄνθρωποι μποροῦν νά «θε-ωθοῦν», ὅτι ἔχουν κληθεῖ νά γίνουν κατά χάρη αὐτό πού ὁ Θεός εἶναι κατά φύση.Ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος συνόψισε τόν σκοπό τῆς Σάρκωσης τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ στήφράση ὅτι «ὁ Θεός ἔγινε ἄνθρωπος γιά νά κάνει τόν ἄνθρωπο θεό».2

4. Ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι δυνατή μόνο ἄν δεχθοῦμε ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χρι-στός εἶναι ταυτόχρονα πλήρης ἄνθρωπος καί πλήρης Θεός. Γιατί κανένας δένμπορεῖ νά μᾶς σώσει παρά μόνο ὁ Θεός. Ἄν λοιπόν ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι Σω-τήρας μας – καί βεβαίως εἶναι –, τότε θά πρέπει νά εἶναι Θεός. Ἀλλά μόνο ἄνεἶναι καί ἀληθινός ἄνθρωπος, ὅπως ἐμεῖς, θά μποροῦμε ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι νά συμ-μετάσχουμε στό ἔργο πού ἔκανε γιά μᾶς. Ὁ σαρκωμένος Υἱός τοῦ Θεοῦ, ὁ ἸησοῦςΧριστός, πού εἶναι ταυτόχρονα Θεός καί ἄνθρωπος, ἔγινε ἡ γέφυρα μεταξύ Θεοῦκαί ἀνθρώπου. «Ἀπ᾽ ἄρτι ὄψεσθε τόν οὐρανόν ἀνεῳγότα», ὑποσχέθηκε ὁ Κύριόςμας, «καί τούς ἀγγέλους τοῦ Θεοῦ ἀναβαίνοντας καί καταβαίνοντας ἐπί τόν υἱόντοῦ ἀνθρώπου» (Ἰωαν. 1,52). Αὐτήν τήν κλίμακα ὅμως δέν τή χρησιμοποιοῦνμόνο ἄγγελοι ἀλλά καί ἄνθρωποι.

Ὁ Χριστός πρέπει νά εἶναι τέλειος Θεός καί τέλειος ἄνθρωπος. Κάθε αἵρεσηὑπονόμευσε κάποια πλευρά ἀπό αὐτή τήν ἀλήθεια. Ἡ μία αἵρεση (ὁ Ἀρειανισμός)ἔλεγε ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός δέν εἶναι Θεός· ἡ ἄλλη (ὁ Νεστοριανισμός) ἔλεγεὅτι ἡ ἀνθρώπινη φύση Του χωριζόταν τόσο ἀπό τήν θεότητά Του, ὥστε νά δημι-ουργοῦνται δύο πρόσωπα ἀντί τοῦ ἑνός καί ἡ ἄλλη αἵρεση (Μονοφυσιτισμός, Μο-νοθελητισμός) ἔλεγε ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός δέν εἶναι ἀληθινός ἄνθρωπος. Η κάθεΣύνοδος ὑπερμαχοῦσε γιά τήν πλήρη θεόητα καί τήν πλήρη ἀνθρωπότητα τοῦἸησοῦ Χριστοῦ, ἀνάλογα μέ τήν αἵρεση πού εἶχε νά ἀντιμετωπίσει.

Οἱ πρῶτες δύο Σύνοδοι, πού ἔλαβαν χώρα τόν 4ο αἰώνα, τόνισαν τήν θεότητατοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὅτι εἶναι τέλειος Θεός καί διατύπωσαν τό δόγμα τῆς ἉγίαςΤριάδος. Οἱ ἑπόμενες τέσσερις, κατά τόν 5ο, 6ο καί 7ο αἰῶνα, ἀσχολήθηκαν μέτό δόγμα ὅτι ὁ Χριστός εἶναι τέλειος ἄνθρωπος καί ἐξέτασαν τό πῶς σέ ἕνα πρό-σωπο ἑνώθηκε ἡ θεία καί ἡ ἀνθρώπινη φύση. Ἡ Ζ´ Οἰκουμενική Σύνοδος, πούὑπερασπίστηκε τίς ἅγιες εἰκόνες, φαίνεται κατ᾽ ἀρχάς πώς δέν ἔχει κοινά σημεῖα

2. Περί Σαρκώσεως, 54.

19

μέ τίς ἄλλες, ἀλλά ὅπως καί οἱ ἄλλες ἕξι ἔτσι καί τό θέμα αὐτῆς ἀφοροῦσε οὐσια-στικά τή Σάρκωση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καί τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου.

5. Τό κύριο ἔργο τῆς Συνόδου τῆς Νίκαιας τοῦ 325 ἦταν ἡ καταδίκη τοῦἈρειανισμοῦ. Ὁ Ἄρειος, ἕνας ἱερέας τῆς Ἀλεξάνδρειας, ὑποστήριζε πώς ὁ Υἱόςεἶναι κατώτερος ἀπό τόν Πατέρα καί τόν τοποθετοῦσε μεταξύ τῶν κτισμάτων.Τόν δεχόταν βεβαίως ὡς τό ἀνώτερο κτίσμα, ἀλλά πάντως κτίσμα. Χωρίς ἀμφι-βολία ὁ Ἄρειος ἔλεγε αὐτά γιά νά προστατέψει τήν ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ,ἀλλά λέγοντας τόν Χριστό κατώτερο τοῦ Θεοῦ καθιστοῦσε ἀδύνατη τήν σωτηρίατῶν ἀνθρώπων. Ἡ ἀπάντηση τῆς Συνόδου ἦταν ὅτι μόνο ἄν ὁ Χριστός εἶναι τέ-λειος Θεός, τότε μόνο μπορεῖ νά μᾶς ἑνώσει μέ τόν Θεό, γιατί κανείς ἄλλος ἐκτόςτοῦ Θεοῦ δέν μπορεῖ νά ἀνοίξει τόν δρόμο γι᾽ αὐτή τήν ἕνωση. Ὁ Χριστός εἶναιὁμοούσιος τοῦ Πατρός. Δέν εἶναι κάποιος ἡμίθεος ἤ ἀνώτερο πλάσμα, ἀλλά Θεόςμέ τήν ἴδια ἔννοια πού καί ὁ Πατέρας εἶναι Θεός. «Θεός ἀληθινός ἐκ Θεοῦ ἀλη-θινοῦ», προκήρυξε ἡ Σύνοδος στό Σύμβολο τῆς Πίστεως πού συνέταξε, «γεννη-θέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ Πατρί».

Ἡ Σύνοδος τῆς Νίκαιας ἀσχολήθηκε ἐπίσης καί μέ τόν ὁρατό ὀργανισμό τῆςἘκκλησίας. Ἀνέδειξε τρία μεγάλα κέντρα: Τήν Ρώμη, τήν Ἀλεξάνδρεια καί τήνἈντιόχεια (Κανών 6). Ἐπίσης καθόρισε πώς ἡ ἑπόμενη θέση τιμῆς θά πρέπεινά προσφερθεῖ στήν ἐπισκοπική ἕδρα τῶν Ἰεροσολύμων, ἐνῶ αὐτή συγχρόνως θάἀνήκει στή Μητρόπολη Καισαρείας (Κανών 7). Ἡ Κωνσταντινούπολη φυσικάδέν ἀναφερόταν, ἐπειδή δέν εἶχαν ἀκόμη γίνει τά ἐπίσημα ἐγκαίνιά της ὡς πρω-τεύουσας, πού ἔλαβαν χώρα πέντε χρόνια ἀργότερα. Συνέχισε δέ ἡ Κωνσταντι-νούπολη νά βρίσκεται ὑπό τή δικαιοδοσία τοῦ Μητροπολίτη Ἡρακλείας, ὅπωςκαί πρίν.

6. Τό ἔργο τῆς Νίκαιας τό συνέχισε ἡ Β´ Οἰκουμενική Σύνοδος, πού συνεκλήθηστήν Κωνσταντινούπολη τό 381. Αὐτή ἡ Σύνοδος ἐπεξέτεινε καί ἐπεξεργάστηκετό Σύμβολο τῆς Νίκαιας, ἀναπτύσσοντας εἰδικά τή διδασκαλία γιά τό ἍγιοΠνεῦμα, τό ὁποῖο εἶναι Θεός ὅπως ὁ Πατέρας καί ὁ Υἱός: «Ἐκ τοῦ Πατρόςἐκπορευόμενον, τό σύν Πατρί καί Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καί συνδοξαζόμενον».Ἡ Σύνοδος ἐπίσης μετέβαλε τούς ὅρους τοῦ 6ου Κανόνα τῆς Νίκαιας. Δέν μπο-ροῦσε πλέον νά ἀγνοηθεῖ ἡ θέση τῆς Κωνσταντινούπολης, πού ἦταν τώρα ἡ πρω-τεύουσα τῆς Αὐτοκρατορίας, καί ἔτσι τῆς δόθηκε ἡ δεύτερη θέση μετά τή Ρώμηκαί πρίν ἀπό τήν Ἀλεξάνδρεια. «Ὁ Ἐπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως θά κατέχειτά πρεσβεῖα τιμῆς μετά τόν ἐπίσκοπο Ρώμης, ἐπειδή ἡ Κωνσταντινούπολη εἶναιἡ Νέα Ρώμη» (Κανών 3).

Πίσω ἀπό τίς ἀποφάσεις τῶν Συνόδων βρίσκεται ἡ ἐργασία τῶν θεολόγων ἐκεί-

20

νων, πού καθόρισαν μέ ἀκρίβεια τό περιεχόμενο τῶν ὅρων πού υἱοθέτησαν οἱ Σύ-νοδοι. Ἡ πλήρη ἀποσαφήνιση τῆς λέξεως-κλειδιοῦ στό Σύμβολο τῆς Νίκαιας,δηλαδή τοῦ ὅρου ὁμοούσιος, «ὁ αὐτός τῇ οὐσίᾳ», ἦταν ἔργο τοῦ ἁγίου ἈθανασίουἈλεξανδρείας. Τό ἔργο του τό συμπλήρωναν οἱ τρεῖς Καππαδόκες Πατέρες, ὁἅγιος Γρηγόριος Ναζιανζηνός, γνωστός στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὡς Γρηγόριοςὁ Θεολόγος (;329-;390), ὁ Μέγας Βασίλιος (;330-379) καί ὁ νεώτερος ἀδελφόςτου Γρηγόριος Νύσσης (πέθανε τό 394). Ἐνῶ ὁ Ἀθανάσιος τόνιζε τήν ἑνότητατοῦ Θεοῦ (Πατήρ καί Υἱός εἶναι ὁμοούσιοι), οἱ Καππαδόκες τόνιζαν τήν τριαδικό-τητα τοῦ Θεοῦ ( ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι τρία Πρόσωπα ἤὙποστάσεις). Διατηρώντας οἱ Πατέρες αὐτοί μιά θαυμάσια ἰσορροπία μεταξύ τρια-δικότητας καί ἑνικότητας τοῦ Θεοῦ ἔδωσαν ἕνα πλῆρες νόημα στό Τριαδικό δόγμα,τρία Πρόσωπα ἐν μιᾷ οὐσίᾳ. Ποτέ, πρίν ἤ μετά, ἡ Ἐκκλησία δέν εὐτύχισε νά δια-θέτει τέσσερις θεολόγους αὐτοῦ τοῦ ἀναστήματος μέσα σέ μιά καί μόνη γενιά.

7. Μετά τό 381 ὁ Ἀρειανισμός σέ σύντομο χρονικό διάστημα ἔπαψε νά ἀπο-τελεῖ ζωτικό θέμα, ἐκτός ἀπό ὁρισμένα μέρη τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης. Ἡ ἀντιφα-τική πλευρά τοῦ ἔργου τῆς Β´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου βρίσκεται στόν 3ο Κανόνατης, ὁ ὁποῖος δυσαρέστησε τή Ρώμη καί τήν Ἀλεξάνδρεια. Ἡ Παλαιά Ρώμηἀναρωτιόταν ποῦ θά κατέληγαν οἱ ἀπαιτήσεις τῆς Νέας Ρώμης. Πιθανῶς ἡΚωνσταντινούπολη μετά ἀπό λίγο νά ἀπαιτοῦσε καί τήν πρώτη θέση. Ἡ Ρώμηλοιπόν ἐπέλεξε νά ἀγνοήσει τόν προσβλητικό Κανόνα, καί μόνο μετά τή Σύνοδοτοῦ Λατερανοῦ (1215) ὁ Πάπας τυπικά ἀναγνώρισε στήν Κωνσταντινούπολητή δεύτερη θέση. (Ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν τότε στά χέρια τῶν Σταυροφόρωνκαί ὑπό Λατίνο Πατριάρχη).

Ὁ Κανόνας ὅμως ἀποτελοῦσε τήν ἴδια πρόκληση καί γιά τήν Ἀλεξάνδρεια, ἡὁποία μέχρι τότε κατεῖχε τήν πρώτη θέση στήν Ἀνατολή. Τά ἑπόμενα ἑβδομήνταχρόνια ἔγιναν μάρτυρες μιᾶς ἔντομης διαμάχης μεταξύ Κωνσταντινούπολης καίἈλεξάνδρειας, στήν ὁποία πρός καιρόν ἀναδείχτηκε νικήτρια ἡ δεύτερη. Τή με-γάλη νίκη τήν κέρδισε ἡ Ἀλεξάνδρεια στή λεγόμενη Σύνοδο τῆς Δρυός, ὅπου ὁΘεόφιλος Ἀλεξανδρείας ἐξασφάλισε τήν ἐκθρόνιση καί τήν ἐξορία τοῦ ἘπισκόπουΚωνσταντινουπόλεως ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ «μελιρρύτου»(;344-407).

Ὁ Ἰωάννης, εὐφραδής καί εὔγλωττος ρήτορας –τά κηρύγματά του πολλέςφορές μποροῦσαν νά κρατήσουν πάνω ἀπό μία ὥρα–, ἐξέφραζε μέ λαϊκό τρόποτίς θεολογικές ἰδέες πού εἴχαν ἐπεξεργαστεῖ ὁ Ἀθανάσιος καί οἱ Καππαδόκες.Ἦταν ἄνθρωπος μέ αὐστηρή καί λιτή ζωή, καί ἐμπνεόταν ἀπό βαθιά συμπάθειαγιά τούς φτωχούς καί ἕνα φλογερό ζῆλο γιά κοινωνική δικαιοσύνη. Ἴσως νά εἶναι

21

ὁ πιό ἀγαπητός ἀπό ὅλους τούς ἄλλους Πατέρες στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, καίτά ἔργα του τά πιό πολυδιαβασμένα.

8. Ἡ δεύτερη μεγάλη ἐπιτυχία τῆς Ἀλεξάνδρειας ἐπιτεύχθηκε ἀπό τόν ἀνηψιόκαί διάδοχο τοῦ Θεφίλου, τόν ἅγιο Κύριλλο Ἀλεξανδρείας († 444), ὁ ὁποῖος προ-κάλεσε τήν πτώση ἑνός ἄλλου Ἐπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, τοῦ Νεστορίου,στήν Γ´ Οἰκουμενική Σύνοδο, πού συγκροτήθηκε στήν Ἔφεσο τό 431. Ἀλλάστήν Ἔφεσο πολλά ἄλλα πράγματα εἶχαν κρισιμότερη σημασία ἀπ᾽ ὅ,τι ὁ ἀντα-γωνισμός τῶν δύο μεγάλων ἑδρῶν.

Δογματικά θέματα διευθετημένα ἀπό το 381, ἐμφανίζονται πάλι στήν ἐπιφά-νεια, ἐπικεντρούμενα τώρα ὄχι στήν Ἁγία Τριάδα ἀλλά στό Πρόσωπο τοῦ Χρι-στοῦ. Ὁ Κύριλλος καί ὁ Νεστόριος συμφωνοῦσαν πώς ὁ Χριστός εἶναι τέλειοςΘεός, ἕνας ἐκ τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἀλλά διαφοροποιοῦνταν στήν ἀντίληψη πούεἶχαν γιά τήν ἀνθρώπινη φύση Του καί στή μέθοδο μέ τήν ὁποία ἑρμήνευαν τήν ἕνωση τῆς θείας μέ τήν ἀνθρώπινη φύση σ᾽ ἕνα μοναδικό πρόσωπο. Ἐκπροσω-ποῦσαν διαφορετικές παραδόσεις ἤ θεολογικές σχολές. Ὁ Νεστόριος, μεγαλομένοςστή Σχολή τῆς Ἀντιόχειας, ὑποστήριζε μέν τήν ἀκεραιότητα τῆς ἀνθρώπινηςφύσης τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά διέστελλε μέ τέτοια ἔμφαση τήν ἀνθρώπινη φύση ἀπότή Θεότητα, ὥστε ἡ διδασκαλία του νά κινδυνεύει νά καταλήξει ὄχι στό ἕνα πρό-σωπο, ἀλλά σέ δύο ξεχωριστά πρόσωπα πού συνυπάρχουν ἁπλῶς στό ἴδιο σῶμα.Ὁ Κύριλλος, ὁ πρωταγωνιστής τῆς ἀντίθετης παράδοσης τῆς Ἀλεξάνδρειας, εἶχεσάν ἀφετηρία περισσότερο τήν ἑνότητα τοῦ Προσώπου τοῦ Χριστοῦ παρά τήνδιάκριση τῆς ἀνθρώπινης φύσης ἀπό τήν θεότητα, ἀλλά δέν τόνιζε τόσο ἔντοναὅσο οἱ Ἀντιοχεῖς τήν ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ. Καί οἱ δύο αὐτές ἀπόψεις, ἄνσπρωχτοῦν στά ἄκρα, μποροῦν νά ὁδηγήσουν σέ αἵρεση, καί ἡ Ἐκκλησία χρει-αζόταν καί τίς δύο ἀπόψεις γιά νά σχηματίσει μιά ἰσορροπημένη εἰκόνα τοῦ ὅλουΧριστοῦ. Ἦταν τραγικό γιά τή Χριστιανοσύνη τό ὅτι οἱ δύο σχολές ἀντί νά ἐξι-σορροπήσει ἡ μιά τήν ἄλλη, ἔφτασαν σέ σύγκρουση.

Ὁ Νεστόριος ἐνίσχυσε τή διαμάχη ἀρνούμενος νά ὀνομάσει τήν Παναγία Θε-οτόκο (Μητέρα τοῦ Θεοῦ). Ἡ λαϊκή εὐσέβεια εἶχε ἤδη υἱοθετήσει αὐτόν τόντίτλο, ἀλλά στόν Νεστόριο φαινόταν πώς αὐτός ὁ τίτλος ἐπέφερε μιά σύγχυσημεταξύ τῆς ἀνθρώπινης φύσης τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Θεότητας. Ἡ Παναγία,ἰσχυριζόταν – καί ἐδῶ φανερώνεται ὅλη ἡ ἀντιοχειανή «διασπαστικότητά» του– θά πρέπη νά ὀνομάζεται μόνο «ἀνθρωποτόκος», ἤ τό πολύ πολύ «Χριστοτό-κος», ἐπειδή εἶναι μητέρα μόνο τῆς ἀνθρώπινης φύσης τοῦ Χριστοῦ καί ὄχι τῆςθεϊκῆς Του. Ὁ Κύριλλος, μέ τήν ὑποστήριξη τῆς Συνόδου, ἀπάντησε μέ τό κεί-μενο «῾Ο Λόγος σάρξ ἐγένετο» (Ἰωαν. 1,14) ὅτι ἡ Παναγία εἶναι Θεοτόκος ἐπειδή

22

«γέννησε τόν Λόγο τοῦ Θεοῦ πού ἔγινε Σάρξ» .3 Ἡ Παναγία δέν γέννησε ἕνανἄνθρωπο χαλαρά ἑνωμένο μέ τόν Θεό, ἀλλά ἕνα μοναδικό καί ἀδιαίρετο πρόσωπο,πού εἶναι ταυτόχρονα Θεός καί ἄνθρωπος. Τό ὄνομα Θεοτόκος περιφρουρεῖ τήνἑνότητα τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ: Ἄν ἀρνηθοῦμε στήν Παναγία ἕναν τέτοιοτίτλο, εἶναι σάν νά χωρίζουμε τόν Ἔνσαρκο Χριστό στά δύο, σάν νά καταστρέ-φουμε τή γέφυρα μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρωπότητας, καί σάν νά ἀνυψώνουμε μέσαστό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ ἕνα διαχωριστικό τοῖχο. Ἔτσι βλέπουμε πώς ἡ Ἔφε-σος ἀσχολήθηκε μέ μήνυμα τῆς σωτηρίας. Τήν ἴδια πρωταρχική σημασία πούκατέχει ὁ ὅρος ὁμοούσιος στήν διδασκαλία γιά τήν Ἁγίας Τριάδα, κατέχει ὁ ὅροςΘεοτόκος στό δόγμα τῆς Σάρκωσης.

9. Ἡ Ἀλεξάνδρεια κέρδισε μιά ἄλλη νίκη σέ μιά δεύτερη Σύνοδο πού συνεκλήθηστήν Ἔφεσο τό 449, ἀλλά σ᾽ αὐτή τή σύναξη – ὅπως τό λέγουν οἱ περισσότεροιθεολόγοι – ἡ Ἀλεξάνδρεια ἔσπρωξε τά πράγματα πολύ μακριά. Ὁ ΔιόσκουροςἈλεξανδρείας, ὁ διάδοχος τοῦ Κυρίλλου, ἰσχυριζόταν πώς στόν Χριστό ὑπάρχειμόνο μία φύση· ὁ Σωτήρας εἶναι ἐκ δύο φύσεων, ἀλλά μετά τή σάρκωσή Τουὑπάρχει μόνο μία «ἔνσαρκη φύση τοῦ Θεοῦ Λόγου». Αὐτή εἶναι ἡ θέση πού κοινῶςὀνομάζεται «μονοφυσιτική». Εἶναι ἀλήθεια πώς καί ὁ ἴδιος ὁ Κύριλλος εἶχε χρη-σιμοποιήσει μιά τέτοια γλώσσα, ἀλλά ὁ Διόσκουρος περέλειψε τίς ἰσορροπιστικέςπροτάσεις πού ἔκανε ὁ Κύριλλος τό 433 ὡς παραχώρηση πρός τούς Ἀντιοχεῖς.Σέ πολλούς φαινόταν πώς ὁ Διόσκουρος ἀρνεῖτο τήν ἀκεραιότητα τῆς ἀνθρωπό-τητας τοῦ Χριστοῦ, ἄν καί αὐτό σίγουρα, λέγει ὁ πατήρ Κάλλιστος Γουέαρ, ἀπο-τελεῖ ἄδικη ἑρμηνεία τῆς ἄποψής του.

10. Μόλις δύο χρόνια ἀργότερα, τό 451, ὁ Αὐτοκράτορας Μαρκιανός συνεκά-λεσε στή Χαλκηδόνα μιά καινούρια σύναξη τῶν Ἐπισκόπων, τήν ὁποία ἡἘκκλησία τοῦ Βυζαντίου καί ἡ Δύση θεώρησαν ὡς τήν Δ Οἰκουμενική Σύνοδο.Τό ἐκκρεμές τώρα κινήθηκε πίσω πρός τήν κατεύθυνση τῆς Ἀντιόχειας. Ἡ Σύ-νοδος ἀπέρριψε τή μονοφυσιτική θέση τοῦ Διοσκούρου καί διακήρυξε πώς, ἐνῶ ὁΧριστός εἶναι ἕνα μοναδικό καί ἀδιαίρετο πρόσωπο, δέν συνίσταται ἁπλῶς ἐκ δύοφύσεων, ἀλλά εἶναι «ἐν δυσί φύσεσι».

Οἱ Ἐπίσκοποι ἐπευφήμησαν τόν Τόμο τοῦ ἁγίου Λέοντα τοῦ Μεγάλου, ΠάπαΡώμης (†461), ὅπου σαφῶς ὑπογραμμίζεται ἡ διάκριση μεταξύ τῶν δύο φύσεων,καί ταυτόχρονα τονίζεται ἡ ἑνότητα τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ. Διακήρυξαντήν πίστη τους στόν «ἕνα καί ταυτόν Υἱόν, τέλειον ἐν θεότητι καί τέλειον ἐνἀνθρωπότητι, Θεόν ἀληθινόν καί ἄνθρωπον ἀληθινόν...ἐν δυσί φύσεσι ὁμολογού-μενον ἀσυγχύτως, ἀμεταβλήτως, ἀχωρίστως, ἀδιαιρέτως»· σέ καμιά περίπτωση

3. Βλ. τό πρῶτο ἀπό τά Δώδεκα Ἀναθέματα τοῦ Κυρίλλου.

23

δέν αἴρεται ἡ διαφορά μεταξύ τῶν φύσεων ἐξ αἰτίας τῆς ἕνωσης, ἀλλά διατη-ροῦνται τά ἰδιώματα ἑκάστης φύσεως καί οἱ δύο μαζί συνιστοῦν ἕνα πρόσωπο καίμία ὑπόσταση. Ὁ ὅρος τῆς Χαλκιδόνας δέν ἀπευθύνεται, θά λέγαμε, μόνο στούςΜονοφυσίτες («ἐν δυσί φύσεσι, ἀσυγχύτως, ἀμεταβλήτως»), ἀλλά καί στούςὀπαδούς τοῦ Νεστορίου («ἕνας καί ταυτός Υἱός...ἀχωρίστως, ἀδιαιρέτως»).

11. Ἡ Χαλκηδόνα ἐπέφερε μιά ἥττα τῆς Ἀλεξανδρινῆς Θεολογίας. Ἀλλά ἦτανκαί μιά ἥττα τῶν Ἀλεξανδρινῶν ἀπαιτήσεων γιά ἡγεμονικό ρόλο στήν Ἀνατολή.Ὁ 28ος Κανόνας τῆς Χαλκηδόνας ἐπικύρωσε τόν 3ο Κανόνα τῆς Κωνσταντι-νουπόλεως, προσδίδοντας στήν Νέα Ρώμη τή θέση ἀμέσως μετά τήν ΠαλαιάΡώμη. Ὁ Λέοντας ἀπέκρουσε αὐτόν τόν Κανόνα, ἡ Ἀνατολή ὅμως ἀπό τότε ἔχειδεχτεῖ τήν ἐγκυρότητά του. Ἡ Σύνοδος ἀποδέσμευσε ἐπίσης τήν Ἰερουσαλήμἀπό τή δικαιοδοσία τῆς Καισάρειας καί τῆς προσέφερε τήν πέμπτη θέση μεταξύτῶν μεγάλων ἐπισκοπικῶν ἑδρῶν. Τό σύστημα, πού ἔγινε ἀργότερα γνωστό στούςὈρθοδόξους ὡς Πενταρχία, ὁλοκληρώθηκε πλέον, σύμφωνα μέ τό ὁποῖο πέντεμεγάλες ἐπισκοπές τῆς Ἐκκλησίας ἀπελάμβαναν ἰδιαίτερη τιμή, καθιερώνονταςἔτσι μιά ἱεραρχική τάξη ἀνάμεσά τους: Ρώμη, Κωνσταντινούπολη, Ἀλεξάνδρεια,Ἀντιόχεια, Ἰερουσαλήμ. Καί οἱ πέντε ἰσχυρίζονταν πώς εἶχαν ἱδρυθεῖ ἀπό Ἀπο-στόλους. Οἱ τέσσερις πρῶτες ἦσαν οἱ σπουδαιότερες πόλεις τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτο-κρατορίας· ἡ πέμπτη προστέθηκε ἐπειδή ἦταν ὁ τόπος ὅπου ὁ Χριστόςσταυρώθηκε καί ἀνέστη. Ὁ Ἐπίσκοπος καθεμιᾶς ἀπό αὐτές τίς πέντε πόλειςἔλαβε τόν τίτλο τοῦ Πατριάρχη. Τά πέντε Πατριαρχεῖα μοίρασαν ὁλόκληρο τόνγνωστό τότε κόσμο σέ σφαῖρες δικαιοδοσίας, ἐκτός ἀπό τήν Κύπρο, πού τῆς δό-θηκε ἀνεξαρτησία ἀπό τή Σύνοδο τῆς Ἐφέσου καί ἀπό τότε παραμένει μέχρι σή-μερα αὐτοκέφαλη.

Ὅταν μιλᾶμε γιά τήν Ὀρθόδοξη ἰδέα τῆς Πενταρχίας, θά πρέπει νά ἀποφύ-γουμε δύο πιθανές παρανοήσεις. Πρῶτον, τό σύστημα τῶν Πατριαρχῶν καί Μη-τροπολιτῶν εἶναι ζήτημα ἐκκλησιαστικῆς ὀργάνωσης. Ἄν δοῦμε ὅμως τήνἘκκλησία ὄχι ἀπό τήν ἄποψη τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξης ἀλλά τοῦ θείου δικαίου,τότε θά πρέπει νά ποῦμε πώς ὅλοι οἱ Ἐπίσκοποι εἶναι οὐσιαστικά ἴσοι, ὅσο ταπεινήἤ σπουδαία καί ἄν εἶναι ἡ πόλη στήν ὁποία προΐστανται. Ὅλοι οἱ Ἐπίσκοποι με-τέχουν ἐξ ἴσου στήν ἀποστολική διαδοχή, ὅλοι κατέχουν τήν ἴδια μυστηριακή δύ-ναμη, ὅλοι τους ἔχουν ἐκ Θεοῦ τοποθετηθεῖ ὡς διδάσκαλοι τῆς πίστεως. Ἄνἐμφανιστεῖ κάποια δογματική διαφωνία, δέν ἀρκεῖ μόνο νά ἐκφέρουν τή γνώμητους οἱ Πατριάρχες, ἀλλά κάθε ἐν ἐνεργείᾳ Ἐπίσκοπος ἔχει τό δικαίωμα νά πα-ρακολουθήσει μιά γενική Σύνοδο, νά μιλήσει καί νά ψηφίσει. Τό σύστημα τῆςΠενταρχίας δέν προσβάλλει τήν οὐσιαστική ἰσότητα ὅλων τῶν Ἐπισκόπων, οὔτε

24

στερεῖ τήν κάθε τοπική κοινότητα ἀπό τή σημασία πού τῆς προσέδωσε ὁ ἅγιοςἸγνάτιος.

12. Ἐπιπλέον οἱ Ὀρθόδοξοι τῶν χρόνων πού ὁμιλοῦμε πίστευαν πώς ὁ Πάπαςκετεῖχε μιά εἰδική θέση μεταξύ τῶν πέντε Πατριαρχῶν καί δέν ἀρνοῦνταν στήνἁγία καί Ἀποστολική Ἕδρα τῆς Ρώμης τό πρεσβεῖον τιμῆς, μαζί μέ τό δικαίωμα(ὑπό ὁρισμένες συνθῆκες) νά δέχεται ἐφέσεις ἀπό ὅλα τά μέρη τῆς Χριστιανοσύ-νης. Χρησιμοποιοῦμε ἐδῶ τόν ὅρο «πρεσβεῖον» καί ὄχι «πρωτεῖον». Οἱ Ὀρθόδοξοιθεωροῦσαν τόν Πάπαν ὡς τόν Ἐπίσκοπο πού «προΐσταται ἐν ἀγάπῃ», παρα-φράζοντας μιά φράση τοῦ ἁγίου Ἰγνατίου. Τό λάθος τῆς Ρώμης – ὅπως πι-στεύουμε οἱ Ὀρθόδοξοι – ἔγκειται στό ὅτι μετέτρεψε ἀργότερα αὐτό τό πρεσβεῖο,αὐτή τήν «προεδρία τῆς ἀγάπης», σέ πρωτεῖο ἐξωτερικῆς δύναμης καί δικαιο-δοσίας. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν δέχεται τό δόγμα τῆς παπικῆς αὐθεντίας,ὅπως τό ἀνέπτυξαν οἱ ἀποφάσεις τῆς Συνόδου τοῦ Βατικανοῦ τό 1870, καί τόὁποῖο σήμερα ἀποτελεῖ ἐπίσημη διδασκαλία τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας.

Τό πρεσβεῖο τιμῆς πού ἀπελάμβανε τότε ἡ Ρώμη ὀφειλόταν σέ τρεῖς παράγον-τες. Πρῶτον, ἡ Ρώμη ἦταν ἡ πόλη ὅπου μαρτύρησαν οἱ ἅγιοι ἀπόστολοι Πέτροςκαί Παῦλος, καί ἡ πόλη ὅπου ὁ ἀπόστολος Πέτρος ἦταν ἐπίσκοπος. Ἡ ὈρθόδοξηἘκκλησία ὁμολογεῖ πράγματι τόν Πέτρο ὡς τόν πρῶτο τῶν Ἀποστόλων: Δένλησμονεῖ τά τόσα γνωστά «Πέτρεια κείμενα» τῶν Εὐαγγελίων (Ματθ. 16,18-19· Λουκ. 22,32· Ἰωάν. 21,15-17), ἄν καί οἱ Ὀρθόδοξοι θεολόγοι δέν ἑρμηνεύουναὐτά τά κείμενα μέ τόν τρόπο πού τά κατανοοῦν οἱ Ρωμαιοκαθολικοί ὑπομνημα-τιστές τους. Καί ἐνῶ πολλοί Ὀρθόδοξοι θεολόγοι θά ἔλεγαν πώς ὄχι μόνο ὁ Ἐπί-σκοπος Ρώμης ἀλλά ὅλοι οἱ Ἐπίσκοποι εἶναι διάδοχοι τοῦ Πέτρου, ὅμως οἱπερισσότεροι Ρωμαιοκαθολικοί δέχονται πώς ὁ Ἐπίσκοπος Ρώμης εἶναι διάδοχοςτοῦ Πέτρου μέ μία εἰδικώτερη ἔννοια.

Δεύτερον, ἡ ἕδρα τῆς Ρώμης εἶχε ἐπίσης τό πρεσβεῖο τιμῆς λόγω τῆς θέσηςπού κατεῖχε ἡ πόλη τῆς Ρώμης στήν Αὐτοκρατορία: Ἦταν ἡ πρωτεύουσα, ἡκύρια πόλη τοῦ ἀρχαίου κόσμου καί σέ κάποιο βαθμό παρέμεινε ὡς τοιαύτη καίμετά τήν ἵδρυση τῆς Κωνσταντινούπολης.

Τρίτον, ἄν καί ὑπῆρξαν περιπτώσεις ὅπου κάποιοι Πάπες ὑπέπεσαν σέ αἵρεση,πάντως γενικά τούς πρώτους ὀκτώ αἰῶνες τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας, ἡΡωμαϊκή ἕδρα διακρινόταν γιά τήν καθαρότητα τῆς πίστης της. Ὅταν ἄλλαΠατριαρχεῖα ταλαντεύονταν κατά τή διάρκεια τῶν μεγάλων δογματικῶν συζη-τήσεων, ἡ Ρώμη στίς περισσότερες περιπτώσεις παρέμεινε σταθερή. Οἱ ἄνθρωποι,ὅταν πιέζονταν σκληρά ἀπό τούς αἱρετικούς, αἰσθάνονταν πώς μποροῦσαν νάστραφοῦν μέ ἐμπιστοσύνη στόν Πάπα. Φυσικά κάθε ἐπίσκοπος, καί ὄχι μόνον ὁ

25

ἐπίσκοπος Ρώμης, ἔχει ὁριστεῖ ἀπό τόν Θεό ὡς διδάσκαλος τῆς πίστης· ἐπειδήὅμως ἡ ἕδρα τῆς Ρώμης εἶχε στήν πράξη διδάξει τήν πίστη μέ ἐξαιρετική πιστό-τητα πρός τήν ἀλήθεια, γι᾽ αὐτό ὁ καθένας ἐστρέφετο κατεξοχήν στή Ρώμη γιάκαθοδήγηση τούς πρώτους αἰῶνες τῆς Ἐκκλησίας.

Ἀλλά ὅ,τι συνέβαινε μέ τούς Πατριάρχες, αὐτό ἴσχυε καί γιά τόν Πάπα: Τόπρεσβεῖο τιμῆς, πού εἶχε δοθεῖ στή Ρώμη, δέν ἀνέτρεπε τήν οὐσιαστική ἰσότηταὅλων τῶν ἐπισκόπων. Ὁ Πάπας εἶναι ὁ πρῶτος ἐπίσκοπος στήν Ἐκκλησία –ἀλλά εἶναι πρῶτος μεταξύ ἴσων.

Ἡ Ἐφεσος καί ἡ Χαλκηδόνα, δηλαδή, ἡ Γ´ καί Δ´ Οἰκουμενική Σύνοδοςὑπῆρξαν ὁ βράχος τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀλλά ὑπῆρξαν ἐπίσημα καί ἡ μεγάλη πέτρατῆς προσβολῆς. Οἱ Ἀρειανοί σταδιακά συμβιβάστηκαν καί τό σχίσμα τους ἔτσιδέν ἔγινε μόνιμο. Ὅμως μέχρι σήμερα ὑπάρχουν στήν Ἀνατολή ὁμάδες αἱρετικῶνπού δέν δέχονται τίς ἀποφάσεις τῆς Ἐφέσου καί πού θεωροῦν πώς εἶναι λάθος ν᾽ἀποκαλοῦν τήν Παναγία Θεοτόκο. Καί μέχρι σήμερα ὑπάρχουν ἐπίσης ὁμάδεςἄλλων αἱρετικῶν, πού ἀκολουθοῦν τό μονοφυσιτικό δόγμα τοῦ Διοσκούρου καίἀπορρίπτουν τούς Ὅρους τῆς Χαλκηδόνας καί τόν Τόμο τοῦ Λέοντα.

Οἱ ὁμάδες τῶν αἱρετικῶν αὐτῶν βρέθηκαν ἐξ ὁλοκλήρου ἐκτός τῆς ΒυζαντινῆςΑὐτοκρατορίας καί πολύ λίγα ἀκούγονται γι᾽ αὐτές στήν Βυζαντινή ἱστορία. Με-γάλοι ὅμως πληθυσμοί πού ἀρνοῦνταν τά δόγματα τῆς Χαλκηδόνας, ἰδιαίτεραστήν Αἴγυπτο καί τή Συρία, ἦσαν πολῖτες τῆς Αὐτοκρατορίας, καί ἔγιναν πολλές,ἄν καί ἀνεπιτυχεῖς, προσπάθειες νά προσαχθοῦν σέ κοινωνία μέ τήν Ἐκκλησίατοῦ Βυζαντίου. Πολύ συχνά βέβαια οἱ θεολογικές διαφορές γίνονταν πιό πικρέςλόγω τῆς πολιτιστικῆς καί ἐθνικιστικῆς ἔντασης. Ἡ Αἴγυπτος καί ἡ Συρία, μέἐπικρατοῦντα πολιτισμό καί γλώσσα διαφορετικά ἀπό τόν Ἑλληνικό, ἀπέκρουαντήν ἐξουσία τῆς Ἑλληνικῆς Κωνσταντινούπολης, σέ θέματα ἐξίσου θρησκευτικάκαί πολιτικά. Ἔτσι τό ἐκκλησιαστικό σχίσμα τό ἐνίσχυαν οἱ πολιτιστικές ἀπο-σχιστικές τάσεις. Ἄν δέν ὑπῆρχαν αὐτοί οἱ μή-θεολογικοί παράγοντες, ἴσως καίοἱ δύο πλευρές νά εἶχαν φτάσει σέ μία θεολογική ἀλληλοκατανόηση μετά τή Σύ-νοδο τῆς Χαλκηδόνας. Πολλοί σύγχρονοι ἐρευνητές τείνουν νά θεωροῦν πώς ἡδιαφορά μεταξύ «μή-Χαλκηδονίων» καί «Χαλκηδονίων» βρισκόταν οὐσιαστικάστήν ὁρολογία καί ὄχι στή θεολογία. Οἱ δύο πλευρές κατανοοῦσαν μέ διαφορετικότρόπο τήν λέξη φύση, ἀλλά καί οἱ δύο ἐπεδίωκαν νά ὑποστηρίξουν τήν ἴδια βασικήἀλήθεια, ὅτι δηλαδή ὁ Σωτήρας Χριστός εἶναι ἐξίσου τέλειος Θεός καί τέλειοςἄνθρωπος, ἀποτελώντας ὅμως ἕνα πρόσωπο, καί ὄχι δύο.

13. Τόν Ὅρο τῆς Χαλκηδόνας τόν συμπλήρωσαν δύο ἑπόμενες Σύνοδοι, πούσυγκλήθηκαν στήν Κωνσταντινούπολη.

26

Ἡ Ε´ Οἰκουμενική Σύνοδος (553) ἐπαναδιατύπωσε τίς ἀποφάσεις τῆς Χαλ-κηδόνας μέ τή θεολογική ἄποψη τῆς Ἀλεξάνδρειας καί θέλησε νά ἑρμηνεύσει, μέπιό θετικούς ὅρους ἀπ᾽ αὐτούς πού εἶχε χρησιμοποιήσει ἡ Χαλκηδόνα, πῶς ἑνώ-νονται οἱ δύο φύσεις τοῦ Χριστοῦ σέ ἕνα μοναδικό πρόσωπο.

Ἡ ΣΤ´ Οἰκουμενική Σύνοδος (680-681) καταδίκασε τήν αἵρεση τῶν Μονο-θελητῶν, πού ἰσχυρίζονταν πώς ἄν καί ὁ Χριστός ἔχει δύο φύσεις, ἐντούτοις,ἐπειδή εἶναι ἕνα πρόσωπο, θά πρέπει νά ἔχει καί ἕνα θέλημα. Ἡ Σύνοδος ἀπάν-τησε πώς ἐπειδή ἔχει δύο φύσεις, τότε ἔχει καί δύο θελήσεις. Πίστευε πώς οἱΜονοθελῖτες πλήγωναν τήν πληρότητα τῆς ἀνθρώπινης φύσης τοῦ Χριστοῦ,ἐπειδή ἡ ἀνθρώπινη φύση θά ἦταν ἀτελής καί ἐντελῶς ἀφηρημένη χωρίς ἀνθρώ-πινη θέληση. Ἐπειδή ὁ Χριστός εἶναι ἀληθινός ἄνθρωπος ὅπως καί ἀληθινόςΘεός, θά πρέπει νά ἔχει ἀνθρώπινη θέληση ὅπως ἐπίσης καί θεία θέληση.

14. Στά πενήντα χρόνια πού προηγήθηκαν τῆς ΣΤ´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου,τό Βυζάντιο ἀντιμετώπισε μιά ξαφνική καί ἀνησυχητική ἐξέλιξη: Τήν ἄνοδο τοῦἸσλάμ. Τό πλέον ἀπροσδόκητο στοιχεῖο στήν ἐξάπλωσή του ἦταν ἡ ταχύτητα.Ὅταν ὁ προφήτης πέθανε (τό 632), τό κῦρος του δέν ἁπλωνόταν παραπέρα ἀπότήν περιοχή τῆς Μέκκας καί τῆς Μεδίνας. Ἀλλά στά ἑπόμενα δεκαπέντε χρόνιαοἱ Ἄραβες ὀπαδοί του εἶχαν καταλάβει τή Συρία, Παλαιστίνη καί Αἴγυπτο. Καίμέσα στά ἑπόμενα πενήντα εἶχαν φτάσει στά τείχη τῆς Κωνσταντινούπολης καίπαραλίγο νά τήν καταλάβουν. Μέσα δέ σέ ἑκατό χρόνια εἶχαν ἐξαπλωθεῖ σέ ὁλό-κληρη τή βόρεια Ἀφρική, προέλασαν στήν Ἱσπανία καί ἀνάγκασαν τήν ΔυτικήΕὐρώπη νά ἀγωνιστεῖ γιά τή σωτηρία της στή μάχη τοῦ Πουατιέ. Ἡ Ἀραβικήεἰσβολή ἔχει χαρακτηριστεῖ ὡς μιά «φυγόκεντρη ἔκρηξη, πού ἐκτίναξε σέ κάθεκατεύθυνση μικρά σώματα ἐφίππων πρός ἄγραν τροφῆς, λαφύρων καί νέωνἐδαφῶν. Οἱ παλιές αὐτοκρατορίες δέν ἦσαν πλέον σέ θέση νά τούς ἀντισταθοῦν».4

Ἡ Χριστιανοσύνη ἐπιβίωσε, ἀλλά μέ μεγάλες δυσκολίες. Οἱ Βυζαντινοί ἔχασαντίς ἀνατολικές τους κτήσεις καί τά τρία Πατριαρχεῖα – τῆς Ἀλεξάνδρειας, τῆςἈντιόχειας καί τῶν Ἰεροσολύμων – πέρασαν κάτω ἀπό τόν ἔλεγχο τῶν ἀπίστων.Τό Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως ἔμεινε πλέον χωρίς ἀντίζηλο στόν χῶροτῆς Χριστιανικῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Ἀνατολῆς. Ἀπό ἐδῶ καί πέρα τό Βυζάντιοδεχόταν πολύ συχνά ἐπιθέσεις καί, ἄν καί κράτησε ἀκόμη ὀκτώ αἰῶνες, στότέλος ὑπέκυψε.

4. H. St. L. B. Moss, στό βιβλίο Baynes and Moss, Byzantium: an Introduction (Oxford1948), σ.σ 11-12

27

Οἱ ἱερές εἰκόνες

1. Οἱ διαμάχες πού ἀφοροῦσαν τό Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ δέν ἔπαψαν μέ τήΣύνοδο τοῦ 681, ἀλλά ἐπεκτάθηκαν μέ διαφορετική μορφή στόν 8ο καί 9ο αἰῶνα.Ἡ πάλη ἐπικεντρώθηκε στίς ἅγιες εἰκόνες, στίς εἰκόνες τοῦ Χριστοῦ, τῆς Πα-ναγίας καί τῶν ἁγίων, πού ὑπάρχουν καί τιμῶνται στίς Ἐκκλησιές καί στά σπί-τια. Οἱ Εἰκονομάχοι, πού ὑποψιάζονταν ὡς εἰδολωλατρική κάθε θρησκευτικήτέχνη πού παρίστανε ἀνθρώπους ἤ τόν Θεό, ἀπαιτοῦσαν τήν καταστροφή τῶνεἰκόνων. Ἡ ἄλλη πλευρά, οἱ Εἰκονολάτρες, ὑπερασπίζονταν μέ ζέση τή θέση τῶνεἰκόνων στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ ἀγώνας δέν ἦταν ἁπλῶς μιά σύγκρουσημεταξύ δύο διαφορετικῶν ἀντιλήψεων γιά τή χριστιανική τέχνη. Ἐμπλέκοντανβαθύτερα ζητήματα: Ὁ χαρακτήρας τῆς ἀνθρώπινης φύσης τοῦ Χριστοῦ, ἡ χρι-στιανική στάση ἀπέναντι στήν ὕλη, τό ἀληθινό νόημα τῆς Χριστιανικῆς λύτρω-σης.

Πιθανῶς οἱ Εἰκονομάχοι νά εἶχαν δεχτεῖ ἐξωτερικές ἐπιρροές, ἀπό τούς Ἰου-δαίους καί τούς Μουσουλμάνους, καί εἶναι σημαντικό τό γεγονός πώς, τρία χρόνιαπρίν ξεσπάσει ἡ Εἰκονομαχία στή Βυζαντινή Αὐτοκρατορία, ὁ Μουσουλμάνοςχαλίφης Γιεζίντ εἶχε διατάξει νά ἀπομακρυνθοῦν ὅλες οἱ εἰκόνες ἀπό τήν ἐπικρά-τειά του. Τό σημαντικότερο ὅμως ἦταν ἡ κρατοῦσα «πουριτανική» ἄποψη, ἡὁποία εἶχε εἰσαχθεῖ καί μέσα στόν ἴδιο τόν Χριστιανισμό, ὅτι ἡ τιμή στίς εἰκόνεςἦταν μιά λανθάνουσα εἰδωλολατρία. Ὅταν οἱ Ἴσαυροι ἐπιτέθηκαν στίς εἰκόνες,ἡ ὑποστήριξη πού βρῆκαν μέσα στήν Ἐκκλησία ἦταν μεγάλη.

2. Ἡ περίοδος τῆς Εἰκονομαχίας, πού διάρκεσε κάπου 120 ἔτη, χωρίζεται σέδύο στάδια. Τό πρῶτο στάδιο ἄνοιξε τό 726, ὅταν ὁ Αὐτοκράτορας Λέων ὁ Γ´ἄρχισε τόν πόλεμο στίς εἰκόνες, καί ἔληξε τό 780 ὅταν ἡ αὐτοκράτειρα Εἰρήνητερμάτησε τούς διωγμούς. Τίς θέσεις τῶν Εἰκονοφίλων δικαίωσε ἡ Ζ´ καί τελευ-ταία Οἰκουμενική Σύνοδος (787), πού συνεκλήθη, ὅπως καί ἡ πρώτη, στήν Νί-καια. Σύμφωνα μέ τή Σύνοδο, οἱ εἰκόνες πρέπει νά φυλάσσονται στίς Ἐκκλησίεςκαί νά τούς ἀποδίδεται ὁ ἴδιος σχετικός σεβασμός πού ἀποδίδεται καί σέ ἄλλαὑλικά σύμβολα, ὅπως εἶναι ὁ «τίμιος καί ζωοποιός Σταυρός» καί τό Εὐαγγέλιο.

Μιά καινούρια ἐπίθεση κατά τῶν εἰκόνων ἄρχισε μέ τόν Λέοντα Ε´τόν Ἀρμένιοτό 815, καί συνεχίστηκε μέχρι τό 843, ὅταν οἱ εἰκόνες ἀποκαταστάθηκαν πάλι,μόνιμα αὐτή τή φορά, ἀπό μιά ἄλλη αὐτοκράτειρα, τή Θεοδώρα. Ἡ τελική νίκητῶν ἱερῶν εἰκόνων τό 843 εἶναι γνωστή ὡς «Θρίαμβος τῆς Ὀρθοδοξίας», πούἑορτάζεται τήν Α Κυριακή τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Πρωταγωνιστής στήμάχη γιά τίς εἰκόνες τήν πρώτη περίοδο ἦταν ὁ ἅγ. Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός

28

(;675-749) καί στή δεύτερη ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης (759-826). Ὁ ἅγ.Ἰωάννης Δαμασκηνός εἶχε μεγαλύτερη ἐλευθερία στό ἔργο του, ἐπειδή κατοι-κοῦσε σέ Μουσουλμανική περιοχή, μακριά ἀπό τό ἄγγιγμα τοῦ Βυζαντινοῦ κρά-τους. Δέν ἦταν ἡ μόνη φορά πού τό Ἰσλάμ, ἄθελά του, ἐνεργοῦσε ὡς προστάτηςτῆς Ὀρθοδοξίας.

ΟΡΘΟΔΟΞΗ KATHXHΣΗ(Σέ συνέχειες)

ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΑΡΘΡΟ

Τόν δι’ ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους καί διά τήν ἡμετέραν σωτη-ρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν καί σαρκωθέντα ἐκ Πνεύ-ματος Ἁγίου καί Μαρίας τῆς Παρθένου καί ἐνανθρωπήσαντα.

– Ἐρ.: Γιά ποιόν λέγεται στό «Πιστεύω» τό «κατελθόντα ἐκ τῶνοὐρανῶν»;

Ἀπ.: Γιά τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ.

– Ἐρ.: Πῶς λέμε γιά τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ ὅτι κατέβηκε ἀπό τούς οὐρανούς,ἀφοῦ σάν Θεός εἶναι πανταχοῦ παρών;

Ἀπ.: Πραγματικά, ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ εἶναι πανταχοῦ παρών· ἔτσι εἶναι πάντοτεστόν οὐρανό καί πάντοτε στήν γῆ· ἀλλά στήν γῆ πρῶτα ἦταν ἀόρατος· ἔπειταὅμως σαρκώθηκε καί μ’ αὐτήν τήν ἔννοια λέγεται ὅτι κατέβηκε ἀπό τούς οὐρα-νούς («κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν»).

– Ἐρ.: Τί λέει ἡ ἁγία Γραφή γι’ αὐτό;Ἀπ.: Θά παραθέσουμε τά ἴδια τά λόγια τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ: «Κανένας δέν ἀνέ-βηκε στόν οὐρανό, παρά ἐκεῖνος πού κατέβηκε ἀπό τόν οὐρανό, ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώ-που, ὁ ὁποῖος εἶναι στόν οὐρανό» (Ἰω. 3,13).

– Ἐρ.: Γιατί ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ κατῆλθε ἐκ τῶν οὐρανῶν;Ἀπ.: «Δι’ ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους καί διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν», ὅπως λέ-

γεται στό «Πιστεύω».

– Ἐρ.: Μέ ποιά ἔννοια λέγεται ὅτι ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ κατέβηκε ἀπό τούςοὐρανούς «δι’ ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους»;

Ἀπ.: Μέ τήν ἑξῆς ἔννοια: Ὅτι σαρκώθηκε στήν γῆ ὄχι γιά ἕνα ἔθνος μόνο,

29

οὔτε μόνο γιά μερικούς ἀνθρώπους, ἀλλά γιά νά σώσει ὅλους τούς ἀνθρώπους –«δι’ ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους» – γενικά.

– Ἐρ.: Νά σώσει ὅλους τούς ἀνθρώπους ἀπό τί;Ἀπ.: Ἀπό τήν ἁμαρτία, τήν κατάρα καί τόν θάνατο, πού ἦρθαν σ’ ὅλους τούς

ἀνθρώπους ὡς ἀποτέλεσμα τῆς πτώσης τῶν πρωτοπλάστων.

– Ἐρ.: Κι ἄν δέν ἁμάρταναν οἱ πρωτόπλαστοι δέν θά σαρκωνόταν ὁ Υἱόςτοῦ Θεοῦ; Γιατί τότε θά μπορεῖ νά πεῖ κανείς: Καλύτερα πού ἁμάρτησανοἱ πρωτόπλαστοι καί εἴχαμε ἔτσι τό μεγάλο ἀγαθό τῆς σάρκωσης τοῦ Υἱοῦτοῦ Θεοῦ!

Ἀπ.: Εἶναι δύσκολο καί σοβαρό τό ἐρώτημα αὐτό, ἀλλά ἡ ἀπάντηση εἶναιμᾶλλον σαφής: Ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ θά σαρκωνόταν ἄσχετα μέ τήν πτώση τῶνπρωτοπλάστων· γιατί, ἀφοῦ ὁ σκοπός τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν ἀρχή ἦταν ἡ θέωση,ἡ ἕνωσή του δηλαδή μέ τόν Θεό διά τῶν θείων ἐνεργειῶν Του, ὅπως ἐξηγήσαμεἀλλοῦ, ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ θά σαρκωνόταν, θά ἑνωνόταν δηλαδή μέ τήν ἀνθρώπινηφύση, γιά νά δείξει τόν δρόμο πρός τήν θέωση! Ἔτσι κατανοεῖται καί τό δύσκολοχωρίο τῆς Γένεσης 1,27: «Ἐποίησε ὁ Θεός τόν ἄνθρωπο κατά τήν εἰκόνα τοῦΘεοῦ». Κατά τήν εἰκόνα ποίου Θεοῦ ἐποίησε ὁ Θεός τόν ἄνθρωπο; Γιατί ἐδῶ τόχωρίο μας εἰσάγει δεύτερο Θεό. Ὁ Θεός ἐποίησε τόν ἄνθρωπο κατά τήν εἰκόνατοῦ Υἱοῦ Του, πού ἐπρόκειτο νά ἐνανθρωπήσει. Θά γινόταν, λοιπόν, ἡ σάρκωσητοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καί ἄν ἀκόμη δέν γινόταν ἡ πτώση τῶν πρωτοπλάστων.Ἐπειδή ὅμως συνέβη ἡ θλιβερή πτώση, ἡ σάρκωση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ προσέλαβεμεγαλύτερες διαστάσεις, γιά νά σώσει τόν ἄνθρωπο ἀπό τήν ἁμαρτία, τήν κατάρακαί τόν θάνατο, τίς φοβερές αὐτές συνέπειες τῆς πτώσης.1 Πάντως στήν Δύσηοἱ θεολόγοι θεωροῦν τό προπατορικό ἁμάρτημα ὡς κέντρο τῆς ὅλης ἱστορίας τῆςἐνανθρώπησης τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Πιστεύουν δηλαδή ὅτι δέν θά γινόταν ἡ ἐναν-θρώπηση, ἄν δέν ἁμάρταναν οἱ πρωτόπλαστοι.2

– Ἐρ.: Τί εἶναι ἁμαρτία;Ἀπ.: Ἁμαρτία εἶναι ἡ παράβαση τοῦ Νόμου τοῦ Θεοῦ, γι’ αὐτό καί λέγεται «ἀνο-μία». «Ἡ ἁμαρτία εἶναι ἡ ἀνομία», λέει ὁ ἀπόστολος καί εὐαγγελιστής Ἰωάννης(Α Ἰω. 3,4).

– Ἐρ.: Ἀπό ποῦ ἦρθε ἡ ἁμαρτία στούς ἀνθρώπους, ἀφοῦ αὐτοί δημιουργή-θηκαν κατά τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καί ὁ Θεός δέν μπορεῖ νά ἁμαρτήσει;

1. Γιά τό θέμα αὐτό βλ. σπουδαῖα μελέτη τοῦ π. Γεωργίου Φλορόφσκυ, Θέματα Ὀρθοδόξου Θεολογίας,ἔκδοσις «ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ», Ἀθῆναι 1973 σ. 33 ἑξ. Τό κίνητρο τῆς ἐνανθρωπήσεως (Cur Deus homo?). Ἰδι-αίτερα βλ. § 3 σ. 36 ἑξ.

2. «Si homo non periisset, Filius hominis non venisset» (Αὐγουστῖνος Ἱππῶνος, P.L 38, 940).

30

Ἀπ.: Ἡ ἁμαρτία ἦρθε ἀπό τόν Διάβολο: «Ὅποιος κάνει τήν ἁμαρτία, εἶναιἀπό τόν Διάβολο, γιατί ὁ Διάβολος ἀπό τήν ἀρχή ἁμαρτάνει» (Α Ἰω. 3,8).

– Ἐρ.: Καί πῶς πέρασε ἡ ἁμαρτία ἀπό τόν Διάβολο στούς ἀνθρώπους;Ἀπ.: Ὁ Διάβολος ἀπάτησε τήν Εὔα καί τόν Ἀδάμ καί τούς παρακίνησε νά

παραβοῦν τήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ.

– Ἐρ.: Ποιά ἐντολή;Ἀπ.: Ὁ Θεός ἔδωσε ἐντολή στόν Ἀδάμ μέσα στόν Παράδεισο νά μή φάει ἀπό

τόν καρπό τοῦ «δένδρου τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ» καί ὅτι ἄν φάειθά πεθάνει ἀμέσως (Γεν. 2,17).

– Ἐρ.: Γιατί θά ἔφερε θάνατο στόν ἄνθρωπο τό νά φάει ἀπό τό «δένδροτῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ»;

Ἀπ.: Γιατί αὐτό συνεπήγετο ἀνυπακοή στό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί χωρισμό,λοιπόν, τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν Θεό καί τήν Χάρη Του καί ἄρα ἀποξένωση ἀπότήν ζωή τοῦ Θεοῦ.

– Ἐρ.: Γιατί τό δέντρο αὐτό λέγεται «δένδρο γνώσεως τοῦ καλοῦ καί τοῦκακοῦ»;

Ἀπ.: Γιατί διά μέσου τοῦ δένδρου αὐτοῦ ὁ ἄνθρωπος γνώρισε πρακτικά, ἀπόαὐτό πού ἔκανε, πόσο καλό εἶναι νά ὑπακούει στό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί πόσοκακό νά κάνει ἀνυπακοή σ’ αὐτό.

– Ἐρ.: Πῶς συνέβηκε καί ἄκουσε ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα τήν συμβουλή τοῦΔιαβόλου, πού ἦταν ἐνάντια στό θέλημα τοῦ Θεοῦ;

Ἀπ.: Ὁ Θεός κατά τήν ἀγαθότητά Του, ὅταν δημιούργησε τόν ἄνθρωπο, τοῦἔδωσε βέβαια μιά φυσική κλίση τῆς καρδιᾶς του νά Τόν ἀγαπᾶ, ἀλλά τοῦ χάρισεκαί ἐλευθερία· ὁ ἄνθρωπος ὅμως χρησιμοποίησε τήν ἐλευθερία του γιά τό κακό.

– Ἐρ.: Πῶς ἀπάτησε ὁ Διάβολος τόν Ἀδάμ καί τήν Εὔα;Ἀπ.: Ὅπως μᾶς τό λέγει παραστατικά ἡ Ἁγία Γραφή, ὁ Διάβολος κρύφτηκε

κάτω ἀπό τό ὡραιότερο ζῶο τοῦ παραδείσου, τόν ὄφι, καί διαβεβαίωσε τήν Εὔαὅτι, ἄν φᾶνε ἀπό τόν καρπό τοῦ δέντρου τῆς γνώσης τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ,θά γνωρίσουν τό καλό καί τό κακό καί θά γίνουν θεοί. Ὁ δέ ἄνθρωπος, πραγμα-τικά, ἦταν πλασμένος γιά τήν θέωση, ποθοῦσε τήν θέωση· καί γιά νά πετύχειτόν σκοπό του ὁ Διάβολος «πάτησε πολύ γερά», χρησιμοποίησε δηλαδή αὐτόντόν πόθο τοῦ ἀνθρώπου γιά τήν θέωση καί ἔτσι ἡ Εὔα ἀπατήθηκε ἀπό τήν ὑπό-σχεσή του, δελεάστηκε ἀπό τήν ὡραιότητα τοῦ καρποῦ καί τόν ἔφαγε. Ἔπειταἔφαγε καί ὁ Ἀδάμ κατά τήν παρακίνησή της καί τό παράδειγμά της. Αὐτό εἶναιτό «προπατορικό» ἁμάρτημα ἤ ἡ «πτώση» τῶν πρωτοπλάστων.

31

– Ἐρ.: Ἦταν δυνατόν ὁ ἄνθρωπος νά ἁμαρτήσει;Ἀπ.: Καί βέβαια ἦταν, γιατί, ὅπως εἴπαμε, πλάστηκε ἐλεύθερος· κι ἄν μέν

ἔκανε καλή χρήση τῆς ἐλευθερίας του θά τελειωνόταν πνευματικά, (γιατί εἴπαμεὅτι δέν πλάστηκε ἀπόλυτα τέλειος, ἀλλά μέ τήν δυνατότητα νά γίνει τέλειος)καί μέ τήν βοήθεια τῆς θείας Χάριτος θά μετέτρεπε τό «κατ’ εἰκόνα» στό «καθ’ὁμοίωση» καί θά γινόταν ἀθάνατος καί ἄτρεπτος πρός τήν ἁμαρτία.3 Δυστυχῶςὅμως ὁ ἄνθρωπος ἔκανε κακή χρήση τῆς ἐλευθερίας του, τοῦ αὐτεξουσίου του,καί ἔπεσε.

– Ἐρ.: Ποιό ἦταν τό ἀποτέλεσμα τῆς προπατορικῆς ἁμαρτίας;Ἀπ.: Ἀποτέλεσμα τῆς προπατορικῆς ἁμαρτίας ἤ τῆς πτώσης τῶν πρωτο-

πλάστων ἦταν ὅτι ἀμαυρώθηκε ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο, δέν ἀποσβέ-στηκε ὅμως καί δέν ἐξαφανίστηκε ἐντελῶς ἀπ’ αὐτόν, γιατί καί μετά τήν πτώσηἐξακολουθεῖ ὁ ἄνθρωπος νά εἶναι «εἰκόνα Θεοῦ». Μέ τήν πτώση του ὅμως ἔχασετήν θεία Χάρη καί ἔτσι ἀμαυρώθηκε τό «κατ’ εἰκόνα» σ’ αὐτόν καί ἔχασε τήν«ἀρχέγονο δικαιοσύνη», γιά τήν ὁποία μιλήσαμε. Ἔχασε, λοιπόν, ὁ ἄνθρωποςτήν κυριαρχία του στήν κτίση, ἡ ὁποία ὑποτάχθηκε καί αὐτή στήν φθορά (βλ.Ρωμ. 8, 19-23). Καί ἔχασε καί τήν δυνατότητα τῆς ἀθανασίας, γιατί τελικάἦρθε ὁ θάνατος στόν ἄνθρωπο, ὅπως τό προεῖπε ὁ Θεός στούς πρωτοπλάστους:«Τήν ἡμέρα πού θά φᾶτε ἀπ’ αὐτό (τό δέντρο τῆς γνώσης τοῦ καλοῦ καί τοῦκακοῦ) θά πεθάνετε» (Γεν. 2,18). Ἔτσι μετά τήν πτώση ἦρθε στόν ἄνθρωπο ἡφθορά, ὁ κόπος, ἡ θλίψη, ὁ πόνος καί ἡ ροπή πρός τήν ἁμαρτία, πού ἔγινε φυσικήτου κλίση.4

– Ἐρ.: Τί εἶναι ὁ θάνατος πού ἦρθε ἀπό τήν ἁμαρτία τοῦ Ἀδάμ;Ἀπ.: Εἶναι διπλός θάνατος: Σωματικός, κατά τόν ὁποῖο τό σῶμα χωρίζεται ἀπότήν ψυχή, πού τό ζωογονεῖ· καί πνευματικός, κατά τόν ὁποῖο ἡ ψυχή χωρίζεταιἀπό τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, πού τήν ζωογονεῖ.

– Ἐρ.: Καί μπορεῖ ἡ ψυχή τότε νά πεθάνει, ὅπως τό σῶμα;Ἀπ.: Μπορεῖ νά πεθάνει, ἀλλά ὄχι ὅπως τό σῶμα. Τό σῶμα, ὅταν πεθαίνει,

δέν ἔχει καμμιά αἴσθηση καί διαλύεται· ἡ ψυχή ὅμως, ὅταν πεθαίνει τόν πνευ-ματικό θάνατο μέ τόν χωρισμό της ἀπό τόν Θεό, χάνει τόν θεῖο φωτισμό, τήν

3. Μ. Ἀθανάσιος, Περί ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου... 4 Migne 25, 104.4. Ὁ Δοσίθεος Ἱεροσολύμων γράφει: «Καρπούς δέ φαμέν καί φορτίον (τῆς προπατορικῆς ἁμαρτίας)

...ὅπερ ὡς ποινήν τῷ ἀνθρώπῳ διά τήν παράβασιν δέδωκεν ἡ θεία δικαιοσύνη, οἷον ἱδρῶτας τῶν πόνων, θλίψεις,σωματικάς ἀσθενείας, ὠδῖνας τοῦ τίκτειν καί τέως τό ζῆν ἐν τῇ παροικίᾳ ἐπιπόνως καί τελευταῖον τόν σω-ματικόν θάνατον... Φορτίον ἐστίν ἡ ἐγκειμένη ἐν τοῖς μέλεσιν ἡμῶν κλίσις πρός τό ἁμαρτάνειν» (Ὁμολογία6, Ἰωάν. Καρμίρη, Τά δογματικά καί συμβολικά μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας ΙΙ, 750.

32

πνευματική χαρά καί εὐτυχία, δέν διαλύεται ὅμως οὔτε ἐκμηδενίζεται, ἀλλά πα-ραμένει σέ μιά κατάσταση σκότους, ἀγωνίας καί πόνου. Ἡ ἕξη πρός τήν κακίαεἶναι ἡ ἀσθένεια τῆς ψυχῆς, ἐνῶ ἡ κατ’ ἐνέργεια ἁμαρτία εἶναι ὁ θάνατος τῆςψυχῆς. Ἀσθενοῦσα ἡ ψυχή μέ τά πάθη της ὁδηγεῖται λίγο λίγο στόν θάνατο.5

– Ἐρ.: Γιατί δέν πέθαναν μόνο οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι, πού ἁμάρτησαν, καίπεθαίνουν ὅλοι;

Ἀπ.: Γιατί ὅλοι πού προῆλθαν ἀπό τόν Ἀδάμ, πού ἁμάρτησε, μολύνθηκαν καίαὐτοί ἀπό τήν ἁμαρτία. Ὅπως ἀπό μιά μολυσμένη πηγή τρέχει φυσικά μολυσμένονερό, ἔτσι καί ἀπό ἕνα μολυσμένο ἀπό τήν ἁμαρτία πατέρα καί κατά συνέπειαθνητό, προέρχονται μολυσμένοι σάν κι αὐτόν ἀπό τήν ἁμαρτία ἀπόγονοι καί σάνκι αὐτόν θνητοί. Ἔτσι τό προπατορικό ἁμάρτημα μέ τά ἀποτελέσματά του με-ταδίδονται κληρονομικά σ’ ὅλους τούς ἀνθρώπους.6

– Ἐρ.: Τί λέει γι’ αὐτό ἡ ἁγία Γραφή;Ἀπ.: «Ἀπό ἕναν ἄνθρωπο μπῆκε ἡ ἁμαρτία στόν κόσμο καί ἀπό τήν ἁμαρτίαἦρθε ὁ θάνατος· ἔτσι διαδόθηκε ὁ θάνατος καί σ’ ὅλους τούς ἀνθρώπους, ἐπειδήὅλοι ἁμάρτησαν» (Ρωμ. 5,12).7

5. Γιά τήν ἀσθένεια καί νέκρωση τῆς ψυχῆς βλ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ἱεροθέου, ὈρθόδοξηΨυχοθεραπεία σ. 105 ἑξ.

6. Ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας λέγει: «Ἐπιτρέχοντος τοῦ θανάτου καθ᾽ ὁμοιότητα τοῦ Ἀδάμ τό ἐξ

αὐτοῦ πᾶν γένος, ὥσπερ φυτοῦ παθόντος βλάβος εἰς ρίζαν, πᾶσά πως ἀνάγκη τούς ἐξ αὐτοῦ γεγονότας

μαραίναισθαι κλώνους» (Migne 74,785) Παραθέτουμε καί μία ἄλλη σχετική ὡραία περικοπή τοῦ Ἀνα-

στασίου Σιναΐτου: «Ἐξετάσαι χρή, πῶς εἰς ἡμᾶς ὁ προπάτωρ προέπεμψε τήν ἐπενεχθεῖσαν αὐτῷ διά τήν

παράβασιν δίκην. Ἤκουσεν ὅτι «γῆ εἶ καί εἰς γῆν ἐπελεύσῃ» καί φθαρτός ἐξ ἀφθάρτου γέγονε καί ὑπηνέχθη

τοῖς τοῦ θανάτου δεσμοῖς. Ἐπειδή δέ εἰς τοῦτο πεσών ἐπαιδοποίησεν, οἱ ἐξ αὐτοῦ γεγονότες ὡς ἀπό φθαρτοῦ

φθαρτοί γεγόναμεν. Οὕτω γεγόναμεν τῆς ἐξ Ἀδάμ κατάρας κληρονόμοι. Οὐ γάρ πάντως ὡς σύν ἐκείνῳ πα-

ρακούσαντες τῆς θείας ἐκείνης ἐντολῆς τετιμωρήμεθα, ἀλλ᾽ ὅτι θνητός γεγονώς, εἰς τό ἐξ αὐτοῦ σπέρμα πα-

ρέπεμψε τήν ἁμαρτίαν· θνητοί γάρ γεγόναμεν ἐκ θνητοῦ ... Οὐκοῦν ἡ καθόλου καί γενικωτάτη δίκη διά τῆς

ἐν Ἀδάμ παραβάσεως φθορά καί θάνατός ἐστιν» (Ἐρωτήσεις καί ἀποκρίσεις περί διαφόρων κεφαλαίων 143.

Migne 89,796).7. Βλ. καί Μ. Βασιλείου, Ἀσκητικαί διατάξεις 4, 1. Migne 31,1348. Ὁμιλ. εἰς Ψαλμ. 32, 4. Migne

29, 332.

33

AΝΑΚΟΙΝΩΣΗΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΣ ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ

Τόν σύντομο ὑπομνηματισμό μας στό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιο, μέ τό

κείμενο, τήν μετάφραση, τά σχόλια καί τήν μέ λίγα λόγια ἀπόδοση τοῦ νοή-

ματος τῆς περικοπῆς, θά τόν συνεχίσουμε μέ τόν παλαιό τρόπο, ὅπως εἴχαμε

ἀρχίσει, καί συνέχεια ἀπό ἐκεῖ πού σταματήσαμε. Αὐτό ἰσχύει καί διά τό

παρόν ἑβδομαδιαῖο μας περιοδικό τοῦ Διαδικτύου καί διά τό ἐξ αὐτοῦ μηνιαῖο

μας περιοδικό ΑΠΛΗ ΚΑΤΗΧΗΣΗ. Ἑπομένως ἀρχίζουμε ἀπό τήν προ-

σεχῆ ἑβδομάδα τήν ἐργασία μας στό Εὐαγγέλιο αὐτό ἀπό τήν περικοπή 7,6,

διότι ἐκεῖ εἴχαμε σταματήσει στό ὑπ᾽ ἀριθμ. 14 τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ μας

αὐτοῦ τοῦ Διαδικτύου.