23 EKİM 2011 VAN DEPREMİ

HAKKINDA ÖN RAPOR

Serdar AKYÜZ

Cengiz ZABCI

Taylan SANÇAR

03 Kasım 2011

23 EKİM 2011 VAN DEPREMİ

GİRİŞ

23 Ekim 2011 tarihinde saat 13.41’de Van ilini, kuzeyindeki yerleşimleri ve Erciş ilçesini önemli

ölçüde etkileyen Mw=7.2 büyüklüğünde bir deprem meydana gelmiştir. Deprem geniş bir alanda

hissedilmiş olsa da en önemli hasar ve can kaybı Erciş ilçesinde meydana gelmiştir. Resmi

kayıtlara göre 31 Ekim 2011 itibarıyla ölü sayısı 600, yaralı sayısı 4150, Yıkılan ev sayısı

2000’den fazladır. Yıkılan evlerden 60’a yakını Erciş’te, 10’u Van il merkezinde, diğerleri ise

köylerdeki kerpiç yapılarda meydana gelmiştir.

Depremi takip eden günde İTÜ Maden Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü tarafından

görevlendirilen ekibimiz Van’a hareket etmiş ve 25 Ekim Salı gününden itibaren bölgede jeolojik

gözlemlere başlamıştır.

SİSMOTEKTONİK

23/10/2011 tarihinde saat 13:41’de meydana gelen ana şok değişik kurumlar tarafından

kaydedilmiştir (Tablo 1; Şekil 1). Kandilli Rasathanesi 60x20 km’lik bir yüzeyin kırıldığını rapor

etmiştir. Ana şok sonrasında en büyüğü Mw=5.7 olan 7 adeti 5’ten büyük (Tablo 2; Şekil 2) ve

100’den fazlası 4’ten büyük olmak üzere 2000’e yakın artçı deprem kaydedilmiştir.

Tablo 1- Değişik kurumlar tarafından kaydedilen ana şok parametreleri

Enlem Boylam D.(km) Tip Büy.

AFAD 38.6890 43.4657 19.02 Ml 6.7

KOERİ 38.7578 43.3602 5 Ml

Mw

6.6

7.2

USGS 38.691°N 43.497°E 16 Mw 7.1

EMSC 38.86 N 43.48 E 10 Mw 7.2

GFZ 38.674 43.581 15 Mw 7.1

Şekil 1. Farklı kurumlar tarafından verilen ana şoka ait lokasyon ve fay düzlemi çözümleri (EMSC)

Şekil 2- 5’ten büyük artçı depremlerin episentır dağılımı (EMSC)

 

Tablo 2- Ana şok sonrasında kaydedilen Ml ≥ 5.0 depremlere ait parametreler (AFAD-DAD)

Tarih Enlem Boylam Der. Rms Tip Büy. İl

25/10/2011 17:55:06 38.8292 43.5943 18.28 0.72000 Ml 5.5 VAN MERKEZ

24/10/2011 11:49:19 38.7223 43.5568 3.38 0.44000 Ml 5.0 VAN MERKEZ

23/10/2011 23:45:34 38.6447 43.1275 6.79 0.39000 Ml 5.8 VAN VAN GÖLÜ

23/10/2011 22:06:05 38.7177 43.3588 28.53 0.48000 Ml 5.0 VAN MERKEZ

23/10/2011 21:10:45 38.6472 43.1200 17.09 0.71000 Ml 5.0 VAN VAN GÖLÜ

23/10/2011 14:32:40 38.7843 43.3722 22.33 0.94000 Ml 5.5 VAN MERKEZ

23/10/2011 13:56:48 38.7825 43.3633 19.92 0.77000 Ml 5.8 VAN MERKEZ

Doğu Anadolu bölgesi aktif olarak sıkışmaya devam eden bir bölgedir (Şengör ve diğ., 2008).

Van ve civarında da gerek aletsel dönemde kaydedilmiş, gerekse tarihsel kayıtlara girmiş hasar

yapıcı depremlerin varlığı bilinmektedir (Tablo 3).

Tablo 3- Van civarında meydana gelmiş aletsel döneme ait hasar yapıcı depremler (KOERİ)

TARİH Saat (T.S.) YER ŞİDDET MAG MS

CAN KAYBI

HASARLI BİNA

29.04.1903 01:46 Malazgirt (MUŞ) IX 6.7 600 450 10.09.1941 23:53 Erciş (VAN) VIII 5.9 192 600 24.11.1976 14:22 Muradiye (VAN) IX

7.5 3840 9232

Guidoboni ve Comastri (2005), tarihsel kayıtlara göre 1117-1118 tarihlerinde bir deprem

olduğunu belirtir. Van civarında meydana gelen bu depremde gökyüzünün kızıl olduğu,

yıldızların yerdeğiştirdiği tasvir edilmiştir. 1275 yılında ise Ahlat ve Erciş’i yıkan büyük bir

deprem olmuştur. Silvan, Mardin, Diyarbakır ve Kars’ta şiddetli hissedilen depremde Ahlat ve

Erciş’te ağır yıkım olduğu, çok az insanın kurtulduğu belirtilmiştir.

Nisan 1646 tarihinde meydana gelen şiddetli bir depremde Van merkezi ve civar köyler, Edremit,

Gürpınar ve Erçek’te ağır hasar olmuş, 40 kilise, pekçok cami ve manastır yıkılmış, bazı su

kaynakları kurumuştur (Ambraseys, 2009). 2000’den fazla ölü olduğu tahmin edilmektedir.

Deprem Tebriz’den hissedilmiştir ve artçıları haftalarca sürmüştür.

SAHA GÖZLEMLERİ

Depremden hemen sonra 24-30 Ekim tarihleri arasında güneyde Gevaş, kuzeyde Erciş, doğuda

Erçek ve batıda Van Gölü arasında kalan alan üzerinde yüzey kırığı ile ilgili deformasyonun

takibi ile ilgili saha gözlemleri yapılmıştır.

Depremde meydana gelen yüzey kırığı arazide sınırlı alanlarda görülmüş ve Van’ın kuzeyinde,

Van gölünün doğu kenarında yer alan Bardakçı köyünden itibaren doğuya doğru yaklaşık 4 km

izlenebilmiştir (Şekil 3). İnsan eliyle yapılmış yapılarda daha belirgin izlenebilen sıkışma yapıları

doğal yüzeylerde daha çok çizgisel kot farkı, küçük ölçekli kabarmalar ve fay cephesindeki lokal

yükselmeler nedeniyle meydana gelen fay cephesine paralel tansiyon çatlakları ile kendini belli

eder. Kuzey blokta meydana gelen en çok 10 cm’lik yükselmeye karşılık gelen bu yüzey

faylanması ve onunla ilgili gelişmiş deformasyon yapıları alt başlıklar halinde aşağıda

sunulmuştur. Yüzey deformasyonunun doğuda görüldüğü son nokta Aşıt köyünün 4 km

güneyinde stabilize bir yol üzerindedir. Engebeli alan ile alüvyal düzlük kesişmesine karşılık

gelen bu deformasyon çizgisel açılma (~ 1-1.5 cm) şeklindedir. K75D gidişli bu açılmanın

doğuya devamında 50-80 cm yüksekliğinde ve kuzey bloğun yükselmiş olduğu çizgisel bir şev

200 m izlenebilir. Bu şevin önünde veya üzerinde herhangi bir güncel deformasyon izi

görülmemiştir. Ana faya ait bu deformasyonlar dışında yüzey dalgaları ve şiddetli sarsıntıya

bağlı çok sayıda yüzey deformasyonu görülmüştür. Bunların önemli bir kısmı yanal ayrılma,

heyelan ve küçük ölçekli sıvılaşmalardır.

Lokasyon 1

Bardakçı köyünün yaklaşık 2 km kuzeybatısında, Van Gölü kıyısına oldukça yakın bir yerde

kalan bu lokasyonda, gerek tarlalarda gerekse burada bulunan sulama kanalında kuzey bloğun

tavanda kalarak yükseldiği K70D doğrultulu yüzey faylanması görülür. 200 m kadar takip

edilebilen bu deformasyon zonu, tarlalarda özellikle 27 Ekim tarihinde yağan yoğun kar ve

sağanak yağmur sonrasında kaybolmuştur.

 Şekil 3- Van depreminde kırılan fayın yüzeyde gözlenen (kırmızı) ve olası izi (mavi)

Lokasyon 2

Zeve Akademi Kooperatifi’nin kuzeybatısı, Bardakçı-Topaktaş yolunun batısında kalan bu hat

boyunca, kuzey bloğun güneye bindirmesi sonucu oluşan K65D doğrultulu yüzey kırığı

görülmüştür. Ayrıca, fayın dike yakın bir geometride kestiği sulama kanalında 5 ila 7 cm arasında

ötelenme ölçülmüştür. Tarla yüzeyinde görülen çizgisel tek bir hattın aksine kanalda gelişen

deformasyon 3 m civarında bir zona yayılmış durumdadır (Şekil 4).

Şekil 4- Bardakçı-Topaktaş yolunun, Zeve Akademi Konutları mevkiinde batı kısımında izlenen çizgisel yüzey kırığı ve bu deformasyon zonu boyunca düşey olarak ötelenen su kanalı. Kırmızı oklar kuzey blokta yer alan kanal gövdesinin güneye doğru bindirdiğini yüzey kırığı sınırını gösterir.

Lokasyon 3

23 Ekim 2011 Van Depremi sonrasında oluşan sıkışmalı yüzey deformasyonun en belirgin olarak

görüldüğü noktalardan biri, Bardakçı-Topaktaş yolunun bu kesimidir (Şekil 5). K55D doğrultulu

bu çizgisel deformasyon boyunca kuzey blok 5-8 cm kadar yükselmiştir. Bu bölgede yaşayan

halk, yoldaki bu deformasyonun depremden sonra olduğunu teyit etmiştir.

Şekil 5- Yüzüncü Yıl Üniversitesi-Topaktaş yolu üzerinde görülen sıkışmaya bağlı yüzey deformasyonu. Fotoğrafın bakış yönü doğuya doğrudur.

Lokasyon 4

Topaktaş yolunun sıkışmalı deformasyon gösterdiği noktadan K55-60D doğrultusunda yüzey

deformasyonu sürekli olarak takip edilmiş, yaklaşık 350 metre KD’da faylanmadan etkilenmiş

başka bir sulama kanalının varlığı görülmüştür. Bu noktada kanalda 10 cm düşey atım görülürken

yaklaşık 3 cm lik bir sol yanal ayrılma da belirlenmiştir (Şekil 6). Bu kanalın yanında yer alan ve

kabaca kuzeybatı-güneydoğu gidişata sahip toprak yol ise, yüzey kırığının hemen geçtiği yerde

kuzey bloğun 1 m daha yüksek olduğu bir morfolojiye sahiptir (Şekil 7). Bu veri bu hattın daha

önceden de kırıldığını ve önceki depremlerde kırılan fayın muhtemelen yüzeyde düşey

yerdeğiştirmelere neden olduğunu göstermektedir.

 

Şekil 6- Topaktaş yolunun kuzeydoğusunda yüzey kırığı tarafından kesilmiş sulama kanalı. Bu bölgede kuzey blokta gerçekleşen 10 cm’lik yükselme ölçülürken, yaklaşık 3 cm’lik sol yanal bir ayrılma belirlenmiştir. Fotoğrafın bakış yönü kuzey-kuzeydoğuya doğrudur.

Şekil 7- Şekil 6’da gösterilen düşey ötelenmiş sulama kanalına paralel uzanan toprak yol. Bu yol üzerinde, fay boyunca kuzey bloğun daha yüksek olduğu yaklaşık 1 m’lik bir şev bulunur. Fotoğrafın bakış yönü güney-güneybatıya doğrudur.

Lokasyon 5

Şekil 6’da gösterilen sulama kanalının da bulunduğu K60D doğrultu 750 m’lik bir hat boyunca

sıkışma ile ilgili yüzey deformasyonu arazide takip edilmiştir. Bu hat boyunca özellikle tarla

seviyesinde kuzey bloğun yükseldiği görülür (Şekil 8). Lokasyon 1’de olduğu gibi, uzun süreli

devam eden sağanak yağış sonrası bu izlerin çoğu kaybolmuştur. Ayrıca bu bölgede yaşayanların

verdikleri bilgilere göre, yüzey deformasyonun kuzeydoğuya doğru devam eden izi, depremden

hemen sonra bu bölgedeki tarlaların sürülmesinden dolayı kaybolmuştur.

Şekil 8- Arazi üzerinde görülen ve çizgisel bir hat boyunca kuzey bloğun yükseldiği sıkışmalı yüzey deformasyonu. Yaklaşık 750 m boyunca takip edilen bu hattın KD devamı, depremden sonra bu kesimde tarlaların sürülmesinden dolayı kaybolmuştur. Fotoğrafın bakış yönü KD’dur.

Lokasyon 6

Deprem sonrasında Van-Ağrı yolunun değişik kesimlerinde deformasyonlar oluşmuş, bunlar

hemen tamir edilmiştir. Van’ın 6-7 km kuzeyinde meydana gelen ve tamir edilmeye ihtiyaç

duyulmamış olan hafif bir çökme dikkat çekmiştir. Çökmenin olduğu yerde kaldırımda kırılma

görülür (Şekil 9). Yolun her iki tarafına bakıldığında doğal yüzeyde bir kırık izi görülmemiştir.

Ancak yol kenarındaki yarmada görülen genç çökeller kuzeyden güneye itilmeyi gösteren veriler

sunar (Şekil 10). Ayrıca, yolun hemen batısında eğimli bir yüzeyde yer alan ve ana yola paralel

uzanan sulama kanalında görülen deformasyon kuzey blokta bir yükselme olduğuna işaret eder

(Şekil 11). Bu kanalın batısına devam edildiğinde ise güneye eğimli bir morfoloji üzerinde

belirgin bir çizgisel şev izlenir (Şekil 12).

Şekil 9- Van-Ağrı karayolu üzerindeki deformasyon. Arabanın arkasındaki yarmada genç çökellerde sıkışma yapıları görülmektedir (Bakış doğuya).

Şekil 10- Ana yol kenarındaki yarmada genç çökellerde görülen sıkışma yapıları

(bakış doğuya). Şekil 11- Aynı bölgede yol kenarındaki kanalda görülen deformasyon

Şekil 12- Lokasyon 7’nin batıya devamında görülen morfolojik şev (bakış doğuya).

Lokasyon 7

Yüzey deformasyonuna ait en doğuda gördüğümüz veri, stabilize bir yolda görülen çok ince

kırılmalardır. Aşit köyünden güneye doğru inen stabilize yolun ovaya indiği kesimde görülen

kırılmanın gidişi K75D’dur. Yağmur ve kar sonrası belirsizleşmeye başlayan bu kırık Aşit

köyünden bir kılavuz tarafından da teyit edilmiştir.

 

Şekil 13- Aşıt köyü güneyinde, yolda görülen K75D gidişli kırık (Bakış doğuya)

Lokasyon 8

Gedelova’nın güneyinde yaklaşık D-B gidişli alüvyal bir düzlük yeralır. Bu düzlüğün sadece

kuzey kesiminde belirgin görülen taraçalar güney yamaçlarda yoktur. Bu morfolojik veri ile

bindirme fayının olası izi bu bölgeden geçirilmiştir (Şekil 14).

Şekil 14- Gedelova’nın da üzerinde bulunduğu vadinin tek tarafında (kuzey kesiminde) yer alan akarsu taraçası (bakış kuzeye).

DEPREMDE OLUŞAN DİĞER DEFORMASYON YAPILARI

Depremde kaynak faya ait izin dışında yüzeyde önemli deformasyonlar meydana gelmiştir.

Çoğunlukla göl veya dere kenarlarında yanal ayrılmalar, küçük ölçekli sıvılaşmalar ve

yamaçlarda gelişen heyelanlar heyecan uyandırmış ve ana fay olduğu sanılmıştır. Gerek bu

yapılarda önemli açılma bileşeni olması, gerek sistematik bir geometriye sahip olmamaları,

zaman zaman yarım daire şeklinde görülmeleri bu açılmaların ana faya ait olmadığını

göstermektedir. Bu deformasyonlar her ne kadar sığ yapılar olsa ve ana fayı yansıtmasa da

üzerlerinde bulunan binaları tahrip ettikleri için önemlidir. Bu yapılardan bazı örnekler aşağıda

verilmiştir.

Tevekli köyü kuzeyinde yanal ayrılma

Alaköy güneyinde yanal ayrılma

Göllü köyünün 1 km güneyi, yol üstünde yanal ayrılma

 

Mollakasım köyünün 2 km kuzeyinde yanal ayrılma

Gedikbulak’ın (Canik) 1 km batısı, Van-Ağrı karayolu kenarındaki heyelan

 

Yalnızağaç köyünün (Erçek gölü batısı) 700 m güneyinde heyelan

Tevekli köyü kuzeyinde sıvılaşma yapıları

Yeniköşk yolu üzerinde heyelan

 

SONUÇLAR VE TARTIŞMA

23 Ekim 2011 Van depremi 600’den fazla can kaybına ve önemli miktarda maddi hasara yol

açmıştır. Bu depremi oluşturan fayın yüzeydeki izi sınırlı alanlarda ve küçük deformasyonlar

şeklinde izlenmiştir.

Doğu Anadolu bölgesinin güncel olarak sıkışmaya devam ettiği bilinmektedir. Bu sıkışmaya eşlik

eden bindirme fayları son depremde yüzeyde belirgin morfolojik izler bırakmamıştır. Bu nedenle

benzer depremlerin geçmişte de meydana gelmiş olması mümkündür ve önceki çalışmalarda bu

tür yapıların haritalanmamış olması doğaldır. Bölgede morfolojiyi denetleyen yapılar yine K-G

sıkışmaya eşlik eden KD-GB ve KB-GD gidişli yanal atımlı faylardır. Bu tür yapılar özellikle

Van Gölü kuzeyinde haritalanmıştır. Bunun dışında Ketin (1977) 1976 yılında meydana gelen

Muradiye (veya Çaldıran) depremi sonrasında Van ve civarını da araştırmış ve bölgede D-B

gidişli aktif fay sistemlerinin olduğunu belirtmiştir.

Sismik kayıtlardan elde edilen verilerin sınırlı alanlarda gözlenen arazi verileri ile deneştirilmesi

ile fay düzleminin doğrultusunun K60-70D arasında, eğiminin kuzeye doğru olduğu ve bu

nedenle düzlem üzerindeki verjansın güneye olduğu anlaşılmıştır.

Bu tür bindirme fayları doğrultu atımlı veya normal faylar gibi morfolojide çok belirgin izler

göstermezler. Özellikle düşük eğimli bindirme fayların yeryüzündeki izlerinin kompleks bir

geometriye sahip olması, ve Van depremi örneğinde olduğu gibi fay üzerindeki

yerdeğiştirmelerin tam olarak yüzeye ulaşmaması, morfolojik gözlem olanağını kısıtlar. Bu tür

yapıların sağlıklı olarak belirlenmesi için ayrıntılı jeoloji haritalarının yapılması ve bu

haritalardan belirlenen kritik hatlar boyunca jeofizik çalışmaları yapılması gerekmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar

AFAD- Deprem Dairesi Başkanlığı, http://www.deprem.gov.tr

Ambraseys, N. 2009. Earthquakes in the Mediterranean and Middle East: a multidisciplinary study of seismicity up to 1900. Cambridge University Press. 947pp. ISBN 978 0 521 87292 8.

EMSC-Eastern Mediterranean Seismological Center, http://www.emsc-csem.org

Guidoboni, E., and A. Comastri, 2005. Catalogue of Earthquakes and Tsunamis in the Mediterranean Area from the 11th to the 15th Century. Bologna, Italy: INGV-SGA, 1,037 pp

Ketin, İ., 1977. Van Gölü ile İran sınırı arasındaki bölgede yapılan jeoloji gözlemlerinin sonuçları hakkında kısa bir açıklama. TJK Bülteni, 20, 79-85.

KOERI-Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, http://www.koeri.boun.edu.tr

Şengör, AMC., Ozeren, S., Keskin, M., Sakınç, M., Ozbakır., AD., Kayan, İ., 2008. Eastern Turkish high plateau as a small Turkic-type orogen: Implications for post-collisional crust-forming processes in Turkic-type orogens. Earth-Science Reviews, Volume: 90, Issue: 1-2, Pages: 1-48.