[1]

[2]

7ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΕ ΛΥΚΕΙΑΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2012 - 2013

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ

ΣΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Η ΚΛΕΜΜΕΝΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΜΑΣ …

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΕ 05

ΟΜΑΔΑ ΜΑΘΗΤΩΝ

ΑΝΔΡΕΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΜΠΟΛΟΥ ΗΛΙΑΝΑ

ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ ΒΑΪΑ ΜΠΟΥΤΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΝΤΟΥΡΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ

ΖΕΡΒΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΠΑΤΑΚΑ ΜΑΡΙΝΑ

ΚΑΡΑΧΑΛΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΑΝΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

ΛΙΑΓΚΑ ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ ΘΑΛΕΙΑ

ΛΙΑΡΑΤΣΙΚΑ ΚΩΝ/ΝΑ ΣΙΟΥΛΑ ΕΛΕΝΗ

ΜΗΤΡΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΥΝΤΖΙΑΚΗ ΒΑΡΒΑΡΑ

ΜΠΑΛΑΜΩΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

[3]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΚΛΕΜΜΕΝΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΜΑΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ Ο ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

«ΕΛΓΙΝΕΙΑ ΜΑΡΜΑΡΑ» - ΟΜΗΡΟΙ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΛΕΗΛΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

ΟΙ ΛΕΗΛΑΣΙΕΣ ΤΩΝ «ΠΟΛΙΤΙΣΜΕΝΩΝ» ΕΥΡΩΠΑΙΩΝ

ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ

ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑ –Η ΑΡΠΑΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

• ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ

• ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ

• ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ

• ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

• ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΑΠΑΙΤΕΙ ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ ΤΟΥ...

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

• ΛΟΥΒΡΟ-ΠΑΡΙΣΙ

• ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

• ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΕΡΓΑΜΟΥ - ΒΕΡΟΛΙΝΟ

• ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ - Ν. ΥΟΡΚΗ

• ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΡΜΙΤΑΖ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ

• ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ

• ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΚΕΤΙ - ΛΟΣ ΑΝΤΖΕΛΕΣ

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

[4]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΚΛΕΜΜΕΝΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΜΑΣ

[5]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΛΛΑΔΑ: μια σπουδαία χώρα, με ιστορία χιλιάδων χρόνων γεμάτη με πολλούς πολέμους και πολλά κατορθώματα. Αρχαίοι ναοί, αγάλματα, ειδώλια, αγγεία, κοσμήματα είναι κομμάτι της Ελλάδας και χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό της. Μια χώρα με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, που στο διάστημα της ιστορίας της κατακτήθηκε από άλλους λαούς και λεηλατήθηκε από τους βάρβαρους. Πολλά μνημεία και έργα τέχνης καταστράφηκαν και δεν ξαναεμφανίστηκαν ποτέ. Ένα μεγάλο όμως τμήμα του πολιτισμού της Ελλάδας κλάπηκε κατά τη διάρκεια των αιώνων από διάφορους κατακτητές και δυστυχώς σήμερα πολλά ελληνικά έργα τέχνης βρίσκονται σε μουσεία διάσπαρτα στον κόσμο και όχι στη γη που τα γέννησε. ‘Όλα αυτά τα έργα τέχνης είναι Η ΚΛΕΜΜΕΝΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΜΑΣ! Άραγε πόσα ελληνικά μνημεία; Πόσα κλεμμένα; Αυτές ήταν οι απορίες που μας δημιουργήθηκαν και αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με το συγκεκριμένο θέμα. Θελήσαμε να έρθουμε σε επαφή με την ιστορία και την τέχνη της Ελλάδας. Στόχος μας ήταν πρωτίστως να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας για το παρελθόν και να εκτιμήσουμε ακόμα περισσότερο τον πολιτισμό μας, γνωρίζοντας τον καλύτερα μέσα από τις διαδικασίες του προγράμματος. Και ξαφνικά αναρωτιόμαστε πώς βρέθηκαν αυτά τα σπουδαία έργα τέχνης ξενιτεμένα σε μουσεία ανά τον κόσμο, πράγμα περίεργο αν σκεφτούμε ότι τα μουσεία που φιλοξενούν τα αρχαιοελληνικά έργα τέχνης, και όχι μόνο, είναι τα περισσότερα σε χώρες που δεν έχουν καθόλου αρχαία ιστορία; Αλλά το πώς και το γιατί θα τα ερευνήσουμε στη συνέχεια. Προς το παρόν ας αναρωτηθούμε τι σημαίνει τέχνη και τι πολιτισμός , δυο λέξεις που θα ειπωθούν και ήδη έχουν ειπωθεί πολλές φορές: Τέχνη: η λέξη τέχνη προέρχεται από το ρήμα “τίκτω” που σημαίνει “γεννώ” και είναι στενά συνδεδεμένη με τις αντιλήψεις και τις κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής. Γενικά η τέχνη είναι η έκφραση της ανθρώπινης δημιουργικότητας και φαντασίας. Τέλος παρουσιάζει διάφορες στιγμές της ανθρωπότητας και είναι σημαντικό κομμάτι κάθε πολιτισμού. Πολιτισμός: Η αστικοποίηση του ανθρώπου συνέτεινε στην ανάπτυξη του πολιτισμού του, του συνόλου δηλαδή των τεχνικών και πνευματικών του επιτευγμάτων ανά την υφήλιο. Όμως πολιτισμός δεν είναι μόνο επιτεύγματα, είναι πνευματική καλλιέργεια, τρόπος ζωής και σκέψης, συνάντηση δύο διαφορετικών δρόμων, του παρελθόντος και του παρόντος , ενωμένους με την ανθρώπινη φαντασία και δημιουργικότητα. Συμφωνήσαμε να μελετήσουμε τα σημαντικότερα, αν όχι όλα, εκθέματα ξεχωριστά, να δούμε με ποιο τρόπο βρέθηκαν στα ξένα μουσεία, να ερευνήσουμε τις αντιδράσεις εκείνης της εποχής αλλά και του σήμερα σε Ελλάδα και εξωτερικό και να μελετήσουμε ξεχωριστά τα είδη της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Να κάνουμε μια έρευνα για τον Παρθενώνα και τα μυστήρια που κρύβει. Καθώς επίσης να μιλήσουμε για την αρχαιοκαπηλία και να αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο φέρονται και εκμεταλλεύονται οι ξένοι την πολιτισμική κληρονομιά μας. Αξίζει επίσης να αναφερθούμε και στα έργα τέχνης άλλων λαών που κλάπηκαν και βρίσκονται κάτω από την ίδια στέγη και μοίρα με τα δικά μας... Τέλος συμφωνήσαμε να ενώσουμε κι εμείς τη φωνή μας με όλες εκείνες τις φωνές που απαιτούν την επιστροφή τους στη γενέθλια γη. Στη σημερινή εποχή που η υπόσταση της Ελλάδας ως κράτος απειλείται, η προστασία της πνευματική μας κληρονομιάς φαντάζει για άλλη μια φορά αναγκαία. Άλλωστε ας μην ξεχνάμε πως ένας λαός που ξεχνάει το παρελθόν του, δεν έχει και μέλλον.

[6]

Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Είναι γενικά αποδεκτό ότι οι αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν με την τέχνη τους αισθητικές αρχές και πρότυπα που κέρδισαν ευρεία αποδοχή και απέκτησαν παγκόσμια ακτινοβολία. Είναι επίσης γεγονός ότι η αρχαία ελληνική τέχνη λειτούργησε διαχρονικά ως πρότυπο και καθορίζει ως σήμερα, άμεσα ή έμμεσα, τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και αποτιμούμε την καλλιτεχνική δημιουργία. Εξίσου χρήσιμη και αναγκαία με τη συστηματική μελέτη της τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είναι η διερεύνηση της επίδρασης που άσκησε στους καλλιτέχνες και τους πνευματικούς ανθρώπους της νεότερης Ευρώπης, ιδιαίτερα από την Αναγέννηση και έπειτα, η γνωριμία με τα ίδια τα έργα, που για αιώνες θεωρήθηκαν αξεπέραστα πρότυπα και παραμένουν σταθερές αξίες στον σημερινό, παγκόσμιο πλέον, πολιτισμό, του οποίου η αισθητική είναι ανοιχτή σε πολλές και διαφορετικές τάσεις και επιδράσεις.

Ειδικά οι δημιουργίες της λεγόμενης κλασικής περιόδου θεωρήθηκαν ήδη στην Αρχαιότητα υποδείγματα αισθητικής τελειότητας και έγιναν αντικείμενο θαυμασμού και μίμησης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι την επίδραση της ελληνικής τέχνης την ανιχνεύουμε όχι μόνο στον άμεσο γεωγραφικό περίγυρο της Ελλάδας και στην περιοχή της Μεσογείου, όπου οι Έλληνες είχαν από νωρίς ιδρύσει αποικίες, αλλά σε έναν ευρύτατο γεωγραφικό χώρο που εκτείνεται από την κεντρική Ασία ως τη βόρεια Ευρώπη και την Αφρική.

Με την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ελληνική τέχνη κέρδισε ακόμη περισσότερο έδαφος και έφτασε μέσα σε σύντομο χρόνο ως την Ινδία. Σημαντικότερη όμως από αυτή τη γρήγορη εξάπλωση υπήρξε η εδραίωση, στους αιώνες που ακολούθησαν, των αισθητικών προτύπων της ελληνικής τέχνης στον τεράστιο γεωγραφικό χώρο που κάλυπταν τα βασίλεια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά και πέρα από αυτά. Τα ίδια αυτά πρότυπα επέδρασαν καθοριστικά στην τέχνη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και καθόρισαν την εξέλιξη της ως το τέλος της Αρχαιότητας. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι η αρχαία ελληνική τέχνη απέκτησε από νωρίς οικουμενική διάσταση.

Ακόμη και μετά το τέλος της Αρχαιότητας και την επικράτηση του χριστιανισμού, που εισήγαγε ένα νέο σύστημα αξιών, η ελληνική τέχνη δεν έσβησε, αλλά παρέμεινε, αν και σε μικρότερο βαθμό, πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Στο Βυζάντιο τα αισθητικά πρότυπα της αρχαίας τέχνης δεν εγκαταλείφθηκαν ποτέ εντελώς και βλέπουμε μάλιστα να επανεμφανίζονται κατά περιόδους με μεγαλύτερη ή μικρότερη συχνότητα. Στη Δύση αντίθετα, η παράδοση της Αρχαιότητας εγκαταλείπεται μετά τις βαρβαρικές επιδρομές του 5ου και του 6ου αιώνα. Το ενδιαφέρον άρχισε να ξυπνά και πάλι τον 9ο αιώνα (την εποχή του Καρλομάγνου), παρέμεινε όμως περιορισμένο.

Από την εποχή όμως της Αναγέννησης και έπειτα η τέχνη της ελληνικής Αρχαιότητας - αρχικά μέσα από κλασικιστικές δημιουργίες των ρωμαϊκών χρόνων και αργότερα με τη γνωριμία έργων των παλαιότερων περιόδων - επανήλθε θριαμβευτικά στο προσκήνιο και έγινε πρότυπο και σημείο αναφοράς, αρχικά στην Ιταλία και αργότερα σε ολόκληρη την Ευρώπη, όχι μόνο ως προς την αισθητική, αλλά και ως προς τη θεματολογία. Κορύφωση της συνεχούς επαφής της νεότερης ευρωπαϊκής τέχνης με εκείνη της Αρχαιότητας είναι ο κλασικισμός του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα. Στη νεότερη Ελλάδα, που απέκτησε κρατική υπόσταση την εποχή που ο κλασικισμός ήταν η κυρίαρχη τεχνοτροπία στην Ευρώπη, η πρόσληψη της αρχαίας τέχνης, είτε άμεσα είτε διαθλαστικά μέσα από την ευρωπαϊκή τέχνη, συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση μιας νέας πολιτιστικής ταυτότητας.

Μ. Βουτυράς & Α. Γουλάκη-Βουτυρά - «Η αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της»

[7]

ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Κεραμική είναι η τέχνη παραγωγής χρηστικών και διακοσμητικών αντικειμένων από άργιλο και άλλες ουσίες. Τα αντικείμενα διαμορφώνονται από την εύπλαστη μάζα υγρού πηλού και υποβάλλονται σε αποξήρανση και ψήσιμο για να σκληρύνουν και να σταθεροποιηθούν. Έχει μεγάλη ποικιλία προϊόντων. Είδη: πήλινα, λιθοκέραμος, πορσελάνη (σκληρή, μαλακή).

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 6.500 – 3000 π.Χ.

Νέες τεχνικές αναπτύσσονται. Οι άνθρωποι κατασκευάζουν κεραμικά σκεύη για να

τοποθετούν τα περισσεύματα των δημητριακών και για να ψήνουν τις τροφές. Εκτός από

τα ειδώλια, τα κοσμήματα και άλλα διακοσμητικά αντικείμενα που εξακολουθούν να

κατασκευάζονται ήδη από την Παλαιολιθική εποχή, εφευρίσκεται τώρα το πλάσιμο

πήλινων αγγείων που ψήνονταν κατόπιν στη φωτιά, ώστε να γίνουν σκληρά και

ανθεκτικά. Στην αρχή όλα ήταν χονδροειδή, μονόχρωμα και ακόσμητα. Αργότερα τα

σχήματά τους έγιναν κομψότερα και έφεραν διακόσμηση. Τα σχέδια αποτελούνταν

αρχικά από παράλληλες ή τεθλασμένες γραμμές, τρίγωνα, σπείρες και μαιάνδρους. Τα

ποικίλα αυτά κοσμήματα ζωγραφίζονταν με ζωηρά χρώματα.

Τα νεολιθικά ειδώλια κατασκευάζονταν από πηλό, σπανιότερα από λίθο, και συχνά διακοσμούνταν με ζωγραφιστά σχέδια. Παριστάνουν κυρίως γυναικείες μορφές, όρθιες ή καθιστές, κάποτε με παιδί στην αγκαλιά Λιγότερα είναι τα ειδώλια ανδρών και ακόμη σπανιότερα τα ειδώλια ζώων. Τα γυναικεία ειδώλια, που είναι και τα περισσότερα, σύμφωνα με τη γνώμη ορισμένων επιστημόνων, εικονίζουν τη μεγάλη μητέρα θεά˙ άλλοι, όμως, πιστεύουν ότι σε αυτά τονίζεται η σημασία της γυναίκας-μητέρας στη διαιώνιση της ζωής.

[8]

ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ 3000 – 1100 π.Χ.

Ο γρήγορος κεραμικός τροχός που έχει καθιερωθεί διευκολύνει την ταχύτερη κατασκευή των πήλινων αγγείων που είναι κομψά και έχουν ποικίλα σχήματα. Τα ωραιότερα αγγεία αυτής της εποχής στη μινωική Κρήτη είναι τα πολύχρωμα καμαραϊκά, που οφείλουν την ονομασία τους στο σπήλαιο των Καμαρών, όπου πρωτοβρέθηκαν.

Κατασκευάζονταν στα εργαστήρια των μεγάλων ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού. Τα καμαραϊκά αγγεία εξάγονταν σε όλη την ανατολική Μεσόγειο και την Αίγυπτο. Διακοσμούνταν συνήθως με πολύπλοκα καμπυλόγραμμα σχέδια γεμάτα φαντασία και σπανιότερα με θέματα από το ζωικό και φυτικό κόσμο.

ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 1100-900 π.Χ

Χαρακτηριστικό της εποχής είναι οι ομόκεντροι κύκλοι ή ημικύκλια που είναι κατασκευασμένα με διαβήτη, που συνήθως διακοσμούν μία ζώνη του αγγείου, ενώ το υπόλοιπο έχει το χρώμα του πηλού. Για πρώτη φορά εμφανίζεται μία μορφή, το άλογο.

[9]

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 900-700 π.Χ.

Διαχωρίζεται στην πρώιμη (900-850), μέση (850-750) και ύστερη γεωμετρική εποχή (760/750-700). Την πρώιμη, η επιφάνεια του αγγείου καλύπτεται με μελανό χρώμα και γάνωμα, ενώ προσθέτουν ζώνες με φωτεινά γεωμετρικά κοσμήματα.

Κατά τη μέση περίοδο, κατασκευάζονται μεγάλου μεγέθους αγγεία που χρησιμεύουν ως ταφικά σήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αμφορέας του Διπύλου, με ύψος 1,55μ, που απεικονίζει την πρόθεση του νεκρού. Τεχνική της διακόσμησης είναι η σκιαγραφία, που σημαίνει ότι οι μορφές αποδίδονται μαύρες/μελανές χωρίς λεπτομέρειες ή βάθος. Δειλά-δειλά κάνουν την εμφάνισή τους υδρόβια πτηνά και ζώα, ενώ υπάρχει μεγάλη ποικιλία γεωμετρικών σχημάτων (π.χ. μαίανδροι απλοί και σύνθετοι). Μεγάλου μεγέθους κρατήρες που παριστάνουν την εκφορά του νεκρού, αρματοδρομίες και οι πυξίδες που φέρουν κάλυμμα διακοσμημένο με τα προσφιλή θέματα της εποχής, δηλαδή, την ανθρώπινη μορφή, το άλογο και το άρμα. Σε ένα αγγείο έχουμε διακόσμηση με θέμα ζατρικίου, αγκυλωτούς σταυρούς και γραμμές σε σχήμα S. Στην εποχή αυτήν ανήκουν οι πρώτες αφηγηματικές αλλά και μυθολογικές παραστάσεις.

ΑΡΧΑÏΚΗ ΕΠΟΧΗ 800 – 479 π.Χ.

Μεγάλη είναι η άνθηση της κεραμικής στους αρχαϊκούς χρόνους. Η γεωμετρική διακόσμηση δίνει τώρα τη θέση της στη φυτική, που επηρεάζεται έντονα από την Ανατολή, και στην εικονιστική – σκηνές από τον μύθο και την καθημερινή ή θρησκευτική ζωή. Μεγάλα κέντρα, όπως η Κόρινθος τον 7ο και η Αθήνα τον 6ο αιώνα π.Χ., εφευρίσκουν νέες τεχνικές για τη διακόσμηση των αγγείων. Μία σπουδαία τεχνική, επηρεασμένη από τη διακόσμηση των χάλκινων αγγείων, είναι η μελανόμορφη, στην οποία οι μορφές και τα κοσμήματα βάφονται ολόμαυρα πάνω στην κοκκινωπή επιφάνεια των αγγείων, ενώ οι λεπτομέρειες δηλώνονται με χάραξη.

Τα τελευταία χρόνια της αρχαϊκής περιόδου εμφανίζεται και η ερυθρόμορφη τεχνική που είναι η αντίστροφη της μελανόμορφης. Τώρα οι μορφές είναι κόκκινες πάνω στη μαύρη γυαλιστερή επιφάνεια των αγγείων. Πλήθος νέων διακοσμητικών θεμάτων, σκηνές από την καθημερινή και τη θρησκευτική ζωή, αλλά κυρίως από τη μυθολογία, διακοσμούν τις επιφάνειες των ποικιλόμορφων μικρών και μεγάλων αγγείων και στις δύο τεχνικές.

[10]

μελανόμορφος ρυθμός : Οι μορφές αποδίδονται κυρίως με χρώμα μαύρο (μέλαν) , αλλά και με βυσσινί ή και με λευκό σε κάποια σημεία. Τον επινόησαν Κορίνθιοι καλλιτέχνες.. Χρησιμοποιήθηκε πολύ από τους Αθηναίους καλλιτέχνες.

ερυθρόμορφος ρυθμός : Απόδοση των μορφών αντίστροφα, με το (κοκκινωπό) χρώμα του κεραμιδιού, σε μαύρο φόντο και οι λεπτομέρειες τώρα ζωγραφίζονται με χρώμα πάνω στο (κοκκινωπό) χρώμα του πηλού.

Πολλά είναι τα κορινθιακά αγγεία (η Κόρινθος κυριαρχεί στην παραγωγή αγγείων). Ζωγραφιστά με παραστάσεις ζώων και μυθολογικών τεράτων, όπως οι "γρύπες" (φτερωτά λιοντάρια) στο αγγείο παραπλεύρως, πάνθηρες, σφίγγες κ.α. (: επιδράσεις από την τέχνη των ανατολικών λαών).

[11]

ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 480-323 π.Χ.

Εδώ τα διακοσμητικά θέματα είναι παρμένα από τη μυθολογία. Οι ήρωες και οι Θεοί διατηρούν το πορτοκαλί χρώμα του πηλού ενώ ότι υπάρχει πίσω τους σκεπάζεται με μαύρο χρώμα (ερυθρόμορφα). Η αντίθετη χρωματική κάλυψη των αγγείων με μαύρο χρώμα τις μορφές και ερυθρό το φόντο, δημιουργεί τα μελανόμορφα αγγεία.

Μια άλλη ομάδα αττικών αγγείων είναι χαρακτηριστική του 5ου αιώνα, οι λευκές λήκυθοι, που τοποθετούνταν στους τάφους γεμάτες με αρωματικά έλαια. Τα χρώματα των σχεδίων πάνω στο λευκό φόντο είναι περισσότερα, ενώ τα θέματα θυμίζουν τις παραστάσεις των επιτύμβιων στηλών.

[12]

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 323-31 π.Χ.

Η παραγωγή πήλινων αγγείων και άλλων σκευών, χρήσιμων στην καθημερινή ζωή αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο της δραστηριότητας των ελληνιστικών χρόνων αλλά και ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον πεδίο έρευνας της αρχαιολογικής επιστήμης. Η διακόσμηση της επιφάνειας υποχωρεί και κυρίως η απεικόνιση των μύθων, όπως τους γνώριζαν οι αρχαϊκοί και κλασικοί αιώνες. Αντίθετα το πλήθος των προϊόντων σχηματίζουν μεγάλες κατηγορίες οι οποίες κυριαρχούν στις αγορές του ελληνιστικού κόσμου. Τροχήλατα αγγεία, άλλα κατασκευασμένα με μήτρα, άλλα στολισμένα με χρυσά ή κίτρινα και λευκά φυτικά κοσμήματα ή μόνο μελαμβαφή και ερυθροβαφή βρίσκουν τη θέση τους στα τραπέζια των συμποσίων, τις γιορτές των Ιερών ή των ταφικών διαδικασιών και ακόμη στα αμπάρια των πλοίων, που ταξιδεύουν στα λιμάνια της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Τα πολύτιμα και τα νέα υλικά, όπως τα μέταλλα, το γυαλί και το αλάβαστρο αντικατέστησαν τον πηλό και έγιναν αφορμή για νέα σχήματα και κατηγορίες σκευών και αγγείων. Τη νέα πολυτέλεια οι τεχνίτες του πηλού προσπάθησαν να τη μιμηθούν, γεγονός που «σφράγισε» πολλές φορές την παραγωγή των αγγείων. Η χρονολόγηση των κατηγοριών και των σχημάτων δημιούργησε μεγάλη συζήτηση και μεθοδολογικές δοκιμές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλούν σήμερα τα θέματα της τεχνικής αλλά και της εμπορίας των αγγείων, αφού είναι γνωστό ότι στην ελληνιστική εποχή διαμορφώνονται μεγάλης κλίμακας τεχνολογικά και οικονομικά επιτεύγματα. Η χρήση της μήτρας επιτρέπει την κατασκευή σύνθετων μορφών αγγείων και σκευών, η εύκολη διακίνηση των προϊόντων δημιουργεί κοινούς τρόπους και συρμούς στην αγορά και την καθημερινή ζωή. Έτσι χωρίς να χάνονται οι τοπικές ιδιομορφίες επικρατούν στις χώρες της Μεσογειακής λεκάνης τα ανάγλυφα αγγεία, τα μελαμβαφή και ερυθροβαφή τροχήλατα με μικρά φυτικά κοσμήματα, οι πολύμορφοι λύχνοι, οι εμπορικοί αμφορείς, τα μικρά μυροδοχεία με τα ποικίλα σχήματα.

[13]

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Η Γλυπτική της Αρχαίας Ελλάδας είναι εμπλουτισμένη με διαφόρων ειδών αγάλματα, αντικείμενα αλλά και εντυπωσιακά μνημεία, τα οποία με το πέρασμα των χρόνων είτε χάθηκαν, είτε διασύρθηκαν και διασκορπίστηκαν σε ξένα μουσεία διάσπαρτα σε όλο τον κόσμο. Αγάλματα και μνημεία οικοδομημένα από πασίγνωστους γλύπτες και κεραμοποιούς, οι οποίοι με αφοσίωση δημιούργησαν όλη αυτή την κληρονομιά της Αρχαίας Ελλάδας. Ιδιαίτερα, η μνημειακή γλυπτική τέχνη έχει βαθιές ρίζες στις διαδικασίες ανάπτυξης της πλαστικής τέχνης στην προϊστορία.

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 600.000-9.000/8.000 π.Χ.

Ένα από τα ελάχιστα δείγματα της Παλαιο-λιθικής εποχής είναι το ανθρωπόμορφο «ενώτιο» που βρέθηκε σε σπήλαιο του Πηλίου. Είναι λίθινο και μας δίνει τον τρόπο που σχημάτιζαν το ανθρώπινο σώμα. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι τα «ενώτια» αποτελούν τις πρώτες απόπειρες παλαιολιθικών κατοίκων της ελληνικής γης να σχηματοποιήσουν το ανθρώπινο σώμα.

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ 8.000-7.000 π.Χ.

Παράσταση καθισμένης μορφής χα-ραγμένη σε βότσαλο. Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος που σχηματίζεται το ανθρώπινο σώμα, οι λεπτομέρειες και η αφηρημένη τεχνοτροπία. Προέρχεται από τον νεολιθικό οικισμό της Μαγούλας, ΒΔ του Βόλου.

[14]

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 6.000 - 3.000 π.Χ.

Ο άνθρωπος την εποχή αυτή γίνεται γεωργός και κτηνοτρόφος. Αυτή η αλλαγή τον υποχρεώνει να πάψει να είναι περιπλανώμενος και να έχει μόνιμη εγκατάσταση με τη δημιουργία οικισμών. Ειδώλια από πέτρα ή από πηλό που ψηνόταν σε φωτιά, άλλα χονδροειδή και χωρίς διακόσμηση και άλλα με διακόσμηση στην επιφάνειά τους (εγχάρακτη ή ζωγραφιστή με χρώμα). Τα περισσότερα ειδώλια που έχουν βρεθεί παριστάνουν γυναίκες. Ίσως παριστάνουν τη Μητέρα Θεά. Είναι η θεά που λάτρευαν οι άνθρωποι από τη Μεσοποταμία μέχρι την Ευρώπη. Εικονίζονται όρθια, καθιστά, οκλαδόν, πλαγιασμένα, σε φάσεις εγκυμοσύνης, τοκετού ή μητρικής στοργής. Μπορεί όμως τα ειδώλια να είναι απλώς παιχνίδια.

Ο ΚΥΚΛΑΔΙΚΌΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΌΣ 3000 - 2000 π.Χ

Ο Κυκλαδικός πολιτισμός άκμασε σχεδόν τον ίδιο χρόνο με τους πρόωρους αιγυπτιακούς και μεσοποτάμιους πολιτισμούς και θεωρείται πρόδρομος του πρώτου αληθινά ευρωπαϊκού πολιτισμού . Τα γλυπτά που κατασκευάστηκαν από τους τεχνίτες των νησιών των Κυκλάδων ήταν πολύ μοναδικά. Αυτά τα γλυπτά, αποκαλούμενα συνήθως Κυκλαδικά ειδώλια, χρησιμοποιήθηκαν συχνά σε προσφορές, το οποίο δείχνει τον προφανή ρόλο της θρησκείας στην κοινωνία. Όλα τα είδωλα κατασκευάζονταν από Παριανό μάρμαρο. Πιθανώς το χαρακτηριστικό των Κυκλαδικών γλυπτών είναι η γεωμετρική, δισδιάστατη φύση τους, η οποία έχει μια παράξενα σύγχρονη οικειότητα. Εντούτοις, ενώ η μοντέρνα τέχνη προσπαθεί να αποξενωθεί από την καλλιτεχνική πολυπλοκότητα, οι Κυκλαδίτες καλλιτέχνες έκαναν τις προφανείς προσπάθειες να αντιπροσωπεύσουν την ανθρώπινη μορφή. Επομένως, τα Κυκλαδικά γλυπτά μπορούν να θεωρηθούν ως τα πρώτα αληθινά μεγάλα γλυπτά στην Ελλάδα.

[15]

ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 2000 - 1470 π. Χ.

Κατά τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού αναπτύχθηκε στην Κρήτη ο Μινωικός πολιτισμός, που πήρε το όνομά του από το μυθικό βασιλέα της Κνωσού Μίνωα. Οι Μινωίτες χρησιμοποίησαν με φαντασία τα νέα υλικά και τις νέες τεχνικές για να αναπτύξουν άγνωστες έως τότε τέχνες και να τις προσαρμόσουν στις τοπικές παραδόσεις και την αισθητική των Μινωιτών ηγεμόνων, δημιουργώντας τελικά ένα εντελώς διακριτό Μινωικό πολιτιστικό ιδίωμα. Η λεπτότητα της μινωικής τέχνης αντικατοπτρίζεται σε κάθε δημιουργία του Μεσομινωικού (2000-1600 π.Χ.) και Υστερομινωικού (1600-1100 π.Χ.) πολιτισμού: χρυσά κοσμήματα, αργυρά και χάλκινα αγγεία, σφραγιδόλιθους, χάλκινα όπλα, λίθινα σκεύη, αντικείμενα από ελεφαντόδοντο, φαγεντιανή και υαλόμαζα, διακοσμημένη κεραμική. Η μικρογλυπτική χρησιμοποιεί ποικίλες πέτρες και ευαίσθητες ύλες όπως φαγεντιανή και ελαφαντόδοντο, για να παραχθούν πλαστικές μορφές ειδωλίων και μικρών ζώων. Οι θεές με τα φίδια είναι χαρακτηριστικές. Βρίσκουμε ανάγλυφα διακοσμητικά ή παραστατικά σχέδια. Έχουμε μικρά ανθοδοχεία, κεφάλια ταύρων, περίτεχνα σκεύη. Θαυμαστό έργο ο ακροβάτης από ελεφαντόδοντο.

ΜΥΚΗΝΑΪΚΌΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΌΣ 1700-1001 π.Χ.

Στη μυκηναϊκή τέχνη εντυπωσιάζουν οι ωραίες τοιχογραφίες που διακοσμούσαν τα ανάκτορα αλλά και τα σπίτια. Έχουμε και εδώ πομπές γυναικών με πλούσια ενδύματα και κοσμήματα και με εντυπωσιακά χτενίσματα. Εμφανίζονται επίσης θέματα σχετικά με κυνήγια και μάχες αλλά εικονίζονται και θεότητες, ιέρειες και μουσικοί. Μεγάλη δεξιοτεχνία έχουν να επιδείξουν οι Μυκηναίοι και στην επεξεργασία του ελεφαντοκόκαλου. Πραγματικά κομψοτεχνήματα είναι ορισμένα αγαλματίδια ή ανάγλυφα που κατασκευάστηκαν από το υλικό αυτό και εικονίζουν θεότητες, ζώα ή τέρατα.

[16]

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 1100 – 800 π.Χ.

Η γεωμετρική εποχή είναι μία περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας που διαρκεί περίπου από το 1100 π.Χ. έως το 800 π.Χ. Με την κάθοδο των Δωριέων παράκμασε ο Μυκηναϊκός πολιτισμός και ξεχάστηκε η γραφή. Οι άνθρωποι όμως συνέχισαν να φτιάχνουν σπίτια και οικοδομήματα, γλυπτά και αγγεία αλλά και να μιλούν και να γράφουν μια νέα γλώσσα. Η ειδωλοπλαστική της περιόδου συνίσταται κυρίως σε χάλκινα και πήλινα ειδώλια. Ελάχιστα παραδείγματα γνωρίζουμε από άλλα υλικά, όπως ο λίθος ή το ελεφαντόδοντο (το τελευταίο κυρίως από την Κρήτη).

Τα χάλκινα ειδώλια αναπαριστούν μορφές ανθρώπων και ζώων σε μικρό συνήθως μέγεθος. Κατά κανόνα είναι χυτά αν και κάποιες λεπτομέρειες αποδίδονται με σφυρηλάτηση. Συχνά, τα βρίσκουμε προσαρτημένα στις λαβές μεγάλων χάλκινων αγγείων (ο συνηθέστερος τύπος είναι ο τριποδικός λέβητας). Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια απεικονίζουν κατά κύριο λόγο πολεμιστές και ηνιόχους σε άρματα, όπως επίσης και όρθιες γυναικείες μορφές, ανδρικές θεότητες και μυθολογικά πλάσματα (Μινώταυρος, Κένταυρος, κτλ.). Τα ζωόμορφα ειδώλια αναπαριστούν κυρίως ίππους αλλά και βοοειδή και πτηνά.

Τα πήλινα ειδώλια της περιόδου ανήκουν στους ίδιους λίγο-πολύ τύπους. Συνήθως είναι χειροποίητα και συμπαγή αν και υπάρχουν ορισμένα τροχήλατα παραδείγματα, ενίοτε κοίλα εσωτερικά. Ειδώλια ίππων συναντούμε και σε πώματα μεγάλων πήλινων πυξίδων της Ύστερης Γεωμετρικής περιόδου. Επίσης, ορισμένα Γεωμετρικά αγγεία είχαν μορφή πτηνών ή ζώων. Όπως και τα αγγεία της περιόδου, έτσι και τα πήλινα ειδώλια διακοσμούνταν με γεωμετρικά μοτίβα, ενίοτε δε μεγάλο μέρος της επιφανείας τους καλυπτόταν με στιλπνό μελανό γάνωμα. Στη Γεωμετρική ειδωλοπλαστική, οι μορφές αποδίδονται σχηματικά χωρίς κανένα ενδιαφέρον για τη ρεαλιστική απόδοση του σώματος. Τα ανθρωπόμορφα παραδείγματα έχουν σφαιρικές κεφαλές και σχεδόν τριγωνικά σώματα, ενώ τα ζωόμορφα ειδώλια έχουν κυλινδρικά σώματα και ρύγχη, επίπεδους λαιμούς και τριγωνικά άκρα.

Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ 800 - 480 π.Χ.

Η τέχνη που ακολουθεί τους γεωμετρικούς χρόνους χαρακτηρίζεται ως «ανατολίζουσα», επειδή άφθονα στοιχεία από την τέχνη των λαών της ανατολής την επηρεάζουν. Έργα της κυρίως αρχαϊκής τέχνης έχουμε από το 625 έως το 480 π.Χ. Η επικοινωνία με άλλους λαούς, ο πλούτος από τα εμπορικά ταξίδια, η άφθονη παραγωγή μαρμάρου στη Νάξο, συντελούν στη δημιουργία της μεγάλης γλυπτικής στην Ελλάδα.

Αναγνωρίζοντας το γεγονός πως η μνημειακή γλυπτική τέχνη έχει βαθιές ρίζες στις διαδικασίες ανάπτυξης της πλαστικής τέχνης στην προϊστορία, είναι δυνατόν πούμε ότι στην αρχαϊκή περίοδο καθιερώνεται μια οπτική γλώσσα, επικεντρωμένη στην έκφραση

[17]

της φυσικής τελειότητας της ανθρώπινης μορφής μέσω του μνημειακού χαρακτήρα της γλυπτικής. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κυρίαρχες τάσεις: μία πρώιμη, που σχετίζεται με το δαιδαλικό ρυθμό, μία ώριμη που σχετίζεται με τις μορφές του κούρου και της κόρης και μία ύστερη, η οποία συνδέεται με την αρχιτεκτονική αξιοποίηση της γλυπτικής.

Τα αγάλματα της ώριμης αρχαϊκής περιόδου περιγράφονται γενικώς ως κούροι και κόρες. Οι Κούροι είναι αγάλματα με τη μορφή γυμνών νεαρών ανδρών, με τα χέρια κολλημένα στα πλάγια του σώματος και το ένα πόδι λίγο πιο μπροστά από το άλλο, έτσι που θαρρείς ότι το άγαλμα είναι έτοιμο να περπατήσει. Οι Κόρες είναι αγάλματα νεαρών γυναικών, πάντοτε ντυμένων και καλοχτενισμένων. Μάλιστα, τα ενδύματα κίνησαν το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών και έπαψαν να παριστάνονται σαν μια επίπεδη επιφάνεια, απέκτησαν βάθος και πλαστικότητα, επηρεάζοντας έτσι το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς. Παρόλο που αντρικοί και γυναικείοι τύποι σε αγάλματα ήταν ήδη γνωστοί από παλαιότερους ρυθμούς και από τα άλλα πρώιμα αγάλματα με ανατολικές επιδράσεις, οι τύποι του κούρου και της κόρης (που διαμορφώθηκαν στις αρχές του 6ου αιώνα π.X.) ξεχωρίζουν από πολλές απόψεις:

* Η στροφή προς τη ρεαλιστική απεικόνιση έγινε σαφής.

* Τα μέλη του σώματος αποδίδονταν με πιο σωστές αναλογίες και με περισσότερη ακρίβεια.

* Τέλος, οι μύες απέκτησαν όγκο, πλαστικότητα και φυσικότητα.

Εδώ, το δεύτερο σημαντικό στοιχείο της ελληνικής γλυπτικής είναι η απομάκρυνσή της από τον αιγυπτιακό κανόνα και η σαφής προσπάθεια δημιουργίας μιας νέας αντίληψης για την απεικόνιση του σώματος, καθώς και τους τρόπους στερέωσης των αγαλμάτων. Το τρίτο κυρίαρχο στοιχείο είναι η τοποθέτηση των αγαλμάτων στα αετώματα και τις προσόψεις των ναών, γεγονός που τους προσδίδει αναθηματικό χαρακτήρα και σαφή σχέση με το ιδιότροπο θρησκευτικό ένστικτο των Ελλήνων για την ανθρωπομορφική απεικόνιση του θείου. Κυρίαρχο θέμα των αγαλμάτων ή των ισχυρών ανάγλυφων είναι θεοί και θνητοί σε μάχη, σε επαναλαμβανόμενα μυθολογικά μοτίβα.

[18]

Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΕΧΝΗ 5ος και 4ος αι. π. Χ

Κλασική ονομάστηκε η ελληνική τέχνη του 5ου και 4ου αι. π. Χ., με την έννοια ότι τα δημιουργήματα έφτασαν την τελειότητα. Καλλιτεχνικό κέντρο της εποχής αποτελεί η δημοκρατική Αθήνα, η οποία στους προηγηθέντες περσικούς πολέμους αναδείχθηκε μεγάλη στρατιωτική δύναμη. Η κλασική εποχή στην Ελλάδα, που εκτείνεται χρονικά από τις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα έως το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το 323 π.Χ., οδήγησε στο απόγειο της ακμής τους τις τέχνες, τα γράμματα, τη φιλοσοφία, τις πολιτειακές δομές και θεμελίωσε αξίες διαχρονικές στην παγκόσμια ιστορία της ανθρώπινης διανόησης. Ο όρος "κλασικό" ταυτίστηκε με την τελειότητα και τη διαχρονικότητα. Τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου έχουν αντίκτυπο στις τέχνες και ειδικότερα στη γλυπτική. Τότε είναι που συντελούνται πολλές μεταβολές. Για παράδειγμα, το βάρος του σώματος μετατοπίζεται στα αγάλματα στο ένα σκέλος, κάτι που έχει ως συνέπεια την αλυσιδωτή μετατόπιση και των λοιπών μελών. Στα γυναικεία αγάλματα προβάλλει ο δωρικός πέπλος και η ανάδειξη του σώματος γίνεται με τον περιορισμό των πτυχών του. Την αυστηρότητα των πρώιμων μορφών έχουν τώρα πια διαδεχθεί η ηπιότητα και η ωριμότητα. Τα χαρακτηριστικά της κλασικής τέχνης έχουν αποκρυσταλλωθεί στα γλυπτά του Παρθενώνα, έργο του Φειδία. Σ’ όλα τα γλυπτά του Παρθενώνα εικονίζονται διάφορα γεγονότα της καθημερινής ζωής. Οι σημαντικότεροι γλύπτες της κλασσικής εποχής

5ος αιώνας - Ο Φειδίας είναι ίσως ο σπουδαιότερος γλύπτης της αρχαίας Ελλάδας, εκείνος που φιλοτέχνησε όλα τα γλυπτά του Παρθενώνα και σμίλεψε και το άγαλμα του Δία στην Ολυμπία από χρυσό και ελεφαντόδοντο. Ο Πολύκλειτος είναι ο πιο γνωστός ανδριαντοποιός αθλητών. Τα γνωστότερα έργα του είναι ο Δορυφόρος και ο Διαδούμενος.

Ο Δισκοβόλος του Μύρωνα O Δορυφόρος Η Νίκη του Παιωνίου

[19]

4ος αιώνας - Ο σημαντικότερος γλύπτης ήταν ο Πραξιτέλης, που κόσμησε πολλές περιοχές της Ελλάδας με τα αγάλματά του. Τα σπουδαιότερα έργα του ήταν ο Ερμής της Ολυμπίας, πασίγνωστο άγαλμα αλλά με αρκετές ατέλειες και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο δεν κίνησε το ενδιαφέρον των αρχαίων Ελλήνων, η Κνιδία Αφροδίτη, το ωραιότερο άγαλμα του Πραξιτέλη, που παριστάνει τη θεά έτοιμη να λουστεί και ο Απόλλων Σαυροκτόνος. Άλλοι γλύπτες ήταν ο Σκόπας (ανάγλυφα από μάρμαρο) και ο Λύσιππος (ανδριαντοποιός με κύριο υλικό το χαλκό).

O Ερμής του Πραξιτέλη Η Κνιδία Αφροδίτη O Ηνίοχος των Δελφών

Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ 323 - 31 π.Χ.

Κατά την ελληνιστική εποχή η ελληνική αντίληψη για τη ζωή και την τέχνη θα διαδοθεί από τον Μ. Αλέξανδρο και τους διαδόχους του στα βάθη της Ανατολής και τις Ινδίες, θα επιβληθεί και θα επηρεάσει τις τοπικές δραστηριότητες. Οι μεγαλύτερες πόλεις στολίζονται με εντυπωσιακά κτίρια, όλα διακοσμη-μένα με έργα γλυπτικής, που τα θέματά τους οι καλλιτέχνες τα αντλούν από την παράδοση της κλασικής εποχής. Κυριαρχεί το στοιχείο της φύσης, οι εικόνες της καθημερινής ζωής, η απεικόνιση της παιδικής ηλικίας κτλ. Οι μορφές εμφανίζονται τρισδιάστατες μέσα στο χώρο και οι καλλιτέχνες επιδιώκουν να αποδώσουν την κίνηση όσο πιο πιστά γίνεται.

Οι ελληνιστικοί χρόνοι δεν παρουσιάζουν ανάλογη με την αρχαϊκή ή την κλασική εποχή ανάπτυξη, όμως η παραγωγή γλυπτών έργων είναι αρκετά σημαντική. Παρ’ όλ’ αυτά θεωρείται σκοτεινή περίοδος για τη γλυπτική, επειδή δεν έχουμε επαρκείς πληροφορίες για τους γλύπτες που έδρασαν τότε. Ο αριθμός των σωζόμενων αυθεντικών έργων είναι επίσης αρκετά μεγάλος, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι πρόκειται πάντα για έργα μεγάλων δημιουργών. Των τελευταίων έχουν σωθεί ελάχιστα έργα, κυρίως ρωμαϊκά αντίγραφα. Η τάση της Ελληνιστικής τέχνης, μιμείται την τεχνοτροπία του 5ου και του 4ου αιώνα προσφέροντας και πάλι αριστουργήματα με το αισθησιακό πολλές

[20]

φορές πλάσιμο του μαρμάρου, όπως στα παρακάτω έργα της γλυπτικής: Η Αφροδίτη της Μήλου , Η Νίκη της Σαμοθράκης, Η Άρτεμη, κλπ.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ

Με την κατάλυση του τελευταίου ελληνιστικού βασιλείου ολοκληρώνεται το 31 π.Χ. η κατάκτηση της Ελλάδας απ’ τους Ρωμαίους. Την ίδια περίοδο η ρωμαϊκή κοινωνία, θαμπωμένη απ’ τα επιτεύγματα και την παιδεία των Ελλήνων, υιοθετεί πολλά στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού τόσο στην καθημερινή της ζωή όσο και στην τέχνη. Όλοι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, που έως το 2ο μ.Χ. αιώνα εξουσιάζουν την Ρώμη και φέρουν τον τίτλο του Αυγούστου, βαθιά επηρεασμένοι απ’ τις ελληνικές συνήθειες, έχουν ως πρότυπο τον Μ. Αλέξανδρο και την σπουδαία κληρονομιά που άφησε πίσω του. Η ελληνική παρουσία είναι ιδιαίτερα αισθητή και στην τέχνη, ειδικότερα μάλιστα στη γλυπτική. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού, της δυναστείας των Αντωνίνων, οι καλλιτέχνες στρέφονται προς τον κλασικισμό σε μία προσπάθεια αναβίωσης της λαμπρής ελληνικής τέχνης των κλασικών χρόνων, ενώ κυριαρχούν νέες αντιλήψεις περί ωραίου με ρίζες ελληνικές. Η ρωμαϊκή ειρήνη (pax romana) επιτρέπει τη γρήγορη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού σε όλους τους λαούς που κατοικούν στα παράλια της Μεσογείου και κυρίως στην Κεντρική Ευρώπη. Στις βάσεις αυτές γρήγορα θα αναπτυχθεί ο χριστιανισμός, του οποίου τα κείμενα και η τέχνη είναι καθαρά ελληνικά.

[21]

ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ

Η ανακάλυψη και η εκτεταμένη χρήση των μετάλλων έδωσε στον άνθρωπο την δυνατότητα να ξεφύγει από την προϊστορική κατάσταση και να δημιουργήσει τον σύγχρονο πολιτισμό. Χωρίς την μεταλλουργία, η ανθρώπινη κοινωνία δεν θα ήταν αυτή που είναι σήμερα. Η γραφή, οι καλές τέχνες, η τυπογραφία, ο ηλεκτρισμός, οι ημιαγωγοί και η σύγχρονη υψηλή τεχνολογία στον τομέα των τηλεπικοινωνιών συνδέονται κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο με ανακαλύψεις και εξελίξεις στον τομέα της μεταλλουργίας. Η μεταλλουργία, δηλαδή η τέχνη της επεξεργασίας μετάλλων, αναπτύχθηκε πολύ στην αρχαία Ελλάδα. Το πόσο σημαντική ήταν η τέχνη αυτή για τους αρχαίους Έλληνες γίνεται φανερό από το ότι είχε το δικό της προστάτη, που δεν ήταν άλλος από τον ολύμπιο θεό Ήφαιστο. Η γνώση της μεταλλουργίας επέτρεψε σε ορισμένους λαούς να επεκτείνουν την ισχύ τους και να επιβληθούν σε άλλους λαούς. Για παράδειγμα, τον 9ο αι. π.Χ. οι Δωριείς, που γνώριζαν πώς να φτιάχνουν όπλα και άλλα αντικείμενα από σίδηρο, κατάφεραν να επιβληθούν στους Αχαιούς και τις άλλες ελληνικές φυλές, οι οποίες είχαν όπλα λιγότερο ανθεκτικά φτιαγμένα από χαλκό, και έτσι η ελληνική χερσόνησος πέρασε στην Εποχή του Σιδήρου. Όπως όλες οι τεχνολογικές ανακαλύψεις, έτσι και η μεταλλουργία συνδέεται και με ορισμένες εξελίξεις που υπήρξαν ενίοτε οδυνηρές για το ανθρώπινο γένος. Η πρώτη χρήση των μετάλλων ήταν για την κατασκευή όπλων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για την υποταγή ή και την ολοκληρωτική καταστροφή λαών. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑΣ

Ο άνθρωπος γνώριζε την ύπαρξη των αυτοφυών μετάλλων ήδη από τα προϊστορικά χρόνια. Όμως η μετάβαση στα ιστορικά χρόνια έγινε όταν κατάλαβε πως μπορούσε να παράγει πολύ χρήσιμα αντικείμενα δουλεύοντας τα μέταλλα στο καμίνι και στο αμόνι. Έτσι έκανε την εμφάνισή της η μεταλλοτεχνία ως δραστηριότητα για την παραγωγή όπλων, οικιακών σκευών και κοσμημάτων. Η εμφάνιση της μεταλλοτεχνίας σήμανε για τον άνθρωπο το πέρασμα στην εποχή του πολιτισμού

[22]

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 6.000 - 3.000 π.Χ. Οι πρώτες μεταλλουργικές δραστηριότητες στον αιγαιακό χώρο παρατηρούνται από την Τελική Νεολιθική εποχή (3500 π.Χ.). Το πρώτο είδος μετάλλου που χρησιμοποιήθηκε ήταν ένα κράμα σε μαλακή μορφή, που αποτελούνταν από χαλκό, αρσένιο και μόλυβδο. Επίσης κατασκευάζονται τα πρώτα έργα τέχνης τα περίαπτα. Τα περίαπτα αυτά θεωρούνται ότι αποδίδουν πολύ σχηματικά, ανθρώπινη, πιθανότατα γυναικεία μορφή, όπως δηλώνεται και από τα δύο έκτυπα μαστίδια στο τμήμα του δακτυλίου κάτω από το στέλεχος. Στην εικόνα έχουμε χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο από σφυρήλατο έλασμα που είναι άγνωστης προέλευσης. Χρονολογείται στην Τελική Νεολιθική περίοδο (4500-3300 π.Χ.). Πρόκειται για το μεγαλύτερο περίαπτο του τύπου του που έχει βρεθεί έως σήμερα στον ελληνικό χώρο.

Xάλκινο ξίφος και λίθινη λαβή. Χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο

ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ - Η ΕΠΟXΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ 3000 - 1100 π.Χ. Την Εποχή του Χαλκού η πιο σημαντική πρώτη ύλη ήταν ο χαλκός. Σιγά σιγά ο χαλκός πήρε τη θέση της πέτρας και έγινε απαραίτητος για την κατασκευή εργαλείων, όπλων και σκευών. Έτσι οι άνθρωποι μπόρεσαν να κατασκευάσουν με το χαλκό περισσότερα και καλύτερα αντικείμενα. H χρήση του χαλκού επηρέασε τη γεωργία, το κυνήγι, την ξυλουργική, καθώς και την αρχιτεκτονική και τη ναυπηγική. Ο χαλκός έπαιξε σημαντικό ρόλο και στον πόλεμο. Τα πρώτα αντικείμενα φτιαγμένα από χαλκό βρέθηκαν στην Μεσοποταμία, στην περιοχή του σημερινού Ιράκ και χρονολογούνται από το 8700 π.Χ. Τα μεταλλικά τέχνεργα απεικονίζουν ανδρικά και γυναικεία ειδώλια με διάφορες ιδιότητες, μυθολογικά ή φανταστικά όντα και ζώα. Σημαντικές ομάδες συγκροτούν επίσης τα παντός είδους αγγεία , σκεύη και όπλα . Mέσα από τα αγάλματα και τα αντικείμενα μικροτεχνίας μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει την ανάπτυξη και την εξέλιξη της αρχαίας τορευτικής και μεταλλοτεχνίας, να διακρίνει τις ποικίλες καλλιτεχνικές τάσεις, τα επιτεύγματα και τις αλληλεπιδράσεις των εργαστηρίων και, παράλληλα, να προσεγγίσει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων με τα ήθη, τα έθιμα, τις λατρείες και τις θρησκευτικές αντιλήψεις.

[23]

ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ Η κατεργασία χαλκού, αργύρου και μολύβδου, προερχόμενων από μεταλλεία των Κυκλάδων (Σίφνος, Κύθνος), βεβαιώνεται στο Αιγαίο ήδη από τις αρχές της 3ης χιλιετίας. Τα μετάλλινα αντικείμενα που κατασκευάζονται στα νησιά κατά την εποχή του Χαλκού περιλαμβάνουν εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, σφραγίδες και ελάχιστα σκεύη και ειδώλια. Μετάλλινα όπλα εμφανίζονται στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου λίγο πριν τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. Τα σημαντικότερα όπλα είναι τα ξίφη και οι αιχμές λόγχης. Η εργαλειοτεχνία των προϊστορικών νησιωτών περιλαμβάνει τριγωνικά εγχειρίδια με τονισμένη ράχη (μαχαίρια) αξίνες-πελέκεις για το σκάψιμο και τις ξυλουργικές εργασίες, σμίλες, πριόνια οπείς (σουβλιά) και σπάτουλες για την κατεργασία των δερμάτων, αγκίστρια για το ψάρεμα και καρφιά. Η κοσμηματοτεχνία των νησιωτών περιλαμβάνει κυρίως χάλκινες ή ασημένιες περόνες με περίτεχνες απολήξεις (πτηνά, αιγοειδή, έλικες κ.λπ.), ασημένιους και χρυσούς σφηκωτήρες, χρυσά περιδέραια με ποικιλόμορφες χάντρες, σκουλαρίκια ,ασημένια διαδήματα, καθώς και χρυσά επιρράματα ενδυμάτων και μπρούντζινα δακτυλίδια .

Χάλκινες σμίλες χρυσά κοσμήματα

ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στον τομέα των τεχνών ο μινωικός πολιτισμός γνώρισε πολυποίκιλη ανάπτυξη. Η μεταλλουργία έκανε την εμφάνισή της στο χώρο του Αιγαίου την Τελική Νεολιθική Εποχή 3500 π.Χ. Η έλλειψη, ωστόσο, μεταλλευμάτων της κρητικής γης οδήγησε σε αναζήτηση χαλκού, κασσίτερου και χρυσού σε άλλες χώρες, χάρη στο εμπορικό δαιμόνιο και στην άριστα οργανωμένη ναυτιλία. Βαρύνουσας σημασίας ήταν ο τομέας της μεταλλουργίας, η χρυσοχοΐα. Ο χρυσός και το ασήμι χρησιμοποιήθηκαν στην Κρήτη ήδη από την Προανακτορική εποχή (3500-1900 π.Χ.) κυρίως για την κατασκευή κοσμημάτων, αλλά και άλλων αντικειμένων όπως τα όπλα και τα τελετουργικά σκεύη.

Χρυσά κοσμήματα

[24]

ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Η μυκηναϊκή τέχνη διαμορφώθηκε υπό την άμεση επίδραση του μινωικού πολιτισμού. Η μυκηναϊκή τέχνη αναπτύχθηκε στην ύστερη εποχή της Χαλκοκρατίας (1600-1100 π.Χ.) στα κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας (Μυκήνες, Τίρυνθα, Πύλο, Θήβα κ.α.) και μαρτυρεί έντονη μινωική επίδραση. Μετά την παρακμή της μινωικής Κρήτης (αρχές του 14ου αι. π.Χ.) διαφαίνεται μια απελευθέρωση της μυκηναϊκής τέχνης που οδεύει προς δικούς της δρόμους. Tα πολύτιμα μέταλλα, o χρυσός, ο άργυρος και το ήλεκτρο, χρησιμοποιήθηκαν από τους Μυκηναίους για την κατασκευή πολύτιμων αντικειμένων, τα οποία βρίσκονται μαζί με κτερίσματα από άλλα υλικά στους πλουσιότερους τάφους. Η μεταλλουργία είχε μεγάλη ανάπτυξη. Αυτό μας το δείχνουν τα πολλά κοσμήματα που έχουν βρεθεί, αλλά και η μεγάλη ποικιλία όπλων: ξίφη, τόξα, βέλη και δόρατα. Έχει βρεθεί ακόμη και μια πανοπλία.

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η γεωμετρική εποχή είναι μία περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας που διαρκεί περίπου από το 1100 π.Χ. έως το 800 π.Χ. Η περίοδος, λοιπόν, από τον 12ο ως τον 8ο αιώνα είναι μία περίοδος μεταβατική, κατά την οποία συνέβησαν εξελίξεις, συντελουμένων των οποίων βρίσκουμε μία διαμορφωμένη κατάσταση στην έναρξη της αρχαϊκής εποχής. Η περίοδος αυτή πέρα από ‘σκοτεινοί αιώνες’, είναι γνωστή και με άλλες ονομασίες, όπως ομηρική εποχή, γεωμετρική εποχή, λόγω των αλλαγών που σημειώνονται περί το 1050 π.Χ. στην τεχνοτροπία της κεραμικής, ή εποχή του σιδήρου, καθώς από το 1100 π.Χ. και εξής γενικεύεται η χρήση του υλικού αυτού για την κατασκευή όπλων ή σκευών. Η ειδωλοπλαστική της περιόδου συνίσταται κυρίως σε χάλκινα και πήλινα ειδώλια. Ελάχιστα παραδείγματα γνωρίζουμε από άλλα υλικά, όπως ο λίθος ή το ελεφαντόδοντο (το τελευταίο κυρίως από την Κρήτη). Τα χάλκινα ειδώλια αναπαριστούν μορφές ανθρώπων και ζώων σε μικρό συνήθως μέγεθος. Κατά κανόνα είναι χυτά αν και κάποιες λεπτομέρειες αποδίδονται με σφυρηλάτηση. Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια απεικονίζουν κατά κύριο λόγο πολεμιστές και ηνιόχους σε άρματα, όπως επίσης και όρθιες γυναικείες μορφές, ανδρικές θεότητες και μυθολογικά πλάσματα (Μινώταυρος, Κένταυρος, κτλ.). Τα ζωόμορφα ειδώλια αναπαριστούν κυρίως ίππους αλλά και βοοειδή και πτηνά. Λίγα κοσμήματα έχουν έρθει στο φως από τη Γεωμετρική περίοδο και τα περισσότερα ανήκουν σε δύο κατηγορίες με άμεση χρηστική σημασία. Πρόκειται για τις πόρπες και τις περόνες, με τις οποίες στερέωναν τα ενδύματα. Πλαισιώνονται δε και από άλλα είδη κοσμημάτων όπως δαχτυλίδια, σκουλαρίκια, διαδήματα και περίαπτα. Το κύριο υλικό κατασκευής τους ήταν ο ορείχαλκος και ο χρυσός και σπανιότερα ο σίδηρος.

[25]

Ανθρωπόμορφο ειδώλιο Πόρπη Χάλκινο ειδώλιο ζώου

ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Στην Αρχαϊκή περίοδο η μεταλλοτεχνία γνώρισε σημαντική ανάπτυξη και μετέτρεψε τις ανατολικές κυρίως επιδράσεις σε ένα καθαρά ελληνικό ιδίωμα, που εκφράστηκε μέσω των τοπικών σχολών της μικροπλαστικής. Σπουδαίο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία εξελληνισμού των μορφών και της διακόσμησης έπαιξαν τα εργαστήρια της Ιωνίας και της Πελοποννήσου.

Αντίστοιχη ήταν η κατάσταση και στην τορευτική, η οποία εφάρμοσε και ανάπτυξε νέες τεχνικές κατασκευής και διακόσμησης των αγγείων. Το αδιαφιλονίκητο κέντρο τορευτικής αυτής της περιόδου ήταν η Πελοπόννησος.

Μεγάλη άνθιση κατά την Αρχαϊκή περίοδο γνώρισε η κοσμηματοποιία, της οποίας τα περισσότερο καινοτόμα και δραστήρια εργαστήρια βρίσκονταν στη Ρόδο και τη Μακεδονία. Η αναπτυγμένη μεταλλευτική δραστηριότητα της εποχής και η διεύρυνση των εμπορικών συναλλαγών μέσω των αποικιών εξασφάλιζαν τα απαραίτητα πολύτιμα μέταλλα. Η επαφή με την Ανατολή έδωσε νέα ώθηση στις τεχνικές και η πλούσια εικονογραφία της κέντρισε τη φαντασία των ελλήνων τεχνιτών.

[26]

ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η αθηναϊκή αργυροχοΐα, χρησιμοποιώντας πρώτες ύλες από το Λαύριο και από τα περσικά λάφυρα, γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Αν και μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί αθηναίοι καλλιτέχνες μετανάστευσαν σε άλλα κέντρα, κυρίως στη Μακεδονία, φαίνεται πως η παραγωγή αργυρών αγγείων δε σταμάτησε ως το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ

Τα μικρά χάλκινα αγαλμάτια φέρουν συχνά αφιερωματικές επιγραφές και προέρχονται από τα μεγάλα πανελλήνια ιερά, όπως της Δωδώνης, των Δελφών και της Ολυμπίας. Συχνά πρόκειται για αφιερώματα αθλητών που νίκησαν σε αγώνες ή για έργα φτιαγμένα από το δέκατο του εισοδήματος του αναθέτη. Αρκετά έχουν βρεθεί και στην Ακρόπολη της Αθήνας. Στην Αθήνα, όπως είναι φυσικό, οι περισσότερο διαδεδομένοι τύποι ήταν της Αθηνάς.

Η πρώτη ύλη για τα κοσμήματα ήταν κυρίως ο χρυσός που προερχόταν από τη Μικρά Ασία, την Κολχίδα και τη Μακεδονία. Μια ιδέα όμως για την πλούσια κοσμηματοποιία της εποχής μάς παρέχουν τα ευρήματα από την Ερέτρια. Περίτεχνα σκουλαρίκια με μυθολογικά θέματα, περιδέραια με περίαπτα κεφάλια ζώων και εγχάρακτα δαχτυλίδια είναι μερικά από αυτά.

Η Αθήνα ήταν μια από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που έκοψαν νομίσματα κατά την Αρχαϊκή περίοδο. Η εκμετάλλευση των λαυρεωτικών αργυρωρυχείων από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. της επέτρεψε μάλιστα ν' αποκτήσει μία ισχυρή νομισματοκοπία, στενά συνδεδεμένη με την οικονομική και πολιτιστική της ανάπτυξη. Σε ολόκληρο τον 5ο αιώνα συνεχίζεται η κοπή νομισμάτων με τον αρχαϊκό τύπο της Αθηνάς γλαυκώπιδος.

Από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. το αθηναϊκό νόμισμα άρχισε να χάνει σταδιακά τον ηγεμονικό του ρόλο, καθώς τα αργυρά τετράδραχμα και οι χρυσοί στατήρες του Φιλίππου Β' και αργότερα του Αλεξάνδρου το αντικατέστησαν στις διεθνείς συναλλαγές.

Αργυρός κάνθαρος Σκουλαρίκια από την Ερέτρια Μικρό χάλκινο αγαλμάτιο της Αθηνάς

Αργυρό τετράδραχμο Αθηνών Χρυσος στατήρας

[27]

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η έντονη επιθυμία των μοναρχικών κύκλων για επίδειξη πλούτου βρήκε την καλύτερη έκφρασή της στη μικροτεχνία. Τα μικρά αυτά αντικείμενα από πολύτιμα υλικά αντικατοπτρίζουν τόσο τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής όσο και τις προτιμήσεις των κατόχων τους. Ο πολύμορφος χαρακτήρας τους και τα εικονογραφικά τους θέματα προέρχονται από το πλούσιο θεματολόγιο της μνημειακής τέχνης, όπως σκηνές από το διονυσιακό κύκλο, περίτεχνα φυτικά κοσμήματα και προσωπογραφίες ηγεμόνων. Σημαντικό κλάδο της μικροτεχνίας αποτελεί η τορευτική με σημαντικά κέντρα τη νότια Ιταλία, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Ιδιαίτερη προτίμηση στα μικρά αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και πολλές φορές από χαλκό έδειχναν οι ηγεμόνες των ελληνιστικών βασιλείων αλλά και οι πλούσιοι πολίτες. Στην ελληνιστική εποχή ανήκει και ο μηχανισμός των Αντικυθήρων. 1ος αι. π.Χ.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων Χάλκινη υδρία από τα Φάρσαλα Χρυσός ναΐσκος

ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Η συμβολή των ελλήνων τεχνιτών στην κατεργασία πολύτιμων λίθων και μετάλλων υπήρξε καθοριστική στην εξέλιξη όλων των μορφών της ρωμαϊκής μικροτεχνίας: της σφραγιδολιθίας, της νομισματοποιίας, της αργυροχοΐας, της χρυσοχοΐας, της κοσμημα-τοτεχνίας, της υαλουργίας. Στο τέλος της Δημοκρατικής περιόδου, πολλοί έλληνες τεχνίτες εγκαταστάθηκαν στη Ρώμη, για να καλύψουν τις όλο και περισσότερο αυξανόμενες ανάγκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων για έργα τέχνης, κυρίως όμως για τα αντικείμενα ελληνιστικής τεχνοτροπίας.

[28]

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

Ο Παρθενώνας, ναός χτισμένος προς τιμήν της Αθηνάς, προστάτιδας της πόλης της Αθήνας, υπήρξε το αποτέλεσμα της συνεργασίας σημαντικών αρχιτεκτόνων και γλυπτών στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα. Η εποχή της κατασκευής του συνταυτίζεται με τα φιλόδοξα επεκτατικά σχέδια της Αθήνας και της πολιτικής κύρους που ακολούθησε έναντι των συμμάχων της κατά την περίοδο της αθηναϊκής ηγεμονίας. Ο Παρθενώνας αποτελεί το λαμπρότερο μνημείο της Αθηναϊκής πολιτείας και τον κολοφώνα του δωρικού ρυθμού. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 448/7 π.Χ. και τα εγκαίνια έγιναν το 438 π.Χ. στα Μεγάλα Παναθήναια, ενώ ο γλυπτός διάκοσμος περατώθηκε το 433/2 π.Χ. Σύμφωνα με τις πηγές, οι αρχιτέκτονες που εργάστηκαν ήταν ο Ικτίνος, ο Καλλικράτης και πιθανόν ο Φειδίας, που είχε και την ευθύνη του γλυπτού διάκοσμου. Είναι ένας από τους λίγους ολομάρμαρους ελληνικούς ναούς και ο μόνος δωρικός με ανάγλυφες όλες του τις μετόπες. Πολλά τμήματα του γλυπτού διακόσμου, του επιστυλίου και των φατνωμάτων της οροφής έφεραν γραπτό διάκοσμο με κόκκινο, μπλε και χρυσό χρώμα. Χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο, εκτός από το στυλοβάτη που κατασκευάστηκε από ασβεστόλιθο. Πρόκειται για έναν περίπτερο ναό δωρικού ρυθμού με ιωνικές επιδράσεις. Το πτερό είχε 8 κίονες κατά πλάτος και 17 κατά μήκος. Στις στενές πλευρές υπήρχε και δεύτερη σειρά 6 κιόνων που δημιουργούσε την ψευδαίσθηση δίπτερου ναού. Μια άλλη ιδιομορφία ήταν η ύπαρξη ζωφόρου που περιέτρεχε το σηκό σε όλο του το μήκος και αποτελεί ίσως την πιο φανερή από τις ιωνικές επιδράσεις. Στο εσωτερικό του ναού υπήρχε διώροφη δωρική κιονοστοιχία σχήματος «Π», που δημιουργούσε ένα υπερώο, από το οποίο οι επισκέπτες μπορούσαν να θαυμάσουν από διάφορα σημεία το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς. Στον οπισθόδομο φυλασσόταν ο θησαυρός, δηλαδή τα πολύτιμα αφιερώματα της Αθηνάς. Η οροφή του στηριζόταν σε τέσσερις ιωνικούς κίονες. Όταν χτίστηκε ο Παρθενώνας κατασκευάστηκαν τρεις ομάδες γλυπτών για τη διακόσμησή του: οι μετόπες, η ζωφόρος και τα αετώματα. Από αυτά, οι μετόπες και η ζωφόρος αποτελούσαν μέρος του οικοδομήματος του ναού. Δεν κατασκευάστηκαν πρώτα και έπειτα τοποθετήθηκαν ψηλά στον Παρθενώνα, αλλά σκαλίστηκαν στις πλευρές του αφού είχε ολοκληρωθεί η κατασκευή του. Οι μετόπες του Παρθενώνα είναι ανάγλυφες πλάκες που ήταν τοποθετημένες στις μετόπες ανάμεσα στα τρίγλυφα των ζωφόρων. Ήταν συνολικά 92 τεμάχια, διαμοιρασμένα σε 32 ανά πλευρά (βορεινή, νότια) και 14 ανά άκρη (ανατολική, δυτική) του ναού. Έχουν μέγεθος περίπου 1,375 x 1,30 μ. και είναι κατασκευασμένες από μάρμαρο της Πεντέλης. Ίχνη ζωγραφικής δεν σώζονται, αλλά πιστεύεται ότι πιθανώς να ήταν ζωγραφισμένες σε

[29]

έντονα χρώματα. Κατά μια ερμηνεία το υπόβαθρο ήταν ζωγραφισμένο ερυθρό με κυανό πλαίσιο. Οι μετόπες της ανατολικής πλευράς απεικονίζουν τη Γιγαντομαχία. Στην δυτική παριστάνεται Αμαζονομαχία, στη νότια Κενταυρομαχία και στη βόρεια σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο.

Η ζωφόρος απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων, την πιο μεγάλη θρησκευτική γιορτή των Αθηνών. Είχε 160 μήκος και σχεδόν ένα μέτρο πλάτος. Το θέμα της ζωφόρου είναι πρωτοποριακό, γιατί δεν διηγείται ένα μυθολογικό αλλά ένα πραγματικό γεγονός. Είναι η στιγμή της πομπής και της παράδοσης του πέπλου από τον λαό της Αθήνας στη προστάτιδα θεά Αθηνά.. Στη δυτική πλευρά της ζωφόρου φαίνεται η ετοιμασία στον Κεραμεικό. Στην ανατολική πλευρά, όπου ήταν και η είσοδος του ναού παριστάνονταν η Αθηνά, ο Ζευς, η Ήρα και άλλοι θεοί, που ήρθαν να πάρουν μέρος στην πομπή και ανάμεσά τους εμφανίζεται παιδί που παραδίνει στον ιερέα τον πέπλο. Την σύνταξη, την πορεία και το τέρμα εκπροσωπούν 400 μορφές ανθρώπων και θεών, 200 μορφές ζώων, όπως πρόβατα, βόδια και άλογα.

Στις δύο πλευρές του ναού, στα μεγάλα τριγωνικά διαστήματα, τα αετώματα, τοποθετήθηκαν τα εναέτια γλυπτά. Ήταν σχεδιασμένα κατά τέτοιο τρόπο ώστε τα αγάλματα που βρισκόταν στο κεντρικό και υψηλότερο σημείο του τριγώνου, να είναι γιγαντιαία. Οι καταστροφές που υπέστησαν τα αετώματα ήταν τόσο μεγάλης έκτασης ώστε τα θέματα των παραστάσεων να μας είναι γνωστά μόνο από τις γραπτές μαρτυρίες του Παυσανία, ο οποίος έζησε και έγραψε γύρω στο 150 μ.Χ.. Σύμφωνα με τα γραπτά του, στο ανατολικό αέτωμα ο Φειδίας ιστόρησε τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία και στο δυτικό παρουσίασε τη διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την προστασία της Αθήνας. Ωστόσο, το αποκορύφωμα της μεγαλοπρέπειας του ναού βρισκόταν στο εσωτερικό του. Το άγαλμα της θεάς Αθηνάς είχε ύψος 40 πόδια (12 μέτρα) και ήταν κατασκευασμένο από χρυσό και ελεφαντόδοντο. Καταστράφηκε από φωτιά το 200 π.Χ. και φημολογείται ότι το αντικατέστησαν κατά το 165-160π.Χ.. Αντίθετα από τα μάρμαρα του Παρθενώνα, το περίφημο άγαλμα δεν σώθηκε. Δυστυχώς, σήμερα δεν σώζονται εξ' ολοκλήρου τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Αρχικώς, υπήρχαν 115 πλάκες στη ζωφόρο. Από αυτές, 94 σώζονται ακόμη, είτε ολόκληρες, είτε σε κομμάτια. 36 βρίσκονται στην Αθήνα, 56 στο Βρετανικό Μουσείο και μία στο Λούβρο. Από τις 92 μετόπες, 39 βρίσκονται στην Αθήνα και 15 στο Λονδίνο. 17 εναέτια αγάλματα, μία καρυάτιδα και μία κολώνα από το Ερεχθείο βρίσκονται επίσης στο Βρετανικό Μουσείο. Έτσι τα μάρμαρα του Παρθενώνα είναι σχεδόν ίσα μοιρασμένα - μισά στο Λονδίνο και μισά στην Αθήνα.

[30]

Αναπαράσταση δυτικού αετώματος

Ο Παρθενώνας παρουσιάζει τέλεια αρμονικές αναλογίες μέχρι την παραμικρή του λεπτομέρεια.· Μολονότι ο ναός αυτός ήταν μεγαλύτερος από τους άλλους δωρικούς ναούς της εποχής του (με 8x17 κίονες, αντί για 6x13 που συνηθίζονταν τον 5ο αι. π.Χ.), οι αναλογίες του ήταν τόσο αρμονικές, ώστε να του προσδίδουν εκπληκτική ομοιογένεια μορφής, μνημειώδη μεγαλοπρέπεια και πρωτοφανή χάρη σε σύγκριση με τους πιο βαρείς δωρικούς προκατόχους του. Στη φήμη του ναού συνέτειναν και οι ασύλληπτες εκλεπτύνσεις, οι αδιόρατες αποκλίσεις από την κατακόρυφο και την οριζόντια κατεύθυνση και οι αρμονικές αναλογίες. Ο στυλοβάτης παρουσίαζε ελαφρά τυμπανοειδή καμπύλωση, οι ραδινοί κίονες απέκλιναν από την κατακόρυφο προς το κέντρο του ναού και η συνολική σχεδίαση ήταν πυραμιδοειδής. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχανόταν μία κίνηση προς τα μέσα και προς τα πάνω που μετέτρεπε τον Παρθενώνα σε ένα παλλόμενο οργανικό σύνολο. Η ένταση των κιόνων (ένα ανεπαίσθητο «φούσκωμα» στο μεσαίο τμήμα τους) απέδιδε οπτικά το γεγονός ότι οι κίονες σήκωναν μεγάλο βάρος. Οι αναρίθμητες αυτές λεπτότητες σχεδιάστηκαν με μεγαλοφυή τρόπο και εκτελέστηκαν με απαράμιλλη μαθηματική ακρίβεια. Κύριο χαρακτηριστικό του Παρθενώνα είναι η έλλειψη ευθειών. Ο στυλοβάτης δεν είναι μια απολύτως οριζόντια επιφάνεια, αλλά παρουσιάζει καμπύλωση. Με την καμπύλωση εννοούμε ότι ο στυλοβάτης δεν είναι απολύτως οριζόντια επιφάνεια, αλλά στο μέσο της κάθε πλευράς είναι λίγο υψηλότερος από τα άκρα.. Στο μέσο των στενών πλευρών είναι ψηλότερος κατά 6 εκ. και στο μέσο των μακρών κατά 11 εκ. Εκτός από το στυλοβάτη καμπυλώσεις έχουμε και στο επιστύλιο, στα τρίγλυφα, στο γείσο και στο αέτωμα. Ενώ θα περίμενε κανείς ότι οι κίονες και οι τοίχοι του σηκού θα ήταν κάθετοι διαπιστώνουμε ότι έχουν μια κλίση. Οι κίονες έχουν κλίση προς το εσωτερικό κατά 7 εκ. ενώ οι γωνιαίοι, που κλίνουν και προς τις δυο πλευρές, κλίνουν κατά 10 εκ. Οι τοίχοι του εσωτερικού είναι κάθετοι, αλλά εξωτερικά κλίνουν προς τα μέσα. Όπως προκύπτει λοιπόν, ο ναός δεν είναι παραλληλεπίπεδος αλλά πυραμοειδής. Αν προεκτείνουμε τους κίονες προς τα πάνω, τότε οι κίονες των στενών πλευρών θα συναντηθούν σε ύψος περίπου 2200 μ. και των μακρών σε ύψος περίπου 4950 μ.

[31]

Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

Ο Παρθενώνας διατηρήθηκε άθικτος έως και τους Μακεδονικούς χρόνους. Αντίθετα, μάλιστα, μετά τον Γρανικό, στον Παρθενώνα αναρτήθηκαν ως τρόπαια χρυσές ασπίδες, λάφυρα της νίκης του Αλέξανδρου. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους δεν καταγράφονται αλλαγές στον Παρθενώνα, που συνεχίζει να διατηρεί αναλλοίωτη τη φυσιογνωμία και την αίγλη του ακόμη και στους μεταχριστιανικούς αιώνες.

Η πρώτη καταστροφή του ναού έγινε το 267 μ.Χ. από τους Έρουλους (ένα λαό σκανδιναβικής προέλευσης), οι οποίοι κατέλαβαν την Αθήνα και πυρπόλησαν τον Παρθενώνα. Καταστράφηκε η αρχική στέγη, ολόκληρη η εσωτερική κιονοστοιχία, ενώ έπαθαν σοβαρές ζημιές οι τοίχοι του σηκού. Περίπου εκατό χρόνια αργότερα, την περίοδο που ήταν αυτοκράτορας ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, έγιναν κάποιες διορθώσεις, όχι όμως και τόσο πετυχημένες.

Στους Βυζαντινούς χρόνους ο Παρθενώνας γλύτωσε την καταστροφή από τα διατάγματα του Θεοδόσιου Β', αλλά το 529 μ.Χ. ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιουστι-νιανός διατάζει το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών της αρχαιότητας. Οι φιλόσοφοι εγκαταλείπουν την Αθήνα η οποία μετατρέπεται σε μικρή και ασήμαντη επαρχιακή κωμόπολη. Ο Χριστιανισμός επιβάλλεται και ο Παρθενώνας γίνεται εκκλησία της του Θεού Σοφίας. Στον πρόναο προστέθηκε η αψίδα του ιερού. Το 1205 μ.Χ. οι Φράγκοι καταλαμβάνουν την Αθήνα και ο Παρθενώνας γίνεται ο καθεδρικός ναός τους.

Επί Τουρκοκρατίας η Ακρόπολη έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1458, οπότε και την επισκέφθηκε ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής. Ο ιερός βράχος έμεινε πλέον γνωστός με το όνομα Ατίνα Καλεσί, δηλαδή φρούριο των Αθηνών. Κατά τον 17ο αιώνα ο Παρθενώνας είναι πλέον τζαμί και έχει μιναρέ, που καταστράφηκε το 1687. Το 1674 επισκέπτεται την Αθήνα ο ζωγράφος Jacques Carrey. Ο Carrey έκανε λεπτομερή σχέδια του Παρθενώνα και των γλυπτών. Τα σχέδια αυτά είναι ανεκτίμητα, γιατί απεικονίζουν λεπτομερειακά τον Παρθενώνα λίγο πριν από την καταστροφή του.

Το 1687 ο βενετσιάνικος στρατός με το Μοροζίνι πολιορκεί τους Τούρκους που βρίσκονταν στην Ακρόπολη. Μια οβίδα έπεσε στον Παρθενώνα, που χρησιμοποιούταν ως πυριτιδαποθήκη και προκάλεσε έκρηξη με αποτέλεσμα την ανατίναξη του κτιρίου, μεγάλα τμήματα του οποίου καταστράφηκαν ή εκσφενδονίστηκαν. Ο Μοροζίνι τελικά κυρίευσε την Ακρόπολη και στην προσπάθειά του να κλέψει κάποια γλυπτά προκάλεσε κι άλλες ζημιές. Τον επόμενο χρόνο ο Μοροζίνι εγκατέλειψε την Αθήνα και επέστρεψαν οι Τούρκοι. Οι ζημιές από την έκρηξη πρέπει να ήταν οι εξής: έπεσαν τρεις (3) τοίχοι του σηκού, η πρόσταση του προνάου, έξι (6) κίονες της νότιας και οκτώ (8) της βόρειας πλευράς.

[32]

Η καταστροφή και η ερείπωση του μνημείου αποτέλεσαν και την αφετηρία για τη διαρπαγή και τη σύληση του γλυπτού του διακόσμου. Επιτελείς και στρατιώτες αποκεφαλίζουν και ακρωτηριάζουν όσες μορφές σώζονταν ακόμα στη θέση τους, καθώς δεν αρκούνται μόνο σε πεσμένα στο έδαφος κομμάτια εξαιτίας της έκρηξης. Τα διασπείρουν μάλιστα σε κάθε γωνιά της Ευρώπης. Το 1801 μ.Χ. ο Thomas Bruce, κόμης του Έλγιν, πρεσβευτής της Αγγλίας στην Υψηλή Πύλη, κατάφερε να αποσπάσει από το Σουλτάνο φιρμάνι με το οποίο του δινόταν η άδεια να αφαιρέσει από τις χώρες που βρίσκονταν στη δικαιοδοσία του σουλτάνου, ό,τι αρχαιότητα ήθελε. Έτσι ο Έλγιν απέσπασε από την Ακρόπολη διάφορα γλυπτά. Στην προσπάθειά του να αρπάξει όσο περισσότερα μπορούσε, προκάλεσε και μεγάλες ζημιές. Συνολικά μετέφερε στο Λονδίνο δεκαοκτώ (18) αγάλματα από τα αετώματα, δεκαπέντε (15) μετόπες και πενήντα (50) λίθους από τη ζωφόρο μήκους εβδομήντα πέντε (75) μέτρων. Το 1815 το Βρετανικό Μουσείο αγόρασε από τον Έλγιν τα γλυπτά του Παρθενώνα.

Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 η Ακρόπολη απελευθερώνεται στην αρχή από τους Έλληνες, όμως θα πολιορκηθούν αργότερα από το στρατό του Κιουταχή πασά. Το 1827 οι Τούρκοι κυριεύουν την Ακρόπολη και φεύγουν οριστικά το 1833. Αρχίζει η απομάκρυνση των ερειπίων του οικισμού που είχε σχηματιστεί με τον καιρό πάνω στον ιερό βράχο. Το 1885 ξεκινούν οι ανασκαφές που θα φέρουν στο φως όσα είχαν θάψει οι Αθηναίοι μετά την περσική καταστροφή του 480 π.Χ. Το 1898 αρχίζει η προσπάθεια για την αναστήλωση των μνημείων που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.

[33]

Ο ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Η εκτεταμένη διασπορά και διαρπαγή ελληνικών αρχαιοτήτων σημειώνεται από τον 17ο αιώνα, με αποκορύφωμα τη λεηλασία των Γλυπτών τού πλέον διακεκριμένου μνημείου της αρχαίας ελληνικής τέχνης, του Παρθενώνα, μετά τον βομβαρδισμό του από τα στρατεύματα του Βενετού Φραντζέσκο Μοροζίνι το 1687.

Η καταστροφή και η ερείπωση του μνημείου αποτέλεσαν και την αφετηρία για τη διαρπαγή και τη σύληση του γλυπτού του διακόσμου. Επιτελείς και στρατιώτες με ένα ανάμεικτο πνεύμα λαφυραγώγησης και καλλιτεχνικού θαυμασμού, απογοητευμένοι από την ανεπιτυχή προσπάθειά τους να καθαιρέσουν ακέραιους τους ίππους του άρματος της Αθηνάς από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, στρέφουν την προσοχή και τη μανία τους σε ελαφρύτερα αλλά διακεκριμένα κομμάτια των εναέτιων γλυπτών αποκεφαλίζοντας και ακρωτηριάζοντας όσες μορφές σώζονταν ακόμα στη θέση τους, καθώς δεν αρκούνται μόνο σε πεσμένα στο έδαφος κομμάτια εξαιτίας της έκρηξης. Τα διασπείρουν μάλιστα σε κάθε γωνιά της Ευρώπης.

Η κεφαλή της Ιριδας από το δυτικό αέτωμα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου. Εναν χρόνο μετά την έκρηξη καταλήγουν στην Κοπεγχάγη από δανούς αξιωματικούς του Μοροζίνι τα κεφάλια ενός Λαπίθη και ενός Κενταύρου από μετόπη της νότιας πλευράς του Παρθενώνα. Το κεφάλι του Κενταύρου από διπλανή μετόπη εντοπίζεται στο Βούρτζμπουργκ. Το κεφάλι ενός άλλου Λαπίθη καταλήγει στο Λούβρο. Το κεφάλι ενός γενειοφόρου από μία ακόμη μετόπη εντοπίζεται σε μουσείο του Βατικανού. Η λεηλασία με πρόχειρες σκαλωσιές συνεχίζεται και στη ζωφόρο, με αποτέλεσμα να βρίσκουμε σπαράγματά της στο Λούβρο, στο Παλέρμο, στο Βατικανό, στη Βιέννη, τη Χαϊδελβέργη, στο Μόναχο.

Συνολικός απολογισμός: δεκαπέντε μετόπες της νότιας πλευράς, 56 ανάγλυφα από τις πριονισμένες λίθους της ζωφόρου - 70 τρέχοντα μέτρα - τα 19 σπουδαιότερα εναέτια γλυπτά και τρία ακροκέραμα από τον Παρθενώνα κατέληξαν στο Λονδίνο, το Κέιμπριτζ και το Μόναχο, ενώ «δεν αποκλείεται να βρίσκονται ξεχασμένα ή παραγνωρισμένα στις αποθήκες ιταλικών μουσείων και συλλογών ή εντοιχισμένα σε παλαιά κτίρια της Βενετίας και άλλα διακεκριμένα σπαράγματα από τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα.

Τμήματα της ζωφόρου στην Αθήνα [λευκό] και στο Λονδίνο [μπεζ]

[34]

«ΕΛΓΙΝΕΙΑ ΜΑΡΜΑΡΑ» - ΟΜΗΡΟΙ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Τα «Ελγίνεια μάρμαρα» περιλαμβάνουν γλυπτά από τα αετώματα, τις μετόπες και τη ζωφόρο του Παρθενώνα, που κοσμούσε το ανώτερο τμήμα των τοίχων του σηκού του ναού σε όλο τους το μήκος. Ως εκ τούτου, αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 1/2 από ό,τι απομένει από τη γλυπτική διακόσμηση του Παρθενώνα που διασώθηκε: 75 μέτρα από τα αρχικά 160, 15 από τις 92 μετόπες, 17 φιγούρες από τα αετώματα και άλλα τμήματα του ναού. Τα αποκτήματα του Έλγιν περιλαμβάνουν ακόμη αντικείμενα από άλλα κτίρια της Ακρόπολης: το Ερέχθειο, τα Προπύλαια και το Ναό της Αθηνάς Νίκης.

Η ΑΡΠΑΓΗ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ

Τα «Ελγίνεια Μάρμαρα» μεταφέρθηκαν στη Βρετανία το 1806 από τον Τόμας Μπρους, Κόμη του Έλγιν, πρέσβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1799 μέχρι το 1803. Εκμεταλλευόμενος την Οθωμανική ηγεμονία στην ελληνική επικράτεια, κατάφερε και απέκτησε φιρμάνι από το Σουλτάνο για την αφαίρεσή τους από τον Παρθενώνα, με σκοπό την μέτρηση και την αποτύπωσή τους σε σχέδια, ενώ στη συνέχεια προχώρησε στην αφαίρεση και φυγάδευσή τους στην Αγγλία. Στα επόμενα χρόνια η λεηλασία συνεχίστηκε και δεν περιορίστηκε μόνο στην Ακρόπολη αλλά σε όλη την Αθήνα και σε ένα μεγάλο μέρος της Ελλάδας. Το 1810 ο Έλγιν φόρτωσε το τελευταίο μέρος της λείας του στο πολεμικό πλοίο «Ύδρα». Το 1817 δύο ακόμα πολεμικά πλοία, ο «Τάγως» κι ο «Δορυφόρος», φορτώθηκαν με ταφόπλακες, χαλκώματα και εκατοντάδες βάζων.

Αξίζει να αναφέρουμε την περιπέτεια που ξεκίνησε για τα γλυπτά, όταν το πλοίο «Μέντωρ», πάνω στο οποίο είχαν φορτωθεί, απέπλευσε από τον Πειραιά για τη Μάλτα. Εκεί, θα μεταφέρονταν σε άλλο πλοίο, με τελικό προορισμό την Αγγλία. Στα αμπάρια του υπήρχαν 17 κιβώτια, που περιείχαν τμήματα της ζωφόρου του Παρθενώνα, ανάγλυφα του Ναού της Απτέρου Νίκης, τμήματα αγαλμάτων και σφονδύλους από κολόνες. Οι δυνατοί άνεμοι παρέσυραν το πλοίο στα βράχια, με αποτέλεσμα να βρεθεί στον βυθό νοτιοανατολικά των Κυθήρων. Ο Έλγιν αναζήτησε Καλύμνιους σφουγγαράδες κι εκείνοι τα επόμενα 2,5 χρόνια κατάφεραν να ανασύρουν την πολύτιμη λεία του. Τα κιβώτια φορτώθηκαν σε άλλα πλοία και μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο. Καθώς ο Έλγιν είχε χάσει την περιουσία του εξαιτίας των τεράστιων ποσών που δαπάνησε για τη μεταφορά των γλυπτών και τη δωροδοκία Τούρκων αξιωματούχων και ήταν αδύνατο να τα στεγάσει σε δικό του χώρο, τοποθετήθηκαν στα βρόμικα, υγρά παραπήγματα του σπιτιού του, όπου έμειναν χρόνια σαπίζοντας λόγω του κλίματος του Λονδίνου, ενώ εκείνος προσπαθούσε να βρει αγοραστή.

[35]

ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ ΣΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Το 1816 κατάφερε να τα πουλήσει στη Βρετανική Κυβέρνηση. Το οθωμανικό φιρμάνι που κατέχει το Βρετανικό Μουσείο "δεν φέρει την υπογραφή και τη σφραγίδα του Σουλτάνου και χωρίς αυτήν ο Έλγιν και συνεπώς το Βρετανικό Μουσείο δεν έχουν καμία νομική απόδειξη της κυριότητας των Γλυπτών του Παρθενώνα ". Το 1936 τοποθετήθηκαν στην έκθεση Duveen, που δημιουργήθηκε για αυτό το σκοπό. Το 1940 ένα στέλεχος του κόμματος των εργατικών της Αγγλίας ρώτησε τον Πρωθυπουργό Ουίστον Τσώρτσιλ αν τα μάρμαρα θα επέστρεφαν στην Ελλάδα ως μερική αναγνώριση της γενναίας αντίστασης των Ελλήνων στους Γερμανούς. Η απάντηση ήταν αρνητική.

Το ανατολικό αέτωμα Η Καρυάτιδα

Μεγάλο σκάνδαλο ξέσπασε με το θέμα του καθαρισμού των μαρμάρων. Ο καθαρισμός των μαρμάρων έγινε μέσα σε 15 μήνες από το 1938 ως το 1939, από το εργατικό προσωπικό του μουσείου, που χρησιμοποίησε χάλκινα εργαλεία, για να απομακρύνει αυτό που νόμιζε ότι ήταν βρομιά, που στην πραγματικότητα ήταν η πατίνα της ιστορικής επιφάνειας των μαρμάρων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μερικά σημαντικά κομμάτια να υποστούν σοβαρές καταστροφές και να επιβληθούν πειθαρχικές κυρώσεις. Η διαμάχη συνεχίστηκε το 1983, όταν το Βρετανικό Μουσείο κατηγορήθηκε ότι επιτάχυνε τη διαδικασία αποσύνθεσής τους καλύπτοντας την Καρυάτιδα με ένα κάλυμμα πλαστικής ταινίας.

Τμήμα της ζωφόρου Μία από τις μετόπες - Κενταυρομαχία

[36]

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ;

Το ζήτημα της επιστροφής των Μαρμάρων του Παρθενώνα ήταν πάντοτε ανοικτό για την Ελλάδα και για την Παγκόσμια διανόηση, στην οποία περιλαμβάνονται πολλές σημαντικές προσωπικότητες της βρετανικής ιστορίας (Λόρδος Μπάυρον, Σέλλεϋ, Τόμας Χάρντι, κ.τ.λ.).

Από το 1983, με πρωτοβουλία της τότε Υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη, η Ελλάδα καταβάλλει προσπάθειες να φέρει τα Ελγίνεια πίσω στην Αθήνα. «...Πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν για μας τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Είναι η υπερηφάνεια μας, είναι οι θυσίες μας. Είναι το ευγενέστερο σύμβολο τελειότητας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι οι φιλοδοξίες μας και το ίδιο τ΄ όνομά μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητας...».

Από την πλευρά της Βρετανίας όμως υπάρχει πεισματική άρνηση. Σε ανακοίνωση που εξέδωσε το Βρετανικό Μουσείο τον Απρίλιο του 2007 αναφέρεται ότι δεν προτίθεται να παραχωρήσει την κυριότητα των Γλυπτών του Παρθενώνα σε ελληνικό μουσείο. Νεότερη ανακοίνωση του Βρετανικού Μουσείου το 2009 ανέφερε πως, με την ευκαιρία των εγκαινίων του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης, θα ήταν διατεθειμένο να δανείσει τα Ελγίνεια, αρκεί η Ελληνική Κυβέρνηση να αναγνωρίσει το δικαίωμα ιδιοκτησίας τους στο Μουσείο. Η ελληνική κυβέρνηση φυσικά αρνήθηκε.

ΓΙΑΤΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΙ ΟΧΙ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ

Μας ανήκουν, γιατί συναποτελούν την πολιτιστική μας κληρονομιά· είναι η έκφραση της ψυχής μας και δικαιούμαστε να τα έχουμε στα μουσεία μας. Η απουσία τους ακρωτηριάζει την ψυχή μας.

Γιατί εδώ δημιουργήθηκαν και εδώ είναι ο φυσικός τους χώρος, το περιβάλλον τους· εκεί ζουν σε εξορία.

Γιατί η επιστροφή των μνημείων στο φυσικό τους χώρο θα ξαναδώσει τη λάμψη και το κάλλος τους, αφού έξω απ' αυτόν μοιάζουν νεκρά, ψυχρά και ανολοκλήρωτα.

Γιατί στην Αθήνα βρίσκεται το Μνημείο στο οποίο ανήκουν, δηλαδή ο Παρθενώνας και θα εκτεθούν κοντά στον Παρθενώνα και σε οπτική επαφή με αυτόν, έτσι ώστε ο επισκέπτης να σχηματίζει πλήρη εικόνα του συνόλου του Μνημείου.

Γιατί αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του μνημείου - συμβόλου του ελληνικού κλασικού πολιτισμού την στιγμή της ακμής του. Με την επιστροφή των Μαρμάρων θα αποκατασταθεί η ενότητα της διακόσμησης και η αρχιτεκτονική συνοχή του Μνημείου.

[37]

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΛΕΗΛΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

Στον ελλαδικό χώρο τα εναπομείναντα μνημεία προκαλούν το παγκόσμιο ενδιαφέρον και τον θαυμασμό του συνόλου της επιστημονικής κοινότητας και των αρχαιολατρών επισκεπτών. Εντούτοις, αυτά αποτελούν ένα πολύ μικρό δείγμα της αίγλης του αρχαίου και του βυζαντινού πολιτισμού. Κατά το πέρασμα των αιώνων ένα μεγάλο μέρος τους καταστράφηκε βιαίως, ενώ ένα άλλο σημαντικό τμήμα τους αποσπάσθηκε παρανόμως από Ευρωπαίους συλλέκτες. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι περισσότεροι από τους σπουδαίους εθνικούς θησαυρούς βρίσκονται μακριά από τον τόπο προέλευσής τους, έχοντας υποστεί μεγάλες φθορές.

Στην αρχαιότητα οι συχνές πολεμικές συρράξεις επέφεραν μεγάλες φθορές ή ακόμη και ολοκληρωτικές καταστροφές σε πλήθος μνημείων τα οποία κοσμούσαν τις μεγάλες πόλεις και τα ιερά της εποχής. Επίσης, δεν ήταν λίγες οι φορές κατά τις οποίες εκλάπησαν ολόκληροι θησαυροί και έργα τέχνης ώστε να χαθούν για πάντα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η καταστροφική εισβολή των Περσών στη Μίλητο, για την κατάπνιξη της Ιωνικής Επανάστασης (499-493 π.Χ.). Οι αλλοεθνείς δεν ήταν οι μόνοι οι οποίοι προκάλεσαν ανεπανόρθωτες ζημιές στα ελληνικά μνημεία. Πολλάκις, κατά τη διάρκεια των πολέμων μεταξύ των Ελλήνων καταστράφηκαν πόλεις, ιερά και έργα τέχνης.

Στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας οι κατακτητές επιδόθηκαν περισσότερο στη λεηλασία των μνημείων παρά στην καταστροφή τους. Προέβησαν σε αρπαγές έργων τέχνης, κυρίως χάλκινων γλυπτών, τα οποία μετέφεραν διά θαλάσσης στη Ρώμη, για να κοσμήσουν δημόσιους χώρους και επαύλεις. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του ύπατου Σύλλα, ο οποίος απογύμνωσε το ιερό των Δελφών από όλα τα αφιερώματα και τους θησαυρούς (86 π.Χ.). Κατά τη διαδικασία αυτή όμως πολλά αγάλματα της κλασικής αρχαιότητας χάθηκαν στα βάθη των θαλασσών, λόγω των συχνών ναυτικών ατυχημάτων αλλά και της πειρατείας. Στους Ρωμαίους ωστόσο οφείλεται και η διάσωση ορισμένων μνημειακών έργων, αφού αντέγραφαν τα πρωτότυπα, που ως επί το πλείστον ήταν χάλκινα, κατασκευάζοντας άλλα μαρμάρινα, χαμηλότερης όμως καλλιτεχνικής αξίας (π.χ. το αντίγραφο του «Διαδούμενου» αθλητή του Πολυκλείτου, του οποίου το πρωτότυπο χρονολογείται στο 430 π.Χ.).

Ανεκτίμητα έργα τέχνης μεταφέρθηκαν στη Ρώμη, για να επιδειχθούν στους θριάμβους των νικητών στρατηγών.

Στην ύστερη αρχαιότητα οι επιδρομές των βαρβαρικών φυλών από την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη υπήρξαν οι πλέον καταστροφικές. Τον 3ο αιώνα μ.Χ. οι Γότθοι και οι Έρουλοι αφάνισαν στην κυριολεξία το σύνολο σχεδόν των κτηρίων και των καλλιτεχνημάτων της Αθήνας, ενώ από τη μανία τους δεν γλίτωσαν ούτε η Κόρινθος και η Ολυμπία ούτε η Σάμος. Στα τέλη του επόμενου αιώνα οι Βησιγότθοι συνέχισαν την καταστροφή των ελληνικών μνημείων, έχοντας ως στόχο το ιερό της Ελευσίνας.

[38]

Ακολούθως, το 473 μ.Χ. οι μακεδονικές πόλεις έπεσαν θύματα του μένους των Οστρογότθων, οι οποίοι λεηλάτησαν πόλεις και ιερά (π.χ. το Δίον).

Μετά τη ρωμαϊκή θεομηνία που σάρωσε τους ελληνικούς καλλιτεχνικούς θησαυρούς επέρχεται ο χριστιανικός τυφώνας, νέα συμφορά για τα ανεπανάληπτα δημιουργήματα του κλασσικού πολιτισμού. Πραγματικά, οι τρομακτικότεροι βανδαλισμοί κατά των αρχαίων ελληνικών μνημείων και έργων τέχνης θα διαπραχθούν μετά την επικράτηση του χριστιανισμού σε Ανατολή και Δύση. Οι καταστροφές των κατακτητικών εκστρατειών και των πολεμικών συγκρούσεων από Πέρσες, Ρωμαίους, Φράγκους, Οθωμανούς είναι ασήμαντες αν συγκριθούν με τον αφανισμό των καλλιτεχνικών θησαυρών στους πρώτους πέντε χριστιανικούς αιώνες. Πυρ και σίδηρος για τους αρχαίους ναούς και τα αγάλματα, για τα κλασσικά κείμενα και τις βιβλιοθήκες. Ήταν οι χειρότεροι βανδαλισμοί της ιστορίας. Με εντολή ή συνέργεια των ηγεμόνων του κράτους και της εκκλησίας, οι νεοπροσύλητοι χριστιανοί συντρίβουν με σφύρες ή πυρπολούν έργα τέχνης, γκρεμίζουν μνημεία, ρίχνουν στο χυτήριο τα χρυσά και αργυρά καλλιτεχνήματα.

Οι αρχαίοι ναοί, όταν δεν κατεδαφίζονται ή δεν κατερειπώνονται με την αφαίρεση της στέγης, μετατρέπονται σε χριστιανικές εκκλησίες. Τα αρχαιοελληνικά ιερά, τα οποία έβριθαν από μνημειακά καλλιτεχνήματα και ανυπολόγιστης αξίας θησαυρούς, υπέστησαν τις μεγαλύτερες καταστροφές. Αποτελώντας τους πυρήνες της παγανιστικής θρησκείας, τέθηκαν στο στόχαστρο των φανατισμένων χριστιανών, οι οποίοι θέλησαν να «εκδικηθούν» τους εθνικούς για όσα είχαν υποστεί οι πρωτοχριστιανοί στις ρωμαϊκές αρένες. Μάλιστα το μένος τους, κατά κάποιον τρόπο, νομιμοποιήθηκε μετά το σχετικό διάταγμα του Θεοδοσίου, στο οποίο, μεταξύ άλλων, αναφερόταν ότι οι χώροι λατρείας της αρχαίας θρησκείας έπρεπε «ες έδαφος φέρειν». “Διατάσσουμε όλα τα ιερά και οι ναοί

τους (των Ελλήνων), όσα βρίσκονται ακόμα άθικτα, να καταστραφούν με διαταγή των τοπικών αρχών και να εξαγνιστούν με την ύψωση του σημείου της σεβαστής χριστιανικής θρησκείας. Αν με επαρκείς αποδείξεις ενώπιον ικανού δικαστή εμφανιστεί κάποιος που έχει παραβλέψει αυτόν τον νόμο, θα τιμωρηθεί με την ποινή του θανάτου”.

Κατά τους πρώτους αιώνες της βυζαντινής περιόδου οι αυτοκράτορες μιμήθηκαν, τρόπον τινά, τους Ρωμαίους προκατόχους τους και μετέφεραν πλήθος μνημείων στη Νέα Ρώμη. Τα μεγάλα δημόσια κτήρια και οι πολυτελείς ιδιωτικές οικίες της Κωνσταντινούπολης κοσμήθηκαν με πλήθος κλασικών και ελληνιστικών έργων τέχνης. Στον Ιππόδρομο φιλοξενούνταν, μεταξύ άλλων, χάλκινοι τρίποδες και ο οφιοειδής κίονας

[39]

(μνημείο των Αθηναίων για τη νίκη τους επί των Περσών στις Πλαταιές το 479 π.Χ.), που είχαν μεταφερθεί από το ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Στο Βουλευτήριο της Βασιλεύουσας φιλοξενούνταν δύο πολύ σημαντικά κλασικά έργα, το άγαλμα του Διός από το ιερό της Δωδώνης και της Αθηνάς από το ιερό της Λίνδου, τα οποία σχετίζονταν με μια σειρά αγαλμάτων των Μουσών, που, δυστυχώς, καταστράφηκαν από πυρκαγιά, το 404.

Ότι απόμεινε μετά από διάφορες εισβολές τους σεισμούς, την ερήμωση, τους φανατισμούς της νέας θρησκείας θρυμματισμένο, ερειπωμένο, καταχωνιασμένο από τους αιώνες το αφάνισαν οι «πολιτισμένοι λαοί της Ευρώπης». Είναι θλιβερή η διαπίστωση, έγραφε ο Σατωμβριάν, ότι οι πολιτισμένοι ευρωπαϊκοί λαοί, προξένησαν στα μνημεία των Αθηνών, περισσότερο κακό κατά την διάρκεια εκατόν πενήντα χρόνων, παρά όσα όλοι μαζί οι βάρβαροι κατά την διάρκεια αιώνων. Αλλά πριν από αυτούς, είχε περάσει η λαίλαπα των σταυροφόρων. Οι Φράγκοι τυχοδιώκτες της Δ΄ Σταυροφορίας, είχαν επιδοθεί στην λεηλασία όλων των μνημείων. Ο Νικήτας Χωνιάτης είδε με τα μάτια του τα εγκλήματα των αμόρφωτων και αγράμματων εισβολέων. Αυτοί οι «του καλού ανέραστοι βάρβαροι» έλειωσαν δώδεκα χάλκινα αγάλματα για να τα μεταβάλουν σε μονέδα.

Ο Παρθενώνας είχε διατηρηθεί άθικτος κατά την Βυζαντινή περίοδο, ακέραια είχαν παραμείνει τα αετώματα, οι μετώπες και οι ζωοφόροι. Ο αρχαίος ναός της Αθηνάς, από τους πρώτους Χριστιανικούς χρόνους είχε μετατραπεί σε ναό της Παναγίας. Έπειτα, ήλθαν οι σταυροφόροι και τον απογύμνωσαν από τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς. Κατέστρεψαν ακόμη και την βιβλιοθήκη του Ακομινάτου. Ακολούθησαν οι Καταλανοί, οι Γενοβέζοι και οι Βενετοί. Ο Γερμανός περιηγητής Ludolph Suchen, κληρικός από την Βεστφαλία, που ταξίδεψε στην Ιταλία και στην Ελλάδα επί Καταλανών γράφει: «Ολόκληρη η πολιτεία της Γένοβας είναι χτισμένη από τα μάρμαρα και τους κίονες που έχουν μεταφερθεί από την Αθήνα».

Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες, βεβαιώνουν ότι οι Τούρκοι, παρά την αμορφωσιά που διέθεταν, προστάτευαν υπερβολικά τα αρχαία ελληνικά μνημεία. Ο Γάλλος περιηγητής Villamont γράφει, ότι ενώ κατά την περίοδο του καλβινιστικού θρησκευτικού κινήματος στην Δύση, καταστρέφονταν τα έργα τέχνης, οι Τούρκοι είχαν εκδηλώσει την αγανάκτησή τους. Δεν ενθουσιάζονταν να γκρεμίζουν εκκλησίες, αντίθετα φρόντιζαν να διατηρούν ανέπαφες για να τις μεταβάλλουν σε Τζαμιά.

Ο Παρθενώνας, το θαυμαστότερο αρχαίο μνημείο, θα παραμείνει ακέραιο επί 21 περίπου αιώνες. Αλλά στις 26 Σεπτεμβρίου 1687, κατά την πολιορκία των οχυρωμένων στην Ακρόπολη Τούρκων από τους μισθοφόρους των Βενετών – με αρχιστράτηγο τον Μοροζίνι – βλήμα πυροβόλου διατρυπά τη στέγη του ναού όπου είχαν εναποθηκεύσει

[40]

μεγάλες ποσότητες πυρομαχικών. Ο ναός καταρρέει. Αμέσως μετά την έκρηξη κατέρρευσαν, μαζί με τη στέγη, έξι κίονες της νότιας πλευράς, οχτώ της βόρειας ενώ στην ανατολική απέμεινε μόνο ένας. Κατέπεσαν επίσης τα τρία πέμπτα των αναγλύφων της ζωφόρου. Οι κίονες παρέσυραν τα επιστύλια, τις μετόπες και τα τρίγλυφα. Ξέσπασε και πυρκαγιά που κράτησε 24 ώρες και ολοκλήρωσε την καταστροφή. O Μοροζίνι είχε αποφασίσει, μετά τη «νίκη» του, να συνεχίσει τις προσπάθειες για την ανατίναξη της Ακρόπολης με υπόγειες στοές ώστε να αχρηστευθεί εντελώς το φρούριο. Αλλά δεν είχε χρόνο – έπρεπε να κινηθεί το στράτευμα κατά του Ευρίπου – και έλειπαν τα αναγκαία τεχνικά μέσα.

Νέες συμφορές θα υποστούν τα αθηναϊκά μνημεία κατά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Στις δύο πολιορκίες της Ακρόπολης – η πρώτη το 1822 από τους Έλληνες, η δεύτερη το 1826 από τους Τούρκους – οι εμπόλεμοι συναγωνίζονται, με τους βομβαρδισμούς, στον αφανισμό των σεπτών λειψάνων της αρχαιότητας. Μετά την επανάσταση των Αθηναίων οι Τούρκοι κατέφυγαν στην Ακρόπολη όπου δέχονταν καταιγισμό βομβών. Κανόνια από το λόφο του Φιλοπάππου, τον Άρειο Πάγο, το Θησείο και την Πύλη του Ανδριανού εξαπέλυαν κατά του φρουρίου χιλιάδες «τόπια» γκρεμίζοντας ή τραυματίζοντας τα μνημεία. Ο πόλεμος δεν αφήνει περιθώρια για πολιτιστικούς συναισθηματισμούς. Ο κίνδυνος ζωής, η ανάγκη, το μίσος, η οργή, η αυτοπροστασία εξαγριώνουν, τυφλώνουν, αποθηριώνουν. Τα μνημεία που κατακρημνίζονται, τα έργα τέχνης που θρυμματίζονται δεν προκαλούν ηθικές αναστολές. Η καταστροφή του αντιπάλου με όλα τα μέσα, η σωτηρία των μαχητών που απειλούνται με θάνατο κυριαρχούν σε κάθε πολεμική σύγκρουση. Ο πόλεμος και οι συνέπειές του, ο κίνδυνος ζωής και οι σκοπιμότητες είναι οι χειρότεροι εχθροί του πολιτιστικού πλούτου. Το είχε επισημάνει ο Κικέρων: «Οι νόμοι σιωπούν σε ώρα πολέμου. Και όχι μόνο οι νόμοι του κράτους. Σιγούν και οι ηθικοί νόμοι, γραπτοί και άγραφοι.» Λίγες μέρες αργότερα άρχιζε η λεηλασία του Παρθενώνα….

N

[41]

ΟΙ ΛΕΗΛΑΣΙΕΣ ΤΩΝ «ΠΟΛΙΤΙΣΜΕΝΩΝ» ΕΥΡΩΠΑΙΩΝ!

Οι ύπουλες αρπαγές των αρχαιοτήτων μας, υπήρξαν από την αυγή της Αναγέννησης, ως την μεγάλη Επανάσταση του 1821 και έκτοτε συνεχίζονται ακόμη μέχρι και σήμερα, υπό τις οδηγίες, την προστασία και το βλέμμα διαφόρων συλλεκτών, οίκων, ακόμη και Μουσείων ανά τον πλανήτη.

Κατά την Αναγέννηση, η στροφή προς το κλασσικό πνεύμα καλλιέργησε την αρχαιοφιλία, με αποτέλεσμα να ξεκινήσουν σωρεία ληστρικών επιδρομών με σκοπό την σύληση των αρχαίων μνημείων και την συγκέντρωση κάθε λογής έργου τέχνης, νομισμάτων, χειρογράφων και διαφόρων κοσμημάτων. Τότε μια κολλητική συλλεκτική μανία κατέλαβε όλες σχεδόν τις Ευρωπαϊκές αυλές και τους πλουτοκράτες των αναπτυσσόμενων βασιλείων και κρατιδίων. Υπήρχε βέβαια και μια μεγάλη φιλοδοξία αρκετών λογίων της εποχής και διαφόρων αρχαιολόγων, να διασώσουν τα μνημεία του αρχαίου πνεύματος, όσα απόμειναν από την καταστροφική μανία του φανατισμού των πρώτων χριστιανικών αιώνων, από τους διάφορους πολέμους από τις εισβολές απολίτιστων λαών και τελευταία από την τουρκοκρατία. Όμως η πλειοψηφία των ερευνητών κλασσικών μνημείων, κατά την περίοδο που ακολούθησε με την πτώση της Πόλης το 1453, μέχρι την απελευθέρωση του 1821, ήσαν στυγνοί αρχαιοκάπηλοι και καταστροφείς των μοναδικών μνημείων.

Τα αρχαία μνημεία της Αθήνας κέντριζαν από τα πολύ παλιά χρόνια το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων αρχαιοφίλων περιηγητών. Ιστορικοί και αρχαιολόγοι, ζωγράφοι και αρχιτέκτονες, λόγιοι, στρατιωτικοί και πλήθος άλλων ειδικοτήτων, με μύριους κόπους και κινδύνους έφταναν στην Ελλάδα των περασμένων αιώνων. Άλλοτε σταλμένοι με ειδικές αποστολές και άλλοτε με δική τους πρωτοβουλία, επισκέπτονταν την υπόδουλη στους Τούρκους χώρα μας και ειδικότερα την Αθήνα, με κυριότερο σκοπό την μελέτη και καταγραφή των αρχαίων μνημείων της.

Πολλοί ταξιδιώτες σεβάστηκαν τον ελληνικό τόπο, μελέτησαν με σοβαρότητα τα αρχαία μνημεία και έφεραν στο φως πολύτιμα στοιχεία της ιστορίας τους. Στα επίπονα ταξίδια τους, συχνά συνοδεύονταν από ειδικούς επιστήμονες και καλλιτέχνες και όταν επέστρεφαν στις χώρες τους συνέθεταν τις μελέτες τους σε πολυτελή ταξιδιωτικά λευκώματα. Με την μέθοδο της τυπογραφίας και της χαρακτικής τέχνης, πετύχαιναν εκδόσεις των έργων τους σε πολλά αντίτυπα, προβάλλοντας έτσι την αρχαία Ελληνική Τέχνη σ' ένα ευρύτερο Ευρωπαϊκό κοινό.

[42]

Δυστυχώς όμως, αρκετά συχνά σκοπός ορισμένων περιηγητών δεν ήταν η μελέτη και καταγραφή των αρχαίων μνημείων, αλλά η λεηλασία τους. Εκμεταλλευόμενοι τις δυσμενείς συνθήκες της Τουρκοκρατούμενης Ελλάδας και την έλλειψη σεβασμού και ενδιαφέροντος των Τούρκων κατακτητών για την πολιτισμική κληρονομιά μας, πολλοί τυχοδιώκτες περιηγητές απέσπασαν από τη χώρα μας και οικειοποιήθηκαν ανεκτίμητους θησαυρούς της μακρόχρονης ιστορίας μας.

Την περίοδο της τουρκοκρατίας στην Ελλάδα βρίσκονταν διάφοροι περιηγητές-«τυχοδιώκτες», άνθρωποι με γνώσεις ιστορίας και αρχαιολογίας οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν ‘Αγγλοι. Προκείμενου να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους τόσο για τις αρχαιολογικές εργασίες τους όσο και για την πώληση των ευρημάτων, προέβαιναν στη δημιουργία στενών σχέσεων με τους κατακτητές. Η συμπεριφορά των ξένων μόνο ευγενική και φιλική δεν μπορεί να χαρακτηριστεί στις περισσότερες περιπτώσεις απέναντι στης ελληνικές αρχαιότητες και τον πολιτισμό.

Εκείνος που «εγκαινίασε» τη συστηματική σύληση των ελληνικών αρχαιοτήτων ήταν

ο ‘Αγγλος Thomas Howard στις αρχές του 17ου

αιώνα. Μεγάλη πληγή επίσης αποτελούσαν οι πρεσβευτές ή αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων στον ελληνικό χώρο. Ενδεικτικό παράδειγμα ο πρόξενος της Γαλλίας Fauvel είχε αποκτήσει ολόκληρη συλλογή από ελληνικές αρχαιότητες τις οποίες εξέθετε στο σαλόνι του. Ο Γάλλος περιηγητής Du Loir όταν το 1639 επισκέφθηκε τη Δήλο βρέθηκε μπροστά σε ένα άγαλμα του Απόλλωνα ύψους περίπου δέκα ποδιών το οποίο, λόγω του μεγέθους του, το είχαν τεμαχίσει Άγγλοι αρχαιοκάπηλοι προκειμένου να μεταφερθεί ευκολότερα στο Λονδίνο. Και αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα από ένα μεγάλο αριθμό ευρωπαίων επισκεπτών που λεηλάτησαν ελληνικούς αρχαιολογικούς χώρους εκμεταλλευόμενοι την απουσία οργανωμένου ελληνικού κράτους που θα ήταν σε θέση να προστατεύσει την πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας.

Τα ελγίνεια μάρμαρα (γλυπτά του Παρθενώνα), για τα οποία γίνεται λόγος δεκαετίες τώρα, είναι ελαχιστότατα μπροστά στα τόσα μνημεία και τις αμέτρητες αρχαιότητες που άρπαξαν και κατέστρεψαν κατά καιρούς οι Ευρωπαίοι και κυρίως στη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Στο διάστημα 1723-1774, βασιλιάς της Γαλλίας ήταν ο Λουδοβίκος 15ος. Το 1730 ο βασιλικός βιβλιοθηκάριος αββάς Fourmont ήρθε στην Πελοπόννησο ως

[43]

απεσταλμένος του Λουδοβίκου για να συλλέξει αρχαιότητες. Οι έρευνές του στράφηκαν κυρίως στον χώρο της αρχαίας Σπάρτης. Για το θέμα αυτό έγραψε σε ένα φίλο του:«Τα ισοπέδωσα όλα, τα ξεθεμελίωσα όλα. Από την μεγάλη αυτή πόλη δεν έμεινε λίθος επί λίθου. Εδώ και ένα μήνα συνεργεία από 30 και μερικές φορές 40 ή 60 εργάτες γκρεμίζουν, καταστρέφουν, εξολοθρεύουν τη Σπάρτη. Αυτή τη στιγμή είμαι απασχολημένος με την τελευταία καταστροφή της. Έψαξα να βρω τις αρχαίες πόλεις αυτής της χώρας και κατέστρεψα μερικές… Γκρεμίζοντας ναούς και τείχη, μην αφήνοντας λίθον επί λίθου, θα κάνω αγνώριστο αυτόν τον τόπο. Αλλά εγώ τουλάχιστον ξέρω πώς να τον αναγνωρίσω… Τώρα ασχολούμαι με την καταστροφή του Απόλλωνος στις Αμύκλες (περιοχή Σπάρτης). Βρίσκω κάθε μέρα θαυμαστά πράγματα. Δεν μετανοιώνω. Θα καταστρέψω και άλλους ναούς αν με αφήσουν»!..

Το 1788 ο πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κων/πολη εφοδιασμένος με τουρκική άδεια επιχειρεί να αποσπάσει γλυπτά από τον Παρθενώνα. Προκάλεσε μόνον φθορές, αλλά δεν τα κατάφερε. Κομμάτιασε μόνον μία μετόπη. Οι συνεργάτες του Γάλλου πρεσβευτή σχεδίαζαν αργότερα την μεταφορά ολόκληρου του Θησείου, αλλά, ευτυχώς, δεν πρόλαβαν…

Η μεταφορά του διεθνώς γνωστού αγάλματος «Αφροδίτη της Μήλου», που σήμερα βρίσκεται στο Λούβρο (Παρίσι), 23 Μαΐου 1820: «Το άγαλμα μεταφέρθηκε στο γιαλό του νησιού… Αν από θαύμα ζωντάνευε η θεά θα έκλαιγε πικρά καθώς την έσερναν στα βράχια, την αναποδογύριζαν και την κατρακυλούσαν άνθρωποι σε έξαλλη κατάσταση. Παραλίγο να γκρεμισθεί στην θάλασσα… Ακολούθησε πανδαιμόνιο γύρω από το κασόνι που την μετέφεραν. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να το δώσουν. Ο κυβερνήτης του πολεμικού πλοίου κραύγασε στους ναύτες να ρίξουν το κασόνι στη λέμβο. Τότε άρχισε η μάχη. Σπαθιά και ρόπαλα ανέμισαν. Ο παπάς του νησιού δέχθηκε πολλά χτυπήματα στο κεφάλι και τη ράχη. Το ίδιο και οι Έλληνες που ζητούσαν βοήθεια από τον Θεό και αγωνίζονταν. Ο πρόξενος της Γαλλίας πολεμούσε καλά κρατώντας στο ένα χέρι σπαθί και στο άλλο ρόπαλο. Οι ναύτες τραβολογούσαν το κασόνι που χτυπιόταν δεξιά-αριστερά. Τότε, σ’ αυτήν τη μεταφορά έχασε η Αφροδίτη το αριστερό της χέρι, που βλέπομε σήμερα κομμένο…». Αργότερα έσπασε και το άλλο χέρι.

Ο Ιταλός Κορνήλιο Μάγνι γράφει το 1674 ότι «Όσοι ξένοι δεν μπορούσαν να μεταφέρουν τα μεγάλα αγάλματα, τους έκοβαν τα κεφάλια. Τα προώριζαν για τα σαλόνια και τα γραφεία των μεγιστάνων και φιλότεχνων της Ιταλίας – Γαλλίας – Ισπανίας – Γερμανίας». Κάθε ξένος που επισκεπτόταν την Ελλάδα, τα πληρώματα κάθε πολεμικού πλοίου που επισκέπτονταν κάποιο νησί ή κάποιο άλλο λιμάνι, ή τουρίστες που επισκέπτονταν τα αρχαία μας, αποσπούσαν κάποιο κομμάτι σαν σουβενίρ. Ο ακόλουθος της αγγλικής πρεσβείας στην Κων/πολη Ουίλλιαμ Τάρνερ συνήθιζε, όπως αφηγείται ο ίδιος, να τσακίζει τις μύτες των αρχαίων αγαλμάτων και να τις παίρνει για σουβενίρ (χαρακτηριστικό ψυχοπάθειας). Όταν ο Έλγιν άρπαζε τα γλυπτά του Παρθενώνα, την ίδια ώρα ο Εδουάρδος Κλαρκ έκλεβε το μεγάλο άγαλμα της Δήμητρας από την Ελευσίνα. Οι Ιταλοί έγδυσαν σχεδόν ολόκληρες περιοχές με αρχαία από την Μακεδονία. Άλλοι Γάλλοι σάρωσαν όλη την Πελοπόννησο και έκλεψαν το άγαλμα του Διός (Ολυμπία). Οι ευγενείς των ιταλικών πόλεων έχτιζαν τα παλάτια τους με μάρμαρα αρχαίων αρχιτεκτονημάτων της Αθήνας. Ο Γερμανός Ρούντολφ Φον Σούχεν που πέρασε από την Αθήνα γράφει ότι: «Ολόκληρη η Γένοβα ήταν χτισμένη με μάρμαρα και κίονες από την Αθήνα…».

[44]

Αλλά εκτός από την οργανωμένη αρχαιοκαπηλία που έφθασε στο αποκορύφωμά της κατά τον 18ο αιώνα, τα αρχαιοελληνικά μνημεία αφανίζονται και από τους μεμονωμένους επιδρομείς. Όλοι οι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες και στρατιωτικοί από την εποχή του Μοροζίνι μέχρι και την Γερμανοϊταλική κατοχή κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, φιλοδοξούσαν ν’ αποκομίσουν μερικά ενθύμια, κεφαλές αγαλμάτων, νομίσματα, κοσμήματα και αρχαία χειρόγραφα. Οι περιηγητές και οι αξιωματικοί των εχθρικών και κατοχικών δυνάμεων, επιθυμούσαν να τεκμηριώσουν τις εντυπώσεις και τον θαυμασμό τους για τα λείψανα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Τοιουτοτρόπως επί όλα αυτά τα χρόνια, κάθε αρχαιολογικός χώρος ήταν ελεύθερος προς κάθε αρχαιοκάπηλο να συλλέξει, να καταστρέψει και ν’ αρπάξει, ότι του «γυάλιζε» και το μετέφερε, ή το μεταπωλούσε σε νεόπλουτους, σε συλλέκτες και σε διάφορους βασιλιάδες, δια να κοσμήσουν τα ανάκτορα και τις οικίες τους.

Όπως είναι γνωστό, οι Ναζί λεηλάτησαν και τους πολιτιστικούς θησαυρούς της κατεχόμενης Ευρώπης, μεταφέροντας τον πλούτο μουσείων και αρχαιολογικών χώρων στη Γερμανία. Στη χώρα μας "αρχαιολογικές αποστολές" του ναζιστικού καθεστώτος προχώρησαν σε λαθρανασκαφές και απογύμνωσαν μουσεία και μονές, ιδιαίτερα στην Κρήτη, την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, τη Σάμο και τη Θεσσαλία. Σύμφωνα με υπολογισμούς, περίπου 8.500 ελληνικές αρχαιότητες ανυπολόγιστης αξίας βρίσκονται στα χέρια των σκυλευτών της πατρίδας μας, που την κατασπάραξαν τη μαύρη περίοδο της Κατοχής. Τα γερμανικά, ιταλικά και βουλγαρικά στρατεύματα απεδείχθησαν ορδές «νέων Ελγιν», που κατέκλεψαν ανεκτίμητης αξίας αρχαιότητες. Οι περισσότερες εξ αυτών εστάλησαν στη Γερμανία, στην Αυστρία και σε άλλες χώρες. Κάποιες εξετέθησαν ακόμα και σε μουσεία, ενώ οι πιο πολλές παραμένουν άγνωστο πού βρίσκονται. Ελάχιστες έχουν επιστραφεί στην Ελλάδα.

Όλους σχεδόν τους αρχαιολογικούς τόπους τούς κατέλαβαν οι δυνάμεις του εχθρού και σε πολλούς προκάλεσαν σημαντικές καταστροφές, γιατί έκλεψαν, κατέστρεψαν, έκτισαν πυροβολικά και έργα, χωρίς να σέβονται τίποτε. Οι Γερμανοί προκάλεσαν καταστροφές σε 87 αρχαιολογικούς ή ιστορικούς χώρους, οι Ιταλοί σε 39 και οι Βούλγαροι σε 3. Σήμερα, μερικοί σημαντικοί αρχαιολογικοί τόποι, όπως της Βάρης, της Δημητριάδος ή του Παλαιοκάστρου Κρήτης, δεν υπάρχουν.

Έγιναν, όμως, και αυθαίρετες ανασκαφές, που προκάλεσαν την καταστροφή και την κλοπή αρχαιολογικών θησαυρών. Ο,τι βρήκαν στις ανασκαφές αυτές, οι κατακτητές το πήραν μαζί τους και μας μένει ακόμα άγνωστο. Σημαντικές ήταν και οι κλοπές αρχαιολογικών θησαυρών. Οι Γερμανοί, ειδικότερα, έκλεψαν αρχαιότητες από 42 μουσεία ή αρχαιολογικούς χώρους (αρχαιολογικές συλλογές, αγάλματα, ανάγλυφα, νομίσματα, χρυσοί στέφανοι, ιερά σκεύη κ.λπ.). Οι Ιταλοί έκλεψαν αρχαιότητες από 33 μουσεία ή αρχαιολογικούς χώρους. Οι Βούλγαροι από 9 μουσεία ή αρχαιολογικούς χώρους.

[45]

ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Την κατακραυγή για τους βανδαλισμούς του Έλγιν στην Ακρόπολη ( η πιο δυνατή και πιο φαρμακερή ήταν του συμπατριώτη του ποιητή Byron ) αντιμετώπισαν οι άνθρωποι της εξουσίας που εξέφραζαν την πολιτική του αγγλικού ιμπεριαλισμού, με το ψεύδος και την συκοφαντία. Ισχυρίσθηκαν ότι τα μνημεία κινδύνευαν από την απαιδευσιά των Ελλήνων, που όχι μόνο αδιαφορούσαν για τα λείψανα του αρχαίου πολιτισμού, αλλά και τα κατέστρεφαν οι ίδιοι… Και παρ’ όλες τις κλοπές και καταστροφές που έκαναν, αξίωναν την ευγνωμοσύνη της ανθρωπότητας για τις υπηρεσίες τους στον πολιτισμό

Προφάσεις αμαρτωλές και γελοίες ανακρίβειες. Οι υπόδουλοι Έλληνες ήταν απαίδευτοι αλλά είχαν επίγνωση της ιστορίας τους και του αρχαίου πολιτισμού τους. Έτρεφαν σχεδόν δεισιδαίμονα προσήλωση στα μνημεία και τον γλυπτικό πλούτο που έκρυβε η Ελληνική γη. Πίστευαν πως έχουν προστατευτικές, ιαματικές και άλλες ιδιότητες. Αμέτρητες παραδόσεις γι’ αυτή την λαϊκή ευλάβεια. Για τις τρεις λ.χ. κολώνες του Ολυμπίου που έκλαιγαν κάθε νύχτα την αδερφή τους, όταν γκρεμίστηκε από τουρκικό φουρνέλο. “Και ο κόσμος δεν μπορούσε να ησυχάσει από τα φοβερά κλάματα, ώσπου ο βοεβόδας, που έγινε ύστερα πασάς του Ζητουνιού, εφαρμακώθη και πέθανε”. Για τις Καρυάτιδες επίσης που θρηνούσαν κάθε νύχτα για την αδερφή τους όταν την άρπαξε ο Έλγιν και οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να κλείσουν μάτι. Άκουσε την παράδοση ο Άγγλος Frederic Douglas το 1813, δέκα χρόνια μετά την επιδρομή του συμπατριώτη του και συμπεραίνει “Δεν δέχομαι πως οι Αθηναίοι είναι αδιάφοροι για τα θαυμαστά μνημεία της πόλης τους όπως ειπώθηκε κάποτε”.

Ο λαός πίστευε πως τα λείψανα του αρχαίου κόσμου, τα αγάλματα, τα ενεπίγραφα μάρμαρα ήταν ευλογία για τον τόπο. Καντήλι άναβαν οι γεωργοί της Ελευσίνας στο άγαλμα της Δήμητρας. Αν θα φύγει δεν θα καρπίσουν πια τα χωράφια μας έλεγαν στον άγγλο Edward Clarke που οργάνωσε το 1801 την αρπαγή του αγάλματος. Υπήρχε μία λατρευτική σχέση των κατοίκων με το γλυπτό. Ήταν η προστάτιδα της σοδειάς. Οι εργάτες που είχαν συγκεντρωθεί γύρω από το άγαλμα στέκονταν ακίνητοι και φοβισμένοι. Πίστευαν πως το χέρι που θα επιχειρούσε να το μετακινήσει θα έπεφτε. Έπρεπε να καταβληθούν υπέρογκα ημερομίσθια για να προσελκυστούν εργάτες (από άλλες περιοχές).

Μάτωνε η ψυχή των Ελλήνων μπροστά στην σύληση και την σκύλευση, την λεηλασία και την καταστροφή των μνημείων. Βρισκόμαστε άλλωστε σε περίοδο αναγεννητική, δύο δεκαετίες πριν από την Επανάσταση. Η εθνική συνείδηση έχει αφυπνισθεί, η παιδεία επιχειρεί τους πρώτους βηματισμούς και οι Έλληνες αντιστέκονται με λόγο και έργο στους πολιτιστικούς λαφυραγωγούς. Στην Αθήνα, η κατακραυγή για την αγγλική επιδρομή στην Ακρόπολη ήταν τόσο μεγάλη που τα συνεργεία του Έλγιν δεν έβρισκαν εργάτες. Και στις μυστικές ανασκαφές της συμμορίας των ευρωπαίων αρχαιοκαπήλων στον Ναό του Επικουρίου Απόλλωνος στις Βάσσες και την απαγωγή των γλυπτών, αγωγιάτες και χαμάληδες αρνήθηκαν να δουλέψουν για την μεταφορά των προϊόντων της λεηλασίας.

[46]

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ

Έχουμε το προνόμιο να ζούμε σε μια χώρα με μακραίωνη πολιτιστική παράδοση, όπου η κάθε σπιθαμή του εδάφους της μαρτυρεί πολιτισμό και ιστορία. Ίχνη της πολιτιστικής της πορείας στο χρόνο είναι τα μνημεία που βρίσκονται διάσπαρτα σε κάθε γωνιά της. Η ελληνική γη φύλαξε στοργικά στα σπλάχνα της τα λείψανα του πανάρχαιου πολιτισμού της· ένα σπασμένο μάρμαρο, κάποιο κομμένο χέρι, μια πλάκα με λίγες λέξεις χαραγμένες επάνω της, ένα ανθέμιο, τα βρίσκει κανένας και στο τελευταίο ελληνικό χωριό. Κάποτε η αξίνα του χωρικού ανακαλύπτει τα θεμέλια ενός ναού ή την ακρωτηριασμένη μορφή ενός αγάλματος και τα δίχτυα των ψαράδων μπορούν να ανασύρουν από το βυθό της θάλασσας χάλκινα αριστουργήματα.

Από την αρχαιότητα διασώθηκαν και διατηρούνται ναοί, αγάλματα, τάφοι, επιτύμβιες στήλες, τοιχογραφίες, τείχη, ανάκτορα, θέατρα, στοές, αψίδες, υδραγωγεία, λουτρά κ.ά. Εκτός από τους ιστορικούς τόπους με παγκόσμια ακτινοβολία - Αθήνα, Δελφοί, Ολυμπία και πολλοί άλλοι - μνημεία υπάρχουν παντού: αρχαία ιερά και εξωκλήσια σε σχεδόν απάτητες βουνοκορφές, και στο βυθό των θαλασσών μας, καταποντισμένα λιμάνια, πλοία, έργα τέχνης, απλοί αμφορείς και τόσα άλλα, σε μεγάλο πλήθος. Τα μνημεία είναι εθνική μας περιουσία και καύχημα. Απλά ή επιβλητικά, ταπεινά ή μεγαλοπρεπή, ακέραια ή σπαράγματα, στέκουν σιωπηλά και μας υπενθυμίζουν ποιοι είμαστε και από πού ερχόμαστε. Υποβάλλουν συναισθήματα, προκαλούν συνειρμούς, προβληματίζουν και διδάσκουν όποιον μπορεί να καταλάβει καλύτερα τη «γλώσσα» τους.

Τα μνημεία έχουν ιστορική και πολιτιστική αξία γιατί είναι δημιουργήματα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια ορισμένη εποχή και εκφράζουν τις αξίες, τις αντιλήψεις, τα ιδεώδη και την αισθητική της. Δηλαδή με αυτά καταλαβαίνουμε την κοινωνία που τα δημιούργησε και τον πολιτισμό της. Έχουν όμως ταυτόχρονα και καλλιτεχνική αξία, όπως όλα τα έργα τέχνης, γιατί εκφράζουν τα χαρακτηριστικά της εποχής που τα γέννησε. Η αισθητική αξία μάλιστα πολλών απ' αυτών όπως ο Παρθενώνας είναι τόσο μεγάλη που μπορούν να καθιερώσουν αισθητικούς κανόνες. Επίσης πολλά μνημεία, μπορεί να ξαναμπούν στη ζωή μας και να χρησιμοποιηθούν, ανάλογα με το είδος τους ή τις δυνατότητες που προσφέρουν, για θεατρικές παραστάσεις, για πολιτιστικές εκδηλώσεις ή για θρησκευτικές τελετές.

Είναι φανερό πως τα αρχαία μνημεία δεν προσφέρουν μονάχα αισθητική απόλαυση, αλλά κρατούν ζωντανά στη μνήμη και στην ψυχή μας τον πολιτισμό των προγόνων, συμπυκνώνουν τη σοφία και τις αξίες τους και αποτελούν δάσκαλο και οδηγό μας στη δύσκολη πορεία της ζωής. Ο επισκέπτης ενός αρχαιολογικού χώρου, πέρα από την αισθητική συγκίνηση, συνομιλεί με το παρελθόν, αφουγκράζεται τα μηνύματά του, γνωρίζει τον πολιτισμό των πατέρων του, σφυρηλατεί την εθνική συνείδηση και διαμορφώνει την ταυτότητά του.

[47]

Είναι ένα προνόμιο μοναδικό, το οποίο, όμως, δημιουργεί και τη σοβαρή υποχρέωση της προστασίας αυτής της κληρονομιάς. Η προστασία των έργων του πολιτισμού δεν είναι μόνον ένα ηθικό χρέος. Είναι και συμφέρον, επειδή η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί πλούτο με την κυριολεκτική σημασία του όρου. Αποδείχθηκε ότι οι πέτρες δεν είναι μόνο κειμήλια και παρακαταθήκη και αίγλη, δεν είναι μόνο πόρος της μνήμης αλλά και πόρος του χρήματος. Πόσα μέρη της Ελλάδας δεν χρωστάνε τη μισή τους τουλάχιστον φήμη, άρα και τους μισούς επισκέπτες τους, στα μάρμαρά τους;

Ακόμα περισσότερο, όμως, τα μνημεία, ως παράγοντες της ακτινοβολίας του πολιτισμού μας είναι πηγή κύρους για τη χώρα μας και βασικό έρεισμα για το χειρισμό των εθνικών μας υποθέσεων. Ο μεγαλύτερος πρεσβευτής της Ελλάδας είναι η τέχνη της. Και αγγελιοφόρος της ελευθερίας της ήταν επίσης η τέχνη. Μην ξεχνάμε ότι, όταν το 1821 άρχισε ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων, λίγα πράγματα ήταν γνωστά εκτός από τους αρχαίους συγγραφείς της και τα έργα τέχνης, τα οποία βοήθησαν στην ανάπτυξη του φιλελληνισμού, ο οποίος με τη σειρά του συνέβαλε στην αποκατάσταση της εθνικής μας ανεξαρτησίας.

Πόσο βαθιές ρίζες έχει στον ελληνικό λαό η πίστη στην αξία της καλλιτεχνικής κληρονομιάς που του άφησαν οι πατέρες του το μαρτυρεί με τον πιο συναρπαστικό τρόπο το επεισόδιο, που διηγείται στα απομνημονεύματά του ο στρατηγός Μακρυγιάννης, ο αγράμματος στρατηγός με την έξοχη ψυχική καλλιέργεια και ανθρωπιά. Κάποτε, στα 1831, συνάντησε στο Άργος μερικούς στρατιώτες, που ετοιμάζονταν να πουλήσουν σε κάποιους Ευρωπαίους δυο αρχαία αγάλματα. « Άντεσα κι εγώ εκεί, πέρναγα· πήρα τους στρατιώτες τους μίλησα· αυτά και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε να μην καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας· δι’ αυτά πολεμήσαμεν». Η επιγραμματική αυτή φράση, ειπωμένη από έναν Έλληνα που δεν ήξερε να γράφει ούτε το όνομά του μας βεβαιώνει πως δεν είναι η γνώση της τέχνης και της ιστορίας που τη γέννησε, αλλά η ακλόνητη πίστη πως τα έργα ετούτα είναι για τον τόπο μας ιερά κειμήλια, που πρέπει να σωθούν με κάθε τρόπο.

Δυστυχώς στις μέρες μας οι Έλληνες δεν έχουν την καλύτερη σχέση με την προγονική τους κληρονομιά και συνεπώς με τα αρχαία μνημεία. Οι περισσότεροι, εξαιτίας της λειψής παιδείας που έχουν, διατηρούν μ' αυτά μια σχέση ψυχρή, επιφανειακή ή και ψεύτικη, ενώ δεν λείπουν και οι αδίστακτοι αρχαιοκάπηλοι που εμπορεύονται την ιστορία και την ψυχή μας. Κι είναι τραγική η στάση της Πολιτείας που συχνά αδιαφορεί επικίνδυνα για τους αρχαιολογικούς χώρους, όπου οι ελλείψεις και οι ανεπάρκειες είναι ολοφάνερες. Φυσικά θα 'μασταν άδικοι αν δεν σημειώναμε τις σοβαρές προσπάθειες που έγιναν από ανθρώπους της τέχνης και της πολιτικής για επιστροφή των κλεμμένων μνημείων στη χώρα μας. Η πρωτοβουλία της αείμνηστης Μελίνας Μερκούρη δεν απέδωσε για την ώρα καρπούς, αλλά ευαισθητοποίησε την παγκόσμια κοινή γνώμη.

Αξίζει εδώ να τονίσουμε πως η επιστροφή των μνημείων στο φυσικό τους χώρο θα ξαναδώσει τη λάμψη και το κάλλος τους, αφού έξω απ' αυτόν μοιάζουν νεκρά, ψυχρά και ανολοκλήρωτα. Συνάμα θα αποτελέσει νίκη για τον κάθε λαό που έβλεπε παλιά τους αποικιοκράτες να λεηλατούν τους εθνικούς του θησαυρούς και συνεχίζει σήμερα να βλέπει τις πολυεθνικές να απειλούν την εθνική του φυσιογνωμία και ιδιαιτερότητα.

Τελικά, θα λέγαμε πως η σχέση μας με τα αρχαία μνημεία χρειάζεται αναθεώρηση. Οφείλουμε ως λαός και ως άτομα να συνειδητοποιήσουμε την αξία τους και να καταλάβουμε πως μετέωροι, χωρίς δεσμούς με το παρελθόν, δίχως ρίζες δεν μπορούμε να πορευτούμε στο μέλλον. Στη σημερινή εποχή που η υπόσταση της Ελλάδας ως κράτος απειλείται, η προστασία της πνευματική μας κληρονομιάς φαντάζει για άλλη μια φορά αναγκαία. Η επιβίωσή μας σαν έθνος εξαρτάται από τη διατήρηση της εθνικής μας συνείδησης, τα «αρχαία σημάδια» θα μας βοηθήσουν να ξαναβρούμε το νήμα της ιστορίας και να κρατήσουμε ζωντανό το όνειρο και την ελπίδα!

[48]

ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑ - Η ΑΡΠΑΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Το φαινόμενο της διαρπαγής αρχαιοτήτων και της αρχαιοκαπηλίας, όπως είναι γνωστό, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα παράλληλα με την αύξηση της ανασκαφικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, ενώ η διεθνής «αγορά» αρχαίων έργων τέχνης δεν έπαψε ποτέ από τότε να ανθεί. Τα τελευταία χρόνια, παρά τη θέσπιση αυστηρότερων νομοθετημάτων, η παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων συνεχίζεται με κύριο αποδέκτη τα διεθνή κέντρα εμπορίου αρχαίων έργων τέχνης. Από την άλλη πλευρά, το ελληνικό κράτος, έχει αποδυθεί σε έναν αγώνα για την επιστροφή των Ελγινείων μαρμάρων, αλλά και άλλων μεμονωμένων εκπατρισμένων αρχαιοτήτων. Την προσπάθεια αυτή θα ενίσχυε σημαντικά η συστηματική καταγραφή του συνόλου των “ξενιτεμένων” ελληνικών αρχαιοτήτων, που εκτίθενται ή φυλάσσονται σε Μουσεία και ιδιωτικές συλλογές του εξωτερικού. Οι δυνατότητες που προσφέρουν σήμερα οι σύγχρονες τεχνολογίες και η πληροφορική καθιστούν το εγχείρημα περισσότερο από ποτέ εφικτό αλλά και αναγκαίο.

Πρόθυμοι μικροκακοποιοί, μεσάζοντες που κάνουν περιουσίες, αρχαιοπώλες που θησαυρίζουν, μουσεία και συλλέκτες ανά τον κόσμο που αγοράζουν χωρίς να τηρούν διεθνείς κανόνες. Αυτοί όλοι -και είναι χιλιάδες- αποτελούν το κύκλωμα της αρχαιοκαπηλίας. Εκατομμύρια ευρώ δαπανώνται κάθε χρόνο για την αγορά κλεμμένων ή λαθραία ανασκαμμένων αρχαιοτήτων. Παρότι τα μουσεία έχουν θεσπίσει, υποτίθεται, ειδικό κώδικα σύμφωνα με τον οποίο δεν αγοράζουν αρχαιότητες αν δεν υπάρχει ξεκάθαρη προέλευση, πάντοτε υπάρχουν «παραθυράκια». Οι οίκοι δημοπρασιών (Σόθμπις, Κρίστις κ.ά.) μονίμως κάνουν τερτίπια, αναφέροντας στους καταλόγους των δημοπρασιών «ιδιωτική συλλογή» ως προέλευση, ενώ αυτό είναι παραπλανητικό και στην πραγματικότητα μπορεί το αντικείμενο να έχει μόλις ανασκαφεί.

Βάναυσοι τυμβωρύχοι με λοστούς και όπλα, καλλιεργημένοι επιχειρηματίες, τυχοδιώκτες, βαποράκια και περισπούδαστοι αρχαιολόγοι, πολιτικοί και διευθυντές μουσείων, μεγάλοι οίκοι δημοπρασιών απ’ όλο τον κόσμο συμμετέχουν στο διεθνές κύκλωμα του παράνομου εμπορίου ελληνικών αρχαιοτήτων… Με το παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων κάποιοι πλουτίζουν. Όλοι όμως γινόμαστε φτωχότεροι, καθώς ένα μέρος της ιστορίας μας χάνεται για πάντα. Το πρόβλημα επομένως της αρχαιοκαπηλίας αλλά και η αντιμετώπισή της αφορά όχι μόνο τους ειδικούς επιστήμονες αλλά και τον καθένα από μας. Η διεκδίκηση, από ξένα μουσεία και συλλέκτες, κάθε ελληνικού αρχαίου αντικειμένου, για το οποίο διαθέτουμε στοιχεία ότι αποτελεί προϊόν αρχαιοκαπηλίας, λαθρανασκαφής ή παράνομης διακίνησης είναι ζήτημα κατεπείγουσας προτεραιότητας.

[49]

ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Οι δρόμοι της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων είναι γνωστοί, αλλά υπάρχουν δυσκολίες να «κλείσουν». Έστω ότι κάποιος σκάβει σε χωράφι όπου υπολογίζει πως υπάρχει θολωτός τάφος. Βρίσκει κάτι και αποφασίζει να μην το παραδώσει στο υπ. Πολιτισμού, αλλά να το πωλήσει στην αγορά διακίνησης λαθραίων αρχαιοτήτων. Δεν γνωρίζει ότι θα πάρει το ένα χιλιοστό της τελικής τιμής του προϊόντος. Στη συνέχεια, μικροκακοποιοί, μέλη παράνομων κυκλωμάτων, τον φέρνουν σε επαφή με τους «ανωτέρους τους» στην αρχαιοκαπηλία. Εκείνοι παζαρεύουν και αγοράζουν. Κατόπιν φυγαδεύουν το αρχαίο με δύο τρόπους: είτε διά ξηράς, μέσα σε νταλίκες και ανάμεσα σε λαχανικά, κρέατα ή ακόμα και κάρβουνο, είτε διά θαλάσσης, οπότε και είναι αδύνατος ο εντοπισμός, καθώς κότερα και φουσκωτά πλέουν σε όλα τα χωρικά μας ύδατα και πολύ εύκολα περνούν στα διεθνή χωρικά ύδατα. Σε κάθε περίπτωση, εκτός αν είναι πολύ ογκώδες, το αρχαίο «μεταμφιέζεται». Πολλοί πίνακες τυλίγονται ρολά, με ανυπολόγιστες καταστροφές στα ευαίσθητα υλικά τους, ή διπλώνονται και μπαίνουν σε δεύτερους πάτους στις βαλίτσες. Γλυπτά πασαλείβονται με φούμο ή χειρότερα υλικά. Προορισμός συνήθως είναι η Ελβετία, που έχει ακόμα γκρίζες ζώνες. Εκεί τα αρχαία μπορούν να παραμείνουν χωρίς να περνούν από έλεγχο αστυνομίας ή τελωνείου. Στις γκρίζες αυτές ζώνες μένουν μεγάλο χρονικό διάστημα επειδή πρέπει να ξεπλυθούν. Δηλαδή πρέπει να βρεθούν ή και να κατασκευαστούν πιστοποιητικά τα οποία να αποδεικνύουν ότι αυτά βρίσκονταν σε ιδιωτικές συλλογές πριν από το 1970 (λόγω ΟΥΝΕΣΚΟ). Από κει και πέρα, μέσω Πολαρόιντ γίνονται οι προτάσεις σε υποψήφιους αγοραστές. Οι αρχαιοπώλες που τα διακινούν είναι πασίγνωστοι και ασύλληπτοι. Στη συνέχεια αγοράζονται από μουσεία ή συλλέκτες για εκατοντάδες χιλιάδες, ίσως και εκατομμύρια δολάρια. Ο κρατήρας του Ευφρονίου είχε αγοραστεί από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης αντί ενός εκατομμυρίου το 1970. Τότε το ποσόν ήταν τεράστιο. Είναι το μόνο που μπορεί να τους «τσούξει» και να τους κάνει να περιορίσουν τη δραστηριότητά τους. Στη συνέχεια, το μουσείο ή ο συλλέκτης παρουσιάζει δημόσια κάτι από τα κλεμμένα και περιμένει. Αν δεν υπάρξουν αντιδράσεις, τότε συνεχίζεται το ξεπούλημα. Και αν τους πιάσουν; Είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποδειχθεί πως αυτά προέρχονται από τη χώρα που ενδιαφέρεται αλλά και ότι ανασκάφηκαν πρόσφατα. Μια περίπτωση στην οποία σταθήκαμε τυχεροί ήταν ο Θησαυρός των Αηδονιών. Η εφορεία αρχαιοτήτων είχε κάνει ανασκαφές στον χώρο αμέσως μόλις αποκαλύφθηκε η λαθρανασκαφή. Ετσι είχαμε πανομοιότυπα ευρήματα με αυτά του Αμερικανού αρχαιοπώλη. Τα ανωτέρω αφορούν μονάχα αντικείμενα άγνωστα. Τα καταγεγραμμένα, δημοσιευμένα και -ιδίως- αναρτημένα στο Διαδίκτυο είναι πολύ δύσκολο να πωληθούν. Ωστόσο, και αυτά αποτελούν αντικείμενο κλοπής. Τα παραγγέλνουν συλλέκτες οι οποίοι τα κρατούν κρυμμένα στις ιδιωτικές συλλογές τους και τα θαυμάζουν μόνο εκείνοι, περιμένοντας, πιθανώς, το πέρασμα των δεκαετιών για να τα βγάλουν.

[50]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

[51]

ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Ο εκπατρισμός και το αίτημα επιστροφής των ελληνικών αρχαιοτήτων, ως συστατικό στοιχείο της εθνικής υπόστασης και αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής ιστορίας, βρέθηκε ήδη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους στην αιχμή ιδεολογικών αντιπα-ραθέσεων και προβληματισμών. Το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον εκδηλώθηκε από τα προεπανα-στατικά χρόνια με την ιδιοποίηση των αρχαιο-τήτων και την ένταξή τους σε ευρωπαϊκά μουσεία ή ιδιωτικές συλλογές. Το φαινόμενο της διαρπαγής αρχαιοτήτων και της αρχαιοκα-πηλίας, όπως είναι γνωστό, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα παράλληλα με την αύξηση της ανασκαφικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, ενώ η διεθνής «αγορά» αρχαίων έργων τέχνης δεν έπαψε ποτέ από τότε να ανθεί. Είναι δεδομένο ότι τα Μουσεία που διαθέτουν ελληνικά έργα τέχνης στη συλλογή τους, επωφελούνται πάρα πολύ από την παραμονή τους εκεί , τόσο από οικονομική

άποψη γενικά όσο και από τουριστική άποψη ειδικότερα. Η σπουδαιότητα και η δημοφιλία των ελληνικών έργων τέχνης αποτελούν πολλές φορές το έναυσμα για επίσκεψη στα Μουσεία αυτά, γεγονός που οδηγεί στην αύξηση των πόρων τους και κατ’ επέκταση στην αύξηση της τουριστικής κίνησης της εκάστοτε χώρας στην οποία βρίσκονται. Όπως αποδείχθηκε από διάφορες έρευνες, τα μουσεία έχουν εξελιχθεί σε θεμελιώδεις πυλώνες της οικονομίας χωρών όπως η Γαλλία και η Βρετανία. Αποτελούν βασικό εργαλείο για την προσέλκυση πελατείας στις τουριστικές βιομηχανίες τους και αναντικατάστατες γεννήτριες εσόδων για το σύνολο των εθνικών οικονομιών τους. Στο Λούβρο και το Βρετανικό Μουσείο οι ελληνικές αρχαιότητες αποτελούν βασικούς «μαγνήτες» για να προσελκύσουν επισκέπτες που αποφέρουν έσοδα εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ. Όσον αφορά το Μουσείο της Περγάμου που περιλαμβάνει αρχαιοελληνικά έργα ως επί το πλείστον, στηρίζει όλη του την ύπαρξη σε αυτά τα ευρήματα του ελληνικού πολιτισμού και όλη του η τουριστική κίνηση καλύπτεται από επισκέπτες που ελκύονται από αυτά. Όπως καθίσταται σαφές η απομάκρυνση από το Μουσείο σημαντικών κομματιών, θα είχε δυσάρεστες συνέπειες για το Μουσείο, για την επισκεψημότητά του και φυσικά για τα έσοδά του.

Η Ελλάδα, από την πλευρά της, φαίνεται ως ένα βαθμό να αντιλαμβάνεται το μέγεθος της ωφέλειας που θα προκύψει από τον ενδεχόμενο επαναπατρισμό έργων τέχνης από Μουσεία ου εξωτερικού. Πράγματι τα προηγούμενα χρόνια έχει προβεί σε τέτοιες ενέργειες για επιστροφή «κλεμμένων» αρχαιοτήτων στον ελλαδικό χώρο και έχει προβάλλει τις διεκδικήσεις της. Η πιο γνωστή περίπτωση αιτήματος για επιστροφή τέτοιων αρχαιοτήτων είναι η επιστροφή χρυσού στεφανιού από το Μουσείο Γκετί και φυσικά η διαμάχη με το Βρετανικό Μουσείο για τα περίφημα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Το ζήτημα της επιστροφής των Μαρμάρων του Παρθενώνα θεωρείται ως μια από τις πιο σημαντικές και πολυσυζητημένες διαμάχες σε όλο τον κόσμο, όσον αφορά την ιδιοκτησία αρχαιολογικών ευρημάτων και θησαυρών.

[52]

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ

Ο διάλογος για την επιστροφή τους στην Ελλάδα ουσιαστικά ξεκινά με τη μεταφορά τους στην Αγγλία το 19ο αιώνα. Ο Λόρδος Έλγιν και οι πράξεις του ξεσήκωσαν θύελλα διαμαρτυριών από όλο τον πολιτισμένο κόσμο. Ανάμεσα σε αυτούς που θεωρούσαν τον Λόρδο Έλγιν ληστή ήταν ο Σατωμπριάν, ο συγγραφέας και καλλιτέχνης Γ. Μόρις, , ο ποιητής Οράτιος Σμιθ και φυσικά ο Λόρδος Βύρωνας. Η βαρβαρότητα των συνεργατών του Έλγιν έγινε αντιληπτή και από το γνωστό φιλέλληνα Λόρδο Βύρωνα, ο οποίος έγραψε το ποίημα «Η κατάρα της Αθηνάς», όπου ζητάει της βοήθεια της θεάς Αθηνάς προκειμένου να επέλθει η παραδειγματική τιμωρία αυτών που βεβήλωσαν τον Παρθενώνα. Η πρώτη καταγεγραμμένη πρόταση για την επιστροφή των Μαρμάρων, από πλευράς των ίδιων των Άγγλων, έγινε κατά τη σύνοδο της Βουλής των Κοινοτήτων το 1816, από το βουλευτή Hugh Hammerslay. O Hammerslay πρότεινε να φυλαχθούν τα Μάρμαρα προσεκτικά στο Βρετανικό Μουσείο «μέχρι να ζητηθούν από τους τωρινούς ή οποιουσδήποτε μελλοντικούς κύριους της πόλης των Αθηνών». Από εκεί κι έπειτα ο αγγλικός Τύπος επανειλημμένα ασχολήθηκε με το θέμα. Το θέμα επανήλθε στο προσκήνιο το 1924, όταν ο H. Nicolson, που υπηρετούσε στο βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών , πρότεινε να επιστραφεί η μία Καρυάτιδα από το Ερέχθειο επ’ ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα. Το 1941 προτάθηκε στη Βρετανική Βουλή να επιστραφούν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα, ως ένδειξη καλής θέλησης, για τη συμμαχία Ελλάδας-Βρετανίας στον πόλεμο και ως δείγμα ευγνωμοσύνης για τη συμβολή της χώρας στην κοινή μάχη κατά των ναζί. Φυσικά η απάντηση της Βρετανικής κυβέρνησης ήταν αρνητική. Τη δεκαετία του 60 ο Colin McInnes επανέφερε το θέμα της επιστροφής μέσα από την εκτενή αρθρογραφία του. Μάλιστα η πρότασή του ήταν να επιστραφεί αρχικά η Καρυάτιδα και ο Κίονας που είχαν αρπαγεί από το Ερέχθειο. Αλλά και από ελληνικής πλευράς έγιναν προσπάθειες για τον επαναπατρισμό των Μαρμάρων μετά την αρπαγή τους από τον Λόρδο Έλγιν. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, ένας ακόλουθος του Όθωνα ζήτησε την άμεση επιστροφή των Μαρμάρων. Τα αναστηλωτικά έργα άρχισαν αμέσως στον Παρθενώνα και οι πρώτοι Έλληνες αρχαιολόγοι στεκόμενοι στις κρηπίδες του ναού ζήτησαν τον επαναπατρισμό των γλυπτών του Παρθενώνα ως κίνηση δικαιοσύνης, μεγαλοψυχίας και απότισης φόρου τιμής σε ένα μνημείο αξεπέραστο στην Ιστορία και με ύψιστο συμβολισμό για την νέα Ελλάδα. Η πρώτη έκκληση έγινε το 1825 από τον Αλέξανδρο Ραγκαβή προς Άγγλο εκπρόσωπο, όπου δήλωσε χαρακτηριστικά ότι «….ελπίζω να θέλετε να διορθώσετε το πράγμα αποκαθιστώντες τα αρπαχθέντα». Έκτοτε Έλληνες λόγιοι, απλοί άνθρωποι και πολιτικοί δεν σταμάτησαν ποτέ να επαναλαμβάνουν το αίτημα για επιστροφή των Μαρμάρων. Η φωνή πολλών από αυτούς έφτανε στο εξωτερικό, όπως του Καβάφη, του Σεφέρη, του Ελύτη και του Καζαντζάκη. Τον Αύγουστο του 1983, ιδρύθηκε η Βρετανική Επιτροπή για την Επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα με στόχο «να διασφαλίσει την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα στην Ελλάδα και «να παρουσιάσει το θέμα όσο γίνεται εκτενέστερα στο Βρετανικό κοινό και να ασκήσει όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερη πίεση στους Υπεύθυνους του Βρετανικού Μουσείου και την Βρετανική Κυβέρνηση.» Διάφορες επιτροπές παγκοσμίως έχουν ιδρυθεί με την πρόθεση να αλλάξουν την αντίληψη των ανθρώπων, έτσι ώστε να υποστηρίξουν την επιστροφή των Μαρμάρων στην Αθήνα. Το 1998, η εκστρατεία αναζωπυρώθηκε, όταν αποκαλύφθηκε πως το Βρετανικό μουσείο είχε προκαλέσει μεγάλη ζημιά στα Μάρμαρα και είχε προσπαθήσει να

[53]

συγκαλύψει την υπόθεση. Μια αποκάλυψη που αργότερα έγινε παραδεχτή από το ίδιο το Μουσείο. Η ανεπανόρθωτη ζημιά έγινε ανάμεσα στο 1937 και 1938, όταν το προσωπικό του Μουσείου χρησιμοποίησε μεταλλικά εργαλεία και λευκαντικά για να κάνουν τα μάρμαρα να φαίνονται λευκά. Αυτό που δεν μπόρεσε να καταλάβει το προσωπικό του Μουσείου ήταν ότι το Πεντελικό Μάρμαρο αποκτά μια φυσική μπεζ απόχρωση, όταν εκτίθεται στον αέρα. Πολλές από τις λεπτομέρειες που έκαναν αυτά τα γλυπτά τόσο μοναδικά, χάθηκαν για πάντα. Το Μουσείο έχει επανειλημμένα αρνηθεί να δημοσιεύσει την έκταση της ζημιάς που προκάλεσε. Ένας άλλος αγώνας που έγινε για την επιστροφή των αρχαίων ήταν από τους STEPHEN FRY και ANDREW GEORGE. Ένας διάσημος Βρετανός ηθοποιός, κωμικός και παρουσιαστής ο Stephen Fry υποστήριξε τις προσπάθειες για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα και ζήτησε την επιστροφή των γλυπτών στην γενέθλια γη τους την Ελλάδα. Με ένα πολυσέλιδο κείμενο στην προσωπική του σελίδα κάνει παράκληση ώστε να επιστραφούν τα Μάρμαρα στην Ελλάδα. Ο Andrew George είναι βουλευτής των Φιλελεύθερων Δημοκρατών στη Βουλή των Κοινοτήτων της Βρετανίας. Είναι θερμός υποστηρικτής της επιστροφής των Μαρμάρων στην Ελλάδα, και ηγετική μορφή του κινήματος υπέρ της επιστροφής των γλυπτών. Έχει διατυπώσει την άποψη του για αυτό το θέμα τόσο στα Ελληνικά και ξένα ΜΜΕ, όσο και στην Βρετανική Βουλή απευθύνοντας ερωτήσεις προς τον βρετανό πρωθυπουργό, David Cameron. Σε ένα debate που διοργανώθηκε στο Λονδίνο του οργανισμού Intelligence Squared με θέμα την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό μουσείο, νικήτρια αναδείχθηκε η ομάδα αυτών των δύο ανθρώπων του Stephen Fry και του Andrew George που ήταν υπέρ της επιστροφής, σε έναν αγώνα επιχειρηματολογίας ενάντια σε έναν Βρετανό ιστορικό και επίσης βουλευτή Τρίστραμ Χαντ με τον Ισπανό καθηγητή ιστορίας Φελίπε Φερνάντεθ-Αρμέστο.

ΠΡΙΝ ΤΟ DEBATE META TO DEBATE

196 ΥΠΕΡ 384 ΥΠΕΡ

202 ΚΑΤΑ 125 ΚΑΤΑ

158 ΑΝΑΠΟΦΑΣΙΣΤΟΙ 24 ΑΝΑΠΟΦΑΣΙΣΤΟΙ

[54]

ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ

Για τον επαναπατρισμό των Ελγίνειων μαρμάρων έχουν γίνει περισσότερες προσπάθειες , από κάθε άλλη ελληνική συλλογή αρχαιοτήτων, µε σημαντικότερο το αίτηµα που ανέπτυξε κατά τη δεκαετία του '80 ως Υπουργός Πολιτισμού η Μελίνα Μερκούρη. Η ιδέα της επιστροφής τους γεννήθηκε στη Μελίνα κατά τη δεκαετία του ΄60 όταν για τα γυρίσµατα της ταινίας «Φαίδρα» βρέθηκε στην αίθουσα του Βρετανικού που εκτίθενται τα γλυπτά. Το 1982 ως Υπουργός Πολιτισµού έθεσε πρώτη φορά το θέµα στην UNESCO και ζήτησε τη μεσολάβησή της προς το Βρετανικό Μουσείο, ώστε να επιστραφούν στην Ελλάδα και στον Παρθενώνα τα μοναδικά γλυπτά του, που είχαν κλαπεί το 1802

από τον λόρδο Έλγιν. Η UNESCO αναγνώρισε και αποδέχθηκε το αίτημα μιας μικρής χώρας απέναντι σε έναν εξαιρετικά δύσκολο αντίπαλο: ένα ισχυρό μουσείο, γέννημα αποικιοκρατικής πολιτικής. Βάσει της απόφασης της 3ης Αυγούστου 1982 της UNESCO τα Μάρμαρα που μεταφέρθηκαν στη Βρετανία πρέπει να επιστραφούν στην Ελλάδα. Επίσημα η ελληνική κυβέρνηση κάλεσε, μέσω του ΟΗΕ, τη Βρετανία να επιστρέψει τα Μάρμαρα το 1983, επί υπουργίας Μελίνας Μερκούρη, στο υπουργείο Πολιτισμού. Η πρόταση απορρίφθηκε από τους Βρετανούς το 1984. Σε συνάντηση της Μελίνας στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Λονδίνου µε τον τότε διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου Ντέηβιντ Ουίλσον είχε εκφράσει την άποψη της για το θέµα μπροστά στα έκπληκτα µάτια των δημοσιογράφων, που κατέγραψαν τη Μελίνα Μερκούρη να ζητάει επίµονα και µε πάθος την επιστροφή των µαρµάρων από τον διευθυντή του μουσείου τονίζοντας τη μοναδικότητα του Παρθενώνα και καταρρίπτοντας κάθε επιχείρηµα του Ουίλσον. Ο λόγος της το 1986 στο Oxford Union είναι αντιπροσωπευτικός των απόψεων και των προσπαθειών της πάνω στο θέµα. «Πρέπει να καταλάβετε τι σηµαίνουν για µας τα µάρµαρα του Παρθενώνα. Είναι η υπερηφάνεια µας, είναι οι θυσίες µας. Είναι το ευγενέστερο σύµβολο τελειότητας. Είναι φόρος τιµής στη δηµοκρατική φιλοσοφία. Είναι οι φιλοδοξίες µας και το ίδιο τ΄όνοµα µας. Είναι η ουσία της ελληνικότητας µας».

[55]

ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ

Το 1999 η ελληνική Κυβέρνηση κατέθεσε υπόμνημα για τα γλυπτά του Παρθενώνα στην ειδική επιτροπή του Βρετανικού Κοινοβουλίου που μελετούσε το θέμα, ζητώντας εκ νέου την επιστροφή των Μαρμάρων. Το θέµα ξανασυζητήθηκε έντονα τις παραµονές των Ολυµπιακών Αγώνων στην Αθήνα. Στις αντιρρήσεις των Άγγλων σηµαντικό ρολό έπαιξε το ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε ένα σύγχρονο μουσείο στην Ελλάδα για τη φύλαξη των εκθεμάτων επιχείρηµα που σήµερα πλέον δε στέκει. Πρόσφατα ο ιταλός πρόεδρος Τζόρτζιο Ναπολιτάνο επισκέφθηκε το Μουσείο της Ακρόπολης προκειμένου να επιστρέψει ένα σπάραγμα της ζωφόρου- το πόδι της θεάς Αρτέμιδος- το οποίο βρισκόταν για χρόνια στο Μουσείο Salinas του Παλέρμο. Η γενναιόδωρη χειρονομία του βρήκε μιμητές στο Μουσείο του Βατικανού, αλλά και στο Μουσείο της Χαϊδελβέργης. Από τον Ιούνιο του 2009 το ζήτημα των Μαρμάρων τοποθετείται σε νέα βάση με αφορμή τα εγκαίνια του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης. Το Μουσείο της Ακρόπολης προωθήθηκε ως το νούμερο ένα διαπραγματευτικό χαρτί της χώρας μας για την επιστροφή των Γλυπτών. Είναι ένα ζήτημα που θα πρέπει να μας απασχολεί και που θα πρέπει να ξοδέψουμε διπλωματικό κεφάλαιο και πολλά χρήματα αν θέλουμε κάποια στιγμή να πετύχουμε την επιστροφή τους. Οι μισοί Υπουργοί Πολιτισμού ασχολήθηκαν επιφανειακά, οι άλλοι μισοί καθόλου και οι άλλοι μισοί προσπάθησαν να θέσουν τις βάσεις, τις οποίες ήλθαν οι επόμενοι για να γκρεμίσουν. Φτάσαμε επομένως στο σημείο εκκίνησης πολλές φορές χωρίς όμως να έχουμε διανύσει παρά ελάχιστα χιλιόμετρα. Εδώ και δεκαετίες, και με μόνη εξαίρεση το όραμα της Μελίνας Μερκούρη, κανείς Υπουργός Πολιτισμού και κανένας Πρωθυπουργός δεν ενδιαφέρθηκε σοβαρά να χαράξει μια εθνική στρατηγική επιστροφής των αντικειμένων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το αποτέλεσμα ήταν τα Μάρμαρα να συνεχίζουν να εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο, και η Ελλάδα να είναι απούσα από διεθνείς προσπάθειες συντονισμού των χωρών για τον επαναπατρισμό της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Αν θέλουμε πραγματικά τα Μάρμαρα να επιστρέψουν κάποια στιγμή στην πατρίδα μας, μια είναι η λύση. Να τα αντιμετωπίσουμε με την ίδια σοβαρότητα, μεθοδικότητα και ευθύνη όπως αντιμετωπίζουμε τα τελευταία χρόνια καίρια ζητήματα της εξωτερικής μας πολιτικής όπως το Κυπριακό ή το Σκοπιανό. Αν ξεκινούσαμε σήμερα να θέτουμε τις βάσεις για μια ουσιαστική και μακροπρόθεσμη πολιτιστική διπλωματία, σε λίγα χρόνια από τώρα θα είχαμε τέτοια θετικά αποτελέσματα , που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην έξοδο μας από την οικονομική δυσπραγία στην οποία έχουμε περιέλθει, καθιστώντας τον Πολιτισμό έναν από τους βασικότερους πυλώνες της εθνικής μας ανασυγκρότησης.

[56]

ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Αξίζει να αναφερθεί ότι έχουν αναπτυχθεί διάφορες διαδικτυακές πρωτοβουλίες για την επιστροφή των μαρμάρων.

Η πρώτη έχει τίτλο unite the marbles, [www.unitethemarbles.org] είναι παγκόσμιας εμβέλειας και έχει ως σκοπό να συγκεντρώσει όσο το δυνατόν περισσότερες υπογεγραμμένες αιτήσεις από πολίτες ευαισθητοποιημένους πάνω στο θέμα, συνοψίζοντας τη μέχρι τώρα ιστορία και προβάλλοντας τα επιχειρήματα εκατέρωθεν. Αυτή η αίτηση θα δοθεί στην Κυβέρνηση και Βουλή της Αγγλίας, στο Βρετανικό Μουσείο, στην Ευρωπαϊκή Βουλή, στο Συμβούλιο της Ευρώπης, στα Ηνωμένα Έθνη και στην UNESCO.

Η δεύτερη πρωτοβουλία είναι σχετικά πιο πρόσφατη και έχει το όνομα bring them back. Η πρωτοβουλία αυτή ξεκίνησε από ελληνικής πλευράς με στόχο την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης πάνω στο θέμα. Για την εκστρατεία αυτή επιστρατεύτηκαν δημοφιλείς προσωπικότητες, οι οποίες με ιδιαίτερο χιούμορ προσπαθούν να αναδείξουν το πρόβλημα, όπως φαίνεται και από το video που συνοδεύει την καμπάνια και βρίσκεται στην παρακάτω ιστοσελίδα: www.bringthemback.org και είναι διαθέσιμο σε αρκετές γλώσσες. Επίσης στόχος είναι η παράλληλη προβολή όλων των προαναφερθέντων Επιτροπών, των φορέων και των προσπαθειών που έχουν υπάρξει ως σήμερα για την επιστροφή ή την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα. Κατόπιν η πρωτοβουλία προβάλλει την ιδέα της συγκέντρωσης 1.000.000 επώνυμων υπογραφών και το αίτημα για συζήτηση του θέματος στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με κίνητρο την άσκηση διεθνών και ουσιαστικών πιέσεων στο ζήτημα της επιστροφής των Γλυπτών.

Μια ακόμα ιστοσελίδα-διαμαρτυρία www.returnthemarbles.com δημιουργήθηκε για να λειτουργήσει αποκλειστικά ως μια online διαμαρτυρία, για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα στην Αθήνα. Απευθύνεται Οικουμενικούς πολίτες και τους ζητάει, αν η επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα στην Αθήνα τους έχει αγγίξει, να υπογράψουν μια σύντομη φόρμα υποστήριξης του κινήματος. Παράλληλα διοργανώνει διάφορες εκδηλώσεις και προβάλλει το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης.

[57]

Αίσθηση, συγκίνηση και σίγουρα ένα μεγάλο λιθάρι στις πολύχρονες προσπάθειες επιστροφής των κλεμμένων μας γλυπτών του Παρθενώνα, έρχεται να προσθέσει με τη διαδικτυακή καμπάνια του ο φωτογράφος και συνθέτης, που ζει και εργάζεται τα τελευταία χρόνια στη Γερμανία, Άρης Καλογερόπουλος. Η ιστοσελίδα που δημιούργησε http://www.iamgreek.gr είναι μια Κραυγή για τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Στα μέσα Αυγούστου του 2009 επισκέφτηκε το Βρετανικό Μουσείο, αλλά μπαίνοντας και προχωρώντας στα αναρίθμητα Ελληνικά δωμάτια του Μουσείου

αντίκρισε κάτι που τον έκανε να αισθανθεί δέος αλλά και οδύνη. Δέος μπροστά στο απέραντο κάλος των Ελληνικών κλασσικών δημιουργημάτων και απέραντη οδύνη για το γεγονός πως όλα αυτά βρίσκονται παράνομα μακριά από την μητέρα γη τους. Το δωμάτιο 18 που οι Βρετανοί έχουν ονομάσει Parthenon Galleries, ήταν αυτό που τον έκανε να βγάλει τη φωτογραφική του μηχανή και να αρχίζει να απαθανατίζει τα πειστήρια του πιο στυγερού πολιτιστικού εγκλήματος στην νεότερη ιστορία. Την βεβήλωση του πιο σπουδαίου μνημείου και συμβόλου του παγκόσμιου πολιτισμού και την παράνομη κράτηση του 65% της τέχνης που το περιέβαλε, σε έναν χώρο ξένο. Μακριά από τον ήλιο και τον ουρανό της Αθήνας. Σπασμένο, ταπεινωμένο και πάνω από όλα ΜΙΣΟ! Κομμάτια του Παρθενώνα, που στέκει εκεί στην Αθήνα ακόμα για χιλιάδες χρόνια περήφανος, στερεωμένα και κρεμασμένα χωρίς κανένα νόημα. Το φωτογραφικό αρχείο αυτό παρέμεινε στον υπολογιστή του μέχρι και τα μέσα του Φεβρουαρίου του 2012 όπου ήρθε στο φως, μετά από την εσωτερική ανάγκη του καλλιτέχνη για έκφραση και γνωστοποίηση του πολιτιστικού αυτού εγκλήματος. Η πρώτη φωτογραφία αναρτήθηκε τον Φεβρουάριο του 2012 στο προσωπικό προφίλ του Άρη Καλογεροπούλου στο Facebook. Μετά από αυτήν ακολούθησαν πολλές άλλες οι οποίες καθημερινά ανέβαιναν στο προφίλ του και αναδημοσιεύονταν από χιλιάδες κόσμου, με θεαματικούς αλματώδεις ρυθμούς! Το μήνυμα ήταν ένα και καθαρό: "I AM GREEK AND I WANT TO GO HOME". Μπορεί να ξεκίνησε από μια προσωπική έκφραση του καλλιτέχνη για την απόδοση δικαιοσύνης και την ανάδειξη ενός τόσο σημαντικού ιστορικού και πολιτιστικού προβλήματος, όμως ο κόσμος και η στήριξη του μέσα από κοινοποιήσεις αλλά και πράξεις είναι αυτά που το κατέστησαν κίνημα. H νέα καμπάνια του κινήματος για τα Μάρμαρα του Παρθενώνα είναι μία νέα

συλλογή φωτογραφιών από τις καταστροφές που θα μπορούσε να είχε προκαλέσει ο λόρδος Έλγιν σε άλλα σημαντικά μνημεία του κόσμου. Μία σειρά από τα σημαντικότερα μνημεία του κόσμου τα οποία εμφανίζονται βανδαλισμένα δίνει τη σύγκριση με τον Παρθενώνα, έτσι ώστε όλοι όσοι δουν τις εικόνες να κατα-νοήσουν πόσο σημαντική είναι η επιστροφή τους.

[58]

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΑΠΑΙΤΕΙ ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ ΤΟΥ...

Ένα όραμα που είχε ξεκινήσει από το 1976 επιτέλους πραγματοποιήθηκε πριν τρία χρόνια. Μέσα σε αυτό το μουσείο κρύβεται όλο το μεγαλείο της Αρχαίας Αθήνας. Ενός πολιτισμού που θα ζήλευαν ακόμα και σήμερα πολλοί. Το επίπεδο των Αρχαίων Ελλήνων ήταν τέτοιο που ακόμα και 23 αιώνες μετά, εκατομμύρια άνθρωποι έρχονται να θαυμάσουν τα έργα τους. H ενσωμάτωση της ζωφόρου του Παρθενώνα στον ορθογώνιο, τσιμέντινο πυρήνα του Μουσείου, ο οποίος έχει τις ίδιες διαστάσεις με τον σηκό του Παρθενώνα, η τοποθέτηση των μετοπών ανάμεσα στις κολώνες, η ανάπτυξη των μορφών των δύο αετωμάτων του ναού και η συνένωση των πρωτότυπων γλυπτών με τα λευκά γύψινα αντίγραφα εκείνων που βρίσκονται σε μουσεία του εξωτερικού (Βρετανικό, Λούβρο), δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να απολαύσει, για πρώτη φορά, ολόκληρο τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα και να κατανοήσει τις παραστάσεις που απεικονίζονται σε αυτόν.

Δυστυχώς όμως το Μουσείο δεν είναι πλήρες. Κάτι λείπει δυστυχώς. Κάτι το οποίο δικαιωματικά ανήκει σε αυτό, στην Ελλάδα και στους Έλληνες. Τα κλεμμένα μάρμαρα του Παρθενώνα που κοσμούν το Βρετανικό Μουσείο... Όπως αντιλαμβάνεται κανείς οι Βρετανοί αρνούνται να επιστρέψουν τα μάρμαρα, διότι όπως έλεγαν και στο παρελθόν, δεν υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την φύλαξη των μαρμάρων

[59]

στην Αθήνα. Φοβούνται μήπως και τα καταστρέψουμε. Τώρα όμως με τη δημιουργία του νέου μουσείου της Ακρόπολης δεν έχουν πλέον καμιά δικαιολογία. Γιατί άραγε οι Βρετανοί δεν επιστρέφουν τα μάρμαρα; Το Μουσείο της Ακρόπολης είναι ένα από τα πιο σύγχρονα Μουσεία του 21ου αιώνα και πληροί όλες τις προϋποθέσεις για φύλαξη αυτού του Αρχαίου Ελληνικού Θησαυρού ανεκτίμητης αξίας. Εφόσον διαθέτουμε αυτό το στολίδι για Μουσείο, για ποιο λόγο δεν τα επιστρέφουν;

Όποιος έχει πάει στο Βρετανικό Μουσείο, δεν είναι δύσκολο να καταλάβει τον λόγο. Ούτε είναι δύσκολο να αναληφθεί το σκοπό των Βρετανών. Τα μόνα αγγλικά εκθέματα που υπάρχουν στο μουσείο είναι κάτι έγγραφα του Νέλσωνα, ο Μεσσίας του Χέντελ και κάποια άλλα που δεν είναι αξιομνημόνευτα. Την προσοχή του επισκέπτη τραβάνε τα υπόλοιπα 2/3 του Μουσείου, που είναι μια αίθουσα διαμορφωμένη σαν τον Παρθενώνα. Εκεί μέσα βρίσκονται όλες οι παραστάσεις από τα αετώματα του Παρθενώνα, η πομπή των Παναθηναίων από τη ζωφόρο, καθώς και πολλές από τις μετώπες του μνημείου και βέβαια η μεγαλοπρεπέστατη Καρυάτιδα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί οι Βρετανοί δεν έχουν καμία διάθεση να μας επιστρέψουν τα κλεμμένα μάρμαρά μας.

Οι πέντε Καρυάτιδες περήφανες, στέκονται 2500 χρόνια στο ύψος τους. Η έκτη Καρυάτιδα περιμένει,

«φυλακισμένη» στο Βρετανικό μουσείο, την επιστροφή και επανένωση με τις αδερφές της.

[60]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ

ΣΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

[61]

ΛΟΥΒΡΟ – ΠΑΡΙΣΙ

Το μουσείο του Λούβρου (Musée du Louvre) είναι ένα από τα μεγαλύτερα και παλαιότερα μουσεία τέχνης στον κόσμο. Βρίσκεται στο κέντρο του Παρισιού, στις όχθες του Σηκουάνα και εκθέτει 35.000 έργα τέχνης - το 8% των αποκτημάτων του, που υπολογίζονται στα 445.000 κομμάτια . Οι μόνιμες συλλογές του μουσείου καταλαμβάνουν συνολικά έκταση 60.600 τετραγωνικών μέτρων και ανάμεσα σε αυτές είναι και οι ελληνικές, που καλύπτουν 25 αίθουσες ή χώρους. Το Λούβρο έγινε μουσείο μετά την Γαλλική επανάσταση του 1789. Μέχρι τότε ήταν ανάκτορο των βασιλέων της Γαλλίας και πιο πριν απλώς φρούριο. Συγκεκριμένα το κτίριο που σήμερα στεγάζει το μουσείο οικοδομήθηκε σταδιακά στο πέρασμα των αιώνων αλλάζοντας σημαντικά μορφή ανάλογα με τις χρήσεις του. Το σημερινό Λούβρο διαθέτει τέσσερις πτέρυγες, οι οποίες ονομάζονται Denon, Richelieu, Sully και Napoléon. Η είσοδος των επισκεπτών γίνεται πλέον υπόγεια και όχι από τις θύρες των προσόψεων.

Τμήμα αρχαιοτήτων ελληνικών, ετρουσκικών και ρωμαϊκών

Αυτό είναι μετά τους ζωγραφικούς πίνακες το αρχαιότερο τμήμα του Λούβρου και λειτουργεί από το 1800 - τότε ως "Μουσείο Αρχαιοτήτων". Μεταξύ των εκθεμάτων ήταν και ο Λαοκόων που επιστράφηκε όμως το 1814 στην Ιταλία από όπου το είχε πάρει ο Ναπολέων. Επεκτάθηκε όμως ξανά το μουσείο με την απόκτηση της συλλογής των Μποργκέζε και του Campana. Οταν ο Campana χρεωκόπησε, αγόρασε τη συλλογή του ο Ναπολέων Γ΄ και απέκτησε έτσι πάνω από 300 αρχαία αγάλματα ελληνικά και ρωμαΪκά. Ανάμεσα στα εκθέματα που ξεχωρίζουν είναι: Η Αφροδίτη της Μήλου είναι ένα πολύ γνωστό μαρμάρινο άγαλμα, της ελληνιστικής εποχής, το οποίο βρέθηκε την άνοιξη του 1820 σε αγροτική περιοχή της Μήλου, σε θέση αρχαίου οικισμού, από έναν αγρότη. Ο ίδιος, λόγω των πολλών πιέσεων που δέχτηκε (από Γάλλους αρχαιολόγους και διπλωμάτες, από τους Έλληνες προκρίτους του νησιού και από τον δραγουμάνο Μουρούζη που εκπροσωπούσε και την Υψηλή Πύλη, δηλαδή την κυβέρνηση των Οθωμανών) μάλλον δεν μπόρεσε να κερδίσει κάτι σημαντικό από το

[62]

εύρημά του, αν και οι περισσότερες πηγές αναφέρουν ότι πήρε 400 γρόσια. Το άγαλμα, που βρέθηκε σε πάνω από 6 χωριστά κομμάτια, κατέληξε ένα χρόνο αργότερα στο Μουσείο του Λούβρου, όπου και εκτίθεται μέχρι σήμερα. Στο μουσείο της Μήλου υπάρχει ένα πιστό αντίγραφό του, το οποίο έστειλε αργότερα ως δωρεά το Λούβρο. Η Αφροδίτη της Μήλου είναι από Παριανό μάρμαρο και έχει ύψος 2,02 μ. Βρέθηκε ακρωτηριασμένο και για τα χέρια της υπάρχει ο μύθος ότι έσπασαν πάνω σε καβγά Γάλλων αρχαιολόγων και Ελλήνων κατά τη μεταφορά του αγάλματος, αλλά αυτό δεν ευσταθεί γιατί το έργο είχε βρεθεί εξαρχής δίχως τα χέρια. Εκείνο που πιθανόν αληθεύει είναι ότι τμήματα των χεριών είχαν βρεθεί σε διάφορα σημεία και ότι το αριστερό κρατούσε μήλο, αλλά χάθηκε κατά τη μεταφορά ή ότι επάνω στη συμπλοκή (η οποία όντως συνέβη για την απόκτησή της), κάποια από αυτά τα κομμάτια που συνόδευαν το γλυπτό (όπως το αριστερό χέρι) έπεσαν στη θάλασσα από τα βράχια και χάθηκαν για πάντα.

Η Αφροδίτη της Μήλου θεωρείται ένα καταπληκτικό έργο της ελληνιστικής τέχνης, συνδυάζοντας αρμονικά τη γυναικεία ομορφιά και θηλυκότητα. Χρονολογείται γύρω στον 1ο αιώνα π.Χ. Άλλοτε θεωρείτο έργο του Πραξιτέλη, σήμερα όμως είναι σαφές ότι ο δημιουργός της είναι ο Αγήσανδρος ή Αλέξανδρος, γιο του Μηνίδη από την Αντιόχεια του Μαιάνδρου. Το μισό όνομά του αναφερόταν στη βάση του γλυπτού όπου απέμενε χαραγμένη η φράση ...ΝΔΡΟΣ ΜΗΝΙΔΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΥΣ ΑΠΟ ΜΑΙΑΝΔΡΟΥ ΕΠΟΙΗΣΕ. Αυτή η επιγραφή που φαίνεται σε ένα σχέδιο της εποχής, χάθηκε γύρω στο 1825 ενώ το απόκτημα βρισκόταν στο Λούβρο και πολλοί πιστεύουν ότι την εξαφάνισαν οι τότε διευθυντές του για να μπορούν να υποστηρίξουν ότι ήταν έργο του Πραξιτέλη.

Η Νίκη της Σαμοθράκης είναι ένα πολύ γνωστό και πρωτότυπο μαρμάρινο έργο, με ύψος 2,75 μέτρα, άγνωστου καλλιτέχνη της ελληνιστικής εποχής, που βρέθηκε στη Σαμοθράκη και παριστάνει φτερωτή τη θεά Νίκη, θεότητα της ελληνικής μυθολογίας που προσωποποιούσε τη δόξα του ελληνικού πολιτισμού. Η Νίκη χρονολογείται γύρω στο 190 π.Χ. και δείχνει να βρίσκεται, με ανοιχτά φτερά, στην πλώρη ενός πλοίου σαλπίζοντας ορμητικά τη νίκη. Για να δείχνει πιο αληθινό, το σύμπλεγμα ήταν στημένο πάνω σε τεχνητή λιμνούλα. Το 1863, η Νίκη της Σαμοθράκης βρέθηκε κοντά στο ναό των «Μεγάλων Θεών» ή Καβείρων, στο νησί της Σαμοθράκης, από τον Γάλλο πρόξενο Σαμπουαζώ. Κατόπιν, μεταφέρθηκε στο μουσείο του Λούβρου το 1884, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα. "...Άφησε το νησί της και πάει αλλού, μα φεύγοντας έκρυψε το κεφάλι της να μην την αναγνωρίσουν οι άνθρωποι· γιατί το πρόσωπο της ήταν παράξενα λυπημένο

που άφηνε το νησί της... Ξέχασε όμως να κρύψει και τα φτερά της, λησμόνησε πως τα φορούσε φεύγοντας... Και από τα φτερά της την εγνώρισαν..." (Ίων Δραγούμης)

Ο Ιππέας του Rampin, από την Αθήνα, μάρμαρο, χρονολογημένο στο 550 π.Χ. Αποκτήθηκε το 1896. Οι Γάλλοι είχαν μόνο το κεφάλι, αλλά αναπαρέστησαν τον Ιππέα όπως τον έχει το Μουσείο της Ακρόπολης Οι Εργαστίνες, τμήμα της ζωοφόρου του Παρθενώνα, χρονολογείται στο 447-438 π.Χ., μάρμαρο, ύψος 96 εκ. Χ 2,07 μ. μήκος, το οποίο κάποιοι θεωρούν έργο του Φειδία Αυτό το κομμάτι βρέθηκε στην κατοχή του κόμη ντε Σουαζέλ - Γκουφιέ, που ήταν πρεσβευτής των Γάλλων στην Κωνσταντινούπολη από το 1785 έως το 1792 και είχε

[63]

συγκεντρώσει μεγάλη αρχαιολογική συλλογή. Το ανάγλυφο στάλθηκε στη Γαλλία και βρέθηκε στο Λούβρο αλλά δεν εκτέθηκε αμέσως. Το 1801 ο Φοβέλ βρέθηκε στο Παρίσι και υποστήριξε ότι ήταν εκείνος που είχε ανακαλύψει το ανάγλυφο σε ερείπια στο ναό της Αθηνάς και ότι τώρα τα έβλεπε ανάμεσα σε διάφορα γλυπτά σχεδόν παραπεταμένο στον κήπο του μουσείου του Λούβρου. Ο Ναπολέοντας παρενέβη και ρώτησε αν μεταξύ των γλυπτών υπήρχαν έργα του Φειδία και ο διευθυντής του απάντησε ότι «αποδίδεται στο Φειδία ένα έργο από τη συλλογή Γκουφιέ», ο Ναπολέων διέταξε την έκθεσή του. Από τότε, δηλαδή το 1802, έως σήμερα το «ανάγλυφο των Παναθηναίων», στο οποίο διασώζονταν ακόμη και ίχνη έγχρωμης διακόσμησης, εκτίθεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στις αίθουσες του Λούβρου.

Εργαστίνες Κενταυρομαχία Ιππέας του Rampin

Η Κενταυρομαχία, κομμάτι από μετόπη του Παρθενώνα. Φιλοτεχνήθηκε σε πεντελικό μάρμαρο γύρω στο 440-447 π.Χ. Το εντόπισε στην Ακρόπολη των Αθηνών το 1788 ο Φοβέλ. Το έργο, όπως αναφέρει το Λούβρο, αγοράστηκε το 1818. Το κεφάλι του κένταυρου εξαφανίστηκε και το δεξί του χέρι βρίσκεται το Μουσείο της Ακρόπολης.

Η Άρτεμις των Βερσαλλιών. Απεικονίζεται η θεά του κυνηγιού με κοντό χιτώνα και σανδάλια, χλαμύδα δεμένη στη μέση και με διάδημα. Η θεά φαίνεται να κινείται με δύναμη προς τα μπροστά δίπλα σε ένα ελάφι. Με το δεξί χέρι κρατούσε το τόξο, ενώ με το αριστερό ετοιμαζόταν να βγάλει ένα βέλος από τη φαρέτρα που είχε κρεμασμένη στην πλάτη. Το άγαλμα είναι ένα ρωμαϊκό αντίγραφο που βασίστηκε στα αθηναϊκά πρότυπα, τα οποία υπηρέτησε πιστά η γλυπτική τέχνη του Λεωχάρους. Το πρωτότυπο γλυπτό της μεγαλόπρεπης θέας συσχετίζεται με τον Απόλλωνα του Belvedere, που είχε φιλοξενηθεί παλαιότερα στο Λούβρο. Οι δύο θεότητες αποτελούσαν σύνολο αγαλμάτων το οποίο απεικόνιζε την τιμωρία των Νιοβίδων.

ο Αγασίας ο Εφέσιος, γυμνός παλαιστής, από τη συλλογή Μποργκέζε.

η Αφροδίτη της Κνίδου που είναι ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού έργου του Πραξιτέλη.

αρχαιότητες από τη Σάμο που αποκτήθηκαν το 1881 (αποστολή Miller).

αρχαιότητες από τάφους της Τανάγρας και τη Μύρινα, αμφορείς μέσω του βαρώνου de Witte

κεφαλή αττικού αλόγου του 6ου π.Χ. αιώνα (αγοράστηκε σε δημοπρασία τον Οκτώβριο του 2004).

[64]

ο Απόλλων και οι Νύμφες, μαρμάρινο ανάγλυφο έργο διαστάσεων 1Χ2, της αρχαιολογικής αποστολής Miller, που αποκτήθηκε το 1865.

μαρμάρινος κορμός άνδρα του 480 π.Χ. που αποκτήθηκε με άγνωστο τρόπο από τον Ρότσιλντ και που δωρήθηκε στο Λούβρο το 1873.

Κεφαλή Ίριδας που επίσης προέρχεται από τον Παρθενώνα και που φιλοτεχνήθηκε σε πεντελικό μάρμαρο μεταξύ 448 και 432 π.Χ. – έχει ύψος 40 εκατοστά. Μετά την κατάληψη της Αθήνας το 1687 από τον Μοροζίνι, ο γραμματέας του έφερε αυτό το κεφάλι στη Βενετία και το 1928 πουλήθηκε στο Λούβρο. Ο κορμός της Ίριδας βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο.

μαρμάρινο άγαλμα της Αθηνάς ύψους 2,60 μ.-λείπει το κεφάλι του. Το άγαλμα στάλθηκε στο Παρίσι από τον ζωγράφο Ενγκρ που ήταν υπεύθυνος της συλλογής στη βίλα των Μεδίκων στη Ρώμη.

στην "Αίθουσα των Καρυάτιδων" εκτίθενται 59 έργα ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, άλλα από τα οποία αποτελούν ρωμαϊκά αντίγραφα ελληνικών αγαλμάτων και άλλα αποτελούν ελληνικά έργα τέχνης που οι Ρωμαίοι μετέφεραν στην Ιταλία από όπου και τα πήρε το Λούβρο.

στην 18η αίθουσα του Λούβρου εκτίθενται 159 έργα αρχαϊκής εποχής, κούροι, ανάγλυφα, αμφορείς κ.α.

[65]

ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ - ΛΟΝΔΙΝΟ

Το παλαιότερο μουσείο στον κόσμο το που διαθέτει πάνω από 6.000.000 εκθέματα , τα οποία καλύπτουν περίοδο 1.800.000 χρόνων παγκόσμιου πολιτισμού. Το Βρετανικό Μουσείο είναι μουσείο της ανθρώπινης ιστορίας και πολιτισμού στο Λονδίνο. Οι συλλογές του είναι από τις μεγαλύτερες και πιο περιεκτικές στον κόσμο και προέρχονται από όλες τις ηπείρους, απεικονίζοντας και καταγράφοντας την ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού από την απαρχή του έως και σήμερα.

Το Βρετανικό Μουσείο ιδρύθηκε το 1753, βασιζόμενο κυρίως στις συλλογές του φυσιολόγου και επιστήμονα Σερ Χανς Σλόαν. Το μουσείο άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό στις 15 Ιανουαρίου 1759 στο Μέγαρο Μόνταγκιου στο Μπλούμσμπερυ στο σημείο όπου βρίσκεται το σημερινό κτίριο του μουσείου. Η επέκτασή του κατά τους επόμενους δυόμιση αιώνες ήταν κυρίως αποτέλεσμα της επεκτεινόμενης Βρετανικής αποικιοκρατίας και είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πολλών παραρτημάτων, με πρώτο το Βρετανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στο Νότιο Κένσινγκτον το 1887. Κάποια αντικείμενα της συλλογής του μουσείου, με κυριότερα τα Ελγίνεια Μάρμαρα από τον Παρθενώνα, βρίσκονται στο επίκεντρο έντονων διαμαχών και απαιτήσεων για την επιστροφή τους στις χώρες προέλευσής τους.

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα, γνωστά και ως Ελγίνεια Μάρμαρα, είναι μεγάλη συλλογή από μαρμάρινα γλυπτά που μεταφέρθηκαν στην Βρετανία το 1806 από τον Τόμας Μπρους, Ζ' Κόμης του Έλγιν, πρέσβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.Τα γλυπτά αυτά αποθηκεύτηκαν στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου το 1816. Το οθωμανικό φιρμάνι, που κατέχει το Βρετανικό Μουσείο "δεν φέρει την υπογραφή και τη σφραγίδα του Σουλτάνου ή τη συνήθη επίκληση στο Θεό, και χωρίς αυτά, ο Elgin και συνεπώς το Βρετανικό Μουσείο δεν έχουν καμία νομική απόδειξη της κυριότητας των Γλυπτών του Παρθενώνα Η εν λόγω συλλογή γλυπτών περιλαμβάνει μερικά από τα γλυπτά των αετωμάτων, των μετοπών που απεικονίζουν μάχες μεταξύ των Λαπίθων και των Κενταύρων, αλλά και της Ζωφόρου του Παρθενώνα που κοσμούσε το ανώτερο τμήμα των τοίχων του σηκού του ναού σε όλο τους το μήκος.

Τα αποκτήματα του Έλγιν περιλαμβάνουν ακόμη αντικείμενα από άλλα κτίρια της Αθηναϊκής Ακρόπολης: το Ερέχθειο, που μεταβλήθηκε σε ερείπιο κατά τον ελληνικό αγώνα της Ανεξαρτησίας(1821-1833), τα Προπύλαια και τον Ναό της Αθηνάς Νίκης. Ο λόρδος Έλγιν πήρε περίπου τα μισά από τα γλυπτά του Παρθενώνα και από τα υπόλοιπα δημιουργήθηκαν εκμαγεία σε γύψο. Στη συλλογή των μαρμάρων δόθηκε το όνομα του Λόρδου Έλγιν.

[66]

Το πιο διάσημο, ίσως , από τα Ελγίνεια, είναι η Καρυάτιδα , που βρισκόταν μαζί με άλλες πέντε, στο Ερέχθειο, στην Ακρόπολη των Αθηνών.

Λέγεται ότι ο Ικτίνος εμπνεύστηκε τις Καρυάτιδες όταν παρακολούθησε ένα λατρευτικό χορό Παρθένων που γινόταν στα Καρυάτια , μια ιδιότυπη γιορτή των Καρυών της Λακωνίας, που ήταν αφιερωμένη στη θεά Άρτεμη. Φορούν ιωνικό χιτώνα και φέρουν στο κεφάλι τους ένα κάνιστρο, που παίζει το ρόλο κιονόκρανου.

[67]

• ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΕΡΓΑΜΟΥ- ΒΕΡΟΛΙΝΟ

Το μουσείο της Περγάμου χτίστηκε από το 1912 έως το 1930 σε σχέδια του 'Αλφρεντ Μέσελ και του Λούντβιχ Χόφμαν. Στεγάζει μία από τις διασημότερες συλλογές αρχαιοτήτων στην Ευρώπη και χρωστά το όνομά του στον περίφημο Βωμό της Περγάμου, ο οποίος δεσπόζει στην κεντρική αίθουσα.

Οι τρεις ανεξάρτητες συλλογές - το Μουσείο Αρχαιοτήτων (ελληνικών και ρωμαϊκών), το Μουσείο Αρχαιοτήτων Εγγύς Ανατολής και το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης - είναι αποτέλεσμα των ανασκαφών που διεξήγαγαν οι γερμανικές αρχαιολογικές αποστολές στην Εγγύς και στη Μέση Ανατολή τα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.

Το κυριότερο έκθεμα είναι και αυτό που συναντάμε πρώτο. Πρόκειται για τον επιβλητικό Βωμό της Περγάμου (180-160 π.Χ.), ο οποίος ανακαλύφθηκε από Γερμανούς αρχαιολόγους σε εκσκαφές στη Μικρά Ασία γύρω στα 1880 και μεταφέρθηκε στο Βερολίνο για να ξαναχτιστεί στην αρχική του μορφή εντός του Μουσείου της Περγάμου. Αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου αρχιτεκτονικού συγκροτήματος, μοντέλο του οποίου εκτίθεται επίσης στο μουσείο.

Ακριβώς απέναντι από τον Βωμό της Περγάμου υπάρχουν κομμάτια από τη ζωοφόρο με θέμα την Τιτανομαχία. Επίσης την πρώτη αυτή αίθουσα πλαισιώνουν αρκετά καλοδιατηρημένα αγάλματα.

[68]

Παρουσιάζονται επίσης ορισμένα εξαιρετικά δείγματα ελληνικής γλυπτικής, αυθεντικά αλλά και ρωμαϊκά αντίγραφα, καθώς και πολλά αγάλματα Ελλήνων θεών που βρέθηκαν στη Μίλητο, στη Σάμο και στη Νάξο. Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική αντιπροσωπεύεται επάξια από την εντυπωσιακή πύλη της αγοράς της Μιλήτου, που χρονολογείται από το 2ο π.Χ. αιώνα.

Από τα εντυπωσιακότερα εκθέματα είναι η πύλη της Ιστάρ και η Τελετουργική Οδός που οδηγεί σε αυτήν από την αρχαία Βαβυλώνα. Τα λιοντάρια και πολλά από τα γυαλιστερά αυτά τούβλα είναι αυθεντικά.

Στον πάνω όροφο έχει πάρα πολλά κεραμικά σε άριστη κατάσταση

Πολλά και εξαιρετικά τα ψηφιδωτά που υπάρχουν μέσα στο μουσείο

[69]

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ - Ν. ΥΟΡΚΗ

Το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης (Metropolitan Museum of Art, γνωστό και ως The Met) είναι ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα μουσεία τέχνης στον κόσμο. Ιδρύθηκε το 1872 και βρίσκεται στην 5η Λεωφόρο στο Μανχάταν. Οι συλλογές του περιέχουν περισσότερα από δύο εκατομμύρια έργα τέχνης και περιλαμβάνουν ξεχωριστούς τομείς Ελληνορωμαϊκής, Μεσαιωνικής, Ισλαμικής, Ασιατικής και σύγχρονης τέχνης, καθώς και φωτογραφιών, ενδυμάτων, όπλων και πανοπλιών και μουσικών οργάνων.

Η συλλογή αρχαίας ελληνικής τέχνης του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης είναι μια από τις πλουσιότερες στον κόσμο. Στη συλλογή περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, έργα του κυκλαδικού, μινωικού και μυκηναϊκού πολιτισμού, αγγεία φημισμένων αγγειογράφων του 6ου αιώνα π.Χ. γλυπτά της αρχαϊκής και της πρωτοκλασικής περιόδου, επιτύμβιες στήλες της κλασικής εποχής, πήλινα και ορειχάλκινα αγγεία του 5ου αιώνα π.Χ. αλλά και εκθέματα του 4ου αιώνα π.Χ. από την Αθήνα και από τους μακεδονικούς τάφους. Ωστόσο, μια από τις πλέον περίοπτες θέσεις του Μουσείου, φιλοξενεί σήμερα την πτέρυγα με τα Ελληνορωμαϊκά εκθέματα, η οποία ανακαινίστηκε τον Ιούνιο του 1996, και από τότε εμπλουτίζεται συνεχώς με νέες προσθήκες από την Ελλάδα, την Κάτω Ιταλία, αλλά και την Κύπρο. Οι συλλογές της μας ταξιδεύουν στα χνάρια της ιστορίας από τα βάθη της Νεολιθικής εποχής, τότε που η ανθρώπινη έκφραση έπαιρνε για πρώτη φορά μορφή μέσα από την τέχνη της γλυπτικής και της ζωγραφικής, μέχρι τις ένδοξες στιγμές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αλλά και το μωσαϊκό των πολλών και διαφορετικών πολιτισμών που κυριαρχούσε στην Κωνσταντινούπολη του 330 μ.Χ. Στη Ρωμαϊκή πτέρυγα θα ανακαλύψουμε άγνωστες λεπτομέρειες για πολεμικές επιχειρήσεις των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων, σε συνδυασμό με τις επιρροές του ελληνικού πολιτισμού στις ρωμαϊκές αποικίες. Η Ελληνική τέχνη είχε την τιμητική της στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης από την πρώτη κιόλας εποχή της λειτουργίας του. Το πρώτο έργο που φιλοξενήθηκε ήταν μια Ρωμαϊκή Σαρκοφάγος από την Ταρσό η οποία παρουσιάστηκε το 1870. Ωστόσο, ο τομέας με τα Ελληνικά και Ρωμαϊκά εκθέματα εγκαινιάστηκε για πρώτη φορά το 1909 και σήμερα διαθέτει πάνω από 35.000 αντικείμενα. Ανάμεσά τους θα ξεχωρίσουμε αγαλματίδια μαρμάρινα σε διάφορα μεγέθη, προτομές, μεταλλικά νομίσματα και άλλα κτερίσματα από διαφορετικές εποχές, όπως Κυκλαδικά Ειδώλια, Μυκηναϊκά αγγεία και βάζα της Αθηναϊκής εποχής, ενώ περίοπτη θέση κατέχουν τα έργα από τερακότα, χρυσό, ασήμι και κρύσταλλο, δεμένα με πολύτιμους λίθους. Ομολογουμένως θεωρούνται ως δείγματα μιας σπανιότατης

[70]

συλλογής, που όμοιά τους θα συναντήσουμε μόνον στις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας και άλλων μεγάλων πόλεων της εποχής εκείνης. Στον Κυπριακό τομέα θα θαυμάσουμε πήλινα βάζα με περίτεχνες ζωγραφιές, γλυπτά, μαρμάρινα και μπρούτζινα πορτραίτα. Η συλλογή αρχαιοτήτων Cesnola αποτελεί αναμφίβολα – αν όχι τη σπουδαιότερη - μία από τις σημαντικότερες συλλογές του ΜΕΤ , καθώς και το πιο αξιόλογο δείγμα κυπριακής τέχνης στο Δυτικό Κόσμο. Τέλος, ιδιαίτερη θέση κατέχουν τα Ρωμαϊκά ψηφιδωτά από δύο επαύλεις που βρέθηκαν στις ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή του Βεζούβιου, έξω από τη Νάπολη της Ιταλίας. Μερικά από τα εκθέματα του μουσείου:

Κυκλαδικό Ειδώλιο που απεικονίζει καθιστό

μουσικό να παίζει άρπα. 2800-2700 π.Χ.

Η Σφίγγα πρέπει να ήταν τοποθετημένη σε υψηλό σημείο, είτε σε τάφο, είτε στην κορυφή επιτύμβιας στήλης. Είναι έργο του 6ου αι. π.Χ., περί τα 530

π.Χ. από την Αττική.

Η επιτύμβια στήλη νεαρού πολεμιστή με γυναίκα είναι από ασβεστόλιθο. Ανάμεσά

τους μία λήκυθος για την σπονδή.

Ο κούρος αυτός είναι από τους αρχαιότερους που κατασκευάστηκαν στην Αττική. Χρονολογείται στις μεταξύ 590 και 580 π.Χ. Ήταν τοποθετημένος στον

τάφο ενός αρχαίου Αθηναίου της αριστοκρατίας.

[71]

• ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΡΜΙΤΑΖ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ

Το Ερμιτάζ αποτελεί το μεγαλύτερο και ένα από τα παλαιότερα μουσεία στον κόσμο, καθώς και ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της Αγίας Πετρούπολης. Φιλοξενείται σε ένα συγκρότημα έξι κτιρίων, τα παλαιά Χειμερινά Ανάκτορα, στις όχθες του ποταμού Νέβα. Το Ερμιτάζ ιδρύθηκε από την Αικατερίνη τη Μεγάλη ως ένα δυναμικά αναπτυσσόμενο και συνεχώς διευρυμένο μουσείο. Συμπληρωνόταν συνέχεια χάρη στην αγορά των καινούργιων συλλογών. Ανάμεσα στα σημαντικά εκθέματα του μουσείου, περιλαμβάνεται η συλλογή έργων δυτικοευρωπαϊκής τέχνης με έργα των Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ωγκύστ Ροντέν, Πάμπλο Πικάσσο, Ανρί Ματίς, Πωλ Γκωγκέν, Πωλ Σεζάν, Κλωντ Μονέ, Ρέμπραντ και άλλων. Φιλοξενούνται ακόμα εκθέματα από την αρχαία Ελλάδα, την Αίγυπτο και τη Ρώμη, καθώς και μεγάλες συλλογές ειδών κοσμηματοποιίας. Ο συνολικός αριθμός των έργων που ανήκουν στις συλλογές του Ερμιτάζ ξεπερνούν τα 3.000.000.

Tα μνημεία της ελληνικής τέχνης, που ανακαλύπτονταν στο νότο της Ρωσίας, εισέρχονταν, αργότερα, στο τεράστιο αυτοκρατορικό μουσείο της Πετρούπολης, το Ερμιτάζ. Η εμφάνιση των ελληνικών αρχαιοτήτων προσέδωσε καινούργια διάσταση στο μουσείο, το οποίο προσέλαβε εγκυκλοπαιδικό και καθολικό χαρακτήρα. Η Ρωσία απέκτησε δική της αρχαιότητα, δική της αρχαία ιστορία. Και όταν ο αυτοκράτορας Νικόλαος Α' θέλησε να ανεγείρει ένα καινούργιο ειδικό κτίριο για το μουσείο, ο αρχιτέκτονας Λέο φον Κλέντσε, που λάτρευε την Ελλάδα της κλασικής αρχαιότητας, ανέγειρε σε νεοελληνικό ρυθμό το Νέο Ερμιτάζ.

[72]

Στην Πινακοθήκη ιστορίας της αρχαίας ζωγραφικής τοποθέτησε τις σκηνές, που αφηγούνται για τους μεγάλους ζωγράφους και τη ζωή της αρχαίας Ελλάδας. Μεγάλωναν και οι συλλογές της αρχαιοελληνικής τέχνης. Όχι μόνο η αρχαιολογία, αλλά και οι αγορές πλούτισαν το μουσείο με υπέροχα αγγεία και περίφημα είδη κοσμηματοποιΐας και κομψά είδη καθημερινής χρήσης. Η αισθητική των Ρώσων ζωγράφων και φιλότεχνων καλλιεργείτο με βάση τα υπέροχα δείγματα τέχνης της κλασικής Ελλάδας και τα μνημεία, που φιλοτεχνήθηκαν υπό την επίδραση εκείνων των δειγμάτων. Ένα από τα πιο γνωστά εκθέματα του μουσείου είναι η Αφροδίτη της Ταυρίδας. Το άγαλμα αυτό κατασκευάστηκε τον 3ο ή 2ο π.Χ. αιώνα και είναι αντίγραφο, αλλά όχι πιστό, ενός από τα πιο περίφημα έργα του 4ου π.Χ αιώνα του Πραξιτέλη, της Κνιδίας Αφροδίτης. Με το εκφραστικό πρόσωπο και το καλλίγραμμο κορμί, προκάλεσε θαυμασμό που έφτανε ενίοτε στο πάθος, σε σημείο, που πολλοί ταξίδευαν στην Κνίδο για να τη δουν. Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους, αντιγράφηκε περισσότερο από κάθε άλλο γλυπτό. Η Αφροδίτη του Ερμιτάζ είναι το πρώτο έργο αρχαίας τέχνης που έφτασε στην Αγία Πετρούπολη, ο Μέγας Πέτρος την απέκτησε ύστερα από μακρές διαπραγματεύσεις με τον πάπα. Αρχικά, τοποθετήθηκε στους θερινούς Κήπους του τσάρου, ενώ υπήρχε ένας φύλακας συνεχώς στο πλάι της για να την προστατεύει από τις επιθέσεις όσων έκριναν τη γύμνια της απρεπή. Αργότερα, μεταφέρθηκε στο Ανάκτορο της Ταυρίδας και έτσι πήρε το προσωνύμιο με το οποίο είναι σήμερα γνωστή.

[73]

ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ

Ήταν Ιανουάριος του 1506 όταν το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα ήρθε στο φώς στον Εσκυλίνο λόφο. Ο Ιούλιος Β’ θέλησε να κρατήσει για τον εαυτό του το γλυπτό και το τοποθέτησε μαζί με άλλα αριστουργήματα στο Προαύλιο του Μπελβεντέρε, ιδιωτικό τότε κήπο, στον οποίο είχαν πρόσβαση μόνο ορισμένοι λόγιοι και καλλιτέχνες.

Σήμερα τα Μουσεία του Βατικανού υποδέχονται περισσότερους από 3 εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως. Τα εκθέματα ξεπερνούν τις 70.000, από τα αιγυπτιακά ως τα κλασικά αγάλματα, από την Πινακοθήκη ως το Εθνολογικό Μουσείο και την πλούσια συλλογή σύγχρονης θρησκευτικής τέχνης.

Πρόκειται για κτηριακό σύμπλεγμα με πολύτιμα εκθέματα αλλά και με ιστορικούς χώρους όπως η Καπέλα Νικολίνα τις τοιχογραφίες του Φρα Αντζέλικο, τα Διαμερίσματα Βοργία με τη διακόσμηση του Πιντουρίκιο, οι Αίθουσες (Stanze) του Ραφαήλ και, φυσικά η Καπέλα Σιξτίνα με τις νωπογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου.

[74]

Ο Δισκοβόλος του Μύρωνα. Το άγαλμα τοποθετείται στυλιστικά στο τέλος του αυστηρού ρυθμού, πριν από την έλευση της όψιμης κλασσικής τέχνης. Απεικονίζει ένα γυμνό αθλητή της δισκοβολίας, ο οποίος λυγίζει τα γόνατά του και γέρνει έντονα προς τα εμπρός, στρέφοντας τον κορμό και το κεφάλι του προς τα δεξιά. Το δεξιό του πόδι πατάει σταθερά στο έδαφος, ενώ το αριστερό μόλις που στηρίζεται στα ακροδάχτυλα, τη στιγμή ακριβώς πριν συστραφεί γύρω από τον άξονά του για να εκσφενδονίσει το δίσκο που κρατάει στο χέρι του. Παρά την ένταση που αποτυπώνεται στο κορμί του, το πρόσωπό του διατηρεί μία γαλήνια εσωστρέφεια.

Η τιμωρία του Άτλαντα και του Προμηθέα. Η κύλικα με τον Άτλαντα και τον Προμηθέα θεωρείται ένα από τα καλύτερα δείγματα της λακωνικής κεραμικής με την παράσταση προσαρμοσμένη επιτυχώς στο σχήμα της κύλικας. Εν τούτοις είναι ορατές οι αδυναμίες της. Απουσιάζει η διάκριση των επιπέδων που προσδίδει την αίσθηση του βάθους. Η παράσταση είναι μεν ζωντανή, αλλά αρκετή απλοϊκή με τον Προμηθέα αδέξια δεμένο σε μία μικρή κολώνα και το αίμα του να μαζεύεται στο δάπεδο, ενώ και η απόδοση του σώματος του Άτλαντα δεν είναι ρεαλιστική.

[75]

• ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΚΕΤΙ - ΛΟΣ ΑΝΤΖΕΛΕΣ

Ο Ρίτσαρντ Μάιερ σχεδίασε το μουσείο Γκετί, το οποίο στεγάζεται σε ένα μαρμάρινο κτίριο που βρίσκεται στην πλαγιά ενός λόφου στην οροσειρά της Σάντα Μόνικα. Πρόκειται για μια πινακοθήκη , η οποία φιλοξενεί μια από τις πιο αξιοθαύμαστες συλλογές έργων τέχνης. Η συλλογή αποτελείται από Ιμπρεσιονιστικούς πίνακες ζωγραφικής, παλαιά Γαλλικά έπιπλα και πολλά άλλα διακοσμητικά έργα τέχνης. Διεθνώς γνωστό για τις συλλογές του με έργα τέχνης από τον ελληνικό και τον ρωμαϊκό κόσμο της αρχαιότητας, το Μουσείο Γκετί μπήκε πρόσφατα στη λίστα των μεγαλύτερων αποδεκτών προϊόντων εγκλήματος, καθώς μεγάλος αριθμός αρχαίων αποδείχθηκε ότι είχαν κλαπεί από την Ιταλία και την Ελλάδα. Το μουσείο έχει συνδεθεί - άμεσα ή έμμεσα - με τις πιο «καραμπινάτες» υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας που αποκαλύφθηκαν την προηγούμενη δεκαετία στην Ελλάδα: Της Σχοινούσας και της Πάρου το 2006, όπου εμπλεκόταν το όνομα της πρώην προϊσταμένου του μουσείου, Μάριον Τρου, η οποία - μάλιστα - διωκόταν ταυτόχρονα και στην Ιταλία για άλλες υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας. Το δε Γκετί, όπως αποκαλύφθηκε και από τον αμερικανικό Τύπο, είχε πλήρη γνώση... ενώ στις αποθήκες του, διαπιστωμένα, υπήρχαν εκατοντάδες αρχαία ελληνικά και ιταλικά αντικείμενα... «αμφιβόλου προέλευσης». Χαρακτηριστικά η εφημερίδα «Λος Αντζελες Τάιμς» δημοσίευσε το καλοκαίρι του 2006 ένα αποκαλυπτικό ρεπορτάζ, σύμφωνα με το οποίο, η «εσωτερική επιθεώρηση» στο μουσείο που είχε γίνει το 2005, «έδειξε» ότι 350 ελληνικά, ρωμαϊκά και ετρουσκικά αντικείμενα αγοράστηκαν από «εμπόρους», που είχαν χαρακτηριστεί από ξένες αρχές ως ύποπτοι ή, ήδη, καταδικασμένοι για αρχαιοκαπηλία. Το μουσείο Γκετί κατηγορήθηκε από τις Ιταλικές αρχές το 2006 ότι συμμετείχε σε ένα τεράστιο κύκλωμα αρχαιοκάπηλων και ήταν αποδέκτης έργων τέχνης που ήταν προϊόντα αρχαιοκαπηλίας. Μετά από δίκη που έγινε στην Ιταλία το μουσείο καταδικάστηκε και αναγκάστηκε να επιστρέψει στο Ιταλικό κράτος πλήθος από αρχαιότητες, που βγήκαν παράνομα από τη χώρα. Σαράντα έργα διεκδικήθηκαν ως εκ τούτου με επιτυχία από τους Ιταλούς, ανάμεσα τους και η Αφροδίτη, ένα άγαλμα που θεωρείται από τις ιταλικές αρχές ως ένα από τα ωραιότερα έργα τέχνης που βγήκαν παράνομα από τη χώρα. Στον αγώνα της διεκδίκησης μπήκε και η Ελλάδα, η οποία ζητούσε από το Γκετί την επιστροφή τεσσάρων αρχαιοτήτων. Η διεκδίκηση αυτή όμως εκκρεμούσε επί 12 χρόνια, εξαιτίας και της αδράνειας του κράτους ή υπηρεσιών αλλά και λόγω της περίπλοκης διεθνούς νομοθεσίας. Eν τέλει το καλοκαίρι του 2006, επί υπουργίας Γιώργου Βουλγα-ράκη, το Μουσείο Γκετί αποκηρύσσοντας το κακό του παρελθόν, το οποίο οδήγησε στη Δικαιοσύνη την πρώην επιμελήτρια των ελληνορωμαϊκών συλλογών του Μάριον Τρου, επιστρέφει και στην Ελλάδα τέσσερα αρχαία αντικείμενα:

[76]

1. Χρυσό μακεδονικό νεκρικό στεφάνι που χρονολογείται από τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Προέρχεται από λαθρανασκαφή, η οποία έγινε στην Αμφίπολη της Μακεδονίας. Έλληνας μετανάστης το έβγαλε από την Ελλάδα το 1992 και το πήγε στο Μόναχο για να το πουλήσει, αλλά τελικά πωλήθηκε στην Ελβετία και αγοράστηκε τον Iούλιο του 1993 από το Mουσείο Γκετί έναντι του ποσού του 1.150.000 δολαρίων HΠA. Η χοινικίς, το βασικό τμήμα δηλαδή του στεφανιού, αποτελείται από δύο κυκλικά ελασμάτινα στελέχη τα οποία στο πρόσθιο μέρος ενώνονται με χρυσά σύρματα που συμπλέκονται σχηματίζοντας το «Ηράκλειον άμμα», ενώ στο πίσω μέρος διασταυρώνονται και δένονται σε δύο σημεία. Από τη χοινικίδα φύονται κλαδιά και μίσχοι με άνθη μυρτιάς, μηλιάς και αχλαδιάς, ορισμένα από τα οποία διατηρούν ίχνη από γαλάζιο και πράσινο σμάλτο. Ο τύπος και η δομή του στεφανιού επιχωριάζουν στην Κεντρική Μακεδονία όπου έχουν βρεθεί ανάλογα στεφάνια, όπως στον κιβωτιόσχημο τάφο στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης και στον προθάλαμο του τάφου του Φιλίππου Β΄ στη Βεργίνα. Τα χαρακτηριστικά του έτσι παραπέμπουν σε μακεδονικά εργαστήρια χρυσοχοΐας. Όπως λένε οι πληροφορίες, το χρυσό μακεδονικό στεφάνι προέρχεται από γυναικεία ταφή και το έφτιαξε ο ίδιος καλλιτέχνης που κατασκεύασε και το χρυσό μακεδονικό στεφάνι στον τάφο του Φιλίππου. Οι αρχαιολόγοι αναγνώρισαν την ίδια τεχνική στην επισμάλτωση, στη χρήση του χρυσού σύρματος αλλά και στην «ασφάλισή» του ώστε να μην ανοίξουν τα ανθάκια από το στεφάνι αυτό. Για το Μακεδονικό Χρυσό Στεφάνι του Γκετί, που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο, ελάχιστα πράγματα ξέρουμε. Εάν το βρίσκαμε στον ασύλητο τάφο μαζί με όλα τα άλλα κτερίσματα, τις ταφές, τα κόκαλα, θα γνωρίζαμε ένα σωρό πράγματα που θα πλούτιζαν τη γνώση μας για εκείνη την περίοδο και την κοινωνία που το έφτιαξε. Δεν θα ήταν ένα αντικείμενο τέχνης αποκομμένο από το κοινωνικό περιβάλλον και την ιστορία που το γέννησε.

2. Αρχαϊκή Κόρη από παριανό μάρμαρο. Η αρχαϊκή κόρη θεωρείται ένα από τα καλύτερα κομμάτια του Μουσείου Γκετί, το οποίο αποκτήθηκε έναντι 3,3 εκατ. δολαρίων. Βρέθηκε στην Πάρο και πωλήθηκε σε έμπορο αρχαιοτήτων στην Ελβετία για να αποκτηθεί, επίσης το 1993, από το Mουσείο. Φιλοτεχνημένο από παριανό μάρμαρο το άγαλμα της Κόρης είναι σχεδόν σε φυσικό μέγεθος. Το δεξί χέρι όμως από τον αγκώνα και κάτω έχει κατασκευαστεί από ξεχωριστό κομμάτι μαρμάρου. Η Κόρη φοράει χιτώνα, τον οποίο ανέσυρε με το δεξί χέρι, και λοξό ιωνικό ιμάτιο που στερεώνεται στον δεξιό ώμο και φέρει διακόσμηση από ανάγλυφους ρόδακες. Οι βόστρυχοι της μακριάς κόμης της και τα ενδύματά της τη συνδέουν με γλυπτά που έχουν βρεθεί στην Πάρο, καθώς και με έργα που έχουν αποδοθεί σε παριανά εργαστήρια, όπως η Καρυάτιδα του Θησαυρού των Σιφναίων στη Δήλο. Εξ όλων συνάγεται ότι κατασκευάστηκε από παριανό γλύπτη περί το 530 π.Χ.

[77]

3. Ενεπίγραφη βοιωτική στήλη με εγχάρακτη παράσταση πολεμιστή. Τοποθετείται χρονικά στην περίοδο 430-420 π.Χ., και αποκτήθηκε από το μουσείο το 1979. Η στήλη των κλασικών χρόνων από μαύρο πέτρωμα φέρει εγχάρακτη παράσταση πολεμιστή και το όνομα «ΑΘΑΝΙΑΣ» και έχει ύψος 116 εκ. Πρόκειται για τύπο στήλης που εμφανίζεται συχνά στη Βοιωτία, από το ίδιο εργαστήριο, όμοια με τις οκτώ στήλες που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών.

Τη γνησιότητά της είχε πιστοποιήσει το ΥΠΠΟ, το 1993, όταν τότε ο δικηγόρος του Μουσείου Γκετί είχε υποβάλει σχετικό ερώτημα στο ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, πριν από την αγορά του αρχαίου από το Γκετί οπότε ξεκίνησε και η διαδικασία επαναπατρισμού της. Το 1998 το Μουσείο ενημερώθηκε από τις ελληνικές αρχές ότι η στήλη προέρχεται από περιοχή με εκτεταμένες λαθρανασκαφές και ως εκ τούτου επιφυλάσσεται των δικαιωμάτων του. Στη συνέχεια, οι υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού συγκέντρωσαν διάφορα στοιχεία για τη στήλη, τα οποία απέστειλαν στο μουσείο, σύμφωνα με τα οποία, το αντικείμενο προέρχεται από λαθρανασκαφές στον άξονα Θηβών-Τανάγρας.

4. Μαρμάρινο επιτύμβιο ανάγλυφο από τη Θάσο. Το αρχαϊκό αναθηματικό ανά-γλυφο της Θάσου, 6ου αιώνα π.Χ., με παράσταση θεότητας και λατρευτών, είχε κλαπεί από την αποθήκη των ανασκαφών της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στη Θάσο και είχε παράνομα απομακρυνθεί από τη χώρα στις αρχές του 20ού αιώνα. Έπειτα από περιπλάνησή του σε διάφορες συλλογές αλλοδαπών, αποκτήθηκε από τον Γκετύ το 1955. Όταν το 1995, το Τμήμα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθήνας ενημερώνει την Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας ότι το Γκετί έχει αποκτήσει αρχαϊκό αναθηματικό ανάγλυφο, η Εφορεία επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για το αντικείμενο, που είχε κλαπεί. Στη συνέχεια, το Υπουργείο Πολιτισμού ενημέρωσε την ελληνική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον και ζητήθηκε η ανάληψη δράσης για τη διεκδίκηση της αρχαιότητας με τη διπλωματική οδό. Ο επαναπατρισμός του αναγλύφου επετεύχθη, μετά από διαπραγματεύσεις, που διεξήχθησαν μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και του διευθυντή του μουσείου, που ήρθε στην Ελλάδα, κατόπιν πρόσκλησης.

Τον Σεπτέμβρη του 2011 το Μουσείο Γκετί, υπέγραψε στο Λος Αντζελες μνημόνιο συνεργασίας με τον Έλληνα υπουργό Πολιτισμού Παύλο Γερουλάνο, δηλώνοντας ότι «το Γκετί έχει δεσμευτεί για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και το μνημόνιο με την Ελλάδα αποτελεί πρόοδο προς αυτή την προσπάθεια». Σκοπός της συνεργασίας των δύο φορέων είναι η συστηματική ενίσχυση της επιστημονικής έρευνας, η προβολή της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, και η δέσμευση για την αποτροπή της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων. Στα πλαίσια αυτής της συμφωνίας το Γκετί μας επιστρέφει δύο ελληνικές αρχαιότητες και τους δανείζουμε μία. Βεβαίως το «ντιλ» ήταν συμφέρον για το Γκετί, αφού εξασφάλισε το δανεισμό μιας ελληνικής επιγραφής, για λογαριασμό του μουσείου του. Ας δούμε όμως τι μας επιστρέφουν:

[78]

1. Δύο θραύσματα από ένα επιτύμβιο ανάγλυφο, τμήμα του οποίου βρίσκεται στο Μουσείο Κανελλοπούλου στην Αθήνα. Τα θραύσματα του αναγλύφου από το Μουσείο Γκετί έχει αναγνωριστεί ότι συνανήκουν με αυτά του Μουσείου Κανελλοπούλου από το 1975. Στο επιτύμβιο ανάγλυφο απεικο-νίζονται δύο γυναίκες, η Κυρία (καθιστή) και η δούλη μπροστά της με το χέρι στο μάγουλο. Το έργο χρονολογείται στο τέλος του 5ου αι. π. Χ. , περίπου από το 410 π. Χ., και θεω-ρείται εξαιρετικό δείγμα γλυπτικής αττικού εργαστηρίου. Τα δύο θραύσματα δεν έχουν ποτέ εκτεθεί από το μουσείο Γκετί. Η χώρα μας είχε καταθέσει το αίτημα επισήμως εδώ και χρόνια. Τα τμήματα από το Γκετί συγκολλήθηκαν με θραύσμα του ανάγλυφου που

βρίσκεται στο Μουσείο Μ. Κανελλοπούλου.

2. Θραύσμα ενεπίγραφης στήλης. Η ενεπίγραφη στήλη παρουσιαζόταν στην έκθεση του μουσείου και είναι ιδιαίτερης σημασίας. Είναι ένα ημερολόγιο θυσιών και εορτών που τελούνταν στον Θορικό προς τιμήν θεοτήτων και τοπικών ηρώων. Η βαρύνουσα σημασία της έγκειται στο ότι αποτελεί κείμενο «που παρέχει πληροφορίες θρησκευτικού χαρακτήρα, ως εκ τούτου είναι εξαιρετικά πολύτιμο, καθώς η Ιστορία της θρησκείας συντίθεται εντέλει από τέτοια κείμενα. Πολύ σημαντική είναι η παράθεση των εορτών με συγκεκριμένη χρονολόγηση μέσα στους αττικούς μήνες. Αποτελείται από 65 στίχους και στις τρεις πλευρές της, είναι δηλαδή μεγάλη για τα δεδομένα παρόμοιων ευρημάτων και χρονολογείται στην κλασική εποχή (430-420 π.Χ.). Το κείμενο είναι ελλιπές κατά το άνω αριστερό τμήμα του. Η στήλη περιήλθε στην κατοχή του Μουσείου το 1979. Από το περιεχόμενό της η επιγραφή συγκαταλέγεται στα πολύ σημαντικά κείμενα του είδους. Η ιστορία της είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Το κείμενο είχε δοθεί από λόγιο του Λαυρίου στον Αμερικανό σπουδαστή Ντέιβιντ Ογκντεν κατά τη δεκαετία του '60. Ο Έλληνας το είχε αντιγράψει από τη στήλη. Στη συνέχεια, ετέθη υπ' όψιν του σπουδαίου αρχαιολόγου Βάντερπουλ, που το περιέλαβε σε επιστημονική έκδοση το 1973, έξι χρόνια πριν το αποκτήσει το Γκετί. Το ότι το είχε ο Ογκντεν, έστω και χωρίς φωτογραφία, σημαίνει πως ήταν στη χώρα μας μέχρι το '60 και σε αυτό στηρίξαμε τα επιχειρήματά μας. Ο επαναπατρισμός των αρχαιοτήτων έχει και ουσιαστική και συμβολική σημασία. Δείχνει τις ακούραστες προσπάθειες που πρέπει να κάνει η Πολιτεία για να διασφαλίζει ότι αρχαιότητες που φεύγουν παράνομα από τη χώρα μας θα επιστρέφουν σε κάθε περίπτωση. Η επιστροφή αρχαιοτήτων σηματοδοτεί την έναρξη μίας νέας περιόδου στις σχέσεις ανάμεσα στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και το Μουσείο του Λος Άντζελες - το οποίο πλέον λειτουργεί με αναθεωρημένο πλαίσιο αρχών, αλλά και την εντατικοποίηση των προσπαθειών της Ελλάδος για την καταπολέμηση του παρανόμου εμπορίου αρχαιοτήτων. Το Μουσείο Γκετί και οι ελληνικές αρχές έχουν επίσης υπογράψει μια συμφωνία συνεργασίας στους τομείς της επιστημονικής έρευνας, των ανταλλαγών πολιτιστικών αγαθών και της προώθησης της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

[79]

[80]

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ ….Η ιεροσυλία του Elgin είχε ήδη από τότε ξεσηκώσει την κατακραυγή στην ίδια την Αγγλία. Συντετριμμένος ο άγγλος Dodwell έγραφε : "Υπέστην την ταπείνωση να παρίσταμαι στην απογύμνωση του Παρθενώνα από τα λαμπρότερα γλυπτά του και στην καταστροφή μερικών θαυμάσιων αρχιτεκτονικών τμημάτων του ναού". Ο δε Λόρδος Βύρων γράφει : "Όταν τα θαύματα των αιώνων, που ο χρόνος και η βαρβαρότητα σεβάστηκαν, λεηλατούνται και καταστρέφονται δεν υπάρχει συγνώμη, οποιοσδήποτε κι αν είναι ο δράστης αυτής της δειλής καταστροφής. Μιλώ αντικειμενικά. Εγώ είμαι με το μέρος της Ελλάδας και δεν πιστεύω, ότι η λεηλασία είτε στις Ινδίες είτε στην Αττική τιμά την Αγγλία.

Ο Λόρδος Elgin είχε ισχυρισθεί, ότι η πράξη του είχε σαν κίνητρο τον ιδεαλισμό, γιατί θεώρησε αναγκαίο να σώσει τα μάρμαρα αυτά "από χέρια άξεστα και πνεύματα αδιάφορα". Θα σας πω μια μικρή ιστορία πάνω σ' αυτό : Η Ακρόπολη κατεχόταν από οθωμανικές δυνάμεις, πολιορκημένες από τον ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό στρατό. Οι Οθωμανοί κατακτητές της Ακρόπολης έμειναν από πολεμοφόδια και άρχισαν τότε να καταστρέφουν τους κίονες για να αφαιρέσουν το μολύβι να κάνουν μ' αυτό βόλια κανονιών. Οι Έλληνες τους έστειλαν ένα μήνυμα, που το βρίσκω ιστορικό : "Μην αγγίξετε τους κίονες της Ακρόπολης. Θα σας στείλουμε βόλια". Και τόκαναν. Ήταν αυτά τα άξεστα χέρια που βάσταξαν τα βόλια και τα αδιάφορα πνεύματα, που αντάλλαξαν τη ζωή τους για να περισώσουν την κληρονομιά τους. Ο μεγάλος μας ποιητής Γιάννης Ρίτσος εκφράζει το αίσθημα όλου του λαού, όταν γράφει : "Αυτές οι πέτρες δεν βολεύονται με λιγότερο ουρανό…". Πιστεύω ότι ήρθε ο καιρός αυτά τα μάρμαρα να γυρίσουν πίσω στο γαλάζιο ουρανό της Αττικής, στο φυσικό τους χώρο, εκεί όπου αποτελούν δομικό και λειτουργικό μέρος ενός μοναδικού συνόλου. Και αυτό μπορεί να γίνει τώρα, που η Ελλάδα με τη βοήθεια και την τεχνική συνεργασία όλου του κόσμου έχει σηκώσει σκαλωσιές γύρω από τα Προπύλαια, το Ερεχθείο και τον Παρθενώνα σε μια γιγαντιαία προσπάθεια να σωθεί η Ακρόπολη που απειλείται από τη φθορά του χρόνου και τη ρύπανση της εποχής μας.

Ζητάμε την επιστροφή τμήματος ενός μοναδικού μνημείου, ξεχωριστού συμβόλου ενός πολιτισμού. Βέβαια, ο Παρθενώνας δεν είναι δυστυχώς το μόνο δείγμα ακρωτη-ριασμένου μνημείου. Η Ελλάδα απευθύνεται στις χώρες, που έχουν γνωρίσει ανάλογες εμπειρίες, έχουν υποστεί τις ίδιες καταστροφές και δηλώνει, ότι υποστηρίζει και θα υποστηρίζει πως τα ακρωτηριασμένα και σκορπισμένα στον κόσμο τμήματα πρέπει να γυρίσουν στις χώρες στις οποίες ανήκουν και πρέπει να ενσωματωθούν ξανά στον τόπο και το χώρο όπου κυοφορήθηκαν και δημιουργήθηκαν γιατί αποτελούν την ιστορική, θρησκευτική και πολιτιστική κληρονομιά των λαών που τα γέννησαν. Ο άγγλος Hobhouse, κατόπιν Λόρδος Bronkton, όταν επισκέφθηκε τη σκλαβωμένη Αθήνα το 1809, μας έδωσε μια μαρτυρία συναρπαστική : Ένας γέροντας έλληνας τον πλησίασε και με φωνή τρεμάμενη από πίκρα του είπε : "Άγγλοι, μας κλέβετε τα έργα των προγόνων μας. Φυλάξτε τα καλά, γιατί θάρθει η μέρα που οι Έλληνες θα τα ζητήσουν". Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε τίποτα σ' αυτό. Οι Άγγλοι φίλοι μας τα φύλαξαν καλά. Σήμερα με σταθερή φωνή απαιτούμε τα μάρμαρά μας……

Απόσπασμα από ομιλία της Μελίνας Μερκούρη στην Unesco - Μεξικό, 29.7.1982

[81]

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 26 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2013

[82]

[83]

ΠΗΓΕΣ- ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

o http://el.wikipedia.org/

o http://www.athensinfoguide.com/gr/wtsacropelgin.htm

o http://erroso.blogspot.com/2011/08/blog-post_09.html

o http://www.greece.org/parthenon/marmara/frame_gr.htm

o http://www.returnthemarbles.com/index-gr.php

o http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/parthenonas/Parthenonas.htm

o http://www.unesco.gr/site/media/Issue3.pdf

o http://www.iamgreek.gr/

o http://www.louvre.fr/

o http://www.britishmuseum.org/

o http://www.metmuseum.org/

o http://www.deutsches-museum.de/

o http://rudyk-nikos13galanisgmail.blogspot.gr/2011/11/blog-post_7415.html

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

o ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

o ΑΡΧΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

o ΑΡΧΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Α΄ΛΥΚΕΙΟΥ

o ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

o Κοκκορού-Αλευρά Γ., Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας,

o Σαμαρά –Κάουφμαν Αλίκη, Οι ελληνικές αρχαιότητες

o Κυριάκος Σιμόπουλος: Η ΛΕΗΛΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

o Ελληνική Τέχνη στα Μουσεία του Κόσμου-ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

o ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ – ΙΣΤΟΡΙΑ

o ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ: ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ-ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ-ΤΑ ΝΕΑ-ΤΟ ΒΗΜΑ