TaTaşşkkıınlarnlarıın n ÇÇevresel evresel ÖÖnemlerinemleriYrd. DoYrd. Doçç. Dr. Ali . Dr. Ali ErtErtüürkrkProf. Dr. Prof. Dr. İİzzet zzet ÖÖztztüürkrk

II. Ulusal TaII. Ulusal Taşşkkıın Sempozyumun Sempozyumu2222--24 Mart 24 Mart

AfyonkarahisarAfyonkarahisar

TaTaşşkkıın Nedir?n Nedir?

• Hidrolojik tanım: Suyun yükselerek akarsu kenarlarını aşması ve yakın civarı sular altında bırakması.

• Ekolojik tanım: Suyun akarsu tabanındaki malzemeyi oyması ve tabanda yaşayan organizmaları sürükleyerek yerlerini değiştirmesi.

DeDeğğiişşik Yaklaik Yaklaşışımlarla Tamlarla Taşşkkıınlarnlarıın n EtkileriEtkileri

• Mühendislik hidrolojisinde taşkınların kontrol edilebilmeleri ve ekonomik etkileri ele alınmaktadır .

• Taşkınlar, sucul organizma popülasyonlarını ve konumsal dağılımlarını etkilediklerinden ekolojik açıdan da önemlidirler.

TaTaşşkkıınlarnlarıın n ÇÇevre Aevre Aççııssıından ndan FaydalarFaydalarıına Genel Bakna Genel Bakışış

• Üst zeminin yenilenmesi ve besin elementleri ile zenginleşmesi

• Su basar ormanları gibi zaman zaman su altında kalmaları gereken ağaç ve tohumlara gerekli suyun sağlanması

• Tuzlu veya oksijensiz olabilen ince sedimentinakarsu sisteminden yıkanması

• Sucul organizmaların (rahatlıkla beslenip üreyebilecekleri) besin açısından zengin ve nispeten sakin akım koşullarının olduğu taşkın sığlıklarına taşınmaları.

Akarsu Ekosistemindeki CanlAkarsu Ekosistemindeki Canlıılarlarıın n TaTaşşkkıınlara Uyum Sanlara Uyum Sağğlamalarlamalarıı

• Kendini akarsu tabanına gömme• Taşkın sırasında akım hızının daha düşük

olduğu bölgelere göç etme• Yaşam döngüsünü taşkın olan

mevsimlerde farklı habitatlarda (örneğin kara habitatlarında) geçirecek şekilde ayarlama

• Akarsu içindeki kayaları siper olarak kullanarak yüksek akım hızlarından korunma

Beklenmeyen TaBeklenmeyen Taşşkkıınlarnlarıın Etkilerin Etkileri

• Bazen doğal veya insan kaynaklı (örneğin baraj yıkılması) olaylar nedeniyle ani ve çok şiddetli taşkınlar olabilir.

• Beklenen mevsimlerin dışında olan bu tür taşkınlardan sonra, ekosistemin fauna dengesi bozulabilir ve eski haline gelmesi yıllarca sürebilir.

• Kontrolsüz Taşkınlar ( Meriç Taşkınları!)

TaTaşşkkıınlarnlarıın Akarsu Kn Akarsu Kııyyıı BBöölgeleri lgeleri AAççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Akarsu kenar bölgelerinin taşkınların etkisi ile sürekli oyulmaları, hem bu kısımlardaki bitki büyümesini düzenler hem de akarsu için gerekli organik madde ve besin elementlerinin akarsuya karışmasını sağlar.

• Taşkınlar, akarsu içindeki ve akarsu kıyıbölgeleri ile havzanın daha üst kesimleri arasındaki bölgedeki bitki türlerinin konuma göre dağılımlarını düzenler. Bu bölgeler, iki ekosistem arasında konuma göre hızlı geçiş olan önemli ekotonlardır.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Sulak Alan n Sulak Alan Ekosistemleri AEkosistemleri Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Sulak alanların yeterince uzun süreler taşkın suları altında kalmaları, su kuşlarının dinlenmeleri ve üremeleri için gereklidir.

• Sulak alan sistemlerindeki bazı canlılar, yaşam döngülerinin değişik evrelerinde habitat değiştirmeyi tercih edebilirler ve sulak alanları basan ya da bu alanlardan çekilen sel suları tarafından taşınabilirler.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Baln Balııklar Aklar Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Akarsuların taşkın alanlarına doğru genişlemesi, genç/yavru balıkların hayatta kalmaları açısından da önemlidir.

• Taşkınlar, yetişkin balıklar için üreme mevsimlerinin geldiğini haber veren doğa olaylarıdır.

• Bazı balıklar, mevsim boyunca süren taşkınlar sırasında taşkın yatağına göçedip buralarda beslenebilirler.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Baln Balııklar Aklar Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Ekonomik değerleri olan som balığı ailesi (samlonidae) ve başka balık türleri yumurtlamak için temiz ve çakıl tabanlı akarsu yataklarınıkullanırlar.

• Çakıllar üzerinde yalnızca 5 mm kalınlığında bir sediment birikimi olsa bile, düşük oksijenli koşullar oluşabilir ve balık yumurtalarının önemli bir kısmı ölebilir.

• Özellikle ilkbahar taşkınları sırasında akarsu yatağı üzerinden hızla akan su, çakılların üzerindeki sedimenti yıkayarak akarsu yatağınıbalıkların yumurtlaması için uygun hale getirirler ve bu nedenle balıkların üreme başarısı için önemli etkenlerdir.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Baln Balııklar Aklar Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

Yumurta

TaTaşşkkıınlarnlarıın Gn Göçöç Eden CanlEden Canlıılar lar AAççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Bazı sucul hayvanlar, akarsuların memba kesimlerinde yaşamlarına başlayıp daha ileri evrelerde mansap kesimlerine hatta denize göçedebilmektedirler.

• Kilometrelerce olabilen bu göçler sırasında, bu canlılardan bazıları mevsime bağlı taşkınlar sayesinde mümkün olduğunca az enerji sarf ederek akarsu mansabına ya da denize ulaşabilmektedirler.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Akarsu Tabann Akarsu Tabanıındaki ndaki CanlCanlıılar Alar Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Taşkınlar, akarsu tabanındaki iri taşların ve kayaların yerlerinden oynamalarına ve ters dönmelerine neden olarak yüzeylerinde oluşmuşbesin ortamları üzerinde değişik organizmaların kolonileşmesini sağlayabilirler.

• Böylece akarsu taban ekosistemi yeniden başlatılmış olarak bir çok yeni canlı bireyi için büyüme ve gelişme fırsatı sağlanmış olur.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Akarsu Tabann Akarsu Tabanıındaki ndaki CanlCanlıılar Alar Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

Macrophytes

TaTaşşkkıınlarnlarıın Akarsu Havuzlarn Akarsu HavuzlarııAAççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Bazı akarsu sistemleri birbirlerine seri olarak bağlanmış birçok havuz gibi davranırlar.

• Düşük eğimli bölgeler havuz, yüksek eğimli bölgeler ise bu havuzlara giriş/çıkış sağlayan kanallardır.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Akarsu Havuzlarn Akarsu HavuzlarııAAççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Havuzlarda çökelme/silt birikimi olabileceğinden taşkınlar havuzların temizlenmesinde önemlidirler.

• Taşkınlar, havuzların akarsu ekosistemi ile kurak mevsimlerde zayıflamış olan bağlantılarını kuvvetlendirebilirler.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Akarsu Havuzlarn Akarsu HavuzlarııAAççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

TaTaşşkkıınlarnlarıın Akarsu Kanaln Akarsu Kanalıınnıın n DDüüzeni/zeni/ŞŞekli Aekli Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Akımların düşük olduğu mevsimlerde akarsu yatağında bitkiler yetişebilir.

• Taşkın sırasında bu bitkiler akarsu yatağından temizlenerek ortalama debiler sırasında akarsudaki akımın düzenli olması sağlanır.

• Her taşkın olayı sırasında akarsuyun şekli azar azar değiştiğinden, taşkınlar akarsuların uzun süreli morfolojik gelişimleri açısından da önemlidirler.

TaTaşşkkıınlarnlarıın Yeraltn Yeraltıı Suyu ASuyu Aççııssıından ndan ÖÖnemlerinemleri

• Taşkınlar sırasında yeraltı suyu beslenerek yer altı suyu seviyesi yükselir.

• Yeraltı sularının yatay doğrultudaki akımları kuvvetlenir.

• Yeraltı suyu etkisi altındaki ekosistemler, canlılıklarını sürdürebilmek için gerekli suya kavuşurlar.

SONUSONUÇÇ OLARAK OLARAK ……

• Her ne kadar günümüzdeki yaklaşım akarsularışekil ve akım rejimi açısından düzenlemek olsa da akarsu ve havza ekosistemleri düzen değil düzensizlik üzerine kuruludur.

• Taşkınlar da bu düzensizliğin sürdürülebilmesi için gerekli suyu ve enerjiyi sağlamaktadır.

• Bu nedenle akarsu mansaplarındaki akım rejimini değiştirecek projelerde, hiç olmazsa arada sırada kontrollü de olsa taşkınlara izin verilmelidir.

• Su kaynağı sistemlerinin işletilmesinde kontrollütaşkınlar da işletme programına alınmalıdır.

PlanlPlanlıı/Kontroll/Kontrollüü TaTaşşkkıınlarnlar

• Cana ve mala zarar vermemeli• Akarsuyun ve taşkın bölgesinin orijinal

ekosistemi ile uyumlu olmalı• Bu amaçla kullanılacak suyun kalitesi

doğal taşkınlardaki su kalitesinden daha kötü olmamalıdır.

TaTaşşkkıın Kontroln Kontrolüünnüün Olumsuz Sonun Olumsuz Sonuççlarlarıı

• Aswan Barajı/ Nil Vadisi ve Deltası• Mekong Nehri/ Yan kollarda ters akım ve

deltadaki sorunlar• Fırat/Dicle Barajları – Mezopotamya Bataklıkları