228740 Turkiyede Din Sekulerlesme Iliskisi

7/30/2019 228740 Turkiyede Din Sekulerlesme Iliskisi

1/77

T.C.SAKARYA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRKYE DE DN-SEKLERLEME LKS

YKSEK LSANS TEZ

Yasin

AHN

Enstit Anabilim Dal : SosyolojiEnstit Bilim Dal : Sosyoloji

Tez Danman: Prof. Dr. Ali Rza ABAY

AUSTOS 2008


2/77

T.C.SAKARYA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRKYE DE DN-SEKLERLEME LKS

YKSEK LSANS TEZ

Yasin

AHN

Enstit Anabilim Dal:Sosyoloji

Bu tez 01/08/2008 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

_____________ ____________ ____________

Jri Bakan Jri yesi Jri yesi

Kabul Kabul KabulRed Red RedDzeltme Dzeltme Dzeltme


3/77

BEYAN

Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn

eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atftabulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin

herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitedeki bir tez almas

olarak sunulmadn beyan ederim.

Yasin AHN01.08.2008


4/77

NSZ

Hz. Adem den bu yana peygamberler tarihi ve tefekkr dnyasnda, insann dier canl

varlklardan stn bir donanm ve ftri olarak iyiye meyyal yaratlm olmas hasebiyle,

zerine den sorumluluk bilincini, ncelikle yaratcsndan vahiy vastasyla renmi

ve eytann vesveseleri olan batl(ftri yapsn bozan)a doru giden yolu grerek terk

edip insan kemal noktasna tamasna vesile olmutur. Nitekim insan baz konularda

zayf yaratldnn bilincinde olmas onu i ve dtan gelen eytann oyunlarna kar

hazrlkl hale getirmi ve gelitirmitir.

Vahiyle bilinlenip olaylar arasnda akl selim olarak takva zerine yetien bireylerin

olduu bir toplumda Salih kimselerin kmas ve vicdanlarnn genilii orannda

kendisine daha ada(a ama) hedef edinerek, kresel ky olarak nitelenen

gnmz dnyasnda kendine bir yer bulacaktr.

Ve byle bir toplumun ne oranda gl olacan belirleyen eyin ncelikle kendinden

daha zayf toplumlara bask, zorbalk uygulamayaca oranda kendini gelitirip kk

toplumlar kendine kataca oranda byk olaca inancndayz. Nitekim tarihsel olaylar

ve bunlarn sosyolojik yorumlarndan elde ettiimiz sonularn bu dorultuda olmasbizlerin bu bak asn kazanmamza vesile olduunu grmekteyiz.

Bu almada kendine hakk ilke edinmi, kanaatkar ve adalet duygusunun n plana

karak olaylar arasndaki alakalar nacziyane bir uslubla sunmaya altmz, Trkiye

tarihine art ve eksileriyle dedelik yapm olan Osmanl devletinden miras kalan

tasavvufi yaplarn gnmze ne ekilde geldii ve toplumsal bir dinamik olan

tarikatlarn toplumsal etkileimleri zerinde durduk.

Bu almamn konusunun belirlenmesinde ve aratrmann hazrlanmasnda emei

geen kymetli Do.Dr. Osman zkul ve Prof. Dr. Ali Rza Abay hocalarma

teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayn zamanda bu gnlere kadar desteini

esirgemeyen zellikle annem ve aileme de kranlarm sunarm. lmel yakin yolunda

yetimemde destek olan hocalarma minnettar olduumu sylemek isterim.

Yasin AHN01 Austos 2008


5/77

i

NDEKLER

KISALTMALAR........................................................................................................iii

ZET..........................................................................................................................iv

SUMMARY..................................................................................................................v

GR............................................................................................................................1

1.BLM: TOPLUMSAL DEME, MODERNLEME VE DN .....................4

1.1.Toplumsal Deime..............................4

1.2.Modernleme..5

1.3. Din.....9

1.4 Trkiye Din ve Modernleme likisinin Tarihi Arkaplan .....................10

1.5.Modernleme ve Dinin Yeni Yorumlar...............17

1.6. Trkiyede Din ve Modernleme likisi.........................20

2. BLM: TASAVVUFA GENEL BR BAKI........22

2.1.Genel Olarak Dinlerde Tasavvuf (Mistisizm).......23

2.2.Anadolu da lk Tasavvufi Oluumlar......262.3.Osmanllar da Tasavvufi Hareketler.......282.4.Osmanllar Dneminde Anadolu da Tarikatlar...........312.5.Tarikatlarn Ortodoks Yorumlardan Uzaklamas ..31

3.BLM: TARKATLAR VE CEMAATLER ZERNDEMODERNZMN ETKLER.38

3.1. Trkiye'de Modernlemenin Tarikatlar zerindeki Etkileri.....40

3.1.1. Modernleme Sreciyle Birlikte Tarikatlarn Kapatlmas.........40


6/77

ii

3.2.1. Tek Parti Dneminde Dini Gruplarn Yeniden ekillenii...47

3.2.2. 1950 Sonrasnda Hkmet Politikalar ve Dini Gruplar .....................50

3.2.3. Snni Eilimli Geleneksel Tarikatlar.............56

3.2.4. Modernleen Yeni Dini Oluumlar (Cemaatleme).........59

SONU VE DEERLENDRME......61

KAYNAKA.................65

ZGEM..........................68


7/77

iii

KISALTMALAR

C : Cilt

ev. : eviren

S : Sayfa

Vb : Ve Benzeri

Yy : Yzyl


8/77

SA,SosyalBilimlerEnstits YksekLisansTezzeti

TezinBal:Trkiyede Din-Seklerleme likisiTezinYazar: Yasin ahin Danman:Prof. Dr. Ali Rza ABAY

KabulTarihi:01.08.2008 SayfaSays:V(n ksm)+ 68

Anabilimdal:Sosyoloji Bilimdal:Sosyoloji

Genellikle Aydnlanma dncesiyle paralel bir biimde alglanan Modernleme olgusu,

aslnda Batl toplumlarn tarihinde ok boyutlu ve farkl bir biimde toplumsal

deimelerin yaanmasna tekabl etmektedir. Daha ak bir ifadeyle ise modernleme

dneminde, her toplum, corafi, kltrel ve kendi iinde bulunduklar artlara gre

modernlemeyi farkl ekillerde karlamlardr. Trkiyede ise modernleme tarihinin

ve kltrnn nemli bir dneminden kopma ve uzaklama sreci olarak alglanmtr.

Bu sebeplerden dolay Trkiyede slam tarihinden gelen tasavvufun dnyevileerek

bozulmasyla ve Osmanl imparatorluundan bu yana tartmalarn oda haline gelmi

tarikat yaplarnn, gnmzde de din-devlet, din-siyaset, din-toplum tartmalarnn

toplum zerinde yapt etkiyi anlamak nemli bir aba olacaktr. te bu gerei ok

nemli bulduumuzdan dolay, byle bir almann yaplmasna ihtiya duyulmutur.

Bu aratrmamzda yapmaya altmz ey, Trk modernlemesinin Osmanl

imparatorluunun son dnemlerinde sorun tekil etmeye balayan tarikatlarn

kapatlmasna yoluna gidilirken hangi nedenlerin etkili olduu tespit etmek ve de bu

nedenlerin Trkiye Cumhuriyeti dnemindeki din-devlet ilikileri ile ne derce bir

paralellik tayp tamadn belirlemektir. Burada tarihsel bir srecin, sosyolojik

analizi yaplmak istenmektedir.

Son olarak ise Trk modernleme srecinin daha ziyade, bir sorun halinde yaanmasnn

nedenleri aratrlmaktadr. Bu srete Trk toplumunun gemiten miras ald kltrel,

dini ve ahlaki deerler ile modernizmin dayatt sekler deerlerin atmas zerinde

durulmutur. .

Anahtar kelimeler: Modernleme, tasavvuf , din

iv


9/77

Sakarya University Insitute of Social Sciens Abstract of Masters Thesis

TitleoftheThesis:Religion-Secularise Belonging to in the Turkey

Author:Yasin ahin Supervisor:Assoc.Prof.Dr. Ali Rza ABAY

Date:01.08.2008 Nu.ofpages:V(pretext)+68

Department:Socialogy Subfield:Socialogy

The World humanitys starded in the moment to etsem, social changes to become that this

it modernize to give whith the name one new period. Every state and people have to

examine geograpy, cultural and in own according to see different in the modernize period.

The Turkey modernize was worked to be done in the world the model but this it that what

rate isnt successful mature.

The West to understanding modernize become different one event in the Turk compartiots

to try the taste. Sufism to be broken down in secularize from slam history tradition and,

which ever since sufi path in the moment religion and state, religion-polcy, religion-social

become real to drag in disputes. We need to do resarch found to this real very important

such.

n the research turkish mdernize and westwrnization protect that has taken place from The

Ottoman Empire resent periods sufi path that what reason the turkey republice state to forbit

the paralel?, Te absence become to different? We have examined to be comprehended in

sociolgical dimensions.

We say Turk modernize one process rather than in the condition problem inheritance the

comminity to take from the past a cultural, religion, moral value that in the front to obstance

formed and this is what a pity couldnt succed.

Keywords:modernize, sufism, religion

v


10/77

1

GR

Trk toplumu Cumhuriyetle birlikte ok nemli, kkl, hayati bir deiim ve dnm

dnemine girmitir. nklplarn en nemlilerinden olan, knt halindeki tekke ve

zaviyelerin kapatlmas olgusu, bu yolda nemli bir adm oluturmaktadr. Aslnda

Trk toplumu daha Cumhuriyetten nceki dnemlerde, geri dnlmez bir biimde bu

deiim srecini yaamaya balam bulunmaktadr. Bu yzden sreci sadece

cumhuriyet zerine indirgemek yanl olacaktr. Osmanlnn hasta olduu iddia edilen

dnemde tasavvufun iine giren oryantalist almalarn da etkisi olan, batlla(tr)ma

sreci ve tarikatlarnda bozulmasna sebep olan dier i faktrlerin etkisiyle yeni bir

ekle dnen bu kurumun da ya modernlemesi ya da modernlemeye engel tekil

ediyorsa bu engelin kaldrlmas gerektii dnlyordu.

Deiim, tarihi, toplumsal ve kltrel bir olgu olarak Trk toplumunun kendi artlar

ile i ve d dinamiklerinin etkisi erevesinde yaanyor. Anlalan o ki, tarihi ve

toplumsal geliimi erevesinde, dz hatl bir izgide seyretmiyor. Dolaysyla Trk

toplumu da her geen gn srekli modernlemiyor. Tersine deiim zikzaklar ve gidi

gelilerle karakterize olan bir srete gerekleiyor. Her eye ramen Trkiye'de

kkleri gerilere uzanan ve Cumhuriyetle birlikte ivme kazanan, geleneksel bir toplum

modelinden modern bir topluma doru olan deiim sreci, btn hzyla srmektedir.

Bu hzl, kkl deiim ve dnm, Trk toplumunu etkisi altnda tutuyor.

almann Amac:Ele aldmz konuda modernlemenin getirdii toplumsal

deiimlerin din boyutundaki seklerleme olgusudur. Modernleme faaliyetleri

ierisinde iki tanesi nemli bir mevkiye sahiptir. Biri, medreselerin kapatlmas, dieri

tekke ve zaviyelerin kaldrlp, trbelerin kapatlmas. nk her ikisi de bizzat

varlklar sebebiyle gelenei temsil ediyorlar, modernlemenin nnde nemli bir set

oluturuyorlard. Bizi bu almay yapmaya ynelten de bu iki olayn toplumumuz

tarafndan nasl deerlendirildii ve bunlara bal olan insanlarn ne gibi reflekslerde

bulunduunu tesbit etmektir.

Ayn zamanda modernleme srecinin getirdii deerlerin de tarikatlar nasl etkiledii

ve nasl dntrd sorular da aratrmamzn amalar arasndadr. Dier yandan


11/77

2

toplumsal bir gereklik olarak tarikat mensuplarnn modern deerlere kar nasl bir

bak as iinde olduklarn tespit etmek aratrmann bir alt amacdr.

Trkiyede hukuki meruiyeti olmad iin bu konular zerinde durmak genellikleekincelere neden olmaktadr.Bu nedenlerden dolay Trkiye'de tarikatlar ve bunlarn

modernlemeye bak alaryla ilgili yeterli derecede alma yaplmas mmkn

olamamtr. te bu aratrmann amac szkonusu sorunlara tarihsel ve sosyolojik bir

zmleme yapmaya almaktr.

almann nemi: ncelikle tarikatlar dinin bizatihi kendisi olmayp, dinin belli bir

takm yorumlarndan bazlardr ya da ona yaplm yorumlardr. Bu almada,

bilimsel veriler nda tarikatlar, bunlarn toplumdaki fonksiyonlar, toplumsaldeimeye ve tabi ki de bunun en nemlisi modernlemeye kar tarikatlarn nasl bir

tavr takndn belirlemektir.

almann Yntemi: almamz teorik bir alma olup, kaynak taramas yntemi

ve sosyolojik analiz metodu kullanarak ve baz konular ksmen yzeysel olarak ele

alarak, zerinde durulmas gereken konular derinlemesine irdeleyip deerlendirme

yoluna gidilmitir. Konunun hassas olmas sebebiyle siyasi ve ideolojik yorumlardan

uzak kalmak amacyla baz konulara girmemeye dikkat edilmitir. Bu almann

esasen daha fazla zaman ayrlmasn gerektirecei muhakkaktr.

almamz ana blmden olumaktadr: Aratrmada ilk olarak konuya aydnlk

getirmesi asndan toplumsal deime ve bunun bir eidi olan modernleme olgusu

ele alnmtr. Bu nedenle ilk blmde modernlemenin tanmlamalarna gitmeden

nce toplumsal deime zerinde durulmutur. Daha sonra, toplumsal deimenin

tezahrleri ve kurumlar eklinde grdmz modernleme ve din gibi olgularn

aklamas yaplmtr. Tarikatlara deinmeden ncelikle onlarn ortaya kn

hazrlayan mistik dnce ve ortamn anlalmas iin tasavvufa deinilmi, konuya

btnlk getirmesi asndan Trkiye'de din olgusunu, toplumsal deime

erevesinde ve de yeni dini hareketler balamnda ele alnmtr.

Bu konulardan sonra tasavvuf bal ad altnda, baka dinlerde tasavvuf yani mistik

dnceler, Anadolu'da tasavvufi cereyanlar incelenmitir. Bu balk altnda

Osmanl'da tasavvufa deinilmitir. Osmanl imparatorluunun ini klarnda


12/77

3

gzlenen tasavvuf kaynakl tarikat yaplarnn ilk ktklarndaki fonksiyonlarn yani

dine olan ballklarn kaybettikten sonraki durumlarna deinilmeye allmtr.

Tasavvufun da dier din, felsefe ve dncelerden etkilenmesiyle ve de

imparatorluun snrlarnn gelimesi olumsuz bir takm olaylarn olmamas ynetimin

ve halkn bu yaplara bakn deitirmitir.

Osmanl Devletinde en nemlii fonksiyonu olan fetihlerdeki askerlerin moral deerleri

ve ahlaki yaplarnn olumasn salayan bu yaplarn gnden gne dnyevileme

eilimi gstermesi ve siyasi kararlarda yanl admlar bu kurumlarn kapatlmasna

kadar gidilmitir.

Bu yzden tarikat yaplar ve bunlarn trevleri olan cemaat yaplarn incelerken hatayapmak, toplumsal bir hataya sebebiyet vereceinden konunun hassasiyeti ve nemi

bir kez daha ortaya kmaktadr. Bunlarn incelenmesi esasen corafi, tarihsel ve de

sosyolojik olarak iyi zmlemelerin yaplmasn gerektirmektedir. Aksi taktir de

dlecek durumun altndan kalkmak zor olacaktr.

Tasavvufi yaplardan tarikatlara uzanan bu yolculukta cemaatleme ve cemaat olma

unsurlarnn deerlendirilmesi ve de tasavvuftan kaymalarn batllama ve oryantalist

almalarnda etkisiyle Trkiye deki tasavvufi anlayn dnmn grmekteyiz.

Son olarak ise tarikatlarn kapatlmas ve sonrasnda modernlemeyle birlikte yeni

cemaaat yaplarnn incelenmesi ele alnmtr. Aratrmamzda zellikle dinin

toplumsal kurumlarla olan balants ve modernlemenin bu yapya etkisi aklanmaya

allacaktr. Tarihsel geliimi gz ard etmeyerek zellikle Trkiye

Cumhuriyeti'ndeki modernleme abalarn, tarikat eilimlerini ve bu ikisi arasndaki

karlkl ilikiyi ele alacaz.

Bu nedenle tasavvuf blmn ksa tutup, Trkiye'deki toplumsal deiim srecinde

tarikatlar, yeni dini oluumlar, tarikatlarn yasaklanmas, deiime tepki, teki yeni

dini hareketler incelenecektir. Yine bu balk altnda tarihsel sre ierisinde

Trkiye'de tarikat olgusu ve bunlarn kendi iinde eitlilii ve eilimleri

anlatlacaktr. Tarikatlardaki ikilem ve uzlama abalarna da deinildikten sonra

amz insann ynelilerine yer verilecektir.


13/77


14/77

5

Deiim ve dnmn yn veya biimi yukarda zikredilenlerden hangisi olursa

olsun Trkiye'de toplumun son birka yzyl iinde ok nemli ve kkl yapsal,

sosyal ve kltrel deime olgularna maruz kald bir gerektir. Cumhuriyetten bu

yana da srecin olduka kkl ve zaman zaman da ok hzl bir tempoda seyrettii,

phe getirmez bir toplumsal sonu olarak karmza kmaktadr(Gnay ve Ecer,

1999:9-10 ).

Aslnda hibir toplum hareketsiz deildir. Her toplumun kendine has bir dinamii

mevcut olup, daimi surette o, az ya da ok bir deiime maruzdur. Trkiye'deki

deiim olgusu ise zellikle son birka on yl ierisinde, AB'ye tam yelik iin devam

eden srete ok hzl ve hatta sancl bir biimde meydana gelmektedir.

erif Mardine gre: deien ve adalaan toplumlarda, dinin kanlmaz bir

biimde, bireyin toplumla btnleme sorunlarn zen en nemli mekanizma olarak

ilevini srdrd ve srdrmesi gerektii kansndadr (www.Kongar.org, 2000).

1.2.Modernleme

Modernleme, batl toplumsal bilimciler tarafndan, btn gelimekte olan

toplumlarn, bat toplumlarna benzer aamalardan geecekleri anlayndan hareketle

oluturulmu bir kavramdr. Bylece toplumsal deimenin zel bir gre (batl

gre) gre ele almak zel bir durumu (az gelimilerin deimesi) olmaktadr (

Kongar,2002:227)

Modernlemeyi deimeyle ilgili kavramlar arasna alan yaklamlar da vardr. Mesela

Arslantrke gre; 'Modernleme, modern kabul edilen toplumlar ynnde gerekleen

sosyal deime srecini ifade eden bir kavramdr.' Daha geni bir tanmla

modernleme, ileri olduklar kabul edilen yabanc lkelerin kurumlarnn, deerlerininve tketim modellerinin benimsenmesi srecidir. Buradan da anlalaca gibi

Arslantrk, modernleme kavramnn bir deer yargs ierdiini ve dolaysyla tarafsz

bir kavram olmadn belirtmektedir. Ona gre, belli bir yn izmeyen tek tarafsz

kavram 'deime' dir(Arslantrk ve Amman, 2000: 409,410).

Lerner ise, modernlemenin temelinde 'aklc ve pozitivist bir ruhun benimsenmesinin'

yattn syler. Bunun ardndan da modernleme konusunda Bat modelinin evrensel

olarak geerli bulunduunu ileri srer( Kongar,2002:227)


15/77

6

Huntington'a gre modernleme sreci, batllamadan baka bir eydir ve ne anlaml

bir btnl olan evrensel bir uygarlk, ne de batl olmayan toplumlarn batllamas

sonucunu vermektedir. Uygarlklar arasndaki g dengesi deimektedir: Bat'nn

greli etkisi azalmaktadr. Asya uygarlklarnn ekonomik, askeri ve siyasal gc

artmaktadr. Mslmanlar, slam lkelerindeki ve komularndaki istikrar bozacak bir

nfus patlamas yaamaktadr. Batl olmayan uygarlklar, genellikle, kendi

kltrlerinin deerli olduunu yeniden onaylamaktadr (www.Kongar.org, 2000).

Rogers, modernleme anlaynda yanl dnceyle karlamaktayz der.

Bunlardan ilki, modernleme ya Avrupallama ya da Batllamayla edeer

grlmtr. Bu anlayta, deime iin itici g veya kaynak zorunlu olarak Avrupa

veya Bat uluslar olmutur, modernleme eski ve yeni tarzlarn bir sentezi olup eitli

evrelerde deiiklik gsterir. Bu nedenle, modernlemeyi belirleyen yeni elemann

zorunlu olarak Avrupa yada Batdan gelmesi beklenmez.

Ikincisi ise,ou kez sanlmtr ki, modenleme iyi bir eydir. Oysa modernleme

geri deimeye sebeb olabilir, fakat, byle bir deimenin herzaman hayrl

olabilecei savunulamaz; ayn zamanda atma, ac ve bir takm strablara yol

aabilir. Nitekim Blacka gre, adalama, ayn zamanda tketici bir sre olarakinsann bozulmasna ve topluma zulum olarak karmza kabilir

(Trkdoan,1995:212) .

ncs de, modernleme sreci tek boyutlu deildir. Bu yzdende tek bir birim

veya unsurla llmez. Yksek bir hayat dzeyine sahip olan bir bireyin, zorunlu

olarak modern olduu kabul edilemez. Gerekten bu fert tamamyla geleneksel de

olabilir. nk modernleme, bir ok unsurlarn etkileimini kapsayan bir sretir .

Modernlemeyle ilgili bu gr as, son yllarda, bu kavram kullanmada daha

uyank bulunmamz gstermitir. Bu yzden modernleme ekonomist ,siyasal bilimci,

sosyolog, antropolog ve tarihi gibi bir ok uzman ilgilendiren sorun haline gelmitir

(Trkdoan,1995:213) .

Mardin, adalama ynndeki deimenin, laiklii getirdii oranda, dini, toplumsal

ve bireysel yaamn dna kardn, bylece de bireyleri bir arada tutan "harc" yok

ettiini dnr(www.Kongar.org, 2000).


16/77

7

Dnyevileme-seklerizm kavram zerine eilmek temel alanda dnmeye neden

olacaktr. ncelikle kavramn kendisinin ifade ettii anlam; ikinci olarak

dnyevilemenin rn olduu zihinsel sre ve nihayet btn bunlarla muhatap olan

toplum. Dnyevi kelimesi, karsnda ileri dzeyde kompleks ilahi-olanlar terkibini

bulur ki, temelde ite bu ikincisinden ayrlmay ifade eder. Ancak en bata da

vurguland zere asl mesele dnmn; btn olup bitenlerin kendisiyle dorudan

ilgisi olan toplumun durumudur.

Hemen arkasndan gerek dnyevileme, gerek dier bizimle ilgili olup bitenlerin

bizlere talim edildii hatrlanrsa zerinde dnlmesi gereken bir baka konu da

ortaya kar: Aydnlar. Btn tasnif edilen taraflarn vcuda getirmi olduu hareketi

ise sonunda meyvelerini verir ki bu hayat ekillendiren alanlarda (hukuk, idare...)

uygulanmakta olan mevzuatlarn dini olan renkten ayrlp sekler ekli almas

anlamna gelir. Bylelikle, dnyevilemenin yaand toplumda ilk mhim mesele

ortaya kacaktr: Bu yeni dzende dinin rol, snr ve br tarafta ihdas edilen yeni

nazmn, tarihle i ie geni kitleler iin meruiyet cihetinden durumunun ne

olduudur.

Nitekim slam dnyasnda dnyevileeme hareketlerinin neticelerini vermesiyle hemenbu atma ortaya kmtr. Mslman toplum, iinde hayat ve devlet ile ilgili geni

dzenlemeler ieren iman ettii dinin nereye konulacann tartmasna girmi, te

yandan bu meseleye dini tamamen kenara alarak zen yeni modellerle de meruiyet

kavram noktasnda atmaya girmitir(www.koprudergisi.com,1997).

Trk sekinlerinin bilinli olarak bat toplumlar tarafndan sunulan seklerleme ve

modernleme modelini kopya etmelerinden dolay, liberal demokrasi ideolojileri Trk

tarihine ve toplumuna uygun gelmeye balamtr. Yirminci yzyln ilk yarsndaki tekalternatif Rusyadaki kalknma modelidir; fakat bu alternatif srecin benimsenmesi,

Rusya ve Trkiye arasndaki siyasi elikilerce bertaraf edilmitir. Trkiyede

seklerleme esas itibariyle takliti olmutur. Lerner in modeli Trk toplumsal

gelimesine uyuyorsa bu zel teorinin znde kresel bir gereklie sahip olmas

nedeniyle deil, Trk toplumun siyasal olarak baty taklit etmesiyle uyuyordur.

Bununla birlikte bat ve Trk toplumunun seklerlemesi arasnda ok nemli fark


17/77


18/77

9

Buna karn gl dnsel temellere bina edilmi dnyevi dnce, ba dndrc

hzyla insanla yeni eserlerini sunmaktadr. Aslnda bir lde Mslmanlarn bunun

karsnda yaad aknlk psikolojisi de nemlidir.

imdi cevaplandrlmas gereken soru; dnyevi dncenin btn bu zaferlerine

ramen bizim kendi deerlerimizi kullanarak hangi modeli insanla sunacamzdr.

Yani blgesel atmalardan, teknolojik bululara kadar btn dnyay kucaklayan ve

kk vahye dayanan bir modele sahip miyiz? phesiz bu soruya evet demek ok

kolay ancak; gelecekteki konumumuz bu soruya kolayca evet dediimiz gibi gelien

sorunlara cevap bulabilmemizde yatyor. Bylelikle son iki yzyldr yaadmz

tecrbeyi hatrlamak bile istemeyenlere byk bir grev dyor; btn iki yzyl

iinde hi baarlamam olan yani dnyevi dncenin karsndaki btn dinamikleri

kullanp zm retebilmek(www.koprudergisi.com,1997).

1.3. DinDil alimleri, din kelimesinin Arapa deyn kknden mastar veya isim olduunu

kabul ederler. Arapa dnda Sami diller yannda Fara ve Sanskrite gibi dier baz

dillerde de din kelimesini andran yaplar vardr. (Tmer,1994:312)

Din kelimesi etimolojik olarak eitli kaynaklarda noktada toplamak mmkn

gzkmektedir

1. Din sz Arami ve brani dillerinden Arapaya gemitir. Bu dillerde hkm

manasn bildirir.

2. Kelimenin asl Arapadr ve rf, adet manasn bildirir.

3. Farsadr ve bugnk din manasn bildirir.

Batda yaplan din tarifleri ise subjektif ve objektif olarak iki grupta incelenmitir.

Tannm din yazarlarndan Regsi Jolivetin Fesefe Lgatndaki tarifi yledir:

Subjektif olarak din, insann Allaha kar iinden gelen ak, tazim ve itimat ile

balanmas:Allaha ve Onun koyduu prensiplere ve gayelere kar btn akl ve

hassaiyetiyle balanmaya mecbur olduunu kabul etmesidir. Objektif oalrak din ise

subjektif olarak duyulan din duygusunun harici fiil ve hareketlerle beyan ve ifade


19/77

10

edilmesi. Ayin, kurbanlar, dua ve ibadetler, ahlaki mkellefiyetler gibi(Pazarl

1972:25-28) .

Durkheima gre din, doast (veya Tanr) ilkesiyle aklanamaz. nk totemizmdebir doa st olamad gibi budizm ve jainizmde de bir tanr fikri yoktur. Ona gre

din kutsal eylere bal ina ve pratiklerin tutarl bir sistemidir. Dini pratie dken

insanlar bir cemaat (kilise) olutururlar. Durkheim buradaki kutsal ile yasak edilmi

olup olmamay anlar. Ona gre dinin ilk biimi totemizmdir. Daha sonra evrimleme

basamaklarna uygun olarak Tek Tanrl dinlere doru bir gelime gstermitir (Aydn,

1997:103-104) .

Tanr kavramna gre dinlerin tasnifinde karmza, tek tanrl dinler ( ilahi din),oktanrl dinler (eski Yunan ve Roma dinleri gibi), tanrya belirli ahsiyet olarak

gstermeyen dinler (Hint-Uzak dou dinleri), dualist dinler (Zerdtilik, Hinduizm)

kmaktadr.

Gnmzde yaayan dinlerin isimleri, genellikle kutsal kitaplarda yer alan veya

kurucularna verilen isimler olmayp sonradan dnlm ve konulmutur. Ad

kurucusu (Allah) tarafndan tespit edilmi mukaddes kitabnda zikreddilen tek din

slamdr. Bu isim Kuran- Kerimde birden fazle yerde zikredilmektedir.

slam dinin ifade etmek iin batllar bir sre Muhammedanism ismini kullamlarsa

da gnmzde bu isabetsiz adlandrmadan vazgeilmi olup genelde slam kelimesi

kullanlmaktadr (Tmer,1994:319-320) .

1.4. Trkiye Din ve Modernleme likisinin Tarihi Arkaplan

Trkiyenin, Osmanl dnemi reformlarndan balayp devam eden ulus-devletle en

yetkin ifadesine ulaan modernleme ve batllama tarihi, modernleme

teorisyenlerinin tm yazdklarn dorular grnyordu. Trk modernlemesi ilhamn

batdan alm, elitler tarafndan ynlendirilen, uyum ilkesine dayal ve gerekeli

toplumsal kurumlarn inasna ynelik baarl bir sre olarak kabul ediliyordu.

Trkiyenin zellikle eitim, hukuk, toplumsal hayat, giyim-kuam, mzik, sanat ve

mimaride bat normlarn, sitillerini ve kurumalarn baaryla uyarlam olmas,

modernlik projesinin Mslman bir lkede bile geerli olabileceinin en gzel

ispatyd. Nitekim Trk modernlemesi, sadece akademik tartmalarn vazgeilmez


20/77

11

rnei olmakla kalmam, Pakistan ve Endonezya gibi pek ok Mslman nc

dnya lkelerinin bamszlk hareketlerine de ilham kayna olmu, hatta model

tekil etmitir (Bozdoan ve Kasaba,1999:2) .

Tarihi bir perspektiften bakldnda, son derece hareketli bir millet olan Trkler' in

tarihinin de kendine has bir dinamizmle karakterize olduu ve bu erevede onlarn

tarihi boyunca komu kltrler, milletler, medeniyetler ve dinlerle srekli etkileim ve

kltr alverii iinde olduklar ve bylece byk kltr deimeleri merhalelerinden

getikleri de bilinmektedir. Trklerin, evrensel dinlerle olan bu temalar ve sonuta

byk blmleri itibariyle slam dininde karar klm olmalar, yalnzca belli bir inandeiiklii eklinde ortaya kmam, tersine o ayn zamanda Trk topluluklarnda

nemli sosyal, kltrel ve medeniyet deiimi srelerini de beraberinde srklemitir.

Aslnda, bu adan Trk tarihine baktmzda, tarihin bilinen dnemleri ierisinde

Trklerin, balca iki ok nemli ve byk kltr ve medeniyet deiimi olgusuna

maruz kaldn, bunlardan birinin onlarn geleneksel kltrlerinden slam dini ve onun

kltr ve medeniyet dairesine intikali esnasnda vuku bulduunu, dierinin ise, modern

medeniyet ile olan temas srecinde yaanmakta olduunu ifade edebiliriz(Gnay ve

Ecer, 1999:12).

Gkalp ise, batda reform hareketlerine benzer bir dini inklbn slamiyet iin ilk

denemelerini ortaya koyuyordu. Gkalpe gre, bu sre dinde bir eit modernleme

normlarnn balangc demektir.

Jaye gre, dini sitemin modernlemesi anlamnda Amerika ilk, Trkiye ikinci ve

Japonya ise nc lkeyi temsil etmektedir. Japonyadaki dini modernliin siyasimodernlemeyi destekledii, bu sebeple ikisi arasnda bir olumsuz balant

bulunmamaktadr. Zira dini sitemde yzyldan beri bir deime olamamakla birlikte ,

Japonya siyasi modernlemeyi baarmtr.

Japonyadaki milli yap veya milli devlet anlamna gelen Kokutai kavram vardr

ki, bunu Trkiye iin yazar mmet kavramyla karlamaktadr. Peygamberin

nderlii altnda ele alnan Medine ana yasasnda ( insanlarn tek bir mmetten

olduu) tezini savunuyordu. Bylece mmet Arapa umma, Allah n iradesi ve onun


21/77


22/77

13

Trklerin batnn yanndaki hakl yerlerini edinmeleri nlemi olan ezici bir ykten

kurtulmalarna yol amtr(Bozdoan ve Kasaba,1999:17).

Dorusu Trk toplumu, bu ok hzl deiim olgusunun gereklerine uyum salamaktazorlanmakta ve hatta deyim yerinde ise adeta bocalamaktadr. Sanayileme ve

ehirleme hamleleri, eitim retimin ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamas, hzl

nfus art, kyden kente ve hatta bata Bat Avrupa lkeleri olmak zere yurt dna

g olgusu, arpk kentleme ve gecekondulama, geleneksel aile yaps ve kltrel

deerlerde gzlenen deiim, isizlik, gelir dalmndaki adaletsizlikler, bir tketim ve

pazar ekonomisine gei, kresellemenin lkemizdeki yanklar, ferdiyetiliin

artmas ve siyasal ynetimlerin baarszlklar, vb. birok toplumsal olgu, deiimin

etkileri, gei halindeki toplumumuzu, sosyal bir anomiye ve hatta adeta bir tr kaosa

srklemektedir. Bylesine arpk bir toplumsal ve kltrel ortamda, geleneksel ile

modern arasndaki kartlk da ok daha atmal bir mahiyete brnmektedir.

aret edilmesi gerekli olan nemli bir husus da udur ki, bugn geleneksel yapdan

modern yapya doru ok hzl bir toplumsal ve kltrel deiim srecini yaayan Trk

toplumunun bu deiim ve dnm sreci ierisinde din de ister istemez yerini alm

bulunmaktadr. Kk metafizik leme uzansa da yaanan bir toplumsal ve kltrelolgu ve gereklik olarak din, temel sosyal kurumlardan biridir. Bu nedenle toplumsal

sistemin herhangi bir yerinde meydana gelen deiikliklerden etkilenmekte ve ayn

zamanla kendisindeki deiikliklerde toplumun btnn etkilemektedir.

Eskinin geleneksel yaps ierisinde sosyo-kltrel hayatn eitim, kltr, ahlak, sanat

siyaset, hukuk, ekonomi gibi hemen btn faaliyet alanlar dinin az ok dorudan veya

dolayl etkisi altnda hayatiyet bulurken; modern toplumda bir yandan giderek artan

toplumsal ayrmlama, iblm, uzmanlama nedeniyle toplumsal faaliyet alanlar vekurumlar birbirinden ayrlmakta. Bununla paralel olarak ise, 'seklarizasyon' ad

verilen dnyevileme sreci sonucunda da dinin bu alanlar zerindeki en azndan

dorudan etkileri gittike azalmakta, bylece dinin toplumdaki etki ve faaliyet oran

eskiye oranla adeta daralarak, din kendi z alannda derinlemeye braklmaktadr

(Gnay ve Ecer, 1999: 20) .

Bugn bat dnyasnda dini deimeler, insanlk tarihinin daha nce bilinmeyen

dnemlerine nazaran daha hzl bir biimde ortaya kmaktadr. yle ki 1970de


23/77

14

yaplan bir aratrmaya gre, ngiliz halknn %80i bir Allah a inandklarn

belirtirken, ancak bunlarn %29u Allah n bir ahs, %35 i ise bunun hayat hamlesi,

veya ruh eidi olduunu belirtmilerdir. Bu tablo, ngiltere gibi muhafazakar bir

lkede dini yaantnn nemli lde seklarizasyona ( dnyevilemeye) uradn

bize gstermektedir (Trkdoan, 1997:7 ) .

Modern sanayi toplumlar genellikle geleneksel ve kurumlam dinin ve dindarlklarn

eskiye oranla bir gevemesi ve dine olan ilginin azalmas ile karakterize olmaktadr.

Bylece, genellikle modern sanayi toplumlarnda ibadete olan geleneksel ballkta

ciddi bir dme gzlemlenirken, ABD'nde bu srecin bir tr artla karakterize olmas

kayda deerdir. Yine de her eye ramen aratrclar, ABD'nde bile, geleneksel ve

kurumlam kilise dindarlnn belli bir deime urad hususuna nemle iaret

ediyorlar.

Trkiye gibi tranzisyonel toplumlarda ise sre her iki ynde de gelimelere imkan

verebilmektedir. Bylece, hzl bir toplumsal deiime maruz kalan Trk toplumu

ierisinde bir yandan geleneksel din, dini kltr ve dindarlk formlarnn yerine gre

nispi canlan ile de karakterize olabilmektedir. Hatta anlalan bu sonuncu eilim,

Trk toplumu ierisinde, 2. Dnya savan takiben bir lde kayda deer bir artgstermeye balam; zellikle 1970'li yllardan itibaren de lkemizde toplumsal

deiimin hzlanmasna paralel olarak ivme kazanmtr. Bu bakmdan da tekamlc

bir bak asndan hareketle, bir toplumda sosyo-ekononik gelime ve deimelere

paralel olarak ve onlarn art ve hzlanmas lsnde, geleneksel ve kurumlam

dinin ve dindarlklarn da gerileyecei eklindeki, endstriyel toplumlarda sklkla

dorulanan varsaymdr.

Fakat Trk toplumu gibi gei aamasndaki toplumlarda daha ok tersi yndeilemekte, toplumsal gelime ve deimenin art hzna paralel olarak, geleneksel

dindarlk formlarnda da bir art kendini gstermektedir. Bu art, ibadet yerleri ve

ibadete olan eilimin artnn yan sra, din grevlileri veya dini amalara ynelik

dernekler ve vakflar ve bunlarn nclnde kurulan cami, okul ve benzeri tesislerin

saysndaki yahut hac ibadetine olan ilgideki byk art, din eitimi ve retiminin ve

buna ynelik kurumlarn veya buralardaki renci saylarnn gzle grlebilir

artnda gzlemlemek mmkndr.


24/77

15

Dinin, Trkiye'nin siyasi ve hatta sosyo-ekonomik ve kltrel hayatnda yeniden

gittike artan bir nemle kendini hissettirmeye balam olmas da bunun phesiz bir

baka gstergesi olmaktadr (Gnay ve Ecer, 1999: 21, 22, 23) .

Osmanllar gibi kfi derecede dine bal devlette vuku bulan dnm, devrin ulemas

tarafndan tepkiyle karlanmtr. II. Mahmud, ulemann maddi ve stat durumlaryla

ilgili vaatler vererek onlarn muhtemel reaksiyonlarn geici de olsa engellerken, halk

nezdinde byk etkinlii olan ayn evrelere sz konusu deiimin dine mugayir

olmadn anlatmaktadr. Doal olarak burada u soru akla gelecektir. Osmanllarn

oluturduu dzende verilen kararlar nitelik asndan ne kadar dini, ne kadar

dnyevidir? Osmanl hukukunun ikili bir nitelie sahip bulunduu iddias Hammera

kadar geri gtrlebilir. Nitekim Taner Timurun belirttii gibi 1923 sonras kurulan

yeni dzenin eskiyle tamamen ilgisinin koparlmamas iin de Osmanl hukukunun

dnyevi taraflarnn varl ortaya konulmaya allmtr. Halil nalck, sultana bal

hukukun Osmanl dzeninde en az eri hukuk kadar etkili olduunu

savunmutur(Timur,1994: 65).

Bu tartmann temelinde slam hukukunun kamu hukuku denilen alan ile ilgili genel

kaideler dnda hkmler iermedii ve bu alanda boluun ilahi kaynaklarn ndadnsel aba ile doldurulduu fikri vardr. rfi hukukun Osmanl ynetiminde byk

yer tuttuu ve bunun dinsel olmayan temsil ettii ne srlmtr. Dolaysyla 19.

yzyldan ok nceleri devletin dini olan ve olmayan beraberce bugne getirdii kabul

edilmitir. phesiz btn bu fikirlerin doruluk pay vardr. te yandan

eyhlislamlardan alnan fetvalarn bile salt dinsel motifler iermedii, buna karn

ilgili olayn siyasal, askeri taraflarna ait gerekelerle dzenlendii grlmektedir.

eyhlislam Ebussuud Efendi, kendisine Kbrs Fethiyle ilgili sorulan soruya verdiicevapta; Trklerin adadaki tarihi haklarndan, adann dman elinde kalmasnn

douraca zararlardan bahsediyor ve fethine girimenin caiz olduunu ilan

ediyordu(Aksun,1994:353).

Bununla birlikte ileriye doru bu uzun yryn temelinde yatan karmakla ilikin

geni bilgiler veren Lewise gre genelde slami tarikatlarn Anadoludaki

milliyetileri destekler grndn sylemesi ok ilgintir. zellikle Lewisin

tarihindeki asl aktr olan Osmanl eliti iinde batnn baz ynleri yada nerilen


25/77


26/77

17

medeniyetinin salad ilerleme ve rnlerinden yararlanmak gibi ikili bir amala

1911de kurulan Hizb-i Cediddir.

1962de, yani Osmanl reformunun balamasnda neredeyse iki yz yl sonra, BernardLewis son yllarda Trkiyedeki dinsel canlanma bir ok yazarn ilgisini ekmitir

demekte ve kant olarak da 1947den 1958e kadar uzanan bir dizi makale ve kitap

zikretmektedir(Bozdoan ve Kasaba,1999:18,19).

Ancak burada konuyu daha fazla zorlamadan denilebilir ki Trkiye'de, bu eitli

geleneksel slami canlanma belirtilerinden en tipik, en kayda deer olan ve yeni

dindarlama olgusuna damgasn vuran, hi phesiz suf tarikatlar ve buna benzer

eilimleri ieren teki dini-mistik grup, cemaat, hareket ve akmlardr.

Trkiye, Cumhuriyetle birlikte, tekke ve zaviyeleri kapatarak, tarikat ve eyhlerin her

trl faaliyetini yasaklad halde, 2. Dnya Sava'n takiben ok partili demokratik

modele geile birlikte Cumhuriyet hkmetlerinin dine kar olan politikalarnda da

eskiye oranla ciddi bir deiiklik kendini gstermeye balam ve bu deiiklik

genellikle dine ve dini oluumlara kar bir tr lmllkla karakterize olmu, bu

erevede geleneksel suf tarikatlarn faaliyetlerinde giderek artan lde bir yeniden

canlanma kendini gstermeye balad gibi, zellikle yetmili yllardan itibaren

srete bir hzlanma grlmeye balam, 1980 ihtilalini takiben de yeni bir ivme

kazanmtr. yle ki, Trkiye'de son elli yl ierisinde yalnzca tasavvufi eilimli

geleneksel tarikatlarn canlanmasna ahit olunmam, ayrca tarikat zelliklerine sahip

veya onlarn benzeri yeni dini cemaat, grup, hareket ve oluumlar da bu yeniden dini

cemaatleme olgusunda yerlerini alm bulunuyorlar (Gnay ve Ecer, 1999: 24) .

1.5 .Modernleme ve Dinin Yeni Yorumlar

Sufi tarikatlar dahil din referansl canlanma ve cemaatleme eilimleri, 2. Dnya

Sava'n takip eden dnemden itibaren ve zellikle de yzylmzn son eyrei

ierisinde sadece Trkiye de deil, slam dnyasnn hemen her yerinde kendini

gsteren bir olgudur. Hatta olaya daha geni bir balamda bakldnda olay yalnzca

slam dnyasna zg de deildir. Gerek Hristiyan Bat dnyas ve gerekse de onun

dnda kalan ve Japonya gibi ileri derecede snai ve teknolojik gelimelerin

kaydedildii toplumlarda ve hatta modern Bat medeniyetinin tahripkar etkilerine


27/77


28/77

19

nemli bir blm, mesela Hristiyan Bat dnyasnda kendini gsteren, Tanr'nn

ocuklar, Hristiyan Dnya Liberal Cephesi, Kampus Hallar, lahi Ik Misyonu,

vb. yeni dini hareketleri ortaya kmtr(Gnay ve Ecer, 1999: 27).

Modern insan, an stresinden kurtulmak isterken yeni araylara giriyor. 'Nasl,

nerede' diye sorarken karsna ilgin isimleri, gizemli dnyalaryla ortaya kan

retileri buluyor. Kimi Melek Mikail'den kimi evrenden kimi ise insan vcudundaki

saf arzudan enerji aldn savunan retilerin gcne inanyor. Modern mekanlarda,

mum klar, ttsler eliinde kendi z benliini arayan gnmz insan, son yllarn

moda deyimi haline gelen 'Spirituel'; yani ruhsal araylara yneliyor. retiler, akm

ve dnceyi egonun deil, ruhun enstrmanlar haline getirebilmeyi, gemi ile

gelecei unutturup o an yaatabilmeyi vaat ediyor. reti seanslarna katlanlarn

'Hayatm kknden deiti. Yaadklarm bir mucize!' diye konutuu bu modern

tarikatlar gerek birer fayda m salyor yoksa sadece birilerinin iyi kazanlar elde

etmesini salayan birer zengin uras m olduu tartlabilir bir konudur (Ate,2004:

22) .

Modern tarikatlar dendiinde reiki, yoga gibi retilerden bahsedilmektedir. Ayrca

modern tarikatlara katlanlar retiyi yayanlarn mucizevi glerine inanmakta vezamanla bu gleri kendilerinin de kullanabildiim ifade etmektedirler.

Bat toplumlarnda birka yzyldan beri gelien ar modernleme hareketlerinin

doa! bir sonucu olarak grlyorlar ve hatta orada geleneksel dini deerlere dnle

birlikte ve zellikle de ileri derecede modernlemi ve sanayilemi ABD gibi

lkelerden balayarak 'Sanayi sonras' veya 'Postmodern' denilen yeni bir an ve yeni

bir toplum modelinin gelimekte olduundan sz ediyorlar. Buna gre, Bat'da Orta

a'n artlarnda gelimi ve kurumlam ekli altnda Kilise'nin temsil ettiigeleneksel Hristiyanlk ve Hristiyan kltr, ar derecede laiklemi, aklc ve

pozitivist dnceli modern insann ve toplumun beklentilerine ve ihtiyalarna cevap

veremeyince, geleneksel dinin brakt boluk, bu yeni dini hareketler tarafndan

doldurulmaya allmaktadr. Zira, teknik ilerleme ve rasyonel planlama sonucu

gelien ar seklarizm, toplumsal hayatta geleneksel formu altndaki dini bir kenara

itmi, Max Weber'in deyii ile dnyann adeta 'bys bozulmutur. Dinde tabiatst

inancn yklmas, nce toplumsal siteme yansm, kltr ve deerler yneliminde bir


29/77


30/77


31/77

22

2. BLM: TASAVVUFA GENEL BR BAKI

Tasavvuf, her dinin veya felsefi dncenin ideale yneli esasn tekil eder. Tasavvuf

ayn zamanda bir sosyal hadisedir. Bu yzden onu fikri ve ekli bir tarzda dnmeklazmdr.

Tasavvufun mstakil bir meslek olarak ortaya k, yaanan slami hayatn, zaman

getike eski gcn kaybetmesinin, zhdi hayatn zayflamasnn bir neticesidir.

slam tasavvufunun zhdi hayata verdii bu nem, bu ilmin temel esasnn 'masiva' ile

kalbi alakann kesilmesi tarznda gereklemesini salamtr. Tasavvufta Allah'a kul

olmak azadeliktir (Eraydn, 2001: 29) .

Arapa olan bu kelimenin kayna hususunda ihtilaflar vardr. En doru olarak kabul

edilen fikre gre sufi kelimesi, arapa yn anlamna gelen suf tan tremitir. Sufun

nispeti sufidir. Gmlek giyene takammasa denilidi gibi suf giyenede tasavvufa

denilir. Bunun mastar tasavvuf, ism-i faili ise mutasavvftr(Kerimolu,1983:152).

Tasavvufun temel esasn, nefse haz veren eylerden uzaklamak ve ruhunu rehine

verip cesediyle yaayan insan durumuna dmemek olduunu ifade edebiliriz.

Tasavvufta nemli olan, slami esaslara uygun bir hayat yaamaktr.

Din fikrinin olmad bir kimse dnlemez. Menfi de olsa herkes din fikrine sahiptir,

inanmadn syleyen insanlarn da bu fikri, zt ynden inananlarn ayndr. Din

fikrini inkar suretiyle kabul dahi, din fikrinin varlnn delilidir (Eraydn, 2001: 32) .

Tasavvuf bir hal ilmidir ve yaplan eitli tarifler de o halin bir neticesi olarak

deerlendirilmelidir.

Cneyd Badadi (.297/909): Tasavvuf ihtiyar terk etmektir; Tasavvuf, Hakk'n seni,senden ldrmesi ve kendisiyle ihyasdr.

Rveym (lm. 330/941): Tasavvuf Allah'n murat ettiine tevecch etmek ve O'nun

iradesine teslim olmaktr (Eraydn, 2001: 36).

Tasavvufun tariflerini daha da oaltmak mmkndr. Burada belirtilen iki tariften de

anlalaca gibi, her sufi igal ettii makamn zelliklerine ve kendi durumlarna gre

tasavvufu tarif etmektedir.


32/77


33/77

24

(reenkarnasyon) inanc da vardr. Hayat onlar iin tahamml g bir yktr. Btn

emelleri terk edip Brahman'n mutlak vcudunda yok olmak saadetin ta

kendisidir(Eraydn, 2001: 46, 47) .

Hindistan da ortaya kan Kadyanilik Mirza Gulam Ahmet Kadyani tarafndan

kuruldu. 1839 da Pencap eyaletinde Kadyan kasabasnda doan Mirza Gulam Ahmet,

1880-88 yllar arasnda bir tasavvufeyhi, bir slam davetisi grnts altnda ortaya

kar.

slamn, Budizm de dahil dier tm dinlerle ayn esasa dayandn,temelde bir

ollduunu isbata girmitir. 1889 da kendisini mmetin en byk velisi ilan eder ve

insanlar kendisini beyata ar. Bu dnemde asrn mceddi ve Allah n grevlisiolduunu iddiasndadr(slamolu,1997:224).

1900 tarihinden itibaren, Hindistandaki resmi kaytlar esas alarak Ahmediyeadn

kullanrlar. Bu arada mezhep mensuplar, srarla mezhep yerine Ahmediye hareketi

adn kullanrlar ve sebep olarak da slamda mezheplerin bulunmad, var olan

mezheplerin slamn birer dnce okulu eklinde grlmesi gerektiini de

sylemektedirler. Hereye ramen mezhep, islam dnyasnda Kadiyanilik ekliyle

mehur olmutur(Flal,1999:231).

Yunanistan'da gelien mistik hareketlerinin kurucusu Pisagor, Sokrat ve Eflatun'dur.

Pisagor, Msr mabetlerinde tam 22 sene kalmtr. Pisagor'a gre; insan vcudu ve

ruhu, bu lemin kk bir rneidir. Bu lemde hkim olan fitne ve fesattr (Eraydn,

2001: 49).

Mesela tasavvuf zerine aratrmalar bulunan Mehmet Ali Ayni (l.1945) tasavvuf

tarihi isimli eserinde Pisagor iin unlar kaydetmektedir. onu bizim kitaplarmz biletasavvufun kuurucusu olarak sayyorlar. Hatta baz alimlerimiz onu nbvvetine kaim

olmulardr. Giritli alimlerden Srr Paann erh-i Akaidi tercmesinde yle

demektedir. Pisagarun buluu olan hikmeti irak, felsefe ilimleri meyannda bizim

ilimler arasnda tasavvuf gibidir... Pisagor, tasavvuf tekkesi ve rahipler manastrnn

binasdr. Velayet seyrinin mahhas gibidir(Sarm, 1997:37-38).

Yahudiler 'in mistik dnceleri 'lm-i ledn, tecelli, ile' (halvet) olarak hlasa

edilebilir. Yahudi mistiklerine gre, bir eyin mahede edilmesi iin surete ihtiya


34/77

25

vardr. Yahudilikte tasavvufi bir dnce sistemi olarak vasflandrabileceimiz

Kabbalizm, 'an'ane' manasna gelmektedir( Eraydn, 2001: 49).

Museviyette, Allah n Musa ya ate suratinde grnmesi, Allahn grmenin birsurata ihtiayc olduu fikrini telkin etmektedir. Nitekim tasavvufta da kendi benliini

yok etmedike insann Allah gremeyecei fikri mevcuttur (Kutkan, 1977:38-39) .

Hristiyan mistisizminde esas, btn kemalatn ve her trl nimetin yaratcs olan

Allah'n, aklla bilinmesi mmkn olmayp, sadece ak ile bilinebileceidir( Eraydn,

2001: 49,50).

Hristiyan toplumunda da riyazet, dervilik ve ileke rahiplik hayatnn egemen

olduu bilinen bir gerektir. Mevcut Hristiyanlk retilerinin byk bir ksm da

tahamml ve dnyadan uzaklatrc konularla ilgilidir. Ruhaniyeti eitim din

hayatnda da etkilidir.

Miladi birinci ylnda Hristiyanlar iinde Gnostikler denilen bir eit mutasavvflar

tremitir. Bunlar Allah n zat ve sfatlar hakknda, esas, birer rabbani ilham olan ve

ulu kiiler araclyla Anane ile sregelen yksek bir bilgiye sahip olduklarn iddia

etmilerdir. Fakat Hristiyanlkta tasavvuf, ilk nce miladi birinci yzylda yaam

olan ve sa nn havarilerinden Paulus eliyle Hristiyan olan ve hatta Atina piskoposluk

mekann da eline geiren Deny IAreopagite de grlmektedir. Tasavvuf kelimesinin

Garp dillerindeki karl olan Mysticisme deyimini de ilk defa kullanan odur.

Ksaca, Hristiyan tasavvufunda esas udur: Btn kemalleri, faziletleri ve nimetleri

ortaya koyan ve onlarn en yksek rnei olan Allah, akl ile bulunamaz, ilim ile

bilinemez. Allah, ancak ak ile bulunulabilir ve bilinebilir. u halde insan, Allah ta

yok edip Allah ta ve Allah iin yaamaldr(Sarm, 1997:37-38).

Bu balk altnda ABD'li Evangelistlerden papaz Anis Shorrosh' n yazd 'Gerek

Furkan' adl kitaba deinmek istiyorum.

ABD'li Anis Shorrosh' n yazd ve Hristiyan Kuran' olarak nitelenen 'Gerek

Furkan' adl kitap krize neden oldu. Kitabn ieriinin dini birletiren yeni bir din

olarak lanse edilmesi zerine Mslman, Hristiyan ve Yahudi din adamlar konuyu

masaya yatrrken. Diyanet leri Bakanl da bir aklama yaparak, kitabn insanlarn


35/77


36/77

27

eitli slam memleketlerinden gelen eyh ve derviler, bu blgelerde de tasavvufi

oluumlar uyandrmay baarmlar, bu dncelerin sratle gelimesini temin

etmilerdir ( Eraydn, 2001: 299) .

slamda, baka yerlerde olduu gibi, slam ncesi ve Hristiyan inan ve

uygulamalar, ite bu tarz tarikatlar arasnda yaad; aslnda Gibb ve Bowen,

Bektailer arasndaki Hristiyan inalarn devamnn, snr blgelerinde Hristiyanlkta

slama geii daha kolaylatrdn iddia eder. Bu yzden Trk kyleri ile yabanc

doumlu askerlerin avami dini, kltrel ve siyasi adan pheli idi ( Turner,

1997:249) .

Hac Bekta Veli'nin tarikat olan Bektai Tarikat Osmanl askeri tekilat iinde genibir yer tutan Yenieri Oca' nn manevi dayana olarak kabul edilmi, bu suretle

devlet iinde byk bir nfuz kazanmtr. Seluklular zamannda da tarikat

derecesinde messir olan bir baka tekilatta Ahilik'tir (Eraydn, 2001: 301) .

Ahi zaviyeleri, tekilatlanm esnaf ve sanatkarlarn dernekleri olan bu atlar,

tasavvufi kltrle beraber yeleri arasndaki sevgi ve dayanmay da salamlar,

siyasi ve ticari hayata yn vermilerdir ( Kara, 1990b:62 ) .

Endls medeniyetinin k, Seluklu devletinin i kargaalar, nihayet hal

savalar gariptir ki bu akm, sndrememi, aksine alevlenmesine etki etmi,

insanlar tek snak yeri olarak tekkeyi bulmular, biraz daha gereki bir ifadeyle

orada tatmin olmu veya avunmulardr.

Bu dnemin en nemli zelliklerinden biri de tasavvuf dncesinin zirve hayatn

yaamasdr. nk bundan sonra tekke dncesi, yeni hamle ve fikirlerle pek yz

yze gelememitir. Medresedeki taklit, erh, haiyecilie benzer bir dnem balamtr.Daha ak bir ifadeyle Osmanllar dneminde olsun, Osmanllardan bugne olsun,

slam dnyas, Mevlanay, bn-i Arabiyi, Yunus Emreyi aan bir deha ile

karlamamlardr. Bu durum ister istemez geen asrlarda feyiz bitti mi sorusunun

cevaplandrlma tartmalarn su yzne karmtr ( Kara, 1990b:84 ) .

Fakat daha sonralar slama tasavvuf yoluyla sokulmaya allan kadercilik, taklit ve

pasiflik gibi bir takm tavrlardr. Tpk Avrupa pritanizminin mistisizmi ve

ayinselcilii dindlk ve siyasi mutlakyetilik ile zdeletirilmesi gibi, ayn zamanda


37/77


38/77

29

Osmanl hkmdarlarnn, vezirlerinin, devlet adamlarnn ve halkn mutasavvflara

kar gsterdikleri yakn ilgi, tarikatlarn hzla yaylmasna ve glenmesine neden

olmutur. Padiahlar sefere giderken, baz tarikat eyhlerini de beraberlerinde

gtrmlerdir. Fatih Sultan Mehmed' in stanbul'un fethinde Hac Bayram Veli

halifelerinden Akemseddin ile Akbyk' beraberinde bulundurmas, onlarn ordu

iinde faaliyet gstermelerine ve askeri manen glendirmelerine sebep olmutur

(Eraydn, 2001: 303) .

lk savalar ve sonralar yenieriler arasndaki klavuzluk rol Bektai tarikat

tarafndan oynand. Bu tarikat yar-efsanevi sufi horasanl hac Bektai a (.1337)

nispet edilir. Hac Bekta Seluklularn knden sonra Anadolu ya kat. Tarikat

yerlemi olduktan sonra Anadolu ya dnp, Bektai kurucular olarak baktlar. Bu

kurucu simann nemi , onun yenierilerin koruyucu azizi olmasndan ileri geliyordu.

O kadar ki Bektailiin zel askeri balantlar vard. Bu derviler nihayet 1826da

yenieriliin kaldrlmasna kadar glerine hibir zaman temel anlamda meydan

okunamayacak ekilde sultann askerleri zerinde dinsel bir tekel kazandlar(Turner,

1997:248) .

Fakat imparatorluu son dnemlerine doru yenieri ocann kmesi Bektailiinkmesi demekti. Kader birlii yapan bu iki messese niin kmt? Bu konuda ok

ey sylenebilir. Ancak bu tarikatn, slam n msamaha prensiplerini ou zaman

ihlal ederek, yrtt propaganda ve dnce sisteminde de bu ite byk pay var.

Mslman olmayanla, mridi, hatta tekke eyhlii yapacak kadar tarikatla i ie

gryoruz.

Osmanl topraklarnda Bektailik tarikatnn yasaklanmas, tekkelerin kapatlmas ile

yenieri ocann kaldrlmas ayn mesele olarak dnld ve uyguland.

Devrin eyhlislam stanbuldaki 14 byk tarikatn temsilcileriyle yapt istiareyi

yle aklyor: Hac Bektai Veli teki byk pirler gibi ehlullah olup kendisine

katiyen diyeceimiz yoktur. Lakin yce tarikatlara intisap edenler, kadim usul ve erkn

zre gidip her eyden nce kutsal eriata uymaldr. Hatta eriatta mekruh olan eyler

tarikatta haram saylr. Baz cahiller ise Bektailik namyla farzlar eda edeceklerine,

haramlar helal klmaya ve adetlerle alay etmeye kalktklarndan kafir olduklar genel


39/77

30

olarak bilinir. Sizler ki yce tarikatlar eyhlerisiniz. Bu hususta rey ve grnz

nasldr. Bu gibiler hakknda ne dersiniz?

eyhlerin cevaplar ok ksa ve bu her eyi ile anlatacak kadar zl: o tayfaylalfetimiz olmadnda hallerini bilmeyiz ( Kara, 1990b:207,208 ) .

Padiah II. Mahmut Han, devleti ebed mddetin birlii ile dirlii zedeleniyor

gerekesiyle, eyhlislam Tahir Efendi nin de fetvasn alarak Haziran 1826da

yenieri tekilatn lavetmitir. Ardrdan da, yenierilere bal bulunduklar Bektai

tarikatn ayn yln temmuzunda yasaklamtr (Dural, 2000:76 ) .

Yenieriliin ilgasyla birlikte gzden den ve yasaklanan Bektailie karlk

1890lara kadar Halidi Nakliin ykseli gsterdii mahede edilmektedir.

Bektailiin tekrar meru muteber bir tarikat halini al ancak ittihat ve terakki ile olan

ok ynl mnasebetleri sayesinde mmkn olabilecektir.

II. Abdlhamit dneminde, zellikle de 1890lardan sonra, bu defa birok Halidi-Nak

eyhinin dier eyhler meyannda srgne gnderilmesi hadisesiyle karlaacaz. II.

Abdlhamit in iktidara gelmesinde messir rol stlenen yeni kap Mevlevi hanesi

eyhi Osman Selahaddin Dede, Mithat Paann nefyinden sonra itibardan decek ve

buna paralel olarak ehzade Mehmet Reatn Mevlevi olmas dolaysyla Mevlevi

tarikatnn btnne dnk bir gz hapsinde tutma ve srgn sreci balayacaktr.

Mevlevi tarikatnn ve eyhlerinin tekrar itibar kazanmalar, Mevlevi olan Mehmet

Reatn 1909da padiah olmas ve yine ittihat ve terakki ile olan mnasebetleri

sayesinde gerekleebilecektir. Dier tarikatlarn ve tekkelerin durumu da aa yukar

byledir ( Kara, 2003:325,326 ) .

Medreseye gre daha geni kitleye hitabeden tekke ise kendi ufuklarnkavrayamayanlar medreseye, akli ilimlerin merkezine gndermekte hibir zaman

tereddt etmemitir. Konu ile bir baka fikre de temas edelim: baz mnevverlerimize

gre, medresenin ekilci ve msamahasz tavr karsnda, tekkelerin ze nem

vermesi daha msamahakr ve dolaysyla daha hmanist olmas yznden Trk halk

bu ikincilere rabet gstermitir. imdi buradaki ekil ,z, msamaha, hmanizm gibi

manas bilinmeden bol bol kullanlan szler bir tarafa, Trk halknn medrese ve tekke

karsnda tercih yapm olmas tamamen aslsz bir iddiadr.


40/77

31

Medrese tahsili yapmak ve tarikata girmek birer tercih meselesi olmad gibi

birbirinin zdd eyler de deildir. Btn byk tarikat pirleri hep medrese tahsili

grm kiilerdir. Hem mderris olup hem tarikata giren kimseler oktur. XX.

yzylda bile herkesin niversite tahsili yapamadna baklrsa o alarda ounluu

yar gebe olan bir halkn medrese tahsiline rabet etmesindeki imknszlk anlalr.

uras muhakkak ki bizim halkmz itimai terbiye ve birlik uurunu daha ziyade

tarikatlar vastasyla kazanmtr ( Kara, 1990b:88,89 ) .

2.4. Osmanllar Dneminde Anadolu da Tarikatlar

14. asr ortalarnda Buharal Muhammed Bahauddin Nakibend tarafndan kurulan ve

rencileri tarafndan yaylan Nakibendlik Tarikat, zellikle mam- Rabbani'ninetkisiyle nce Bat'ya doru uzanan geni bir corafyada etkili oldu. Nakibendliin

Osmanl topraklarnda yaylmas ise Halid el-Badadi kanalyla oldu. Halid el-Badadi

mmet bilincini alad yzlerce halife ve mritleri ile Osmanl topraklarnda

emperyalizme kar hilafetin mdafaasn yapt. Badadi'nin talebeleri kurduklar

medreselerde mmet bilincini alarken, zellikle ehl-i snnet itikadnn temel

kitaplarn okuttu. Yaad dnemdeki limlerden byk sayg gren Badadi'nin

mritleri arasnda bn Abidin, Ruhu'l-Meani isimli tefsirin sahibi Mahmud el-Alusi, II.Mahmud'un eyhulislam Mekkizade Mustafa Asm Efendi gibi devrin nemli limleri

de yer ald. El-Badadi Nakibendlik ierisinde mam- Rabbani'den sonra en etkin

olan ikinci adam oldu. Halidiyye kolunu temsil eden mritlerin ulema snfndan

gelmesi ise tarikatn stanbul ulemasnca kabul grmesini salarken Nakibendlik ilim

ve devlet adamlar nezdinde ciddi bir saygnla ulat (www.edebi.net, 2006) .

2.5. Tarikatlarn Ortodoks Yorumlardan Uzaklamas

Reformcu ulemadan zellikle Muhammed Abduh (18491905) ve Reit Rza (1865

1935) doru ve yanl mistisizm arasnda bir ayrm izdiler. Onlar isel teslimiyet,

vicdan aray ve kiisel ibadete dknl reten mistisizmi reddetmediler, fakat

tasavvufeyhlerinin kerametlerine kr bir ball suladlar. Dini bakmdan tasavvuf,

Snni slamn saf geleneklerini bozmu olan, Ortodoks olmayan inan ve

uygulamalarn slama giriinden sorumlu tutuldu. Sosyal bakmdan ise, yzyllardr

Ortodoks eletirilerin nesnesi olagelmiti tasavvuf; fakat sufi mistisizminin ada

reddi iin yeni bir vurgu vard. Tasavvuf ekonomik kaynaklar zerinde kurucu bir


41/77

32

szge ve aktivizm ve toplumsal deiimle uyumsuz olarak grlyordu. Veli

trbelerine yaplan gereksiz harcamalar ve sufi lenleri zellikle kuzey Afrikada ar

bir ekilde eletirilmitir.Cezayirdeki Bedsiye reform hareketi, ruhanilerce icra edilen

heterodoks dini bayramlara ve bunlara elik eden harcamalara gl bir ekilde

muhalefet etti. Bu tr harcamalar kyller iin szc bir kanal oluturdu. Bunlarn

dinsel bir reform hareketince ortadan kaldrlmas dnyann birok yerinde ortak bir

zelliktir(Turner,1997:251).

Osmanllarn kendi dzenlerine ait bu tartmalarn dnda cereyan eden ve 11. miladi

asrda btn slam corafyasnda balayan entelektel tkanklkla ilgili dier tartma

da dnyevileme kavramn aklamada aydnlatcdr. Buna gre sz edilen

yzyldan itibaren slam dnyasnda statikleme balam, ilahi kaynaklarn nda

yaplan dnsel abalar son bulmutur.

Sonu olarak Osmanllar da iinde olmak zere btn slam dnyas kendi dlarnda

tekml eden dnyevi dncenin etkisi altna girmilerdir. slam dnyasnda bilimin

yaad tkanklk nedeniyle oluan bu durum, daha sonralar grlecek olan

Batcln en iptidai temelleridir. nk ayn zamandan itibaren Batda bilimsel

dnce hzla g kazanacaktr. Doal olarak kendi i dnmn srdremeyenslam toplumu iin sorunlarn almas imknsz hale gelecek ve zorunluluktan doan

bu Bat kaynakl dnceleri kullanma devri balayacaktr. Dnyevileme kavramnn

bu yn ok nemlidir(www.koprudergisi.com,1997).

Trk eitimin gl bir sekinci ve devleti karakteri tarken, 1919la birlikte devletin

modern bir sekler eitim sisteminin btn temel unsurlar salad grlr. Dini

eitime son darbe 1924te, medreselerin kaldrld ve kalan btn dini okullarn

eitim bakanlnn denetimine girdii zaman geldi. Sonu ise din uzmanlar vememurlarnn mevcudunun tkenmesi oldu. Din eitimimizin zerindeki sekler

denetim, ilk bata dini atmaya almak deildi; daha ok dini ve dinsel eitimi

geleneksel deerler ve kurumlardan ayrmakt. Reformlarn amac dine modern ve

rasyonel bir ierik salamakt. Medreseleri kaldrdktan sonra, stanbul niversitesinin

bnyesinde uygun bir batl zihniyet sahibi bireyler yetitirmek zere dzenlenmi bir

ilahiyat fakltesi kuruldu. Bu tecrbe baarl olmaktan uzak kald( Turner,1997:283).


42/77


43/77


44/77

35

klmeye mahkum olur. Vicdanda kuvvet var, fakat toplumda genileme yoksa o

toplum byyemez. Sonunda byk bir toplum tarafndan yutulur(Yazr,?:114,115).

Acaba insan ruhunda sevgi ve korkunun btn snrlarn kuatan en kapsaml ve enkuvvetli sosyal etki ne olabilir? Zdd, benzeri, orta bulunur farz edilebilen hibir ey

bylesine kapsaml bir kuvvete sahip olamaz. Orta ve benzeri bulunmayan da ancak

yce Allah'tr. nk mukabili bizatihi batl, geersiz ve imkansz olan ancak O'dur.

Ve bunun iin btn kr ve hamdler O'na aittir. Bunu duyan ve kuvvetle yaayan

vicdanlar, evrensel bir toplumun yesi olmaya aday bir sosyal ruha sahiptirler. Ve

ancak bu toplum ile kardelik duygusu en son haddini bulur ve daha yukars

dnlemeyecek bir sosyal kurul oluabilir ve onunla yce Allah'n rzasna eriilir.

te Ftiha'da yce Allah kendisini nce akll kiilere duyurarak vicdanlarnda bu

sosyal ruhu terbiye ve kuvvetlendirmek iin her birinden diye sz ve misak alrken her

ahsn ikrarn; btn insanl ve btn lemleri kapsayan byk bir sosyal kurulu

temsil eden bir kardelik duygusu ve bir sosyal vicdan ile alyor da "na'bud ve

nesta'in = ibadet ediyoruz ve yardm diliyoruz" dedirtiyor. nk birinci oul ahs,

ikinci ve nc ahs oullarna benzemez. Bunda gerekten sz syleyen yine bir

tek kiidir. Fakat o tek kii kardelerini temsil ederek yalnz kendinden syler de "biz"der ve ne vakit bir insan topluluu, insan topluluu olarak sz sylemek isterse

ilerinden biz diye syleyebilecek birinin bakanl altnda toplanrlar da hepsi ona

syletirler, yoksa onlarn hepsinin birden ben, ben, ben diye barmas bir topluluun

konumas saylmaz da ayr ayr ahslarn konumas saylr.

Bundan dolay birinci oul ahs, gerekte birinci ahsn bakalaryla beraber olmas

demektir. Ve bu ekilde diyen, bir kii olacak ve bununla beraber bunu sylerken

vicdannda hissettii kardelerini de temsil etmi bulunacaktr. Bu kardelik insankoruyan ve amellerini yazan hafaza meleklerinden balayp hazr olan veya olaca

dnlebilen insan topluluklarna kadar gider.

Her kii, Ftiha ile bu anlamay yapar ve salamlatrrken, bir insan topluluunun

imam derecesindedir. Ve bu mn dolays ile Hanefi mezhebinde imamn arkasnda

namaz klan cemaat ne Ftiha, ne baka hibir eyi okumaz da hepsinin hesabna

yalnzca imam okur. nk Kur'n okumak Allah Tel ile konumak anlamndadr.

Yalnz bana namaz klan kii ise henz gerekte olumam, fakat dnce halindeki


45/77


46/77

37

Allah'n kulu ve elisi olduuna ahitlik ederim." iman ilkesini tekil eder. Onun gs

yle bir ferahla ermi idi ki, Hra maarasndaki yalnzl esnasnda ibadeti ile kll

ruhu (btn yksek ruhlar) temsil etmi ve onun sosyal vicdan btn lemlere imam

olmu ve ite slm cemaati bundan domutur. Ve her asrda onun snnetine uymakla

gerekten onun mmeti olabilen slm cemaati de bireyleriyle deil ise de btn sosyal

heyetleriyle bu kulluk akdini hakkyla syleyebilmiler. Ne Allah'tan bakasna boyun

emiler, ne de O'ndan bakasndan yardm isteinde bulunmulardr. nk dnyann

rnek devletini onlar kurmular. Yirmi otuz sene iinde Kbe'deki putlar kran,

Kisralarn dnyay titreten saltanatlarn deviren, Kayserlere boyun ediren bu ruh idi.

Trkistan sahrasna gidip Trkleri kendine eken, oradan ekip stanbullara,

Viyanalara kadar gtren yine bu ruh idi.

Namazda Ftiha okurken bir kimse yerinde "Yalnz sana ibadet ediyorum ve yalnz

senden yardm diliyorum." dese namaz bozulacaktr. nk yce Allah kiiden yalnz

kiisel vicdan ile bir antlama yapmak istemiyor da sosyal vicdan ile bir antlama

yapmak istiyor. Ve her namaznda bu vicdan terbiye etmek kuvvetlendirmek istiyor.

Bundan dolay bir Mslman derken yle bir dnmelidir: Ancak sana ibadet

ederiz" dedii zaman kimleri temsil ediyor? ve "ancak senden yardm dileriz dedii

zaman kimlere vekillik ediyor? Yani hangi cemaatin beraberlii ile bu sznde durmu

olabilecekse en azndan onlar dnerek bunu sylemelidir. Byle bir kulluk

topluluu imdiki zamanda gerekten varsa o yetebilir, deilse var olan cemaate

potansiyel cemaati, Allah'n meleklerini de ilave etmeyi her halde unutmamaldr. Bu

mertebelere iaret etmek iin mfessirler buradaki biz zamirleri, "Okuyan kimse ile

beraberindeki, insann yapt ilerini yazmakla grevli meleklere veya hazr bulunan

cemaate veya btn muvahhidlere racidir" derler(Yazr,?116-117).


47/77


48/77


49/77

40

teekklleri gibi teekkller de devlet yapsnn iine girmitir. Burada dikkate deer

nokta, dinsel bir kuruluun zerinde kontrol kurmak yolu ile devlet dnda yapsal

nitelik kazanmaya eilimli unsurlarn bylece kontrol altna alnm olmalaryd.

imdiye kadar mezheplerin toplumsal yap yerine geen zelliklerini, devlet d

akmlarn ekillendirilmesi asndan ele almtk. Bunun yannda tarikatlarn en aa

ek fonksiyonu olmutur: tarikatlar bir eitim merkezi olarak resmi ulemann

verdikleri dnya grnden farkl bir grn salanmasn mmkn klmlardr.

Basit halk tabakalarnn meraya ve kap kullarna kar direnmelerini salamlar ve

toplumsal seyyaliyete set ektii zaman, bunu salayc bir rol oynamlardr ( Mardin,

1995:94-96 ) .

lkemizde tarikat denince ilk akla gelen kelime Nakibendiliktir. Hem 1925 eyh Said

hem de 1930 Menemen olay ile bu tarikatn irtibatlandrmas, zerinde konuup

yazmay zorlatrmaktadr.

Daha nce de iaret edildii gibi, lkemizde bugn hayatiyetini srdren tasavvufi

cemaatler yerli yabanc birok aratrmacnn ilgi alanna girmektedir. Tekkelerin

kapal, tarikatlarn yasak olmas, yerli akademisyenlerin cevelan alann kstlarken,

yabanclar daha rahat hareket etmektedirler. Yerlilerin gremedii, grmek istemedii

baz fotoraflar daha net olarak mahede edebilmekte ve yorumlayabilmektedirler

(Kara, 2003:521) .

3.1. Trkiye'de Modernlemenin Tarikatlar zerindeki Etkileri

3.1.1. Modernleme Sreciyle Birlikte Tarikatlarn Kapatlmas

phesiz Cumhuriyet, Trk tarihinde ok nemli ve hayati bir dnm noktasn

oluturmaktadr. Trkiye nfusunun %90' Mslman olmasna ramen,

modernlemeyi ve laiklii kendisine ilke edinmitir.

Bir lm kalm savan takiben Byk Zafer, Saltanat ilgas ve Cumhuriyet ile

birlikte Trkiye, aklc, bilimsel, modern ve laik bir Trk toplumunun yeniden inas

iin gerekli yap deiikliklerini salamak zere, hukuk, eitim, ynetim vs. alanlarda

bir dizi inklba sahne oldu. Laiklik dine saygy temel ilke edinmi olmakla birlikte,


50/77

41

modern bir toplumun aklc, bilimsel ve laik esaslara gre yeniden inas da geleneksel

anlay ve yaayta nemli deiiklik ve dzenlemeleri gerektirmekteydi.

Bu erevede Hilafet ile er'iye ve Evkaf Vekleti kaldrlarak yerine din hizmetlerinidzenlemek ve yrtmek zere Diyanet leri Reislii ve Vakflar Umum Mdrl

kuruldu. Bu arada Tekke ve Zaviyelerin ynetimi de Diyanet'e brakld. Medreseler

kapatlarak, eitim ve retimde, Tanzimat dneminden bu yana kendini gsteren

Mektep / Medrese ikiliini ortadan kaldrmak zere Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile

eitim-retim ii Maarif Vekaletine verildi (Gnay ve Ecer, 1999: 220, 221) .

slam dnyasnda tasavvuf ve tarikatlara yneltilen ve bozulmaya, gerilemeye, ke

vurgu yapan tenkitlerin tarihinin slahat (modernleme) teebbslerinden ok dahagerilere doru giden bir gemiinin olduu vakas hesaba katldnda bu yeni

tenkitlerdeki devamllk/benzerlik unsuralarn grmek zor olmayacaktr (Kara,

2003:359) .

Tasavvuf ve tarikatlarn, tekkelerin, gemii byle yorumlayan ve gelecee dnk bir

tr tek tip ve herkesin anlayabilecei lde basit/sade projeleri olan klli bir kabul ve

siyaset karsnda problem tekil etmesi kanlmazdr.

Modernleme dneminde bir muhkemletirme eiliminden ok bir arndrma

temaylnn gl olarak ne kmasdr. Arndrma anlamnda tasfiye ilk bakta

msbet bir kavram ve hareket olarak grlse de gerek teorik gerek pratik dzeyde

durdurulabilecei bir yer esasen yoktur (Kara, 2003:362,363) .

Tasavvuf ve tarikatlara ynelik tenkitlerin ok younlat bir dnemde bile

tasavvufun slami ilimler hiyerarisindeki nemli yeri ve riyazet ile mcahedenin bilgi

kayna olarak deeri tamamen unutulmu, ihmale uram deildir .(Kara, 2003:364)

zellikle hilafetin kaldrlmasnn tepkileri srerken Nakibend eyhi Said' in

nderliinde, Anadolu'da Seluklulardan bu yana rneklerine sklkla rastladmz,

dinin siyasete alet edilmesi suretiyle devlete kar isyann bir rnei daha yaand. Ve

anlalan bu olay, eitimsizlik ve bilgisizlik nedeniyle uzun zamandan beri knt

ierisinde olan Tekke ve Zaviyelerin kapatlarak tarikatlarn faaliyetlerinin

yasaklanmas ve Trbelerin eddine Dair Kanun'un 1925'te yrrle konulmas iin

ok uygun bir frsat oluturdu. Bu kanunun karlmasndan nce, isyan olaynn


51/77

42

hemen akabinde, Dou Anadolu'daki btn tekke ve derghlarn derhal kapatlarak,

faaliyetlerinin yasaklanmas yoluna gidilmi olmas, olayn kanunun karlmasnda

vesile-sebep roln oynadnn daha iyi anlalmasna imkn tanyor (Gnay ve Ecer,

1999: 221) .

Trkiyenin batllaabilmek iin Osmanl-slam geleneiyle ilgili her eyin ortadan

kaldrlmas taraftar olmu ve bunu gerekletirmek iin eitim ve retimi nemli

lde kullanmtr. 3 Mart 1924te tevhid-i tedrisat kanunuyla medreseler, ayn kanun

gerei olarak alan ilahiyat fakltesi de 1934de kapatlmtr. eitli yerlerde alan

26 adet imam hatip okulun tamam da devletten maddi yardmlarn kesilmesiyle

1931de kapannca cumhuriyetin ilk on yl iinde Trkiye de dini eitim veren devlet

destekli hibir okul kalmam olur. 1927de yaplan program deiikliiyle de din

dersleri, Arapa ve Farsa ile beraber ortaokul ve liselerin programlarndan karlr;

zira maarif vekaleti laik bir memleketin okullarnda din dersi okutulmasnn anayasaya

aykr olaca kanaatindedir (Bagz, 1995:78) .

Cumhuriyetin ilk dnemlerinde tanr tanmazla varmakla birlikte, din adam

aleyhtarl tesinde ,din, dolaysyla din kartl ynndeki anlaylar onaylanrken,

tarikat ve tekke yrrlkteki anayasaya aykr olarak yasaklanr. Zira anayasann 24.maddesinde tarikat ve felsefi itihattan dolay kimsenin muaheze edilemeyeceine

dair hkmde tarikat kelimesi 1937de laikliin anayasaya girmesiyle kaldrlacaktr(

Tuncay,1981:81-83).

Ayrca anayasada kelime olarak yer alan laikliin hukuki bir tanmnn yaplmam

olmas ilk dnemlerden itibaren farkl yorum ve uygulamalarn ortaya kmasna neden

olmutur. Bir ara 1928de slam dininde reform yaplmas da tasarlanm, fakat bunun

din adamlarnn yeniden glendireceinden ekinilmi olmaldr ki stanbul ilahiyatfakltesince hazrlanmas planlanan komisyon raporunda belirtilen hususlar, Arapa

ezann yerini Trke ezann almasyla snrl kalan ksm dnda hibir zaman

uygulamaya konulmamtr. Buna ramen1930lu yllarda Trkiyede laikleme basks

son derece artm, din eitimi yasaklanm, camilerin fonksiyonu laikletirilmi, hzla

ina edilen bakentte hibir yeni cami yaplmamtr. Hatta Bernard Lewis in de son

derece sembolik olarak deerlendirdii gibi, stanbulu fetheden Fatih Sultan


52/77

43

Mehmetin, bu zaferinin bir sonucu olarak kiliseden camiye Ayasofya bile ibadete

kapatlarak mzeye dntrlmtr (Demir,2004:30-31) .

Kanunun Meclis'te grlmesi esnasnda tekke ve tarikatlarn lehinde hi kimseninsz almam olmas, her halde bu zamanda onlarn bilgisiz ve eitimsiz kimselerin

elinde uyuukluk, tembellik ve zellikle de siyasal istismar yuvalar olarak

kntlerinin hangi dereceye ulatn anlamamza izin verdii gibi, kapatmak zere

kanuni dzenleme yoluna gidilmesinin arkasnda yatan derin sebepleri kavramamza

da imkn veriyor.

Tekkeler, zaviyeler, tarikatlar ve tarikatlara ait kazan elde etmeye dayanan trbeler

kapatlrken, ayn zamanda eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyyitlik, elebilik,babalk, emirlik, naiplik, halifelik, byclk, frklk ve falclk gibi unvan ve

sfatlarn kullanm, bunlara ilikin ilerin grlmesi ve elbise giyilmesi de

yasaklanmaktayd.

Aslnda pek ok tekke mensubu Milli Mcadele srasnda harekete destek olmutur.

Birinci ve kinci Meclise de bir ok tarikat mensubu temsilci olarak katlmtr.

adalamak azminde olan ve bu amala sistemli bir reform abas iinde bulunan bir

toplum ve devletin bylesine knt ierisindeki bir kurumu iinde barndrmas

elbette ki bir eliki yaratacakt. Dorusu tekkeler, zaviyeler ve tarikatlar kapatlmak

suretiyle, Trkiye'de yaplmak istenen ey, halkn gndelik yaamna kadar girmi ve

kkleri yzyllarn derinliklerine uzanan doulu mistik bir anlay ve bunun etrafnda

olumu bulunan istismar odaklarn, devrimci bir atlmla bertaraf etme isteiydi.

Anlalan tarikat mensuplarnn bir blm kapatma olayn skunetle karlamay

bilmi, ancak daha geni bir blm, geleneksel ve allm bir tutumla olaynaknl altnda kalmaktan kendini kurtaramamtr. Bundan byle, Trkiye

Cumhuriyeti'nde grnrde tarikat kurulular ve faaliyetleri resmen ortadan

kalkmtr. Ancak gerekte knt halinde de olsa, toplumsal yap ierisinde

geleneklemi bir biimde yer tutan ve mensuplarna bir kltr ve hayat tarz sunan

tarikatlarn faaliyetlerinin bir anda tamamen durmasn beklemek elbette ki mmkn

olmayacaktr.


53/77

44

Geri kanun, byk lde caydrc rol oynamtr ve bunu takiben tekke ve

zaviyelerin kaplarn kapattklar gzlenmitir. Nitekim tarikatlardan bazlarnn

bundan byle herhangi bir faaliyetine de rastlanmamtr. Bununla birlikte, anlalan

onlarn en azndan nemli bir blm, resmi kapatma karsnda faaliyetlerini yeraltna

kaydrma yoluna gitmiler ve artlar msait olduu andan itibaren de gn yzne

kmlardr (Gnay ve Ecer, 1999:222,223) .

slama eitim reformuyla ada bir muhteva salama abas, geleneksel olarak siyasi

tehlike ve kltrel gerilik sayla gelmi olan dervi tarikatlarna bir saldryla birleti.

Trk hkmeti milli bir dzeyde tarikatlarn kurumsal yapsn kaldrmaya,

mlkiyetlerinden yoksun brakmaya ve siyasi faaliyetlerini yasaklamaya giriti. Ancak

sonu toplumun kenarlarnda ve ky dzeyinde var olmakta srar eden tarikatlarn

toptan ykm olmad( Turner,1997:284).

Bu bakmdan da Cumhuriyet dneminde tekke ve zaviyelerin kapatlmasn mteakip,

meydana gelen tarikat hareketleri ve genel olarak dini bir renk ieren cemaatleme

olaylar ve hareketlerini bylesine bir deiim olgusu perspektifinde, geleneksel

modelden modern ve ada bir toplum modeline gemek isteyen ancak henz bunu

baaramayan; yine de artk eskisi gibi de olmayan 'tranzisyonel' bir toplumun kendi ive d dinamikleri erevesinde yaamakta olduu deiim ve dnm ve bunlara

uyum ve uyumsuzluk olgular ve elikiler biiminde deerlendirmek gerekiyor.

Baz din sosyolojisi uzmanlarna gre; Trkiyede kendini yeniden gsteren tarikat

olgusunun ve hatta teki dini hareketlerin en belirgin zellii, Atatrk'n balatt

modernleme yolundaki gelimeler ve bu erevede ancak araya baka bir ok

faktrlerin de girmesi ile ortaya kan deiim ve dnmler, gelgitler, zikzaklar ve

bu suretle oluan uyum ve uyumsuzluk sre ve olgular olarak kendilerinigstermelerinde toplanyor (Gnay ve Ecer, 1999: 232, 233) .

1925te orta retimde Arapa ve Farsa retiminin kaldrlmasyla rencilerin

kalitesi dmt. Ayrca 1930 ylnda stanbul lahiyat Fakltesinin kapatlmasyla da

darbe alan dini eitim, ilerleyen yllarda imam hatip okullar rencilerinin

yokluundan dolay daha kt bir hal almt.Bu dnem hkmet politikasnn

baarszl, nitelikli din adamlarn zorla azaltmaya yneltti;fakat bunun ayrca cra


54/77

45

yerlerdeki kaba din adamlarnn kariyerlerini arttrmak gibi istenmeyen bir sonucu

oldu.

Bernard Lewisin belirttii gibi, salam bir din eitiminden gemi insanlarn ktl:ounlukla talihsiz sonularla meydan banaz ve cahillere braktrd. Ekim 1949da

kaplarn rencilere aan ilahiyat fakltesinin restore edilmesi, en azndan ksmen,

phesiz bu nedenleydi(Turner,1997:284).

Her halkarda olanlar, bylesine bir deiime kar tepkisel oluumlardr ve deiime

tepki, Cumhuriyet dneminin dini hareketlerinin esas karakterini oluturmaktadr.

phesiz bu tepki, deiim olgusu ierisinde ona tam meydan okuma biimine

brnebildii gibi, onunla bir ekilde uzlama eilimini de ierebilmektedir. Dorusutepkisel oluumlar ok eitli biimler altnda kendilerini ortaya koymu

bulunmaktadr.

Her eyden nce, eskiden olduu gibi Cumhuriyet dneminde de tarikatlarn kollara ve

dallara ayrlarak blnmeleri ve hatta bu erevede yeni cemaat ekillerinin ortaya

kmaya balamas suretiyle kendini daha da arpc biimde gsteren paralanmlk

hali, deiime kar onlarn tepkisel konumunun en ak bir gstergesi olmaktadr.

Bununla birlikte, belirtmek gerekiyor ki, Trk toplumu ierisinde, tarihi olarak, nceki

dnemlerde olduu gibi, Cumhuriyet dneminde de din, gerek kiisel ve gerekse de

toplumsal dzeyde de ok fonksiyonludur. Bu bakmdan Cumhuriyet dneminde

Trkiye'de tarikatlar, teki yeni dini oluumlar ve hatta sosyal bir olgu ve sre olarak

Trk toplumunun dini yaayn da bu erevede deerlendirmek yerinde olmaktadr.

Ancak, derinliine tahliller, Cumhuriyet dneminde cemaatleme olgularnn, gerek

yapsal gerekse de fonksiyonel olarak eskinin geleneksel cemaat yaplarnn salt birer

uzants olmadklarn, zira deiimin onlara nemli uyum srelerini empoze

ettiklerini, bu bakmdan onlarn yeni artlarda yeni ilevlere yneldiklerini gsteriyor.

Konu ile ilgili olarak, bu dnemdeki gelimelere tarihsel sre iinde bir gz at, bu

durumun daha iyi bir ekilde anlalmasna imkan salayacaktr (Gnay ve Ecer, 1999:

234, 235) .

Tekkelerin kendilerini yenilemeleri gerektiini savunanlarn grlerini zetlemek

gerekirse unlar sylenebilir:


55/77


56/77


57/77

48

1830lu yllarda stanbul Bektailie nasl bakyor idiyse 1930lu yllarda Ankara

Nakibendilie yle bakyordu. Bundan sonraki yllarda bazen ak bazen kapal,

bazen satr ilerinde bazen satr aralarnda zerine gidilen, hedef gsterilen en byk

sulu tekkedir, tekkelilerdir, tarikattr, tarikat mensuplardr (Kara, 2003: 186) .

1925de Tekke ve Zaviyelerin kapatld Trkiyenin, bugn bir tarikat cennetine

dnt/dntrld dnlecek olursa, bata Mevlevilik, Naklik ve Kadirilik

olmak zere irili ufakl onlarca tarikatn mevcut olduu gereini de hatrlamakta

fayda vardr. Ayrc, Nurculuk, Sleymanclk gibi, tarikat formunda rgtlenmelerine

ramen, kendilerine tarikat demekten kanan oluumlar da unutmamak

gerekmektedir. Ancak, Alevilerin, gerek vergi ile balantl olarak, gerekse

kendilerinin Snniletirilmek istendii eklindeki iddialarla beraber Diyaneti gndeme

getirmeleri, birtakm ciddi sorunlarn var olduunu gstermektedir ( www.edebi.net.,

2006: ) .

1946 seimleri Trkiyede birok konuyu tartma gndemine tamtr. Bu

konulardan bir tanesi de dini hayattr. 1924-1946 arasnda cereyan eden olaylar,

yneticilerin sergiledikleri tavrlar ve oluan siyasi ve kltrel atmosfer dini, tezahr

ve faaliyetleri ile birlikte ok gerilere itmiti. eyh said ve menemen olaylarndafaturann eyh ve dervilere kesilemesi genelde dini hayatla ilgili olarak ortaya kan

olumsuz tavrn zelde tarikat mensuplar zerinde youlamasna sebeb olmutur.

1946 ile birlikte derin sessizlik ksmen bozulur ve dini hayat yerde defa derin

nefes alr. Bunlar kitaplar, dergiler ve dini sohbetlerde olur (Kara, 2003:211) .

Geri, rejimin giderek glenip oturmas, bu tr aleni tepkilerin hi deilse bir dnem

iin arkasnn kesilmesi ile sonulanmtr. Ancak yine de 1940l yllar saldrgan

tarikat olaylarna sahne olmaktan da geri durmamtr.

Trkiye Cumhuriyeti'nde tarikatlar konusunda bir yabanc aratrc, zellikle 1925-

1950 arasndaki dnemde tarikatlarn varlklarn camiler vastasyla srdrm

olduklar hususu zerinde nemle duruyor. Nitekim tekkelerin kapatlarak tarikatlarn

yasaklanmasnn zerinden uzun bir zaman gemi olmasna ramen bugn Trkiye'de

Nakilik, Halvetilik, Kadirilik ve Rufailik varlklarnn ancak bu yolla gl bir ekilde

srdrebiliyorlar. te yandan bunlara nispetle, teki tarikatlarn bir ou ya silik bir


58/77

49

ekilde var olabilmi veya tamamen ortadan kaybolmusa, bunda onlarn tekkelerini,

onu en azndan bir cami ile btnletirebilmek ve bylece cemaatine, onun eitimine,

manevi silsilesine ve karizmasna sreklilik kazandrmak suretiyle, ayakta tutamam

olmasnn rol byktr.

Nitekim bugn Bektailik ve Mevlevilik, gizliden devam eden tekkelere sahip

olmadklarndan varlklar ve geleneklerini yle pek gl bir biimde korumay

baarabilmi grnmyorlar (Gnay ve Ecer, 1999; 241, 242, 243) .

1925de lkemizde tarikatlarn faaliyetleri durduunda zaman hangi tarikatlar ve kollar

mevcut idi? Baka bir deyile 1925den sonra gizli olarak hayatiyetini srdren

tasavvufi yollar hangileridir? 1925 ncesine bakarak bu soruya yle cevap verilebilir.

KADRYE Abdulkadir Geylani (l. Badat 1167 )

Erefiye Erefolu Rumi (l. znik 1469)

Rumiye smail Rumi (l. st. 1631)

NAKBENDYE- Bahauddin Nakbend (l. Buhara 1389)

Mceddiye mam Rabbani (l. Hindistan 1625)

Halidiye Halid Badadi (l. am 1826)

HALVETYE mer Halveti (l. Herat 1397)

abaniye- aban- Veli (l. Kastamonu 1568)

Gleniye brahim Gleni (l. Kahire 1533)

Cerrahiye Nurettin Cerrahi (l. stanbul 1721)

Msrye Niyaz-i Msr (l. Limni 1694)

Uakkye -Hasan Husameddin (l. stanbul 1592)

Snbliye Snbl Sinan (l. stanbul 1529)

MEVLEVYE Mevlana Celaleddin (l. Konya 1273)

BEKTAYE H. Bekta Veli (l. Nevehir 1269 )


59/77

50

BAYRAMYE H. Bayram Veli (l. Ankara 1430)

CELVETYE A. Mahmud Hdayi (l. stanbul 1628)

SADYE -Sadettin Cibavi (l. am 1300)

RFAYE Ahmed Rifai (l. Basra 1183 )

Siyasi ve idari tavrlar, bask ve ynlendirmeler tarikatlar ortadan kaldramyorsa da

gidiatna tesir etmektedir, bu adan 1925 sonrasnda hibir eyin deimediini

kimse iddia edemez(Kara, 2003:144.145) .

phesiz tarikatlarn, Cumhuriyet dneminde, yasaklanm olmalarna ramen

hayatiyetlerini devam ettirme yollarnn en etkili olanlarndan birisi, eyhlerin camide,

zel yerler yahut evlerdeki sohbet toplantlar olmu, bu yolla hem geleneksel tarikat

kltr sreklilik kazanm hem de eyhler manevi rehberler olarak mesajlarn

cemaatlerine iletebilmilerdir. Bylece manevi aktarma mekanizmas yolu ile tarikat

gelenei canl bir biimde srdrld (Gnay ve Ecer, 1999; 244,245) .

1925den 1950ye kadar olan dnemde, slami tarikatlarnn hayatlarnn nasl

olduunu belirlemek iin ciddi olarak bilgi eksikliimiz var, hatta birka yl ncesine

kadar tamamen namevcuttu. Bugn ok sayda eyh biyografisi var ve tarikatlar her

trden bir hayli eser yaymlanyor. Bu eserler, satr aralarn okumasn bilenlere ok

nemli bilgiler veriyorlar. Trk tasavvuf tarihinin bu karanlk dnemini iyice

aydnlatmak iin gerekli malzemenin tamamna, maalesef, henz sahip deiliz. Tarikat

eyhlerinin tekkelerin kapatlmasyla farkl tavrlar takndklar kesindir. Bazlar

Trkiye cumhuriyetin kanununu takip etmeyi tercih ederken, bazlar Kemalist diktaya

kar kendi tarikatlarnn geleneklerini srdrmeyi tercih etmilerdir (Kara, 2003:531) .

3.2.2.1950 Sonrasnda Hkmet Politikalar ve Dini Gruplar

Cumhuriyet dneminde, tarikat olgusunda asl canlanma, ok partili dneme gei ve

zellikle de Demokrat Partinin iktidara geliini mteakip dini politikalarda gzlenen

lmlla paralel olarak kendini daha bariz bir biimde gstermeye balad. Bylece,

siyasi deiimlerin, toplumda suf eilimlerin art ve tarikat olaylarnn sklamas

olgusu ile olan sk balants, tarihte daha nceki benzerlerinde olduu gibi, Trkiye


60/77

51

Cumhuriyeti'nde de bir kez daha gzlenme imknn elde etmekteydi (Gnay ve Ecer,

1999: 245) .

Trkiyede, 1940lardan sonra dozu gittike artan dini deerlerin, bizzat dindensoyutlanmas anlamndaki seklarizmin gndeme gelmi olmas, milli ve tarih

kklerden uzaklama hatta Greko- Latin kltre ynelik tutum ve zihniyetlerin

belirlenmesi, yasal olmayan izgide sufi gelimeleri ortaya karrken, yasal izgide

de komiser imajn oluturmutur. Bylece A. Bennigsennin deyimiyle, bir yanda

sufi, te yanda komiser olmak zere paralel slam diye bilinen bir gerei kltrel

yaantmza maletmitir. erif Mardin inde isabetle dedii gibi dnyevi giriimler ne

kadar hzla art gstermise, sufi tepkiler de o nispette toplum katlarnda yaylma

olanana kavumutur (Trkdoan,1997:7 ) .

14 mays 1950 seimleri sonucunda i bana gelen DP iktidaryla birlikte, Trkiye de

1946 ylnda beri gelime gsteren dini hayat yeni bir safhaya girmi oldu. Tek parti

dneminin tek renginden ok partili hayatn nispeten ok renkliliine geen toplumun

dini tezahrleri de eit eit bir grnm arz etmekteydi.

Dini hayatn en nemli sembollerinden biri olan ezann asli ekline dntrlerek

tekrar Arapa olarak okutulmas byk bir coku ile karlanmt.

Tasavvufi hayat ile ilgili yasaklar resmen kalkmadysa da din ve vicdan hrriyetine

getirilen yeni yorumlar eyrek asrdr kendi kesine ekilmi olan tarikatlarn derin

bir nefes almasn salamtr.

Tasavvufi hayatn 25 yldan beri yasak olmas, tekkelerin kapal olmas durumu bu

dnyann elamanlarnn yetimemesine sebep olaca aktr. 1925 te grev banda

olan eyhlerin bir ounun bu dnem iinde vefat etmi olmas ciddi olarak bir kadroeksikliini gndeme getirmitir.

Dolaysyla 1950 ile balayan yeni dnemde gerek ariflerin aynnda aktr eyhler de

sahneye kmtr. Tekke ve tarikat dnyasnn serbest olduu dnemlerde dahi

sufilerin sahte mritlerden dert yandklar hatrlanrsa durumun ciddiyeti daha da

yakndan hissedilmi olur ( Kara, 2003:241 ) .


61/77

52

Trkiye balamnda g 1950lerde balad; bunu besleyen iki amilden biri,

Trkiyenin Bat ittifak NATOya giriinden sonra Truman doktirini erecesinde

Amerikadan ald Marshal yardmlardr. ABD bu yardmlar yaparken, kaynaklarn

zellikle tarmda kullanlmasn ve bunun iin kara yollarna arlk verilmesini art

komutu. Binlerce sene geleneksel usulde yaplan tarma makine girince, milyonlarca

insan isiz kald ve yeni alan kara yollarn izleyerek byk ehirlere g etti

(Bula,2008:22) .

Ancak, iaret etmek gerekiyor ki II. Dnya Sava' n takip eden dnemde Trkiye,

ayn zamanda tarmn makinelemesi hadisesine paralel olarak nemli bir yapsal

deiime de sahne olmaya balad ve bylece kyden ehre ve zellikle de byk ehir

merkezleri ve stanbul gibi metropollere byk bir i g olgusu ba gsterdi. Hatta

olay orada da durmad ve 1960'l yllardan itibaren yurt dna ve zellikle de Bat

Avrupa lkelerine bir g olgusu yaanmaya balad.

Trkiye'de byk ehirler kylerden balayan bu akm yeterince dzenleyebilecek bir

snai ,sosyoekonomik ve kltrel kapasiteye sahip olmadndan ehirlerin evresinde

gecekondulama olay ok byk boyutlara ulat. te Trkiye'de dini yeniden

canlanma ve zellikle de tarikat olgusu ile

228740 Turkiyede Din Sekulerlesme Iliskisi

Documents

Transcript of 228740 Turkiyede Din Sekulerlesme Iliskisi