22645

Περιεχόμενα

Τόμος πρώτος: 1850-1923

Προλογικό σημείωμα – Σπύρος Μαρκέτος 17Πρόλογος 31Κατάλογος συντομογραφιών 45

Εισαγωγή: Η δημοκρατία στην Ευρώπη 53Ο σοσιαλισμός και η Αριστερά 57Πού βαδίζει η Αριστερά σήμερα; 61

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ:

Προετοιμάζοντας το μέλλον 67

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Ο ΛΑΟΣ 73Δημοκρατία και κοινωνία: Οράματα του δίκαιου κόσμου 74Η δημοκρατία αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο 78Ο έμφυλος ορίζοντας της δημοκρατίας 80Το κόμμα και ο λαός 83Σοσιαλισμός: Ουτοπικός και δημοκρατικός 87Προς τη δεκαετία του 1860 92

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ 95Ποιοι ήταν πραγματικά ο Μαρξ και ο Ένγκελς; 96Η κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς 102Η εξάπλωση του μαρξισμού 107

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 115Ένας νέος βιομηχανικός κόσμος 116 427

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·427

Φύλο, ειδίκευση και σοσιαλισμός 121Η πολιτική της συγκρότησης της εργατικής τάξης 128Συμπέρασμα 134

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΧΩΡΕΙ 137H γεωγραφία του σοσιαλισμού 139Σοσιαλισμός, κοινοβουλευτική διακυβέρνηση και δικαίωμα ψήφου 143Ο συνδικαλισμός 148Τα εργατικά κινήματα εξαπλώνονται 155Σοσιαλισμός, εθνική πολιτική και καθημερινή ζωή 163Συμπέρασμα 168

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ AΠO ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ: ΤΑ ΑΛΛΑ ΜΕΤΩΠΑ

ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 171Η Δεύτερη Διεθνής και οι διαιρέσεις της 172Λαϊκιστές, αναρχικοί και αναρχοσυνδικαλιστές 183Φεμινίστριες, σοσιαλιστές και απελευθέρωση των γυναικών 192Συμπέρασμα 205

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

Η δύναμη του σοσιαλισμού [...] 208[...] και τα όριά της 210Η κουλτούρα του σοσιαλισμού: Περιμένοντας το μέλλον 213Οδεύοντας προς κρίση; 216

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 1914-1923 223

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΟ ΡΗΓΜΑΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ,

1914-1917 229Η κρίση της Δεύτερης Διεθνούς 231Η Αριστερά ανασυντάσσεται 234

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

428

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·428

Η ριζοσπαστικοποίηση των εργατών 240Η δυσαρέσκεια εξαπλώνεται 247

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 254Δυαδική εξουσία: Η δυναμική της ριζοσπαστικοποίησης 255Οι μενσεβίκοι το 1917: Η επανάσταση σύμφωνα με τα βιβλία 259Μπολσεβικισμός: Κάνοντας επανάσταση 263Από τη δυαδική εξουσία στη δικτατορία του προλεταριάτου 270

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: Ο ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ, 1917-1923 273Η γεωγραφία της επανάστασης 275Το φάσμα της επαναστατικής εμπειρίας 278Ο συμβουλιακός κομμουνισμός και η εξέγερση των απλών αγωνιστών 284

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ: ΔΥΟ ΧΩΡΙΣΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ 292Γερμανία, 1918-1923: Η σοσιαλδημοκρατία 292Ιταλία: Ο θρίαμβος της αντεπανάστασης 298Τα διλήμματα της επανάστασης: Κοινοβούλια, εργοστάσια

και οδοφράγματα 303

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ: Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΩΝ

ΚΟΜΜΑΤΩΝ 307Οι διαιρέσεις του διεθνούς σοσιαλισμού 308Στήνοντας την Kομμουνιστική Διεθνή 311Ποιος κομμουνισμός; 316

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ: ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ 319Πολίτισσες, μητέρες και καταναλώτριες 319Γυναίκες και κομμουνισμός 323Σοσιαλδημοκρατία και έμφυλη πολιτειότητα 329Ο φεμινισμός στη διάρκεια του Μεσοπολέμου 334Η απελευθέρωση και οι δυστυχίες της 338

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

429

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·429

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ 343Φέρνοντας την τέχνη στη ζωή 344Γκρεμίζοντας το παλιό, χτίζοντας το νέο: Πολιτισμική επανάσταση

στη Ρωσία; 346Αριστερά και διανοούμενοι 351Σοσιαλιστική και μαζική κουλτούρα 357Μαζική ψυχαγωγία, πολιτική και αναψυχή 364Συμπέρασμα: Σοσιαλιστική κουλτούρα εναντίον μαζικής κουλτούρας 367

ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΗ

ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ 370Το νόημα του Οκτώβρη: Μπολσεβικισμός και εθνική επανάσταση 374Σοσιαλδημοκρατία και κομμουνισμός: Οικογενειακοί καβγάδες 377

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 383ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ i

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ iΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ixΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ xviiΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ, ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΩΝ xxii


430

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·430

Περιεχόμενα

Τόμος δεύτερος: 1923-2000

Κατάλογος συντομογραφιών 435

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ» 443

ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ 449Επιστρέφοντας στα νοήματα της επανάστασης 450Η «συνταγματοποίηση» της σοσιαλδημοκρατίας 454Κορπορατισμός και κοινοβουλευτισμός 458Τύποι σταθεροποίησης 462

ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

ΣΕ ΜΙΑ ΜΟΝΟ ΧΩΡΑ 468Από την μπολσεβικοποίηση στην Τρίτη Περίοδο, 1923-1928 469Πλάθοντας την κομμουνιστική παράδοση 474Εθνικοί κομμουνισμοί; 477Ο δυτικός μαρξισμός 480

ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΜΕΤΩΠΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗΣ,

1930-1938 485Σφυρηλατώντας το Λαϊκό Μέτωπο 487Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία 495Η ώρα της κρίσης στην Ισπανία 500Αποτυχία και ήττα 506

431

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·431

ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ

ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 1939-1947 510Το γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο: Ο κομμουνισμός στα χαρακώματα 511Ενάντια στο χιτλεροφασισμό: Εθνικοί κομμουνισμοί, εθνικά μέτωπα 518Ορίζοντες της Ευρώπης: Χτίζοντας έναν καλύτερο κόσμο 524Ο ιταλικός κομμουνισμός και οι φραγμοί της αλλαγής 530Ριζοσπαστική δημοκρατία και Τρίτοι Δρόμοι 535

ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΚΛΕΙΣΙΜΟ: Ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ, ΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ

ΚΑΙ Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, 1945-1956 542Εξασφαλίζοντας τη δημοκρατία για τον καπιταλισμό 545Οι προοπτικές της δημοκρατίας στην Ανατολική Ευρώπη 549Η σταλινοποίηση των λαϊκών δημοκρατιών 554Δυτικοευρωπαϊκά μοντέλα μεταρρύθμισης 560Η μεταπολεμική σοσιαλδημοκρατία 564Ο κορπορατισμός 567Οι γυναίκες στη θέση τους (και οι άντρες στη δική τους) 574Ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό 583

ΕΙΚΟΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1956 586H αποσταλινοποίηση και το 20ό Συνέδριο 587Η κρίση του κομμουνισμού 591Δυτικά του Σουέζ 594

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΕΝ ΕΡΧΕΤΑΙ 597

ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1968: ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ 602Αφήνοντας πίσω το φυσιολογικό 603Ο παρισινός Μάης 606Επιστρέφοντας στην ομαλότητα 614Η πολιτική τον καιρό της επιθυμίας 615Καταναλωτικός καπιταλισμός, χάσμα των γενεών και πολιτική

της κουλτούρας 620


432

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·432

Η Άνοιξη της Πράγας: «Ο σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο» 625Ο κομμουνισμός και η Αριστερά 630Παράθυρο στο μέλλον; 635

ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΞΑΝΑΒΡΙΣΚΕΙ ΤΟ ΦΥΛΟ 638Δημιουργώντας κινήματα: Το δεύτερο κύμα του φεμινισμού 639Γυναικεία απελευθέρωση και νέα πολιτική 645Από τη γυναικεία απελευθέρωση στο φεμινισμό 652Το γυναικείο κίνημα και η Αριστερά 657Συμπέρασμα 661

ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 665Η εργατική τάξη σε παρακμή; 666Τα συνδικάτα και η κρίση του κορπορατισμού 670Θατσερισμός, «επιχειρηματικός συνδικαλισμός» και διπλή

αγορά εργασίας 674Προοδευτισμός και δημόσιος τομέας 677Το ποτάμι πίσω δεν γυρνά 680Η εργατική τάξη διαλύεται 685Ο ταξικός δεσμός χαλαρώνει 688Αντίο στην εργατική τάξη; 693

ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 696Το τέλος της μεταπολεμικής οικονομικής άνθησης 697Ο ευρωκομμουνισμός, 1968-1980: Ένας πόλεμος θέσεων 700Δυτική Γερμανία: Από την APΟ στους Πράσινους 713Ισπανία: Σοσιαλισμός χωρίς τους εργάτες 722

ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ 1989 731Αλληλεγγύη: Δημοκρατία και εξέγερση της εργατικής τάξης

στην Πολωνία 734Γκορμπατσόφ 742

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

433

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·433

Μετακομμουνισμός: Οι επαναστάσεις του 1989 751Η Αριστερά ορθή 756Στήνοντας την αγορά 761Τερματισμοί και αφετηρίες 768

ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ 771Αυτόνομοι και εναλλακτική σκηνή 774Κόμματα και κινήματα: Δύο διαφορετικοί πολιτικοί χώροι 775Οι Εργατικοί κλίνουν επ’αριστερά 778Μια Αριστερά για το μέλλον; 781Δύο Αριστερές: Κοινοβούλιο και λαός 786

ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ: ΠΑΡΑΚΜΗ Ή ΑΝΑΝΕΩΣΗ; 790Η νέα πολιτική της ταυτότητας 792Η πολιτική του «Κάν’το μόνος σου» 798Ο σοσιαλισμός σε νεοφιλελεύθερους καιρούς 806Ανοικοδομώντας την Αριστερά: Σοσιαλισμός με κάθε ψευδώνυμο 809Συμπέρασμα 819

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΙ 822Αφετηρίες 832Αναμνήσεις από το μέλλον 836

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 841ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 889ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 985

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 985ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 993ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ 1001ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ, ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΩΝ 1006


03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·434

KATAΛOΓOΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩN

Ελληνόγλωσσο

Αλληλεγγύη Ανεξάρτητο Αυτόνομο Συνδικάτο «Αλληλεγγύη» / Solidarnosc (Πολωνία)

ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο

Ε.Ε. / ΕU Ευρωπαϊκή Ένωση / European Union

ΕΕΚΔ Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς

ΕΛΑΣ Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός

ΕΟΚ / ΕΕC Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα / European EconomicCommunity

ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας

ΚΚΣΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης

Κομινφόρμ Κομμουνιστικό Γραφείο Πληροφοριών (ΕΣΣΔ)

ΛΔΓ / GDR Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας / Deutsche DemokratischeRepublik

ΝΕΠ Νέα Οικονομική Πολιτική

ΟΕΟΣ / OEEC Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας /Organization for European Economic Cooperation

ΟΟΣΑ / OECD Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης /Organization for Economic Cooperation and Development

ΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης

Ξενόγλωσσο

ANPI Associazione Nazionale Partigiani d’Italia / Εθνική Ένωση Βετεράνων της Αντίστασης

APO Außerparlamentarische Opposition / Εξωκοινοβουλευτική Αντιπολίτευση (Δυτική Γερμανία)

ATP Arbejdsmarkedets Tillægspension (Δανία) ή Tilläggspension

(Σουηδία) / Μεταρρύθμιση του Συνταξιοδοτικού Συστήματος SAP 435

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·435

AVNOJ Antifasisticko V(ij)ece Narodnog Oslobod–enja Jugoslavije / Αντιφασιστικό Συμβούλιο για την Απελευθέρωση του Λαού της Γιουγκοσλαβίας

BCP Bulgarian Communist Party / Κομμουνιστικό Κόμμα ΒουλγαρίαςBrigatte Rosse Ερυθρές Ταξιαρχίες (Ιταλία)BSP Bulgarian Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΒουλγαρίαςBSP British Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΒρετανίαςBT Bourses du travail / Εργατικά Κέντρα (Γαλλία)Bund Γενική Ένωση των Εβραίων Εργατών της Ρωσίας και

της ΠολωνίαςBWSDP Bulgarian Workers’Social Democratic Party /

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Βουλγάρων ΕργατώνCFLN Comité français de libération nationale / Γαλλική Επιτροπή

Εθνικής ΑπελευθέρωσηςCGIL Confederazione Generale Italiana del Lavoro / Γενική

Συνομοσπονδία Εργατών ΙταλίαςCGL Confederazione Generale del Lavoro / Γενική Συνομοσπονδία

Εργασίας (Ιταλία)CGT Confédération générale du travail / Γενική Συνομοσπονδία

Εργασίας (Γαλλία)CIS Commonwealth of Independent States / Κοινοπολιτεία

Ανεξάρτητων ΚρατώνCLN Comitato di Liberazione Nazionale / Επιτροπή Εθνικής

Απελευθέρωσης (Ιταλία)CLPD Campaign for Labour Party Democracy / Εκστρατεία για

τη Δημοκρατία στο Εργατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία)CND Campaign for Nuclear Disarmament / Εκστρατεία

για τον Πυρηνικό ΑφοπλισμόCNR Conseil national de la résistance / Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης

(Γαλλία)CNT Confederación Nacional del Trabajo / Εθνική Συνομοσπονδία

Εργασίας (Ισπανία)CPGB Communist Party of Great Britain / Κομμουνιστικό Κόμμα

Μεγάλης ΒρετανίαςCSDSD Ceskoslovenská sociálne demokratická strana delnická /

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας


436

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·436

CSSD Ceská strana sociálne demokratická / Σοσιαλδημοκρατικό ΚόμμαΤσεχίας

DA Dansk Arbejdsgiverforening / Σύνδεσμος Δανών ΕργοδοτώνDAC Direct Action Committee / Επιτροπή Άμεσης Δράσης (Μεγάλη

Βρετανία)DC Democrazia Cristiana / Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα ΙταλίαςDiY Do-It-Yourself / «Κάν’το μόνος σου»DMV Deutscher Metallarbeiter-Verband / Γερμανική Ομοσπονδία

ΜεταλλοτεχνιτώνDNA Det norske arbeiderparti / Εργατικό Κόμμα ΝορβηγίαςEETPU Electrical, Electronic, Telecommunications, and Plumbing Union

/ Ένωση Ηλεκτρολόγων, Ηλεκτρονικών, Εργαζομένων στις Τηλεπικοινωνίες και Υδραυλικών (Μεγάλη Βρετανία)

END European Nuclear Disarmament / Ευρωπαϊκός Πυρηνικός Αφοπλισμός

ERP European Recovery Program / Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης

FAI Federación Anarquista Ibérica / Ιβηρική Αναρχική ΟμοσπονδίαFDP Freie Demokratische Partei / Ελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα

(Γερμανία)FGDS Fédération de la gauche démocratique et socialiste / Ομοσπονδία

της Δημοκρατικής και Σοσιαλιστικής Αριστεράς (Γαλλία)FIOM Federazione Impiegati Operai Metallurgici / Ομοσπονδία

Εργατών Μετάλλου (Ιταλία)FPO Fareinikte Partisaner Organizatzie / Οργάνωση των Ενωμένων

Παρτιζάνων (Λιθουανία)FPTSF Fédération du parti des travailleurs socialistes de France /

Ομοσπονδία των Γάλλων Σοσιαλιστών ΕργατώνFVDG Freie Vereinigung Deutscher Gewerkschaften / Ελεύθερη

Συμμαχία (Γερμανία)GLC Greater London Council / Συμβούλιο Μείζονος ΛονδίνουGLF Gay Liberation Front / Μέτωπο για την Απελευθέρωση των ΓκέιGMB General and Municipal Workers / Εργάτες Δήμων και Λοιποί

(Μεγάλη Βρετανία)HAZ Housing Action Zone Manor / Ζώνη Στεγαστικής ΔράσηςHSP Hungarian Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα Ουγγαρίας

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ

437

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·437

IAH Internationale Arbeiter-Hilfe / Διεθνής Εργατική Βοήθεια (Βερολίνο)

ILP Independent Labour Party / Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα(Μεγάλη Βρετανία)

IMF International Monetary Fund / Διεθνές Νομισματικό Ταμείο – ΔΝΤ

ΙSB International Socialist Bureau / Διεθνές Σοσιαλιστικό ΓραφείοISC International Socialist Committee / Διεθνής Σοσιαλιστική

ΕπιτροπήIWSA International Woman Suffrage Alliance / Διεθνής Ένωση

για το Δικαίωμα Ψήφου των ΓυναικώνJCR Jeunesse communiste révolutionnaire / Επαναστατική

Κομμουνιστική Νεολαία (Γαλλία)JSDS Jugoslovanska social demokratska stranka / Νοτιοσλαβικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ΣλοβενίαςKAPD Kommunistische Arbeiter-Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό

Κόμμα Εργατών ΓερμανίαςKOR Komitet Obrony Robotników / Επιτροπή Άμυνας των Εργατών

(Πολωνία)KPD Kommunistische Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΓερμανίαςKPJ Komunisticka partija Jugoslavije / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΓιουγκοσλαβίαςKSC Komunistická stranaCeskoslovenska / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΤσεχοσλοβακίαςLCC Labour Coordinating Committee / Συντονιστική Επιτροπή

των ΕργατικώνLCS League of Communists of Slovenia / Ένωση Σλοβένων

ΚομμουνιστώνLCY League of Communists of Yugoslavia / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΓιουγκοσλαβίαςLO Landsorganisationen i Danmark / Ομοσπονδία Δανικών

Συνδικαλιστικών ΕνώσεωνLSDWP Latvian Social Democratic Workers Party (Latvijas

Socialdemokratiska Stradnieku Partija – LSSP) / Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Λετονίας

LSE London School of Economics / Οικονομική Σχολή του Λονδίνου


438

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·438

LSI Labour and Socialist International / Εργατική και ΣοσιαλιστικήΔιεθνής

MRP Mouvement républicain populaire / Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κίνημα (Γαλλία)

MSzMP Magyar Szocialista Munkáspárt / Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας

MSZP Magyar Szocialista Párt / Εργατικό Κόμμα ΟυγγαρίαςNAC National Abortion Campaign / Εθνική Εκστρατεία για

το Δικαίωμα στην ΆμβλωσηNALGO National Association of Local Government Officers / Ένωση

Υπαλλήλων Δημοσίου και Τοπικής ΑυτοδιοίκησηςNOW National Organization for Women / Εθνική Οργάνωση Γυναικών

(ΗΠΑ)NSF National Salvation Front / Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας

(Ρουμανία)NUM National Union of Mineworkers / Εθνική Ένωση Ανθρακωρύχων

(Μεγάλη Βρετανία)NUPE National Union of Public Employees / Εθνική Ένωση Δημοσίων

Υπαλλήλων (Μεγάλη Βρετανία)NUSEC National Union of Societies for Equal Citizenship / Εθνική

Ένωση Εταιρειών για την Ισότητα των Δικαιωμάτων του Πολίτη(Μεγάλη Βρετανία)

NUWSS National Union of Women’s Suffrage Societies / Εθνική ΈνωσηΕταιρειών για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών(Μεγάλη Βρετανία)

OS Organisation Spéciale / Ειδική Οργάνωση (Αλγερία)OSE Observatorio de la Sostenibilidad en España / Κρατική

Συνδικαλιστική Ένωση ΙσπανίαςP-2 Propaganda Due / Προπαγάνδα Δύο (Ιταλία)PCE Partido Comunista de España / Κομμουνιστικό Κόμμα ΙσπανίαςPCF Parti communiste français / Κομμουνιστικό Κόμμα ΓαλλίαςPCI Partito Comunista Italiano / Κομμουνιστικό Κόμμα ΙταλίαςPDL Party of Democratic Left / Σλοβακικό Κόμμα της Δημοκρατικής

ΑριστεράςPDS Partei des Demokratischen Sozialismus / Κόμμα Δημοκρατικού

Σοσιαλισμού (Γερμανία)


439

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·439

PDS Partito Democratico della Sinistra / Κόμμα της ΔημοκρατικήςΑριστεράς (Ιταλία)

PLA Party of Labour of Albania (Partia e Punës e Shqipërisë – PPSh) /Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας

POB Parti Ouvrier Belge / Κόμμα Βέλγων ΕργατώνPOUM Partido Obrero de Unificación Marxista / Εργατικό Κόμμα

Μαρξιστικής Ενότητας (Ισπανία)PPR Polska Partia Robotnicza / Εργατικό Κόμμα ΠολωνίαςPPS Polska Partia Socjalistyczna / Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα

(Ρωσία)PPSD Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji / Πολωνικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της ΓαλικίαςPS Parti socialiste / Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία)PSDI Partito Socialista Democratico Italiano / Σοσιαλδημοκρατικό

Κόμμα ΙταλίαςPSDR Partidul Social Democrat Român / Κόμμα των Ρουμάνων

ΣοσιαλδημοκρατώνPSI Partito Socialista Italiano / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΙταλίαςPSIUP Partito Socialista Italiano di Unità Proletaria / Σοσιαλιστικό

Κόμμα της Προλεταριακής Ενότητας ΙταλίαςPSOE Partido Socialista Obrero Español / Σοσιαλιστικό Εργατικό

Κόμμα ΙσπανίαςPSP Partido Socialista Português / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΠορτογαλίαςPSR Partidul Socialist Român / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ΡουμανίαςPSU Parti socialiste unifié / Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία)PSUC Partit Socialista Unificat de Catalunya / Ενιαίο Σοσιαλιστικό

Κόμμα ΚαταλονίαςPZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΠολωνίαςRAF Rote Armee Fraktion / Φράξια Κόκκινος Στρατός (Γερμανία)RC Rifondazione comunista / Κομμουνιστική Επανίδρυση (Ιταλία)RCP Romanian Communist Party (Partidul Comunist Român – PCR /

Κομμουνιστικό Κόμμα ΡουμανίαςRSDRP Russian Social-Democratic Labour Party / Σοσιαλδημοκρατικό

Εργατικό Κόμμα ΡωσίαςRTS Reclaim The Streets / Ανακτήστε Tους Δρόμους


440

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·440

SAP Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti / ΣοσιαλδημοκρατικόΚόμμα Σουηδίας

SDAP Sociaal Democratische Arbeiders Partij / ΣοσιαλδημοκρατικήΈνωση Ολλανδίας

SDF Social Democratic Federation / Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία Βρετανίας

SDF Σοσιαλδημοκρατική Ένωση ΔανίαςSDI Strategic Defense Initiative / Πρωτοβουλία Στρατηγικής Άμυνας

(ΗΠΑ)SDKPiL Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy /

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας (Ρωσία)

SDP Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα(Μεγάλη Βρετανία)

SDP Suomen Sosialidemokraattinen Puolue / ΣοσιαλδημοκρατικόΚόμμα Φινλανδίας

SDPC Social Democratic Party of Croatia (Socijaldemokratska PartijaHrvatske – SPH) / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Κροατίας

SDPR Social Democracy of the Republic of Poland (SocjaldemokracjaRzeczypospolitej Polskiej – SdRP) / Σοσιαλδημοκράτες της Πολωνικής Δημοκρατίας

SDS Sozialistische Deutsche Studentenbund / Σοσιαλιστές ΦοιτητέςΓερμανίας

SDSS Sociálnodemokratická strana Slovenska / ΣοσιαλδημοκρατικόΚόμμα Σλοβακίας

SED Sozialistische Einheitspartei Deutschland / Ενιαίο ΣοσιαλιστικόΚόμμα Γερμανίας (ΛΔΓ)

SFIO Section française de l’internationale ouvrière / Γαλλικό Τμήμα τηςΕργατικής Διεθνούς

SNR Slovenská národná rada / Εθνικό Συμβούλιο ΣλοβακίαςSPA Socialist Party of Albania (Partia Socialiste e Shqipërisë – PSS) /

Σοσιαλιστικό Κόμμα ΑλβανίαςSPD Sozialdemokratische Partei Deutschlands / Σοσιαλδημοκρατικό

Κόμμα ΓερμανίαςSPÖ Sozialdemokratische Partei Österreichs / Σοσιαλδημοκρατικό

Κόμμα Αυστρίας


441

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·441

SPS Sozialdemokratische Partei Schweiz / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ελβετίας

SR Socialist Revolutionaries / Σοσιαλεπαναστάτες ΡωσίαςSSDP Serbian Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα

ΣερβίαςSSP Slovakian Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα

ΣλοβακίαςTAZ Tageszeitung (εφημερίδα του Δυτικού Βερολίνου)TGWU Transport and General Workers’Union / Γενικό Συνδικάτο

Εργατών Μεταφορών (Μεγάλη Βρετανία)UDF Union of Democratic Forces / Ένωση Δημοκρατικών Δυνάμεων

(Βουλγαρία)UDI Unione Donne Italiane / Ένωση Γυναικών ΙταλίαςUGT Unión General de Trabajadores / Γενική Ένωση Εργατών

(Ισπανία)UJC-ml Union des jeunesses communistes, marxistes-léninistes / Ένωση

Κομμουνιστικών Νεολαιών, μαρξιστικών-λενινιστικών (Γαλλία)USDP Ukrayins’ka Sotsial-Demokratychna Partiya / Ουκρανικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Ανατολική Γαλικία)USDRP Ukrainian Social Democratic Workers’Party / Ουκρανικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Εργατών (Ρωσία)USI Unione Sindacale Italiana / Ιταλική Συνδικαλιστική ΈνωσηUSPD Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands /

Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Γερμανία)WAVAW Women Against Violence Against Women / Γυναίκες Κατά

της Βίας Κατά των Γυναικών (Καναδάς)WIRES Women’s Information, Referral, and Enquiry Service / Υπηρεσία

Ενημέρωσης, Αναφοράς και Έρευνας Γυναικών(Μεγάλη Βρετανία)

WSPU Women’s Social and Political Union / Κοινωνική και ΠολιτικήΈνωση Γυναικών (Μεγάλη Βρετανία)

WTB Woytinsky-Tarnow-Baade / Βοϊτίνσκι-Τάρνοβ-Μπάαντε (Γερμανία)

YCLs Young Communist Leagues / Ενώσεις Νέων ΚομμουνιστώνZAG Zentralarbeitsgemeinschaft / Κεντρική Εργατική Συμφωνία


442

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·442

Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ρ Ι Τ Ο

Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ»

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·443

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·444

ΣΤΙΣ 15 ΙΟΥΛΙΟΥ 1943, ο Γιάκομπ Γκενς (Jacob Gens), ο Εβραίος δικτάτοραςτου γκέτο της Βίλνα, συναντήθηκε με τους ηγέτες της Οργάνωσης των Ενωμέ-

νων Παρτιζάνων (FPO), που ήταν το παράνομο αντιστασιακό κίνημα του γκέτο. Πα-ρότι ο Γκενς είχε δεχτεί να συμμορφωθεί με τις σκληρές απαιτήσεις των ναζιστών,προκειμένου να προστατεύσει όσο καλύτερα μπορούσε το λαό του, είχε ανοιχτήγραμμή επικοινωνίας με τους αντάρτες, κι αυτό για να εξυπηρετήσει το προσωπικότου συμφέρον. Η FPO είχε ιδρυθεί τον Ιανουάριο του 1942, όταν οι κομμουνιστικοίπυρήνες του γκέτο συμφώνησαν με τις διάφορες σιωνιστικές ομάδες να προετοιμά-σουν από κοινού την ένοπλη αντίσταση. Η συμφωνία δεν ήταν καθόλου εύκολη υπό-θεση: με το σχηματισμό του γκέτο, τον Σεπτέμβριο του 1941, η προηγούμενη πολιτι-κή ηγεσία κατέρρευσε και οι προπολεμικές έχθρες δύσκολα μπορούσαν να ελεγ-χθούν. Οι πρωτοβουλίες προέρχονταν από τους νεότερους και ιδιαίτερα από τονΆμπα Κόβνερ (Abba Kovner), γενν. 1918), που ήταν ο κύριος εμπνευστής της FPO,παρότι επικεφαλής της τέθηκε ο παλιός και σεβάσμιος κομμουνιστής Ιτσάκ Βίτεν-μπεργκ (Itzhak Witenberg), εν μέρει λόγω των επαφών του με τις κομμουνιστικέςοργανώσεις έξω από το γκέτο.

Χωρίς να το γνωρίζουν οι ηγέτες της FPO, ο Γκενς είχε έναν ιδιαίτερο λόγο γιανα συγκαλέσει τη συνάντηση αυτή. Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, οι ναζιστές είχανκαταφέρει να διαλύσουν τον παράνομο κομμουνιστικό πυρήνα της πόλης, αποσπώ-ντας κάποιες πληροφορίες για τις επαφές του με τον Βίτενμπεργκ, ο οποίος βρισκό-ταν μέσα στο γκέτο, χωρίς ωστόσο να υποπτεύονται το ρόλο του στη FPO ή ακόμηκαι την ύπαρξη μιας ένοπλης εβραϊκής οργάνωσης. Στις 8 Ιουλίου, οι Γερμανοί ζή-τησαν από τον Γκενς να τους παραδώσει τον Βίτενμπεργκ, ο οποίος είχε προλάβειστο μεταξύ να κρυφτεί. Μη μπορώντας να συγκρουστεί με τους Γερμανούς, οΓκενς έπεισε με αυτό το τέχνασμα την ηγεσία της FPO να έρθει στην κατοικία του,όπου και συνελήφθη ο Βίτενμπεργκ.

Μετά τη σύλληψη του τελευταίου, οι εξελίξεις επιταχύνθηκαν. Μαθαίνοντας τισυνέβαινε, μια ομάδα της FPO έστησε ενέδρα στους Λιθουανούς αστυνομικούς πουσυνόδευαν τον Βίτενμπεργκ, οπότε εκείνος κατάφερε να ξεφύγει. Συναντήθηκε μετους υπόλοιπους ηγέτες της FPO και αποφάσισαν να αμυνθούν, ακόμη και ένοπλα,αν κρινόταν αναγκαίο. Στις 3 το πρωί, ο Γκενς κάλεσε την αστυνομία του γκέτο και 445

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·445

τους στάρκε (τους «δυνατούς», μπράβους του υποκόσμου που χρησιμοποιούσε γιανα εξαναγκάζει σε υποταγή τους κατοίκους του γκέτο), κατηγορώντας τον Βίτεν-μπεργκ και τους κομμουνιστές ότι έθεταν σε κίνδυνο όλο τον πληθυσμό. Αν δεν πα-ραδινόταν ο Βίτενμπεργκ, υποστήριξε ο Γκενς, οι ναζί θα τους σκότωναν όλους. Οιστάρκε επιχείρησαν να επιτεθούν στο καταφύγιο της FPO, υποστηριζόμενοι από τηναστυνομία και πλήθη λαού. Η θέση της FPO έγινε πολύ δύσκολη. Οι άνθρωποί τουμπορούσαν να υπερασπιστούν τον Βίτενμπεργκ μόνο αν πυροβολούσαν εναντίονάλλων Εβραίων, προκαλώντας την εξέγερση του λαού. Ο Γκενς είχε καταφέρει νααπομονώσει τον Βίτενμπεργκ από τη μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων του γκέτο(20.000 περίπου εκείνη την εποχή), οι οποίοι αισθάνονταν να κινδυνεύουν από τουςδεσμούς του τελευταίου με τους κομμουνιστές έξω από το γκέτο. Οι ναζιστές μάλι-στα εξέδωσαν το δικό τους τελεσίγραφο: Παραδώστε μας τον Βίτενμπεργκ ζωντα-νό, αλλιώς θα εισβάλουμε στο γκέτο.

Ο Γκενς έστειλε μια αντιπροσωπεία από προύχοντες του γκέτο για να διαπραγ-ματευτεί απευθείας με τη FPO. Μετά από πολλές και δύσκολες συζητήσεις, η τελευ-ταία αποφάσισε ότι έπρεπε να παραδοθεί ο Βίτενμπεργκ. Στην ίδια απόφαση είχανκαταλήξει νωρίτερα και οι κομμουνιστές. Μετά την αγωνιώδη αναζήτηση και άλ-λων δυνατών λύσεων, ο Βίτενμπεργκ συμφώνησε με την απόφαση της FPO. Αφούσυναντήθηκε προσωπικά με τον Γκενς, έφτασε με φρουρά μέχρι την πύλη του γκέ-το, όπου τον περίμεναν οι Γερμανοί. Ήταν απόγευμα της 16ης Ιουλίου. Τη νύχτααυτοκτόνησε με το υδροκυάνιο που του είχε δώσει ο Γκενς λίγες ώρες νωρίτερα.1*

Η ζωή στη ναζιστική κατοχή το 1939-45 έφερνε τους πολίτες της Ευρώπης αντι-μέτωπους με τρομακτικά δύσκολες αποφάσεις. Στις χώρες της Ανατολικής Ευρώ-πης, οι συνθήκες ήταν ακόμη πιο κτηνώδεις και απάνθρωπες, ενώ σε ό,τι αφορούσετους Εβραίους τα πράγματα έφταναν σε απίστευτες ακρότητες. Οι πολιτικές απο-φάσεις ήταν ένα μείγμα ωμότητας και μεγαλείου – από τη μια πλευρά αφορούσαντα πιο στοιχειώδη ζητήματα της καθημερινής επιβίωσης και από την άλλη ήτανφορτισμένες με τα πιο σύνθετα και υψηλά ηθικά νοήματα. Στο γκέτο της Βίλνα,όλοι οι δυνατοί τρόποι διαχείρισης της κατάστασης εκ μέρους του Εβραϊκού Συμ-βουλίου (Judenrat) –η υποταγή στις απαιτήσεις των Γερμανών με σκοπό την τροπο-ποίησή τους, η επιλογή ορισμένων κατηγοριών Εβραίων για παράδοση και όχι κά-ποιων άλλων, η προσφορά βοήθειας στους φτωχούς αντί για την πλήρη κολεκτιβο-ποίηση των πόρων και τα λοιπά– είχαν τεράστιο ηθικό κόστος.2 Το πλέον χρήσιμοαπό τα προστατευτικά μέτρα που μπορούσε να πάρει η ηγεσία ενός τέτοιου γκέτο,


446 * Οι σημειώσεις παρατίθενται στη σ. 841.

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·446

όπως ήταν η χορήγηση αδειών εργασίας, σήμαινε ότι κάποιοι θα ωφελούνταν καικάποιοι θα βλάπτονταν. Κανένας δεν μπορούσε να αποφύγει τα τρομερά αυτά δι-λήμματα. Η ηθική στάση και συμπεριφορά των ανθρώπων δοκιμαζόταν καθημερι-νά. Όπως ήξεραν καλά ο Κόβνερ, ο Βίτενμπεργκ και οι σύντροφοί τους, κάθε αντί-σταση έβλαπτε μάλλον παρά ωφελούσε τους διπλανούς τους. Οι πιθανότητες επιτυ-χίας ήταν ελάχιστες ενώ τα αντίποινα, τρομακτικά.

Το δίλημμα του Βίτενμπεργκ παρουσιαζόταν στην κατεχόμενη Ευρώπη. Για πα-ράδειγμα, η Χάνα Λέβι-Χας (Hanna Lévy-Hass), δασκάλα από το Μαυροβούνιο,ήταν ενεργό μέλος της κομμουνιστικής αντίστασης μόλις ξέσπασε ο πόλεμος. Όταντο φθινόπωρο του 1943 οι Γερμανοί κατέλαβαν την περιοχή, αντικαθιστώντας τουςΙταλούς πρώην συμμάχους τους, η Χάνα βρέθηκε στο Τσετίνιε μαζί με άλλους 30Εβραίους. Ετοιμαζόταν να βγει στο βουνό, όταν έφτασε μια αντιπροσωπεία απότρεις Εβραίους. «Tο αντέχει η συνείδησή σου να βγεις στο βουνό και να θυσιάσεις 30ομοεθνείς σου; Αν πας, πρέπει να ξέρεις ότι θα τουφεκιστούμε όλοι». Η Χάνα απο-φάσισε να μείνει. Φυλακίστηκε μαζί με τους άλλους, εκτοπίστηκε το καλοκαίρι του1944 στο Μπέργκεν-Μπέλσεν, από όπου τελικά κατάφερε να γλιτώσει με δυσκολία.3

Η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη όχι μόνο έθεσε σε κίνδυνο τις δημοκρατι-κές κατακτήσεις των λαών της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου αλλά και τις ίδιες τιςανθρωπιστικές αξίες του πολιτισμού. Η νίκη επί του χιτλερισμού δεν προϋπέθετε μό-νο μια διεθνή αντιφασιστική συμμαχία αλλά και τη σύμπηξη ενός ευρύτατου συνα-σπισμού για την υπεράσπιση και την ενίσχυση της δημοκρατίας στις ευρωπαϊκέςκοινωνίες, σύμβολο του οποίου έγινε η αντιφασιστική αντίσταση στη διάρκεια τηςπεριόδου 1943-45. Όπως οι μαχητές του γκέτο της Βίλνα ενώθηκαν στη FPO, έτσικαι οι κομμουνιστές, οι σοσιαλιστές, οι ριζοσπάστες κάθε απόχρωσης, οι φιλελεύθε-ροι και οι χριστιανοί σε κάθε σημείο της ευρωπαϊκής ηπείρου έβαλαν κατά μέρος τιςαντιπαλότητές τους προκειμένου να υπηρετήσουν τον μεγάλο αυτό σκοπό. Αποτέλε-σμα ήταν να αναπτυχθεί ένα τεράστιο δημοκρατικό κίνημα – ένας πιο γενναιόδωροςκαι λιγότερο σεκταριστικός κομμουνισμός, που εμπνεόταν περισσότερο από ιδέες«εθνικών δρόμων για το σοσιαλισμό» παρά από το ένα και μοναδικό σοβιετικό μο-ντέλο· ένας ριζοσπαστικοποιημένος εκ νέου σοσιαλισμός· ένας φιλελευθερισμός πιοσυμφιλιωμένος με τις ανάγκες του δημοκρατικού καθεστώτος και μια χριστιανοδη-μοκρατία που βιαζόταν να απαλλαγεί από το συντηρητισμό του παρελθόντος πουείχε συνεργαστεί με το φασισμό.

Οι πολιτικοί αυτοί σχηματισμοί εμπνέονταν από μια απτή αλλαγή στη στάση τωνανθρώπων. Καθώς έβγαιναν από τον τρομακτικό εφιάλτη του πολέμου, οι πολίτεςτης Ευρώπης προσδοκούσαν έναν καλύτερο κόσμο. Υπήρχε μεγάλη κόπωση και,συνάμα, ανακούφιση για την επιστροφή στην ομαλή, προβλέψιμη και ασφαλή καθη-

Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ»

447

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·447

μερινότητα. Ταυτόχρονα, όμως υπήρχε και μεγάλη χαρά, αισιοδοξία και πίστη στομέλλον. Υπήρχε «ένα πνεύμα της Ευρώπης», όπως έλεγε ο τίτλος ενός ιδεαλιστικούφυλλαδίου της εποχής.4 Αυτό αφορούσε τις στερήσεις και τα βάσανα των ανθρώπωνσε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Αυτά ήταν εν μέρει πολιτικά –ο Βίτεν-μπεργκ, για παράδειγμα, είχε δραστηριοποιηθεί στο συνδικαλιστικό κίνημα, επικε-φαλής του Συνδικάτου των Βυρσοδεψών και είχε μεγάλη πείρα στο παράνομο κομ-μουνιστικό κίνημα· η συντρόφισσά του στην ηγεσία της FPO, η Σόνια Μαντέισκερ(Sonia Madeysker, γενν. 1914), πέρασε οχτώ χρόνια στις πολωνικές φυλακές.5

Ωστόσο για τη μεγάλη πλειονότητα των Ευρωπαίων, τα κοινωνικά βάσανα της Με-γάλης Ύφεσης τους έδιναν την αίσθηση ότι δικαιούνταν κάτι καλύτερο. Την επαύριοτης λήξης του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, οι πολιτικές κουλτούρες της Ευρώπης είχανσημαδευτεί από δύο ισχυρές μνήμες, εκείνη των θυσιών για τους κοινούς αγώνες καιεκείνη των ανισοτήτων που ήταν ολοφάνερα άδικες.


448

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·448

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ:ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ

ΣΕ ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1871-1914, όταν η ειρήνη στην Ευρώπη κατέρ-ρευσε λόγω κυρίως της βίας στις υπερπόντιες ευρωπαϊκές κτήσεις, το 1918-39

ήταν μια εποχή επανάστασης και αντεπανάστασης, εμφυλίου πολέμου, πρωτοφα-νούς οικονομικής κρίσης και νέας κοινωνικής πόλωσης. Η κρατική τρομοκρατίακαι η διεθνής ένταση κορυφώθηκαν με τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και τη γενοκτο-νία ολόκληρων λαών. Ωστόσο ανάμεσα σε όλα αυτά ξεχωρίζει ένα γεγονός: η πε-ρίοδος 1917-21 σημαδεύτηκε από την τελευταία γενική εξέγερση των ευρωπαϊκώνλαών, μια αλυσιδωτή αντίδραση εξεγέρσεων στο κλασικό πρότυπο των οδοφραγ-μάτων του 19ου αιώνα, στη διάρκεια των οποίων τα παλιά καθεστώτα ανατράπη-καν και αντικαταστάθηκαν από νέα. Αργότερα σημειώθηκαν και άλλες εξεγέρσεις– τα Λαϊκά Μέτωπα στην Ισπανία και τη Γαλλία το 1936, η αντίσταση των βαλκα-νικών λαών στη γερμανοϊταλική κατοχή, η ουγγρική εξέγερση του 1956, τα γεγο-νότα του Παρισινού Μάη το 1968, η Πορτογαλική Επανάσταση του 1974, οι επα-ναστάσεις των ανατολικών χωρών το 1989. Ωστόσο η μεθυστική εκείνη αίσθησητων λαϊκών κινημάτων και της γενικευμένης κοινωνιακής κρίσης, στη διάρκεια τηςοποίας παγιωμένες κοινωνικοοικονομικές και κρατικές δομές κατέρρεαν σαν τρα-πουλόχαρτα και ο ιστορικός ρους ήταν έτοιμος να αλλάξει πορεία ανά πάσα στιγμή,είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Η αίσθηση του 1917 ότι όλα ήταν δυνατά, «η παρούσαδυνατότητα της επανάστασης», όπως είχε πει ο Γκέοργκ Λούκατς, είχε χαθεί.1

Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, το επαναστατικό όραμα άλλαξε. Πριν από το1914, οι σοσιαλιστές σπάνια αναφέρονταν στο πώς θα καταλάβουν την εξουσία καιακόμη σπανιότερα στο πώς θα οικοδομήσουν το σοσιαλισμό. Ο Κάουτσκι και οισύγχρονοί του στηρίζονταν στη σιδηρά λογική της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ηκοινωνική πόλωση και η αναπόφευκτη κρίση του καπιταλισμού θα έδιναν την εξου-σία στους αναμένοντες σοσιαλιστές, που υποτίθεται ότι θα είχαν με το μέρος τουςτη μεγάλη πλειονότητα του λαού. Απορρίπτοντας τον «αυτόματο μαρξισμό» τηςΔεύτερης Διεθνούς, ο Λένιν και ο Τρότσκι πίστεψαν ότι η επανάσταση θα επεκτα- 449

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·449

θεί στη Δύση, επιτρέποντας στους κομμουνιστές να εκβιάσουν τις εξελίξεις και ναμην τις υφίστανται παθητικά. Οι όροι, μάλιστα, και οι προϋποθέσεις για το σκοπόαυτό ήδη υπήρχαν: ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρωμάτων λόγω της εξα-θλίωσής τους, διάσπαση των κυρίαρχων τάξεων, ανταρσίες στο στρατό. Οι λαϊκέςεξεγέρσεις υπό την ηγεσία των επαναστατικών κομμάτων θα επέτρεπαν να καταλη-φθούν τα οχυρά του κράτους. Η ακτιβιστική αυτή αντίληψη για την επανάστασηήταν ζωτικής σημασίας για την ίδια την επιβίωση του μπολσεβικισμού: από τη στιγ-μή που η επανάσταση θα επεκτεινόταν στη Δύση, το σοβιετικό καθεστώς θα επι-βίωνε σε πείσμα της υπανάπτυκτης οικονομίας της Ρωσίας.

Η επαναστατική αυτή στρατηγική άφησε έντονα τα ίχνη της στην Κομιντέρν,στον αριστερισμό ορισμένων κομμουνιστικών κομμάτων, στις ουτοπικές αντιλήψειςτων απλών ανθρώπων και τις μικρές επαναστατικές σέκτες. Η οικονομική κρίση του1929, η οποία αποτέλεσε εύφορο έδαφος για την καλλιέργεια ακραίων πολιτικών θέ-σεων, οδήγησε στην αναβίωση παρόμοιων αντιλήψεων. Η επαναστατική αυτή δρα-στηριοποίηση έλαβε υπεράνθρωπες διαστάσεις στη Ρωσία μετά το 1929, καθώς οισοβιετικές αρχές προσπάθησαν να εκβιομηχανίσουν μαζικά τη χώρα εκ των άνω.Αλλά αυτό ήταν μάλλον η δράση του κράτους πάνω στην κοινωνία παρά μια προ-σπάθεια να καταληφθεί η κρατική εξουσία με βάση την κοινωνία. Σε άλλες χώρεςφαντάζονταν την επαναστατική μετάβαση με λιγότερο ακτιβιστική μορφή, ενώ περίτα μέσα του 1930 ο επαναστατικός βολονταρισμός είχε σαφέστατα υποχωρήσει.

ΕΠIΣTPEΦONTAΣ ΣTA NOHMATA THΣ EΠANAΣTAΣHΣ

Για μεγάλα τμήματα της Αριστεράς, ο στόχος δεν ήταν διόλου η «επανάσταση» αλ-λά η μεταρρύθμιση του υπάρχοντος συστήματος, δηλαδή τόσο της καπιταλιστικήςοικονομίας όσο και του κοινοβουλευτικού συστήματος, όπως αυτό είχε εμπεδωθείμετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο. Η ρεφορμιστική αυτή αντίληψη παρέμενε ριζοσπα-στική, γιατί το να κάνει κανείς την κοινωνία πιο δίκαιη και ανθρώπινη απαιτούσε ρή-ξεις και συγκρούσεις. Τα είδη των μεταρρυθμίσεων, στα οποία προσέβλεπαν οι σο-σιαλιστές ήταν συνήθως πέντε: ο καθαυτό εκδημοκρατισμός, μέσω κυρίως της κα-τάκτησης του καθολικού εκλογικού δικαιώματος και της επιβολής ενός άρτιου κοι-νοβουλευτικού συστήματος, αν και πολλές φορές υπήρχαν πολλές διακρίσεις σε βά-ρος των γυναικών· η εργατική προστατευτική νομοθεσία και τα συνδικαλιστικά δι-καιώματα που μετά το 1929 προσανατολίστηκαν στην καταπολέμηση της ανεργίας·η κοινωνική ασφάλιση, στην οποία περιλαμβάνονταν τα επιδόματα ανεργίας, ηστήριξη των χαμηλών εισοδημάτων, η αύξηση των συντάξεων και η βελτίωση της


450

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·450

ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης· η στεγαστική μεταρρύθμιση, κυρίως μέσω τηςδράσης της τοπικής αυτοδιοίκησης και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση για καλύτερηπρόσβαση στη γνώση και την εργασία. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές στηρίζονταν στρα-τηγικά στην αφθονία που γεννούσε η ώριμη πλέον καπιταλιστική οικονομία, ενώαπό κοινωνική άποψη συνέκλιναν στην αναπτυσσόμενη ολοένα και περισσότεροιδέα του κράτους πρόνοιας.

Αυτού του είδους οι μεταρρυθμίσεις θα μπορούσαν να είναι προδρομικές ενόςδιαφορετικού κοινωνικοοικονομικού καθεστώτος. Στην Αυστρία, η Επιτροπή Κοι-νωνικοποίησης, που συστήθηκε τον Απρίλιο του 1919, θεωρήθηκε ως ένα ισχυρόπλαίσιο για τη σταδιακή αναδόμηση της εθνικής οικονομίας, θέτοντας τις κοινωνι-κοποιημένες επιχειρήσεις υπό την κοινή εποπτεία της εργασίας, του κεφαλαίου,των καταναλωτών και του κράτους. Σε αυτό θα συνέβαλαν και τα εργατικά συμ-βούλια, που θα θεμελίωναν τη δημοκρατία στο λαό. Ωστόσο το σχέδιο αυτό σκό-νταψε στο κοινοβούλιο, ενώ η κατάρρευση του συνασπισμού τον Ιούνιο του 1920έβαλε τέλος στην κυβερνητική περιπέτεια του SPÖ. Σε όλη τη διάρκεια αυτής τηςπεριόδου, το πραγματικά ριζοσπαστικό αυτό κόμμα παγιδεύτηκε στο δίλημμα τουδημοκρατικού σοσιαλισμού: το 1918-19 είχε απορρίψει με αποφασιστικότητα τηνάσκηση βίας, μια πολιτική επιλογή που τέθηκε με οξύτητα από την ύπαρξη τουβραχύβιου Ουγγρικού Σοβιέτ, όταν η νίκη σε έναν ενδεχόμενο εμφύλιο πόλεμο εξα-κολουθούσε να είναι πολύ πιθανή· έχοντας όμως απορρίψει την ιδέα της εξέγερσηςκαι έχοντας εγκαταλείψει τους Ούγγρους στη μοίρα τους, το SPÖ υποχρεώθηκε ναστραφεί εναντίον των κομμουνιστών. Η εξασφάλιση μάλιστα της συγκατάθεσηςτων άλλων πολιτικών δυνάμεων στις πρώτες μεταρρυθμίσεις της δημοκρατίας δενμπορούσε να αντισταθμίσει τη ζημιά που είχε προκληθεί από τη στρατηγική αντι-παράθεσης, την οποία ακολουθούσε στο χώρο της Αριστεράς.

Μετά το 1920, η απόφαση αυτή –υπέρ της δημοκρατίας και εναντίον της δικτα-τορίας, σύμφωνα με το λεξιλόγιο της εποχής– έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την επι-στροφή του SPÖ στα έδρανα της αντιπολίτευσης. Τότε, το κόμμα κατέφυγε στο αι-σιόδοξο σενάριο της αυξανόμενης εκλογικής δύναμής του, στο πλαίσιο του οποίουο μόνος αποδεκτός δρόμος ήταν η κατάκτηση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας.Οι μεταρρυθμίσεις στη Βιένη προσέλαβαν παιδαγωγικό χαρακτήρα, αφού μάλλονπροετοίμαζαν τα λαϊκά στρώματα για το μέλλον παρά διεκδικούσαν ευθέως τηνεξουσία. Ωστόσο, όσο δημιουργική και να ήταν η αναδιανεμητική δημοσιονομικήπολιτική της Κόκκινης Βιένης, σε τελευταία ανάλυση εξαρτιόταν από την ευημερίατου καπιταλισμού. Αυτό ακριβώς ήταν το κατεξοχήν πρόβλημα των ρεφορμιστών.2

Ως ένα πολύπλοκο σύστημα υποκουλτούρας, που οργάνωνε δίκτυα αλληλεγγύης

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ

451

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·451

της κοινότητας καθώς επίσης και τη ζωή των εργατών με όλους εκείνους τους τρό-πους που επαγγελλόταν η Κόκκινη Βιένη, το εργατικό κίνημα ασκούσε τεράστιακοινωνική εξουσία. Ωστόσο το στοιχείο που θα ένωνε τον υποτελή αυτό κολεκτιβι-σμό με μια αυθεντικά πολιτική καθοδήγηση ολόκληρης της κοινωνίας –αυτό που οΓκράμσι αποκαλούσε ηγεμονία– δεν είχε βρεθεί ακόμη. Η μετάφραση σε κρατικήεξουσία της επιρροής που ασκούσε το εργατικό κίνημα ως κουλτούρα, μέσω μιαςεπαναστατικής στρατηγικής, ήταν το καίριο πρόβλημα.3

Η γερμανική περίπτωση παρείχε κάποιες σχετικές ενδείξεις. Στη Δημοκρατία τηςΒαϊμάρης, οι προσδοκίες του SPD έμεναν αγκιστρωμένες στη μαρξιστική πολιτικήοικονομία, σύμφωνα με την οποία η οικονομική βάση καθορίζει την πολιτική επιτυ-χία των κομμάτων – οι κυκλικές κρίσεις του καπιταλισμού, η πτωτική τάση του πο-σοστού κέρδους, η κρίση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Τη δεκαετία του 1920,ο Ρούντολφ Χίλφερντινγκ προσδιόρισε ένα νέο στάδιο της καπιταλιστικής ανάπτυ-ξης, τον «οργανωμένο καπιταλισμό», στο πλαίσιο του οποίου η αυξανόμενη συγκέ-ντρωση της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής και του ελέγχου στους δυναμικούςτομείς της οικονομίας, καθώς επίσης και η αυξανόμενη ευθύνη του κράτους στη δια-χείριση της εθνικής οικονομίας, έδιναν στις δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσειςμεγάλες δυνατότητες παρέμβασης. Το διεθνές εμπόριο και η ελεύθερη διακίνησητων κεφαλαίων στις παγκόσμιες οικονομικές αγορές ενίσχυε το ρόλο των κυβερνή-σεων στην εθνική οικονομία, όπως έκαναν και ο βιομηχανικός εξορθολογισμός και οκορπορατισμός, που διασφάλιζαν τη συνεργασία των εργατών. Πράγματι, καθώς οκαπιταλισμός αυτοοργανωνόταν όλο και περισσότερο και οι κυβερνήσεις έπρεπε ναδιακρίνονται από μεγαλύτερη ικανότητα συντονισμού της οικονομίας, ο δημόσιοςέλεγχός της για το κοινό καλό γινόταν ευκολότερος. Το διεθνές εμπόριο, οι τιμές, ητεχνολογία, οι προγραμματισμένες επενδύσεις, η αγορά εργασίας, η οργάνωση τωνχώρων δουλειάς, η προαγωγή των κοινωνικά αναγκαίων δεξιοτήτων μέσω της εκ-παίδευσης ρυθμίζονταν σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό πολιτικά. Καθώς λοιπόν οικυβερνήσεις είχαν απορροφηθεί από την προσπάθεια να διαχειριστούν την οικονο-μία, οι ευκαιρίες να τη θέσουν υπό δημοκρατικό έλεγχο επίσης αυξάνονταν.4

Μεταξύ του Συνεδρίου του SPD στο Μπρεσλάου το 1925 και εκείνου στοΑμβούργο το 1928, ο Φριτς Ναφτάλι (Fritz Naphtali) και μια ομάδα οικονομολό-γων παρουσίασαν αυτό το πρόγραμμα στο έργο Η οικονομική δημοκρατία: ο χαρα-κτήρας, τα μέσα και οι σκοποί της.5 Το βιβλίο αυτό έθεσε τέσσερις προτεραιότητεςπαρέμβασης –την εθνικοποίηση των «βουνοκορφών της οικονομίας», τη δημιουρ-γία κεντρικών συνεργατικών θεσμών, τη βιομηχανική δημοκρατία και την εθνικήπολιτική μισθών. Οι γενικοί αυτοί στόχοι εξειδικεύτηκαν εντυπωσιακά, δημιουρ-


452

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·452

γώντας ένα φιλόδοξο κατάλογο με πολύ πρακτικά μέτρα. Επρόκειτο για μια στρα-τηγική αλλαγής του καπιταλιστικού συστήματος εκ των ένδον, που επεξέτεινε στα-διακά τον δημόσιο έλεγχο, έως ότου η ιδιωτική περιουσία θα εθνικοποιούνταν πλή-ρως από μια κυβέρνηση που θα στηριζόταν στη συντριπτική πλειονότητα του λαού,στους μη καπιταλιστές.

Ιδέες, όπως η οικονομική δημοκρατία, επηρέασαν βαθιά τους αριστερούς σοσια-λιστικούς κύκλους στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ως μια μορφή εναλλακτικήςεπαναστατικής πολιτικής έναντι του λενινισμού των κομμουνιστικών κομμάτων. Αντο ανθρώπινο και δημοκρατικό κόστος της εγκατάλειψης του κοινοβουλίου χάριντης δικτατορίας του προλεταριάτου φαινόταν να είναι πολύ μεγάλο, οι σοσιαλιστέςανησυχούσαν επίσης για το ότι η τήρηση των κοινοβουλευτικών κανόνων ενείχε τονκίνδυνο εξουδετέρωσης του δικού τους προτάγματος. Ο ρεφορμισμός θα διαιώνιζετο καπιταλιστικό σύστημα με τον προσεταιρισμό της εργατικής τάξης είτε θα έκανετους καπιταλιστές να αποσύρουν τη συνεργασία τους, για να αποφύγουν τα αναδια-νεμητικά και ρυθμιστικά βάρη. Ήταν λοιπόν απαραίτητο να βρεθεί μια στρατηγικήπου θα υπερέβαινε τις δεδομένες δομές του καπιταλισμού, μέσα από την κατάκτησητων διαφόρων ομάδων της πλειοψηφίας του εκλογικού σώματος, τη διεύρυνση τουδημοκρατικού ελέγχου και το μετριασμό των άμεσων φόβων των καπιταλιστών. Καιόλα αυτά στο πλαίσιο μιας διαδικασίας οργανικής μετάβασης στο σοσιαλισμό.

Ως προς αυτό, η μη κομμουνιστική μεσοπολεμική Αριστερά είχε δύο απόψεις. Ηπρώτη δεχόταν ότι ο «ρεφορμισμός μπορεί να έχει επαναστατικές συνέπειες, πράγ-μα που σημαίνει ότι, αν σχεδιαστούν στο πλαίσιο μιας ορθής πολιτικής, οι μεταρ-ρυθμίσεις, που φαινομενικά ενισχύουν την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων, θα μπο-ρούσαν συγχρόνως να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις αλλαγής της». Η δεύτερηήταν η «καουτσκική» με την προπολεμική έννοια του όρου: η «σοσιαλιστική» λογι-κή στην καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής –μέσω της κρατικής παρέμβασηςκαι του σχεδιασμού, των δημοσίων επενδύσεων και ρυθμίσεων, των επιλεκτικώνεθνικοποιήσεων και της αυξάνουσας μονοπωλιακής οργάνωσης– θα απαιτούσε τε-λικά και την τυπική κοινωνικοποίηση της οικονομίας προκειμένου να εξορθολογι-στούν οι ήδη συσσωρευμένες αλλαγές. Στο μεταξύ, «αφού ο χρόνος δεν έχει ωριμά-σει για την επιβολή του σοσιαλισμού, ο ρόλος των σοσιαλιστών είναι να προωθούνενεργά την ωρίμανση του καπιταλισμού σε μία κατεύθυνση ευνοϊκή για την επίτευ-ξη των στόχων τους».6 Το μέλλον του σοσιαλισμού θα αναπτυσσόταν μέσα στηνίδια τη μήτρα του καπιταλιστικού σήμερα.

Αυτή η εμπιστοσύνη στο μέλλον του καπιταλισμού καταποντίστηκε στο κραχτου 1929. Με τα δημόσια οικονομικά υπό κατάρρευση, το SPD αναγκάστηκε να


453

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·453

δεχτεί την περικοπή των δημοσίων δαπανών και των μισθών, θεωρώντας την κερδο-φορία ως το μόνο μέσο για τη μελλοντική αναζωογόνηση της παραγωγής, της κατα-νάλωσης και της απασχόλησης. Εναλλακτικές προτάσεις από τα συνδικάτα, όπως τοπρόγραμμα Βοϊτίνσκι-Τάρνοβ-Μπάαντε (WTB), για την αναθέρμανση της οικονο-μίας μέσω των δημοσίων έργων το 1931-32, απορρίφθηκαν από τον Χίλφερντινγκ,τον Ναφτάλι και τους άλλους θεωρητικούς του SPD ως θεραπευτικά μέτρα που μάλ-λον αποκαθιστούσαν τη σταθερότητα του συστήματος παρά επιτάχυναν την πτώσητου καπιταλισμού. Στην πραγματικότητα, το πρόγραμμα WTB περιλάμβανε λεπτο-μερείς «Οδηγίες για την αναδιάρθρωση της οικονομίας» (Ιούλιος 1932), προτείνο-ντας μια σειρά βαθμιαίων μέτρων για ένα σοσιαλιστικό σχεδιασμό ανάλογο τηςοικονομικής δημοκρατίας του Ναφτάλι.7 Ωστόσο οι ηγέτες του SPD φοβήθηκαν τηναδιάλλακτη πολιτική που θα ήταν απαραίτητη για την υλοποίηση αυτού του προ-γράμματος. Εκχώρησαν την οικονομική πρωτοβουλία στους επιχειρηματίες και τουςκυβερνητικούς συμμάχους τους. Με τον τρόπο αυτό, το εργατικό κίνημα τα έχασεόλα. Έχοντας απολέσει όχι μόνο την πλειοψηφία του εκλογικού σώματος αλλά καιόλους τους αξιόπιστους συμμάχους του μετά το 1930, το SPD αποκλείστηκε από τηνεξουσία, ενώ συνέχιζε να στηρίζει μια εχθρική συντηρητική κυβέρνηση από φόβομήπως αλλιώς ερχόταν κάτι ακόμη χειρότερο. Η αμυντική στάση του επέτρεπεστους επιχειρηματίες να το κατηγορούν για την κρίση κερδοφορίας των επιχειρή-σεων, ενώ το ηθικό των απλών μελών του έπεφτε αργά αλλά σταθερά.

Η «ΣYNTAΓMATOΠOIHΣH» THΣ ΣOΣIAΛΔHMOKPATIAΣ

Η αδυναμία των δομικών μεταρρυθμίσεων να ανατρέψουν τις εμπεδωμένες αντι-λήψεις της σοσιαλδημοκρατίας για το αναπόφευκτο του σοσιαλισμού προκαλεί έκ-πληξη. Για τους θεματοφύλακες της οικονομικής ορθοδοξίας, όπως ο Χίλφερντινγκ,περίφημος θεωρητικός και δύο φορές υπουργός Οικονομικών, οι πρωτοκεϊνσια-νές προτάσεις ήταν μπαλώματα που δεν επηρέαζαν ουσιαστικά τις θεμελιώδεις δια-δικασίες του καπιταλισμού και δεν μπορούσαν να αποτρέψουν την τελική του κα-τάρρευση. Παρομοίως, παλιότεροι ηγέτες, όπως ο Κάουτσκι, δεν έπαυαν να διακη-ρύσσουν την πίστη τους ότι αναπόδραστα και δημοκρατικά θα κληρονομούσε τοκαπιταλισμό η εργατική τάξη. Ωστόσο, αντιμέτωποι με τα επείγοντα πρακτικά προ-βλήματα, που είχαν δημιουργήσει η εκτεταμένη οικονομική κρίση, η κοινωνική δυ-στυχία και ο πολιτικός εξτρεμισμός της Δεξιάς, οι σοσιαλιστές ηγέτες δεν έβλεπανεναλλακτική λύση πέραν του κοινοβουλευτισμού, πράγμα που τους υποχρέωνε ναπαλεύουν για τη συγκρότηση συμμαχιών από θεσμικά δυσμενέστερη θέση ενώ


454

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·454

ταυτόχρονα τους απέκλειε και από την κυβέρνηση. Στο μεταξύ, άλλα τμήματα τουκινήματος, στα συνδικάτα και την κομματική πολιτοφυλακή, συνέχιζαν να μιλούνγια την επικείμενη επανάσταση, πράγμα που προκαλούσε φόβο στους αντιπάλουςτους, χωρίς να προσπαθήσουν όμως ποτέ να υλοποιήσουν τις διακηρύξεις τους.Ενώ η δημοκρατία καταλυόταν –με την παύση της κυβέρνησης του SPD στην Πρω-σία τον Ιούλιο του 1932 και την κατάκτηση της εξουσίας από τους ναζιστές τον Ια-νουάριο έως τον Μάρτιο του 1933–, οι εργαζόμενοι δεν κλήθηκαν ποτέ στα όπλα.8

Η άλλη μεγάλη περίπτωση δομικής μεταρρύθμισης στη διάρκεια του Μεσοπο-λέμου ήταν το Σχέδιο Εργασίας που υιοθετήθηκε τον Δεκέμβριο του 1933 από τουςΒέλγους σοσιαλιστές, γνωστό ως Σχέδιο ντε Μαν, από το όνομα του ετερόδοξουσοσιαλιστή στοχαστή που το συνέταξε Χέντρικ ντε Μαν (Hendrik de Man). Όπωςκαι η οικονομική δημοκρατία, το σχέδιο αυτό ήρθε σε ρήξη με το πραγμοποιημένοδίπολο «επανάσταση»/«μεταρρύθμιση» που αντιπαρέθετε την ανάγκη διασφάλι-σης των άμεσων συμφερόντων των εργαζομένων στην επαγγελία κάποιων μελλο-ντικών στόχων, συναρτημένων με το τέλος του καπιταλισμού. Αντίθετα, το σχέδιοπρότεινε μια ομαλή μετάβαση, στο πλαίσιο της οποίας επιδέξια υλοποιημένες με-ταρρυθμίσεις ανέτρεπαν σταδιακά την κοινωνικοοικονομική ισορροπία υπέρ τουσοσιαλισμού. Την περίοδο 1933-35, το Σχέδιο ντε Μαν επηρέασε σημαντικά τη φα-ντασία του κοινού του Βελγίου, ενώ είχε και σημαντικές διεθνείς επιπτώσεις.9

Η προπαγανδιστική εκστρατεία του Κόμματος Βέλγων Εργατών (POB) για τοΣχέδιο ήταν εξαιρετικά δημιουργική. Ο τύπος, το ραδιόφωνο, το θέατρο, το καμπα-ρέ, τα τραγούδια, οι χορωδίες, ο κινηματογράφος, τα μαθήματα, η διοργάνωση μαζι-κών συγκεντρώσεων και πολλές ομάδες ποδηλατών χρησιμοποιήθηκαν για να προ-παγανδιστεί στην επαρχία. Πέρα από τον ίδιο το σχεδιασμό, η όλη στρατηγική συνέ-δεε τις ανάγκες της οικονομικής ανάκαμψης με ένα πολύ συγκεκριμένο σοσιαλιστι-κό μοντέλο. Ο ντε Μαν υποστήριζε ένα δυναμικό μοντέλο μεικτής οικονομίας, στοπλαίσιο του οποίου ο κεντρικός έλεγχος των στρατηγικών βιομηχανιών και η γενι-κευμένη ρύθμιση συνδυάζονταν με την υποστήριξη μικρών επιχειρηματικών μονά-δων προκειμένου να ξεκινήσει η μετάβαση στο σοσιαλισμό. Από κοινού με την άμε-ση εθνικοποίηση των μεγάλων μονοπωλίων θα υλοποιούνταν ένα περιεκτικό εθνικόπρόγραμμα για κάθε τομέα της δημοσιονομικής, της εμπορικής και της κοινωνικήςπολιτικής, που θα συμπεριλάμβανε τις επενδύσεις, το εμπόριο, την αγορά εργασίας,την εκπαίδευση, τις εργασιακές σχέσεις και την κοινωνική ασφάλιση, θέτοντας τηνοικονομία υπό δημοκρατικό έλεγχο. Η προστασία της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και ηενίσχυση στις μικρές επιχειρήσεις, που είλκυαν τη μεσαία τάξη, θα απέτρεπαν τονκίνδυνο να δημιουργηθεί μια πανίσχυρη κρατική γραφειοκρατία. Στις πραγματικά


455

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·455

κρίσιμες αυτές συνθήκες που το ηθικό των απλών ανθρώπων είχε καταρρεύσει λόγωτων επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης και των πολιτικών αποτυχιών, που γίνο-νταν όλο και πιο τρομακτικές –από την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία μέχρι τηνήττα της εξέγερσης των εργατών τον Φεβρουάριο του 1934 στην Αυστρία–, το Σχέ-διο Εργασίας συνιστούσε μια πολύ καλά οργανωμένη αντεπίθεση της Αριστεράς.Ενίσχυσε την ενότητά της και ταυτόχρονα έκανε έκκληση στα «μη προλεταριακάστρώματα» της κοινωνίας να προσφέρουν τη βοήθειά τους. Η ανάκτηση της πολιτι-κής πρωτοβουλίας από την Αριστερά έδωσε νέα ώθηση στο κίνημα.

Ωστόσο οι μεγάλες ελπίδες, που γέννησε το Σχέδιο, διαψεύστηκαν. Στις αρχέςτου 1935, καθώς η συντηρητική κυβέρνηση του Ζορζ Τενίς (Georges Theunis) απο-φάσισε να περικόψει ακόμη περισσότερο τις κοινωνικές δαπάνες, ο ντε Μαν και τοPOB βρέθηκαν αντιμέτωποι με τα διλήμματα στρατηγικής που τόσο το SPD όσο καιτο SPÖ είχαν αποφύγει – να ριψοκινδυνεύσουν το μέλλον του κινήματος σε μια ευ-θεία σύγκρουση με την κυβέρνηση ή να συμβιβαστούν, ακολουθώντας μια αμυντι-κή και ελάχιστα διεκδικητική πολιτική; Μια έκτακτη κοινή συνδιάσκεψη του POB

και των συνδικάτων απέρριψε με συλλογικές ψήφους 581.412 έναντι 481.112 τηνπρόταση να κηρυχτεί γενική απεργία. Στη συνέχεια, η κυβέρνηση Τενίς παραιτήθη-κε. Οι σοσιαλιστές και οι χριστιανοδημοκράτες συμφώνησαν να στηρίξουν μια κυ-βέρνηση συνασπισμού, στην οποία ο ντε Μαν εκπροσώπησε το POB. Για το σκοπόαυτό συγκλήθηκε στις 30-31 Μαρτίου άλλο ένα συνέδριο, το οποίο με 519.672 ψή-φους έναντι 41.902 αποφάσισε να στηρίξει την κυβέρνηση. Ο ντε Μαν είχε τρομά-ξει από τη σοβούσα κοινωνική κρίση. Έχοντας να επιλέξει ανάμεσα στην ανοιχτήεξέγερση και στην αναπόφευκτη αιματοχυσία από τη μια και τη συγκρότηση ενόςμετριοπαθούς συνασπισμού από την άλλη, διάλεξε τον δεύτερο.10

Η βελγική αυτή εμπειρία ήταν εξαιρετικά διδακτική –η μετεωρική άνοδος καιπτώση του «ριζοσπαστικού σχεδιασμού» ως μια κατεξοχήν σοσιαλιστική απάντησηστη Μεγάλη Κρίση του 1929–, στηριγμένη στο σχεδιασμό και το διευθυντισμό ανα-πτέρωσε τις ελπίδες της εργατικής τάξης, ενώ έγινε αποδεκτή και από άλλα κοινωνι-κά στρώματα. Αυτή η καινοτόμα στρατηγική, που αποσκοπούσε στην παράκαμψητης επανάστασης, όπως την εννοούσαν οι μπολσεβίκοι, το Σχέδιο ντε Μαν απέδειξεωστόσο το αναπόδραστο μιας οριστικής αναμέτρησης. Αν οι σοσιαλιστές μιλούσανσοβαρά όταν έλεγαν ότι θέλουν να μεταμορφώσουν τον καπιταλισμό, το Σχέδιο απέ-δειξε ότι η σύγκρουση –η πραγματοποίηση γενικής απεργίας και οι μαζικές διαδη-λώσεις του λαού με σκοπό να έρθει η Αριστερά στην εξουσία– δεν μπορούσε νααποφευχθεί. Η ριζοσπαστικοποίηση της πολιτικής ατζέντας σήμαινε εξωκοινοβου-λευτική δράση με τρόπους επικίνδυνα παραβατικούς τανύζοντας το κανονιστικό


456

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·456

πλαίσιο της τρέχουσας πολιτικής ζωής, φοβίζοντας τις κυρίαρχες τάξεις και προβάλ-λοντας εκ νέου το φάσμα του μπολσεβικισμού. Εκεί όπου η ριζοσπαστική Δεξιά είχεαρχίσει ήδη να κινητοποιεί τις εξωκοινοβουλευτικές της δυνάμεις ενάντια τόσο σταφιλελεύθερα αστικά κράτη όσο και στη λαϊκή δημοκρατία της Αριστεράς, η λογικήτης οριστικής αναμέτρησης τέθηκε με ακόμη πιο δραματικό τρόπο. Το μόνο πουμπορούσαν να κάνουν σχέδια σαν τον ριζοσπαστικό σχεδιασμό του ντε Μαν ήταν ναμεταθέσουν τη σύγκρουση, την άμεση δράση και την εξέγερση και όχι να τις παρα-γκωνίσουν.

Στις κρίσιμες στιγμές ωστόσο, οι σοσιαλδημοκράτες –ακόμη και οι κομμουνι-στές πλην σπανίων περιπτώσεων– δεν επέλεξαν την οδό της εξέγερσης. Είτε επρό-κειτο για τον Αύγουστο του 1914, τα ταραχώδη γεγονότα της περιόδου 1917-18 καιτην κρίση της δημοκρατίας στην Κεντρική Ευρώπη στις αρχές του 1930 είτε για τογαλλικό Λαϊκό Μέτωπο του 1936, πολλοί ήταν οι λόγοι που εμπόδιζαν τους σοσιαλι-στές να εγκαταλείψουν τη νομιμότητα και να αμφισβητήσουν την κρατική εξουσία– ο σεβασμός στο νόμο, ο φόβος της αιματοχυσίας, η αγωνία για μια ενδεχόμενηαποτυχία, η εγγενής εμμονή στον κοινοβουλευτισμό και τις εκλογικές διαδικασίες,και η πατριωτική αντίληψη για το εθνικό συμφέρον. Μη έχοντας την απόλυτη πλειο-ψηφία, η Αριστερά είχε δύο εντελώς σαφείς επιλογές: ή να ακολουθήσει μια συ-γκρουσιακή πολιτική που θα ήταν αναγκαστικά βίαιη ή να προκρίνει τη συγκρότησησυμμαχιών, μετριάζοντας τις απαιτήσεις της και υποστηρίζοντας μετριοπαθείς με-ταρρυθμίσεις. Μπροστά σε αυτό το δίλημμα, ο ριζοσπαστικός σχεδιασμός των Βέλ-γων επιχείρησε να προτείνει έναν τρίτο δρόμο. Συνδυάζοντας το μαξιμαλισμό με τηνομιμότητα, επέμενε στην πραγματοποίηση όλων των αιτημάτων («Το Σχέδιο, όλοτο Σχέδιο και τίποτε άλλο εκτός από αυτό»), ενώ ταυτόχρονα επιδίωκε να εξασφαλί-σει τη στήριξη του λαϊκού κινήματος και να προσελκύσει τα μεσαία στρώματα αντίνα διαπραγματευτεί με τα κόμματα που τα εκπροσωπούσαν. Ακόμη και σε αυτή τηνπερίπτωση όμως, οι σοσιαλιστές ηγέτες έκαναν πίσω. Η αντίθεση του POB στη γενι-κή απεργία το 1935 είχε πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την ανάλογη απόφαση τουιταλικού κινήματος το 1920. Αποφεύγοντας να ριψοκινδυνεύσουν μια μετωπική σύ-γκρουση, οι σοσιαλιστές επανήλθαν σε μια κατάσταση πολιτικής απομόνωσης, πα-ρακολουθώντας την εξουσία από τη θέση της αντιπολίτευσης ή, στην καλύτερη περί-πτωση, συμμετέχοντας σε συνασπισμούς με ομολογημένα περιορισμένους στόχους.Στο μεταξύ, ο φασισμός συνέχιζε να προελαύνει.

Η μακροπρόθεσμη συνέπεια των διευθετήσεων, οι οποίες προέκυψαν μετά τονΑ΄ Παγκόσμιο πόλεμο, και το εποικοδομητικό επίτευγμα των διορατικών εκείνωνπολιτικών της συντηρητικής παράταξης, οι οποίοι αντιστάθηκαν στις εξεγέρσεις της


457

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·457

εργατικής τάξης το 1917-23, ήταν η οριστική «συνταγματοποίηση» των σοσιαλδη-μοκρατικών κομμάτων και των συνδικαλιστικών τους ενώσεων, των τμημάτων δη-λαδή του εργατικού κινήματος, που αποφάσισαν να μη συμμετάσχουν στην ΤρίτηΔιεθνή το 1920-21. Η Βρετανία αποτελεί τυπικό παράδειγμα όλων αυτών των εξελί-ξεων: « Έκτοτε η εργατική τάξη ποτέ δεν έδωσε την αίσθηση ότι ήταν μια κοινωνικήδύναμη ικανή να αναλάβει την ηγεσία της κοινωνίας ή να αναδιαρθρώσει το κρά-τος».11 Γι’αυτό και το Εργατικό Κόμμα στο εξής απέρριπτε πάντοτε την εξωκοινο-βουλευτική και άμεση δράση των λαϊκών στρωμάτων και εκλιπαρούσε τη νομιμότη-τα και την επίσημη αναγνώριση, μη θέλοντας τίποτε περισσότερο από το να εφαρμό-σει τη μετριοπαθή πολιτική του ως ένα υπεύθυνο κοινοβουλευτικό κόμμα που σέβε-ται το σύνταγμα. Η ευπρέπεια και η επισημότητα έγιναν ο κανόνας. Έχοντας απορρί-ψει το μπολσεβίκικο μοντέλο της προλεταριακής δημοκρατίας της πρωτοπορίας ωςαυταρχικό και αντιπαραγωγικό, ως ασφαλή συνταγή καταστροφικής βίας και απο-μονωτικής δικτατορίας, οι σοσιαλδημοκράτες προσκολλήθηκαν αυστηρά στους κοι-νοβουλευτικούς κανόνες, παγιδευμένοι σε μια διαδικαστική αντίληψη για τη δημο-κρατία και δειλιάζοντας μπροστά στην αποφασιστική μάχη. Η προσκόλληση αυτήτου σοσιαλδημοκρατικού φαντασιακού στην κοινοβουλευτική νομιμότητα υπήρξετο κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου που ξεκινά μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.

ΚOPΠOPATIΣMOΣ KAI KOINOBOYΛEYTIΣMOΣ

Οι προσπάθειες πολιτικής σταθεροποίησης στις αρχές της δεκαετίας του 1920 έφε-ραν την Αριστερά αντιμέτωπη με πολλές εθνικιστικές συμμαχίες που υποστήριζαναυταρχικές, φασιστικές αλλά και κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις. Τα φαινόμενα αυ-τά παρατηρούνται κυρίως στην οικονομικά καθυστερημένη Ανατολική και ΝότιαΕυρώπη, όπου κυριαρχούσε ένας συγκεκριμένος τύπος αγροτικής οικονομίας –έναμείγμα ανεπαρκώς οργανωμένων μεγάλων κτημάτων και φτωχών οικογενειακώνκαλλιεργειών, δημογραφικά υπερφορτωμένων, που δεν διέθεταν κεφάλαια καιυψηλή τεχνολογία και ως εκ τούτου ήταν επιχειρήσεις έντασης εργασίας– και μιαιδιαίτερη κοινωνική δομή.

Οι κοινωνίες αυτές διέθεταν εξειδικευμένους βιομηχανικούς τομείς, που ήτανσυνήθως συγκεντρωμένοι γύρω από τις πρωτεύουσες, λίγα ορυχεία, κάποια εργο-στάσια μεταποίησης αγροτικών προϊόντων και ορισμένα μεγάλα λιμάνια. Εντού-τοις οι βιομηχανικοί αυτοί θύλακοι επισκιάζονταν από τον τεράστιο αγροτικό τομέακαι τα αυταρχικά πολιτικά συστήματα. Τα μεσαία αστικά στρώματα ήταν μονίμωςδιχασμένα ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τους εξαρτημένους από το κράτος τομείς.


458

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·458

Ο χρόνιος φατριασμός των μεσαίων στρωμάτων στις πόλεις επιδεινωνόταν από τιςεθνικές και θρησκευτικές διαιρέσεις που δεν έπαψαν ποτέ να σοβούν. Η σύναψηπολυταξικών πολιτικών συμμαχιών ήταν μια ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία, ενώη οικοδόμηση κοινωνικής συναίνεσης ένα εξαιρετικά εύθραυστο εγχείρημα. Εξούκαι οι συχνές υποτροπές προς τον πολιτικό αυταρχισμό, είτε ως απάντηση στις με-ταπολεμικές δημοκρατικές επαναστάσεις είτε ως σταδιακός περιορισμός της δημο-κρατικής ζωής με την απαγόρευση της λειτουργίας ορισμένων κομμάτων, τον πε-ριορισμό του εκλογικού δικαιώματος και την περιστολή των πολιτικών ελευθεριών.Όταν πλέον εκδηλώνονταν τα πραξικοπήματα –στην Πολωνία και τη Λιθουανία το1926, στη Γιουγκοσλαβία το 1929, στη Βουλγαρία, στην Εσθονία και τη Λετονία το1934, στην Ελλάδα το 1936–, η δημοκρατία είχε υπονομευτεί ήδη.12

Το κυρίαρχο μοντέλο της Αριστεράς στη Νότια και την Ανατολική Ευρώπη είχετρία χαρακτηριστικά. Πρώτον, τα κομμουνιστικά κόμματα, ως πολιτική έκφρασηεκείνου του τμήματος της εργατικής τάξης που υποστήριζε την επαναστατική ανα-τροπή του καπιταλιστικού καθεστώτος, των διανοουμένων που διαφωνούσαν με τιςκυρίαρχες αντιλήψεις και των επαγγελματικών στελεχών που είχαν εκπαιδευτείστη Μόσχα, είτε βρίσκονταν εκτός νόμου είτε διώκονταν πολιτικά. Δεύτερον, τα ρι-ζοσπαστικά πολιτικά κινήματα στις περιοχές αυτές απευθύνονταν κυρίως στηναγροτιά, η οποία ήταν ιδιαίτερα πολυπληθής. Μετά την εξουδετέρωση των επανα-στατικών οργανώσεων στα αστικά κέντρα και τις διώξεις των γνωστών πολιτικώνστελεχών, τα αυταρχικά καθεστώτα απομόνωναν και έθεταν υπό τον έλεγχό τουςτην επαρχία μέσω της έντονης αστυνόμευσης, της πατερναλιστικής κοινωνικής πει-θάρχησης, των νομικών διακρίσεων και του περιορισμού του εκλογικού δικαιώμα-τος. Και τέλος, αν τυχόν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα απέρριπταν τον κομμου-νισμό και απέφευγαν να δραστηριοποιηθούν στην επαρχία, τα αυταρχικά καθεστώ-τα μερικές φορές τους επέτρεπαν να λειτουργήσουν νομίμως.13

Αυτός ο αυταρχισμός διέφερε από το φασισμό. Μετά τις αρχικές ωμότητες τηςαντεπανάστασης, τα δικτατορικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης διατήρησανκάποια στοιχεία ομαλού συνταγματικού βίου, επιτρέποντας τη διεξαγωγή εκλογώνκαι την περιορισμένη λειτουργία των συνδικάτων. Αντίθετα, το εργατικό κίνημαστην Ιταλία και τις άλλες χώρες της Βόρειας και της Κεντρικής Ευρώπης ήταν ασυ-γκρίτως πιο ισχυρό. Ήταν μεγαλύτερο, πιο καλά οργανωμένο και βαθιά ριζωμένοστην κοινωνική ζωή και τη δημόσια κουλτούρα των χωρών αυτών. Η απόσπαση τηςΑριστεράς από τις ιστορικές ρίζες της στις πολύπλοκες κοινωνίες πολιτών προϋπέ-θετε μια συνολική επίθεση στην κυρίαρχη κατάσταση. Από την άποψη αυτή, ο φα-σισμός ήταν απείρως πιο ριζοσπαστικός, αφού είχε να αντιμετωπίσει ένα ιδιαίτερα


459

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·459

ισχυρό εργατικό κίνημα. «Επιχείρησε να απογυμνώσει την εργατική τάξη από κάθεπολιτικό δικαίωμα και να ακυρώσει τις πολιτικές και συνδικαλιστικές κατακτήσειςολόκληρων γενεών». Αυτό προϋπέθετε ένα διαφορετικό καθεστώς που θα κατέ-στρεφε συστηματικά τα ίδια τα θεμέλια της πολιτικής ζωής. Από αυτή την άποψη,τα φασιστικά καθεστώτα δεν είχαν κανενός είδους ενδοιασμό ή περιορισμό.14

Παρ’όλες τις φασιστικές ακρότητες, το 1914-23 διαμορφώθηκε ένα νέο πολιτι-κό σύστημα στη Δυτική Ευρώπη, το οποίο όχι μόνο έδωσε λύσεις στις πολιτικέςεμπλοκές που ακολούθησαν το τέλος του Α Παγκοσμίου πολέμου, αλλά και δημι-ούργησε μια ισχυρή βάση για τη σταθεροποίηση του δυτικοευρωπαϊκού καπιταλι-σμού μετά το 1945.15 Ο «κορπορατισμός», η θεσμική δηλαδή συνεργασία ανάμεσαστους εργοδότες και στα συνδικάτα με τη διαμεσολάβηση του κράτους, ήταν απο-τέλεσμα των μεταπολεμικών κοινωνικών κρίσεων. Προϋπέθετε τον περιορισμό τηςισχύος του εργατικού κινήματος στα εργοστάσια, καθώς επίσης και την απόρριψητων σχεδίων για κοινωνικοποιήσεις μεγάλης έκτασης. Σε αυτή την περίπτωση, οδρόμος ήταν ανοιχτός για τον εξορθολογισμό του καπιταλιστικού συστήματος –τηνεκμηχάνιση και την αύξηση των παραγωγικών δυνατοτήτων των επιχειρηματικώνμονάδων· την εφαρμογή του τεϊλορισμού στη βιομηχανία, την επιστημονική διοί-κηση, την αποειδίκευση και τον έλεγχο της εργασίας, την εφαρμογή της γραμμήςπαραγωγής και την απόλυση του πλεονάζοντος προσωπικού. Ωστόσο όλα αυτάεπέτρεπαν μια περιορισμένη συλλογική διαπραγμάτευση, η οποία μπορούσε να λει-τουργήσει ιδανικά σε εθνικό επίπεδο και σε ολόκληρους παραγωγικούς τομείς. Γιατη σταθεροποίηση του συστήματος χρειάζονταν δύο πράγματα: αφενός η καταστο-λή του εργατικού κινήματος και των επαναστατικών επιθυμιών του και αφετέρουκάποιες μετρημένες παραχωρήσεις προς ορισμένες κατηγορίες εργαζομένων. Έτσι,ο έλεγχος των εργοδοτών στην παραγωγική διαδικασία αυξανόταν. Ακόμη και οφασισμός επινόησε τέτοιες μορφές κορπορατισμού.

Πέραν αυτού, η σταθεροποίηση αποτέλεσε τη βάση ενός γενικότερου πολιτικούδιακανονισμού, αφού οι σχέσεις ανάμεσα στην κυβέρνηση, στους οικονομικούςπαράγοντες και τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς αποτέλεσαν αντικείμενο ενόςνέου σχεδιασμού. Αντιμέτωπες με τις επαναστάσεις της περιόδου 1917-23 και μετις δυσλειτουργίες της διεθνούς οικονομίας, και με νωπό ακόμη τον παρεμβατισμότης πολεμικής περιόδου, οι δυτικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις αξίωσαν περισσότερεςαρμοδιότητες στη διοίκηση της εθνικής οικονομίας. Τα κοινοβούλια ωστόσο δεν θαμπορούσαν να επιλύσουν τα βασικά προβλήματα της κρίσης – τις κρίσιμες «διαμά-χες μέσω των οποίων διεκδικείται ή αποκαλύπτεται η βασική κατανομή της εξου-σίας: τις συγκρούσεις για τις εθνικοποιήσεις, τους φόρους και τον πληθωρισμό· τις


460

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·460

σχέσεις ανάμεσα σε κεφάλαιο και εργασία· τα ζητήματα αποζημιώσεων και τις δα-σμολογικές διαπραγματεύσεις». Όλα αυτά αντικαταστάθηκαν από ένα νέο σύστη-μα «σταθερής και μόνιμης διαμεσολάβησης» ανάμεσα στο κράτος και τα μείζοναοργανωμένα συμφέροντα. «Ο κλασικός κοινοβουλευτισμός μετατοπιζόταν αργάαλλά σταθερά προς μοντέλα εκπροσώπησης των οργανωμένων συμφερόντων».16

Με τον τρόπο αυτό, το εργατικό κίνημα σύρθηκε στις διοικητικές δομές τωνεθνικών οικονομιών. Ωστόσο η αλληλεπίδραση του κοινοβουλευτισμού και τουκορπορατισμού ήταν εξαιρετικά πολύπλοκη. Δεν επρόκειτο για ένα παίγνιο μηδενι-κού αθροίσματος, στο πλαίσιο του οποίου ο νέος τρόπος διευθέτησης των συμφε-ρόντων θα επαγόταν την παρακμή των κοινοβουλίων ή την κατάσταση εκείνη,όπου το κέρδος του ενός θα ισοδυναμούσε με ζημιά για το άλλο. Αντίθετα, η σο-σιαλδημοκρατία προτίμησε ταυτόχρονα να αποδεχτεί το ισχύον συνταγματικόπλαίσιο. Καθώς λοιπόν τα συνδικάτα προέβαιναν σε νέες συνεργασίες με τους ερ-γοδότες και την κυβέρνηση στο πλαίσιο κορπορατιστικών συστημάτων διαπραγμά-τευσης για τους μισθούς και τις σχέσεις εξουσίας στους τόπους δουλειάς, τα σο-σιαλδημοκρατικά κόμματα αφοσιώνονταν όλο και περισσότερο στο όραμα τωνκοινοβουλευτικών μεταρρυθμίσεων. Το υπάρχον κοινοβουλευτικό πλαίσιο δενήταν εμπόδιο στις κορπορατιστικές λύσεις αλλά μάλλον μια συμπληρωματική πηγήνομιμοποίησης. Αν ο κορπορατισμός βοηθούσε να πειθαρχηθεί η αγωνιστικότητατων απλών εργατών, αφαιρώντας από τους συνδικαλιστές ηγέτες την ευθύνη τουςαπέναντι στη βάση και χρησιμοποιώντας τους για να αστυνομεύουν τα ίδια τους ταμέλη, τότε η κοινοβουλευτική δημοκρατία θα μπορούσε να συγκεντρώσει τις πολι-τικές ελπίδες του λαού. Ο κορπορατισμός αναπτύχθηκε μέσα από την κρίση των θε-σμών πολιτικής αντιπροσώπευσης, στο πλαίσιο της οποίας οι κινητοποιήσεις τηςεργατικής τάξης πήραν έναν ομολογημένα επαναστατικό χαρακτήρα. Όμως, για ναλειτουργήσει, οι προσδοκίες της εργατικής τάξης έπρεπε να εκφραστούν μέσα σεένα αξιόπιστο πολιτικό σύστημα.

Η σταθεροποίηση της δεκαετίας του 1920 χρειαζόταν τόσο τον νέο κορπορατι-σμό όσο και την ενίσχυση του κοινοβουλίου. Οι Εργατικοί έγιναν η φωνή της μεταρ-ρύθμισης του δικομματικού βρετανικού συστήματος μόνο το 1910-26, όταν οι ευρύ-τερες δημοκρατικές ζυμώσεις δεν είχαν διασφαλίσει ακόμη μια συνταγματική προο-πτική. Αναμφισβήτητα, η συμμετοχή στο πατριωτικό μέτωπο των ετών 1914-18 ευ-νόησε τόσο τους μετριοπαθείς συνδικαλιστές ηγέτες όσο και τους Εργατικούς πολι-τικούς, ενώ ο Νόμος για την Αντιπροσώπευση του Λαού του 1918 (δικαίωμα ψήφουστους άντρες άνω των 21 ετών και στις γυναίκες άνω των 30) έδωσε στους τελευ-ταίους μεγάλη εκλογική δύναμη. Αλλά και οι Εργατικοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη


461

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·461

βρετανική εκδοχή των εργατικών επαναστάσεων των ετών 1917-21. Ο κοινοβου-λευτισμός, ο οποίος από κάποιο σημείο και μετά θεωρήθηκε δεδομένος, έπρεπε ναπροστατευτεί από τις επιθέσεις των ριζοσπαστών σοσιαλιστών. Ο νέος καταστατι-κός χάρτης του Εργατικού Κόμματος, που υπερψηφίστηκε το 1918, συνέδεε το σο-σιαλισμό με την κρατική ιδιοκτησία («Παράγραφος 4»), αλλά την επιδίωκε αποκλει-στικά μέσω της κοινοβουλευτικής οδού, η οποία απέρριπτε την άμεση δράση πολ-λών από τους πιο δυναμικούς υποστηρικτές του στους κόλπους της εργατικής τάξης.

Ο Ράμσεϊ ΜακΝτόναλντ και οι υπόλοιποι ηγέτες των Εργατικών βρήκαν έτσιένα σημείο επαφής με τους Συντηρητικούς. Ήθελαν να διασφαλίσουν το καθεστώςτων Εργατικών ως δευτέρου πιο σημαντικού κόμματος, γιατί οι πιο ακραίες μορφές«δημοκρατίας» δεν θα μπορούσαν να ηττηθούν χωρίς την «ορθή και μετριοπαθήαντιπροσώπευση του λαού στα κρατικά όργανα». Όπως έλεγε ο ηγέτης των Συντη-ρητικών Στάνλεϊ Μπάλντουιν (Stanley Baldwin), ο πρώτος στόχος ήταν «η εξαφά-νιση του Κόμματος των Φιλελευθέρων… και ο δεύτερος η εξουδετέρωση των κομ-μουνιστών από τους Εργατικούς. Έτσι, θα έχουμε δύο μόνο κόμματα, το κόμμα τηςΔεξιάς και το κόμμα της Αριστεράς».17 Ο διπλός στόχος των δημοκρατικών μεταρ-ρυθμίσεων του 1918 –η σταθεροποίηση του καπιταλιστικού συστήματος και η κοι-νωνική συνοχή– ήταν ζωτικής σημασίας. Οι νέες διευθετήσεις για τη λειτουργία τηςκαπιταλιστικής οικονομίας μέσω της εκπροσώπησης των κορπορατιστικά οργανω-μένων συμφερόντων, δηλώνουν μία μόνο διάσταση του προβλήματος. Ωστόσο οκορπορατισμός per se δεν συνέβαλε ιδιαίτερα στην αντιμετώπιση των άλλων πολι-τικών αναγκών – τον ανταγωνισμό των ιδεών στη δημόσια ζωή, τη συγκρότησηευρύτερων κοινωνικών συνασπισμών και τη λαϊκή συναίνεση για την υπεράσπισηή την άσκηση κριτικής στις υφιστάμενες πολιτικές διευθετήσεις.18

ΤYΠOI ΣTAΘEPOΠOIHΣHΣ

Από το 1917 και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1920, η Αριστερά έθετε το ζήτη-μα της δημοκρατίας στην ευρωπαϊκή ατζέντα υπό το πρίσμα των πιο ριζοσπαστι-κών και συμμετοχικών τρόπων. Η δεκαετία του 1920 αποτέλεσε το επιστέγασμαμιας ευρύτερης περιόδου, στην οποία δύο συγκυρίες συνταγματικών μεταρρυθμί-σεων (1859-1971 και 1917-23) προσδιόρισαν δημοκρατικά τις σχέσεις κράτους καικοινωνίας. Τα πιο σημαντικά γεγονότα αυτής της περιόδου στη Βρετανία ήταν οΝόμος για την Εκλογική Μεταρρύθμιση του 1867 και ο Νόμος της Αντιπροσώπευ-σης του Λαού του 1928, που δημιούργησαν «για πρώτη φορά μια πλήρη, τυπική καιμαζική δημοκρατία» μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κολεκτιβιστικών αντιλήψεων


462

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·462

για το κράτος και την κοινωνία.19 Σχετικά με το θέμα αυτό, η «συνταγματοποίηση»των Εργατικών ήταν αποφασιστικής σημασίας, καθώς απέκλεισε την εξωκοινοβου-λευτική άμεση δράση που θα μπορούσε να διευρύνει ακόμη περισσότερο τα πολιτι-κά δικαιώματα όσο και το σύνταγμα. Η υποστήριξη του κοινοβουλευτισμού –καιτων συμπληρωματικών κορπορατιστικών διευθετήσεων– σήμαινε την απόρριψηάλλων μορφών πολιτικής δράσης, από τα συμβούλια δράσης, τις αρνήσεις πληρω-μής ενοικίων και τις διαδηλώσεις των ανέργων μέχρι τον «ποπλαρισμό» και τις ευ-ρηματικές τοπικές παραδόσεις του σοσιαλισμού. Πάνω απ’ όλα όμως σήμαινε τηναποκήρυξη των «μη συνταγματικών» πολιτικών διενέξεων, όπως ήταν η μοιραίαΓενική Απεργία του Μαΐου του 1926.20

Το κοινοβούλιο έπαιζε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση επιτυχών κορπορατι-στικών σχημάτων. Η Βρετανία διέπρεψε στον τομέα αυτό, γιατί το κοινοβουλευτικότης σύστημα ήταν πιο εξελιγμένο από εκείνα άλλων χωρών. Στην Ιταλία, για παρά-δειγμα, η συγκρουσιακή πολιτική του PSI –το οποίο αρνήθηκε να «συνταγματοποιη-θεί» το 1917-22– εξάντλησε τις διαμεσολαβητικές ικανότητες του φιλελεύθερουκράτους και οδήγησε τις κυρίαρχες τάξεις στην αγκαλιά του φασισμού. Κορπορατι-στικές καινοτομίες σημειώθηκαν και στις δύο χώρες, αλλά, ενώ η ήττα της ιταλικήςΑριστεράς οδήγησε στην Πορεία του Μουσολίνι προς τη Ρώμη, η ήττα της βρετανι-κής στη Γενική Απεργία του 1926 έφερε μια κυβέρνηση των Εργατικών μετά τιςεκλογές του 1929. Έτσι, παρατηρούμε ότι στη Βρετανία ο κοινοβουλευτισμός και οκορπορατισμός δεν ήταν ασύμβατοι αλλά συμπληρωματικοί. Η σταθερότητα, πουυποσχόταν ο τελευταίος, προϋπέθετε ένα ισχυρό συνταγματικό πλαίσιο, το οποίο θαδιασφάλιζε τα νομικά δικαιώματα των πολιτών και θα έδινε στο λαό την αίσθηση ότιείναι ελεύθερος. Αντίθετα, όπως και στην Ιταλία, ο κορπορατισμός της Δημοκρατίαςτης Βαϊμάρης δεν διέθετε ένα σταθερό μηχανισμό κοινοβουλευτικής νομιμοποίη-σης, ενώ η κατάργηση του κοινοβουλευτισμού μετά το 1930 αποτέλεσε ένα σύμπτω-μα της αστάθειας και όχι της δύναμης του γερμανικού κορπορατισμού.21

Τα ευρωπαϊκά μοντέλα πολιτικής σταθεροποίησης εκτείνονταν από τις αυταρχι-κές δικτατορίες στην ανατολή και το νότο μέχρι τις σχετικά φιλελεύθερες δημοκρα-τίες της Δυτικής Ευρώπης. Ο φασισμός κατάφερε να εδραιωθεί στην Ιταλία, στηΓερμανία και την Ισπανία, όπου οι εργατικές κινητοποιήσεις υπερέβησαν τις ενσω-ματωτικές ικανότητες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τέλος, το σκανδιναβικό πρό-τυπο ενσωμάτωσης της σοσιαλδημοκρατίας στο κράτος, που στηριζόταν σε διατα-ξικές συμμαχίες, στο διπλό πλαίσιο του οικονομικού κορπορατισμού και του λει-τουργικού κοινοβουλευτισμού που τόνισα προηγουμένως, αποτέλεσε την πιο χαρα-κτηριστική περίπτωση μεταρρυθμίσεων.


463

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·463

Κάποιες χώρες δεν εντάσσονται εύκολα σε αυτή την τυπολογία. Ένας κυρίαρχοςκληρικαλισμός, οργανωμένος γύρω από εκκλησιαστικά κόμματα και ενώσεις, απο-τέλεσε το βασικό στοιχείο των πολιτειακών συστημάτων του Βελγίου και τηςΟλλανδίας. Η Τσεχοσλοβακία, η μόνη κοινοβουλευτική δημοκρατία της Ανατολι-κής Ευρώπης που κατάφερε να επιβιώσει, είχε κάποια κοινά χαρακτηριστικά μεεκείνα των σκανδιναβικών χωρών στη δεκαετία του 1930, αλλά ο ομαλός πολιτικόςβίος της χώρας διακόπηκε βίαια από το διαμελισμό της το 1938-39. Με δεδομένητην επίθεση της ριζοσπαστικής Άκρας Δεξιάς εναντίον του εργατικού κινήματος,που είχε μια κουλτούρα έντονης κινητοποίησης, η Αυστρία βρισκόταν κάπου ανά-μεσα στην αυταρχική δικτατορία και το φασισμό.

Η τυπολογία αυτή αποτυπώνει με ενδιαφέροντα τρόπο το προπολεμικό μοντέλοτων σοσιαλδημοκρατικών χωρών της Βόρειας και της Κεντρικής Ευρώπης, στιςοποίες υπήρχαν τα πιο ισχυρά εργατικά κινήματα. Εδώ βέβαια υπάρχουν κάποιεςσημαντικές διαφορές. Στη Γερμανία, λόγου χάρη, το SPD δεν κατάφερε να επιβάλειτο σκανδιναβικό πρότυπο σοσιαλδημοκρατικού κορπορατισμού, καθώς η ικανότη-τα του κοινοβουλευτικού συστήματος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης να εξασφαλί-ζει συναίνεση εξέλιπαν το 1930-33. Στην Τσεχοσλοβακία, το ενδεχόμενο μιαςσκανδιναβικού τύπου πορείας ανεστάλη μετά την απόφαση των Γάλλων και τωνΒρετανών να συναινέσουν στην κατάληψη της χώρας από τους ναζιστές. ΣτηνΑυστρία, η γερμανική εμπειρία της κοινοβουλευτικής κυβέρνησης σε αναστολήεπαναλήφθηκε το 1927-34, ενώ κάθε πραγματιστική συμφωνία ανάμεσα στο αυταρ-χικό καθεστώς και τους σοσιαλιστές αποκλείστηκε λόγω της διεθνούς εξάρτησηςτου πρώτου από τη φασιστική Ιταλία και το Τρίτο Ράιχ. Η βασική διαφορά πά-ντως ανάμεσα στη σκανδιναβική περίπτωση και σε εκείνες της Γερμανίας και τηςΑυστρίας ήταν η ικανότητα του εργατικού κινήματος των σκανδιναβικών χωρώννα διατηρήσει εν ζωή μια ευρύτερη υπερταξική συμμαχία.

Ούτε η ανικανότητα του SPD να οικοδομήσει κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίεςούτε η σκανδιναβική επιτυχία ήταν αναπόφευκτα ιστορικά γεγονότα. Στη Γαλλία, ηπόλωση που προκλήθηκε από τους φασίστες στη διάρκεια του 1930 ήταν πιο ισχυρήκαι το κοινοβουλευτικό σύστημα πιο εύθραυστο απ’όσο συνήθως πιστεύεται. Όμωςστις πιο σταθερές και αναπτυγμένες δημοκρατίες του δυτικοευρωπαϊκού θυλάκου,το πολιτικό σύστημα άντεξε. Οι χώρες αυτές κυβερνήθηκαν συνεχώς στη διάρκειατου Μεσοπολέμου από την Κεντροδεξιά. Στη Βρετανία, με εξαίρεση δύο περιόδους–το 1924 και το 1929-31, οπότε τη διακυβέρνηση της χώρας ανέλαβαν οι Εργατι-κοί–, οι Συντηρητικοί ήταν στην εξουσία συνεχώς είτε μόνοι τους είτε επικεφαλήςκάποιου συνασπισμού. Στη Γαλλία επίσης κυριάρχησε η Κεντροδεξιά, αλλά σε δύο


464

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·464

σύντομες περιόδους, το 1924-25 και το 1936-38, τη διακυβέρνηση της χώρας ανέλα-βαν η Κεντροαριστερά και το Λαϊκό Μέτωπο αντίστοιχα. Στην Ελβετία, ένα παρό-μοιο κεντροδεξιό σχήμα κυβέρνησε από το 1918 μέχρι το 1943. Σε όλες τις περιπτώ-σεις, το σύστημα αυτό στρεφόταν εναντίον της σοσιαλιστικής Αριστεράς, με άμεσησυνέπεια να υποταχθούν και τα συνδικάτα. Αυτό συνέβη μετά την αποτυχία των γε-νικών απεργιών τον Νοέμβριο του 1918 στην Ελβετία, τον Μάιο του 1920 στη Γαλ-λία και τον Μάιο του 1926 στη Βρετανία. Η αδυναμία των σοσιαλιστών ήταν επίσηςαποτέλεσμα της απουσίας σαφών διαχωριστικών γραμμών, λόγου χάρη «γλωσσι-κών, θρησκευτικών ή τοπικιστικών», οι οποίες παλιότερα διαιρούσαν τα κόμματατης μεσαίας τάξης και δημιουργούσαν δυνητικούς συμμάχους των σοσιαλιστών, επι-τρέποντας το σχηματισμό συνασπισμών σαν και εκείνον των Φιλελευθέρων και τωνΕργατικών (Lib-Lab) στη Βρετανία. Η πρόταξη της ταξικής πολιτικής οδήγησε στηνεκλογική απομόνωση των σοσιαλιστών που έχαναν πάντοτε τις εκλογικές αναμε-τρήσεις με αντίπαλο ένα αντισοσιαλιστικό κόμμα ή συνασπισμό».22

Στην περίπτωση του φασισμού, καμία από τις δύο συνθήκες που αναφέρθηκανδεν υπήρχε. Πριν από τη νίκη των φασιστών, τα εργατικά κινήματα στη Γερμανία,στην Ιταλία και την Ισπανία συμμετείχαν στις εθνικές κυβερνήσεις ή στην αυτο-διοίκηση, ενώ και τα μεσαία αστικά στρώματα ήταν διαιρεμένα. Παρότι οι συνθή-κες αυτές υποδήλωναν την ύπαρξη μιας ισχυρής Αριστεράς, η ήττα του λαϊκού κι-νήματος που ακολούθησε είχε καταστροφικά αποτελέσματα. Η θεσμική ισχύς τηςΑριστεράς δεν μετατράπηκε σε έλεγχο του κράτους, ενώ ο κατακερματισμός τηςμεσαίας τάξης δεν ξεπεράστηκε μέσα από τη δημιουργία δημοκρατικών συνασπι-σμών της Αριστεράς αλλά μέσα από το θρίαμβο της ριζοσπαστικής Δεξιάς.

Ο φασισμός πέτυχε εκεί που έγιναν εφικτές για την κυρίαρχη τάξη τέτοιεςακραίες λύσεις. Η στροφή στο φασισμό διευκολύνθηκε όταν η Αριστερά διείσδυσεστην κρατική διοίκηση και αμφισβήτησε τα προνόμια των ιδιωτικών επιχειρήσεων,ακόμη και όταν ήταν αποκλεισμένη από την εθνική κυβέρνηση. Στην Ιταλία και τηΓερμανία, ο συνδυασμός του εμπεδωμένου ρεφορμισμού και της αμυντικής μαχη-τικότητας του εργατικού κινήματος εμπόδισαν την έξοδο από την οικονομική κρίσηκαι την αποκατάσταση της τάξης. Η κρίση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης μετά το1930 οφειλόταν στη διείσδυση του σοσιαλδημοκρατικού κορπορατισμού στη συν-δικαλιστική νομοθεσία, στο Υπουργείο Εργασίας, στην καθιέρωση διαδικασιώνυποχρεωτικής διαιτησίας, στα επιδόματα ανεργίας και τους άλλους μηχανισμούςκοινωνικής πρόνοιας, που οδήγησαν στην κατάλυση του πλουραλιστικού συνταγ-ματικού πλαισίου από μια οργισμένη Δεξιά. Όσο περισσότερο υπερασπιζόταν ηΑριστερά τις μεταπολεμικές κατακτήσεις της, τόσο περισσότερο η Δεξιά κατέφευ-


465

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·465

γε στη χρήση αντιδημοκρατικών μέσων. Αν σε αυτό προσθέσουμε την ισχύ της Αρι-στεράς στην αυτοδιοίκηση (του PSI το 1919-20 και του SPD μέχρι το 1932-33), τηνεντυπωσιακή μαχητικότητα των απλών μελών της και την ανθεκτικότητα του μαρ-ξιστικού οράματος μεταξύ των διανοουμένων των σοσιαλιστικών κομμάτων, η έλ-ξη των κυρίαρχων τάξεων από τον αυταρχισμό γινόταν όλο και πιο ισχυρή. Αυτόςφαινόταν, μάλιστα, να είναι το μόνο μέσο για το ξεκαθάρισμα της κατάστασης. Ηάνοδος έπειτα του φασισμού ως αξιόπιστου μαζικού κινήματος έδωσε τη λαϊκή βά-ση για την επίτευξη «εξωσυστημικών λύσεων».23

Τέλος, το σκανδιναβικό μοντέλο της ενσωματωμένης στο κράτος σοσιαλδημο-κρατίας έδωσε στους σοσιαλιστές τη δυνατότητα να κυβερνήσουν τις χώρες τους –στη Δανία από το 1929, στη Σουηδία από το 1932 και στη Νορβηγία από το 1935.Το πλέγμα των επιτυχημένα συγκεντροποιημένων εργασιακών σχέσεων, που εκ-φραζόταν θεσμικά μέσα από τις εθνικές ομοσπονδίες των εργοδοτών και των συνδι-κάτων πολύ πριν από το 1914, αποτέλεσε το στήριγμα των κοινωνικών διευθετή-σεων της δεκαετίας του 1930. Από τη μια πλευρά, οι επιχειρήσεις αναγνώρισαν τηνομιμότητα των σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων, που δεσμεύονταν να αυξή-σουν τους μισθούς των εργαζομένων, να διευρύνουν το κράτος πρόνοιας και να εξα-σφαλίσουν την πλήρη απασχόληση, ενώ από την άλλη οι σοσιαλιστές αποδέχτηκαντην ιερότητα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και τον ιδιωτικό έλεγχο των αγορών κεφα-λαίου, και περιόρισαν τις αγωνιστικές κινητοποιήσεις των συνδικάτων προς όφελοςτης κοινωνικής ειρήνης. Οι εθνικοποιήσεις και η δημόσια ιδιοκτησία των μέσων πα-ραγωγής εγκαταλείφθηκαν υπέρ μιας αναδιανεμητικής στρατηγικής που χρησιμο-ποιούσε ως μοχλό τα φορολογικά έσοδα και τις δημόσιες δαπάνες, διευκολύνονταςτην κορπορατιστική επίλυση των εργασιακών συγκρούσεων όσο και διευρύνονταςτα κεκτημένα της εργατικής τάξης. Θεμέλιος λίθος αυτής της πολιτικής ήταν η υπο-στηριζόμενη από το κράτος συμπαγής συμμαχία εργοδοτών και συνδικάτων –ηΣυμφωνία Κανσλεγκράντε στη Δανία (1933), μια συμφωνία ανάλογου περιεχομέ-νου στη Νορβηγία (1935) και η Συμφωνία Σαλτσγιεμπάντεν στη Σουηδία (1938).

Αυτό το κορπορατιστικό επίτευγμα έπρεπε να θεμελιωθεί πολιτικά σε κάποιονκοινοβουλευτικό συνασπισμό. Εξίσου απαραίτητη ήταν και μια εποικοδομητικήπολιτική για την επαρχία. Η σχετική απουσία μισθωτών στην αγροτική οικονομίαενθάρρυνε μια πιο ευέλικτη σοσιαλιστική πολιτική και την οικοδόμηση ενός αγρο-τικού συνασπισμού. Αλλά και τα κόμματα που στηρίζονταν στους αγρότες δέχτη-καν τις σοσιαλιστικές συμμαχίες. Σε αντίθεση με την Ιταλία, όπου το PSI στρατολο-γούσε τα μέλη του μεταξύ των αγρεργατών, αλλά αποξένωνε τους μικροκτηματίες,και τη Γερμανία, στις αγροτικές περιοχές της οποίας δέσποζαν τα αντισοσιαλιστικά


466

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·466

κινήματα, τα οποία εντέλει τροφοδότησαν το ναζισμό, στις σκανδιναβικές χώρεςδημιουργήθηκε ένας ιδιαίτερος συνασπισμός εργατών και αγροτών.

Όσον αφορά τον κορπορατισμό, που εκτόνωσε την ένταση ανάμεσα στα συνδι-κάτα και στους οργανωμένους σε εθνικό επίπεδο εργοδότες και την ευέλικτη πολι-τική στην επαρχία, οι Σκανδιναβοί σοσιαλδημοκράτες διαφοροποιήθηκαν αισθητάαπό το ρεφορμισμό των σοσιαλιστών της Αυστρίας, της Γερμανίας και του Βελ-γίου. Η ιδέα της δημόσιας ιδιοκτησίας, οι εθνικοποιήσεις, ο σχεδιασμός της παρα-γωγής και η ελεγχόμενη οικονομία παραχώρησαν τη θέση τους στον δημόσιο έλεγ-χο και σε πιο ευέλικτες πρωτοκεϊνσιανές πολιτικές αναδιανομής. Αντί να συγκρου-στούν ευθέως με τα ιδιωτικά συμφέροντα στην οικονομία –στην ιδιοκτησία τηςβιομηχανίας, στις μικρές επιχειρήσεις ή στον αγροτικό τομέα–, οι Σκανδιναβοί σο-σιαλιστές προσέγγισαν τα θέματα αυτά με διαφορετικό τρόπο. Δέχτηκαν πραγματι-κά τον κορπορατισμό σε ζητήματα δημοσιονομικού ελέγχου, αναδιανεμητικής φο-ρολογίας και κοινωνικής πολιτικής. Η στρατηγική αυτή –«η ανακωχή με την ιδιωτι-κή οικονομία και όχι η κατάληψή της»– απέδωσε σημαντικά οφέλη για τους εργα-ζομένους, μετατοπίζοντας τις οικονομικές συγκρούσεις στο πεδίο της πολιτικής,όπου οι σοσιαλιστές «μπορούσαν να εκμεταλλευτούν με τον καλύτερο τρόπο το πιοσημαντικό όπλο τους –την κρατική εξουσία– και να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τό-σο το εργατικό κίνημα όσο και την οικονομία».24


467

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·467

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16

ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1917-21, Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ διασπάστηκε μόνιμα ανάμεσα σεόσους υποστήριζαν την Τρίτη Διεθνή και σε όσους την απέρριπταν. Για τους

κομμουνιστές, τα γεγονότα στη Σοβιετική Ένωση, με επίκεντρο την ασθένεια και τοθάνατο του Λένιν το 1923-24, έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο. Οι φατριασμοί –που αρ-χικά οδήγησαν στην απομόνωση του Τρότσκι και, στη συνέχεια, αποδυνάμωσαν τονΖινόβιεφ και τον Κάμενεφ, ενισχύοντας τον Στάλιν– επηρέασαν βαθιά την πορείατου κομμουνισμού στις άλλες χώρες του κόσμου. Ειδικότερα, ο Στάλιν ανέπτυξε τηνέα θεωρία του «σοσιαλισμού σε μία χώρα». Για πρώτη φορά στην ιστορία του σο-βιετικού κράτους υποστηρίχτηκε η άποψη ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να οικο-δομηθεί στη Σοβιετική Ένωση χωρίς να επικρατήσει η επανάσταση στις χώρες τηςΔύσης. Μέσα σε ένα χρόνο, η πολιτική αυτή γραμμή μεταβλήθηκε σε μια άκαμπτηθεωρητική θέση. Όπως έγραψε ο ίδιος ο Στάλιν τον Ιανουάριο του 1926 στα Προ-βλήματα του λενινισμού: «Εννοούμε… τη δυνατότητα του προλεταριάτου να αναλά-βει την εξουσία και να τη χρησιμοποιήσει για την οικοδόμηση μιας ολοκληρωμένηςσοσιαλιστικής κοινωνίας στη χώρα μας, έχοντας τη συμπάθεια και την υποστήριξητων προλεταρίων των άλλων χωρών, χωρίς όμως να έχει προηγηθεί η νίκη της προ-λεταριακής επανάστασης σε αυτές».1

Η επιμονή στην πρωταρχική σημασία, που είχε η οικοδόμηση του σοσιαλισμούστη Ρωσία, έδωσε ένα νέο τόνο στη διεθνή σοσιαλιστική συζήτηση. Η ΟκτωβριανήΕπανάσταση δεν ήταν πλέον η σπίθα που θα έβαζε φωτιά σε ολόκληρη την Ευρώπηαλλά η μοναδική φλόγα της. Υπό τον Στάλιν, ο σοβιετικός σοσιαλισμός άρχισε ναυμνείται ως το θεμέλιο των σοσιαλισμών των άλλων χωρών, και όχι το αντίστροφο.Η πολιτική αυτή είχε ως συνέπεια την υποβάθμιση της σημασίας των άλλων κομ-μουνιστικών κομμάτων και τον αναπροσδιορισμό του ρόλου τους. Εφεξής θα έπρε-πε να υπερασπίζονται τη Σοβιετική Ένωση και να την υπηρετούν με όλες τους τιςδυνάμεις. Από τη νέα άποψη αυτή, η επιβίωση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν αποφα-σιστικής σημασίας για την προοπτική της επανάστασης στη Δύση· «ήταν το θεμέ-468

Ο σοσιαλισμόςσε μία μόνο

χώρα

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·468

λιο, το βασικό στήριγμα και το καταφύγιο των επαναστατικών κινημάτων όλου τουκόσμου».2

ΑΠO THN ΜΠOΛΣEBIKOΠOIHΣH ΣTHN TPITH ΠEPIOΔO, 1923-1928

Αναπόφευκτα, η Τρίτη Διεθνής έδωσε προτεραιότητα στην εξυπηρέτηση της εξω-τερικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο η εξάρτηση της πρώτης από τηδεύτερη, που κανονικά θα έπρεπε να είναι προσωρινή, έγινε μια μόνιμη κατάσταση.Σύντομα, αυτό προκάλεσε προβλήματα τόσο στους σχεδιαστές της σοβιετικήςεξωτερικής πολιτικής όσο και στο αριστερό κίνημα του εξωτερικού, κι αυτό γιατίαπό τη μια έπρεπε να υπερασπίζονται την επανάσταση σε παγκόσμια κλίμακα καιαπό την άλλη να συνυπάρχουν με τις καπιταλιστικές χώρες σε μια παγκοσμιοποιη-μένη οικονομία, ή να υποστηρίζουν τα κομμουνιστικά κόμματα ενάντια στις ξένεςκυβερνήσεις και ταυτόχρονα να επιδιώκουν την εξομάλυνση των σχέσεων της Σο-βιετικής Ένωσης με τα κράτη αυτά. Δεν είναι τυχαίο ότι η Αγγλοσοβιετική Εμπορι-κή Συμφωνία του Μαρτίου του 1921, το πρώτο πραγματικά σημαντικό ρήγμα στηναπομόνωση του σοβιετικού κράτους, συνέπεσε με την εφαρμογή της Νέας Οικονο-μικής Πολιτικής (ΝΕΠ), που ανέκοψε το ριζοσπαστισμό της εγχώριας σοσιαλιστι-κής εφόδου.3 Με απόφαση του 4ου Συνεδρίου της Κομιντέρν το 1922, οι κομμουνι-στές όλου του κόσμου υποχρεώθηκαν να προσφέρουν την άνευ όρων στήριξή τουςστη Σοβιετική Ένωση. Η ευρωπαϊκή σταθεροποίηση των ετών 1923-24 ενίσχυσεακόμη περισσότερο την τάση αυτή.4

Αν το τεράστιο γόητρο των μπολσεβίκων δυσκόλευε τους κομμουνιστές των άλ-λων χωρών να στραφούν εναντίον τους στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, τααμέσως επόμενα χρόνια η κατάσταση έγινε ακόμη χειρότερη λόγω του πολωτικούκλίματος που επικράτησε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, με τα περισσότερακομμουνιστικά κόμματα να βρίσκονται στην παρανομία και τη Σοβιετική Ένωσηνα πολεμά μόνη της το φασισμό. Επιπλέον, όσο πιο μικρό και παράνομο ήταν ένακομμουνιστικό κόμμα, όσο πιο πολλές διώξεις υφίστατο, τόσο πιο ισχυρή ήταν ηψυχολογική ανάγκη του να εξυμνεί την επιτυχία των μπολσεβίκων. Στην εξορία ήστο σκοτάδι των φασιστικών φυλακών, η ταύτιση με τη Σοβιετική Ένωση έγινε κυ-ριολεκτικά σωσίβιο. Σε αυτό συνέβαλε και ένας αυθεντικός διεθνισμός: πολλοίκομμουνιστές διατηρούσαν τις επιφυλάξεις τους, αλλά η εμπιστοσύνη στην πρωτο-καθεδρία της Σοβιετικής Ένωσης εξέφραζε μια διεθνιστική πειθαρχία που η ΔεύτερηΔιεθνής δεν είχε καταφέρει να δημιουργήσει.

Ο διεθνής κομμουνισμός τη δεκαετία του 1920 ήταν συγκεχυμένος και ευμετά-


469

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·469

βλητος, καθώς μετά το 1923 οι επαναστάτες αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν σεμη επαναστατικές συνθήκες. Από το 3ο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς το 1921, πουαναγνώρισε ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός βρισκόταν σε φάση σταθεροποίησης,μέχρι το 6ο Συνέδριο του 1928, οι συγκρούσεις για τον έλεγχο των διαφόρων κομ-μουνιστικών κομμάτων προκάλεσαν βίαιες μεταπτώσεις, καθώς τόσο οι «δεξιοί»όσο και οι «αριστεροί» αγωνίζονταν να κερδίσουν την εύνοια των Σοβιετικών. Τέ-τοιου είδους μεταπτώσεις έφερναν συχνές και ριζικές αλλαγές στις ηγεσίες τωνκομμάτων αυτών, με το γερμανικό κόμμα να αποτελεί το πιο ακραίο ίσως παράδειγ-μα. Το 1920, επικεφαλής του KPD ήταν ο «δεξιός» Σπαρτακιστής Πάουλ Λέβι (PaulLevi)· το 1921 και εφεξής μια σύντομη κυριαρχία της «Αριστεράς», που προκάλεσετην εκπαραθύρωση του Λέβι, η ανανεωμένη «Δεξιά», επικεφαλής της οποίας ήτανο Ερνστ Μάγερ (Ernst Mayer) και ο Χάινριχ Μπράντλερ, ανέλαβε και πάλι τονέλεγχο του κόμματος. Το 1922, η στρατηγική του Ενιαίου Μετώπου υλοποιήθηκεχωρίς παρεκκλίσεις, αλλά το 1923 διαμορφώθηκε μια λεπτή ισορροπία ανάμεσαστη «δεξιά» πλειοψηφία υπό τον Μπράντλερ και την αριστερή «μειοψηφία». Το1924, ως αντίδραση στην αποτυχημένη εξέγερση στο Αμβούργο και τον ανεπαρκήμπολσεβικισμό της παλιάς ηγεσίας, αναδύθηκε μια νέα «αριστερή» φατρία υπό τηΡουθ Φίσερ και τον Αρκάντι Μάσλοβ (Arkadi Maslow), αλλά πολύ σύντομα ακο-λούθησαν νέες εκκαθαρίσεις και προέκυψε μια νέα ηγετική ομάδα υπό τους ΕρνστΤέλμαν (Ernst Thälmann) και Ερνστ Μάγερ.5

Ωστόσο οι συχνές αυτές ανατροπές αποτύπωναν μάλλον δομικά στοιχεία τουκόμματος, όπως ήταν οι τεράστιες αλλαγές του αριθμού των μελών του, παρά τηνάσκηση ελέγχου από την πλευρά της Μόσχας μέσω μιας αυταρχικής ή αυθαίρετηςανάμιξής της στις υποθέσεις ενός ξένου κόμματος. Από 300.000 μέλη τις παραμονέςτης εξέγερσης του Αμβούργου, το KPD έφτασε να έχει μόλις 120.000 την άνοιξη του1924. Ο αριθμός αυτός έμεινε σταθερός μέχρι τη δεκαετία του 1930, οπότε άρχισε νααυξάνει και πάλι. Με τον αριθμό των μελών του και την επιρροή του να αυξομειώνο-νται διαρκώς, και τη γενικότερη κατάρρευση των επαναστατικών ελπίδων, η συ-μπεριφορά του KPD δεν μπορούσε παρά να είναι ευμετάβολη και απρόβλεπτη.

Αυτό εξηγεί την εκστρατεία της μπολσεβικοποίησης των κομμουνιστικών κομ-μάτων – τις οδηγίες δηλαδή του 5ου Συνεδρίου της Κομιντέρν (1924), που αποσκο-πούσαν στην αναδιοργάνωση των κομμάτων αυτών σύμφωνα με το πρότυπο τωνμπολσεβίκων. Στόχος βέβαια ήταν ακριβώς να προστατευτούν τα νεαρά ακόμηκομμουνιστικά κόμματα από τις συχνές αλλαγές γραμμής αλλά και ηγεσίας. Η«μπολσεβικοποίηση» λοιπόν σήμαινε πάνω απ’ όλα αυστηρό οργανωτικό συγκε-ντρωτισμό, σεβασμό στις οδηγίες της Κομιντέρν και πλήρη αποδοχή της «λενινι-


470

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·470

στικής» θεωρίας. Ωστόσο ούτε κι αυτή ήταν ένα απλό αποτέλεσμα της βούλησης ήτης ιδιοτροπίας της Μόσχας. Τα ίδια τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν ώριμα για μιατέτοια αναδιοργάνωση. Η ακτινοβολία της Ρωσικής Επανάστασης και η ανάγκηπου ένιωθαν τα μικρά και ανίσχυρα αυτά κόμματα να δείξουν τη διεθνιστική αλλη-λεγγύη τους στο σοβιετικό καθεστώς ήταν ιδιαίτερα πειστικές. Εντούτοις η πειθαρ-χία ήταν άκρως απαραίτητη για την οργανωτική αποτελεσματικότητα των ξένωνκομμουνιστικών κομμάτων, τα οποία παρουσίαζαν μεγάλη ανομοιογένεια λόγω τηςσυνύπαρξης ανθρώπων που ανήκαν σε πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους τάσεις– παλιοί σοσιαλδημοκράτες, συνδικαλιστές, αναρχικοί, διάφοροι αριστεροί σεκτα-ριστές, φεμινίστριες.

Από τη μια πλευρά, οι μπολσεβίκοι αντιμετώπιζαν όλο και πιο σοβιετοκεντρικάτη Διεθνή, περιορίζοντας την αυτονομία της, ενισχύοντας τον έλεγχό τους πάνω στοανώτατο εκτελεστικό όργανό της (ΕΕΚΔ) και ευθυγραμμίζοντας την πολιτική της μετις ανάγκες τους. Σε όσες περιπτώσεις η σοβιετική εξωτερική πολιτική ερχόταν σεσύγκρουση με τις ανάγκες της επαναστατικής στρατηγικής στη Δύση, όπως συνέβηστην περίπτωση των μυστικών στρατιωτικών συμφώνων με τη γερμανική κυβέρνη-ση τη δεκαετία του 1920 ή των εμπορικών συμφωνιών με τη Γερμανία στη διάρκειατου Πρώτου Πενταετούς Πλάνου μετά το 1928, οι Σοβιετικοί ηγέτες αδιαφόρησανπλήρως για την επανάσταση στις δυτικές χώρες. Αντίθετα, η ενιαία γραμμή, πουεπέβαλε η Κομιντέρν μετά το 1928, έγινε ακόμη πιο άκαμπτη, αγνοώντας τις ιδιαί-τερες συνθήκες που αντιμετώπιζε κάθε κόμμα ξεχωριστά. Η ελεγχόμενη από τουςΣοβιετικούς Διεθνής κατέπνιξε κάθε είδους αντίλογο και επέβαλε τους δικούς τηςανθρώπους στα κομμουνιστικά κόμματα. Από την άλλη, τα τελευταία προσπαθού-σαν απελπισμένα να ορθοποδήσουν και η πειθαρχία, που απαιτούσε η Κομιντέρν,τους ήταν αρεστή, γιατί συνέβαλε στη θεσμική τους θωράκιση.

Όταν το 1928 η Τρίτη Διεθνής συγκάλεσε το 6ο Συνέδριό της μετά από τέσσεραολόκληρα χρόνια, τα ζητήματα αυτά ήρθαν στο προσκήνιο. Η αποκαλούμενη Αρι-στερή Στροφή τόνιζε τώρα με έμφαση το άνοιγμα μιας νέας εποχής στην ιστορία τουκαπιταλισμού μετά το 1917, της «Τρίτης Περιόδου». Αν η Πρώτη Περίοδος χαρα-κτηριζόταν από την κρίση που είχε προκαλέσει η Επανάσταση (μέχρι το 1923) και ηΔεύτερη από την προσπάθεια σταθεροποίησης (1924-28), η Τρίτη υποτίθεται ότι εί-χε τα στοιχεία μιας νέας κρίσης, με κύρια χαρακτηριστικά την αύξηση των οικονομι-κών δυσκολιών του καπιταλιστικού συστήματος και τη δημιουργία νέων επαναστα-τικών δεδομένων. Απαιτούσε σιδηρά πειθαρχία εκ μέρους των εθνικών κομμουνι-στικών κομμάτων και αυστηρή απομόνωση των ρεφορμιστών. Έτσι, τα κομμουνι-στικά κόμματα θα γίνονταν οι μοναδικοί πόλοι της αντικαπιταλιστικής δράσης, οι


471

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·471

ρεφορμιστικές αυταπάτες της εργατικής τάξης θα διαλύονταν και θα ανακόπτοντανοι προσπάθειες συνεργασίας με τους σοσιαλδημοκράτες, που κατηγορούνταν τώραως οι πλέον επικίνδυνοι εχθροί του κινήματος. Η επαίσχυντη αυτή κατηγορία, η κα-ταγγελία δηλαδή των σοσιαλδημοκρατών για «σοσιαλφασισμό», καθιστούσε αδύ-νατη τη συνεργασία των κομμάτων της εργατικής τάξης. Αντί να προσπαθήσουν νακλείσουν το ρήγμα, που είχε δημιουργηθεί στο κίνημα το 1917-23, οι κομμουνιστέςτο έκαναν ακόμη πιο βαθύ. Οι ρεφορμιστές συκοφαντήθηκαν ως οι άνθρωποι πουάνοιγαν το δρόμο για την επικράτηση του φασισμού. Με τον τρόπο αυτό, ο κομμου-νισμός άρχισε να απομονώνεται και να εκφυλίζεται σε έναν ιδιότυπο σεκταρισμό.

Ο σεκταρισμός αυτός υπήρχε το 1928 και παλιότερα, αλλά η προσπάθεια να επι-βληθεί ολοκληρωτικά η άποψη των Σοβιετικών αποτέλεσε το μοντέλο που επρόκει-το να ακολουθήσουν εφεξής τα κομμουνιστικά κόμματα. Ο σεκταρισμός έγινε όρ-γανο μιας κομματικής ορθοδοξίας, που προσπαθούσε να επιβάλει τάξη και πειθαρ-χία στα κομμουνιστικά κόμματα, πολλά από τα οποία είχαν συχνά ταραχώδη κομ-ματική ζωή. Το 6ο Συνέδριο κατέπνιξε κάθε συζήτηση – όπως συνέβη στο ξεκαθά-ρισμα λογαριασμών με τον Μπράντλερ ή στην εξουδετέρωση του Μάγερ στο KPD

ή με την ταπείνωση του Ζιλ Ιμπέρ-Ντροζ (Jules Humbert-Droz), του ανεξάρτητουΕλβετού εμπειρογνώμονα της Κομιντέρν για τη Νότια Ευρώπη. Με τον τρόπο αυ-τό, τα εθνικά κομμουνιστικά κόμματα απέκτησαν νομιμόφρονες ηγεσίες που υπά-κουαν πρόθυμα στα κελεύσματα της Μόσχας.6 Η ωμή και βάναυση αυτή διαδικα-σία ερχόταν σε αντίθεση με τις πυρετώδεις και ανοιχτές, αν και συχνά σκληρές,εσωκομματικές συζητήσεις και διαμάχες της πρώτης περιόδου, αλλά τα περισσότε-ρα κομμουνιστικά κόμματα δεν έπαψαν να υποστηρίζουν την πολιτική γραμμή πουείχε διαμορφωθεί το 1928. Ο αριστερισμός του KPD –ένα κόμμα που πάνω απ’ όλααρεσκόταν να κατηγορεί το SPD για εγκληματικό ρεφορμισμό– το μετέβαλε στονπιο ένθερμο υποστηρικτή των σοβιετικών προτάσεων. Τα νεαρά μέλη των ΕνώσεωνΝέων Κομμουνιστών (YCLs), η πολιτική κουλτούρα των οποίων είχε διαμορφωθείαπό τον ανταγωνισμό προς τα σοσιαλδημοκρατία, ήταν η κύρια πηγή του ντόπιουσεκταρισμού. Ακριβώς λόγω των αντιλήψεων αυτών και της αδυναμίας των περισ-σότερων κομμουνιστικών κομμάτων (ορισμένα ήταν ήδη παράνομα), η πανίσχυρησοβιετική ηγεσία κατόρθωσε να εξαφανίσει κάθε ίχνος αντιπολίτευσης.

Οι Βρετανοί κομμουνιστές, για παράδειγμα, είχαν εκφράσει επανειλημμένα τιςεπιφυλάξεις τους. Ωστόσο, αν ο Τομ Μπελ (Tom Bell) κατηγορούσε την Κομιντέρνγιατί χρησιμοποιούσε «δευτεροκλασάτους ειδικούς για τον εντοπισμό παρεκκλίσεων»και ο Τόμι Τζάκσον (Tommy Jackson) ελεεινολογούσε «τη διαδικασία “Ιμπρεκορο-ποίησης” [από τον τίτλο του περιοδικού της Διεθνούς]» ως θάνατο της κριτικής


472

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·472

σκέψης, στο τέλος, η «πειθαρχία» εκτόπισε την «πειθώ» και το ΚομμουνιστικόΚόμμα Μεγάλης Βρετανίας μεταστράφηκε.7 Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίαςπρόβαλε τη μεγαλύτερη αντίσταση. Στο 6ο Συνέδριό του, ο Άντζελο Τάσκα (AngeloTasca) και ο Παλμίρο Τολιάτι (Palmiro Togliatti) υποστήριξαν με πάθος τις θέσειςτους και αντιμετώπισαν θαρραλέα την εκφοβιστική τακτική της σοβιετικής αντι-προσωπείας και δεν δίστασε να αποχωρήσει από την αίθουσα λόγω της αντιμετώπι-σης του Τολιάτι.8 Ενώ όμως ο Τάσκα αποχώρησε από το κόμμα, καταγγέλλοντας τορόλο του Στάλιν και τον «εκφυλισμό» της Κομιντέρν, ο Τολιάτι προτίμησε να συν-θηκολογήσει: «Αν δεν υποχωρήσουμε, η Μόσχα δεν θα διστάσει να τοποθετήσειστην ηγεσία του κόμματός μας μια αριστερή ηγεσία, κανέναν νεαρό που θα έχειβγάλει μόλις τη Σχολή Λενινισμού»· ή, σύμφωνα με την εκδοχή του ίδιου του Στά-λιν, «Πλήρης υποταγή ή φεύγετε».9

Έτσι η Αριστερή Στροφή οδήγησε στην επιβολή νέων κομματικών ηγεσιών, κα-θιστώντας πιο άκαμπτη την εσωκομματική ζωή των κομμουνιστικών κομμάτων. Ηποιότητα του διαλόγου στο πλαίσιο της Κομιντέρν χειροτέρεψε. Η χρονική από-σταση ανάμεσα στα συνέδριά της μεγάλωνε ολοένα και περισσότερο: το 1919-24πραγματοποιήθηκαν πέντε συνέδρια, ενώ μεταξύ του 5ου και του 6ου Συνεδρίουμεσολάβησαν τέσσερα ολόκληρα χρόνια, και μεταξύ του 6ου και του 7ου (που ήτανκαι το τελευταίο), εφτά. Οι υπεύθυνοι της Κομιντέρν μεταβλήθηκαν από οργανωτέςεπαναστατικών πρωτοβουλιών στα διάφορα κράτη και από περιπλανώμενους κή-ρυκες της παγκόσμιας επανάστασης σε πιστούς υπηρέτες της Σοβιετικής Ένωσης.Νωρίτερα, υπήρχε πάντοτε ένα είδος σουρεαλιστικής πραγματικότητας, καθώςάσχετοι απεσταλμένοι της Μόσχας έπεφταν σαν αλεξιπτωτιστές σε εθνικές κατα-στάσεις. Ωστόσο μέσα σε αυτές τις συνθήκες αναδείχτηκαν μερικές πολύ σημαντι-κές προσωπικότητες, όπως ο Ελβετός κομμουνιστής ηγέτης Ζιλ Ιμπέρ-Ντροζ, πουήταν υπεύθυνος της Κομιντέρν για τη Νότια Ευρώπη και έπαιξε σημαντικό ρόλοστο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας το 1924-28· ή ο Γερμανός Βίλι Μούντσεν-μπεργκ, βασικός συντονιστής πολλών ανθρωπιστικών, πολιτικών, οικονομικών καιπολιτισμικών δράσεων μέσω της Διεθνούς Εργατικής Βοήθειας στο Βερολίνο(IAH).10

Στις σχέσεις λοιπόν της Μόσχας με τα κομμουνιστικά κόμματα των άλλων χω-ρών, το 6ο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς αποτέλεσε ένα είδος τομής, γιατί τα τελευ-ταία ευθυγραμμίστηκαν πλήρως με τη στρατηγική της σοβιετικής ηγεσίας, η οποίαεπέβαλε νέα πρότυπα τυφλής υπακοής στις αποφάσεις της. Στις μη επαναστατικέςσυνθήκες που επικράτησαν σε ολόκληρη την Ευρώπη μετά το 1923, τα κομμουνι-στικά κόμματα θα μπορούσαν να προχωρήσουν στη συγκρότηση ευρύτερων συνα-


473

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·473

σπισμών, αν η ηγεσία της Κομιντέρν αντιμετώπιζε ευνοϊκά μια τέτοια πολιτική. ΗΑριστερή Στροφή του 1928 όμως απέκλεισε την προοπτική αυτή, αποκόπτοντας τακόμματα αυτά από τη μη κομμουνιστική Αριστερά.

ΠΛAΘONTAΣ THN KOMMOYNIΣTIKH ΠAPAΔOΣH

Τα κομμουνιστικά κόμματα διαμορφώθηκαν από δύο στοιχεία – θυμό και οργή γιατις παλιότερες σοσιαλδημοκρατικές παραδόσεις της Αριστεράς αλλά και αμφιθυμίαέναντι των λαϊκών εξεγέρσεων της περιόδου 1917-21. Τα εργατικά συμβούλια είχανσυχνά θεωρηθεί ως ένας πιθανός «τρίτος δρόμος» ανάμεσα στη συμβιβασμένη σο-σιαλδημοκρατία, που είχε ταχθεί με το μέρος των δυνάμεων της τάξης, και σε μιαμπολσεβίκικη αντίληψη ξένη, που προσπαθούσε να επιβάλει ένα μοντέλο σφαλερό.Ωστόσο, στη δεκαετία του 1920, η αποτυχία και η αναποτελεσματικότητα των εργα-τικών συμβουλίων τα έκαναν να μη μοιάζουν και τόσο λαμπρό εναλλακτικό επανα-στατικό υπόδειγμα. Όπως και η Κομμούνα του Παρισιού του 1871, τα εργατικάσυμβούλια έδειξαν φευγαλέα πώς θα μπορούσε να οργανωθεί ο σοσιαλισμός. Κατάτα άλλα όμως, τα ταραγμένα χρόνια 1919-21 αποκάλυψαν τον κατακερματισμό του«επαναστατικού κινήματος» σε διάφορες τυχοδιωκτικές κινήσεις τοπικού χαρα-κτήρα, συχνά με έκδηλα συνδικαλιστικά κίνητρα αλλά πάντοτε απόλυτα εχθρικάπρος τους απόμακρους πολιτικούς μηχανισμούς. Το πρόβλημα της Αριστεράς ήταννα βρει τρόπους για να ενοποιήσει την έκφραση των μαχητικών αυτών κινημάτων,ώστε να τα αξιοποιήσει για τους πολιτικούς της σκοπούς αναπτερώνοντας τις επανα-στατικές ελπίδες σε μια περίοδο πεζών πολιτικών εξελίξεων. Αυτή ήταν η προβλη-ματική της μπολσεβικοποίησης, προβληματική που βρισκόταν στο επίκεντρο τηςσκέψης όχι μόνο του Γκράμσι αλλά και πολλών άλλων κομμουνιστών ηγετών τηςπεριόδου 1923-28.

Με δεδομένες τις βασικές θέσεις του μπολσεβικισμού, όπως αυτές προσδιορί-στηκαν από τον ίδιο τον Λένιν ανάμεσα στη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ και τηνΟκτωβριανή Επανάσταση, τα κομμουνιστικά κόμματα έπρεπε να αυτοπροσδιορι-στούν με σαφήνεια έναντι των κομματικών σχηματισμών της Δεύτερης Διεθνούς.Για τον Λένιν, αυτός ήταν ο μοναδικός τρόπος για να μετατραπούν οι αμοιβαδικέςσοσιαλιστικές κινήσεις της περιόδου 1918-19 σε συμπαγή κόμματα. Γι’αυτό έγιναναναπόφευκτοι οι 21 Όροι. Καθώς η επαναστατική πλημμυρίδα υποχώρησε στην Ευ-ρώπη μετά το 1921-23, τα συνέδρια της Κομιντέρν προσδιόρισαν το πλαίσιο μέσαστο οποίο έπρεπε τα κομμουνιστικά κόμματα να εκδηλώνουν την πίστη τους στις με-θόδους των μπολσεβίκων, ιδιαίτερα μετά τον «Γερμανικό Οκτώβρη» του 1923, η


474

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·474

αποτυχία του οποίου αποδόθηκε στην ανεπαρκή «μπολσεβικοποίηση». Η εντολήπρος τα ξένα κομμουνιστικά κόμματα να εξαλείψουν το έλλειμμα αυτό ήταν το κύ-ριο συμπέρασμα του 5ου Συνεδρίου, το οποίο πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο-Ιούλιοτου 1924.

Kαι όμως, αυτή δεν ήταν η μόνη δυνατή επιλογή στα μέσα της δεκαετίας του1920. Θεωρητικά, το πλαίσιο που χάραξε η Κομιντέρν το 1922 σχετικά με τη συγκρό-τηση των Ενιαίων Μετώπων έκανε τη συμφωνία με τους σοσιαλδημοκράτες εξίσουλογική εκδοχή. Ωστόσο η μπολσεβικοποίηση ενίσχυσε τις αντιθέσεις ανάμεσα στουςκομμουνιστές και τους μη κομμουνιστές. Απαιτούσε την οριστική μεταμόρφωση τωννεαρών κομμουνιστικών κομμάτων από κομματικές οργανώσεις βαθιά ριζωμένεςστα εθνικά εργατικά κινήματα σε ριζικά νέους πολιτικούς σχηματισμούς. Αυτή ακρι-βώς η διαδικασία κορυφώθηκε το 1928. Τα κομμουνιστικά κόμματα όχι μόνο απέ-κτησαν νέους ηγέτες, που συχνά είχαν εκπαιδευτεί στη Μόσχα, ειδικά αν αυτά βρί-σκονταν στην παρανομία, αλλά και άρχισαν να στρατολογούν μέλη μεταξύ τμημά-των της εργατικής τάξης που ουδέποτε στο παρελθόν είχαν αναμειχθεί στο εργατικόκίνημα. Οι κομμουνιστές πλέον τόνιζαν εμφατικά την ιδιαιτερότητά τους όχι μόνοέναντι της υπόλοιπης κοινωνίας αλλά και της υπόλοιπης εργατικής τάξης.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας (KSC) συνιστά μια ακραία περίπτω-ση. Ιδρυμένο το 1920 από τον Μποχουμίρ Σμέραλ (Bohumir Smeral), πρώην σο-σιαλδημοκράτη της παράδοσης του αυστρομαρξισμού, έδειχνε καλά προσαρμοσμέ-νο στις σταθεροποιητικές συνθήκες της δεκαετίας του 1920. Ωστόσο η Κομιντέρνπροσπάθησε να το αποκόψει από τις λαϊκές ρίζες του. Το 1928, το KSCπροχώρησε σεένα είδος αυτοκάθαρσης, μειώνοντας τον αριθμό των μελών του από 150.000 σε25.000 μέχρι το 1930. Τα περισσότερα μέλη του κόμματος, αλλά και οι συνδικαλι-στές των Κόκκινων εργατικών ενώσεων, επέστρεψαν στο σοσιαλδημοκρατικό κόμ-μα. Το κόμμα μπολσεβικοποιήθηκε, με συνέπεια να αποκοπεί από «τις ρίζες τουστην εργατική τάξη της Τσεχοσλοβακίας» και να μετατοπιστεί από το «κέντρο»στην «περιφέρειά» της.11 Η απομόνωσή του δημιούργησε μια σπάνια μορφή πειθαρ-χημένης οργάνωσης, η οποία υπό τις συνθήκες της Τρίτης Περιόδου απέκτησε στα-λινικά χαρακτηριστικά, με τις αποφάσεις να λαμβάνονται από μια μικρή γραφειο-κρατική ομάδα, με την εσωκομματική δημοκρατία να γίνεται ολοένα και πιο λυμφα-τική, με την παγίωση μιας άκριτης υποταγής στην κομματική γραμμή και την τυ-φλή υπακοή στη Μόσχα. Πολλές από τις υπερβολές αυτές δεν θα ήταν καθόλου εύ-κολο να ξεχαστούν. Έχοντας ακούσει κανείς την παρθενική ομιλία του ΚλέμεντΓκότβαλντ (Klement Gottwald) στη Βουλή της Τσεχοσλοβακίας το 1929, οι δηλώ-σεις του περί δημοκρατίας μετά το 1935 δεν μπορούσαν να γίνουν πιστευτές: «Είμα-


475

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·475

στε το κόμμα του τσεχικού προλεταριάτου και τα κεντρικά γραφεία μας βρίσκονταιστη Μόσχα. Πάμε στη Μόσχα για να μας διδάξουν οι μπολσεβίκοι πώς να σαςστραγγαλίσουμε. Και όπως γνωρίζετε, οι Ρώσοι μπολσεβίκοι είναι ειδικοί σεαυτό».12

Σε αντίθεση με της Τσεχοσλοβακίας, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας του Το-λιάτι πίστεψε στην παράδοση της χώρας του και εμπνεύστηκε από αυτή. Το 1926, οΤολιάτι προσάρμοσε έξυπνα την πολιτική του κόμματός του στις νέες συνθήκες πουείχε δημιουργήσει η άνοδος του Στάλιν, ενώ ο Γκράμσι διατήρησε τις ετερόδοξεςαντιλήψεις του σχετικά με τα εργατικά συμβούλια, την εκπαίδευση των κομματι-κών στελεχών και το θέμα των σχέσεων με τα μη προλεταριακά στρώματα της κοι-νωνίας. Ωστόσο και ο Γκράμσι υποστήριζε την μπολσεβικοποίηση του κόμματος,πράγμα που έδωσε νέα ώθηση στην εσωκομματική σύγκρουση με τον ΑμαντέοΜπορντίγκα και προσδιόρισε ακριβέστερα την ταυτότητα του κομμουνιστή έναντιεκείνης του σοσιαλδημοκράτη. Παρότι η ταυτότητα αυτή απέκτησε κάποια σταλι-νικά χαρακτηριστικά μετά το 1928, η προηγούμενη διαδικασία αυτοπροσδιορισμούείχε συμβάλει ήδη στην ενίσχυση του κόμματος. Οι Θέσεις της Λιόν –που πέρασανστις αποφάσεις του 3ου Συνεδρίου του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας τον Ια-νουάριο του 1926, ακριβώς πριν από τη σύλληψη του Γκράμσι και την πρόσκλησηπρος τον Τολιάτι να εργαστεί στην Κομιντέρν στη Μόσχα– έδωσαν μια πρόγευσητων συζητήσεων για το Λαϊκό Μέτωπο της περιόδου 1934-35. Ούτε ο Γκράμσι, οοποίος είχε απομακρυνθεί λόγω της φυλάκισής του από τις περιπέτειες της Αριστε-ρής Στροφής, ούτε ο πανούργος και πάντοτε επιφυλακτικός Τολιάτι εγκατέλειψανποτέ τη βασική αυτή θέση. Για το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας, η Στροφή του1928 ανέκοψε μια εθνική στρατηγική προς αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέ-σουμε «Αριστερό Λαϊκό Μέτωπο». Σε αντίθεση με το KPD, που πάντοτε του άρεσενα καταγγέλλει τους σοσιαλδημοκράτες, το PCI τόνιζε εξ ενστίκτου τη σημασίαμιας ευρύτερης συνεργασίας εναντίον των φασιστών.

Έτσι, τα μηνύματα της Τρίτης Περιόδου προς τα κομμουνιστικά κόμματα ήτανπερίπλοκα. Τη δεκαετία του 1920, όταν η κομμουνιστική παράδοση ήταν ακόμηυπό διαμόρφωση, τα κόμματα αυτά ήταν νεαροί και ασταθείς πολιτικοί οργανισμοί,με κύριο χαρακτηριστικό τη μεγάλη ρευστότητά τους. Η κατάσταση αυτή δεν τουςεπέτρεπε να αποκτήσουν σταθερή πολιτική γραμμή και έτσι το κανονιστικό πλαί-σιο που τους επιβλήθηκε από τη Μόσχα μετά το 1928 έγινε δεκτό με ανακούφιση.Ο κομμουνισμός, ως ξεχωριστή και ενιαία παράδοση –που διήρκεσε για τριάνταχρόνια περίπου (1928-56)– διαμορφώθηκε αποφασιστικά από την Τρίτη Περίοδο.Δυστυχώς, αυτή εξέφραζε ταυτόχρονα την επικράτηση του Στάλιν μέσα στην ΕΣΣΔ,η οποία τώρα παρέσυρε στην τροχιά της και την Κομιντέρν.


476

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·476

ΕΘNIKOI KOMMOYNIΣMOI;

Ο κομμουνισμός της Τρίτης Διεθνούς ήταν ένα ποιοτικά νέο στοιχείο στο εργατικόκίνημα της Ευρώπης.13 Απαιτούσε μια ιδιαίτερη μορφή αφοσίωσης των κομμουνι-στών στο κόμμα όσο και στη Σοβιετική Ένωση. Οι αγωνιστές έπρεπε να αφιερώ-σουν όλη τους τη ζωή στο κίνημα, ειδικά εκεί που τα κομμουνιστικά κόμματα ήτανακόμη μικρές οργανώσεις με περιορισμένο αριθμό στελεχών. Η ένταξη ενός στελέ-χους στο κόμμα σήμαινε την πλήρη και καθημερινή απασχόλησή του με τα κομματι-κά, πολιτικά και συνδικαλιστικά ζητήματα, πράγμα που τον έκανε να ξεχωρίζει απότους άλλους εργάτες. Η παθιασμένη ταύτιση με τη Σοβιετική Ένωση και η τυφλή πί-στη στη διεθνιστική αλληλεγγύη ήταν ζωτικής σημασίας για την έλξη που ασκούσεο κομμουνισμός. Βασικό στοιχείο της πολιτικής αυτής κουλτούρας ήταν ο σταλινι-σμός, κύριες εκφράσεις του οποίου ήταν η δαιμονοποίηση του Τρότσκι, η καταπολέ-μηση κάθε διαφωνίας μέσα στο κόμμα και ευρύτερα στην κοινωνία, οι εκκαθαρίσειςστελεχών, οι προσχηματικές δίκες και η τυφλή και ex post facto στήριξη των αποφά-σεων της σοβιετικής πολιτικής μέσω της εξάρτησης των κομμουνιστικών κομμάτων,την οποία είχε επιβάλει τόσο ωμά το 6ο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς το 1928. Ένατέτοιο παράδειγμα υπήρξε η προσπάθεια στήριξης του Σοβιετογερμανικού Συμφώ-νου από το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Το θλιβερό αυτό κατάντημα –το οποίο ερ-χόταν σε αντίθεση με το θάρρος και την ανεξαρτησία που επιδείκνυαν οι κομμουνι-στές στη χώρα τους και διέστρεφε θεμελιωδώς τη γενναιόδωρη διεθνιστική τους αλ-ληλεγγύη– απαιτούσε την εξοικείωση των μελών με την ιστορία και τις πρακτικέςτου κινήματος.

Το 1938 δημοσιεύτηκε το περίφημο «Σύντομο Μάθημα» πάνω στην Ιστορία τουΚομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσεβίκων) της Σοβιετικής Ένωσης, και η μαζικήδιανομή του σε ολόκληρο τον κόσμο δεν είχε παράλληλο στην ιστορία του διεθνούςεργατικού κινήματος μέχρι την έκδοση του Κόκκινου Βιβλίου του Μάο Τσε-τουνγκτις δεκαετίες του 1960 και του 1970. Το εγχειρίδιο αυτό επινόησε τον όρο διαμάτ(από τις πρώτες συλλαβές των λέξεων διαλεκτικός ματεριαλισμός) και την «αξιωμα-τική απλούστευση» του μαρξισμού. Επιπλέον, πρότεινε τον μπολσεβικισμό ως τοκατεξοχήν παράδειγμα επαναστατικής εμπειρίας και επέβαλε μια εκκωφαντική σι-γή σχετικά με την ιστορία της Διεθνούς και των άλλων σοσιαλιστικών κομμάτων.Ουσιαστικά επρόκειτο για την «ιεροποίηση της κομματικής ιστορίας».14 Το χάσμαήταν τεράστιο ανάμεσα στο Σύντομο Μάθημα του τέλους της δεκαετίας του 1930και την επαναστατική περίοδο 1917-23, όταν ο Γκράμσι στοχαζόταν τόσο δημι-ουργικά πάνω στην πολιτική εκπαίδευση των κομμουνιστών. Η έωλη αυτή ομοιο-μορφία μείωσε όχι μόνο την πνευματική ζωντάνια του μαρξισμού όσο και τη δύνα-


477

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·477

μη έλξης του κομμουνιστικού κινήματος. Ωστόσο υπήρξαν επίσης περιπτώσεις πουη σιδηρά πειθαρχία της Κομιντέρν χαλάρωνε και τα κομμουνιστικά κόμματα μπο-ρούσαν να εκφραστούν σχετικώς αυτόνομα.

Σε κάθε «Μικρή Μόσχα» –τα τοπικά κομμουνιστικά οχυρά–, το κομμουνιστικόκόμμα μπορούσε να ενσωματωθεί δημιουργικά στο ρυθμό ζωής της τοπικής κοινό-τητας. Στο Μάρντι της Νότιας Ουαλίας, το Λάμφινμανς του Φάιφ και το Βέιλ τουΛέβεν της δυτικής Σκοτίας, οι κομμουνιστές στηρίζονταν στην αλληλεγγύη των κα-τοίκων, την οποία οι ίδιοι ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο και μεταμόρφωσαν. Ήτανσυμπαγείς και ομοιογενείς εργατικές κοινότητες, στις οποίες κυριαρχούσαν κάποιεςβιομηχανίες, όπως τα ορυχεία και οι κλωστοϋφαντουργικές μονάδες που είχαν αρχί-σει να συρρικνώνονται μετά το 1918. Στις περιοχές αυτές, δεν υπήρχαν εναλλακτικοίτρόποι απασχόλησης του εργατικού δυναμικού, ενώ και η ταξική τους συγκρότησηήταν ατελής και άνιση (δεν υφίστατο μια γηγενής τάξη καπιταλιστών ή εισοδημα-τιών), επιτρέποντας στην εργατική τάξη να κυριαρχήσει στην τοπική πολιτική σκη-νή. Στους αμυντικούς της αγώνες, λόγου χάρη, για να καταπολεμήσει την ανεργία,να διασφαλίσει τα βασικά συνδικαλιστικά δικαιώματα και να αποτρέψει τις εξώσεις,το εργατικό κίνημα όφειλε να διαμορφώσει ένα ευρύ αντιπολιτευτικό μέτωπο που θαεπέτρεπε την κινητοποίηση ολόκληρης της κοινότητας και όχι μόνο των χειρωνα-κτών. Οι κομμουνιστές ρίζωναν σε κάθε επίπεδο της καθημερινής ζωής της κοινότη-τας. Τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος δεν ήταν πολλά. Ωστόσο η νομιμοποίη-ση και η ηγετική παρουσία του κόμματος –η τοπική του ηγεμονία– οφείλονταν στονσημαντικό ρόλο του στην υπεράσπιση του τρόπου ζωής της κοινότητας. Ωστόσοαυτό δεν ήταν μόνο μια ιστορία τοπικής πολιτικής κουλτούρας. Οι μαχητές εμπνέο-νταν από το διεθνές κίνημα, το οποίο προσπαθούσαν να εκπροσωπήσουν με τον κα-λύτερο τρόπο στον τόπο τους.15

Η κομμουνιστική συνιστώσα μάλιστα της αντιπολιτευτικής κουλτούρας σε κάθεΜικρή Μόσχα χρησιμοποιούσε τη Σοβιετική Ένωση ως υπόδειγμα φιλεργατικούκράτους. Το έργο αυτό είχε αναλάβει ο όμιλος Οι Φίλοι της Σοβιετικής Ένωσης. Ηεπίσημη πολιτική κουλτούρα της Κομιντέρν συνέβαλε στην ανασύνθεση του βρε-τανικού μαρξισμού τονίζοντας την ανάγκη για άμεση ανάμιξη των κομμουνιστώνστο εργατικό κίνημα και την καθημερινή ζωή των εργατών, ενώ η παλιότερη αυτο-διδακτική αντίληψη των κομματικών στελεχών είχε αρχίσει να απορροφάται στα-διακά στην πίστη τους στον επίσημο μαρξισμό-λενινισμό. Ήδη όμως από το 1930 ηκομματική θεωρία είχε απολιθωθεί σε μια δογματική επανάληψη στερεοτύπων, μετην αυθεντία της Μόσχας να υποκαθιστά τις «εγχώριες απόψεις και θέσεις». Οι«θεωρητικοί» του κινήματος ήταν όλο και περισσότερο πανεπιστημιακοί, οι οποίοι


478

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·478

γνώριζαν καλά τον σοβιετικό μαρξισμό, παρά αυτοδίδακτοι «προλετάριοι φιλόσο-φοι», οι οποίοι είχαν αναδειχτεί μέσα από την ίδια τη μαρξιστική θεωρητική κουλ-τούρα της εργατικής τάξης. Αυτή ήταν άλλη μία πλευρά των ειδικά «κομμουνιστι-κών» εκλεκτικών συγγενειών του κομμουνιστικού κόμματος.16

Παραδόξως, ο σεκταρισμός της Τρίτης Περιόδου αποδείχτηκε ιδιαίτερα δημι-ουργικός στην πολιτισμική πολιτική, γιατί η αποχώρηση των κομμουνιστικών κομ-μάτων από τις διάφορες πολιτικές συμμαχίες και συνασπισμούς τα υποχρέωσε ναστηριχτούν στις δικές τους δυνάμεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιαςπραγματικά καινοτόμου δράσης σε τομείς όπως το θέατρο, ο κινηματογράφος καιοι άλλες τέχνες, οι δραστηριότητες στο χώρο της νεολαίας και των παιδιών, τα σπορκαι η οργάνωση του ελεύθερου χρόνου και του πολιτισμού γενικότερα. Όλα αυτάείχαν κάτι από τον δημιουργικό οίστρο της περιόδου 1917-23.17 Αυτό ίσχυε κατάμείζονα λόγο για τα ζητήματα σχετικά με την ισότητα των φύλων και τα δικαιώμα-τα των γυναικών, δεδομένου μάλιστα ότι ο σοσιαλισμός δεν είχε λαμπρές επιδόσειςστην αμφισβήτηση των καθιερωμένων αντιλήψεων για τη σεξουαλικότητα, το φύ-λο, τη μητρότητα και τη θέση των γυναικών γενικότερα. Στη Γερμανία κατά τηδιάρκεια της Τρίτης Περιόδου, οι κομμουνιστές έφτασαν πολύ κοντά στο να σπά-σουν αυτόν το φραγμό.18

Με την έντονα «προλεταριακή» του ταυτότητα, που ερχόταν σε έντονη αντίθε-ση με εκείνη των μελών του, τα οποία συγκεντρώνονταν στις γωνίες των δρόμωνκαι όχι στους χώρους δουλειάς, καθώς η ανεργία μεταξύ τους έφτασε στο δυσθεώ-ρητο 80% μετά το 1930, το KPD έγινε θέλοντας και μη η φωνή ευρύτερων κινητο-ποιήσεων που έμοιαζαν να μην ανήκουν σε μια συγκεκριμένη τάξη – των γυναικών,της νεολαίας, των ενοικιαστών, όσων ζητούσαν επιδόματα και πολλών άλλων.19 Οικινητοποιήσεις για τη σεξουαλική μεταρρύθμιση με τη νομιμοποίηση των αμβλώ-σεων και της αντισύλληψης αποτελούσαν μέρος της δράσης του KPD, με το οποίοσυνεργάζονταν πολλοί σοσιαλδημοκράτες, φιλελεύθεροι και πολιτικά ανεξάρτητοιγιατροί, κοινωνικοί λειτουργοί και άλλοι αγωνιστές. Το KPD –και πολλοί κομμουνι-στές ατομικά μέσα από τις επαγγελματικές τους οργανώσεις, τους διάφορους συνα-σπισμούς και τα φόρα τα οποία υποστήριζε το κόμμα– ενεργοποίησε την εκστρα-τεία του 1931 για τη μεταρρύθμιση της νομοθεσίας σχετικά με τις αμβλώσεις, κα-θώς επίσης και τις εξαιρετικές εκείνες κλινικές για την παροχή συμβουλών για σε-ξουαλικά ζητήματα, οι οποίες γνώρισαν μεγάλη άνθηση πριν από το 1933.20

Ακόμη και όταν η Αριστερή Στροφή της Κομιντέρν υποχρέωσε το KPD να ακο-λουθήσει μια καταστροφικά σεκταριστική στρατηγική με εθνικό επίπεδο, η πολιτικήτου γραμμή σε τέτοια ζητήματα ήταν πιο ευέλικτη. Ενώ οι εκπρόσωποί του δεν


479

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·479

έπαυαν ούτε στιγμή να δηλώνουν ότι το κόμμα τους ήταν ένα κατεξοχήν προλετα-ριακό κόμμα, πολλά μέλη και οπαδοί του δεν είχαν μεγάλη σχέση με τους κλασικούςπρολεταρίους. Η πραγματική τραγωδία του KPD στις αρχές της δεκαετίας του 1930δεν ήταν ότι απώλεσε τους παραδοσιακούς βιομηχανικούς εργάτες λόγω της ανερ-γίας, της καταδίωξης των αγωνιστών και του ελέγχου που ασκούσε το SPD στα παλιάθεσμικά όργανα του εργατικού κινήματος, γιατί αυτά το έστρεψαν προς νέες κατευ-θύνσεις, αλλά το ότι σκόνταψε σε λύσεις που το ίδιο απέρριπτε. Αυτού του είδους ηπολιτική –που εστίαζε το ενδιαφέρον της στα προβλήματα των γυναικών, της νεο-λαίας, των εργατών αλλά και των ανέργων, στην «ιδιωτική» όσο και στη «δημόσια»σφαίρα, σε ευρύτερες δημοκρατικές αξίες και όχι στην ανόητη θριαμβολογία για τηνεπικείμενη προλεταριακή επανάσταση– του έδωσε μια ευκαιρία να υπερβεί ώς έναβαθμό την κοντόθωρη ταξική οπτική του εργατικού κινήματος. Πράγματι, η πολιτι-κή αυτή διεύρυνε τα όρια του ίδιου του πολιτικού, εισάγοντας στο τελευταίο «ιδιωτι-κά» ζητήματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα και την οικογενειακή ζωή, με αποτέλε-σμα να επαναπροσδιοριστούν οι σχέσεις της ιδιωτικής και της δημόσιας σφαίρας.

Ήταν πολλοί οι λόγοι που η πολιτική αυτή –ένα Λαϊκό Μέτωπο που φτιάχτηκεπλάγια, από τα κάτω και avant la lettre– δεν κατάφερε ποτέ να υλοποιηθεί. Ο βασι-κότερος, ίσως, είναι ότι το επίσημο KPD υποτάχθηκε στην επίσημη πολιτική γραμ-μή που χάραξε η Κομιντέρν το 1928. Αυτό ήταν το βασικό. Πρόσφατες ιστορικέςέρευνες ενέταξαν με προσοχή τα κομμουνιστικά κόμματα στην κοινωνική και πολι-τική ιστορία των χωρών τους, απορρίπτοντας παλιότερες αντιλήψεις που τα θεω-ρούσαν εκφραστές συμφερόντων και πολιτικών, οι οποίες εκπορεύονταν από τηνΚομιντέρν και τη Μόσχα.21 Δεν υπάρχει ωστόσο αμφιβολία ότι την εξουσία τηςΤρίτης Διεθνούς αναγνώριζαν όλα ανεξαιρέτως τα κομμουνιστικά κόμματα. Οι νέεςαυτές ιστορικές έρευνες κατέδειξαν τις δυνατότητες που είχε ένα ευρηματικό κομ-μουνιστικό κόμμα να ακολουθήσει μια δημιουργική εθνολαϊκή πολιτική. Παρ’όλααυτά, οι δυνατότητες αυτές σπάνια υπερέβησαν το επίπεδο των απλών προθέσεωνή των ευσεβών πόθων. Και γι’αυτό την κύρια ευθύνη την έχει η σταλινική κουλτού-ρα της Τρίτης Διεθνούς.22

Ο ΔYTIKOΣ MAPΞIΣMOΣ

Παρότι τα δυτικά κομμουνιστικά κόμματα άρχισαν να ακολουθούν μια όλο και πιοάκαμπτη πολιτική γραμμή, συμμορφούμενα με τις επιταγές του σταλινισμού, πολλέςμορφές δημιουργικής μαρξιστικής σκέψης κατάφεραν να επιβιώσουν. Πριν από το1914, ο μαρξισμός ήταν περίπου συνώνυμος της σοσιαλιστικής πολιτικής παράδο-


480

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·480

σης. Η μαρξιστική σκέψη απουσίαζε παντελώς από τα πανεπιστήμια, τις ακαδημίεςκαι την επίσημη πνευματική ζωή γενικότερα. Όταν δήλωνες μαρξιστής σήμαινε ότιπροσχωρούσες στο σοσιαλιστικό κίνημα και έβγαζες το ψωμί σου ως δημοσιογρά-φος ή ως δάσκαλος, κάνοντας διαλέξεις ή μαθήματα σε στελέχη και μέλη του σοσια-λιστικού κόμματος. Παρότι οι θεωρητικοί της Δεύτερης Διεθνούς (Λαμπριόλα, Μέ-ρινγκ (Franz Mehring), Κάουτσκι, Πλεχάνοφ, Χίλφερντινγκ, Λούξεμπουργκ καιΜπάουερ) προέρχονταν από τη μεσαία τάξη ή και τους ευγενείς, λίγοι άλλοι αριστε-ροί διανοούμενοι είχαν ακαδημαϊκές περγαμηνές. Η προπολεμική σοσιαλιστικήκουλτούρα δημιουργήθηκε από αυτοδίδακτους αγωνιστές του εργατικού κινήματος,όπως ήταν το δίδυμο των ιδρυτών του SPD, ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ και ο ΆουγκουστΜπέμπελ. Υπήρχαν βέβαια και εξαιρέσεις –το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας, λόγουχάρη, προσείλκυε πριν από το 1914 πολλούς αποφοίτους πανεπιστημίων αλλά καιακαδημαϊκούς–, αλλά ο μαρξισμός και η επίσημη πνευματική ζωή των ευρωπαϊκώνχωρών δεν είχαν σχεδόν κανένα σημείο επαφής πριν από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο.

Αυτό άλλαξε μετά το 1918. Η ριζοσπαστικοποίηση των διανοουμένων εξαιτίαςτου πολέμου και της επανάστασης έφερε στο προσκήνιο μια νεότερη γενιά συγγρα-φέων, καλλιτεχνών και διανοουμένων, οι οποίοι πολύ συχνά δεν ήταν οργανικάενταγμένοι στα κόμματα της Αριστεράς. Για πρώτη ίσως φορά, κάποιος θα μπορού-σε να είναι μαρξιστής και να τρέφει ελπίδες ότι θα κάνει ακαδημαϊκή καριέρα ή κά-ποιο άλλο συναφές επάγγελμα. Και το αντίστροφο. Θα μπορούσε κάποιος να διδά-σκει σε ένα πανεπιστήμιο, να εργάζεται σε μια εφημερίδα ή και να εκδίδει, να διευ-θύνει ένα θέατρο ή μια αίθουσα τέχνης, να ασκεί ένα επάγγελμα στο χώρο της εκπαί-δευσης, της κοινωνικής πρόνοιας, της υγείας ή της στέγασης, και να παίρνει τις μαρ-ξιστικές ιδέες σοβαρά χωρίς να χάσει τη θέση του. Αυτό ίσχυε για χώρες όπως η Γερ-μανία, η Αυστρία, η Τσεχοσλοβακία, η Γαλλία, η Ολλανδία, η Βρετανία ή οι σκανδι-ναβικές. Οι ριζοσπάστες διανοούμενοι δεν κατάφεραν ποτέ να αποσπάσουν τίποτεπερισσότερο από την κυρίαρχη διανόηση πέραν της στενόκαρδης ανοχής της. Τις πε-ρισσότερες φορές αντιμετωπίζονταν ως ενοχλητικοί, ενώ δεν ήταν καθόλου σπάνιεςοι απροκάλυπτες διώξεις τους. Ωστόσο οι σοσιαλιστικές ιδέες υπερέβησαν την ίδιατην οργανωμένη παράδοση, με αποτέλεσμα να σημειωθούν ορισμένες αλλαγές στημαρξιστική θεωρία. Αν οι μαρξιστές στοχαστές, όντας στην άμεση υπηρεσία τωνκομμάτων τους, εστίασαν αρχικά το ενδιαφέρον τους στην οικονομία, στην πολιτικήκαι τη θεωρία της ταξικής πάλης, ερμηνεύοντας τους νόμους της καπιταλιστικήςεξέλιξης, μετά το 1918 στράφηκαν στη φιλοσοφία και την αισθητική.23

Οι υπέρμαχοι του Δυτικού Μαρξισμού εργάζονταν σε συνθήκες σχετικής απομό-νωσης, γιατί οι μεταφράσεις και η ανταλλαγή ιδεών, που ήταν μια κοινή πρακτική


481

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·481

πριν από το 1914, έπαψαν να υφίστανται. Τρεις σημαντικοί εκπρόσωποι του μαρξι-σμού αυτής της περιόδου ήταν ο Καρλ Κορς (Karl Korsch), ο Γκέοργκ Λούκατς καιο Αντόνιο Γκράμσι. Καθένας από τους πραγματικά σπουδαίους αυτούς στοχαστέςεργάστηκε στο πλαίσιο ενός ιδιαίτερου ιδιώματος, σε μια προσπάθεια να προσδιο-ρίσει την πρωτοτυπία του μαρξισμού σε σχέση με τις προγενέστερες φιλοσοφικέςπαραδόσεις, όπως ήταν ο εγελιανισμός και οι επίγονοί του ή, στην περίπτωση τουΓκράμσι, η τεράστια επιρροή που είχε η θεωρία του Μπενεντέτο Κρότσε στην Ιτα-λία στις αρχές του 20ού αιώνα. Τα πρώιμα έργα τους –Μαρξισμός και φιλοσοφίατου Κορς (1923), Ιστορία και ταξική συνείδηση του Λούκατς (επίσης το 1923), καιτα κείμενα του Γκράμσι στην εφημερίδα L’Ordine nuovo το 1919-20– ανήκαν μεέναν πολύ ουσιαστικό τρόπο στη μεταπολεμική επαναστατική στιγμή. Τόνιζαν ταυποκειμενικά στοιχεία της μαρξιστικής θεωρίας, δίνοντας έμφαση στις δυνατότη-τες δράσης ενός δημιουργικού επαναστατικού φορέα («η επανάσταση εναντίον τουΚεφαλαίου», όπως έλεγε ο Γκράμσι) πέραν της νομοτελειακής ορθοδοξίας της Δεύ-τερης Διεθνούς, η οποία είχε αρχίσει ήδη να επανέρχεται στο προσκήνιο μέσα απότον άκαμπτο οικονομισμό του μαρξισμού-λενινισμού και της σταλινικής σκέψηςτης Τρίτης Διεθνούς. Μετά την απομάκρυνση των συγγραφέων αυτών –ο Κορςαποπέμφθηκε από το KPD το 1926, ο Λούκατς αποκήρυξε τις παλιότερες θέσεις τουκαι αποσύρθηκε στη θεωρία της λογοτεχνίας, ενώ ο Γκράμσι φυλακίστηκε–, ταπρώτα αυτά κείμενα του Δυτικού Μαρξισμού ξεχάστηκαν εντελώς.24

Ένας άλλος πυρήνας δημιουργικού στοχασμού και σκέψης στο πλαίσιο του Δυτι-κού Μαρξισμού ήταν το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης, τοοποίο ιδρύθηκε το 1923 και μεταφέρθηκε στη Νέα Υόρκη το 1934, με άμεση συνέ-πεια να αποκοπεί ακόμη περισσότερο από την ενεργό πολιτική. Ορισμένοι από τουςσυνεργάτες του είχαν σχέσεις με το κομμουνιστικό κίνημα, όπως ο Καρλ Βιτφόγκελ(Karl Wittfogel), ο Χένρικ Γκρόσμαν (Henryk Grossman) και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν·άλλοι υποστήριξαν το SPD, όπως ο Φραντς Νόιμαν (Franz Neumann) και ο Ότο Κιρ-χάιμερ (Otto Kirchheimer). Οι περισσότεροι, όπως ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, ριζοσπα-στικοποιήθηκαν το 1917-18. Οι γενάρχες του Ινστιτούτου, ο Μαξ Χορκχάιμερ και οΤέοντορ Αντόρνο (Theodor Adorno), επέλεξαν την ανεξαρτησία. Τα θεωρητικά εν-διαφέροντα της Σχολής της Φραγκφούρτης –η αντιφατικότητα των νοημάτων τουΔιαφωτισμού, η απελευθέρωση και η κριτική κοινωνική θεωρία, η άνοδος της μαζι-κής κουλτούρας, η διαλεκτική του ορθού λόγου και κυριαρχίας και η επίδραση τηςψυχανάλυσης– οδήγησαν τα μέλη της στη μελέτη των φιλοσοφικών πτυχών τουμαρξισμού με έναν απόκρυφο, θα μπορούσαμε να πούμε, τρόπο που δεν είχε άμεσησύνδεση με το εργατικό κίνημα και δεν ενδιαφερόταν να επηρεάσει τους αγωνιστές


482

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·482

της εργατικής τάξης. Αυτή ήταν μια απολύτως συνειδητή στάση. Οι σημαντικότεροιεκπρόσωποι της Σχολής της Φραγκφούρτης (ο Μαρκούζε, ο Χορκχάιμερ και οΑντόρνο) ήταν απογοητευμένοι από τους πολιτικούς φορείς της εργατικής τάξης, τονέντονο πεσιμισμό, που τους προκαλούσε το ότι η μαζική κουλτούρα ασκούσε ένα εί-δος σαγήνης στους εργαζομένους, καθώς και από τις καταστροφικές ήττες του εργα-τικού κινήματος υπό το φασισμό. Η εξορία έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στην πεσι-μιστική διάθεση των μελών του Ινστιτούτου, διότι στις Ηνωμένες Πολιτείες το τε-λευταίο αποκόπηκε πλήρως από το σοσιαλιστικό και μαρξιστικό εργατικό κίνημα.25

Η μαρξιστική σκέψη στη διάρκεια του Μεσοπολέμου –και ίσως μέχρι το 1968–παρουσίαζε το εξής παράδοξο. Μολονότι άκαμπτη και τυπολατρική στον επίσημολόγο των κομμουνιστικών κομμάτων, ήταν ιδιαίτερα δημιουργική σε τομείς, όπως ηφιλοσοφία και η αισθητική, μερικές φορές σε θερμοκήπια στα ανεκτικά κόμματα,στα πανεπιστήμια ή στο χώρο των τεχνών και των γραμμάτων, όπου ο μαρξισμόςκατάφερε να γίνει εν μέρει αποδεκτός, τουλάχιστον σε κοινωνίες με σταθερά δημο-κρατικά πολιτεύματα και συνταγματικά διασφαλισμένη ελευθερία έκφρασης. Έτσι,τα χαρακτηριστικά του Δυτικού Μαρξισμού έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τα αντί-στοιχα του μαρξισμού της προπολεμικής περιόδου. Οι κλασικοί μαρξιστές –οι θεω-ρητικοί της Δεύτερης Διεθνούς και οι άμεσοι διάδοχοι των Μαρξ και Ένγκελς– ήτανσυνήθως επαναστάτες πλήρους απασχόλησης που προσπαθούσαν να ενώσουν τηθεωρία με την πράξη, να σπουδάσουν καλά τη μαρξιστική πολιτική οικονομία και ναμελετήσουν τα σύγχρονα πολιτικά προβλήματα, υποστηριζόμενοι μάλλον από τακόμματά τους παρά από τα πανεπιστήμια ή άλλα πνευματικά ιδρύματα. Οι μεταπο-λεμικοί Δυτικοί μαρξιστές δεν είχαν σχεδόν καμία άμεση πολιτική εμπλοκή – είτεεπειδή προτίμησαν να σπουδάσουν είτε επειδή φυλακίστηκαν από τους φασίστες. Ταέργα τους έχουν ως κύριο αντικείμενο μάλλον τη φιλοσοφία, τον πολιτισμό και τηναισθητική παρά την οικονομία ή την πολιτική. Οι περισσότεροι, μάλιστα, ήταν κα-θηγητές πανεπιστημίων.

Ουσιαστικά, επρόκειτο για έναν ηττημένο μαρξισμό που ήταν προϊόν πεσιμι-σμού, αποστασιοποίησης από το εργατικό κίνημα και, ενίοτε, απελπισίας. Η αιτίαγια την εξασθένιση του μαρξισμού ως επαναστατικής θεωρίας ήταν διπλή. Πρώτον,μετά το 1923 το επαναστατικό κίνημα περιορίστηκε στις δυτικές χώρες, δημιουρ-γώντας ένα ριζικά διαφορετικό πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον από εκείνο τηςπεριόδου 1917-21, όταν η επανάσταση έκλεινε προκλητικά το μάτι στους μαρξι-στές. Επιπλέον, στο πλαίσιο της μεγάλης οικονομικής κρίσης του 1929, το εργατικόκίνημα υπέστη συντριπτικές ήττες, και ακόμη και τα πιο αγέρωχα, μεγάλα και ισχυ-ρά σοσιαλιστικά κόμματα, όπως αυτά της Αυστρίας και της Γερμανίας, καταβαρα-θρώθηκαν.


483

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·483

Από την άλλη πλευρά, παρότι υπήρχε ακόμη μεγάλη αισιοδοξία, λόγω της επι-τυχίας της επανάστασης στη Ρωσία και της εντυπωσιακής οργάνωσης της ΤρίτηςΔιεθνούς, οι διανοούμενοι της Αριστεράς δεν φαίνονταν να συμπαθούν ένα χώροπου δεν ανεχόταν την κριτική και τη θεωρία. Η σταλινοποίηση των κομμουνιστι-κών κομμάτων μετά το 1928 αποτέλεσε μια ήττα για τους αφοσιωμένους, δημιουρ-γικούς και ανοιχτόμυαλους διανοουμένους της Αριστεράς, μια ήττα τόσο καταθλι-πτική όσο και η κρίση των ευρωπαϊκών δημοκρατιών, ιδιαίτερα στις εκκαθαρίσειςπου σημειώθηκαν στη Σοβιετική Ένωση μετά το 1934. Εξαιτίας του σταλινισμού, ομαρξισμός, ως θεωρία, απώλεσε μεγάλο μέρος της δημόσιας δημιουργικότητάςτου. Οι ανεξάρτητοι στοχαστές οδηγήθηκαν στο περιθώριο του κομμουνιστικού κι-νήματος ή και αποπέμφθηκαν εντελώς. Οι Δυτικοί μαρξιστές υπέφεραν πολλά κά-τω από το τεράστιο βάρος της τριπλής αυτής ήττας: ήττα της επανάστασης στη Δύ-ση, νίκη του φασισμού και σταλινοποίηση των σοβιέτ.


484

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·484

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17

Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1930 ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ της Αριστεράς δεν ήταν καθόλου κα-λές. Παρά τις δραματικές διαστάσεις της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης, οι

επαναστάτες αποτελούσαν μια μικρή μειοψηφία στο πλαίσιο των εθνικών κινημά-των, ακόμη και στις ειδικές εκείνες περιπτώσεις, όπως το KPD, στις οποίες είχαν μα-ζική στήριξη του λαού. Τα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν περισσότερο από κάθε άλληφορά μακριά από την εξουσία, ενώ ακόμη και οι λίγες ελπίδες, που είχαν διαφανείμε τις αλλαγές του πολιτικού σκηνικού αμέσως μετά τον πόλεμο, έγιναν ακόμη λι-γότερες. Το δικαίωμα ψήφου, οι πολιτικές ελευθερίες, το προοδευτικό νομικό πλαί-σιο του κράτους πρόνοιας και ο διευρυνόμενος δημόσιος τομέας αποτέλεσαν τα βα-σικά στοιχεία των μεταπολεμικών κοινωνικοπολιτικών διευθετήσεων και όχι κά-ποια σοσιαλιστικά μέτρα. Ωστόσο ακόμη και οι κατακτήσεις αυτές ήταν συζητήσι-μες. Στην ευρωπαϊκή περιφέρεια –τις χώρες της Βαλτικής, των Βαλκανίων και τηςΙβηρικής Χερσονήσου– η δημοκρατία παραχώρησε τη θέση της σε αυταρχικά κα-θεστώτα. Στην Ουγγαρία αρχικά (1919-20) και κατόπιν στην Ιταλία (1920-22), ηαντεπανάσταση πήρε το πάνω χέρι. Μόνο στις σκανδιναβικές χώρες ασφαλίστηκεη δημοκρατία. Στη Γαλλία, τα κυβερνητικά σκάνδαλα οδήγησαν το 1933 στην ενερ-γοποίηση της εξωκοινοβουλευτικής Δεξιάς, ενώ στη Βρετανία, η αποτυχία της κυ-βέρνησης των Εργατικών του 1929-31 κατέληξε στη διάσπαση του κόμματος, μειώ-νοντας πολύ την κοινοβουλευτική του δύναμη και παραλύοντάς το για μεγάλο χρο-νικό διάστημα.

Η κατάσταση αυτή έκανε ακόμη πιο σημαντική τη μοίρα της δημοκρατίας στακαθεστώτα της Κεντρικής Ευρώπης. Δυστυχώς όμως η ήττα της δημοκρατίας στιςχώρες αυτές ήταν συντριπτική – στις 15 Ιουλίου 1927, η Αυστρία οδηγήθηκε σε μιαεμφύλια σύρραξη μετά από μια σύγκρουση κυβέρνησης και σοσιαλιστών, ενώ, τονΜάρτιο του 1930, η κοινοβουλευτική κυβέρνηση της Γερμανίας παύτηκε για να κυ-βερνηθεί η χώρα με προεδρικά διατάγματα.1 Οι συγκρούσεις αυτές επηρεάστηκανέντονα από το κραχ στη Γουόλ Στριτ τον Οκτώβριο του 1929, με συνέπεια να προ- 485

Η πολιτική της οπισθοχώ-ρησης, 1930-1938

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·485

κληθεί μια κρίση τεραστίων διαστάσεων. Το 1933, η ανεργία στο χώρο της βιομη-χανίας ήταν 36,2% στη Γερμανία, 33,4% στη Νορβηγία, 28,8% στη Δανία, 26,9%στην Ολλανδία, 19,9% στη Βρετανία και 14,1% στη Γαλλία.2 Καθώς το εκλογικόποσοστό του ναζιστικού κόμματος εκτοξεύτηκε από το πενιχρό 2,6% το 1928 στο37,4% το 1932, η κατάσταση έδειχνε να βρίσκεται εκτός ελέγχου. Από τη στιγμήπου οι ναζιστές θα έμπαιναν στην κυβέρνηση, ήταν ζήτημα χρόνου να εκμηδενι-στούν όχι μόνο οι σημαντικές κορπορατιστικές κατακτήσεις του 1918 αλλά και οιευρύτερες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις.

Η άνοδος των ναζιστών στην εξουσία στις 30 Ιανουαρίου 1933 αποτέλεσε μιαπανωλεθρία για τη δημοκρατία, οι συνέπειες της οποίας έγιναν αισθητές σε ολόκλη-ρη την Ευρώπη. Την άνοιξη της ίδιας χρονιάς, τόσο το SPD όσο και το KPD, τα πιοσημαντικά κόμματα της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής Αριστεράς στην ευρω-παϊκή ήπειρο, έπαψαν να υφίστανται· το καθεστώς εξαπέλυσε ένα πογκρόμ τρομο-κρατικών διώξεων εναντίον των αντιπάλων του· έτσι, η γερμανική δημοκρατία είχεένα άδοξο και οδυνηρό τέλος.3 Η επίδραση των γεγονότων αυτών στις άλλες χώρεςήταν τεράστια. Παρότι ο όρος φασισμός ήδη υπήρχε, η τεράστια δύναμή του ήταντώρα κάτι πρωτοφανές – σαν ένα μέλλον που έπρεπε κάποιος να το σταματήσει.Αποτελούσε μια φοβερή απειλή, τόσο σε διεθνές επίπεδο, λόγω της επιθετικής εξω-τερικής πολιτικής του Τρίτου Ράιχ, όσο και σε εθνικό, λόγω της κατά μέτωπον επί-θεσης του καθεστώτος εναντίον των δημοκρατικών θεσμών και των δικαιωμάτωντης εργατικής τάξης. Ο φασισμός ήταν θανάσιμος κίνδυνος για το σοσιαλισμό, τηΣοβιετική Ένωση, την ειρήνη, την ελευθερία έκφρασης, τις αξίες της αξιοπρέπειαςκαι του πολιτισμού, τις ατομικές ελευθερίες, την πρόοδο γενικότερα. Και ενώ οιαπλοί κομμουνιστές, οι σοσιαλιστές και οι αριστεροί διανοούμενοι σκέφτονταν τοπώς θα αλλάξουν ή θα ανατρέψουν το καπιταλιστικό καθεστώς, η άνοδος του φασι-σμού μετατόπισε τη συζήτηση σε ένα λιγότερο πεζό αλλά εξίσου κρίσιμο θέμα, πουδεν ήταν άλλο από το «Σταματήστε τους φασίστες!».

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, το ιταλικό φασιστικό κίνημα μετεξελίχτηκε σεένα ολοκληρωμένο μεταδημοκρατικό καθεστώς. Την ίδια δεκαετία, στην Ισπανία,στην Πορτογαλία, στην Πολωνία, στη Λιθουανία, στην Αλβανία και τη Γιουγκοσλα-βία η κοινοβουλευτική δημοκρατία ανατράπηκε, ενώ στην Ουγγαρία ριζοσπαστικο-ποιήθηκε το αυταρχικό καθεστώς του Γκιούλα Γκέμπες (Gyula Gömbös). Το 1933έπεσαν τα προπύργια της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας – πρώτα στην Αυστρία,όπου την εξουσία κατέλαβε το κληρικαλιστικό και αυταρχικό κόμμα του Ένγκελ-μπερτ Ντόλφους (Engelbert Dollfuss) και κατόπιν στη Γερμανία με το σχηματισμόκυβέρνησης από τους ναζιστές, αφήνοντας μόνο την Τσεχοσλοβακία ως τη μόνη δη-μοκρατία της Μεσευρώπης. Το 1934, η τρομερή άνοδος της Δεξιάς συνεχίστηκε σε


486

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·486

χώρες όπως η Βουλγαρία, η Λετονία και η Εσθονία, με την Ελλάδα να υποκύπτει στηδικτατορία το 1936. Πέραν των καταστροφικών αυτών εξελίξεων, τρεις μείζονος ση-μασίας τραγωδίες σημάδεψαν την Αριστερά εκείνης της εποχής: η απελπισμένη προ-σπάθεια της αυστριακής Schutzbund (Συμμαχία για την Προστασία των Πολιτών) νααντισταθεί ενόπλως στα εντεινόμενα αστυνομικά μέτρα της κυβέρνησης με την εξέ-γερση στο Λιντς στις 12 Φεβρουαρίου 1934· η γενική απεργία που κήρυξαν οι σοσια-λιστές και οι κομμουνιστές στη Γαλλία για να αντισταθούν στη βία της γαλλικής Δε-ξιάς, επίσης στις 12 Φεβρουαρίου 1934, και η σοσιαλιστική εξέγερση στην Ισπανίατον Οκτώβριο του 1934, στην οποία πρέπει να συμπεριληφθεί και η εξέγερση των αν-θρακωρύχων των Aστουριών που διήρκεσε δεκατέσσερις μέρες.4

Δύο από αυτές τις πρωτοβουλίες –η ισπανική και η αυστριακή– απέτυχαν πατα-γωδώς και βάφτηκαν στο αίμα. Η Συμμαχία του Λιντς απέτυχε να εμψυχώσει τουςηγέτες του SPÖ, με αποτέλεσμα η καθυστερημένη εξέγερση της Βιένης να συντρι-βεί. Ωστόσο η απόφαση για αντίσταση στο φασισμό –σε αντίθεση με την παθητικό-τητα του SPD– είχε μεγάλη απήχηση και ενέπνευσε τους Αυστριακούς μαχητές, πουχρησιμοποίησαν το σύνθημα «Καλύτερα στη Βιένη παρά στο Βερολίνο».5 Η ισπα-νική εξέγερση, που επίσης πνίγηκε στο αίμα, αποδείχτηκε πολύ σημαντική για ταμεταγενέστερα κινήματα. Μόνο τα γεγονότα στη Γαλλία είχαν θετική έκβαση. Με-τά από ένα κρεσέντο ακροδεξιάς βίας εναντίον του δημοκρατικού καθεστώτος, τοοποίο, παρότι δεν εξελίχτηκε σε πραξικόπημα, κατάφερε να παραλύσει τη μετριο-παθή Αριστερά και να διευκολύνει την άνοδο της Δεξιάς στην εξουσία, οι διαδηλώ-σεις και οι οδομαχίες συνεχίστηκαν για μια εβδομάδα μέχρι να αποφασίσουν οι σο-σιαλιστές και η CGT να κηρύξουν γενική απεργία στις 12 Φεβρουαρίου, ενώ αμέ-σως μετά ακολούθησαν οι κομμουνιστές και τα συνδικάτα που βρίσκονταν υπό τονέλεγχό τους. Ξεχωριστές πορείες συνέκλιναν απρόσμενα στην Πλατεία του Έθνους(Place de la Nation), όπου ενώθηκαν μέσα σε ένα κλίμα πολύ μεγάλης συγκίνησης.Η αυθόρμητη αλληλεγγύη των αγωνιστών υποχρέωσε τους κάθε λογής σεκταρι-στές να αναδιπλωθούν. Η επίθεση της Δεξιάς την αμέσως προηγούμενη εβδομάδα–η καταστροφική φασιστική βία και ο φόβος της επικράτησής τους– ένωσε τηνΑριστερά. Για την Ευρώπη, αυτό ήταν μια στιγμή αντίστασης, με την Αριστερά νασημειώνει επιτέλους μια επιτυχία. Ήταν ουσιαστικά το πρώτο σημάδι αυτού πουαργότερα ονομάστηκε Λαϊκό Μέτωπο.6

ΣΦYPHΛATΩNTAΣ TO ΛAΪKO METΩΠO

Μέχρι την τελευταία στιγμή, η ενότητα του κινήματος κινδύνευε από την άγρια δια-μάχη σοσιαλιστών και κομμουνιστών. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας ακολου-


487

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·487

θούσε πιστά τη γραμμή που είχε χαράξει το 1928 η Κομιντέρν, καταγγέλλοντας τοΣοσιαλιστικό Κόμμα όχι μόνο ως όργανο της μπουρζουαζίας αλλά και ως «όπλο τωνκαπιταλιστών ενάντια στην εργατική τάξη». Οι κομμουνιστές κατηγορούσαν τουςσοσιαλιστές ως «σοσιαλφασίστες», παραβλέποντας τις διαφορές ανάμεσα στο φασι-σμό και τις άλλες «αστικές» δυνάμεις και καταγγέλλοντας τους σοσιαλιστές ότιυπερασπίζονταν τους φιλελεύθερους θεσμούς και καλλιεργούσαν ρεφορμιστικέςψευδαισθήσεις των εργατών, κάνοντάς τους να ξεστρατίσουν από το δρόμο της επα-νάστασης. Δυστυχώς, τέτοιου είδους συνθήματα απέδιδαν την εμπειρία που βίωνε τοΚομμουνιστικό Κόμμα στο αστικό σύστημα. Το 1928 είχε πάρει στις εθνικές εκλο-γές 1.000.000 περίπου ψήφους αλλά μόνο 14 βουλευτικές έδρες, ενώ η δεξιά Δημο-κρατική Ένωση (Union Républicaine Démocratique – URD), με τον ίδιο αριθμό ψή-φων, 142! Προληπτικές συλλήψεις των κομμουνιστών πραγματοποιούνταν καθημε-ρινά, ενώ το Συνέδριο του κόμματος το 1929 διεξήχθη με την αστυνομία να έχει πε-ρικυκλώσει το κτίριο, όπου γίνονταν οι εργασίες. Η εφημερίδα Le Populaire δήλω-νε: «Δεν θα ζητήσουμε ποτέ τίποτε από τους μπολσεβίκους, απλώς θα τους σπάσου-με τα δόντια».7

Οι πολιτικές πρωτοβουλίες για την ενότητα του κινήματος στη Γαλλία ακολού-θησαν δύο δρόμους. Πρώτον, οι ηγεσίες των κομμάτων υποχρεώθηκαν να θάψουντο τσεκούρι του πολέμου. Στις 27 Ιουλίου 1934 υπογράφηκε ένα σύμφωνο ενότη-τας και αμέσως μετά ακολούθησε ένα κοινό μνημόσυνο του Ζαν Ζορές, το οποίοσυμβόλιζε με θαυμάσιο πραγματικά τρόπο το κράμα ιστορίας, αλληλεγγύης καιαντιπολιτευτικής πατριωτικής μνήμης που αποτέλεσε το βασικό χαρακτηριστικότου μεταγενέστερου Λαϊκού Μετώπου. Ένα μήνα μετά τα γεγονότα αυτά, το Κομ-μουνιστικό και το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας υπέγραψαν επίσης συμφωνία. Τιςδύσκολες εκείνες ώρες, η αναβίωση του Ενιαίου Μετώπου ήταν κάτι που το είχεμεγάλη ανάγκη η Αριστερά. Μεταξύ Δεκεμβρίου 1933 και Αυγούστου 1934, οι αρι-στεροί ανέλαβαν πολλές ανάλογες πρωτοβουλίες στην Καταλονία, στις Αστουρίες,στο Σάαρλαντ, στην Αυστρία και το Βέλγιο, ενώ έγιναν και πολλές κινητοποιήσειςσε τοπικό επίπεδο. Στην Ισπανία, το ρυθμό έδιναν οι ανεξάρτητοι σοσιαλιστές. Οι το-πικές οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος συμφώνησαν να συμμετάσχουνστις ενωτικές αυτές κινήσεις, αλλά η Κομιντέρν δεν έδειχνε να βιάζεται.

Δεύτερον, η αρωγή της τελευταίας ήταν απαραίτητη για να πετύχουν οι συμφω-νίες ανάμεσα στους κομμουνιστές και τους σοσιαλιστές. Τα εσωτερικά προβλήματατης σοβιετικής ηγεσίας το 1930-35 επέτρεψαν στους εταίρους του Ενιαίου Μετώ-που να ελιχθούν, αλλά η κινητήρια δύναμη ήταν η φασιστική απειλή. Η άνοδος τωνναζιστών στην εξουσία και η βίαιη δράση των δεξιών οργανώσεων στη Γαλλία και


488

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·488

σε άλλες χώρες οδήγησαν στην ανάληψη πρωτοβουλιών, οι οποίες το 1933-34 κατέ-ληξαν στη δημιουργία του πρώτου Ενιαίου Μετώπου, ανοίγοντας και πάλι, για πρώ-τη φορά μετά το 1928, τη συζήτηση στο Εκτελεστικό Συμβούλιο της Τρίτης Διε-θνούς για το θέμα των πολιτικών συμμαχιών. Ο Γκεόργκι Δημητρόφ (GeorgiiDimitrov), υποστηριζόμενος από τον Ντμίτρι Μανουίλσκι (Dmitri Manuilski) καιτον άνθρωπο της Κομιντέρν στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας Εβζέν Φριντ(Evzhen Fried [Κλεμάν]), οδήγησε την Τρίτη Διεθνή στην κατεύθυνση του αντιφα-σιστικού μετώπου.8 Στις 28 Μαΐου 1934, η Πράβντα υποστήριξε τη συμφωνία πουείχαν υπογράψει τα δύο κόμματα της γαλλικής Αριστεράς. Το γερμανικό, το ουγγρι-κό και το βουλγαρικό κόμμα εξακολουθούσαν να αντιστέκονται, αλλά το γαλλικό, τοιταλικό, το τσεχοσλοβακικό και το πολωνικό είχαν αποδεχτεί τώρα την ιδέα συγκρό-τησης αντιφασιστικών μετώπων. Από τον Ιούνιο του 1934 και εφεξής, το «ΕνιαίοΜέτωπο στην Κορυφή» έγινε η επίσημη πολιτική γραμμή της Τρίτης Διεθνούς.

Στην Εργατική και Σοσιαλιστική Διεθνή (LSI), τη σοσιαλδημοκρατική αντίπαλοτης Κομιντέρν, η αντίσταση στην ενότητα της Αριστεράς ήταν ακόμη πιο μεγάλη.Έτσι, ενώ η Τρίτη Διεθνής έβγαινε από το λαγούμι της, η Δεύτερη επέμενε στην απο-μόνωσή της. Οι συγκρούσεις στο ανώτατο εκτελεστικό όργανο της LSI διαμορφώ-θηκαν με τρόπο που θύμιζε τα δεδομένα που ίσχυαν την περίοδο 1917-23, καθώς ένααντικομμουνιστικό μπλοκ δυνάμεων, στο οποίο κυριαρχούσαν τα κόμματα των βό-ρειων κυρίως χωρών, εμπόδιζε την προσπάθεια της αριστερής πτέρυγας, επικεφαλήςτης οποίας ήταν το SPÖ, να μείνουν οι γραμμές επικοινωνίας ανοιχτές.9 Μετά τηναπόρριψη των ανοιγμάτων της Κομιντέρν μια έκτακτη διάσκεψη της LSI τον Αύ-γουστο του 1933, το αυστριακό, το γαλλικό, τα ιταλικό, το ισπανικό και το ελβετικόσοσιαλιστικό κόμμα συμμάχησαν με τους μενσεβίκους και τους Πολωνούς, συγκρο-τώντας την αριστερόστροφη «Ομάδα των 7», με αποτέλεσμα η σοσιαλδημοκρατίανα παραλύσει διεθνώς. Παρά τις άτυπες επαφές, που έγιναν από την πλευρά της Κο-μιντέρν το φθινόπωρο του 1934, η LSI επέμενε να αρνείται οποιαδήποτε συζήτηση.10

Η Κομιντέρν αναζήτησε συμμάχους αλλού, μεταλλάσσοντας το «Ενιαίο Μέτω-πο» στο ευρύτερο «Λαϊκό Μέτωπο». Αυτό συνέβη μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου του1935.11 Αυτομάτως, οι Γάλλοι κομμουνιστές έκαναν στροφή και, αντί η γλώσσατους να τονίζει την «ταξική πάλη», έριξε το βάρος της στο «λαό» και το «έθνος». Οιεξωκοινοβουλευτικές κινητοποιήσεις του λαού παραχώρησαν τη θέση τους σε θε-σμικά λεξιλόγια αγώνων μέσα στο κοινοβούλιο και στο ευρύτερο συνταγματικόπλαίσιο. Στην Ισπανία, το PCE άλλαξε την επίσημη γραμμή του και άρχισε να υπο-στηρίζει τα Ενιαία Μέτωπα, καλώντας στον αγώνα «σοσιαλιστές, αναρχικούς, δη-μοκρατικούς και εθνικιστές· όλοι στον αγώνα ενάντια στο φασιστικό μπλοκ των


489

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·489

μοναρχοφασιστικών κομμάτων της μπουρζουαζίας».12 Στις 20 Μαΐου 1935 υπο-γράφηκε η συμφωνία συνεργασίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας με ταδημοκρατικά κόμματα.

Οι όποιες αμφιβολίες για την υποστήριξη των κινήσεων αυτών εκ μέρους τουΣτάλιν διαλύθηκαν από τη γαλλοσοβιετική αμυντική συμφωνία, η οποία υπογρά-φηκε στις 2 Μαΐου 1935 και συνοδεύτηκε από τη Δήλωση της Μόσχας των δύο χω-ρών για την ανάγκη να ενισχύσουν τις στρατιωτικές τους δυνάμεις. Η αναγνώρισητης νομιμότητας των αμυντικών αναγκών μιας ιμπεριαλιστικής δύναμης ήταν πολύδύσκολη απόφαση για ένα κομμουνιστικό κόμμα σαν της Γαλλίας. Ωστόσο ο MορίςΤορέζ (Maurice Thorez) μπορούσε τώρα να φορέσει το ένδυμα των Ιακωβίνων του1792, ενώ το γεγονός ότι οι κομμουνιστές είχαν συναινέσει στην υποστήριξη τηςεθνικής άμυνας τους καθιστούσε φερέγγυους συμμάχους. Η υπεράσπιση της Σοβιε-τικής Ένωσης ισοδυναμούσε με υποστήριξη της παγκόσμιας επανάστασης. Ωστόσοη χρεοκοπία του σεκταρισμού της Τρίτης Περιόδου μετά το 1928 καθιστούσε τημετριοπαθή αυτή στρατηγική πιο ελκυστική.

Όλα αυτά διαμόρφωσαν το σκηνικό για το 7ο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς πουέγινε στη Μόσχα στις 25 Ιουλίου 1935. Οι θριαμβολογίες για την περίσταση δενμπορούσαν να κρύψουν τη σκληρή πραγματικότητα που ζούσε η ευρωπαϊκή Αρι-στερά, η οποία είχε υποστεί συντριπτικά πλήγματα και βρισκόταν σε συνεχή υπο-χώρηση. Ο Δημητρόφ στην κεντρική του ομιλία παρουσίασε τον νεόκοπο ορισμότου φασισμού από την πλευρά της Τρίτης Διεθνούς – «η ανοιχτή, τρομοκρατική δι-κτατορία των πιο αντιδραστικών, σοβινιστικών και ιμπεριαλιστικών στοιχείων τουχρηματιστηριακού κεφαλαίου».13 Επρόκειτο για μια εσφαλμένη ανάλυση του ναζι-σμού, ο οποίος δεν υπήρξε ποτέ ένα τέτοιο απλό όργανο του μεγάλου κεφαλαίου ήτο κατεξοχήν όχημα των καπιταλιστικών συμφερόντων. Ωστόσο, μέσα από τηνανάδειξη των αντιθέσεων ανάμεσα στα φιλοφασιστικά στοιχεία των κυρίαρχων τά-ξεων και τα δημοκρατικά, ο ορισμός αυτός δημιουργούσε τη βάση για μια συμμα-χία των αριστερών δυνάμεων με τα τελευταία. Αντιδιαστέλλοντας τα φασιστικά κα-θεστώτα από τα αστικά κράτη που σέβονταν τη δημοκρατία –μια άποψη που είχεαπορριφθεί στο προηγούμενο (6ο) Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς του 1928–, ο Δη-μητρόφ δεχόταν ότι οι «αστικοδημοκρατικές» ελευθερίες αυτές καθ’ εαυτές είναικάτι που αξίζει υπεράσπισης ως πηγή μακροπρόθεσμου πολιτικού αγαθού.

Σε μια περίοδο υποχώρησης του κινήματος, η Αριστερά δεν θα έπρεπε να τονίζειμόνο την ενότητα της εργατικής τάξης στην υπεράσπιση των δημοκρατικών δικαιω-μάτων, υποστήριξε ο Δημητρόφ, αλλά και τη συμμαχία με τα άλλα κοινωνικάστρώματα, που ενδιαφέρονταν για τους δημοκρατικούς θεσμούς. Η Αριστερά όφει-


490

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·490

λε να συνεργαστεί και με τους μη σοσιαλιστές – φιλελευθέρους, ριζοσπάστες καιδημοκρατικούς· με τα φιλειρηνικά κινήματα και τις ανθρωπιστικές οργανώσεις, τηνΕκκλησία, όπου αυτό ήταν δυνατόν, ακόμη και με διάφορες συντηρητικές ομάδεςπου επιθυμούσαν να στηρίξουν τη δημοκρατία. Θα έπρεπε να συνδράμει τις αστι-κές κυβερνήσεις που υπερασπίζονταν τα δημοκρατικά δικαιώματα, προκειμένου ναδιευκολύνει τη διεθνή αντιφασιστική συμμαχία αφενός στον αγώνα κατά της ναζι-στικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας και αφετέρου να βγει η ΣοβιετικήΈνωση από την απομόνωσή της. Εν ολίγοις, η πολιτική της επαναστατικής Αριστε-ράς αναπροσανατολίστηκε δραστικά.

Αυτό ήταν το Λαϊκό Μέτωπο. Μια αμυντική συμμαχία που απέβλεπε στην ανα-χαίτιση του φασισμού και στην ενθάρρυνση της αντίστασης. Σκοπός της ήταν ναυπερβεί την απομόνωση των κομμουνιστικών κομμάτων, βρίσκοντας κοινό έδαφοςμε τις υπόλοιπες δυνάμεις της Αριστεράς. Ωστόσο η οικοδόμηση της ευρύτερης δυ-νατής συνεργασίας απαιτούσε μάλλον δημοκρατικές αρχές παρά σοσιαλιστικές,γιατί τα εργατικά κόμματα δεν ήταν αρκετά ισχυρά για να νικήσουν από μόνα τους.Επιπλέον, αν η Αριστερά κατάφερνε να πείσει τις υπόλοιπες δυνάμεις για την πίστητης στις δημοκρατικές αρχές, θα μπορούσαν να φτιαχτούν συμμαχίες που υπερέ-βαιναν τα όρια της υπάρχουσας δημοκρατίας και θα άνοιγαν το δρόμο για τη μετά-βαση στο σοσιαλισμό. Η στρατηγική του Λαϊκού Μετώπου είχε λοιπόν άλλη μίαδιάσταση. Ήταν «κάτι παραπάνω από μια αμυντική τακτική ή ακόμη και μια στρα-τηγική για τη μετατροπή της άμυνας σε επίθεση· ήταν μια προσεκτικά σχεδιασμένηστρατηγική για την προώθηση του σοσιαλισμού».14

Η στρατηγική του Λαϊκού Μετώπου αναγνώριζε ορισμένα πολύ βασικά πράγ-ματα. Ήταν η πρώτη ουσιαστικά αναθεώρηση της αισιόδοξης αντίληψης για τηνεπανάσταση, που προωθούσαν τα κομμουνιστικά κόμματα από την ίδρυσή τους το1919-21, και η πρώτη εκ των έσω αμφισβήτηση του μπολσεβίκικου μοντέλου. Οικομμουνιστές άρχισαν να υποστέλλουν σταδιακά τη σημαία της πρωτοπορίας: εί-χαν πάψει πλέον να είναι η μόνη νόμιμη φωνή των εργατών, ενώ και η υποστήριξητης εργατικής τάξης δεν ήταν εξασφαλισμένη, αφού έπρεπε να τη μοιράζονται μετους άλλους. Επιπλέον, είχε γίνει σαφές ότι η εργατική τάξη μιας χώρας δεν μπο-ρούσε να επιβάλει το σοσιαλισμό από μόνη της. Χρειαζόταν κοινωνικούς συμμά-χους, που θα μπορούσε να τους αναζητήσει μεταξύ των αγροτών, των υπαλλήλων,των επαγγελματιών, των διανοουμένων και των μικροεπιχειρηματιών. Όσο πιο πο-λύπλοκη ήταν μια κοινωνία τόσο πιο απαραίτητες γίνονταν οι συμμαχίες. Μόνο σεεξαιρετικές περιπτώσεις θα έπρεπε τα κομμουνιστικά κόμματα να επιχειρήσουν νακαταλάβουν την εξουσία μόνα τους.


491

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·491

Σε αντίθεση με τις βραχυπρόθεσμες και εργαλειακού χαρακτήρα στρατηγικέςτης δεκαετίας του 1920, όλα αυτά αποτελούσαν κυριολεκτικά μια νέα αρχή. Οισυμμαχίες ωστόσο θα έπρεπε να στηρίζονται σε αρχές, γιατί όσες γίνονταν για ναεξαπατηθούν οι εταίροι (στηρίζοντάς τους όπως το σκοινί στηρίζει τον κρεμασμέ-νο, σύμφωνα με την περιβόητη έκφραση του Λένιν), είναι αυτοαναιρούμενες. Γιανα συμμετάσχουν, οι κομμουνιστές θα έπρεπε μάλιστα να εγκαταλείψουν τον «ηγε-τικό» ρόλο τους και να καταλάβουν μια ελάσσονα θέση. Καθώς η πολιτική του Λαϊ-κού Μετώπου αναπτυσσόταν, άρχισαν να διαμορφώνονται ομόκεντροι κύκλοι συ-νεργασίας: Ενιαία Μέτωπα εργαζομένων στις διάφορες εκλογικές αναμετρήσεις,γενικές απεργίες και άλλες μαζικές δράσεις για να κλείσουν τα ρήγματα που είχανδημιουργηθεί το 1914-21· αντιφασιστικά Λαϊκά Μέτωπα, τα οποία περιλάμβανανκαι πολλούς μη σοσιαλιστές προκειμένου να αντισταθούν στην επιθετικότητα τουΧίτλερ (Adolf Hitler), του Μουσολίνι και της Ιαπωνίας· ένα τεράστιο διεθνές μέτω-πο κατά του φασισμού και του πολέμου.

Η δημοκρατία αποτέλεσε το βασικό στοιχείο αυτής της προσέγγισης. Οι κομ-μουνιστές συνέχιζαν να υποστηρίζουν το διεθνισμό, αλλά ο δημοκρατικός πατριω-τισμός είχε αντικαταστήσει την απόλυτη καθαρότητα που κυριαρχούσε σε ένα τμή-μα της Αριστεράς από την εποχή του Τσίμερβαλντ το 1915-16. Αυτό σήμαινε ότι τακόμματα της Αριστεράς θα έπρεπε να μιλήσουν τη γλώσσα της εθνικής δημοκρα-τίας, να χρησιμοποιήσουν το συντακτικό που ο Γκράμσι αποκαλούσε «εθνολαϊκό».Η γλώσσα αυτή δεν μπορούσε παρά να στηριχτεί στις παραδόσεις κάθε χώρας – τιςριζοσπαστικές εκδοχές κοινοβουλευτισμού των Ισοπεδωτών και του χαρτισμού στηΒρετανία, τον Ιακωβινισμό στη Γαλλία και το Ριζορτζιμέντο στην Ιταλία. Όπως χα-ρακτηριστικά είχε πει ο Τορέζ: «Δεν θα αφήσουμε στους αντιπάλους μας την τρί-χρωμη σημαία της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης ή τη Μασσαλιώτιδα, τον ύμνοτων στρατιωτών της Συμβατικής». Τα κομμουνιστικά κόμματα αξίωναν τώρα ναεπενδυθούν τις καλύτερες δημοκρατικές παραδόσεις των εθνών τους.15

Η ιδεολογία του Λαϊκού Μετώπου εκλάμβανε το σοσιαλισμό ως την υψίστημάλλον μορφή των παλαιότερων προοδευτικών παραδόσεων παρά ως τον αμείλι-κτο εχθρό τους. Η αποδοχή των οικουμενικών αυτών ανθρωπιστικών αξιών επέβα-λε μια διαφορετική πολιτική τόσο στον τομέα του πολιτισμού όσο και σε εκείνοντων τεχνών. Στην προσπάθειά της να τονίσει την απόσταση που χώριζε την «προλε-ταριακή» τέχνη από την «αστική», ο σεκταριστικός απομονωτισμός της Τρίτης Πε-ριόδου έκανε τους κομμουνιστές πιο ευρηματικούς, καθώς αποδέχτηκαν τηνagitprop, ένα φορμαλιστικό αριστερό μοντερνισμό και κάθε είδους πρωτοπορία.Αντιθέτως, τα Λαϊκά Μέτωπα επιχείρησαν να ανασυνδέσουν το πολιτισμικό φαντα-


492

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·492

σιακό της Αριστεράς με την προοδευτική αστική κληρονομιά, υπό τη σημαία τουαντιφασιστικού αγώνα. Το αντιφασιστικό κάλεσμα απευθυνόταν ιδιαίτερα στουςλογοτέχνες, στους ανθρώπους του θεάτρου, στους καλλιτέχνες, καθώς επίσης καιστους εκπροσώπους πολλών λαϊκών τεχνών, όπως ήταν οι κινηματογραφιστές.16

Το Λαϊκό Μέτωπο ήταν μια τεράστια αλλαγή πορείας για το εργατικό κίνημα καιοφειλόταν στο τεράστιο μέγεθος της φασιστικής απειλής. Για τον Ότο Μπάουερ, λό-γου χάρη, ο φασισμός ήταν μια προσπάθεια της Άκρας Δεξιάς να σπάσει τα δεσμάπου είχε χαλκεύσει το εργατικό κίνημα το 1918-19 στο καπιταλιστικό σύστημα. Τοκόστος της δημοκρατίας για τη συντήρηση του κράτους πρόνοιας και τη διατήρησητων συνδικαλιστικών δικαιωμάτων υπερέβαινε αυτό που οι ανάγκες της καπιταλι-στικής σταθεροποίησης και πολιτικής τάξης μπορούσαν να αντέξουν. Παρότι το1918 ο καπιταλισμός ήταν έτοιμος να καταρρεύσει, η Αριστερά απέτυχε να εκμεταλ-λευτεί το επαναστατικό της πλεονέκτημα και έτσι επικράτησε μια «προσωρινή ισορ-ροπία» των τάξεων. Αρχικά, ο Μπάουερ αντιμετώπισε την προσωρινή αυτή ισορρο-πία με αισιοδοξία, δίνοντας έμφαση στις μελλοντικές κατακτήσεις του σοσιαλισμού.Στα τέλη του 1930 όμως αντιλήφθηκε ότι αυτή ευνοούσε τη φασιστική αντεπανά-σταση. Κατά τον Μπάουερ, δεν ήταν η επαναστατική κρίση που προκάλεσε την άνο-δο του φασισμού, αλλά η επιθυμία της Δεξιάς να εξαλείψει τις δημοκρατικές κατα-κτήσεις. Ο ναζισμός δεν τράφηκε μόνο από το μίσος εναντίον του κομμουνισμού αλλάκαι από την απέχθειά του προς τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης: «Η στροφή στο φασι-σμό προκλήθηκε λιγότερο από το φόβο του καπιταλισμού για την επανάσταση καιπερισσότερο από την αποφασιστικότητα του συστήματος να μειώσει τους μισθούςτων εργαζομένων, να καταργήσει τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, που είχαν πραγμα-τοποιηθεί ήδη υπό την πίεση του εργατικού κινήματος, και να συντρίψει την πολιτι-κή εξουσία των εκπροσώπων του· όχι για να καταπνίξει μια επανάσταση, αλλά γιανα εξαλείψει τις κατακτήσεις του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού».17

Αν, αντίθετα προς το μαξιμαλισμό της Τρίτης Περιόδου, η Ευρώπη δεν βρισκό-ταν στα πρόθυρα της επανάστασης στη διάρκεια του Μεγάλου Κραχ, αλλά έμενετρομακτικά ευάλωτη στην αντεπαναστατική αντεπίθεση του φασισμού, τότε οιπροτεραιότητες της Αριστεράς θα έπρεπε να αλλάξουν. Η νέα ηγεσία της Κομι-ντέρν άρχισε να υιοθετεί αυτή την άποψη το 1932-34. Και παρά το γεγονός ότι οιακροαριστερές τάσεις επιβίωσαν σε ορισμένα τμήματά της (ορισμένοι κομμουνι-στές πίστευαν ότι τίποτε δεν είχε αλλάξει ουσιαστικά και ότι το Λαϊκό Μέτωπο δενήταν τίποτε παραπάνω από μια βραχυπρόθεσμη λύση), η πιο «δημοκρατική»άποψη έθετε ως προτεραιότητα την επανεκτίμηση της επανάστασης στην καπιταλι-στική Δύση. Αυτό ίσχυε κατά μείζονα λόγο για το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας


493

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·493

λόγω της επιρροής που του ασκούσε ο Γκράμσι και ο Τολιάτι, που ήταν ο διάδοχοςκαι εντολοδόχος του πρώτου. Για τον Γκράμσι και άλλους, κάτι είχε αλλάξει ριζικά.Η άποψή τους

βασιζόταν στην υπόθεση ότι η χαμένη ευκαιρία της περιόδου 1917-20 δεν θα ξαναρχό-ταν, και ότι τα κομμουνιστικά κόμματα δεν θα έπρεπε να σκέφτονται μια έφοδο αλλάέναν πόλεμο χαρακωμάτων, μια πολιτική μακράς πνοής. Στην πραγματικότητα, θαέπρεπε να κατακτήσουν την ηγεσία μιας ευρείας συμμαχίας προοδευτικών κοινωνικώνδυνάμεων και να τη διατηρήσουν στη διάρκεια μιας μακράς μεταβατικής περιόδου, στοπλαίσιο της οποίας η μεταβίβαση της εξουσίας θα ήταν μόνο ένα επεισόδιο.18

Υπ’αυτό το πρίσμα, η Αριστερά παρουσιαζόταν διαιρεμένη. Από τη μια πλευράήταν όσοι υποστήριζαν την κλασική εξεγερσιακή αντίληψη: μαζική εξέγερση τωνκαταπιεσμένων λαϊκών στρωμάτων· βίαιη συντριβή του κρατικού μηχανισμού· ευ-θεία σύγκρουση με τις κυρίαρχες τάξεις και την εξουδετέρωση της εξουσίας τους· τι-μωρία των εκπροσώπων τους και επαγρύπνηση για τη διασφάλιση των κατακτή-σεων της επανάστασης. Αυτές οι απόψεις είλκυαν την καταγωγή από την ιακωβινικήφάση της Γαλλικής Επανάστασης, που συνεχίστηκε στην επαναστατική παράδοσητου 19ου αιώνα, όπως εκφραζόταν μέσα από το έργο και τη ζωή του Μπουοναρότικαι του Μπλανκί. Τον καιρό της Δεύτερης Διεθνούς επιβίωσαν σε χώρες στις οποίεςτα κόμματα της Αριστεράς ήταν παράνομα ή αντιμετώπιζαν καταπίεση και διωγμούςτης αστυνομίας, όπως στην περίπτωση της Ρωσίας, όπου και ήρθαν στην επιφάνειαμετά την κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους.19 Από την άλλη ήταν όσοιυποστήριζαν τις σταδιακές μεταρρυθμίσεις. Οι εκπρόσωποι της άποψης αυτής δενεστίαζαν την προσοχή τους στην κλιμάκωση της επαναστατικής διαδικασίας και τηντελική έκρηξή της αλλά σε ένα διαφορετικό σύνολο στοιχείων: την αργή και βαθ-μιαία κατάκτηση της εμπιστοσύνης των λαϊκών στρωμάτων σε βάθος χρόνου, την έκ-φραση των προοδευτικών προσδοκιών μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας· τον ολοέ-να και μεγαλύτερο έλεγχο της κοινής γνώμης μέσω των υπαρχόντων θεσμών· τη με-τατροπή του ηθικού κύρους του κινήματος της εργατικής τάξης σε δημοκρατικό θε-μέλιο των θεσμών της μεταβατικής περιόδου. Η προσέγγιση αυτή μετατόπισε τηνπροσοχή του εργατικού κινήματος από την ένοπλη πάλη στις μάχες χαρακωμάτωνπου θα έφερναν την αλλαγή του καπιταλιστικού συστήματος μέσω της σταδιακήςμεταρρύθμισης των δομών του.

Το δημοκρατικό στοιχείο της αναδιάρθρωσης ήταν ιδιαίτερα σημαντικό. Η Αρι-στερά θα οικοδομούσε τη νέα κοινωνία μέσα από την παλιά, προεικονίζοντάς τη μεκάποιους υποδειγματικούς θεσμούς και συμπεριφορές μέσα στο ίδιο το εργατικόκίνημα όσο και νομοθετικά μέσω των διαφόρων μεταρρυθμίσεων. Η βαθμιαία αυτή


494

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·494

προοπτική θεμελιώθηκε πάνω σε ορισμένα βασικά στοιχεία: τα χαμηλότερα από τααναμενόμενα εκλογικά ποσοστά των σοσιαλιστικών κομμάτων (σπάνια έπαιρνανπάνω από το 40% των ψήφων και πολύ συχνά, πολύ λιγότερα)· την αναγκαιότητατης σύναψης συμμαχιών με τις μη σοσιαλιστικές πολιτικές δυνάμεις· το αναπόφευ-κτο των περιόδων άσκησης μετριοπαθούς πολιτικής, αμυντικής οχύρωσης με σκο-πό την εμπέδωση των κατακτήσεων και αργής προόδου. Πάνω απ’όλα, η συγκρου-σιακή βία, η μισαλλοδοξία και ο εξαναγκασμός απομόνωναν την Αριστερά από τηνυπόλοιπη κοινωνία. Η διεύρυνση της συναίνεσης ήταν ουσιώδης για την επιτυχίατου σοσιαλισμού.

Οι βαθμιαίες τάσεις της δεύτερης αυτής προοπτικής έκαναν ασαφή τα όρια ανά-μεσα στον κομμουνισμό και τη σοσιαλδημοκρατία, έτσι όπως αυτά είχαν διαμορ-φωθεί το 1917-21. Η «γκραμσιανή» αντίληψη για το Λαϊκό Μέτωπο συνέπιπτε μεπολλές από τις απόψεις που κυριαρχούσαν στην Αριστερά της Δεύτερης Διεθνούς.Βρισκόταν, επίσης, σε συμφωνία με τον μεταρρυθμιστικό σοσιαλισμό από το 1917και εφεξής, τόσο στην πρόταξη του δημοκρατικού ιδεώδους όσο και στη σταδιακήμεταρρύθμιση των υπαρχόντων θεσμών. Συμφωνία ακόμη υπήρχε και με τον ριζο-σπαστικό φιλελευθερισμό, που αναπτύχθηκε από τους Πιέρο Γκομπέτι (PieroGobetti) και Κάρλο Ροσέλι (Carlo Rosselli), οι οποίοι έστρεψαν τη φιλελεύθερησκέψη στο αναπόφευκτο της διαρκούς σύγκρουσης και την ηθική των πολιτικώναγώνων.20 Οπωσδήποτε, τα όρια τώρα ήταν ασαφή και θολά.

Η KYBEPNHΣH TOY ΛAΪKOY METΩΠOY ΣTH ΓAΛΛIA

Το γαλλικό Λαϊκό Μέτωπο δημιουργήθηκε όταν οι Ριζοσπαστικοί συμμετείχαν στημαζική συγκέντρωση, που οργάνωσαν από κοινού το Κομμουνιστικό και το Σοσια-λιστικό Κόμμα στο γιορτασμό της πτώσης της Βαστίλης το 1935. Αηδιασμένοι απότη δεξιά κυβέρνηση του Πιερ Λαβάλ (Pierre Laval), η οποία είχε σχηματιστεί τονΙούνιο του 1935, και την αντιδραστική της πολιτική όχι μόνο στον τομέα της οικο-νομίας αλλά και στα εξωτερικά ζητήματα, και φοβούμενοι τις ακροδεξιές Λίγκες, οιΡιζοσπαστικοί ευθυγραμμίστηκαν ξανά με την Αριστερά. Ο τρικομματικός αυτόςσυνασπισμός επισφραγίστηκε με το πρόγραμμα του Λαϊκού Μετώπου, το οποίοανακοινώθηκε στις 11 Ιανουαρίου 1936. Η Αριστερά οργάνωσε άλλη μια τεράστιαδιαδήλωση 500.000 οπαδών της, όταν ο ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος ΛεόνΜπλουμ (Léon Blum) κόντεψε να λιντσαριστεί από τα μέλη της Action Françaiseστις 13 Φεβρουαρίου 1936. Η δυναμική αυτή ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο στηνπορεία προς τις εκλογές του Μαΐου του 1936, στις οποίες το Λαϊκό Μέτωπο κέρδι-


495

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·495

σε μια άνετη πλειοψηφία με την ισορροπία στο εσωτερικό του να μετατοπίζεταιαπό τους ριζοσπαστικούς στους σοσιαλιστές και τους κομμουνιστές.21 Η νέα κυβέρ-νηση ανέλαβε καθήκοντα τον Ιούνιο του 1936, με πρωθυπουργό τον Μπλουμ καιτους κομμουνιστές να τη στηρίζουν χωρίς όμως να αναλαμβάνουν κανένα υπουργι-κό χαρτοφυλάκιο. Ο λαός στήριξε θεαματικά τη νέα κυβέρνησή του με μια τερά-στια διαδήλωση 600.000 ανθρώπων στις 24 Μαΐου για να τιμήσει τη μνήμη των πε-σόντων στην Κομμούνα του Παρισιού.22

Οι δύο βασικές συνιστώσες αυτής της αναζωογόνησης της Αριστεράς, ο αντιφα-σιστικός αγώνας και η καταπολέμηση της ανέχειας έγιναν αμέσως ορατές. Στις 11Μαΐου 1936, μία εβδομάδα μετά τις εκλογές και λίγο προτού σχηματιστεί η νέα κυ-βέρνηση, οι εργαζόμενοι στην αεροπορική βιομηχανία Bréguet της Χάβρης, που δενήταν συνηθισμένοι σε μαχητικές κινητοποιήσεις, κατέλαβαν το εργοστάσιό τους.Με την παρέμβαση του δημάρχου της πόλης, οι καταληψίες πέτυχαν μια πρώτη νίκη,ενώ, στη συνέχεια, προσχώρησαν στη CGT, πυροδοτώντας ένα αυθόρμητο κύμα μα-ζικών απεργιών. Μέχρι τον Ιούνιο, 2.000.000 εργαζόμενοι είχαν κατεβεί σε απεργία,συμπληρώνοντας την κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου με μια γενική απεργία.23

Οι απεργιακές αυτές κινητοποιήσεις έλαβαν αξιοσημείωτες μορφές. Τα τρία τέ-ταρτα ήταν καταλήψεις εργοστασίων, που αμφισβητούσαν ευθέως τα προνόμιατων εργοδοτών, φέρνοντας στο νου τις πανευρωπαϊκές εξεγέρσεις άμεσης δράσηςτης περιόδου 1917-21. Χωρίς να έχουν σχεδιαστεί από τα συνδικάτα ή από πολιτικάοργανωμένους, οι απεργίες αποτελούσαν μια αυθόρμητη απάντηση στην είσοδοτου εργατικού κινήματος στην κυβέρνηση, που ανέτρεπε την κυρίαρχη σε ολόκλη-ρη την Ευρώπη τάση που ήθελε τους φασίστες να νικούν και την Αριστερά να ηττά-ται. Η ενίσχυση πάντως του λαϊκού κινήματος ήταν κάτι παραπάνω από ορατή.Επρόκειτο κυριολεκτικά για μια έκρηξη των λαϊκών πόθων, που συνέθετε ένα σκη-νικό εκπληκτικής δύναμης και ομορφιάς. Στα προάστια του Παρισιού, «όλα τα σπί-τια, τα μικρά και τα μεγάλα εργοστάσια, ακόμη και τα μικρά εργαστήρια ήταν στο-λισμένα με κόκκινες και τρίχρωμες σημαίες, ενώ μπροστά στις κλειστές εισόδουςυπήρχαν συγκεντρωμένοι απεργοί».24 Η χαρά δικαιολογούνταν από τις αυξημένεςπολιτικές προσδοκίες.

Στις 7 Ιουνίου 1938, οι εργοδότες συναντήθηκαν με τους εκπροσώπους της CGT

στο πρωθυπουργικό μέγαρο (Οτέλ Ματινιόν) και έκαναν σημαντικές παραχωρή-σεις.25 Τα αποτελέσματα της Συμφωνίας του Ματινιόν ήταν πολύ σημαντικά: ανα-γνώριση της CGT και των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων, συλλογικές συμβάσεις σεκάθε βιομηχανία χωριστά, αυξήσεις μισθών ύψους 7-15% που ευνοούσαν κυρίωςτους χαμηλόμισθους και εκλεγμένες εργατικές επιτροπές στα εργοστάσια με περισ-


496

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·496

σότερους από 10 εργάτες. Ο Μπλουμ μάλιστα πρόσθεσε ένα παράρτημα στη συμ-φωνία, που υποσχόταν συλλογική διαπραγμάτευση των μισθών, εβδομάδα 40ωρών και δύο εβδομάδες πληρωμένων διακοπών το χρόνο. Αναμφίβολα, επρόκειτογια μια πολύ σημαντική νίκη του αριστερού κινήματος, η οποία έφερε στο νου τωνεργαζομένων τις σημαντικές κατακτήσεις της περιόδου 1918-19. Με μια κίνηση, ηηγεσία της CGT κατάφερε να αποκτήσει μεγάλη πολιτική και διαπραγματευτική δύ-ναμη, πέτυχε τη θεσμοθέτηση της εκπροσώπησης των εργατών μέσα στο εργοστά-σιο και υποχρέωσε την αριστερή κυβέρνηση να προωθήσει κοινωνικές μεταρρυθμί-σεις. Επρόκειτο για μια σημαντική στιγμή στην ιστορία της Αριστεράς με τη νεο-εκλεγμένη κυβέρνηση να δείχνει εξαιρετική αποφασιστικότητα. Επιτέλους, η Αρι-στερά έδειχνε έτοιμη να δράσει.

Το φαινόμενο αυτό είχε τρεις διαστάσεις. Πρώτα απ’όλα, σήμανε την καταξίωσητου συνδικαλισμού στη Γαλλία. Η εβδομάδα των 40 ωρών ήταν ανέκαθεν κεντρικόαίτημα της εργατικής τάξης. Επιπλέον, η CGT είχε αποκτήσει μια νόμιμη φωνή πουμπορούσε να ακουστεί σε πανεθνικό επίπεδο. Μέσα σε ένα χρόνο, ο αριθμός των με-λών της αυξήθηκε κατακόρυφα, από 778.000, όταν ξεκίνησε ο απεργιακός πυρετόςσε 4.000.000 τον Μάρτιο του 1937. Δεύτερον, η κυβέρνηση απέδειξε ότι διέθετεισχυρή πολιτική βούληση – όχι μόνο θέτοντας εκτός νόμου τις ακροδεξιές Λίγκες (σεαντίθεση με το SPD, για παράδειγμα, που τις ανέχτηκε) αλλά και με το να εφαρμόσειαμέσως το πρόγραμμά της. Μέσα σε 73 μέρες, η βουλή ψήφισε 133 νέους νόμους,ανάμεσα στους οποίους και σε εκείνους που αφορούσαν τη μερική εθνικοποίηση τηςΤράπεζας της Γαλλίας, την εθνικοποίηση της πολεμικής βιομηχανίας, τα δημόσιαέργα, τη δημιουργία του Συμβουλίου Εμπορίας Σίτου και την αύξηση του χρόνουυποχρεωτικής εκπαίδευσης κατά δύο έτη, από έξι σε οκτώ. Τρίτον, η Αριστερά κατά-φερε να διεισδύσει στη δημόσια σφαίρα. Το στοιχείο που κυριαρχούσε ήταν η ενθου-σιώδης θεατρικότητα που διέκρινε τις καταλήψεις των εργοστασίων. Η συγκέντρω-ση της 14ης Ιουλίου 1936 κινητοποίησε 1.000.000 ανθρώπους για μία από τις πιοθεαματικές παρελάσεις· οι πληρωμένες διακοπές έφεραν για πρώτη φορά πολλούςεργάτες στην εξοχή και τις παραλίες, ανατρέποντας την παγιωμένη και χωροθετημένηαντίληψη περί κοινωνικών προνομίων. Την πρώτη κιόλας χρονιά, 600.000 άνθρωποιεπωφελήθηκαν από το εισιτήριο διακοπών που εισήγαγαν οι σοσιαλιστές διά τουυπουργού άθλησης και ψυχαγωγίας Λεό Λαγκράνζ (Leo Lagrange).26

Ωστόσο την ταχεία αυτή άνοδο ακολούθησε μεγάλη πτώση. Το οικονομικό πρό-γραμμα του Λαϊκού Μετώπου εστίασε την προσοχή του στην κατανάλωση: σκοπόςτου ήταν να αναθερμάνει την οικονομία μέσω της αύξησης της αγοραστικής δύνα-μης των εργαζομένων και της ενίσχυσης της παραγωγικότητας με τη βοήθεια της


497

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·497

κοινωνικής νομοθεσίας. Όπως ήταν φυσικό, οι κεφαλαιοκράτες αντέδρασαν. Το κε-φάλαιο κήρυξε απεργία. Μεταξύ Απριλίου και Σεπτεμβρίου του 1936, τα αποθέμα-τα χρυσού της Τράπεζας της Γαλλίας μειώθηκαν από 63 δισεκατομμύρια φράγκασε 54, ενώ 1,5 περίπου δισεκατομμύριο φράγκα δραπέτευσαν από τη χώρα από τις4 έως τις 16 Σεπτεμβρίου. Ο Μπλουμ αναγκάστηκε να παραβιάσει την κεντρική δέ-σμευση του Μετώπου και να προχωρήσει στην υποτίμηση του νομίσματος. Παρ’όλα αυτά, η παραγωγή δεν αυξήθηκε. Τον Οκτώβριο, ο ίδιος ο πρωθυπουργός ζήτη-σε αλλαγή πορείας, ενώ στο πρωτοχρονιάτικο διάγγελμά του ανακοίνωσε τον πε-ριορισμό των μεταρρυθμίσεων χάριν της κοινωνικής «συμφιλίωσης».27 Η δημοσιο-νομική πολιτική, που ανακοινώθηκε τον Μάρτιο του 1937, ήταν εξαιρετικά συντη-ρητική, περιορίζοντας τις κρατικές δαπάνες και εγκαταλείποντας τις υποσχέσεις γιαπαροχή συντάξεων και επιδομάτων ανεργίας, για τιμαριθμική αναπροσαρμογή τωναμοιβών και διεύρυνση των δημοσίων έργων. Ο Μπλουμ απομονώθηκε μέσα στονίδιο τον κυβερνητικό συνασπισμό. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας συνέχιζε ναασκεί κριτική από τα αριστερά, ενώ οι Ριζοσπαστικοί αυτομόλησαν στη Δεξιά. Στις22 Ιουνίου 1937, οι αποστασίες των ριζοσπαστών γερουσιαστών δεν επέτρεψανστον Μπλουμ να περάσει από τη Γερουσία μια σειρά έκτακτων μέτρων για την εξυ-γίανση των δημόσιων οικονομικών, με συνέπεια να υποχρεωθεί σε παραίτηση. Κα-μιά διαδήλωση δεν έγινε για να τον υποστηρίξει.

Πώς μπορεί να εξηγηθεί η ραγδαία αυτή πτώση από την κορυφή, στην οποίαέφτασε το εργατικό κίνημα τον Ιούνιο του 1936; Το κόμμα που κυρίως ευνοήθηκεαπό το Λαϊκό Μέτωπο ήταν το κομμουνιστικό, αφού βγήκε από το περιθώριο, αυ-ξάνοντας τον αριθμό των μελών του από 40.000 το 1934 σε περίπου 330.000 το1937. Η κυριαρχία του ήταν εμφανής και στις δύο πτυχές του πρωτοφανούς αυτούκινήματος, του νομοθετικού έργου και των εξωκοινοβουλευτικών κινητοποιήσεωνστους δρόμους. Ασκούσε έλεγχο στον Μπλουμ για την ορθή τήρηση του κοινούπρογράμματος και ταυτόχρονα έδινε τον τόνο στις κινητοποιήσεις των εργατών γιατην πειθαρχημένη στήριξη της κυβέρνησης. Ενώ ανέπτυσσε τα μαχητικά μέλη τουστα εργοστάσια και συνέχιζε να στρατολογεί απεργούς, προσπαθούσε ταυτόχρονανα χαλιναγωγήσει την αγωνιστικότητα των εργατών και άλλοτε να την ενισχύσει.Στις αρχές της κυβερνητικής θητείας, όταν το Μέτωπο είχε τεράστια ακτινοβολίαστο λαό, η στρατηγική αυτή ήταν αποτελεσματική. Η αυτοσυγκράτηση, ο σεβα-σμός των διαδικασιών, η ψηλή παραγωγικότητα της οικονομίας, η πειθαρχία και ηενότητα – όλα αυτά ήταν απαραίτητα για την επιτυχία της κυβέρνησης. Αλλά οι ερ-γαζόμενοι θα πείθονταν από τα λόγια μόνο αν υπήρχαν και έργα. Με την οπισθοχώ-ρηση του Μπλουμ μετά τον Σεπτέμβριο του 1936, όλα αυτά έλαβαν τέλος.28


498

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·498

Μετά την παραίτηση του Μπλουμ ακολούθησε η διάλυση. Τον Δεκέμβριο του1937, ξέσπασαν μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις, με μια μεγάλη σύγκρουσηστη βιομηχανία ελαστικών Goodrich και μια απεργία στον δημόσιο τομέα σε ολό-κληρη την περιφέρεια της πρωτεύουσας. Μεταξύ Μαρτίου και Απριλίου του 1938,150.000 εργάτες μετάλλου της περιοχής του Παρισιού κατέβηκαν σε απεργία. ΤονΝοέμβριο του 1938 ξέσπασαν πολλές άγριες απεργίες εναντίον της προσπάθειας νακαταργηθεί το σαραντάωρο, απεργίες που οδήγησαν στην αποτυχημένη γενικήαπεργία της 30ής Νοεμβρίου. Το πρόβλημα πήρε δραματικές διαστάσεις στο Κλισίστις 16 Μαρτίου 1937: το κομμουνιστικό δημοτικό συμβούλιο, από κοινού με τοντοπικό βουλευτή του σοσιαλιστικού κόμματος, έκαναν μια αντισυγκέντρωση ενα-ντίον μιας διαδήλωσης φασιστών, την οποία η κυβέρνηση είχε αρνηθεί να απαγο-ρεύσει· οι αστυνομικοί άνοιξαν πυρ κατά των αριστερών, με αποτέλεσμα να σκοτω-θούν πέντε άνθρωποι και να τραυματιστούν πολλές εκατοντάδες· έτσι, αποκαλύ-φθηκε το χάσμα ανάμεσα στην κυβέρνηση και τους υποστηρικτές της.

Η πολιτική λογική που επικράτησε μετά τη Συμφωνία του Ματινιόν ήταν δυ-στυχώς γνωστή.29 Θύμιζε, μάλιστα, την κατάσταση που βρισκόταν το SPD στη Γερ-μανία μετά τον Νοέμβριο του 1918: μεγάλη δύναμη, που αρχικά οφειλόταν στοεξωκοινοβουλευτικό κίνημα, προσωρινή κατάρρευση της εξουσίας των κυρίαρχωντάξεων και επίδειξη αποφασιστικότητας στην κοινοβουλευτική κονίστρα· έπειτασυμβιβασμοί και συμφωνίες με τις δυνάμεις της τάξης· αποξένωση των απογοητευ-μένων, αλλά ακόμη κινητοποιημένων, λαϊκών στρωμάτων και, τελικά, απώλεια τηςκυβερνητικής εξουσίας εν μέσω γενικευμένης πτώσης του ηθικού των λαϊκώνστρωμάτων, καταστολής, πικρών αντεγκλήσεων και βαθιάς πολιτικής διαίρεσης.Εκ των υστέρων, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι η λογική αυτή υπήρχε από τηναρχή στη στάση του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας. Με τις απεργιακές κινητο-ποιήσεις να φουντώνουν, ο νέος υπουργός εσωτερικών Ροζέ Σαλανγκρό (RogerSalengro), ένα από τα σπουδαιότερα στελέχη της κυβέρνησης και αρχιτέκτονας τηςΣυμφωνίας του Ματινιόν και των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων και που αργότερααυτοκτόνησε λόγω της σπίλωσης του ονόματός του από τη Δεξιά, δήλωσε: «Σε ό,τιμε αφορά, διάλεξα ανάμεσα στην τάξη και την αναρχία. Θα διατηρήσω πάση θυσίατην τάξη».30 Το περίεργο είναι που ο Μπλουμ κατάφερε έστω και να ξεκινήσει τομεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα. Μετά τον πανικό του Μαΐου-Ιουνίου του 1936,οι κυρίαρχες τάξεις ανέκτησαν την αυτοπεποίθησή τους, αναγκάζοντας την κυβέρ-νηση να περιορίζεται διαρκώς, εγκλωβισμένη καθώς ήταν σε μια ακαταμάχητη λο-γική αυτοαναίρεσης, για την οποία οι Ριζοσπαστικοί αποδείχτηκαν το αλάνθαστοβαρόμετρο.31


499

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·499

Η ΩPA THΣ KPIΣHΣ ΣTHN IΣΠANIA

Πώς θα μπορούσε αυτό να αποφευχθεί; Ώθηση στην κυβέρνηση Μπλουμ έδινανδύο παράγοντες: το μεγάλο εύρος κομμάτων που τη στήριζαν και η τεράστια απή-χησή της στο λαό. Και οι δύο αυτοί παράγοντες έδωσαν στην Αριστερά μεγάλη δύ-ναμη, διευρύνοντας τη νομιμοποίησή της, πέραν των ορίων του σοσιαλιστικούστρατοπέδου. Αν ένα στοιχείο όμως στην αρχική ορμή του Λαϊκού Μετώπου ήταν ηπροσωρινή εκμετάλλευση του πατριωτισμού, το άλλο ήταν η εξίσου φευγαλέα πο-λιτική αποφασιστικότητά του. Αντί να διαλυθεί μετά τις εκλογές, η ορμή του Λαϊ-κού Μετώπου αυξήθηκε – μέσω της άμεσης και ταχείας εισαγωγής δημοφιλών με-ταρρυθμίσεων, της κυριαρχίας του στον δημόσιο χώρο (οι μαζικές διαδηλώσεις καιη εικονογραφία τους), του κοινωνικού εύρους της ρητορικής του, των εκκλήσεωνστην ιστορία και της προσπάθειας να κυριαρχήσει σε εθνικό επίπεδο. Η κατάστασηαυτή απαιτούσε ηγέτες με όραμα και με την αναγκαία πολιτική βούληση – για ναεκμεταλλευτούν το ξεκίνημα του Ιουνίου του 1936, να καλλιεργήσουν στο λαό τηναίσθηση της ιστορικής ευκαιρίας, να αποκτήσουν πλεονέκτημα απέναντι στις κυ-ρίαρχες τάξεις και να σφυρηλατήσουν την ευρύτερη δυνατή ενότητα με την έννοιαπου έδινε στη λέξη το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας.

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος –που άρχισε με την εθνικιστική εξέγερση της17-18 Ιουλίου 1936 εναντίον της κυβέρνησης του ισπανικού Λαϊκού Μετώπου, ηοποία είχε σχηματιστεί μετά τις εκλογές της 15ης Φεβρουαρίου– αποτέλεσε τηνκρίσιμη δοκιμασία. Η εκλογική νίκη των Λαϊκών Μετώπων σε δύο μεγάλες και γει-τονικές χώρες ήταν μια χρυσή ευκαιρία να δείξουν διεθνιστική αλληλεγγύη. Πράγ-ματι, η πολωμένη ρητορική στις εκλογές του 1936 ανέδειξε την ισπανική κυβέρνη-ση σε προπύργιο εναντίον του φασισμού. Η στρατιωτική εξέγερση εναντίον τηςπροκάλεσε μια έκρηξη αισθημάτων αλληλεγγύης σε ό,τι είχε απομείνει από τη δη-μοκρατική Ευρώπη. Η βοήθεια στην Ισπανία έμοιαζε να είναι μια προφανής προτε-ραιότητα για την κυβέρνηση Μπλουμ.

Ωστόσο, αντί να τιμήσει τις στρατιωτικές συμφωνίες που είχε συνάψει με τηνΙσπανία, ο Γάλλος πρωθυπουργός ενέδωσε στις πιέσεις που του άσκησαν το γαλλικόΥπουργείο Εξωτερικών, η βρετανική κυβέρνηση, οι Ριζοσπαστικοί μέσα στην ίδιατου την κυβέρνηση και ο ακροδεξιός τύπος, με αποτέλεσμα να αναστείλει την παρο-χή στρατιωτικής βοήθειας, προτείνοντας τη σύναψη μιας Διεθνούς Συμφωνίας μηΕπέμβασης προκειμένου να αποτρέψει την αποστολή βοήθειας από τη Γερμανία καιτην Ιταλία στους εθνικιστές στασιαστές. Αυτό ήταν καταστροφικό για την ΙσπανικήΔημοκρατία. Ταυτόχρονα όμως υπονόμευσε το Λαϊκό Μέτωπο στην ίδια τη Γαλλία.Αγνόησε τη διεθνή διάσταση του ηθικού της Αριστεράς το 1933-36. Διασπάθισε όλο


500

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·500

το δυναμικό της αντιφασιστικής συσπείρωσης μέσω ενός συνδυασμού του πατριωτι-σμού με το διεθνισμό. Στη Γαλλία η πόλωση των πολιτικών δυνάμεων θα ερχότανέτσι κι αλλιώς – μάλλον όμως με τους όρους της Αριστεράς παρά μέσω αδιάκοπωνυποχωρήσεων, και με τη μόνιμη παραίτησή της από το ρητορικό πλεονέκτημα.32

Ευθύς εξαρχής, το Λαϊκό Μέτωπο της Ισπανίας διακρινόταν από ένα είδος αμφι-θυμίας. Παρότι αγκάλιασε όλο το φάσμα της Αριστεράς –τους σοσιαλιστές και τασυνδικάτα τους (UGT), τους κομμουνιστές, διάφορες μικρότερες ακροαριστερέςομάδες και τους Δημοκράτες της Αριστεράς–, πυρήνας του ήταν ο δημοκρατικός καισοσιαλιστικός συνασπισμός της περιόδου 1931-33. Στις εκλογές του 1933, το Σο-σιαλιστικό Κόμμα Ισπανίας ήρθε σε ρήξη με τον πρωθυπουργό Μανουέλ Αθάνια(Manuel Azaña), που ανήκε στους Δημοκράτες της Αριστεράς, δίνοντας στη Δεξιάτη δυνατότητα να κερδίσει τις εκλογές.33 Η βίαιη αντίδραση, που ακολούθησε, ανέ-τρεψε την πολιτική της αγροτικής μεταρρύθμισης και την προοδευτική εργατική νο-μοθεσία, προκαλώντας ατέλειωτα προβλήματα στο εργατικό κίνημα. Παρότι η εξέ-γερση του Οκτωβρίου του 1934, η οποία καθοδηγούνταν από το Σοσιαλιστικό Κόμ-μα Ισπανίας, συμβόλιζε την αντίσταση στο φασισμό, τελικά οδήγησε στην κτηνώδηκαταστολή του κινήματος. Ως απάντηση, είχαμε μια πανίσχυρη διαλεκτική κινητο-ποίησης του λαού και συγκρότησης πολιτικών συμμαχιών στον προοδευτικό χώρο.Ο Αθάνια συσπείρωσε τους σοσιαλιστές και τους Δημοκράτες της Αριστεράς σε μιαπροσπάθεια να αποκατασταθεί η δημοκρατία, σαγηνεύοντας το λαό με τη ρητορικήτου δεινότητα σε μαζικές συγκεντρώσεις από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο του1935. Ωστόσο οι προσδοκίες του κόσμου ξεπερνούσαν τον στενό κοινοβουλευτικόορίζοντα, εκτεινόμενες μέχρι την επίτευξη πιο ριζικών αλλαγών.34

Η κυβέρνηση, που εκλέχτηκε τον Φεβρουάριο του 1936, έπρεπε να οργανώσει τηδημοκρατική άμυνα χωρίς να εξωθήσει τις μεσαίες τάξεις προς τη Δεξιά. Παρ’όλααυτά, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ισπανίας διασπάστηκε εν μέσω αντεγκλήσεων καιδιαμαχών.35 Ο δεξιός Ινδαλέθιο Πριέτο (Indalecio Prieto) δέχτηκε να συμμαχήσει μετον Αθάνια. Εντούτοις η πλειονότητα των στελεχών, που είχε τη βάση της στη Μα-δρίτη, στη Σοσιαλιστική Νεολαία και στους αγωνιστές της UGT, είχε στραφεί ήδηπρος την Αριστερά. Υπό τον Φρανθίσκο Λάργκο Καμπαγέρο (Francisco LargoCaballero) –το βετεράνο σοσιαλιστή που ηγήθηκε του κόμματός του για τρεις ολό-κληρες δεκαετίες, αρχιτέκτονα της προσαρμογής της UGT στις συνθήκες της δικτα-τορίας του Πρίμο ντε Ριβέρα (Primo de Rivera) τη δεκαετία του 1920, υπουργό Eρ-γασίας το 1931-32 και τώρα νεόκοπο επαναστάτη–, οι σοσιαλιστές εγκατέλειψαν τηνεποικοδομητική κυβερνητική πολιτική ακριβώς τη στιγμή που η παρουσία τους ήτανάκρως απαραίτητη. Τον Νοέμβριο του 1933, ο Λάργκο εγκατέλειψε την υπεράσπιση


501

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·501

της αστικής δημοκρατίας και τάχθηκε υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου. Οίδιος ήταν υπεύθυνος για το φιάσκο του Οκτωβρίου του 1934 και την αδιάλλακτηπολιτική του 1935. Αρνήθηκε να συζητήσει με τον Αθάνια και με αυτό τον τρόποεξασθένισε τη δημοκρατική άμυνα του Πριέτο. Το 1936 εγκατέλειψε το ΕκτελεστικόΓραφείο του σοσιαλιστικού κόμματος για να σχηματίσει έναν άλλο ηγετικό πυρήνα.Τελικά στήριξε το Λαϊκό Μέτωπο μένοντας όμως εκτός κυβερνήσεως και τροφοδο-τώντας έτσι τη ρητορεία της πόλωσης και τη βία που επρόκειτο να επικρατήσουντους επόμενους μήνες. Απαίτησε το σχηματισμό μιας αποκλειστικά σοσιαλιστικήςκυβέρνησης, αλλά δέχτηκε μοιρολατρικά την κατολίσθηση προς τον εμφύλιο πόλε-μο, αρνούμενος στο Λαϊκό Μέτωπο την πλήρη υποστήριξη του πλειοψηφικού κόμ-ματός του.

Η πολιτική παρουσία του Λάργκο ήταν καταστροφική για τη δημοκρατία, καθώςεισέβαλε στη σκηνή της ιστορίας όταν οι πραγματικές ευκαιρίες του ως πολιτικού εί-χαν χαθεί για πάντα. Σαν να ήταν κανένας νεοφώτιστος επαναστάτης εκμεταλλεύτη-κε με τον χειρότερο δυνατό τρόπο τις αγωνιστικές κινητοποιήσεις της περιόδου1933-36, καταγγέλλοντας τις ρεφορμιστικές ψευδαισθήσεις και καλλιεργώντας ου-τοπικές ελπίδες χωρίς να έχει καμιά ιδέα για το πώς θα μπορούσε να καταληφθεί ηεξουσία, δεδομένου μάλιστα ότι η Αριστερά ήταν διαιρεμένη και η Δεξιά ιδιαίτεραισχυρή. Ο Λάργκο ήταν η προσωποποίηση της πολιτικής του κορπορατισμού: άλ-λοτε ο γραφειοκράτης του εργατικού κινήματος, που προσπαθούσε να βρει έναmodus vivendi με τα διάφορα καθεστώτα και να εξασφαλίσει στα μέλη του την καλύ-τερη δυνατή συμφωνία (στα χρόνια του Πρίμο ντε Ριβέρα)· άλλοτε ο μεταρρυθμι-στής σοσιαλιστής υπουργός (1931-33)· άλλοτε η νεοαναρχοσυνδικαλιστική φωνήτων αγωνιστών της Αριστεράς (1933-34). Αλλά το μέγεθος της κοινωνιακής κρίσηςστην Ισπανία απαιτούσε μεγαλύτερο πολιτικό όραμα από αυτό. Όταν μετά το 1933 οΛάργκο φόρεσε το μανδύα του επαναστάτη, απέφυγε να αναλάβει την ευθύνη αυτή,ωθώντας το λαό σε μια πολιτική συγκρούσεων που δεν είχε στρατηγική για να κερδί-σει. Καθώς τα πράγματα χειροτέρευαν και ο Πριέτο εξασφάλισε την άνοδο του Αθά-νια στην προεδρία, κρατώντας την πρωθυπουργία για τον εαυτό του, ο Λάργκο αρ-νήθηκε να προσφέρει τη βοήθεια του σοσιαλιστικού κόμματος. Ωστόσο, όταν δυομήνες μετά τη στρατιωτική εξέγερση σχημάτισε κυβέρνηση, η μεταρρυθμιστική τουπολιτική δεν διέφερε από εκείνη που είχε αρνηθεί να υποστηρίξει τον Μάιο. Ο Λάρ-γκο έγινε πρωθυπουργός στις 4 Σεπτεμβρίου 1936, αλλά, λόγω της προέλασης τωνΕθνικιστών, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Μαδρίτη στις 6 Νοεμβρίου 1936,αφήνοντας την υπεράσπιση της πόλης στο στρατηγό Χοσέ Μιάχα (José Miaja), χω-ρίς την παραμικρή προειδοποίηση και χωρίς κανένα σχέδιο για τον εφοδιασμό τουλαού με όπλα.36


502

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·502

Η Μαδρίτη σώθηκε από τους ίδιους τους πολίτες της. Ο Λάργκο είχε αφήσει ένακενό, το οποίο κατέλαβαν οι κομμουνιστές, ενισχυμένοι από τις Διεθνείς Ταξιαρχίεςκαι τη σημαντική σοβιετική βοήθεια που είχε αρχίσει ήδη να φτάνει από τον Νοέμ-βριο του 1936.37 Βοηθούμενο από τον αυτοσχέδιο «μπολσεβικισμό» του Λάργκο, τοΚομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας είχε προσεγγίσει τους σοσιαλιστές, με την κομμου-νιστική συνδικαλιστική οργάνωση Ενωμένη Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας(Confédération générale du travail unitaire – CGTU) να συμμαχεί με την UGT και τιςδύο νεολαίες να συγχωνεύονται υπό τον Σαντιάγκο Καρίλιο (Santiago Carillio), οοποίος παρακολουθούσε ήδη τις συναντήσεις των στελεχών του ΚομμουνιστικούΚόμματος. Οι κομμουνιστές απέκτησαν μεγάλο γόητρο χάρη στη συμβολή τουςστην άμυνα της Μαδρίτης, με αποτέλεσμα τα μέλη τους από λίγες χιλιάδες να αυξη-θούν σε 250.000 ώς τον Μάιο του 1937. Έχοντας στενές σχέσεις με την κυβέρνησητου Λάργκο, προσπαθούσαν να επιβάλουν τις ντιρεκτίβες της Κομιντέρν σχετικά μετα Λαϊκά Μέτωπα, προβάλλοντας την ανάγκη να αποφευχθεί με κάθε τίμημα η απο-ξένωση είτε της βρετανικής και της γαλλικής κυβέρνησης είτε των αστών δημοκρα-τών στο εσωτερικό της Ισπανίας για το φόβο της επανάστασης. Η νίκη στον πόλεμοήταν πολύ πιο σημαντική από τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Το ΚομμουνιστικόΚόμμα υποστήριζε την κεντρική εξουσία, τη συμβατική στρατιωτική πειθαρχία καιτο σεβασμό στη μικρή ιδιοκτησία.

Οι στόχοι αυτοί προωθούνταν σε βάρος των προσδοκιών που είχαν καλλιεργηθείαπό την προσπάθεια του λαού να υπερασπιστεί τη δημοκρατία. Ένας τεράστιος αγω-νιστικός τομέας δεν είχε ενσωματωθεί στο Λαϊκό Μέτωπο, οι αναρχοσυνδικαλιστέςτης CNT, που είχαν μεγάλη ισχύ στην Αραγονία, στη Βαλένθια, στην Ανδαλουσία καιτην εκβιομηχανισμένη Καταλονία (όπου ήταν πολύ πιο δυνατοί και από τους σοσια-λιστές).38 Το καλοκαίρι του 1936, ακόμη και η CNT υπερκεράστηκε από την άμεσηδράση των επαναστατών. Αφού νίκησαν τους στασιαστές στις πέντε από τις εφτά με-γαλύτερες πόλεις και στις μισές περίπου αγροτικές περιοχές, οι αγωνιστές σχημάτι-σαν επαναστατικές επιτροπές, καταλαμβάνοντας διάφορες τοπικές κυβερνήσεις καιεπιβάλλοντας μια κολεκτιβιστική μορφή διαχείρισης των εργοστασίων και τωναγροκτημάτων. Στη Βαρκελώνη, την πρωτεύουσα του αναρχοσυνδικαλισμού, οιηγέτες της CNT δεν ήξεραν τι να κάνουν: από τη μια δεν ήθελαν να κυβερνήσουν τηνΚαταλονία και από την άλλη δεν ένιωθαν έτοιμοι να κηρύξουν επανάσταση. Γι’αυτόκαι το μόνο που έκαναν ήταν να σταθούν αλληλέγγυοι με τους υπερασπιστές της Δη-μοκρατίας, και απλώς κοίταζαν καθώς οι υποστηρικτές τους καταλάμβαναν την πόλη.Το κοινωνικό τοπίο εξερράγη κυριολεκτικά – σημαίες, λάβαρα, εμβλήματα, αφίσες,σήματα, εργάτες με καραμπίνες, όλοι τους ντυμένοι με μπλε φόρμες εργασίας. Εν


503

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·503

ολίγοις, το πληθωρικό ύφος ενός λαού που καταλαμβάνει τον δημόσιο χώρο. Όπωςείπε ο κομμουνιστής σιδηροδρομικός Ναρθίσκο Χουλιάν (Narcisco Julian), πουέφτασε στη Βαρκελώνη μια μέρα πριν από τη λαϊκή εξέγερση και παρασύρθηκε απότον πυρετό εκείνων των ημερών: «Ήταν απίστευτο, η απόδειξη στην πράξη αυτούπου ξέραμε ήδη από τη θεωρία: της τεράστιας δύναμης του λαού όταν βγαίνει στουςδρόμους. Ξαφνικά νιώθεις τη δημιουργική του ορμή. Δεν μπορείς να φανταστείς πό-σο γρήγορα αυτοοργανώνονται οι μάζες. Οι μορφές οργάνωσης που εφευρίσκουνξεπερνούν αυτά που διαβάζαμε στα βιβλία ή ονειρευόμασταν».39

Και αμέσως μετά προσθέτει: «Αυτό που πρέπει να γίνει τώρα είναι να εκμεταλ-λευτούμε την ευκαιρία αυτή και να της δώσουμε σχήμα και περιεχόμενο»· αλλά αυ-τή ακριβώς ήταν η δυσκολία. Ο αναρχισμός των Καταλανών ήταν εμπνευσμένος καιδιέθετε όλα εκείνα τα στοιχεία που έπρεπε να έχει μια επανάσταση. Ωστόσο οι αναρ-χοσυνδικαλιστές αρνούνταν να καταλάβουν την κρατική εξουσία αφού ο λαός θααναλάμβανε τον έλεγχο της οικονομίας με αυτοδιαχειριζόμενες κολεκτίβες. Το απο-λιτικό αυτό στοιχείο απομάκρυνε τους ηγέτες της CNT από τον δημοκρατικό συνα-σπισμό. Ο αδιόρθωτα τοπικιστικός χαρακτήρας του κινήματος έγινε ακόμη πιο έντο-νος μετά την αυτονόμηση της κολεκτίβας στους χώρους εργασίας, την ανεξέλεγκτηδράση των πολιτοφυλακών, τη σκιώδη δύναμη των χαρισματικών ηγετών και τηβίαιη αδιαλλαξία της Ιβηρικής Αναρχικής Ομοσπονδίας (FAI), που ήταν ένα είδοςεμπροσθοφυλακής της CNT.40 Όλα αυτά αποσταθεροποίησαν την καταλανική κυ-βέρνηση, τον έλεγχο της οποίας είχαν το νεοϊδρυθέν Ενιαίο Σοσιαλιστικό ΚόμμαΚαταλονίας (PSUC) και η Εσκουέρα (Esquerra).41 Την άνοιξη του 1937, τα μισά μέλητου Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν πλέον μικροκαλλιεργητές με ιδιόκτητη γη, κα-ταστηματάρχες, τεχνίτες και καλοπληρωμένοι εργάτες που ανησυχούσαν από τηδιαδικασία κολεκτιβοποίησης, η οποία βρισκόταν σε εξέλιξη τόσο στις πόλεις όσοκαι στα χωριά. Καθώς οι Δημοκρατικοί δεν τα πήγαιναν και τόσο καλά από στρατιω-τική άποψη, η «παθητική δυαδική εξουσία» των αναρχικών –η διατήρηση των πα-ράλληλων δομών εξουσίας που είχαν στη διάθεσή τους και η αποχή από την κυβέρ-νηση– δεν μπορούσε να γίνει ανεκτή. Η κυβέρνηση επιχείρησε να τους διώξει από τοΤηλεφωνικό Μέγαρο και μετά από σκληρές οδομαχίες, που κράτησαν μία εβδομάδα(3-8 Μαΐου 1937), κατέλαβε τη Βαρκελώνη. Ο Λάργκο αντικαταστάθηκε στη θέσητου πρωθυπουργού από τον μετριοπαθή σοσιαλιστή Χουάν Νεγκρίν (Juan Negrín).

Η ήττα των Δημοκρατικών –το Μπιλμπάο έπεσε στα χέρια των Εθνικιστών τονΙούνιο του 1937, η Χιχόν τον Οκτώβριο, η Αραγονία τον Μάρτιο-Απρίλιο του1938, η Βαρκελώνη τον Ιανουάριο του 1939 και η Μαδρίτη στις 27 Μαρτίου τουιδίου έτους, ενώ η τελική παράδοση των Δημοκρατικών ακολούθησε την 1η Απρι-


504

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·504

λίου– σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στις εσωτερικές τους διαμάχες. Ο Λάργκο είχεχάσει την ευκαιρία να σταθεροποιήσει την κυβέρνησή του στις αρχές του 1936,αδρανοποιώντας το μόνο ίσως κόμμα που ήταν ικανό να θεμελιώσει γερά το ΛαϊκόΜέτωπο. Κατόπιν, αλλάζοντας απότομα γνώμη και επιχειρώντας να σχηματίσει κυ-βέρνηση μαζί με όλες τις δημοκρατικές δυνάμεις, άφησε τους παλιούς του συντρό-φους στα κρύα του λουτρού. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ισπανίας ήταν επίσης εχθρικόπρος τη CNT και κυριαρχούσε σε περιοχές εντελώς διαφορετικές από αυτές της τε-λευταίας. Ως εκ τούτου, στις πολιτικές συγκρούσεις υπεισήλθε και ο παράγων τουγεωγραφικού κατακερματισμού και ακόμη οι διαμάχες των αναρίθμητων τοπικώνεπιτροπών, οι οποίες προσπαθούσαν να διατηρήσουν ζηλότυπα την αυτονομίατους. Οι κομμουνιστές, που ήταν αναμφίβολα η πιο αποτελεσματική ομάδα τωνΔημοκρατικών, εκμεταλλεύτηκαν τις διαμάχες αυτές. Στηριγμένο στη βοήθεια τωνΣοβιετικών και την αγωνιστικότητα των μελών του που αξίωναν να αποτελούν τηνπρωτοπορία (τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη δεν είχαν μειωθεί από τους περιορι-σμούς που είχε επιβάλει ο Δημητρόφ στο 7ο Συνέδριο της Κομιντέρν), το Κομμου-νιστικό Κόμμα Ισπανίας συμπεριφερόταν όλο και πιο αλαζονικά – προσπαθώνταςνα θέσει υπό τον έλεγχό του τις θέσεις-κλειδί, ιδιαίτερα στον επαγγελματικό στρα-τό· επιδεικνύοντας αδιαφορία για τους συμμάχους και περιφρόνηση προς τους αντι-πάλους του και, τέλος, το 1937, καταφεύγοντας στην τρομοκράτηση των εχθρώντου (κυρίως του Εργατικού Κόμματος της Μαρξιστικής Ενότητας (POUM), το οποίοστιγματίστηκε ως «τροτσκιστικό», πράγμα που για τους σταλινικούς ισοδυναμούσεμε το φασισμό). Ουσιαστικά, επρόκειτο για μια οικτρή απομίμηση των εκκαθαρί-σεων που είχαν γίνει λίγο νωρίτερα στη Σοβιετική Ένωση.

Η σταλινική αυτή νοοτροπία πρόδιδε μια μεγάλη αδυναμία. Ο περιορισμός τωνεπαναστατικών πειραματισμών με σκοπό τη νίκη στον πόλεμο δεν αποτελούσε πρό-βλημα, γιατί όλοι (ακόμη και οι ηγέτες της CNT) προσποιούνταν ότι τον αποδέχο-νταν. Ωστόσο ήταν μεγάλο λάθος η μετατροπή της πολιτικής αυτής σε ένα είδος δι-χοτομίας. Η διεξαγωγή του πολέμου από μια κεντρική διοίκηση και η διασφάλισητων επαναστατικών κατακτήσεων δεν αλληλοαποκλείονταν. Όπως είχε πει ένα στέ-λεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας, το ζήτημα δεν ήταν να θυσιαστεί ηεπανάσταση αλλά να αποφασιστεί «το είδος της επανάστασης που έπρεπε να κάνου-με» και πώς αυτό θα βοηθούσε στον πόλεμο.42 Η μεγαλύτερη αποτυχία του Κομμου-νιστικού Κόμματος Ισπανίας ήταν ότι δεν μπόρεσε να κατανοήσει αυτό το πράγμα.Μετά την αποφασιστική αναμέτρηση με τους αναρχικούς στη Βαρκελώνη, το Κομ-μουνιστικό Κόμμα υιοθέτησε ένα εντελώς γραφειοκρατικό ύφος. Το καλοκαίρι του1937, οι αγροτικές κολεκτίβες της Αραγονίας εξορθολογίστηκαν. Στην Καταλονία, ο


505

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·505

εργατικός έλεγχος αντικαταστάθηκε από τον κεντρικό σχεδιασμό και την εθνικοποίη-ση των επιχειρήσεων. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας ευθυγραμμίστηκε απο-λύτως με τη δεξιά πτέρυγα του σοσιαλιστικού κόμματος, προσπαθώντας από τη μιανα προσελκύσει τις μεσαίες τάξεις και από την άλλη να διεξαγάγει ένα συμβατικόπόλεμο. Αυτό βέβαια απείχε πολύ από τις ηρωικές μέρες της υπεράσπισης της Μα-δρίτης, όταν οι κομμουνιστές ήταν η πολιτική δύναμη που κατάφερε να κινητοποιή-σει το λαό της ισπανικής πρωτεύουσας.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας είχε και μια άλλη προτεραιότητα: να ασκή-σει πίεση στη Βρετανία και τη Γαλλία προκειμένου οι τελευταίες να παρέμβουν στοπλευρό των Δημοκρατικών ή, τουλάχιστον, να μην τις αποτρέψει από το να συνερ-γαστούν με τη Σοβιετική Ένωση. Η μη παρέμβαση της Βρετανίας και της Γαλλίας,σε αντίθεση με τη στήριξη που παρείχαν στους Εθνικιστές η ναζιστική Γερμανία καιη φασιστική Ιταλία, υπήρξε τόσο καταστροφική για τις δυνάμεις των Δημοκρατικώνόσο και η παθητικότητα της LSI. Αλλά η κυβέρνηση των Δημοκρατικών απέφευγεκαθετί που θα έκανε «τους εχθρούς της Ισπανίας να τη θεωρήσουν κομμουνιστικήδημοκρατία», όπως είχε πει ο Στάλιν.43 Αυτό δεν επέτρεπε στους αντάρτες να εκμε-ταλλευτούν τον λαϊκό ενθουσιασμό των Δημοκρατικών, στηριζόμενοι στις αυθόρ-μητες κινητοποιήσεις του καλοκαιριού του 1936 και τις τοπικές πολεμικές παραδό-σεις (μην ξεχνάμε ότι η λέξη guerrilla [αντάρτικο] ήταν ένας ισπανικός όρος πουεπινοήθηκε στη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων). Η εκ μέρους του ΛαϊκούΜετώπου αγνόηση του αντάρτικου αποδείχτηκε τεράστιο λάθος. Όπως είπε με θλί-ψη αργότερα ένας αξιωματικός του Δημοκρατικού Στρατού, «Αν είχαμε πειστεί ότιοι δημοκρατικές χώρες θα μας βοηθούσαν, θα είχαμε αναπτύξει διαφορετικές μορ-φές πάλης… Δεν ήταν ένας κανονικός πόλεμος – ήταν ένας εμφύλιος, ένας πολιτικόςπόλεμος. Ένας πόλεμος ανάμεσα στη δημοκρατία και το φασισμό, σίγουρα, αλλάοπωσδήποτε ένας πόλεμος λαϊκός. Κι ωστόσο, όλες οι δημιουργικές δυνατότητεςκαι τα ένστικτα ενός λαού που επαναστατεί δεν αναπτύχθηκαν όσο και όπως θαέπρεπε».44

ΑΠOTYXIA KAI HTTA

Όχι μόνο έχασαν τον πόλεμο οι Δημοκρατικοί, με συνέπεια να ακολουθήσουν κτη-νώδη αντίποινα από την πλευρά των αντιπάλων τους και τρεις δεκαετίες αυταρχι-κής διακυβέρνησης της χώρας, αλλά και η στρατηγική της Κομιντέρν δεν τα πήγεκαλύτερα. Η τελευταία ευελπιστούσε ότι θα ενώσει το Ενιαίο Μέτωπο των εργατι-κών κομμάτων με το ευρύτερο Λαϊκό Μέτωπο. Από τυπική άποψη, αυτό πραγματο-


506

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·506

ποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1936 με την κυβέρνηση του Λάργκο Καμπαγέρο,στην οποία συμμετείχε τον Νοέμβριο και η CNT. Αλλά οι συγκρούσεις και οι διαμά-χες υπονόμευσαν την όλη προσπάθεια. Η μεγαλύτερη σύγκρουση ήταν ανάμεσαστην Κομιντέρν, η οποία υποστήριζε την άποψη ότι το κίνημα θα έπρεπε πάνω απ’όλα να υπερασπιστεί τη δημοκρατία, αγνοώντας όλα τα σοσιαλιστικά αιτήματα καιτις επιθυμίες του λαού, για τον οποίο η επανάσταση ήταν πάνω απ’όλα.

Η διεθνής στρατηγική του Λαϊκού Μετώπου απέτυχε οικτρά. Η πολιτική μηεπέμβασης των Γάλλων και των Βρετανών την έκανε ευθύς εξαρχής καταστροφικήγια τους Δημοκρατικούς. Καθώς η Ισπανική Δημοκρατία έπνεε τα λοίσθια, οι δυτι-κές δημοκρατίες προσπαθούσαν να κατευνάσουν τον Χίτλερ στην Κεντρική Ευρώ-πη, αρχικά στην Αυστρία τον Μάρτιο του 1938 με το Anschluss και, στη συνέχεια,με το διαμελισμό της Τσεχοσλοβακίας τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους. Ενώ οιΕθνικιστές καταλάμβαναν τη Μαδρίτη, οι στρατιές του Χίτλερ έμπαιναν στην Πρά-γα. Μόλις οι ναζιστές στράφηκαν εναντίον της Πολωνίας και η Βρετανία και η Γαλ-λία δεν απαντούσαν στις εκκλήσεις της Σοβιετικής Ένωσης, η συλλογική ασφάλειαγια τη συγκράτηση του Χίτλερ είχε καταρρακωθεί. Πολύ γρήγορα, ο Στάλιν έβγαλετα συμπεράσματά του, υπογράφοντας τον Αύγουστο του 1939 το Σύμφωνο μη Επί-θεσης με τη ναζιστική Γερμανία. Με την κατάλυση της δημοκρατίας στην Ισπανίακαι την Τσεχοσλοβακία, άλλες δύο ευρωπαϊκές δημοκρατίες έσβηναν από το χάρτη.Μέχρι εκείνη την ώρα, η δημοκρατική Ευρώπη, αντί να προετοιμάζει την άμυνάτης εναντίον του χιτλερισμού, άνοιγε το λάκκο της. Στο 18ο Συνέδριο (Μάρτιο του1939) του ΚΚΣΕ, η στρατηγική του Λαϊκού Μετώπου εγκαταλείφθηκε σιωπηρά.45

Οι θηριωδίες που συνέβησαν στην Ισπανία μετά το τέλος του εμφυλίου ήταντρομακτικές. Οι Δημοκρατικοί, από την πλευρά τους, δεν ήταν αθώοι (σε 6.000 υπο-λογίζεται ο αριθμός των νεκρών ιερέων), ειδικά στην επαρχία της αναρχικής Ανδα-λουσίας όπου οι εκπρόσωποι των κυρίαρχων τάξεων τιμωρήθηκαν σκληρά.46 Ωστό-σο, όταν οι Εθνικιστές κατέλαβαν το νότο, οι δολοφονίες των Δημοκρατικών ξεπέ-ρασαν κάθε προηγούμενο. Σε μια μανία ανταπόδοσης, τις ωμές εξάρσεις του ταξικούμίσους διαδέχτηκε η συστηματική τρομοκρατία – όχι μόνο εναντίον των αγωνιστώντης Αριστεράς αλλά και εναντίον των εργατών και των αγροτών, οι οποίοι υποτίθε-ται ότι τους υποστήριζαν. Ο μισητός Γκονθάλο ντε Αγκιλέρα (Gonzalo de Aguilera),αξιωματικός του εθνικιστικού στρατού, περιφρονούσε τους απλούς ανθρώπους σετέτοιο βαθμό ώστε να τους αποκαλεί «σκλάβους». «Έβαζε στη σειρά τους εργάτεςπου δούλευαν στο κτήμα του, διάλεγε έξι από αυτούς και τους πυροβολούσε μπρο-στά στους υπολοίπους – ‘‘pour encourager les autres [για να παραδειγματίσουμετους άλλους], καταλαβαίνετε’’». Όταν οι Εθνικιστές κατέλαβαν την πόλη Μπαντα-


507

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·507

χόθ, ο απεσταλμένος της εφημερίδας Chicago Tribune ανέφερε τη δολοφονία 1.800αριστερών μέσα σε μια αρένα ταυρομαχίας. Ένας άλλος Αμερικανός δημοσιογρά-φος περιέγραψε την εκτέλεση 600 αιχμαλώτων στον κεντρικό δρόμο της ΣάνταΟλάγια. Ο συνταγματάρχης Χουάν ντε Γιάγκουε (Juan de Yagüe), ο χασάπης τουΜπανταχόθ, έλεγε χωρίς περιστροφές: «Και βέβαια, τους σκοτώσαμε. Τι περιμένα-τε; Να πάρω 4.000 κόκκινους μαζί με το στρατό μου που συνέχιζε να προελαύνει…Ή μήπως να τους αφήσω ελεύθερους για να ξανακάνουν κόκκινο το Μπανταχόθ;»47

Για την ευρωπαϊκή Αριστερά, ο ισπανικός Εμφύλιος αποτέλεσε ένα μάθημα για το τιτην περίμενε στην περίπτωση που οι φασίστες νικούσαν ξανά.48

Ωστόσο τα μαθήματα του ισπανικού Εμφυλίου δεν ήταν όλα απαισιόδοξα καιηττοπαθή. Η Γκερνίκα, λόγου χάρη, δεν ήταν μόνο μια πολεμική θηριωδία (στις 26Απριλίου 1937, η Γερμανική Λεγεώνα Κόνδωρ βομβάρδισε την πόλη καταστρέφο-ντάς την ολοσχερώς) αλλά και ένας διάσημος πίνακας του Πικάσο, η πιο σημαντι-κή ίσως στιγμή καλλιτεχνικής δημιουργίας στο δημοκρατικό στρατόπεδο. Για τουςπροοδευτικούς, η δημοκρατία συμβόλιζε την υπεράσπιση των ανθρωπιστικών καιπροοδευτικών αξιών, τον πολιτικό χώρο, όπου το όραμα για έναν καλύτερο και πιοεξισωτικό κόσμο θα μπορούσε να υποστηριχθεί. Νά τι λέει ο γλύπτης ΤζέισονΓκάρνεϊ (Jason Gurney): «Ο ισπανικός Εμφύλιος ήταν μια μοναδική ευκαιρία ναυποστηρίξει κανείς θετικά και αποτελεσματικά ένα ζήτημα, που έμοιαζε να είναιαπολύτως σαφές. Είτε κανείς ήταν εναντίον του φασισμού και πήγαινε να τον πολε-μήσει είτε αδιαφορούσε για τα εγκλήματά του και ήταν ένοχος επειδή του επέτρεπενα εξαπλωθεί».49

Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες –40.000 εθελοντές από 50 και πλέον χώρες, ανάμεσαστους οποίους 15.400 Γάλλοι, 5.400 Πολωνοί, 5.100 Ιταλοί, 5.000 Γερμανοί καιΑυστριακοί, και 3.000 από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Βρετανία, το Βέλγιο και τηνΤσεχοσλοβακία– έδειξαν την αλληλεγγύη τους στον ισπανικό λαό. Περιλάμβανανπολλούς εξορίστους από άλλες φασιστικές ή αυταρχικές χώρες της Ευρώπης· κομ-μουνιστές, σοσιαλιστές και ανεξάρτητους ιδεαλιστές· σπουδαστές και διανοουμέ-νους· πολιτικά συνειδητοποιημένους εργάτες, όπως ήταν οι περισσότεροι από τους169 Ουαλούς εθελοντές – όλοι τους ενώθηκαν από το αίσθημα της σπουδαιότηταςτης στιγμής και την ανάγκη να πάρουν θέση.50 Για όσους δεν συμμετείχαν, η Ισπα-νία αντιπροσώπευε μια ευγενική υπόθεση, μια ευκαιρία να αναχαιτιστεί ο φασι-σμός και τη χώρα όπου «Οι σκέψεις μας έχουν πάρει σώμα· οι απειλητικές μορφέςτου πυρετού μας / είναι σαφείς και ζωντανές», όπως έγραψε ο Όντεν (Auden) σεένα από τα σημαντικότερα ποιήματά του.51 Στη Βρετανία, όπου η δεξιά πτέρυγατων Εργατικών αντιτάχθηκε στη δημιουργία ενός Λαϊκού Μετώπου, η Εθνική


508

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·508

Μεικτή Επιτροπή για την Ανακούφιση των Ισπανών οργάνωσε μια διεθνή εκστρατείααλληλεγγύης, στην οποία συμμετείχαν πολλές ανεξάρτητες τοπικές και συνδικαλι-στικές ομάδες. Το λιγότερο απτό αυτό αποτέλεσμα της δράσης του Λαϊκού Μετώ-που στην Ισπανία, η ανάδειξη της συμβολικής διάστασης του λαϊκού αντιφασιστι-κού αγώνα, ήταν η μεγάλη κληρονομιά του στις μελλοντικές γενιές.


509

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·509

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18

ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ

ΟΤΑΝ Ο ΝΤΙΜΙΤΡΙ ΜΑΝΟΥΙΛΣΚΙ ΥΠΕΒΑΛΕ την έκθεση της Κομιντέρν στο 18οΣυνέδριο του ΚΚΣΕ στις 10 Μαρτίου 1939, οι ελπίδες που γεννήθηκαν το 1935

είχαν σβηστεί. Η παρανομία ήταν πλέον ο κανόνας για τα περισσότερα κομμουνιστι-κά κόμματα της Ευρώπης: το γερμανικό, το αυστριακό, το ιταλικό, το ισπανικό, τοπορτογαλικό, το τσεχοσλοβακικό, το γιουγκοσλαβικό, το ελληνικό, το βουλγαρικό,το ρουμανικό και το ουγγρικό ήταν εκτός νόμου. Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίουπολέμου, τέθηκε εκτός νόμου και το γαλλικό, ενώ το ίδιο συνέβη λίγο αργότερα καιμε τα κομμουνιστικά κόμματα των χωρών που καταλήφθηκαν από τον γερμανικόστρατό. Τα μόνα κομμουνιστικά κόμματα που συνέχισαν να λειτουργούν νόμιμαήταν το σουηδικό και το βρετανικό. Έτσι, το 1939, το ρήγμα στους κόλπους της Αρι-στεράς ήταν τόσο βαθύ όσο ποτέ άλλοτε. Τα κομμουνιστικά κόμματα, όχι μόνο πα-ράνομα αλλά και απομονωμένα, είχαν επιστρέψει στο περιθώριο.

Το σοβιετικό συνέδριο συνήλθε στη βαριά σκιά της Συνδιάσκεψης του Μονά-χου, όπου η Βρετανία και η Γαλλία παρέδωσαν την Τσεχοσλοβακία στον Χίτλερ,επιτρέποντάς του να καταλάβει τη Σουδητία. Ωφελημένες από τη διευθέτηση αυτήήταν και η Πολωνία και η Ουγγαρία, οι οποίες επίσης άρπαξαν κάποια εδάφη, αφή-νοντας πίσω τους μια ανυπεράσπιστη και καταρρακωμένη ηθικά χώρα. Η ομιλίατου Μανουίλσκι έγινε μέσα στα ερείπια του ευρωπαϊκού συστήματος συλλογικήςασφαλείας: ο Χίτλερ είχε μόλις καταλάβει το εναπομείναν τμήμα της Τσεχοσλοβα-κίας, ενώ, στη συνέχεια, κυρίευσε και το Μέμελ, προκαλώντας φόβους πολέμου μετην Πολωνία. Παρά την πολιτική κατευνασμού της Γερμανίας, που ακολουθούσε ηΒρετανία, συνήψε διμερείς συμφωνίες με την Πολωνία, τη Ρουμανία, την Ελλάδακαι την Τουρκία, βάσει των οποίων εγγυάτο την ασφάλεια των χωρών αυτών σε πε-ρίπτωση που θα δέχονταν επίθεση από κάποια τρίτη χώρα.

Η μοίρα της Αριστεράς ήταν τώρα απόλυτα συνδεδεμένη με τον πόλεμο και τηνειρήνη. Το πλέον καθοριστικό στοιχείο ήταν το ότι η Σοβιετική Ένωση αγνόησε τιςεκκλήσεις για τη σύμπηξη μιας αντιναζιστικής συμμαχίας.1 Αντιθέτως, κατηγόρησε510

Ανοικοδο-μώντας

το έθνος, 1939-1947

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·510

την «αγγλική αντίδραση» ότι επιθυμούσε να την αναμίξει σε έναν ολέθριο πόλεμοεναντίον του ναζισμού. Ο Μαξίμ Λιτβίνοφ, υποστηρικτής του συστήματος συλλογι-κής ασφαλείας, αντικαταστάθηκε στη θέση του υπουργού Εξωτερικών από τον Βια-τσεσλάβ Μιχαήλοβιτς Μολότοφ. Οι Βρετανοί και οι Γάλλοι προσέγγισαν τη Σοβιε-τική Ένωση, αλλά προσπαθούσαν με πονηρό τρόπο να κερδίσουν χρόνο. Τελικά, οΧίτλερ τους υποσκέλισε, υπογράφοντας με τον Στάλιν ένα σύμφωνο μη επίθεσηςστις 23 Αυγούστου 1939. Αυτό προέβλεπε τη διχοτόμηση της Πολωνίας, και την πα-ραχώρηση της μεν Εσθονίας και της Λετονίας στη Σοβιετική Ένωση, της δε Λιθουα-νίας στη γερμανική σφαίρα επιρροής. Έχοντας πλέον απομακρύνει τον κίνδυνο ενόςδιμέτωπου πολέμου, ο Χίτλερ εισέβαλε στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου 1939.Αναπάντεχα, η Βρετανία ενήργησε βάσει της δέσμευσης που είχε αναλάβει μετά τηνυπογραφή της διμερούς συμφωνίας με την Πολωνία. Στις 3 Σεπτεμβρίου άρχιζε ο Β΄Παγκόσμιος πόλεμος.

ΤO ΓEPMANOΣOBIETIKO ΣYMΦΩNO: O KOMMOYNIΣMOΣΣTA ΧΑΡΑΚΩΜΑΤΑ

Σύμφωνα με πολλούς, το Σύμφωνο μη Επίθεσης ανάμεσα στη ναζιστική Γερμανίακαι τη Σοβιετική Ένωση αποτελούσε τη μεγαλύτερη προδοσία του Λαϊκού Μετώ-που, αφού αποκάλυπτε την υποκρισία των Σοβιετικών και ματαίωνε τον αντιφασι-στικό αγώνα. Για τους κομμουνιστές, τα πράγματα ήταν λιγότερο τραγικά. Το ΛαϊκόΜέτωπο ήταν ήδη νεκρό. Στραγγαλίστηκε από τα σοσιαλιστικά κόμματα της Βό-ρειας Ευρώπης και τη βρετανική κυβέρνηση και θάφτηκε από την απόφαση να θυσια-στεί η Τσεχοσλοβακία. Ήταν δύσκολο μετά τις Συμφωνίες του Μονάχου να δει κα-νείς το Σύμφωνο αυτό ως παραβίαση των ηθικών αρχών της διεθνούς διπλωματίας.Κατά την εκτίμηση των κομμουνιστών, η μεγάλη προδοσία είχε συμβεί ήδη όταν οικυβερνήσεις της Βρετανίας και της Γαλλίας –μαζί με τους Εργατικούς και το Σοσια-λιστικό Κόμμα Γαλλίας– αγνόησαν την Ισπανική Δημοκρατία, διέλυσαν την Τσεχο-σλοβακία και απέρριψαν τις σοβιετικές προτάσεις για μια ευρεία αντιχιτλερική συμ-μαχία. Η LSI είχε αποποιηθεί προ πολλού τις ευθύνες της, όπως καλά γνώριζαν τα μέ-λη της. Γι’αυτό και τον Ιούνιο του 1939 ο γραμματέας της Φρίντριχ Άντλερ δήλωσεότι η Σοσιαλιστική Διεθνής ήταν νεκρή. Τα πιο ριζοσπαστικά τμήματά της, όπως οιΑυστριακοί, οι Ιταλοί και οι Ισπανοί σοσιαλιστές, καθώς και οι μενσεβίκοι, βρίσκο-νταν στην παρανομία και το πολιτικό βάρος τους ήταν μικρό. Αντίθετα, τα πιο ισχυ-ρά τμήματά της, που βρίσκονταν στη Βρετανία, στη Γαλλία, στην Ολλανδία και τιςσκανδιναβικές χώρες, ήταν απασχολημένα με τα δικά τους προβλήματα. Ως διεθνέςσυλλογικό σώμα, η Σοσιαλιστική Διεθνής είχε χαθεί.


511

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·511

Το Σύμφωνο με τη ναζιστική Γερμανία ήταν μια λογική προσπάθεια των Σοβιετι-κών να κερδίσουν χρόνο, προκειμένου να κρατήσουν μακριά τους Γερμανούς καιταυτόχρονα να αποκρούσουν τη δολερή διπλωματία των δυτικών χωρών. Αν κάποιοι«αφοσιωμένοι σύντροφοι έχασαν τον μπούσουλα», οι περισσότεροι ένιωθαν ασφα-λείς με τα αντιφασιστικά διαπιστευτήριά τους και μπορούσαν να δουν τον πραγματι-σμό που κρυβόταν πίσω από το εν λόγω Σύμφωνο.2 Άλλωστε η συμπεριφορά τωνδυτικών κυβερνήσεων ήταν πολύ χρήσιμη για παρόμοιους εξορθολογισμούς και γιατη νέα αντιιμπεριαλιστική γραμμή. Προτού ακόμη αρχίσει ο πόλεμος, η γαλλική κυ-βέρνηση είχε απαγορεύσει την κυκλοφορία της επίσημης εφημερίδας του κομμουνι-στικού κόμματος, της L’Humanité, και συνέλαβε πολλούς κομμουνιστές. Στις 26 Σε-πτεμβρίου, τέθηκε εκτός νόμου το ίδιο το κόμμα, μέχρι τον Αύγουστο του 1944. Ώςτον Μάρτιο του 1940 απολύθηκαν 2.778 κομμουνιστές δημοτικοί σύμβουλοι, δια-λύθηκαν 629 συνδικαλιστικές ενώσεις, επικεφαλής των οποίων ήταν στελέχη τουΚομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας, ενώ 3.400 αγωνιστές φυλακίστηκαν. ΤονΜάρτιο-Απρίλιο του 1940, 44 βουλευτές του ιδίου κόμματος δικάστηκαν με την κα-τηγορία της εσχάτης προδοσίας: όλοι, εκτός από τρεις που αποκήρυξαν τις θέσειςτους, καταδικάστηκαν σε φυλάκιση πολλών ετών. Στις 10 Απριλίου 1940, η διάδοσητων κομμουνιστικών ιδεών κηρύχτηκε ως αξιόποινη πράξη και στους παραβάτεςμπορούσε να επιβληθεί ακόμη και η ποινή του θανάτου.

Το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο ήταν ένα πολύ πικρό χάπι για να το καταπιούν οιαγωνιστές όλου του κόσμου. Η Ιταλική Αντιφασιστική Συμμαχία, που έδρευε στηΓαλλία, διαλύθηκε, ενώ ο πρόεδρός της Ρομάνο Κόκι (Romano Cocchi) αποπέμ-φθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας, γιατί καταδίκασε το εν λόγω Σύμφω-νο. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας μάλιστα απέρριψε κάθε πρωτοβουλία για τηνενότητα του εργατικού κινήματος. Ωστόσο τα περισσότερα κομμουνιστικά κόμμα-τα ήξεραν ότι θα συνέχιζαν τους αντιφασιστικούς αγώνες τους. Δεν ήταν το Σύμφω-νο αυτό καθ’εαυτό που τους είχε κλονίσει, αλλά ο τρόπος που συνήφθη. Οι κομμου-νιστές ξεχώριζαν την ανάγκη στήριξης του Συμφώνου, επιστρατεύοντας επιχειρή-ματα συναφή με την ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης, από την υπεράσπιση της πο-λιτικής τους, που ακολουθούσε τη γνωστή αντιφασιστική γραμμή. Όλα αυτά έναμήνα προτού ο Στάλιν δείξει την πυγμή του. Έτσι, στη Βρετανία, ο μοναδικός κομ-μουνιστής βουλευτής, ο Γουίλιαμ Γκάλαχερ (William Gallacher), ήταν η μόνη φω-νή διαμαρτυρίας που ακούστηκε στο βρετανικό κοινοβούλιο για το ταξίδι του πρω-θυπουργού Νέβιλ Τσάμπερλεν (Neville Chamberlain) στο Μόναχο τον Σεπτέμβριοτου 1938. Από τη στιγμή μάλιστα που ξέσπασε ο πόλεμος, το Κομμουνιστικό Κόμ-μα Mεγάλης Βρετανίας κράτησε με σθένος την ίδια ηθική στάση. Όπως είπε ο Χάρι


512

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·512

Πόλιτ (Harry Pollitt) στο Πώς να κερδίσουμε τον πόλεμο στις 14 Σεπτεμβρίου: «Ημη συμμετοχή σε αυτή τη σύγκρουση και η εκστόμιση επαναστατικών συνθημάτωντην ώρα που τα φασιστικά θηρία ποδοπατούν την Ευρώπη, θα αποτελούσαν προδο-σία όλων αυτών για τα οποία αγωνίστηκαν οι πρόδρομοί μας».3 Η ήττα της κυβέρ-νησης Τσάμπερλεν (του «βρετανικού ιμπεριαλισμού») θα έδινε τη δυνατότητα σεμια προοδευτική συμμαχία να διεξαγάγει τον πόλεμο με καλύτερους όρους.

Την ίδια εκείνη μέρα, η Μόσχα περιέγραφε τον πόλεμο σε μια ραδιοφωνικήεκπομπή ως «έναν ιμπεριαλιστικό και αρπακτικό πόλεμο, που αποσκοπεί στην εκνέου διαίρεση του κόσμου σε σφαίρες επιρροής, ένα ληστρικό πόλεμο, ο οποίος προ-κλήθηκε από τα δύο μεγάλα ιμπεριαλιστικά στρατόπεδα». Η άποψη αυτή ισοπέδω-νε τις διαφορές ανάμεσα στη ναζιστική Γερμανία και τις άλλες καπιταλιστικές χώ-ρες. Το κόμμα διατάχτηκε να αντιταχθεί στον πόλεμο και να πάψει να επιτίθεται μό-νο στο φασισμό. Στις 2-3 Οκτωβρίου 1939 συνήλθε εκ νέου η Κεντρική Επιτροπήτου Κομμουνιστικού Κόμματος Mεγάλης Βρετανίας και με 21 ψήφους έναντι τριώνκαταδίκασε τον «ιμπεριαλιστικό πόλεμο».4

Μετά από ένα σύντομο χάσμα λοιπόν, η Μόσχα κατάφερε να επιβάλει ενιαίαπολιτική γραμμή: το Σύμφωνο μη Επίθεσης απαιτούσε την αντιπολεμική προπα-γάνδα και το σταμάτημα των επιθέσεων εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Ητυφλότητα αυτή ως προς το ποιος ήταν ο κύριος κίνδυνος δεν ήταν μονόπλευρη,γιατί τόσο το γαλλικό κράτος όσο και το Σοσιαλιστικό Κόμμα Γαλλίας προτίμησαννα επιτίθενται στο Κομμουνιστικό Κόμμα παρά να χτίσουν αντιχιτλερικούς συνα-σπισμούς.5 Ακόμη κι έτσι, η πολιτική θέση των κομμουνιστών ήταν συγκεχυμένηκαι ηθικά επιλήψιμη. Ο χαρακτηρισμός του πολέμου ως ιμπεριαλιστικού ήταν μιαπαλινωδία, μια ανεύθυνη προσπάθεια ταύτισης των Δυτικών συμμάχων με τον φα-σιστικό άξονα Βερολίνου-Ρώμης. Για τους κομμουνιστές της ίδιας της Γερμανίας,της Ιταλίας, της Ισπανίας και πολλών χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, το μέλλονταυτιζόταν με την ήττα του ναζισμού και του φασισμού. Όταν μάλιστα ο Μουσολίνιεισέβαλε στην Ελλάδα (Οκτώβριο του 1940) μετά την καθυπόταξη της Ολλανδίαςκαι της Γαλλίας από τον γερμανικό στρατό (Μάιο-Ιούνιο), το να μιλάει κανείς αδια-κρίτως για «ιμπεριαλιστικές επιθέσεις» έγινε ακόμη πιο ακατανόητο. Καθώς ο φα-σισμός είχε κατακτήσει ολόκληρη σχεδόν την ηπειρωτική Ευρώπη (1939-41) και οικαθημαγμένες ηγεσίες των κομμουνιστικών κομμάτων συγκεντρώθηκαν εκ νέουστη Μόσχα, οι κομμουνιστές βρίσκονταν σε σύγχυση. Ο Τολιάτι, που γλίτωσε παράτρίχα τον εγκλεισμό του στις γαλλικές φυλακές, λίγο προτού εισβάλουν οι χιτλερι-κές στρατιές, κατάφερε να διασωθεί όταν το κίνημα βρισκόταν στο χαμηλότεροσημείο της απήχησής του. Το να κερδίσει κανείς χρόνο ήταν η μόνη συμβουλή


513

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·513

που μπορούσε ο ίδιος να δώσει εκείνη την ώρα: «Ας προσπαθήσουμε να μη χάσου-με την ψυχραιμία μας και ας κερδίσουμε όσο περισσότερο χρόνο μπορούμε».6

Η συμβουλή αυτή του Τολιάτι δεν ήρθε μόνο την ώρα που εξαπλωνόταν ο φασι-στικός τρόμος σε ολόκληρη την Ευρώπη αλλά και την επαύριον των σταλινικών εκ-καθαρίσεων.7 Αυτές ξεχώρισαν όχι μόνο για τις στημένες δίκες των αντικαθεστωτι-κών αλλά και για τον τεράστιο αριθμό των θυμάτων. Οι διαφωνούντες όχι μόνο διώ-χνονταν από το κόμμα αλλά και φυλακίζονταν ή σκοτώνονταν: 680.000 εκτελέστη-καν το 1937-38, ενώ πάνω από 3.000.000 φυλακίστηκαν.8 Στόχος ήταν επίσης η πα-λιά ηγεσία του κόμματος, η οποία κατηγορήθηκε για μια τεράστια αντισοβιετική συ-νωμοσία σε μια σειρά στημένων δικών: αρχικά ο Κάμενεφ, ο Ζινόβιεφ και άλλοι ωςτο «Ενωμένο Κέντρο Τροτσκιστών και Ζινοβιεφικών», το καλοκαίρι του 1936· στησυνέχεια, ο Πιατακόφ, ο Ράντεκ και τα υπόλοιπα ηγετικά στελέχη της Κομιντέρν ωςτο «Αντισοβιετικό Τροτσκιστικό Κέντρο», τον Ιανουάριο του 1937· τέλος, ο Μπου-χάριν, ο Ρίκοφ και άλλοι 19 αξιωματούχοι του κόμματος ως το «ΑντισοβιετικόΜπλοκ Δεξιών και Τροτσκιστών», τον Μάρτιο του 1938. Οι δίκες αυτές προκάλε-σαν ριζικές αλλαγές στην ηγεσία του κόμματος: από τους 1.966 αντιπροσώπους στο17ο Συνέδριο του Κόμματος τον Φεβρουάριο του 1934, μόνο 59 βρέθηκαν και στο18ο Συνέδριο του 1939· και από τα 139 μέλη της Κεντρικής Επιτροπής έμειναν μόνο24, ενώ οι 98 καταδικάστηκαν για εσχάτη προδοσία και εκτελέστηκαν. Το ίδιο συνέ-βη και στις διάφορες περιφέρειες της σοβιετικής επικράτειας: το Λένινγκραντ, γιαπαράδειγμα, δέχτηκε σοβαρότατα πλήγματα· μετά το Συνέδριο του Κόμματος τηςΓεωργίας, 425 από τους 644 αντιπροσώπους εξαφανίστηκαν. Κανένας θεσμός δενήταν ασφαλής. Οι εκκαθαρίσεις επεκτάθηκαν ακόμη και στον Κόκκινο Στρατό, μεαποτέλεσμα να εξοντωθούν 35.000 περίπου αξιωματικοί.

Από τις αγριότητες αυτές δεν γλίτωσαν ούτε οι ξένοι κομμουνιστές που ζούσανστη Σοβιετική Ένωση. Πολλοί ήταν οι εξόριστοι αγωνιστές που υπέφεραν τα πάν-δεινα, κυρίως Γερμανοί, Ούγγροι και Γιουγκοσλάβοι, καθώς και όλοι όσοι είχανδιεθνείς διασυνδέσεις, όπως οι βετεράνοι του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου ή διά-φοροι αξιωματούχοι της Κομιντέρν. Μόνο ο Τολιάτι και ο Δημητρόφ κατάφεραν ναπροσφέρουν κάποια προστασία στους συντρόφους τους. Η συμπεριφορά της σοβιε-τικής ηγεσίας προς το Πολωνικό Κόμμα ήταν κτηνώδης όταν διαλύθηκε, ενώ οιηγέτες και τα υπόλοιπα εξόριστα στελέχη του δολοφονήθηκαν. Οι αγριότητες αυτέςσημάδεψαν ανεξίτηλα τη σοβιετική κομμουνιστική ιστορία. Το χειρότερο ίσως συ-νέβη μετά τις εκτελέσεις, όταν ο πληθυσμός των κρατουμένων μεγάλωσε υπερβο-λικά. Μετά την υπογραφή του Γερμανοσοβιετικού Συμφώνου και, πιο συγκεκριμέ-να, τον Φεβρουάριο του 1940, περίπου 500 Γερμανοί εξόριστοι (ως επί το πλείστον


514

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·514

κομμουνιστές) οδηγήθηκαν στα σύνορα και παραδόθηκαν στους ναζιστές, οι οποίοιτους μετέφεραν κατευθείαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Το τεράστιο έλλειμμα δημοκρατίας στο εσωτερικό της Κομιντέρν, οι ΜεγάλεςΕκκαθαρίσεις, οι κολακείες των ξένων κομμουνιστών προς το πρόσωπο του Στάλινκαι η χρησιμοποίηση των άλλων κομμουνιστικών κομμάτων εκ μέρους των Σοβιε-τικών ως εργαλείων προώθησης της εξωτερικής τους πολιτικής –όλα αυτά τα στοι-χεία της κομμουνιστικής ιστορίας παραμόρφωσαν την πολιτική εμπειρία της Αρι-στεράς ανάμεσα στην Τρίτη Περίοδο και το 20ό Συνέδριο του ΚομμουνιστικούΚόμματος της Σοβιετικής Ένωσης το 1956. Αν κάποια κομμουνιστικά κόμματα εί-χαν απαλλαγεί σε μεγάλο βαθμό από το σεκταρισμό στο πλαίσιο του Λαϊκού Μετώ-που, απορρίπτοντας τον προλεταριακό απομονωτισμό χάριν ευρύτερων κοινωνι-κών συμμαχιών, η Κομιντέρν έμενε απόλυτα προσκολλημένη στο σταλινισμό.Όταν οι ντιρεκτίβες της Μόσχας άλλαζαν, τα εθνικά κομμουνιστικά κόμματα ήτανυποχρεωμένα να προσαρμόσουν τη στρατηγική τους αναλόγως. Υποχρεωμένοςαπό το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο να πάψει να υποστηρίζει τον αντιφασιστικόαγώνα, ο Μορίς Κόνφορθ (Maurice Conforth), συντονιστής του ΚομμουνιστικούΚόμματος Μεγάλης Βρετανίας για την ανατολική Αγγλία, έκανε τον εξής ακροβα-τικό συλλογισμό: «Πρέπει να πω ότι πιστεύω τόσο πολύ στη Σοβιετική Ένωσηώστε να θέλω να το κάνω αυτό, γιατί θεωρώ ότι, αν κάποιος χάσει έστω και ένα μέ-ρος της πίστης του αυτής στη Σοβιετική Ένωση, τότε παύει να είναι σοσιαλιστήςκαι κομμουνιστής… η ουσία είναι ότι, κατά τη γνώμη μου, ένα σοσιαλιστικό κρά-τος σε αυτή την κατάσταση δεν μπορεί να κάνει κανένα κακό, και πράγματι δεν κά-νει κανένα κακό, και σε αυτό πρέπει να σταθούμε». Ή, όπως θυμάται ο Μπιλ Μουρ(Bill Moore), κομμουνιστής από το Γιόρκσερ, μετά από πενήντα χρόνια αγώνων, «ηυπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν αποφασιστικής σημασίας, θα έλεγα τε-ράστιας σημασίας, πράγμα που, κατά τη γνώμη μου, ισχύει και τώρα, παρά την κρι-τική που μπορούμε να της ασκήσουμε όλοι μας».9

Εδώ ακριβώς βρισκόταν και η μεγαλύτερη δυσκολία. Οι κομμουνιστές είχανισχυρούς δεσμούς με τις κατά τόπους εργατικές κοινότητες. Αυτό τους έκανε ναέχουν επίγνωση των εθνικών και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων και να μην είναι δια-τεθειμένοι να υποταγούν στα εκάστοτε κελεύσματα της Μόσχας. Ωστόσο τα κομ-μουνιστικά κόμματα καμάρωναν για τη χαλύβδινη πειθαρχία τους κατά την εκτέλε-ση των εντολών της Μόσχας. Οι κομμουνιστές υποστήριξαν τους ευρύτερους συ-νασπισμούς της Αριστεράς την περίοδο των Λαϊκών Μετώπων χάρη στην πολιτικήκουλτούρα τους, η οποία τους υπαγόρευε να υπακούουν στην εκάστοτε κομματικήγραμμή – μια πολιτική κουλτούρα που ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από τις


515

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·515

εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του 1930 και την εξάρτηση της Κομιντέρν από τη Σοβιε-τική Ένωση. «Καθήκον ενός κομμουνιστή δεν είναι να διαφωνεί αλλά να πειθαρ-χεί», έλεγε ο Ρατζάνι Παλμ Ντατ (Rajani Palme Dutt), ο εγκέφαλος του βρετανικούσταλινισμού.10 Η πολιτική αυτή παράδοση, η οποία κράτησε γύρω στα τριάντα χρό-νια, προερχόταν από τον μπολσεβικισμό και την προσπάθεια χάραξης μιας διαχωρι-στικής γραμμής έναντι των σοσιαλδημοκρατών τη δεκαετία του 1920. Ενώ όμως ηδιεθνής αυτή διάσταση του σταλινισμού του προσέδιδε ενίοτε πολιτική ισχύ, όπωςστην περίπτωση της αντίστασης στο ναζισμό, ορισμένες φορές προκαλούσε τερά-στια προβλήματα.

Το παράδοξο είναι ότι το δίλημμα αυτό τέθηκε μέσα στις τρομακτικές αντιξοό-τητες που προκάλεσε ο πόλεμος, καθιστώντας, έστω και για λίγο, πιο ευέλικτη τηνάκαμπτη πολιτική της Κομιντέρν και επιτρέποντας την άνθηση των εθνικών κομ-μουνιστικών κομμάτων. Ακόμη και πριν από την εισβολή του Χίτλερ στη ΣοβιετικήΈνωση στις 22 Ιουνίου 1941, και παρά τις οδηγίες της Κομιντέρν να αντιταχθούνστον πόλεμο, τα κομμουνιστικά κόμματα των χωρών που βρίσκονταν υπό ναζιστι-κή ή φασιστική κατοχή, οργάνωναν την αντίσταση του λαού με τον παλιό αντιφασι-στικό τρόπο. Αυτό, λόγου χάρη, συνέβη στην Ελλάδα μετά την ιταλική εισβολήστις 28 Οκτωβρίου 1940, στη Γιουγκοσλαβία μετά την πτώση της φιλοναζιστικήςκυβέρνησης στις 27 Μαρτίου 1941 και στη Βουλγαρία μετά την άφιξη των γερμανι-κών στρατευμάτων τον Μάρτιο του 1941. Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις, οι πο-λεμικές συνθήκες οδήγησαν το λαό στην ανάληψη πρωτοβουλιών που ξεπερνού-σαν τις οδηγίες των Σοβιετικών.

Στη Γαλλία, όπου το κομμουνιστικό κόμμα ήταν παράνομο, το αντιφασιστικόκίνημα αναπτύχθηκε εκ νέου υπό τη γερμανική κατοχή και το καθεστώς του Βισίτον Ιούνιο του 1940. Οι κομμουνιστές δεν είχαν δυσκολία να αντιταχθούν στο αντι-δραστικό αυτό καθεστώς: «Ο Πετέν στις Βερσαλίες, οι Ιησουίτες στα σχολεία, οικομμουνιστές στη φυλακή· αυτή είναι η δικτατορία του στρατού και των παπά-δων».11 Με εξαίρεση κάποιες λανθασμένες ενέργειες, οργάνωσαν την αντίστασήτους και στο βόρειο τμήμα της χώρας. Ο Τορέζ και ο Ζακ Ντικλό (Jacques Duclos)κάλεσαν τον γαλλικό λαό να αντισταθεί στους κατακτητές, ενώ τον Νοέμβριο του1940 ακολούθησε μια Επιστολή προς τους κομμουνιστές αγωνιστές και η ΚεντρικήΕπιτροπή εξέδωσε ένα Μανιφέστο. Στόχος όλων αυτών των ενεργειών, που γίνο-νταν στο όνομα της ανεξαρτησίας της χώρας και μιας λαϊκής κυβέρνησης, ήταν ηγερμανική κατοχή και το καθεστώς του Βισί. Οι κομμουνιστές συγκρότησαν παρά-νομες επιτροπές και συγκέντρωσαν όπλα, ιδρύοντας την Ειδική Οργάνωση (OS) γιανα συντονίζει την αντιστασιακή δράση του λαού. Το κόμμα συνέταξε την Επιστολή


516

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·516

σε ένα σοσιαλιστή εργάτη (Οκτώβριος 1940) και άλλη μία προς ένα ριζοσπάστη ερ-γάτη (Δεκέμβριος), σε μια προσπάθεια να οικοδομήσει την ενότητα στη βάση. ΤονΜάιο του 1941, το Κομμουνιστικό Κόμμα ίδρυσε το Εθνικό Μέτωπο Αγώνα γιατην Ανεξαρτησία της Γαλλίας. Τέλος, τον Μάιο-Ιούνιο του 1941, οι κομμουνιστέςσυνέβαλαν αποφασιστικά στην πραγματοποίηση μιας μεγάλης απεργίας στηνοποία συμμετείχαν 100.000 ανθρακωρύχοι.12

Η κατάσταση άλλαξε από ένα «εξωτερικό» συμβάν –την εισβολή της Γερμανίαςστη Σοβιετική Ένωση–, το οποίο έκανε δυνατή τη διεθνή εκείνη συμμαχία που εί-χαν οραματιστεί οι εμπνευστές των Λαϊκών Μετώπων. Αμέσως μετά τη γερμανικήεισβολή, ο Γουίνστον Τσόρτσιλ, επικεφαλής της κυβέρνησης συνασπισμού ήδηαπό τον Μάιο του 1940, στην οποία συμμετείχαν και οι Εργατικοί, δεσμεύτηκε ναβοηθήσει τη Σοβιετική Ένωση. Στις 3 Ιουλίου 1941, ο Στάλιν αναφέρθηκε στον πό-λεμο ως μια αντιφασιστική δημοκρατική σταυροφορία, «ένα ενιαίο μέτωπο τωνλαών που αντιστέκονται στη σκλαβιά και αγωνίζονται για την ελευθερία τους».13

Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, οι στρατιές του Χίτλερ παρέσυραν τα πάντα στοπέρασμά τους, καταλαμβάνοντας την Ουκρανία, πολιορκώντας το Λένινγκραντ καιφτάνοντας προ των πυλών της Μόσχας στις 8 Δεκεμβρίου 1941. Το επόμενο καλο-καίρι, οι γερμανικές στρατιωτικές επιτυχίες συνεχίστηκαν, αλλά περιορίστηκαν στονότο. Μετά τη συντριπτική ήττα τους όμως στο Στάλινγκραντ μεταξύ του Αυγού-στου του 1942 και του Φεβρουαρίου του 1943, οι τύχες του πολέμου άλλαξαν.

Στο μεταξύ, η σύγκρουση είχε λάβει ευρύτερες διαστάσεις μετά την επίθεση τηςΙαπωνίας στο Περλ Χάρμπορ στις 7 Δεκεμβρίου 1941 και την απόφαση του Χίτλερνα κηρύξει τον πόλεμο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα γεγονότα στη Δύση εξελίσσο-νταν αργά. Μετά τη μάχη του Ελ Αλαμέιν (Οκτώβριος 1942), η κατάσταση άλλαξεστη Βόρεια Αφρική, με τις συμμαχικές δυνάμεις να εισβάλουν στη Σικελία και τομουσολινικό καθεστώς να καταρρέει τον Ιούλιο του 1943. Τον Ιούνιο του 1944 απε-λευθερώνεται η Ρώμη και οι Σύμμαχοι εισβάλλουν στη Νορμανδία, με τις βρετανικέςκαι τις αμερικανικές δυνάμεις να προελαύνουν συντεταγμένα μέσω της βόρειας Γαλ-λίας προς τη Γερμανία. Στο ανατολικό μέτωπο, ο Κόκκινος Στρατός προωθούνταναργά αλλά σταθερά σε όλη τη διάρκεια του 1943, φτάνοντας στα σύνορα των χωρώντης Ανατολικής Ευρώπης τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς. Μέχρι το φθινόπωρο του1944, οι χώρες της Βαλτικής και η μισή Πολωνία είχαν απελευθερωθεί, η Ρουμανίακαι η Βουλγαρία είχαν αλλάξει στρατόπεδο και προσδεθεί με τους Συμμάχους, ενώ οιΓερμανοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα. Το χειμώνα, και ενώ οι συμ-μαχικές δυνάμεις ανέκοψαν την προέλασή τους λόγω μιας αντεπίθεσης των Γερμα-νών στο Βέλγιο, ο Κόκκινος Στρατός συνέχισε να προωθείται, καταλαμβάνοντας τον


517

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·517

Ιανουάριο του 1945 τη Βαρσοβία και προχωρώντας προς το Βερολίνο. Μεταξύ Φε-βρουαρίου και Μαΐου του 1945 όλες οι μεγάλες κεντροευρωπαϊκές πρωτεύουσες(Βουδαπέστη, Πράγα, Βιένη και Βερολίνο) είχαν απελευθερωθεί, ενώ το ίδιο συνέβηκαι με την Ιταλία. Ο πόλεμος τέλειωσε στις 7 Μαΐου 1945, όταν ο γερμανικός στρα-τός παραδόθηκε άνευ όρων, μία εβδομάδα μετά την αυτοκτονία του Χίτλερ.

ΕNANTIA ΣTO XITΛEPOΦAΣIΣMO: EΘNIKOI KOMMOYNIΣMOI,ΕΘΝΙΚΑ ΜΕΤΩΠΑ

Οι Ιταλοί και οι Κεντροευρωπαίοι αριστεροί γνώριζαν ήδη από το 1939 ότι η μόνητους ελπίδα ήταν ένας πανευρωπαϊκός αντιφασιστικός πόλεμος. Μετά το διάλειμματου Γερμανοσοβιετικού Συμφώνου, που προκάλεσε τόσο μεγάλη σύγχυση στοπροοδευτικό στρατόπεδο το 1939-41, η Μεγάλη Συμμαχία ανάμεσα στη Βρετανία,στη Σοβιετική Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες έδωσε νέα φτερά στην ελπίδααυτή. Το πώς έβλεπαν τον μεταπολεμικό κόσμο οι τρεις Σύμμαχοι ήταν ένα ιδιαίτερακρίσιμο ζήτημα που θα επηρέαζε αποφασιστικά το μέλλον της Αριστεράς – από τηνεπιθυμία του Στάλιν να δημιουργήσει ένα περιφερειακό σύστημα ασφαλείας στηνΑνατολική Ευρώπη και τα φεντεραλιστικά σχέδια του Τσόρτσιλ για να αναχαιτιστείο κομμουνισμός μέχρι την πίστη των Ηνωμένων Πολιτειών στην απρόσκοπτη ανά-πτυξη της παγκόσμιας οικονομίας. Το πιο περίφημο παράδειγμα είναι η συμφωνίατον Οκτώβριο του 1944 ανάμεσα στον Τσόρτσιλ και τον Στάλιν στη Μόσχα:

Ας κανονίσουμε τις διαφορές μας στα Βαλκάνια. Οι στρατιές σας βρίσκονται στη Ρου-μανία και τη Βουλγαρία. Έχουμε κι εμείς συμφέροντα, πράκτορες και αποστολές εκεί.Ας μη γίνουμε ψιλικατζήδες. Σε ό,τι αφορά τις χώρες μας, τι θα ’λεγες να ελέγχετε εσείςτη Ρουμανία κατά 90%, εμείς την Ελλάδα κατά το ίδιο ποσοστό και να μοιραστούμε τηΓιουγκοσλαβία 50-50;14

Το έδαφος για τη μεταπολεμική Αριστερά στρώθηκε από τις τρεις μεγάλες συ-ναντήσεις κορυφής: στην Τεχεράνη τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1943, στη Γιάλτατον Φεβρουάριο του 1945 και στο Πότσνταμ τον Ιούλιο του 1945.15

Στις 10 Ιουνίου 1943, χάριν της Μεγάλης Συμμαχίας η Κομιντέρν αποφάσισετην αυτοδιάλυσή της. Από τη στιγμή που η Σοβιετική Ένωση μπήκε στον πόλεμο, ηΚομιντέρν είχε περιοριστεί στη ραδιοφωνική προπαγάνδα μεταδίδοντας σε εικοσι-τετράωρη βάση προγράμματα για την ελευθερία, τη δημοκρατία και την εθνικήανεξαρτησία σε 18 γλώσσες. Τον Οκτώβριο του 1941 μεταφέρθηκε στην πόλη Ού-φα, κοντά στα Ουράλια, και τη διεύθυνσή της ανέλαβε ο Τολιάτι, ενώ ο Δημητρόφκαι ο Μανουίλσκι εργάζονταν στην κεντρική κυβέρνηση. Πέραν των ραδιοφωνι-


518

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·518

κών μεταδόσεων, γίνονταν και πολλές δημοσιεύσεις, που σπάνια πλέον μνημό-νευαν το όνομα της Κομιντέρν. Η διάλυσή της αποφασίστηκε σε μια μικρή συνά-ντηση στην πόλη Κουιμπίσεφ, χωρίς καν την παρουσία του Τολιάτι. Για τον Στάλιν,η Διεθνής ήταν πλέον ένα βάρος, ένα απολίθωμα μιας παλιότερης εποχής, που ενο-χλούσε χωρίς λόγο τους Αμερικανούς και Βρετανούς συμμάχους του. Η διάλυσήτης θα αποτελούσε ένδειξη καλής θέλησης, καθησυχάζοντας τους μη κομμουνιστέςκαι διευκολύνοντας τη μεταπολεμική συνέχιση της Μεγάλης Συμμαχίας.

Το εθνικό σύστοιχο της Μεγάλης Συμμαχίας ήταν το «εθνικό μέτωπο», δηλαδή ημεγαλύτερη δυνατή συνεργασία των αντιφασιστικών δυνάμεων μιας κοινωνίας. Απόαυτή την άποψη, το εθνικό μέτωπο ήταν η συνέχιση του Λαϊκού Μετώπου σε μιαδιαφορετική συγκυρία. Οι εθνικές αυτές συμμαχίες ανά την Ευρώπη ποίκιλλαν ανά-λογα με τη χώρα, αλλά συνήθως οι κομμουνιστές ήταν εκείνοι που τις κατεύθυναν,με τη βοήθεια μερικές φορές κάποιων νέων ομάδων διανοουμένων. Οι σοσιαλιστές,αντίθετα, είχαν πλήρως υποσκελιστεί από τους αριστερούς ανταγωνιστές τους κα-θώς παρακολουθούσαν τη ναζιστική προέλαση όντας σε πλήρη αποσύνθεση.

Στη Γαλλία, το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν έχασε καθόλου χρόνο. Τον Ιούλιοτου 1941 μάλιστα αναβίωσε την προσπάθειά του για την ευρύτερη δυνατή εθνικήσυμμαχία. Σύμφωνα με μια επίσημη έκκληση του κόμματος, «δεν υπάρχει καμιάδιαφορά ανάμεσα στους κομμουνιστές, στους σοσιαλιστές, στους Ριζοσπάστες,στους καθολικούς και τους οπαδούς του Σαρλ ντε Γκολ… υπάρχει μόνο ο γαλλικόςλαός που αγωνίζεται εναντίον του Χίτλερ».16 Μετά από δύσκολες διαπραγματεύ-σεις με τον ντε Γκολ (Charles de Gaulle) και την Επιτροπή για την Ελεύθερη Γαλ-λία, η οποία έδρευε στο Λονδίνο, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας έγινε αποδε-κτό από τις άλλες πολιτικές δυνάμεις της χώρας. Τον Μάιο του 1943, το ΕθνικόΣυμβούλιο Αντίστασης (CNR) συγκέντρωσε υπό τη σημαία του όλα τα αντιγερμανι-κά κόμματα, τις ποικιλώνυμες συνδικαλιστικές ενώσεις και τη Γαλλική Εθνική Επι-τροπή του ντε Γκολ. Η στρατιωτική αντίσταση ενοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του1944 σε αυτό που ονομάστηκε Γαλλικές Δυνάμεις Εσωτερικού (Forces françaisesde l’intérieur – FFI). Ο στρατός αυτός στηρίχτηκε στους Ελεύθερους Σκοπευτές καιΑντάρτες του PCF. Τον Ιανουάριο του 1943, το τελευταίο εντάχθηκε στην Επιτροπήτου ντε Γκολ στο Λονδίνο. Τον Ιανουάριο του 1943 σχηματίστηκε μια προσωρινήκυβέρνηση, η Γαλλική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (CFLN), η οποία ανα-γνωρίστηκε από τον Στάλιν αλλά όχι από τους Δυτικούς Συμμάχους. Στην Επιτροπήτου ντε Γκολ συμμετείχε και το Σοσιαλιστικό Κόμμα Γαλλίας, αλλά η θέση τουήταν δύσκολη λόγω της συνθηκολόγησης τον Ιούνιο του 1940 και των ευθυνών τουγια τη δημιουργία της κυβέρνησης του Βισί, καθώς επίσης και των διώξεων, που


519

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·519

είχε εξαπολύσει εναντίον του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1939-40. Οι κομμουνι-στές κατάφεραν να κινητοποιήσουν και πολλούς διανοουμένους στο πλαίσιο τηςΕθνικής Επιτροπής Συγγραφέων που συγκροτήθηκε το 1943.17

Το μουσολινικό καθεστώς κατέρρευσε στις 25 Ιουλίου 1943. Το Μεγάλο Φασι-στικό Συμβούλιο παρέδωσε την εξουσία στο βασιλιά Βιτόριο Εμανουέλε (VittorioEmanuele), ενώ στη θέση του πρωθυπουργού ανήλθε ο στρατάρχης Πιέτρο Μπα-ντόλιο (Pietro Badoglio). Η Ιταλία χωρίστηκε ανάμεσα στο βορρά που ελεγχότανακόμη από τους ναζί, στο συμμαχικό στρατιωτικό μέτωπο και την ολοένα και μεγαλύ-τερη ζώνη του Μπαντόλιο στο νότο. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1943, η Αριστερά συγκρό-τησε την Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (CLN), υπό τη σημαία της οποίας ένω-σαν τις δυνάμεις τους οι κομμουνιστές, οι σοσιαλιστές και το μικρό Κόμμα της Δρά-σης, μαζί με τους καθολικούς, τους φιλελεύθερους και τη μικρή Εργατική Δημοκρα-τία του Ιβανόε Μπονόμι (Ivanoe Bonomi). Τον Αύγουστο συγκροτήθηκε στο Μιλά-νο το Σοσιαλιστικό Κόμμα Προλεταριακής Ενότητας Ιταλίας (PSIUP) από εξόρι-στους βετεράνους του σοσιαλιστικού κόμματος στην Ελβετία και τη Γαλλία, και τοακροαριστερό Κίνημα Προλεταριακής Ενότητας γύρω από τον Λέλιο Μπάσο (LelioBasso) και άλλους νεότερους αγωνιστές. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας αναδύ-θηκε ξανά ως ένα αδιαμόρφωτο κράμα νέων φιλελευθέρων, όπως ο Τζόρτζιο Αμέ-ντολα (Giorgio Amendola), και παλιότερων λενινιστών, όπως ο Λουίτζι Λόνγκο(Luigi Longo), ο Πιέτρο Σέκια (Pietro Secchia) και ο Μάουρο Σκοτσιμάρο (MauroScoccimarro), εμπνευσμένο από το εξεγερσιακό δυναμικό των αντιστασιακών αγώ-νων της βόρειας Ιταλίας. Οι αβεβαιότητες, που τυχόν υπήρχαν, διαλύθηκαν όταν οΤολιάτι έφτασε στη Νάπολη στις 27 Μαρτίου 1944 και έβαλε το ΚομμουνιστικόΚόμμα Ιταλίας στο συνασπισμό του Μπαντόλιο. Πρώτα το PCI και, στη συνέχεια, τοΣοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας της Προλεταριακής Ενότητας εισήλθαν στην κυβέρνη-ση, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Μπονόμι, πρόεδρος του CLN και πρωθυπουργόςτης Ιταλίας πριν από την άνοδο του φασισμού (Ιούνιος 1944). Στόχος του Τολιάτιήταν να συγκρατήσει το ζήλο του PSIUP, του Κόμματος της Δράσης αλλά και τωναντάρτικων μονάδων του ίδιου του κόμματός του και ταυτόχρονα να βρει τρόπουςσυνεργασίας με τους φιλελευθέρους και τους αναδυόμενους χριστιανοδημοκράτες.18

Η Τσεχοσλοβακία ήταν η μόνη ανατολικοευρωπαϊκή χώρα που βρισκόταν κοντάστο γαλλοϊταλικό αυτό μοντέλο.19 Η εγκατεστημένη στη Μόσχα ηγεσία του KSC

από τον Μάιο του 1941 και πριν από την εισβολή των Γερμανών στη ΣοβιετικήΈνωση είχε ήδη υποστηρίξει ένα εθνικό μέτωπο, ενώ και ο Έντουαρντ Μπένες(Edward Benes), που ήταν επικεφαλής της εξόριστης στο Λονδίνο κυβέρνησης,συμμεριζόταν την άποψη αυτή και προσπαθούσε να εξουδετερώσει τη σοβιετική


520

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·520

κυριαρχία μέσω της απορρόφησης του KSCαπό τις δυνάμεις, οι οποίες υποστήριζαντον ίδιο. Από τη δική τους την πλευρά, οι κομμουνιστές ήλπιζαν ότι ο Μπένες θαέπαιζε το ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα στις χώρες της Δύσης και τη ΣοβιετικήΈνωση. Ο ίδιος ο Στάλιν τον αναγνώρισε ως επίδοξο μεταπολεμικό πρωθυπουργόαπό τον Δεκέμβριο του 1943, γιατί είχε ικανοποιήσει τα βασικά αιτήματα των κομ-μουνιστών, ανάμεσα στα οποία ξεχώριζαν η απαγόρευση λειτουργίας των πολιτικώνεκείνων δυνάμεων, που είχαν δεχτεί την προδοσία του Μονάχου, και η συγκρότησητων Εθνικών Επιτροπών Απελευθέρωσης. Για να πραγματοποιηθεί η «εθνική επανά-σταση» του Μπένες, έπρεπε να εκτοπιστεί η γερμανική μειονότητα από τα εδάφητης Τσεχοσλοβακίας και να απορριφθεί το αίτημα των Σλοβάκων για ανεξαρτησία.Ενώ όμως οι κομμουνιστές συμφωνούσαν με την εκτόπιση των Γερμανών, αναφορι-κά με το αίτημα των τελευταίων υποστήριξαν με σθένος τη συγκρότηση του ΕθνικούΣυμβουλίου Σλοβακίας (SNR) τον Δεκέμβριο του 1943, το οποίο βρισκόταν πίσωαπό την Εθνική Εξέγερση των Σλοβάκων το φθινόπωρο του 1944. Το ΣλοβακικόΕθνικό Συμβούλιο περιλαμβανόταν στο Πρόγραμμα του Κόζιτσε, που συζητήθηκεστη Μόσχα τον Μάρτιο του 1945 και οδήγησε στο μοίρασμα των κυβερνητικών θέ-σεων ανάμεσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα, στους Σοσιαλδημοκράτες και τους Εθνι-κοσοσιαλιστές.20

Οι Τσεχοσλοβάκοι κομμουνιστές είχαν ισχυρούς δεσμούς με τη χώρα τους και τιςπαραδόσεις της, και ωφελήθηκαν πολύ από την αντίθεση των Σοβιετικών στη Συμ-φωνία του Μονάχου το 1938. Τόσο οι κομμουνιστές όσο και οι μη κομμουνιστές εί-χαν πολλά κοινά στοιχεία, ενώ το Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας ήταν αυ-τοδύναμο και αυτόφωτο. Στην Πολωνία, αντίθετα, δεν υπήρχε κανένα από αυτά ταστοιχεία. Διαλυμένο ήδη από το 1938, το Κομμουνιστικό Κόμμα Πολωνίας έκανεξανά την επανεμφάνισή του στον πολιτικό στίβο τον Ιανουάριο του 1942 ως Εργατι-κό Κόμμα Πολωνίας (PPR). Στο πρόγραμμά του, που είχε πολλά κοινά στοιχεία με τηστρατηγική των κομμουνιστών σε άλλες χώρες, περιλαμβανόταν η έκκληση για τησυγκρότηση ενός ευρέος εθνικού μετώπου. Όμως, οι σχέσεις του Στάλιν με την εξό-ριστη στο Λονδίνο πολωνική κυβέρνηση διαταράχτηκαν και το Εργατικό Κόμμαεπέστρεψε στην αδιάλλακτη αντιπολίτευση. Έτσι, στην Πολωνία οι κομμουνιστέςέμειναν απομονωμένοι. Ελάχιστοι ήταν οι μη κομμουνιστές που υποστήριξαν τοΕθνικό Συμβούλιο της Πατρίδας, το οποίο ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1943. Γι’αυ-τό ακόμη και εκείνοι που ήταν αφοσιωμένοι στη Μόσχα θεώρησαν το ριζοσπαστισμότου ένα μεγάλο μειονέκτημα στις συνομιλίες με το Λονδίνο. Οι κομμουνιστές αμφι-ταλαντεύονταν ανάμεσα στην επίσημη ρητορική του εθνικού μετώπου, την οποίαεπέβαλαν οι ανάγκες ασφαλείας της Μόσχας, και στην πάλη τους με τις άλλες παρά-


521

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·521

νομες οργανώσεις που στήριζε η εξόριστη στο Λονδίνο κυβέρνηση. Από τη μιαπλευρά, η Πολωνική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, η οποία συγκροτήθηκε τονΙούλιο του 1944, καλούσε σε συνεργασία τις άλλες πολιτικές δυνάμεις, εγκαταλείπο-ντας το σοσιαλιστικό της πρόγραμμα, και από την άλλη, ο Στάλιν που μετά τονΟκτώβριο του 1944 ακολούθησε πιο σκληρή πολιτική γραμμή, δίνοντας τη δυνατό-τητα στον Βλαντισλάβ Γκομούλκα (Vladislav Gomulka) και τους άλλους ηγέτες τουΕργατικού Κόμματος Πολωνίας να μετατρέψουν τη ρητορική του εθνικού μετώπουσε ένα κομμουνιστικό πρόγραμμα για την κατάληψη της εξουσίας.21

Οι Γιουγκοσλάβοι κομμουνιστές διεξήγαγαν ένα σκληρό ανταρτοπόλεμο χωρίςνα διαθέτουν πολιτικούς συμμάχους, ενώ βρίσκονταν αντιμέτωποι με μια ισχυρήΆκρα Δεξιά και με μια εξόριστη φιλοβασιλική κυβέρνηση, την οποία δεν ήθελαν ναστηρίξουν. Εδώ, η υποστήριξη της Μόσχας στα εθνικά μέτωπα δεν περνούσε.22 ΤοΚομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας (KPJ) άρχισε τον ένοπλο αγώνα στις 4 Ιου-λίου 1941 από μια απελευθερωμένη περιοχή της δυτικής Σερβίας, γνωστή ως Δη-μοκρατία του Ούζιτσε, την οποία κράτησε στον έλεγχό του μέχρι τον Δεκέμβριοτου ιδίου έτους. Οι συζητήσεις ανάμεσα στον Τίτο (Josip Broz Tito) και τον Ντρά-γκολιουμπ-Ντράζα Μιχαήλοβιτς (Dragoljub-Draza Mihailovic), αρχηγό της φιλο-βασιλικής ακροδεξιάς παράταξης των Τσέτνικ, διακόπηκαν τον Νοέμβριο του1941, αφήνοντας τους κομμουνιστές μόνους απέναντι στους Γερμανούς. Τον Μάρ-τιο του 1942, πέντε Προλεταριακές Ταξιαρχίες, στη σύνθεση των οποίων περιλαμ-βάνονταν άντρες από ολόκληρο το φάσμα των γιουγκοσλαβικών εθνοτήτων, συ-μπλήρωσαν το κύριο σώμα των τοπικών αντάρτικων μονάδων. Το ΑντιφασιστικόΣυμβούλιο για την Απελευθέρωση του Λαού της Γιουγκοσλαβίας (AVNOJ) ιδρύθη-κε τον Νοέμβριο του ιδίου έτους αποκλειστικά από μέλη του Κομμουνιστικού Κόμ-ματος, ενώ, ένα χρόνο μετά, μετατράπηκε στην κυβέρνηση της ελεύθερης Γιουγκο-σλαβίας. Στις 7 Μαρτίου 1945 έγινε η επίσημη Προσωρινή Κυβέρνηση, στην οποίαο Τίτο δέχτηκε με πολλές επιφυλάξεις τους εξόριστους βασιλικούς. Ο Στάλιν είχεοργιστεί με την απόφαση συγκρότησης του Αντιφασιστικού Συμβουλίου («μια πι-σώπλατη μαχαιριά στη Σοβιετική Ένωση»)23, αλλά η πόλωση που επικρατούσε τηνεποχή εκείνη στη Γιουγκοσλαβία υποχρέωσε τον Τίτο να προχωρήσει μόνος του.Εδώ, εθνικό μέτωπο δεν μπορούσε να γίνει ποτέ.

Η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν παρόμοια. Οι κομμουνιστές (ΚΚΕ) ίδρυσαν τοΕθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) τον Σεπτέμβριο του 1941 και, στη συνέχεια,τον Εθνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (EΛAΣ), που άρχισε να δρα εναντίον τωνδυνάμεων κατοχής την άνοιξη του 1942. Όμως, σε αντίθεση με τη Γιουγκοσλαβία,εδώ οι Βρετανοί στήριξαν την αντίσταση της Δεξιάς, η οποία συνδεόταν με την εξό-


522

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·522

ριστη φιλοβασιλική κυβέρνηση. Τον Μάρτιο του 1944, το ΚΚΕ συγκρότησε τηνΠολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠEEA), ως την πολιτική φωνή της«Ελλάδας του Βουνού», αλλά μετά από πολλές εσωτερικές συγκρούσεις και παλι-νωδίες υποστήριξε την κυβέρνηση εθνικής ενότητας που ήταν φίλα προσκείμενηστη Βρετανία, μόλις αυτή ήρθε στην απελευθερωμένη Αθήνα τον Οκτώβριο του1944. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έχασε την ευκαιρία να καλύψει το κενό που άφησαν πίσω τουςοι Γερμανοί και υποσκελίστηκε από τους αντιπάλους του. Πικραμένοι, οι αριστεροίυπουργοί της κυβέρνησης παραιτήθηκαν, ενώ στις 3 Δεκεμβρίου 1944 το ΕΑΜ ορ-γάνωσε μια μεγάλη συγκέντρωση ως προοίμιο μιας επικείμενης γενικής απεργίας.Οι αστυνομικές δυνάμεις πυροβόλησαν εναντίον του πλήθους, επιταχύνοντας τιςεξελίξεις, οι οποίες οδήγησαν στον εμφύλιο πόλεμο. Ο βρετανικός στρατός υπο-στήριξε την πολιτική ελίτ της χώρας, αντιμετωπίζοντας την ελεύθερη Αθήνα ως κα-τεχόμενη πόλη· τον Ιανουάριο του 1945, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ συμφώνησε σε μια κατά-παυση του πυρός, αλλά δεν υπήρξε καμία πρόοδος. Ωστόσο ο Στάλιν ήταν ευχαρι-στημένος που η Ελλάδα παρέμεινε στη σφαίρα επιρροής της Βρετανίας, όπως είχεσυμφωνήσει με τον Τσόρτσιλ. Η Σοβιετική Ένωση δεν πρόσφερε καμιά βοήθειαούτε στη Γιουγκοσλαβία ούτε στην Ελλάδα, παρότι το αντάρτικο και των δύο αυ-τών χωρών ήταν ιδιαίτερα ισχυρό. Όμως, ενώ στη Γιουγκοσλαβία οι Βρετανοί υπο-στήριξαν τον Τίτο, στην Ελλάδα τάχθηκαν υπέρ της Δεξιάς.24

Σε άλλες χώρες, τα εθνικά μέτωπα έπαιζαν λιγότερο κεντρικό ρόλο, είτε γιατί ηΑριστερά ήταν ανίσχυρη (Ρουμανία, Ουγγαρία) είτε γιατί οι κομμουνιστές επισκιά-στηκαν από τους σοσιαλδημοκράτες σε μάλλον κεντρώες συμμαχίες (Ολλανδία,Σκανδιναβία).25 Η Αλβανία ακολούθησε τη Γιουγκοσλαβία υπό την ηγεσία του Κομ-μουνιστικού Κόμματος. Η Βουλγαρία αποτελεί μια ενδιάμεση περίπτωση. Το Πα-τριωτικό Μέτωπο, που συγκροτήθηκε τον Ιούλιο του 1942 από τους κομμουνιστές,τους σοσιαλδημοκράτες, το αριστερό Αγροτικό Κόμμα και το Ζβένο (υπερκομματι-κοί μεταρρυθμιστές), άρχισε να αναπτύσσεται μόνο μετά την άφιξη του ΚόκκινουΣτρατού, όταν ο αριθμός των μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος Βουλγαρίας(BCP) αυξήθηκε εντυπωσιακά από 15.000 μέλη σε 250.000 μεταξύ Οκτωβρίου του1944 και Ιανουαρίου του 1945.26 Η Βρετανία, η μόνη αντιναζιστική χώρα που δενκαταλήφθηκε ποτέ από τους Γερμανούς, αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση: ο ρόλοςτου Κομμουνιστικού Κόμματος δεν ήταν ασήμαντος, ειδικά στην πολεμική προσπά-θεια των απλών ανθρώπων τόσο στα συνδικάτα όσο και μεταξύ των διανοουμένων.Ωστόσο στη διάρκεια του πολέμου δεν συμμετείχε στην κυβέρνηση, η οποία δεν είχεκαμιά σχέση με τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν οι κομμουνιστές τον αντιφασιστικόαγώνα.


523

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·523

ΟPIZONTEΣ THΣ EYPΩΠHΣ: XTIZONTAΣ ENAN KAΛYTEPO KOΣMO

Έστω και για λίγο, τα κομμουνιστικά κόμματα ενσωματώθηκαν στο πολιτικό σύ-στημα των χωρών τους. Ως πρωταγωνιστές της ευρωπαϊκής αντίστασης, ευτύχησανσε πολλές εκλογικές αναμετρήσεις, καθώς έγιναν η κύρια πολιτική δύναμη της Αρι-στεράς σε χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία, η Τσεχοσλοβακία, η Γιουγκοσλαβία, ηΑλβανία, η Βουλγαρία και η Ελλάδα. Εδώ, η κληρονομιά της Τρίτης Διεθνούς ήτανδιφορούμενη. Όλα τα σταλινικά στοιχεία, τα οποία χαρακτήριζαν τα κομμουνιστικάκόμματα μετά το 1928, τους παρείχαν τα εχέγγυα για μια πετυχημένη παράνομηαντίσταση εναντίον των καταπιεστικών καθεστώτων: χαλύβδινη πειθαρχία, συγκε-ντρωτισμός στη λήψη των αποφάσεων και ανιδιοτελής ευθυγράμμιση των μελώντους με την εκάστοτε κομματική «γραμμή». Ωστόσο, μετά το 1943, κατακλύστηκαναπό χιλιάδες νέα μέλη, τα οποία αγνοούσαν τις αντιλήψεις των κομματικών πρωτο-ποριών για το πώς πρέπει να δρουν και να συμπεριφέρονται οι κομμουνιστές. Τοσταλινικό πρότυπο ηγεσίας, που όχι μόνο δεν αμφισβητήθηκε από τον πόλεμο αλλάκαι ενισχύθηκε από την Αντίσταση, είχε τώρα τη μαζική στήριξη ενός λαού, οοποίος, εμψυχωμένος από την εξισωτική αλληλεγγύη του αντάρτικου, έτρεφε ελπί-δες για αλλαγή του κοινωνικού συστήματος, αγνοώντας τις θλιβερές διαιρέσεις τουκινήματος στην προπολεμική περίοδο. Επιπλέον, ο πόλεμος περιόρισε από πρακτικήάποψη τον έλεγχο που ασκούσαν οι ηγεσίες στα μέλη τους, οι οποίες είτε βρίσκοντανεξόριστες στη Μόσχα είτε στο εσωτερικό των χωρών τους. Οι ειδικές συνθήκες τουπολέμου διαμόρφωσαν το πεδίο εντός του οποίου αναπτύχθηκε ένα άλλο είδος κομ-μουνισμού που βασιζόταν στην Αντίσταση και στις ιδιαίτερες προοδευτικές παραδό-σεις κάθε κοινωνίας.27

Τα αντιστασιακά κινήματα, αφήνοντας κατά μέρος τους παλιούς ανταγωνισμούς,είδαν την πανευρωπαϊκή ενότητα σαν λύτρωση. Μια διάσκεψη στη Γενεύη τον Ιού-νιο του 1944 σκιαγραφούσε μια ομοσπονδιακή Ευρώπη με το δικό της γραπτό σύ-νταγμα, ένοπλες δυνάμεις και άμεσα εκλεγμένη από τους λαούς υπερεθνική κυβέρ-νηση.28 Οι ελπίδες των λαών είχαν γενικά ουτοπικό χαρακτήρα. Δεν περιλάμβανανμόνο τη δημοκρατία με όλα τα συνταγματικά και κοινοβουλευτικά παραφερνάλιά της–ελεύθερες εκλογές, πολιτικά δικαιώματα, κράτος δικαίου– αλλά και τη ριζική αλλα-γή της κοινωνίας. Αυτή απαιτούσε το οριστικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών με το πα-ρελθόν, ιδιαίτερα με τις προπολεμικές πολιτικές ελίτ, οι οποίες θυσίασαν τη δημο-κρατία για να κατευνάσουν τους δικτάτορες. Η Ευρώπη έπρεπε να απαλλαγεί από τιςπαλιές κοινωνικές διαιρέσεις και τα ταξικά προνόμια, και για το σκοπό αυτό τα ιδεώ-δη της Αντίστασης έδιναν την ώθηση. Η ηθική αυτή σταυροφορία για ανοικοδόμηση


524

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·524

των ευρωπαϊκών κοινωνιών περίμενε τη δίωξη των εγκληματιών πολέμου και τωνσυνεργατών του εχθρού, από τους ίδιους τους φασίστες μέχρι τις ελίτ που βοήθησαντην εξουσία τους.29 Πρόβαλλε στις μεταπολεμικές μορφές πολιτικής έκφρασης αλ-ληλεγγύη με την αντιναζιστική ιδεολογία του πολέμου, πιθανότατα ως ένα και μόνο«Κόμμα της Αντίστασης». Ο οικονομικός σχεδιασμός θα απέτρεπε την εκδήλωσηοικονομικών κρίσεων που ήταν η κύρια αιτία για την κατάρρευση των προπολεμι-κών κοινωνιών. Οι εξισωτικές κοινωνικές πολιτικές θα διέσωζαν το πνεύμα των κοι-νών θυσιών που χαρακτήριζε την περίοδο του πολέμου.30

Στα λόγια, η Μεγάλη Συμμαχία έδειχνε να υιοθετεί τις ελπίδες αυτές. Η συνδιά-σκεψη των Συμμάχων Υπουργών Εξωτερικών στη Μόσχα το 1943 συνέδεσε τη δη-μοκρατία με τις αντιφασιστικές επιτροπές απελευθέρωσης. Εντούτοις στη συνάντη-ση της Γιάλτας, τον Φεβρουάριο του 1945, η Διακήρυξη για τις ΑπελευθερωμένεςΠεριοχές (Declaration on Liberated Territories) ανέφερε μόνο τις ελεύθερες εκλογές.Αυτό ερχόταν σε αντίθεση με τις πολιτικές διακηρύξεις των διαφόρων αντιστασια-κών κινημάτων που εξακολουθούσαν να εκδίδονται. Από τα κείμενα αυτά προέκυπτεότι οι προσδοκίες των λαών για ριζική αναμόρφωση των κοινωνιών ήταν μεγάλες. ΟΚαταστατικός Χάρτης της γαλλικής Αντίστασης του 1944 ζητούσε εθνικοποιήσεις,τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, εργατικόέλεγχο, απρόσκοπτη λειτουργία των συνδικάτων, ορθολογική αναδιοργάνωση τηςοικονομίας και το ιδεώδες μιας «δικαιότερης κοινωνικής τάξης πραγμάτων». Οι τρό-ποι υλοποίησης των ελπίδων αυτών μέσα στις κοινωνικές συνθήκες της μεταπολεμι-κής περιόδου ήταν το μεγάλο διακύβευμα της νέας εποχής που μόλις ξεκινούσε.

Η κατάσταση της Αριστεράς το 1945 δεν απείχε και πολύ από εκείνη που προέ-βλεπε η στρατηγική του Λαϊκού Μετώπου στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Η διε-θνής συμμαχία εναντίον του φασισμού είχε πετύχει το στόχο της. Ο Μουσολίνι καιο Χίτλερ είχαν ηττηθεί, ενώ από τους υπόλοιπους δικτάτορες μόνο ο ΦρανθίσκοΦράνκο (Francisco Franco) στην Ισπανία και ο Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ(Antonio de Oliveira Salazar) στην Πορτογαλία έμεναν στη θέση τους. Το «κράτοςτων εργατών», η Σοβιετική Ένωση, βγήκε θριαμβευτής από έναν πόλεμο που είχεενισχύσει εκπληκτικά το γόητρό του. Ευρείες συμμαχίες για τη δημοκρατία και τιςμεταρρυθμίσεις, τα αποκαλούμενα εθνικά μέτωπα, συγκροτήθηκαν σε πολλές χώ-ρες. Πολύ συνηθισμένοι ήταν και οι συνασπισμοί ανάμεσα στους σοσιαλιστές καιτους κομμουνιστές, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Η ριζική αλλαγή των ευρωπαϊκώνκοινωνιών έμοιαζε να είναι επί θύραις.

Ωστόσο η ευκαιρία αυτή δεν είχε μεγάλη διάρκεια. Κράτησε από το 1942-43,όταν οι φασιστικές δυνάμεις υποχωρούσαν στο νότο και την ανατολή, μέχρι το


525

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·525

1947-48, όταν ξεκίνησε ο Ψυχρός Πόλεμος. Η δυναμική της πολεμικής περιόδου–η ναζιστική κατοχή, η φασιστική εξουσία και η Αντίσταση– έθεσε τις βάσεις γιατην πολιτική που επρόκειτο να ασκηθεί. Η απίστευτη βία του ναζισμού έκανε περιτ-τές όλες τις αφηρημένες συζητήσεις σχετικά με τις διαφορές φασισμού και φιλελεύ-θερης δημοκρατίας, ενώ ακύρωσε και τον πλανημένο υπεραριστερισμό των κομ-μουνιστών του 1932-35, που δεν έκανε καμιά διάκριση ανάμεσα στα πολιτικά αυτάσυστήματα. Οι τεράστιες καταστροφές –η γενοκτονία των Εβραίων και άλλωνλαών, η εγκληματική νέα τάξη πραγμάτων του ναζισμού– συσπείρωσαν όλους όσοιζητούσαν έστω και στοιχειώδη επίπεδα δημοκρατίας και ανθρώπινων δικαιωμά-των. Η ερήμωση αυτή έπαιξε ζωτικό ρόλο στην εμπέδωση της πίστης στην οικοδό-μηση μιας δημοκρατικής Ευρώπης. Οι υπερκομματικές συμμαχίες και συνεργασίεςήταν στην ημερήσια διάταξη.

Η περίοδος 1943-47 ήταν μια σπάνια στιγμή της ευρωπαϊκής ιστορίας –η στιγμήτης αντιφασιστικής ενότητας– στη διάρκεια της οποίας παρουσιάστηκαν ευκαιρίεςανάλογες με εκείνες της περιόδου 1917-18. Η μεταφορά των διαιρέσεων της ψυχρο-πολεμικής περιόδου σε αυτή την εποχή διαστρέφει τη δυναμική της που δημιούργη-σε τις προϋποθέσεις ενός ριζικού ανοίγματος των κοινωνιών. Ο πόλεμος προκάλεσεμια σημαντική στροφή προς την Αριστερά, καθώς έφερε τους σοσιαλιστές και τουςκομμουνιστές στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής με εντελώς νέους τρόπους. Την πε-ρίοδο αυτή, για πρώτη φορά μετά το 1917-23, σημειώνονται μαζικές μεταπηδήσειςαπό μια ομάδα αριστερών κομμάτων σε μια άλλη, σηματοδοτώντας ένα δεύτερο κύ-μα «της αύξησης της κομμουνιστικής επιρροής στα λαϊκά και εργατικά κινήματα,ιδιαίτερα στην Ανατολική και την Κεντρική Ευρώπη».31 Τα κομμουνιστικά κόμματατης Γιουγκοσλαβίας, της Αλβανίας, της Ελλάδας και της Τσεχοσλοβακίας ανέλαβανπρωταγωνιστικούς ρόλους στην πολιτική ζωή των χωρών τους· το ΚομμουνιστικόΚόμμα Ιταλίας μεταβλήθηκε σε ένα εντυπωσιακό μαζικό κίνημα· το ΚομμουνιστικόΚόμμα Γαλλίας κυριάρχησε στο χώρο της Αριστεράς, ενώ τα μικρότερα κομμουνι-στικά κόμματα των σκανδιναβικών χωρών, της Ολλανδίας και της Βρετανίας έφτα-σαν στο απόγειο της δημοτικότητάς τους.32 Καθοδηγώντας τα κινήματα της Αντί-στασης, με τεράστιες θυσίες, οι κομμουνιστές νομιμοποίησαν επιτέλους τη θέσητους στο πολιτικό σύστημα των χωρών τους. Κέρδισαν την αναγνώριση του λαούκαι τη μίζερη, έστω, αποδοχή τους εκ μέρους των συντηρητικών και των φιλελεύθε-ρων αντιφασιστών, καθώς και των μη κομμουνιστικών παρατάξεων της Αριστεράς.Τα κομμουνιστικά κόμματα έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον απελευθερωτικόαγώνα του 1944-45 λόγω της οργανωτικής αποτελεσματικότητας, της ιδεολογικήςκαθαρότητας και της λαϊκής στήριξης που είχαν.


526

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·526

Παρότι οι νίκες του Κόκκινου Στρατού ήταν αποφασιστικής σημασίας για την πο-λιτική και την ηθική ενίσχυση του κομμουνισμού, το μεγάλο κύρος του οφειλότανπάνω απ’όλα στους αγώνες των οπαδών του στην Αντίσταση. Η κτηνωδία των ναζι-στικών καθεστώτων απαιτούσε τη χαλύβδινη κυριολεκτικά αφοσίωση των αριστε-ρών στο σκοπό τους αλλά και την πειθάρχησή τους στις εντολές του κόμματος. Η πο-λιτική κουλτούρα των μεταπολεμικών κομμουνιστικών κομμάτων ήταν πάνω απ’όλα πατριωτική: η Αντίσταση προκάλεσε μια μοναδική ταύτιση της Αριστεράς με τοέθνος. Οι ταξικοί αγώνες συγχωνεύτηκαν με τους ευρύτερους λαϊκούς αγώνες, βγά-ζοντας τόσο τους σοσιαλιστές όσο και τους κομμουνιστές από την απομόνωσή τουςκαι εντάσσοντάς τους σε ευρύτερους συνασπισμούς, μέσα από τους οποίους έφτα-σαν στο σημείο να διεκδικήσουν ακόμη και την ηγεσία των εθνών τους. Η νίκη τωνδιανοουμένων είχε τεράστια σημασία, αρχίζοντας με τις εκστρατείες του Λαϊκού Με-τώπου στη δεκαετία του 1930, όταν ο φασισμός απειλούσε τα ανθρωπιστικά επιτεύγ-ματα του δυτικού πολιτισμού. Η ικανότητα της Αριστεράς να κινητοποιεί γλώσσες,όπως «πολιτισμός εναντίον βαρβαρότητας», ήταν ένα εξίσου σημαντικό στοιχείο.

Με δεδομένη την προπολεμική απομόνωσή του, η ένταξη του κομμουνισμούστη δεσπόζουσα πολιτική τάξη πραγμάτων ήταν ένα φαινόμενο εξαιρετικής σημα-σίας. Οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές απέδειξαν ότι η μεγάλη πλειονότητα τουκόσμου επιθυμούσε την πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων, που αποτυπώνοντανστα συνθήματα της εθνικής συμφιλίωσης και του νέου ξεκινήματος.33 Το μοντέλοαυτό χαρακτήριζε τις σκανδιναβικές χώρες, την Ολλανδία, την Ιταλία και τη Γαλ-λία. Από το φθινόπωρο του 1945 μέχρι το καλοκαίρι του 1946, διάφοροι κομματι-κοί σχηματισμοί σοσιαλιστών, κομμουνιστών και χριστιανοδημοκρατών έπαιρναντα 3/4 της λαϊκής ψήφου –το 74,9% στις γαλλικές εκλογές για την ανάδειξη συντα-κτικής συνέλευσης τον Οκτώβριο του 1945, το 74,6% στις ιταλικές εκλογές τουΙουνίου του 1946, το 86,8% στο Βέλγιο τον Φεβρουάριο του 1946 και το 72% στηνΟλλανδία στις εκλογές του Μαΐου του 1946 (βλ. πίνακα 18.1, σ. 528).

Τα κομμουνιστικά κόμματα είχαν παντού κέρδη – σημαντικότερα στη Γαλλία,στη Φινλανδία, στην Ισλανδία και την Ιταλία, ενώ στο Λουξεμβούργο, στο Βέλγιο,στη Δανία, στη Νορβηγία και την Ολλανδία τα ποσοστά τους υπερέβαιναν για πρώ-τη φορά το 10% (βλ. πίνακα 18.2). Κύριος αντίπαλός τους ήταν μια νέα συντηρητικήπαράταξη, η οποία στη Γαλλία πήρε τη μορφή του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κινή-ματος (MRP) που ταυτίστηκε με την πολιτική δράση του στρατηγού ντε Γκολ, στηνΙταλία εκφράστηκε μέσα από τη χριστιανοδημοκρατία, στο Βέλγιο μέσω του Καθο-λικού Κόμματος και στην Ολλανδία μέσω του Καθολικού Λαϊκού Κόμματος. Η ανά-πτυξη του δημοκρατικού κινήματος μετά την απελευθέρωση έδωσε τη δυνατότητα


527

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·527


528

Πίνακας 18.1. Αντιφασιστικοί κυβερνητικοί συνασπισμοί: πρώτες μεταπολεμικέςεκλογές, ποσοστά επί τοις εκατό της λαϊκής ψήφου

Βέλγιο Γαλλία Ιταλία Ολλανδία1946 1946 1946 1946

Σοσιαλιστές, σοσιαλδημοκράτες 32 21 21 28Κομμουνιστικά κόμματα 13 26 19 11Χριστιανοδημοκράτες και

καθολικά λαϊκά κόμματα 43 26 35 31Φιλελεύθεροι 9 13Σύνολο 97 73 75 83

Πίνακας 18.2. Τα ποσοστά των κομμουνιστικών κομμάτων στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές

Χώρα Έτος εκλογών Ποσοστό

Αυστρία 1945 5,4Βέλγιο 1946 12,7Γαλλία 1946 26,0Γερμανία, Ομοσπονδιακή Δημοκρατία 1949 5,7Δανία 1945 12,5Ελβετία 1947 5,1Ισλανδία 1946 19,5Ιταλία 1946 19,0Λουξεμβούργο 1945 13,5Νορβηγία 1945 11,9Ολλανδία 1946 10,6Ουγγαρία 1945 16,9Σουηδία 1944 10,3Τσεχοσλοβακία 1946 37,9Φινλανδία 1945 23,5

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·528

σε πολλές προοδευτικές τάσεις του πολιτικού καθολικισμού να έρθουν στο προσκή-νιο, δίνοντας έμφαση στον εθελοντισμό και την κοινωνική αλληλεγγύη, ενώ ήταν δι-στακτικές σε ό,τι αφορούσε τα ζητήματα ισότητας, αβασίλευτου καθεστώτος και δη-μοκρατικών θεσμών.34 Ωστόσο και τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν ισχυρή παρου-σία στον πολιτικό βίο των χωρών τους, όπως ήταν το Γαλλικό Τμήμα της ΕργατικήςΔιεθνούς (SFIO), το Σοσιαλιστικό Κόμμα Προλεταριακής Ενότητας Ιταλίας (PSIUP),το Σοσιαλιστικό Κόμμα Βελγίου και το Εργατικό Κόμμα Ολλανδίας.

Όταν ο κόσμος ονειρευόταν ένα διαφορετικό μέλλον, τι πραγματικά έβλεπε; Τανέα συντάγματα στη Γαλλία (1946), στην Ιταλία (1947) και τη Δυτική Γερμανία(1949) αποκατέστησαν κοινοβουλευτικούς θεσμούς, τα πολιτικά δικαιώματα και τοκράτος δικαίου, ενώ έδωσαν εκλογικά δικαιώματα στις γυναίκες στη Γαλλία και τηνΙταλία για πρώτη φορά στην ιστορία τους. Επίσης προέβλεπαν αβασίλευτο καθε-στώς στη Γαλλία και τη Δυτική Γερμανία, οι αποφάσεις για την αβασίλευτη δημο-κρατία είχαν ληφθεί ήδη από το 1871 και το 1918-19, αλλά στην Ιταλία χρειάστηκενα γίνει δημοψήφισμα, στο οποίο εν μέσω έντονων συγκρούσεων οι δημοκρατικοίνίκησαν τους μοναρχικούς με ποσοστό 54,2% έναντι 45,8%. Τα συντάγματα αυτάπροέβλεπαν επίσης αποκέντρωση της κρατικής εξουσίας και αυτονομία των περιφε-ρειών, προοδευτικό φορολογικό σύστημα, αντιμονοπωλιακούς νόμους, συμμετοχήτων εργαζομένων στη διοίκηση των επιχειρήσεων και δημόσια ιδιοκτησία. Οι οικο-νομικές διατάξεις τους ήταν ιδιαίτερα τολμηρές και, μάλιστα, στην Ιταλία προέβλε-παν ακόμη και την αγροτική μεταρρύθμιση, την οποία οι χριστιανοδημοκράτες«έβαλαν ξανά στο συρτάρι» μόλις πήραν στην εξουσία μετά το 1947.

Πέρα από την ανοικοδόμηση της δημοκρατίας, υπήρχαν άλλα τρία ζητήματα: τοολοκληρωμένο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, η εξάλειψη της ανεργίας μέσω τηςορθολογικής διαχείρισης και του σχεδιασμένου εκσυγχρονισμού της οικονομίας, καιη κάθαρση των κοινωνιών μέσω του κολασμού των συνεργατών των κατακτητώνκαι της «παλιάς συμμορίας» που λυμαινόταν τον κρατικό τομέα, τη δικαιοσύνη καιτην οικονομία. Αυτό ήταν το πρόγραμμα του γαλλικού Εθνικού Συμβουλίου Αντί-στασης (CNR), το οποίο προσπάθησε να εφαρμόσει η νέα κυβέρνηση το 1945-46.Θεσμοθέτησε εκ νέου την εβδομάδα των 40 ωρών και τα συνδικαλιστικά δικαιώμα-τα, εισήγαγε το θεσμό των εκλεγμένων εργατικών επιτροπών στις διάφορες κοινωνι-κές και πολιτισμικές δραστηριότητες που χρηματοδοτούνταν από τους εργοδότες,εθνικοποίησε τράπεζες και μεγάλες βιομηχανίες, και σύστησε τη Γενική ΕπιτροπήΣχεδιασμού υπό τον Ζαν Μονέ (Jean Monnet), η οποία είχε στην αρμοδιότητά τηςδέκα Επιτροπές Εκσυγχρονισμού. Αυτό έδειχνε τη συγκρότηση ενός κορπορατιστι-κού πλαισίου, στο οποίο θα συμμετείχαν το κράτος, οι εργοδότες και τα συνδικάτα,


529

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·529

αντιγράφοντας τον τρικομματικό συνασπισμό του PCF, του SFIO και του MRP πουβρισκόταν στην κυβέρνηση. Κάτι ανάλογο συνέβη στο Βέλγιο, όπου μια ΕθνικήΣυνδιάσκεψη Εργασίας συνερχόταν κάθε έξι μήνες υπό την προεδρία του ίδιου τουπρωθυπουργού, υποχρεώνοντας τους εργοδότες και τα συνδικάτα να καθίσουν στοίδιο τραπέζι και να συζητήσουν μέσα σε ένα κορπορατιστικό πλαίσιο τη μεταρρύθμι-ση της κοινωνικής πρόνοιας, στην οποία συμπεριλαμβανόταν ο περιορισμός των μι-σθών σε συνδυασμό με την ανάπτυξη προγραμμάτων διανομής τροφίμων, οικογε-νειακών επιδομάτων, στέγασης και παροχής επιδομάτων στους φτωχούς.35

Το τεράστιο και καταστροφικό κενό που προκάλεσε η ναζιστική κατοχή σε κυ-βερνητικό επίπεδο, η ανυποληψία των προπολεμικών ελίτ, η συγκεχυμένη κατάστα-ση που επικράτησε στα τέλη του πολέμου και οι μεθυστικές ελπίδες που δημιούργη-σε η απελευθέρωση έθεσαν τις βάσεις για την πραγματοποίηση ριζικών μεταρρυθμί-σεων, φέρνοντας την Ευρώπη σε μια κατάσταση επαναστατική, που όμοιά της είχενα γνωρίσει από το 1917-23. Εξεγέρσεις βέβαια σαν κι αυτές που έγιναν το 1917 ήτο 1919-21 στην Ιταλία και τη Γερμανία δεν συνέβησαν τώρα, αλλά οι ανταρτοπόλε-μοι έφεραν πολλά κόμματα της Αριστεράς στα πρόθυρα της εξουσίας. Αυτό, λόγουχάρη, συνέβη στη Γιουγκοσλαβία, οι απελευθερωμένες περιοχές της οποίας επανα-στατικοποιήθηκαν από τα κάτω προς τα πάνω. Αντίθετα, το αντάρτικο κίνημα στηνΕλλάδα κατέληξε στην εξέγερση στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1944, η οποία απέ-τυχε. Στην Ιταλία, ο ανταρτοπόλεμος στο βορρά κορυφώθηκε σε μια σειρά καλά ορ-γανωμένων εξεγέρσεων στη Γένοβα, στο Τορίνο και το Μιλάνο στις 24-26 Απριλίου1945, που θα μπορούσαν να είχαν οδηγήσει στην κατάληψη της εξουσίας. Σε ποιοβαθμό όμως αυτό ήταν μια χαμένη επαναστατική ευκαιρία;36

Ο ITAΛIKOΣ KOMMOYNIΣMOΣ KAI OI ΦPAΓMOI THΣ AΛΛAΓHΣ

Το 1944-45, οι Ιταλοί κομμουνιστές απέφυγαν τον πολωτικό μαξιμαλισμό της πε-ριόδου 1917-20 και προέταξαν τον αντιφασιστικό αγώνα: εθνική ενότητα, νίκηστον πόλεμο και αποκατάσταση της δημοκρατίας. Για τον Τολιάτι, το μοντέλο τωνμπολσεβίκων ήταν ακατάλληλο, γιατί η «δικτατορία του προλεταριάτου» απλώς θααναζωογονούσε τον αντικομμουνισμό και θα απομόνωνε το Κομμουνιστικό Κόμ-μα. Προτεραιότητα αποτελούσαν οι εκλογές για την ανάδειξη μιας ΣυντακτικήςΣυνέλευσης που θα αποκαθιστούσε τη δημοκρατία. Την άνοιξη του 1944, ο Ιταλόςηγέτης στήριξε την κυβέρνηση του Μπαντόλιο, στην οποία συμμετείχαν οι κομ-μουνιστές, οι σοσιαλιστές και οι χριστιανοδημοκράτες. Η άμεση δημοκρατία απορ-ρίφθηκε χάριν των κοινοβουλευτικών θεσμών. Η ιδέα μιας ιταλικής σοβιετικής δη-μοκρατίας θεωρήθηκε ουτοπική και εγκαταλείφθηκε διά παντός.37


530

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·530

Η απάρνηση της επανάστασης περιλάμβανε τη διάλυση των τοπικών αντιστα-σιακών επιτροπών και τον αφοπλισμό των ανταρτών. Παρά τις αρχικές τους δια-μαρτυρίες για τη διάλυση των αντιστασιακών πολιτοφυλακών από τον ντε Γκολ τονΟκτώβριο του 1944, οι Γάλλοι κομμουνιστές αποφάσισαν να αποκηρύξουν τόσοτις πολιτοφυλακές όσο και τις επιτροπές απελευθέρωσης ως δυνητικό σύστημαδυαδικής εξουσίας. Στο 10ο Συνέδριό του τον Ιούνιο του 1945, το PCF υποστήριξε«μια κυβέρνηση ευρείας δημοκρατικής και εθνικής ενότητας», αφού «η ανασυ-γκρότηση της Γαλλίας δεν μπορούσε να είναι έργο ενός κόμματος» αλλά «ολόκλη-ρου του έθνους».38 Ωστόσο η ρητορεία περί συλλογικών θυσιών θα συνεχιζόταν,έτσι ώστε να ικανοποιούνται οι υποστηρικτές της νέας κυβέρνησης. Ένα είδος «νεο-σοβιετισμού» της λαϊκής βάσης, που αντανακλούσε την επαναστατική νοσταλγίατων παλιών στελεχών και την ανυπόμονη επαναστατικότητα της νεολαίας, θα μπο-ρούσε να αναβιώσει πολύ εύκολα. Η ένταση ανάμεσα στην απόδειξη της ικανότη-τάς τους να κυβερνούν ως υπεύθυνοι πολιτικοί και πραγματικοί ηγέτες του έθνουςκαι τη διατήρηση της ορμής του κινήματος που θα του έδινε αξιοπιστία μεταξύ τουλαού, ήταν το μεγαλύτερο πρόβλημα του Τολιάτι και του Τορέζ το 1944-47.

Το νομοθετικό πρόγραμμα απέβλεπε στην επίτευξη του διπλού αυτού στόχου.Στην Ιταλία, η πιο ευνοϊκή κινητοποίηση των λαϊκών στρωμάτων από την πλευράτης κυβέρνησης έγινε μέσω της αναδιανομής των αγροτικών γαιών. Ο κομμουνιστήςυπουργός Γεωργίας Φάουστο Γκούλο (Fausto Gullo) τη συντόνισε από κοινού με τηΓενική Συνομοσπονδία Εργατών Ιταλίας (Confederazione Generale Italiana delLavoro – CGIL), η οποία είχε συστηθεί τον Ιούνιο του 1944. Το 1946, στην κορύφω-ση των κινητοποιήσεων αυτών, με κατάληψη ακαλλιέργητων γαιών, τους αγροτι-κούς συνεταιρισμούς να πηγαίνουν στα δικαστήρια για να αξιοποιήσουν τους ευνοϊ-κούς νόμους του Γκούλο και τη Γενική Συνομοσπονδία να αγωνίζεται για τα μισθο-λογικά δικαιώματα των αγρεργατών, η ύπαιθρος του ιταλικού νότου βρισκόταν σεαναταραχή. Την περίοδο 1944-49, τουλάχιστον 1.187 συνεταιρισμοί, με 250.000 μέ-λη, κατέλαβαν 165.000 εκτάρια γης. Χρησιμοποιώντας τους δικαστές και τη μαφία,οι μεγαλοϊδιοκτήτες απάντησαν με άγρια βία αλλά και με νομικές κωλυσιεργίες. Οισυνεταιρισμοί δεν είχαν επαρκείς πόρους ούτε πιστωτική στήριξη. Οι φτωχοί αγρό-τες, που ήταν υποχρεωμένοι από τις συνθήκες της δουλειάς τους να παίρνουν περι-στασιακά στη δούλεψή τους άλλους αγρότες, ένιωθαν επίσης να απειλούνται απότην επιμονή της Γενικής Συνομοσπονδίας να υπογράφονται συμβόλαια εργασίας.Παρ’όλα αυτά, η εκστρατεία αυτή έδωσε τη δυνατότητα στην Αριστερά να ριζώσειγια πρώτη φορά στην επαρχία του ιταλικού νότου, να δημιουργήσει μια πολιτικήκουλτούρα συλλογικής δράσης μεταξύ των χωρικών και γενικώς να διασφαλίσει τημελλοντική παρουσία του PCI στην ευρύτερη περιοχή. Oύτως ή άλλως, επρόκειτογια ένα ιδιαίτερα σημαντικό επίτευγμα.


531

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·531

Yπό μία ευρύτερη επαναστατική προοπτική πάντως, οι ταραχές που ξέσπασαν μεαφορμή την αναδιανομή της γης καταγράφηκαν ως μια αποτυχία για το PCI, αφού,μολονότι υπόσχονταν τη ριζική αλλαγή της ιταλικής κοινωνίας, τελικά οδήγησανστην αναπροσαρμογή των παλιών διαιρέσεων. Ο Τολιάτι στοιχημάτισε τα πάνταστην ικανότητα του κόμματός του να σύρει τη χριστιανοδημοκρατία στην οδό τουβαθμιαίου εκδημοκρατισμού, με την ελπίδα να πραγματοποιήσει κάποιες δομικέςαλλαγές, να παρασύρει τους αριστερούς καθολικούς και, ενδεχομένως, να προκαλέ-σει τη διάσπαση του νέου κόμματος. Με αυτό τον τρόπο, ήλπιζε ότι το PCI θα ετίθετοεπικεφαλής ενός ακόμη μεγαλύτερου μπλοκ κοινωνικών δυνάμεων. Ωστόσο όλαεξαρτιόνταν από τη διατήρηση του αντιστασιακού συνασπισμού, ο οποίος θα απέ-τρεπε την πόλωση της κοινωνίας, όπως είχε συμβεί το 1917-22. Οι συμβιβασμοίήταν απαραίτητοι αφενός για να μείνουν οι χριστιανοδημοκράτες στην εθνική συμ-μαχία και αφετέρου να συγκρατηθούν οι θερμοκέφαλοι υπερεπαναστάτες.

Συμπλήρωμα του εθνικού μετώπου ήταν η συγκρότηση μιας ευρείας κοινωνικήςσυμμαχίας που θα απελευθέρωνε την Αριστερά από το «γκέτο» της εργατικής τάξης.Στην Ιταλία, οι αγρότες και τα μεσαία στρώματα ήταν δυνητικοί σύμμαχοι, όπως καιοι «διανοούμενοι», με την έννοια που έδινε στη λέξη ο Γκράμσι, «από τους δασκά-λους και τους παπάδες μέχρι πολλές κατηγορίες επαγγελματιών και τους ανθρώπουςυψηλής κουλτούρας, όπως οι ποιητές, οι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες και οι συγγρα-φείς».39 Η μεταπολεμική ισχύς του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας στην «κόκκι-νη ζώνη» της Εμίλιας, της Ούμπριας και της Τοσκάνης, με τη διαφοροποιημένηαγροτική τους οικονομία, οφειλόταν στην τεράστια έλξη που ασκούσε στα στρώμα-τα αυτά. Κατά τον Τολιάτι, το να κερδίσει το PCI τα στρώματα αυτά αποτελούσε άλ-λη μία διάσταση της πολιτικής κατευνασμού απέναντι στη χριστιανοδημοκρατία, ηοποία εκπροσωπούσε πολιτικά «μεγάλο αριθμό εργατών, αγροτών, διανοουμένωνκαι νεολαίων, που κατά βάση συμμερίζονται τις προσδοκίες μας, γιατί, όπως καιεμείς, επιθυμούν μια δημοκρατική και προοδευτική Ιταλία».40

Ο Τολιάτι επιδίωκε να εξουδετερώσει τη δύναμη που είχε στην ιταλική πολιτικήζωή η θρησκεία, κάμπτοντας την αντίσταση της Εκκλησίας στις προοδευτικές αλλα-γές και περιορίζοντας την εχθρότητά της προς το PCI. Η αυτόματη σχεδόν ταύτισησυντηρητισμού και θρησκείας έπρεπε να σπάσει – δύσκολο έργο, αν λάβει κανείςυπόψη του τις αντικληρικαλιστικές παραδόσεις της Αριστεράς και τη μεγάλη θεσμι-κή εξουσία της Εκκλησίας. Η όλη συζήτηση επικεντρώθηκε στο Κονκορδάτο, πουείχε υπογραφεί το 1929 ανάμεσα στην Εκκλησία και τον Μουσολίνι, και το οποίο ηπρώτη ήθελε να συμπεριληφθεί στο νέο σύνταγμα. Τον Μάρτιο του 1947, ο Τολιάτιδιέλυσε την αντικληρικαλιστική συμμαχία και υποστήριξε το Κονκορδάτο για να


532

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·532

αποφύγει την περαιτέρω πόλωση των πολιτικών δυνάμεων της χώρας. Σκοπός τουήταν να αποδείξει το σεβασμό του κόμματός του στον πλουραλισμό, να θέσει άλλεςπροτεραιότητες και να συντηρήσει το διάλογο ανάμεσα στους κομμουνιστές καιτους χριστιανούς. Ο Τολιάτι πίστευε ότι ο παραμερισμός της θρησκείας ως πεδίουπολιτικού ανταγωνισμού ήταν ουσιώδης για μια βαθιά θρησκευόμενη χώρα όπως ηΙταλία. Ωστόσο ένας απείθαρχος κομμουνιστής, ο Τζοβάνι Γκρίλι (Giovanni Grilli),κατέθεσε μια πρόταση τροποποίησης του συντάγματος, σύμφωνα με την οποία μιαοικογένεια ήταν δυνατό να διαλυθεί, υπονοώντας τη μελλοντική θεσμοθέτηση τουδιαζυγίου. Παρά το ρήγμα στην κομματική πειθαρχία, το PCI ψήφισε από κοινού μετις υπόλοιπες αντικληρικαλιστικές δυνάμεις την πρόταση τροποποίησης του συ-ντάγματος, με αποτέλεσμα να υπερψηφιστεί με ψήφους 194 έναντι 191.

Το PCI εγκαταστάθηκε στο επίκεντρο της μεταπολεμικής κουλτούρας της Ιτα-λίας. «Για να αντιμετωπίσει την άγρια εκστρατεία που διεξήγαγαν οι φασίστες καιοι καπιταλιστές εναντίον των «αξύριστων» κομμουνιστών, με το μαχαίρι ανάμεσαστα δόντια», θυμόταν αργότερα ένας νεαρός κομμουνιστής, «ο Τολιάτι ήθελε νααποδείξει μια για πάντα ότι στην πραγματικότητα ήμασταν ένα προοδευτικό, μορ-φωμένο και πολιτισμένο κόμμα».41 Το PCI είχε καταφέρει να συσπειρώσει γύρω τουπολλούς διανοουμένους, εκδίδοντας τον Ιούνιο του 1944 την επιθεώρηση Rinascitaκαι αποκτώντας εντυπωσιακή πρόσβαση στα πανεπιστήμια, στον τύπο, στον κινημα-τογράφο και τις τέχνες. Συμμετείχε με εμπνευσμένες προτάσεις στον εθνικό δημό-σιο βίο, παίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολιτισμικές συζητήσεις που διεξάγο-νταν εκείνη την εποχή στην Ιταλία. Η συστηματοποίηση της γκραμσιανής κληρο-νομιάς αποτέλεσε ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο στη διαδικασία αυτή, ιδίως μέ-σω της «αγιοποίησης» των Τετραδίων της φυλακής, τα οποία άρχισαν να δημοσιεύο-νται το 1946, ενώ εκδόθηκαν αυτούσια λίγα χρόνια αργότερα (1948-51). Η διεκδί-κηση της ηθικής ηγεσίας στη διαδικασία επανίδρυσης της ιταλικής δημοκρατίαςαποτέλεσε το πολιτισμικό θεμέλιο της μεταπολεμικής πολιτικής επιτυχίας του PCI.

Όλοι αυτοί οι στόχοι –η διατήρηση του κόμματος σε κοινοβουλευτική τροχιά καιη ταυτόχρονη μείωση των εξεγερσιακών διαθέσεών του, η αντιστάθμιση της χρι-στιανοδημοκρατικής συμμαχίας με την άσκηση εξωκοινοβουλευτικών πιέσεων γιατην πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων και η οικοδόμηση μιας ευρείας κοινωνικήςσυμμαχίας στο πλαίσιο της κομμουνιστικής πολιτικής κουλτούρας– απαιτούσαν τηδημιουργία ενός νέου μαζικού κόμματος. Η θεαματική άνοδος του PCI –από 5.000μέλη περίπου σε 1.750.000 μεταξύ των μέσων του 1943 και του τέλους του 1945– τοάλλαξε ριζικά. Το PCI έπαψε να είναι το μικρό και καθημαγμένο κόμμα μιας δράκαςπρωτοπόρων κομμουνιστών που ήταν δέκα χρόνια πριν. Οι Ιταλοί κομμουνιστές


533

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·533

είχαν ανέκαθεν ανεξάρτητη σκέψη, αλλά τώρα είχαν προστεθεί άλλες δύο γενιές: ηαντιφασιστική γενιά και εκείνη που ακολούθησε αμέσως μετά το 1945.42 Στόχοςτους ήταν η δημιουργία ενός γκραμσιανού κόμματος, του Νέου Κόμματος (PartitoNuovo), ικανού να οργανώσει τις προοδευτικές δυνάμεις της ιταλικής κοινωνίας στοπλαίσιο ενός αντιηγεμονικού μετώπου. Οι επικουρικές οργανώσεις του ήταν πολύσημαντικές για την επίτευξη του στόχου αυτού, από τη CGIL, τους συνεταιρισμούςκαι τις ενώσεις των αγροτών μέχρι την Εθνική Ένωση Βετεράνων της Αντίστασης(Associazione Nazionale Partigiani d’Italia – ANPI) και την Ένωση Γυναικών Ιταλίας(UDI). Εκτός από τις οργανώσεις του κόμματος, πολύ σημαντικό ρόλο έπαιζαν και τα«Σπίτια του Λαού» και οι ετήσιες feste dell’Unità. «Για κάθε καμπαναριό κι ένας πυ-ρήνας του Κόμματος» ήταν το σύνθημα του 1945.43

Η φιλοδοξία των κομμουνιστών να γίνουν μια γνήσια εθνική δύναμη ήταν βασι-κό στοιχείο της στρατηγικής του Τολιάτι.44 Σε αντίθεση με τη Γαλλία, ο συνασπι-σμός των κομμουνιστών και των σοσιαλιστών απέτυχε να κερδίσει την πλειοψηφίαστις εκλογές του 1946 (39,6%) και αυτό απέκλεισε την περαιτέρω ριζοσπαστικο-ποίηση. Η προσπάθεια των κομμουνιστών να καταλάβουν την εξουσία απλώς θαπόλωνε τις αντιφασιστικές δυνάμεις, κάνοντας ζημιά στη διαδικασία εκδημοκρατι-σμού προτού καν αρχίσει. Οι διαφορές ανάμεσα στο νότο και το βορρά ήταν έναεπιπρόσθετο πρόβλημα. Στον αγροτικό νότο, οι παλιές πολιτικές δομές αντιστέκο-νταν, ενώ η Αντίσταση ήταν καθαρά υπόθεση του βορρά. Το άλυτο «πρόβλημα τουνότου» αποτελούσε σημαντικό στοιχείο του τρόπου που διάβαζαν την ιταλική ιστο-ρία ο Γκράμσι και ο Τολιάτι, πρόβλημα που είχε απασχολήσει σοβαρά την Ordinenuovo ήδη από το 1918-20. Η κοινοβουλευτική στρατηγική του κόμματος είχε σκο-πό να προλάβει μια παράλυση του έθνους, η οποία είχε ανοίξει τελικά το δρόμο στοφασισμό το 1919-20, και ταυτόχρονα να δημιουργήσει το κατάλληλο εκείνο εθνικόπλαίσιο για την περαιτέρω πρόοδο της Αριστεράς. Εδώ, η παρουσία των συμμαχι-κών στρατιωτικών δυνάμεων αποτελούσε έναν επιπλέον περιορισμό. Κάθε επανα-στατική προσπάθεια θα καταπνιγόταν εν τη γενέσει της από τα συμμαχικά στρατεύ-ματα: «Μια ολόκληρη γενιά αγωνιστών θα αποδεκατιζόταν και το εργατικό κίνημαθα πήγαινε πολλά χρόνια πίσω».45

Το PCI έχασε κάποιες ευκαιρίες για μεταρρυθμίσεις το 1944-47, είτε αυτές αφο-ρούσαν την εκκαθάριση του δικαστικού σώματος και του ευρύτερου δημοσίου το-μέα από τα φασιστικά στοιχεία, την αναδιανομή των γαιών και την ενίσχυση τουεργατικού κινήματος στα αστικά κέντρα είτε την καταπολέμηση της ισχύος τηςΕκκλησίας. Ωστόσο κατάφερε να διατηρήσει τις ισορροπίες με απίστευτα αριστο-τεχνικό τρόπο. Πριν από τις εκλογές του 1948, όταν οι κομμουνιστές δαιμονοποιή-


534

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·534

θηκαν εκ νέου ως «εσωτερικός εχθρός», ο Τζορτζ Φ. Κέναν (George F. Kennan) πα-ρότρυνε τον τότε υπουργό Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών Τζορτζ Μάρσαλ(George C. Marshall) να θέσει εκτός νόμου το PCI: «Είναι πολύ πιθανόν οι κομμου-νιστές να θελήσουν να προκαλέσουν εμφύλιο πόλεμο… Ομολογουμένως, κάτι τέ-τοιο θα οδηγούσε σε βίαιες συγκρούσεις και ενδεχομένως στη στρατιωτική διαίρε-ση της Ιταλίας. Αλλά πλησιάζουμε στο τέλος της διορίας και νομίζω ότι αυτό θαήταν προτιμότερο από το να καταγάγουν μια αναίμακτη νίκη στις εκλογές, στηνοποία εμείς δεν θα έχουμε παρεμβάλει κανένα εμπόδιο».46 Αυτό ακριβώς ήταν τοδίλημμα της Αριστεράς, το οποίο έφερνε στο φως όλες τις πρακτικές παραμέτρουςτου προβλήματος. Στόχος της δεν μπορούσε να είναι η κατάληψη της εξουσίας, ηδικτατορία του προλεταριάτου και η οικοδόμηση του σοσιαλισμού αλλά κάποιεςπιο μετριοπαθείς, και πάλι όμως ριζοσπαστικές, μεταρρυθμίσεις: η αντιμετώπισητου φασιστικού παρελθόντος, η ενίσχυση των θεμελίων της ιταλικής δημοκρατίαςκαι η δημιουργία συνθηκών που θα ευνοούσαν την περαιτέρω ανάπτυξη ενός μαζι-κού κόμματος της Αριστεράς.47

ΡIZOΣΠAΣTIKH ΔHMOKPATIA KAI TPITOI ΔPOMOI

Αποτιμώντας τις ευκαιρίες για ριζική αλλαγή του καπιταλιστικού συστήματος το1945, οι ιστορικοί χρησιμοποιούν ενίοτε ένα εξαιρετικά περιοριστικό πλαίσιο, στοοποίο η «επανάσταση» αντιπαρατίθεται στις «μεταρρυθμίσεις». Η ιδέα της χαμένηςεπαναστατικής ευκαιρίας έχει στο επίκεντρό της τη λαϊκή εξέγερση που θα μπορού-σαν να πραγματοποιήσουν οι ένοπλοι του αντάρτικου κινήματος της Ιταλίας. Αντι-θέτως, οι μεταρρυθμίσεις αντιμετωπίζονται με τον πλέον περιορισμένο τρόπο: ωςκοινοβουλευτική δημοκρατία συν οικονομικός σχεδιασμός. Ενώ όμως η εξέγερσηδεν είχε πιθανότητες επιτυχίας στις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχήστη Δυτική Ευρώπη, με την Αριστερά να είναι στην καλύτερη περίπτωση μια αμφι-σβητούμενη πλειοψηφία σε ένα πλουραλιστικό σύστημα προστατευόμενο από ταστρατεύματα της Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, το μεταρρυθμιστικόμοντέλο συνιστά την πλέον στενή εκδοχή της μεταπολεμικής μεταβατικής περιό-δου, υπολειπόμενο κατά πολύ των ριζικών αλλαγών που ευαγγελίζονταν και προω-θούσαν τα αριστερά κόμματα. Η ουσία όμως του ζητήματος βρίσκεται σε μια ενδιά-μεση περιοχή μεταξύ των δύο αυτών άκρων: στην ευκαιρία για την πραγματοποίη-ση ριζοσπαστικών δημοκρατικών αλλαγών ή σε αυτό που συνήθως αποκαλούμε«τρίτο δρόμο».

Η Αριστερά διαμόρφωσε την ατζέντα για τους συνασπισμούς που πήραν την


535

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·535

εξουσία μετά την απελευθέρωση. Παρ’όλη την προσεκτική στάση του, το PCI κατά-φερε να προωθήσει τον εκδημοκρατισμό της χώρας. Αν το Κομμουνιστικό ΚόμμαΓαλλίας απώλεσε την ευκαιρία να ηγηθεί της γαλλικής κυβέρνησης, αυτό δεν τοεμπόδισε να επιβάλει στον τρικομματικό συνασπισμό το μεταρρυθμιστικό του πρό-γραμμα. Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, ο εκσυγχρονισμός της βιομηχανίας και η εμ-βάθυνση των δημοκρατικών θεσμών αποτελούσαν βασικά στοιχεία αυτού του προ-γράμματος, ενώ η εξωτερική πολιτική και κυρίως η ανεξαρτητοποίηση των αποικιώνδεν θίγονταν ποτέ.48 Όταν τον Ιούλιο του 1945 το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίαςανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, εφάρμοσε αμέσως το πρόγραμμά του, στοοποίο περιλαμβανόταν: η αποστράτευση των εφέδρων και η εξασφάλιση της πλή-ρους απασχόλησής τους, ένα ολοκληρωμένο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, τα οικο-γενειακά επιδόματα και το εθνικό σύστημα υγείας· η διεύρυνση της δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης και οι εκτεταμένες εθνικοποιήσεις, με αποτέλεσμα να τεθεί υπό κρατικόέλεγχο το 1/5 της βρετανικής οικονομίας. Ανάμεσα στις εθνικοποιημένες επιχειρή-σεις ήταν τα ταχυδρομεία, η πολιτική αεροπορία, η παραγωγή ηλεκτρισμού, το φω-ταέριο, οι σιδηρόδρομοι και οι συγκοινωνίες, τα ανθρακωρυχεία, τα χαλυβουργείακαι η Τράπεζα της Αγγλίας. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση, το πρόβλημα ήτανοι υπερπόντιες κτήσεις: έλλειψη ουσιαστικών προτάσεων για την αντιμετώπιση τηςαποικιοκρατίας και σκληρή αντικομμουνιστική εξωτερική πολιτική.49

Η αδυναμία της Αριστεράς δεν βρισκόταν τόσο στο είδος της νομοθετικής τηςατζέντας όσο στη μορφή και τον τρόπο της ανοικοδόμησης. Στη Βρετανία, οι εθνικο-ποιήσεις υιοθετήθηκαν από τους συνέδρους στη Συνδιάσκεψη των Εργατικών τονΔεκέμβριο του 1944 κατόπιν προτάσεως του αριστερού βουλευτή Ίαν Μικάρντο(Ian Mikardo) παρά τη θέληση της ηγεσίας του κόμματος. Ωστόσο η «μεικτή» οικο-νομία που προέκυψε από την υιοθέτηση των μεταρρυθμίσεων αυτών δεν είχε κανέναριζοσπαστικό στοιχείο. Επιλέγοντας να εθνικοποιήσει μόνο επιχειρήσεις υποδομής,«η κυβέρνηση… έκανε μια κοινωνικοποίηση των ζημιών και όχι των κερδών», ενώη εθνικοποίηση των μόνων κερδοφόρων, των χαλυβουργείων αποδείχτηκε ιδιαίτερααμφισβητούμενη επιλογή.50 Κάθε ιδέα αυτοδιαχείρισης και εργατικού ελέγχου ήοποιαδήποτε άλλη αντισυστημική λύση που θα αμφισβητούσε τον καπιταλισμόαπορρίφθηκαν. Οι αποζημιώσεις που δόθηκαν στους επιχειρηματίες ήταν παράλογαυψηλές. Το μοντέλο της κρατικής ιδιοκτησίας που προτιμήθηκε οδήγησε στην απλήαντικατάσταση μιας γραφειοκρατίας από μια άλλη, χωρίς κάποιο όφελος για τουςεργαζομένους. Όπως εφαρμόστηκαν, οι εθνικοποιήσεις δεν βελτίωσαν τον τρόποδιαχείρισης της οικονομίας, ενώ κανένας φορέας δεν είχε ευθύνες κεντρικού και μα-κροπρόθεσμου σχεδιασμού.


536

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·536

Έτσι, η κρατική ιδιοκτησία στερήθηκε σοσιαλιστικού περιεχομένου: δεν προ-ώθησε τον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας ούτε τη συγκρότηση ενός πλαισίουδημοκρατικής αυτοδιαχείρισης ή κοινωνικής υπευθυνότητας. Το κύριο μεταρρυθ-μιστικό μοντέλο της κυβέρνησης των Εργατικών ήταν πατερναλιστικό και γραφειο-κρατικό. Το κράμα αυτό φαβιανού διοικητικού προοδευτισμού (το να δίνουμε δη-λαδή στο λαό αυτό που είναι καλό γι’ αυτόν) και αυταρχικού συνδικαλισμού δενεπέτρεψε την ανάπτυξη της συμμετοχικής δημοκρατίας. Αλλά υπήρχαν και άλλαπαρόμοια παραδείγματα. Το 1945, τα προβλήματα στέγης απασχολούσαν περισσό-τερο από οτιδήποτε άλλο τους Βρετανούς ψηφοφόρους. Η χρόνια έλλειψη κατοι-κιών προκάλεσε το 1946 την αυθόρμητη ομαδική κατάληψη πολλών κενών στρα-τοπέδων, με συνέπεια να δημιουργηθεί ένα κίνημα σε ολόκληρη τη χώρα υπό τηνκαθοδήγηση του Κομμουνιστικού Κόμματος. Στην κορύφωσή του, 45.000 περίπουάνθρωποι ζούσαν σε στρατόπεδα, ενώ αρκετές χιλιάδες ήταν αυτοί που είχαν κατα-λάβει κενά σπίτια σε ολόκληρη τη χώρα. Στόχος, μάλιστα, ήταν τα πολυτελή διαμε-ρίσματα των πόλεων. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας είδε το κίνη-μα αυτό ως μια ευκαιρία να αυξήσει τη λαϊκή πίεση για δημοκρατικό σχεδιασμότων οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών, στηριζόμενο στις επιτυχίες τον καιρότου πολέμου και επιχειρώντας να συνδυάσει τα αιτήματα των απλών εργαζομένωνμε την ανάγκη για αύξηση της παραγωγής στη βιομηχανία.51 Το επίπεδο της συζή-τησης για τον «ενεργό πολίτη» μεταξύ των διανοουμένων, που υποστήριζαν τοΚόμμα των Εργατικών, και των ομάδων, που παρήγαγαν τις πολιτικές αυτές, μπο-ρεί να ήταν υψηλό, αλλά η ίδια η κυβέρνηση των Εργατικών αγνόησε τις ιδέες τουςόταν χρειάστηκε να νομοθετήσει για ζητήματα όπως οι εθνικοποιήσεις, η εκπαίδευ-ση, το Εθνικό Σύστημα Υγείας και άλλα.52

Η συμμετοχή του λαού στη λήψη των αποφάσεων ήταν το κρίσιμο ζήτημα τωνμεταπολεμικών διευθετήσεων. Το ζήτημα αυτό χώριζε τα εξομαλυμένα πλέον κοι-νοβουλευτικά καθεστώτα που είχαν εγκαθιδρυθεί μέχρι το 1950 από τη νέα Ευρώπηκαι που είχαν οραματιστεί λίγα χρόνια νωρίτερα τα αντιστασιακά κινήματα. «Πολι-τική όπως συνήθως» ήταν το σύνθημα που κυριάρχησε μετά την απελευθέρωση,καθώς οι παλιοί πολιτικοί επέστρεφαν στη χώρα τους από την εξορία στη Μόσχα ήστο Λονδίνο. Αυτό είχε αποτέλεσμα να αναβιώσουν τα παλιά πολιτικά ήθη, όπωςήταν η ανενδοίαστη συνεργασία με τους δημόσιους υπαλλήλους, τους δικαστές,τους διευθυντές επιχειρήσεων και τους επαγγελματίες, οι οποίοι είχαν συνεργαστείμε τον κατακτητή. Αναμφισβήτητα, αυτό ήταν ένας θλιβερός περιορισμός του δημο-κρατικού φαντασιακού. Η πολιτική επέστρεψε σε ένα προκρούστειο κοινοβουλευτι-κό πλαίσιο, ενώ οι διαφορετικές μορφές πολιτικής έκφρασης ξεχάστηκαν.


537

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·537

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας αποτέλεσε εξαίρεση, αφενός λόγω της εκ-πληκτικής ενεργητικότητας που επέδειξε στις εκστρατείες για την αναδιανομή τηςγης και αφετέρου λόγω του ενθουσιασμού του στη δημιουργία μιας νέας κομματι-κής δομής, τα οποία υποκατέστησαν κατά κάποιο τρόπο τη λαϊκή εξουσία και τηνεπανάσταση που αρνήθηκε στους παλαίμαχους αγωνιστές. Σε άλλες χώρες, η τάσηγια ιδιώτευση αυξήθηκε σε μεγάλο βαθμό, καθώς οι πανηγυρισμοί για την απελευ-θέρωση παραχώρησαν τη θέση τους στο σκληρό και επίπονο έργο της ανασυγκρό-τησης, αφού οι άνθρωποι έπρεπε να μαζέψουν τα κομμάτια τους και να ξαναφτιά-ξουν τη ζωή τους από την αρχή: «εκπαίδευση, καριέρα, γάμος, παιδιά, σπίτια».53

Καθώς οι συνθήκες λιτότητας, έλλειψης ειδών πρώτης ανάγκης και αυστηρών ρυθ-μίσεων που ίσχυαν στον πόλεμο δεν έπαψαν να υφίστανται την περίοδο της ειρή-νης, η κρατική εξουσία έμοιαζε να είναι λιγότερο δεκτική στον δημόσιο έλεγχο απ’όσο είχαν φανταστεί οι άνθρωποι, οι οποίοι είχαν διαποτιστεί από το ήθος του πολέ-μου για τους κοινούς αγώνες και θυσίες. Η απόσυρση από την πολιτική και τα κοινάκαι «η επιδίωξη ιδιωτικών λύσεων στα δημόσια προβλήματα» ήταν μια συνέπεια.54

Η αλλαγή αυτή τόνιζε εκ νέου το φευγαλέο της αντιφασιστικής ευκαιρίας. Οιπερισσότερες από τις βασικές μεταρρυθμίσεις σημειώθηκαν μέσα στην έξαψη πουπροκάλεσε η απελευθέρωση. Στα τέλη του 1947, η ευκαιρία είχε παρέλθει. Όπωςείχε προβλέψει ο Γάλλος σοσιαλιστής Αντρέ Φιλίπ (André Philip): «Όλα πρέπεινα γίνουν τον πρώτο χρόνο μετά την απελευθέρωση… Ό,τι δεν γίνει τον πρώτοχρόνο δεν θα γίνει ποτέ, γιατί μέχρι τότε θα έχουμε επιστρέψει στις παλιές συνή-θειες».55 Αλλά αυτό απαιτούσε νέες μορφές λαϊκής συμμετοχής σαν κι αυτές πουείχαν αναπτυχθεί στην ηπειρωτική Ευρώπη κατά τη διάρκεια της αντίστασης ενα-ντίον του φασισμού ή στη Βρετανία με τη δημιουργία του εσωτερικού οικονομι-κού μετώπου για την αύξηση της παραγωγής. Αυτός ακριβώς ήταν ο πρακτικός πυ-ρήνας της «νέας» ή «προοδευτικής» δημοκρατίας, όπως την αποκαλούσαν οι κομ-μουνιστές το 1945. Δημόσια ιδιοκτησία χωρίς δημόσια συμμετοχή, σχεδιασμόςχωρίς δημοκρατία και κοινωνικό κράτος χωρίς λογοδοσία στο λαό μετέτρεψαν τιςμεταρρυθμίσεις σε ατελείς, γραφειοκρατικές και πατερναλιστικές υπερδομές πουδεν είχαν δημοκρατικές ρίζες.

Η διάλυση των θεσμικών οργάνων που είχαν αναπτυχθεί στην Αντίσταση ήταντεράστιο λάθος. Οι θεσμοί αυτοί ήταν τα προδρομικά στοιχεία μιας διαφορετικήςπορείας, με σημασία ανάλογη των εργατικών συμβουλίων που ξεφύτρωσαν σανμανιτάρια σε ολόκληρη την Ευρώπη το 1917-21. Και τα δύο αυτά κινήματα φιλο-δοξούσαν να ξαναχτίσουν την κοινωνία πάνω σε μια πιο δίκαιη και πιο εξισωτικήβάση, οργανώνοντας καλύτερα τη διανομή τροφίμων, την παροχή κοινωνικών


538

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·538

υπηρεσιών και τη δημόσια τάξη στις συνθήκες έκτακτης ανάγκης που επικρατού-σαν αμέσως μετά τον πόλεμο. Κι αυτό δεν μπορούσε να γίνει παρά μόνο με τηνεπιστράτευση της ενέργειας και των ικανοτήτων των απλών ανθρώπων. Ωστόσο οινέοι αυτοί θεσμοί αμφισβήτησαν τους ήδη υπάρχοντες, καθώς ανασυγκροτούντανοι τοπικές κυβερνήσεις και τα κοινοβούλια. Όπως την περίοδο 1917-21, έτσι καιτώρα ούτε οι κυρίαρχες τάξεις ούτε η μετριοπαθής Αριστερά –και βέβαια ούτε τασυμμαχικά στρατεύματα, η εξουσία των οποίων κρεμόταν σαν δαμόκλειος σπάθηπάνω από την Ευρώπη– μπορούσαν ποτέ να δεχτούν ένα δυαδικό σύστημα εξου-σίας. Γι’ αυτό και οι αντιστασιακές επιτροπές διαλύθηκαν προληπτικά, με τη σύμ-φωνη γνώμη των κομμουνιστικών και των υπόλοιπων αριστερών ηγεσιών, προτούμπορέσει να εκδηλωθεί κάποια πρωτοεπαναστατική ενέργεια. Η ευκαιρία για τηνεξεύρεση ενδιάμεσων λύσεων χάθηκε – για την τιθάσευση της ενέργειας, του ιδεα-λισμού και της στράτευσης του εξεγερμένου λαού μέσω της ανάπτυξης νέων συμ-μετοχικών μορφών στο πλαίσιο των αναδυόμενων συνταγματικών διευθετήσεων,έτσι ώστε να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στον εθνικό δημόσιο βίο και την τοπι-κή καθημερινή ζωή.

Η μοίρα των γερμανικών Antifas αποτελεί ένα θλιβερό όσο και χαρακτηριστικόπαράδειγμα. Καθώς οι σύμμαχοι προελαύνανε στη Γερμανία, συγκροτήθηκαν διά-φορες τοπικές «Αντιφασιστικές Επιτροπές» για να καλύψουν το κενό που δημιούρ-γησε η κατάρρευση των κρατικών δομών εξουσίας, συνήθως οργανωμένες απότους κομμουνιστές και τους σοσιαλδημοκράτες. Αφοπλίζοντας τους ναζιστές, προ-σφέροντας πρόχειρα καταλύματα στους άστεγους και τους πρόσφυγες, και διανέ-μοντας τρόφιμα, ρουχισμό και καύσιμα στον χειμαζόμενο πληθυσμό, οι αντιφασι-στικές αυτές επιτροπές προσφέρονταν για να αναδειχτούν σε θεμέλιους λίθους τηςαναγεννώμενης γερμανικής δημοκρατίας. Όσο και αν ήταν ισχνές μορφές δημο-κρατίας σε μια κοινωνία πλήρως αποδιοργανωμένη από τη δωδεκαετή φασιστικήκουλτούρα, οπωσδήποτε αποτελούσαν το πρωτογενές υλικό με το οποίο θα μπο-ρούσε να αναδομηθεί εκ βάθρων προς τη δημοκρατική κατεύθυνση η γερμανικήκοινωνία. Παρ’ όλα αυτά, παραμερίστηκαν χωρίς περιστροφές από τους συμμά-χους, οι οποίοι προτίμησαν τους αξιοσέβαστους απογόνους μιας υποτιθέμενης προ-ναζιστικής αστικής τάξης στο δυτικό τμήμα της χώρας και τα κομμουνιστικά στελέ-χη που επανέκαμψαν στο ανατολικό.56

Παρά τις χαμένες ευκαιρίες, την κατάρρευση της αντιφασιστικής συναίνεσηςκαι τον σταδιακό περιορισμό των οραμάτων, η μεταπολεμική Ευρώπη ήταν πιο ευ-τυχής και πιο δημοκρατική απ’όσο στο παρελθόν. Ακόμη και στο ανατολικό τμήματης, η προσφορά νέων κοινωνικών ευκαιριών, το κοινωνικό κράτος και η εκρίζωση


539

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·539

του ναζισμού άλλαξαν βαθιά τις συνθήκες ζωής, κι αυτό παρά τον ωμό κομφορμι-σμό που επρόκειτο να επιβάλει πολύ σύντομα ο σταλινισμός. Λιγότερο χειροπιαστόήταν το γεγονός ότι η Αριστερά άρχισε να επιβάλλει πλέον την παρουσία της, συν-δέοντας την παραδοσιακή υπεράσπιση των δικαιωμάτων της εργατικής τάξης μετον πατριωτισμό της λαϊκής πολιτειότητας στο πλαίσιο πρωτόγνωρων για το έθνοςσυνθηκών. Με τον τρόπο αυτό νομιμοποιήθηκε, διεκδικώντας μια σημαντική θέσηστην εθνική κοινωνία. Οι ανάγκες της Αντίστασης κατά του φασισμού υποχρέωσαντους φιλελευθέρους, τους συντηρητικούς και τις κυρίαρχες τάξεις να αναγνωρίσουντον πατριωτισμό εκείνων που παλιότερα στιγμάτιζαν σαν προδότες. Όποια υποχώ-ρηση και αν σημειώθηκε στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, που περιθωριοποίησεβάναυσα τους κομμουνιστές, η συγκατοίκηση αυτή στο κοινό εθνικό και πολιτικόέδαφος, την οποία διασφάλιζε η αντιφασιστική κληρονομιά, αποτελούσε μια σημα-ντική και μακροπρόθεσμη αλλαγή. Η λογοθετική ενότητα της δημοκρατίας, του σο-σιαλισμού και του έθνους ήταν μια μόνιμη επωδός. Τον Φεβρουάριο του 1944, τοαντιστασιακό κίνημα Défense de la France συνόψισε τις προγραμματικές φιλοδο-ξίες του σε μια επιστολή στον ντε Γκολ ως «την ιδέα της Δημοκρατίας, την ιδέα τουσοσιαλισμού και την ιδέα του Έθνους».57

Ο αντιφασιστικός πόλεμος είχε μόνιμα πολιτισμικά αποτελέσματα. Οι ελπίδεςτου λαού για έναν καλύτερο κόσμο –και η επίγνωση του πόσο εύθραυστη θα ήταν ηεπιβίωσή του– κάλυπταν τον πολιτικό χώρο του έθνους, ρητορικά όσο και συναι-σθηματικά, μεταθέτοντας άλλες συγκρούσεις και καθιστώντας σχετικές τις κοινω-νικές διακρίσεις, τις οικονομικές ανισότητες και τις διαμάχες του πολιτικού βίου. Ημακροπρόθεσμη πολιτισμική πτυχή των μεταπολεμικών διευθετήσεων τις έκανεακόμη πιο ισχυρές: νέες λαϊκές πολιτικές ταυτότητες που έφεραν στο προσκήνιο οιεμπειρίες του πολέμου, οι τρόποι με τους οποίους συνδέθηκαν οι πρώτες με το με-ταπολεμικό πολιτικό σύστημα, η νομιμοποίηση που παρείχαν στα μεταπολεμικάκράτη και η στήριξη που πρόσφεραν σε ένα είδος πολιτικής έναντι ενός άλλου. Ησυνοχή των μεταπολεμικών κοινωνιών εξαρτόταν σε σημαντικό βαθμό από τηναφοσίωση των λαών στους εθνικούς πολιτικούς θεσμούς, αφοσίωση που είχε απο-τυπωθεί με έντονο τρόπο στη λαϊκή μνήμη. Στο σημείο αυτό, οι ανθεκτικές πολιτι-σμικές αφηγήσεις των μεταπολεμικών διευθετήσεων αποτέλεσαν το πλέον κρίσιμοστοιχείο.

Οι καταστροφές που προκάλεσε ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος έπαιξαν σημαντικόρόλο. Οι φοβερές πολεμικές συγκρούσεις, οι τεράστιες απαιτήσεις των κρατών απότους λαούς τους, οι μαζικές επιστρατεύσεις για να καλυφθούν όχι μόνο οι ανάγκεςστα μέτωπα των μαχών αλλά και στο εσωτερικό μέτωπο των χωρών, ο απίστευτα


540

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·540

μεγάλος αριθμός των απωλειών και ο διαβρωτικός ρόλος της βίας και της εξοικείω-σης των ανθρώπων με το καθημερινό φαινόμενο του θανάτου – όλα αυτά έδωσανστους λαούς μια νέα αίσθηση για το μέχρι πού θα μπορούσαν να φτάσουν οι κυβερ-νήσεις. Η αίσθηση αυτή ήταν πλήρως εναρμονισμένη με τις λαϊκές μνήμες για τηδεκαετία του 1930 με τη μαζική ανεργία που επικρατούσε, την αναποτελεσματικό-τητα των προηγούμενων κυβερνήσεων και την αναξιοπιστία των παλιών ελίτ, ηοποία οφειλόταν στην αποτυχημένη πολιτική τους πριν από την άνοδο των ναζι-στών και, ακολούθως, στη συνεργασία τους με τους τελευταίους. Το ισχυρό αυτόμείγμα ενεργοποίησε τις λαϊκές προσδοκίες μετά το 1945 για εμβάθυνση της δημο-κρατίας, ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη. Κατά τραγικό τρόπο, η ταχεία επανε-πεξεργασία των προσδοκιών αυτών υπό την επίδραση του Ψυχρού Πολέμου εξα-σθένισε το ριζοσπαστισμό τους. Ωστόσο τα ίχνη τους επιβίωσαν στο πλαίσιο μιαςευρύτερης συναίνεσης για το νόημα του συλλογικού αγαθού – σε κάποιες παγιωμέ-νες αντιλήψεις για τι θα μπορούσε να περιμένει κανείς από το κράτος, και την εμπι-στοσύνη του λαού προς την αποτελεσματικότητα των κυβερνήσεων ειδικά μέσωτου κράτους πρόνοιας.


541

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·541

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΕΝΤΑΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ στη Βρετανία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και τηΣοβιετική Ένωση, η οποία έγινε ακόμη πιο μεγάλη όταν η Γαλλία έγινε δεκτή

στο Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου της ευρισκόμενης υπό κατοχή Γερμανίας, δενυπήρξε καμία ανοιχτή σύγκρουση το καλοκαίρι του 1945.1 Δεν υπήρξε επίσης κα-μία διαίρεση της Ευρώπης ή έστω κάποια εικασία ότι η Ανατολική Ευρώπη θα περ-νούσε υπό σοβιετικό έλεγχο. Η Σύνοδος του Πότσνταμ, που διήρκεσε από τις 17Ιουλίου μέχρι τις 2 Αυγούστου 1945, δεν προκάλεσε καμία ρωγμή στην αντιφασι-στική συμμαχία. Μια ευθεία γραμμή ένωνε τον Ατλαντικό Χάρτη του Αυγούστουτου 1941 με τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις συνασπισμού, μέσω της Συμφωνίαςτης Γιάλτας του Φεβρουαρίου του 1945 για τις Απελευθερωμένες Περιοχές. Η κα-τάσταση έδειχνε ακόμη πιο σταθερή μετά τη συνδιάσκεψη των 50 εθνών που συμ-φώνησαν να ιδρύσουν στις 26 Ιουνίου 1945 τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών.

Τα προβλήματα ωστόσο άρχισαν στις αποικίες. Μετά τον Σεπτέμβριο του 1945,η Βρετανία αποκατέστησε τη γαλλική αποικιοκρατία στην Ινδοκίνα, παρά τη δια-κήρυξη της ανεξαρτησίας του Βιετνάμ από τον Χο Τσι Μινχ, τον κομμουνιστή ηγέ-τη της αντίστασης εναντίον των Ιαπώνων. Παρόμοιες συγκρούσεις ξέσπασαν στημελλοντική Ινδονησία, στις Φιλιππίνες, στη Μαλαισία, ενώ στην Κίνα αναζωπυρώ-θηκε ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους κομμουνιστές και την εθνικιστική κυ-βέρνηση του Τσανγκ Κάι-σεκ. Η μεγαλύτερη δοκιμασία για την Ευρώπη ήρθε στηνΕλλάδα, όπου η δεξιά κυβέρνηση άρχισε να τρομοκρατεί την Αριστερά: το ΚΚΕ

αποφάσισε να μποϊκοτάρει τις διαβλητές εκλογές του 1946 και έτσι, τον Οκτώβριοτου ιδίου έτους ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος.

Από τις αρχές του 1946 κιόλας, η διάθεση για συνεργασία άρχισε να εξατμίζε-ται. Στις 5 Μαρτίου ο Τσόρτσιλ έβγαλε ένα λόγο στο Φούλτον του Μιζούρι, καταγ-γέλλοντας τη σοβιετική εξουσία: «Από το Στετίνο στη Βαλτική Θάλασσα μέχρι τηνΤεργέστη στην Αδριατική, ένα σιδηρούν παραπέτασμα έχει χωρίσει την Ευρώπη.542

Ο σταλινισμός,το καπιταλι-

στικό κράτος πρόνοιας

και ο ΨυχρόςΠόλεμος,

1945-1956

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·542

Πίσω του βρίσκονται όλες οι πρωτεύουσες των παλιών κρατών της Κεντρικής καιτης Ανατολικής Ευρώπης».2 Το επόμενο έτος, η υπόθεση αυτή έγινε σαφέστερη.Τον Ιανουάριο του 1947, οι κομμουνιστές κέρδισαν το 80,1% των ψήφων στις ολο-φάνερα νοθευμένες πολωνικές εκλογές, ενώ το Κόμμα των Αγροτών, που τουςαντιπολιτευόταν, μόνο το 10,3%. Μετά την παύση χρηματοδότησης των αντικομ-μουνιστικών κυβερνήσεων στην Τουρκία και την Ελλάδα από τη Βρετανία, ο πρόε-δρος Τρούμαν (Harry Truman) ζήτησε από το Κογκρέσο στις 12 Μαρτίου 1947 τηδιάθεση κεφαλαίων γι’ αυτόν το σκοπό, κηρύσσοντας τον πόλεμο εναντίον τουολοκληρωτισμού. Η ρητορική της μεταπολεμικής αναμόρφωσης του κόσμου μετα-βλήθηκε σε πρόγραμμα «ανάσχεσης» του κομμουνισμού. Σύμφωνα με τον ΝτινΆτσεσον (Dean Acheson), υφυπουργό Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών, αυ-τό ήταν ο «Αρμαγεδδών»:

Η σοβιετική πίεση στα Στενά του Βοσπόρου, στο Ιράν και τη βόρεια Ελλάδα είχε οδηγή-σει τα Βαλκάνια σε τέτοιο σημείο ώστε μια εξαιρετικά πιθανή προέλαση των Σοβιετι-κών στην περιοχή αυτή θα μπορούσε να τους ανοίξει το δρόμο για να διεισδύσουν σετρεις ηπείρους. Ακριβώς όπως ένα σάπιο μήλο μπορεί να κάνει να σαπίσουν και όλα ταάλλα που βρίσκονται στο ίδιο καλάθι, έτσι και η πτώση της Ελλάδας θα μπορούσε ναμολύνει το Ιράν και την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής. Μέσω της ΜικράςΑσίας και της Αιγύπτου, η αρρώστια θα μπορούσε να μεταφερθεί στην Αφρική, και μέ-σω της Ιταλίας και της Γαλλίας στην υπόλοιπη Ευρώπη… Η Σοβιετική Ένωση παίζειένα από τα μεγαλύτερα γεωπολιτικά παιχνίδια με το ελάχιστο δυνατό κόστος. Mόνοεμείς μπορούσαμε να δώσουμε τέλος σε αυτό το παιχνίδι.3

Τον Ιούνιο του 1947, το Δόγμα Τρούμαν για την ανάσχεση του κομμουνισμούσυνδυάστηκε με το Σχέδιο Μάρσαλ το οποίο πρόσφερε μεγάλη οικονομική βοή-θεια στις ευρωπαϊκές χώρες. Τον Σεπτέμβριο του 1947, 16 χώρες δημιούργησανστο Παρίσι τον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (ΟΕΟΣ / OEEC),ενώ στη διάρκεια της περιόδου 1948-52 διατέθηκαν 13 δισεκατομμύρια δολάρια σερευστό χρήμα και σε εφόδια μέσω του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανασυγκρότη-σης (ERP).4 Ακόμη και πριν από το Σχέδιο Μάρσαλ, προσφέρονταν πολλά χρήματαστην Ιταλία και τη Γαλλία για την πολιτική «σταθεροποίηση» των χωρών αυτών,ενώ από το 1945 ένα δάνειο προς τη Βρετανία έθετε σοβαρούς πολιτικούς όρουςστη χώρα. Επιπλέον, χαλαρώνοντας την πίεση στην εσωτερική κατανάλωση, τοΣχέδιο Μάρσαλ πρόλαβε τη ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρωμάτων και τηστροφή τους προς την Αριστερά. Οι αντικομμουνιστικοί αυτοί υπολογισμοί έγιναντο Σχέδιο Μάρσαλ και το Δόγμα Τρούμαν δύο όψεις του ιδίου νομίσματος. Σύμφω-να με τον ίδιο τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, το πρώτο «έσωσε την Ευρώ-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

543

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·543

πη από την οικονομική καταστροφή και την απάλλαξε από το φόβο της υποδούλω-σής της στον ρωσικό κομμουνισμό».5

Η πόλωση των πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη εντεινόταν γοργά. Το γαλλι-κό, το ιταλικό και το Κομμουνιστικό Κόμμα Βελγίου αποπέμφθηκαν από τις κυβερ-νήσεις των χωρών τους τον Μάιο του 1947. Τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους, ο Στά-λιν ίδρυσε την Κομινφόρμ (Κομμουνιστικό Γραφείο Πληροφοριών) σε μια συνδιά-σκεψη των κομμουνιστικών κομμάτων στην Πολωνία, όπου εκτός από τα κυβερνώ-ντα κομμουνιστικά κόμματα συμμετείχαν το ιταλικό και το γαλλικό. Έχοντας στό-χο την ενίσχυση του Ανατολικού Μπλοκ, η εν λόγω συνδιάσκεψη σηματοδότησε τοτέλος της ανοχής του Στάλιν προς τους «εθνικούς δρόμους» των δυτικών κομμουνι-στικών κομμάτων και την επιβολή της γραμμής για τα «Δύο Στρατόπεδα». Κύριοςεμπνευστής της ήταν ο Αντρέι Αλεξάντροβιτς Ζντάνοφ, ο ανερχόμενος υπασπιστήςτου Στάλιν. Η πολιτική των Σοβιετικών σκλήρυνε ακόμη περισσότερο στην Ανατο-λική Ευρώπη, όταν εκδηλώθηκε η Τσεχοσλοβακική Επανάσταση (19-25 Φεβρουα-ρίου 1948). Μόλις οι Δυτικοί Σύμμαχοι προανήγγειλαν τη δημιουργία του κράτουςτης Δυτικής Γερμανίας μέσω της νομισματικής μεταρρύθμισης, τον Ιούνιο του1948, η Σοβιετική Ένωση απάντησε με τον αποκλεισμό του Βερολίνου, ο οποίοςτελικά απέτυχε χάρη στην περίφημη αερογέφυρα. Το 1949, η διαίρεση της Γερμα-νίας σε ανατολική και δυτική παγιώθηκε, συμβολίζοντας μια ευρύτερη διαίρεση όχιμόνο της Ευρώπης αλλά και του κόσμου ολόκληρου.

Η συνύφανση των παγκοσμίων γεγονότων σε μία ενιαία αφήγηση παγκόσμιαςσύγκρουσης ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής αυτής. Στην Ασία, οι αντια-ποικιοκρατικές εξεγέρσεις είχαν μεικτά αποτελέσματα. Η δημιουργία της ΛαϊκήςΔημοκρατίας της Κίνας στις 21 Σεπτεμβρίου 1949 τους έδωσε σημαντική ώθηση,αλλά σε κάποιες άλλες χώρες είτε πνίγηκαν στο αίμα είτε αποτέλεσαν την αρχή μα-κροχρόνιων απελευθερωτικών αγώνων. Στην Ινδονησία, πάντως, και τη Βιρμανία,τα αντιιμπεριαλιστικά κινήματα πέτυχαν να εδραιώσουν τη θέση τους. Ο Πόλεμοςστην Κορέα (1950-53), σημείο καμπής, οδήγησε στην εκ νέου στρατιωτικοποίησητης ευρωπαϊκής ηπείρου. Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα εγκαταλείφθηκε απότον Στάλιν, με συνέπεια να ηττηθεί (1948). Οι Ηνωμένες Πολιτείες έριξαν όλο το βά-ρος τους στην προσπάθεια να επηρεάσουν τις ιταλικές εκλογές του Απριλίου του1949, με αποτέλεσμα οι χριστιανοδημοκράτες να νικήσουν το συνασπισμό κομμου-νιστών και σοσιαλιστών. Στην Ανατολική Ευρώπη, ο Στάλιν επέβαλε διά της βίαςτην άποψή του, με άμεση συνέπεια την αποπομπή της Γιουγκοσλαβίας από την Κο-μινφόρμ τον Ιούνιο του 1948 γιατί αρνήθηκε να πειθαρχήσει στα κελεύσματα τηςΜόσχας. Βαθμιαία, τα δύο στρατόπεδα άρχισαν να γίνονται όλο και πιο συμπαγή.


544

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·544

Η μεταπολεμική πολιτική κατάσταση τόσο στις δυτικές όσο και στις ανατολικέςχώρες γινόταν όλο και πιο περιοριστική. Ενώ το αντιφασιστικό κίνημα έκανε τηνΑριστερά αποδεκτή από το πολιτικό σύστημα, ο Ψυχρός Πόλεμος την οδήγησε καιπάλι στο περιθώριο. Η εξωτερική πολιτική των χωρών της Δύσης έγινε ομοιόμορ-φη, ενώ ταυτόχρονα οδηγήθηκε στη δαιμονοποίηση του κομμουνισμού ως πολιτι-κού οργάνου της Σοβιετικής Ένωσης και πηγής ανελευθερίας, παρουσιάζοντας τοριζοσπαστισμό σαν εθνική προδοσία και συνοδοιπορία με τον εχθρό. Στις ανατολι-κές χώρες, η σκλήρυνση αυτή έλαβε ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις, καθώς οι«Λαϊκές Δημοκρατίες» βούλιαξαν σε μια παρανοϊκή συνωμοσιολογία και επέβα-λαν ένα ωμό καθεστώς παθολογικής βίας και τρόμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος έγινε έναάκαμπτο και αμείλικτο σύστημα εξουσίας που περιόριζε την ελεύθερη έκφρασητων λαών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι διαμόρφωσε αποφασιστικά την παγκόσμιαπολιτική από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 μέχρι το 1970 και αργότερα, με συνέ-πειες που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας.6

ΕΞAΣΦAΛIZONTAΣ TH ΔHMOKPATIA ΓIA TON KAΠITAΛIΣMO

Την περίοδο 1943-47, και πιο συγκεκριμένα από τη Μάχη του Στάλινγκραντ μέχριτην αποπομπή των Γάλλων και των Ιταλών κομμουνιστών από τις κυβερνήσεις τωνχωρών τους, η ροπή της πολιτικής ζωής, χάρη στον αντιφασιστικό αγώνα, ευνοούσετην Αριστερά και τις επαγγελίες της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Μετά το 1947, οΨυχρός Πόλεμος αντιστρατεύτηκε με κάθε τρόπο τις επαγγελίες αυτές των αντι-στασιακών συμμαχιών, κλείνοντας μάλλον παρά ανοίγοντας προοπτικές, πνίγονταςπαρά ενισχύοντας την επιθυμία για αλλαγή. Η ανάσχεση αυτή –η ανασύσταση δη-λαδή των προπολεμικών πολιτικών ορίων και ο περιορισμός του δημοκρατικού φα-ντασιακού– σήμανε το τέλος των μεταπολεμικών διευθετήσεων και των ελπίδωνπου αυτές ενέπνευσαν.

Στην Ιταλία και, κυρίως, στην Ελλάδα, οι συγκρούσεις συνεχίζονταν, ενώ ηΙσπανία και η Πορτογαλία βρίσκονταν υπό τον ασφυκτικό έλεγχο του φασισμού.Ωστόσο στον ευρωπαϊκό βορρά και τη Δύση –στις σκανδιναβικές χώρες, στηνΟλλανδία, στη Βρετανία και τη Γαλλία ακόμη– ο αντικομμουνισμός επηρέασε τηνοικονομία της ανοικοδόμησης. Το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν ένα δώρο που έδωσε τη δυ-νατότητα στην Ευρώπη να «ξανασταθεί στα πόδια της» αλλά και ένα μέσο άσκησηςτης αμερικανικής πολιτικής, ένα ισχυρό πράγματι κράμα ηθικολογίας και ιδιοτέ-λειας. Ο καπιταλισμός –το οικονομικό σύστημα μέσω του οποίου θα ανέκαμπταν οιδυτικές οικονομίες και θα ευημερούσαν οι κοινωνίες τους– επρόκειτο να γίνει το θεμέ-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

545

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·545

λιο της δημοκρατίας, επουλώνοντας τις πληγές του πολέμου και αποσοβώντας τηναπειλή της Αριστεράς. Η δημοκρατία θα διασφάλιζε τη διαιώνιση του καπιταλιστι-κού συστήματος, αποτρέποντας την εμφάνιση πιο ριζοσπαστικών κινημάτων. Η ενό-τητα αυτή καπιταλισμού και δημοκρατίας, αλτρουισμού και ιδιοτέλειας ήταν ο κα-θοριστικός στόχος του Σχεδίου Μάρσαλ.7

Η πολυμερής ανάπτυξη του εμπορίου θα διασφάλιζε την κοινωνική ειρήνη στηνευρωπαϊκή ήπειρο και ταυτόχρονα θα εγγυόταν την οικονομική ανάπτυξη των Ηνω-μένων Πολιτειών Αμερικής. Αυτό βέβαια απαιτούσε την αναζωογόνηση της γερμα-νικής οικονομίας, τις πολιτικές συνέπειες της οποίας θα έθετε εφεξής υπό έλεγχο ηδυτικοευρωπαϊκή συνεργασία. Τη διαδικασία αυτή ανέλαβε αρχικά να φέρει σε πέ-ρας η Βρετανία, αλλά, όταν η κυβέρνηση των Εργατικών εγκατέλειψε τον προηγού-μενο ευρωπαϊσμό, το ρόλο αυτό ανέλαβε η Γαλλία. Πέραν της εισροής κεφαλαίωνγια την οικονομική ανάκαμψη λοιπόν, το Σχέδιο Μάρσαλ διαμόρφωσε το πολιτικόπλαίσιο όλων των μεταπολεμικών διευθετήσεων στη Δυτική Eυρώπη, ανοίγοντας τοδρόμο για τη διεθνή ενσωμάτωση από το Σχέδιο Σουμάν και τη Συνθήκη της Ρώμηςμέχρι την ίδρυση του ΝΑΤΟ.8 Στο εσωτερικό των χωρών, το Σχέδιο Μάρσαλ προώθη-σε την κορπορατιστική συνεργασία ανάμεσα στις επιχειρήσεις, στον γεωργικό το-μέα, στα συνδικάτα, στους ελεύθερους επαγγελματίες και το κράτος. Από κοινωνικήάποψη, «εγγυάτο τον βιομηχανικό εκσυγχρονισμό, προωθούσε κεϊνσιανές στρατηγι-κές της μεικτής οικονομικής διαχείρισης, την αναμόρφωση των απαρχαιωμένων δο-μών της δημόσιας διοίκησης, την ενθάρρυνση προοδευτικών φορολογικών πολιτι-κών, τη διαμόρφωση στεγαστικών προγραμμάτων χαμηλού κόστους και τη λήψηάλλων οικονομικών και κοινωνικών μέτρων μεταρρύθμισης».9 Ωστόσο το πλήρεςαυτό πακέτο οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών δεν έπεσε στο κενό. Τη ΔυτικήΕυρώπη δεν κυβερνούσαν μόνο οι εκσυγχρονιστές αρχιτέκτονες της πολυμερούςοικονομικής συνεργασίας και οι κοινωνικοί υποστηρικτές τους αλλά και οι σοσιαλ-δημοκράτες, οι φιλελεύθεροι και χριστιανοί μεταρρυθμιστές, οι οποίοι περιστοιχίζο-νταν από κομμουνιστές και άλλους ριζοσπάστες. Σε σύγκριση με το μέγεθος τωνπροσδοκιών αυτών, των σχετικών με την ανοικοδόμηση των ευρωπαϊκών χωρών, οιμεταρρυθμιστικές φιλοδοξίες του Σχεδίου Μάρσαλ ήταν πολύ μικρές.

Αντιμέτωπη με την ανοιχτή και εξελισσόμενη Δυτική Ευρώπη την περίοδο 1945-46, οι ΗΠΑ με την πολιτική τους ανέκοψαν μάλλον τις μεταρρυθμίσεις παρά τις ενί-σχυσαν. Πράγματι, το Σχέδιο Μάρσαλ έδωσε τον πολιτικό μοχλό για την εφαρμογήενός νέου μεταπολεμικού μοντέλου που συνδυάστηκε στενά με τον αντικομμουνι-σμό στην εγκαινίαση του Ψυχρού Πολέμου και εξαιτίας αυτού την αποκήρυξητου ίδιου του μεταρρυθμιστικού δυναμικού του. Ο αντικομμουνισμός ενθάρρυνε τη


546

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·546

συνεργασία με τα πιο αντιδραστικά στρώματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών, περιορί-ζοντας στο ελάχιστο το χώρο για μεταρρυθμίσεις. Στην Ελλάδα, λόγου χάρη, ένααπό τα πρώτα θύματα της πολιτικής αυτής ήταν η μετριοπαθής σοσιαλδημοκρατία.Μετά τον Εμφύλιο, οι Έλληνες αγρότες και εργάτες σήκωσαν το βάρος όχι μόνο τηςάγριας καταπίεσης των ακροδεξιών αλλά και των οικονομικών πολιτικών που διαιώ-νιζαν τη φτώχεια και τη δυστυχία. Η δυτική βοήθεια, σε συνδυασμό με τα αντιδρα-στικά αποτελέσματα του αντικομμουνισμού, έθεσε τις βάσεις για την εγκαθίδρυσηενός πλαισίου μακρόχρονης εξάρτησης της ελληνικής κοινωνίας. Στην Ελλάδα, ηαμερικανική πολιτική ήταν κυρίως αντικομμουνιστική, υπονομεύοντας κάθε μεταρ-ρυθμιστικό στοιχείο που επαγγελλόταν το Σχέδιο Μάρσαλ.10

Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα των μεταπολεμικών συγκρούσεων, η Ιτα-λία, αποτέλεσε το κατεξοχήν εργαστήριο για την εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ:το ιταλικό εργατικό κίνημα όφειλε να ανταλλάξει τη μαχητικότητά του για καλύτε-ρους μισθούς και μεγαλύτερη παραγωγικότητα, μαζί με ένα βελτιωμένο πακέτοκοινωνικών μεταρρυθμίσεων και πόρων για τη στήριξη της κοινωνικής πολιτικής.Φυσικά αυτό απαιτούσε τη ριζική αναμόρφωση του ιταλικού εργατικού κινήματος,που υποστηριζόταν από τους κομμουνιστές, τους σοσιαλιστές και τους ριζοσπάστεςκαθολικούς, οι οποίοι εσχάτως είχαν ενώσει τις δυνάμεις τους υπό τη σημαία τουαντιφασιστικού αγώνα. Ωστόσο ο αντικομμουνισμός πήρε και εδώ το πάνω χέρι. Ηαμερικανική βοήθεια χρησιμοποιήθηκε ωμά για να διασπάσει τη CGIL, η ενότητατης οποίας είχε επιτευχθεί τον Ιούνιο του 1944 και εξέφραζε με εύγλωττο τρόπο τηναλληλεγγύη της πολεμικής περιόδου. Η δεξιά παράταξη στην ίδια την Ιταλία επι-δίωκε να εξουδετερώσει το PCI, αλλά ο αποκλεισμός των κομμουνιστών από τοναντιφασιστικό συνασπισμό ήταν αδιανόητος χωρίς τη μαζική βοήθεια των Ηνωμέ-νων Πολιτειών μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ. Στο διάστημα που μεσολαβεί μεταξύτης απομάκρυνσης του PCI από την κυβέρνηση τον Μάιο του 1947 και της διάσπα-σης της CGIL μετά τη γενική απεργία του Ιουλίου του 1948, οι Ηνωμένες Πολιτείεςκατάφεραν να πετύχουν πλήρως το στόχο τους.11

Τι κέρδισαν όμως οι Ηνωμένες Πολιτείες; Η πολιτική τους αποσκοπούσε στηνενίσχυση της εξουσίας των συντηρητικών δυνάμεων της ιταλικής κοινωνίας, τηςΕκκλησίας συμπεριλαμβανομένης, και τη διάσπαση της ενότητας του εργατικού κι-νήματος. Επιπλέον σήμαινε την εγκαθίδρυση ενός καταπιεστικού συστήματος ερ-γασιακών σχέσεων: από το 1948 μέχρι το 1955, η παραγωγικότητα αυξήθηκε στηνΙταλία κατά 100%, ενώ οι μισθοί αυξήθηκαν μόλις 6%. Το ίδιο το PCI, η δύναμη τουοποίου κινούνταν μεταξύ του 1/5 και του 1/3 του εκλογικού σώματος, αποκλείστη-κε ολοκληρωτικά από την πολιτική ζωή του τόπου. Αυτό δεν ήταν μια ατυχής παρά-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

547

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·547

πλευρη συνέπεια του Σχεδίου Μάρσαλ ή ένας απρόβλεπτος εκβιασμός από τηνπλευρά των «παραδοσιακών» ιταλικών συμφερόντων. Ήταν ο εκφρασμένος στό-χος του αμερικανικού σχεδίου: «Με την επικράτηση του αντικομμουνισμού σε βά-ρος των μεταρρυθμίσεων, η ιταλική βιομηχανία είχε τη δυνατότητα να ακολουθή-σει αδιατάρακτα μια οικονομική πολιτική βασισμένη στη χαμηλή εσωτερική κατα-νάλωση, στους χαμηλούς μισθούς και τις αυταρχικές εργασιακές σχέσεις».12 Μόλιςτέλειωσε ο πόλεμος, η ιταλική κοινωνία επέδειξε την πιο εντυπωσιακή δημοκρατι-κή κινητοποίηση σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, στη δεκαετία του 1950,«το ιταλικό εργατικό κίνημα ήταν ένα από τα πιο αδύναμα στην Ευρώπη».13

Οι συνέπειες του Ψυχρού Πολέμου ήταν εμφανείς και στη Βρετανία, όπου ηλαϊκή εντολή στους Εργατικούς μετά το 1945 ήταν πολύ ισχυρή και έκανε περιττήτη σύμπραξη οποιουδήποτε άλλου κόμματος. Μία από τις σημαντικότερες πολιτι-κές προσωπικότητες αυτής της περιόδου ήταν ο υπουργός Εξωτερικών ΈρνεστΜπέβιν (Ernest Bevin), o οποίος είχε χρηματίσει και υπουργός Εργασίας στη διάρ-κεια του πολέμου και είχε μια μεγάλη ιστορία αγώνων στη δεξιά πτέρυγα του συν-δικαλιστικού κινήματος. Αδιόρθωτα αυταρχικός και αντιδιανοούμενος, ο Μπέβινήταν το αρχέτυπο του Εργατικού γραφειοκράτη, εχθρικού προς τη δράση της λαϊ-κής βάσης όσο και προς τους διανοουμένους, και ελάχιστα ανεκτικού έναντι τωνδημοκρατικών θεσμών τόσο στους χώρους δουλειάς και τις συνελεύσεις όσο καιστις επιτροπές και ακόμη περισσότερο στο δρόμο. Μετά τον πρωθυπουργό ΚλέμεντΆτλι (Clement Atlee), ο Μπέβιν ήταν το πιο σημαντικό στέλεχος της κυβέρνησηςκαι δεν ανεχόταν κανενός είδους κριτική, τρομοκρατώντας τους βουλευτές τουκόμματός του και αγνοώντας τους συναδέλφους του στο υπουργικό συμβούλιο. ΟΜπέβιν προσυπέγραφε πλήρως την «επίσημη» άποψη του Υπουργείου Εξωτερικώνγια τη βρετανική πολιτική –τη διατήρηση του ρόλου της Βρετανίας ως μεγάλης δύ-ναμης στο πλαίσιο μιας μάλλον προσαρμοσμένης εκδοχής του ιμπεριαλιστικού ρό-λου της και της απόκτησης ενός ανεξάρτητου πυρηνικού οπλοστασίου– σε αγαστήσύμπνοια με την προηγούμενη πολιτική Τσόρτσιλ. Αυτό περιλάμβανε την «ειδικήσχέση» Βρετανίας και Ηνωμένων Πολιτειών, ένα είδος αξιωματικού αντικομμουνι-σμού και βέβαια, έναν ακραίο αντισοβιετισμό.14

Η υποστήριξη των στρατιωτικών υποχρεώσεων της Βρετανίας εκ μέρους τωνΕργατικών είχε τρομακτικές επιπτώσεις στα δημόσια οικονομικά της χώρας. Μετάτο 1947, η κυβέρνηση Άτλι εγκατέλειψε την υλοποίηση πολλών κοινωνικών προ-γραμμάτων, επιλέγοντας «να βάλει τέλος στον έλεγχο της οικονομίας και, παράλλη-λα, να αυξήσει τα ιδιωτικά κεφάλαια, περιορίζοντας τα εισοδήματα της εργατικήςτάξης και τις κοινωνικές δαπάνες».15 Χωρίς αμφιβολία, το Σχέδιο Μάρσαλ συνέβαλε


548

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·548

αποφασιστικά προς αυτή την κατεύθυνση, επιτρέποντας στην κυβέρνηση να αυξή-σει τις δαπάνες για την άμυνα χωρίς να μειώσει σε επικίνδυνο βαθμό το βιοτικό επί-πεδο των εργαζομένων. Ωστόσο το όλο πλέγμα των μεταπολεμικών οικονομικώνσχέσεων, ο Ψυχρός Πόλεμος που επικρατούσε διεθνώς και ο διάχυτος αντικομμου-νισμός έθεσαν τα όρια της ακολουθούμενης πολιτικής. Στην Ευρώπη αλλά και σεολόκληρο τον κόσμο, η ρητορεία για τη σοβιετική απειλή συγκάλυπτε τις τοπικέςιστορίες εκμετάλλευσης των λαϊκών στρωμάτων και ακύρωνε τα πειράματα δημο-κρατίας και αυτοδιάθεσης. Οι κοινωνικές επαναστάσεις σε μέρη όπως η Ελλάδα, ηΝοτιοανατολική Ασία και το Ιράν δεν ήταν μόνο υποπροϊόντα της αντιζηλίας τωνμεγάλων δυνάμεων ή σημεία σύγκρουσης του «ελεύθερου κόσμου» και των κομ-μουνιστικών αρχών αλλά και λαϊκά κινήματα με τον δικό τους λόγο ύπαρξης. Αυτόνακριβώς τον κόσμο, με την πολλαπλότητα των ιστοριών του και τη δική του κοινωνι-κή δυναμική, συνέθλιβε τώρα ο Ψυχρός Πόλεμος.16

Εκμεταλλευόμενοι αμείλικτα την οικονομική βοήθεια που πρόσφεραν στις άλ-λες χώρες για να μπλοκάρουν τις ριζοσπαστικές δυνατότητες, οι διαμορφωτές τηςαμερικανικής πολιτικής κατάφεραν να αφαιρέσουν από τους μη κομμουνιστές με-ταρρυθμιστές –τους σοσιαλιστές και τους σοσιαλδημοκράτες, τους φιλελεύθερουςδιανοουμένους και τους ριζοσπάστες χριστιανούς– κάθε αποτελεσματική πολιτική.

Μεταμορφώνοντας τις οικονομικές συνθήκες της Ευρώπης, το Σχέδιο Μάρσαλ όχι μόνοαπέτρεψε την ανάπτυξη κολεκτιβιστικών τάσεων αλλά και ανέτρεψε τις πολιτικές συν-θήκες που έδιναν κύρος στους κομμουνιστές… Το Σχέδιο Μάρσαλ δεν ήταν μόνο έναπακέτο οικονομικής βοήθειας αλλά και ο ακρογωνιαίος λίθος του δόγματος ανάσχεσηςτου κομμουνισμού. Ο μείζων πολιτικός στόχος του ήταν να απομονώσει τη ΣοβιετικήΈνωση και τα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα. Ο στόχος αυτός επιτεύχθηκε επιρρί-πτοντας την ευθύνη για την απόρριψη της βοήθειας στους Σοβιετικούς και εξασφαλίζο-ντας έτσι στη Δύση μια μεγάλη νίκη στον τομέα της προπαγάνδας.17

ΟI ΠPOOΠTIKEΣ THΣ ΔHMOKPATIAΣ ΣTHN ANATOΛIKH EYPΩΠH

Οι διεθνείς περιορισμοί της Αριστεράς ήταν ολοφάνεροι στην Ανατολική Ευρώπη.Ο ναζισμός στις χώρες αυτές ήταν απίστευτα πιο κτηνώδης απ’ό,τι στη Δύση, υπο-τάσσοντας στη ρατσιστική Νέα Τάξη πραγμάτων κάθε έννοια κυριαρχίας. Οι κατα-στροφές ήταν πράγματι τρομακτικές. Η στρατοκρατία, η ανηλεής εκμετάλλευση, ηαναγκαστική εργασία, οι μαζικές εκτοπίσεις και οι γενοκτονίες ήταν για χρόνια στηνημερήσια διάταξη. Οι Εβραίοι της Ευρώπης, όπως και οι Ρομά και οι Σίντι, εκτοπί-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

549

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·549

στηκαν μαζικά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα περισσότερα από τα οποία βρίσκο-νταν σε ανατολικές χώρες, όπου και αποδεκατίστηκαν στο πλαίσιο της διαβόητης«Τελικής Λύσης». Έξι εκατομμύρια Πολωνοί –το 1/5 περίπου του προπολεμικούπληθυσμού της χώρας– βρήκαν τραγικό θάνατο. Οι μεταναστεύσεις πληθυσμών με-τά το τέλος του πολέμου ήταν τεράστιες: 12,3 εκατομμύρια Γερμανοί μετακινήθη-καν δυτικά από την ανατολική Πρωσία, την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία και τιςάλλες περιοχές που εγκατέλειψαν οι ναζιστές. 4,5 εκατομμύρια Πολωνοί και 1,9εκατομμύρια Τσέχοι πήραν τη θέση τους· 2,3 εκατομμύρια Ρώσοι μετακινήθηκανστις νεοπροσαρτηθείσες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης, οι οποίες βρίσκονταν στοδυτικό τμήμα της χώρας. Επιπλέον, ήταν εκατομμύρια εκείνοι που είχαν απομα-κρυνθεί από τις εστίες τους μέσα στα ερείπια του Τρίτου Ράιχ.18

Οι δύο αυτές εμπειρίες –η καταστροφική μανία του ναζισμού και η τεράστια κι-νητικότητα των πληθυσμών ως στρατιωτών, φυλακισμένων, εκτοπισμένων, εργα-ζομένων αναγκαστικά και προσφύγων σε όλη την έκταση της καθημαγμένης Ανα-τολικής Ευρώπης– αποδείχτηκαν ιδιαίτερα κρίσιμες για τις μεταπολεμικές εξελί-ξεις. Ο ιστός των προπολεμικών κοινωνιών διερράγη. Οι όροι και οι προϋποθέσειςσυνύπαρξης των εθνών και των λαών της Ανατολικής Ευρώπης έπαψαν να υφίστα-νται. Η Εκκλησία, οι γαιοκτήμονες και οι επαγγελματίες έγιναν αναξιόπιστοι λόγωτης συνεργασίας τους με τους κατακτητές. Ακόμη και χωρίς τον Κόκκινο Στρατό, ηπαρουσία του οποίου έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ανοικοδόμηση των ανατολικώνχωρών, το κενό αυτό θα απορροφούσε την ενέργεια και τις φιλοδοξίες των κομμου-νιστών που αντιμετώπισαν χωρίς δισταγμούς την πρόκληση αυτή.

Το 1945 υπήρχε ακόμη περιθώριο κινήσεων για τη γηγενή Αριστερά των χωρώναυτών. Και, πράγματι, τα κόμματα της Αριστεράς το εκμεταλλεύτηκαν μέσα σεσυνθήκες που δεν διέφεραν πολύ μεταξύ τους.19 Η οικονομία της ευρύτερης περιο-χής ήταν υπανάπτυκτη, ενώ ο πόλεμος είχε καταστρέψει σχεδόν ολοκληρωτικά τιςυποδομές της. Η εκβιομηχάνιση θα ήταν μία ούτως ή άλλως επώδυνη προσπάθεια,και το σοβιετικό μοντέλο, που ευνοούσε την επανάσταση εκ των άνω και έδινε προ-τεραιότητα στη βαριά βιομηχανία και τα κεφαλαιουχικά αγαθά, σήμαινε τεράστιεςθυσίες για τους καταναλωτές. Αυτό αποτελούσε μια τεράστια διαφορά ανάμεσαστις ανατολικές χώρες από τη μια και τη Βρετανία, τη Γαλλία ή τη Βόρεια Ευρώπηαπό την άλλη, ενώ ταυτόχρονα αποκάλυπτε τις δυτικές προτάσεις του Σχεδίου Μάρ-σαλ, που συνέδεε τον εκσυγχρονισμό της βιομηχανίας με την κατανάλωση. Η έλλει-ψη ενός παρόμοιου σοβιετικού σχεδίου για την Ανατολική Ευρώπη ήταν τεράστιομειονέκτημα για τις οικονομίες των εν λόγω χωρών, καθώς μάλιστα ο Στάλιν εφάρ-μοσε μία ωμά ιδιοτελή πολιτική, λεηλατώντας αμείλικτα τις οικονομίες της Ουγγα-


550

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·550

ρίας, της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας και της σοβιετικής ζώνης στη Γερμανία καιπροσαρτώντας την περιοχή στην εξάρτηση από την ΕΣΣΔ. Μια άλλη προτεραιότηταγια τις κατά βάση αγροτικές αυτές χώρες ήταν η αγροτική μεταρρύθμιση και η αντι-κατάσταση των νεοφεουδαρχικών κτημάτων με συνεταιρισμούς και οικογενειακάαγροκτήματα. Και εδώ όμως, μετά από ένα πολύ σύντομο ιντερλούδιο, επικράτησετο σοβιετικό μοντέλο κολεκτιβοποίησης.

Σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη, οι πρόσφατες πολιτικές εμπειρίες ήτανκυρίως διάφορες μορφές δικτατορίας. Οι ελεύθεροι θεσμοί είτε είχαν καταλυθείστη διάρκεια του Μεσοπολέμου είτε είχαν καταργηθεί από τους ναζί. Η καταπίεση,οι φυλακίσεις, οι εξορίες και οι αντιστασιακοί αγώνες οδήγησαν επίσης στον αποδε-κατισμό των αγωνιστών της Αριστεράς. Σε αυτό συνέβαλαν και οι σοβιετικές εκκα-θαρίσεις των αντιφρονούντων, οι οποίες εξάντλησαν όχι μόνο το ΚομμουνιστικόΚόμμα Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ) αλλά και τα υπόλοιπα κομμουνιστικά κόμματακαι, ιδιαίτερα, εκείνα της Ουγγαρίας, της Πολωνίας και της Γιουγκοσλαβίας. Βέ-βαια, πρέπει να επισημανθεί ότι τόσο η Αντίσταση όσο και η απελευθέρωση έφεραντην εισροή νέων μελών, καθώς και την αύξηση των οπαδών, ιδίως από τη στιγμήπου οι λαοί άρχισαν να συνειδητοποιούν τις μελλοντικές εξελίξεις και προσπάθη-σαν να προστατευτούν από αυτές. Από πολιτική άποψη, η ανοικοδόμηση απαιτού-σε την αξιοποίηση του αντιφασιστικού αγώνα: την απομόνωση των αντιδραστικώνκαι των συνεργατών του φασισμού, την εξασφάλιση της συμμετοχής του λαού καιτην ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών ανάμεσα στην εργατική τάξη, στην αγροτιάκαι την ιντελιγκέντσια.

Για την υλοποίηση των στόχων αυτών, η Αριστερά των χωρών της ΑνατολικήςΕυρώπης ήταν καλά προετοιμασμένη. Το αναδυόμενο πολιτικό μοντέλο –συνασπι-σμοί εθνικής ενότητας, που οδήγησαν στην εγκαθίδρυση των «λαϊκών δημοκρα-τιών»– διασφαλιζόταν από την παρουσία του Κόκκινου Στρατού, η οποία απέκλειετα δυτικά σενάρια παλινόρθωσης του συντηρητισμού σε βάρος της Αριστεράς. Απότην άλλη πλευρά, η ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης έμπαινε πάνω απ’ όλα, μεάμεση συνέπεια να τίθεται σε δεύτερη μοίρα ο σοσιαλισμός αυτός καθ’ εαυτόν. Τοσοβιετικό μοντέλο της ελεγχόμενης από το κράτος οικονομίας και της παντοκρατο-ρίας του ενός και μοναδικού κόμματος ήταν «σοσιαλιστικό» μόνο σύμφωνα με μιατεχνική και πτωχευμένη έννοια του όρου, αφού είχε αφυδατωθεί απ’ όλα τα δημο-κρατικά στοιχεία του. Από το 1925 και εφεξής, η Σοβιετική Ένωση έπαψε σταδιακάνα είναι σοσιαλιστική. Μέχρι το 1935 ή το αργότερο μέχρι το 1938, η δημοκρατίαείχε γίνει κενό γράμμα για το Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης, το σοβιε-τικό κράτος, την οικονομία, την οργανωμένη κοινωνική ζωή και τις καθημερινές

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

551

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·551

συναλλαγές. Οι δημοκρατικοί θεσμοί αντικαταστάθηκαν από τη γραφειοκρατία καιτα κατασταλτικά μέτρα της αστυνομίας. Όπως αποκάλυψε μάλιστα η περίπτωσητης Ισπανίας, η σοβιετική εξωτερική πολιτική έπαψε να υποστηρίζει την επανάστα-ση στις άλλες χώρες, υποτάσσοντας την ευρωπαϊκή Αριστερά στις στοχεύσεις τηςως μεγάλης δύναμης. Βέβαια, οι δομικές αλλαγές στις χώρες αυτές προώθησαν,έστω και αρνητικά, τη «σοσιαλιστική» οικονομία, καθώς κατέστρεψαν τον καπιτα-λισμό. Η σοσιαλιστική ρητορεία δεν έπαψε να κυριαρχεί στον δημόσιο λόγο, όσοχονδροειδές και αν ήταν το μαρξιστικό θεωρητικό της πλαίσιο, αφήνοντας έτσι κά-ποιο μικρό περιθώριο για μια αναγέννηση του σοσιαλισμού μελλοντικά. Επιπλέον,οι σοσιαλιστικές αξίες μέσα στην ίδια τη Σοβιετική Ένωση θα μπορούσαν να ανα-νεωθούν μέσα από πολιτικούς αγώνες για τη δημοκρατία.

Αρχικά, η κυριαρχία των Σοβιετικών στην Ανατολική Ευρώπη ποίκιλλε από χώ-ρα σε χώρα. Το σύνθημα του «εθνικού δρόμου προς τον κομμουνισμό» χαρακτήρι-ζε την πολιτική των κομμουνιστικών κομμάτων στη Δύση το 1945, ενώ από το κα-λοκαίρι του 1946 μέχρι τα τέλη του 1947 εφαρμόστηκε και στην Ανατολή.20 Βέ-βαια, οι εθνικοί αυτοί δρόμοι ήταν πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους. Οι εκλογές, λό-γου χάρη, στην Πολωνία ήταν εντελώς διαβλητές, ενώ στην Τσεχοσλοβακία απολύ-τως ελεύθερες.21 Εκτός από την επίθεση στους συνεργάτες των ναζί, οι κομμουνι-στές στράφηκαν πολύ σύντομα και εναντίον των ισχυρότερων αντιπάλων τους, τωναγροτικών κομμάτων, είτε βάζοντάς τα στην κυβέρνηση είτε αντιμετωπίζοντάς ταως πόλο έλξης των αντιπάλων.22 Μετά το 1945-46, ο πραγματικός πλουραλισμόςέγινε σπάνιος. Συνήθως, οι κομμουνιστές έπαιρναν σημαντικά χαρτοφυλάκια, όπωςαυτά των μεταφορών ή των εσωτερικών, αφενός ελέγχοντας τις κινήσεις των αν-θρώπων και τη δημόσια σφαίρα και αφετέρου την οικονομία μέσω του κεντρικούσχεδιασμού. Οι ρυθμοί ήταν διαφορετικοί από χώρα σε χώρα, αλλά τα κομμουνι-στικά κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης εδραίωσαν την εξουσία τους το 1947-48,ακολουθώντας μία αμείλικτη πολιτική που διέψευδε τα συνθήματα περί λαϊκής δη-μοκρατίας και εθνικών δρόμων. Η «τακτική της σαλαμοποίησης» του Ούγγρουκομμουνιστή ηγέτη Ματιάς Ράκοζι (Matyas Rakosi), που αποσκοπούσε στη στα-διακή αποδυνάμωση της αντιπολίτευσης, ήταν η σκληρή πραγματικότητα πίσω απότους ισχυρισμούς περί πλουραλισμού.23

Οι σχέσεις των κομμουνιστών με τους σοσιαλιστές ήταν κεντρικής σημασίας.Τα αγροτικά κόμματα έδειχναν αναποφασιστικότητα, ενώ οι υποστηρικτές του«τρίτου δρόμου», όπως οι Ούγγροι λαϊκιστές Γκιούλα Ιλιές (Gyula Illyés) καιΙστβάν Μπιμπό (Istvan Bibό), δεν πέτυχαν τίποτε σε σύγκριση με τους κομμουνι-στές και τους σοσιαλιστές. Όταν την άνοιξη του 1947 ξεκίνησε ο Ψυχρός Πόλεμος,


552

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·552

οι κομμουνιστές κατάφεραν να αποκτήσουν στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι τωναντιπάλων τους. Ωστόσο τη λήψη ριζοσπαστικών μέτρων υποστήριξαν τότε ακόμηκαι οι σοσιαλδημοκράτες. Η επιβίωση του καθεστώτος ενδιέφερε και πολλούς μηκομμουνιστές που είχαν ακόμη νωπή την ανάμνηση των καταστροφών του 1918-20και του 1933-34. Η πορεία προς το σοσιαλισμό ήταν ο επιτακτικός στόχος, ειδικάτώρα που αυξάνονταν η διεθνής πίεση και οι φόβοι για οικονομική αποσταθεροποίη-ση και συνωμοσίες της Δεξιάς. Η συμμαχία με τους κομμουνιστές για την πραγμα-τοποίηση μιας υλοποιήσιμης σοσιαλιστικής ατζέντας, όταν μάλιστα η ιστορία έδει-χνε να της κλείνει την πόρτα, θεωρήθηκε μια αξιόπιστη επιλογή. Ο Ούγγρος Σο-σιαλδημοκράτης Γκιόργκι Μαροζάν (György Marosan), ο οποίος ανήκε στην αρι-στερή πτέρυγα του κόμματός του, ήταν από εκείνους που ακολούθησαν αυτό τοδρόμο. Γνωρίζοντας καλά το σταλινισμό, ζύγισε καλά τον κίνδυνο της Δεξιάς καιανέλαβε το ρίσκο να μπει το 1948 στην κυβέρνηση Ράκοζι ως υπουργός υπεύθυνοςγια την ελαφρά βιομηχανία. Αποτέλεσμα ήταν να πέσει θύμα των εκκαθαρίσεωντου Αυγούστου του 1950 και να κάνει εκ νέου την εμφάνισή του το 1956 με σκοπόνα μεταρρυθμίσει το καθεστώς που λίγα χρόνια νωρίτερα είχε καταστρέψει την κα-ριέρα του.24

Εν ολίγοις, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η δημοκρατία στην Ανατολική Ευρώπηήταν εύθραυστη και σύντομη. Ακόμη κι αν λάβουμε υπόψη μας την κοινωνικοοικο-νομική καθυστέρηση των χωρών αυτών, την καταστροφή που προκάλεσε ο φασι-σμός και την επίδραση του Ψυχρού Πολέμου, ο σταλινισμός –ως σοβιετική επιρροήκαι τοπική πρακτική– αποδείχτηκε αξεπέραστος. Η οικονομική καχεξία της περιο-χής αυξήθηκε λόγω της εκμετάλλευσής της από τους Σοβιετικούς και του αποκλει-σμού της από το Σχέδιο Μάρσαλ. Ο αυστηρότερος, μάλιστα, σοβιετικός έλεγχοςμετά την άνοιξη του 1947 έβαλε τέλος στους «εθνικούς δρόμους». Τα άκαμπτα καισυγκεντρωτικά κράτη, ο αποκλεισμός των μη κομμουνιστών από την κυβέρνηση, ημονοπώληση των κρατικών θέσεων, οι μονοκομματικές κυβερνήσεις, ο περιορι-σμός των ελευθεριών και των συνταγματικών εγγυήσεων και η υπακοή στα κελεύ-σματα της Σοβιετικής Ένωσης στέρησαν από τις λαϊκές δημοκρατίες την υποστήρι-ξη των λαών τους. Ο ασφυκτικός έλεγχος που ασκούσε το Υπουργείο Εσωτερικών(με τον αστυνομικό μηχανισμό να έχει σχεδιαστεί από τους Σοβιετικούς «συμβού-λους» ασφαλείας), όχι μόνο κατέστρεψε το όποιο δυναμικό υπήρχε για την ανάπτυ-ξη μιας δημοκρατικής πολιτικής κουλτούρας αλλά αφαίρεσε και από τα κομμουνι-στικά κόμματα τη δημιουργικότητά τους. Οι φοβερές εκκαθαρίσεις των ετών 1948-52 αποδεκάτισαν τα κομμουνιστικά κόμματα της περιοχής ακριβώς μόλις αυτά είχαναναδυθεί από την απομόνωση της Αντίστασης.

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

553

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·553

Η ΣTAΛINOΠOIHΣH TΩN ΛAΪKΩN ΔHMOKPATIΩN

Μέχρι το 1947, το μέλλον των κοινωνιών αυτών έμενε ανοιχτό. Σε ορισμένες χώ-ρες, η αδυναμία των εθνικών κομμάτων και οι ανάγκες ασφάλειας οδηγούσαν σεάμεσο σοβιετικό έλεγχο, με την ταχεία συγκέντρωση της εξουσίας γύρω από τοΚομμουνιστικό Κόμμα, όπως συνέβη, για παράδειγμα, στην Πολωνία, στη Ρουμα-νία και τη Βουλγαρία. Αλλού, πάλι, οι κομμουνιστές ανέλαβαν σημαντικά υπουρ-γεία (Εσωτερικών, Δημόσιας Τάξης, Δικαιοσύνης, Προπαγάνδας και Πληροφοριών,και Μεταφορών), ενώ στον οικονομικό τομέα αποδείχτηκαν πιο προσεκτικοί απότους σοσιαλιστές ανταγωνιστές τους. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι εθνικοί δρόμοιώς την άνοιξη του 1947 –της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, της εθνικής αυτονο-μίας και της σταδιακής μετάβασης στο σοσιαλισμό– ήταν ανοιχτοί. Όπως έγραψεαργότερα ο Ούγγρος κομμουνιστής Μπέλα Σας (Béla Szasz), «η άποψη των περισ-σότερων Ούγγρων, και όχι μόνο των κομμουνιστών, ήταν ότι ο δρόμος της Ουγγα-ρίας δεν μπορούσε να είναι εκείνος της Ρωσίας. Όπως καταλαβαίνετε, είναι μια δια-φορετική χώρα με διαφορετικές παραδόσεις και διαφορετικό λαό».25

Τι άλλαξε όμως; Ο Ψυχρός Πόλεμος απλώς τράβηξε το χαλί κάτω από τα πόδιατης δημοκρατίας. Μια αμείλικτη διαδοχή γεγονότων μέσα στο 1947 –το ΔόγμαΤρούμαν, η απομάκρυνση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γαλλίας και της Ιτα-λίας από την κυβέρνηση των χωρών τους, το Σχέδιο Μάρσαλ και η ίδρυση της Κο-μινφόρμ– άλλαξε ριζικά το σκηνικό. Μετά την αποτυχία της στρατηγικής των εθνι-κών δρόμων στη Δύση, ο Στάλιν έδωσε προτεραιότητα στη συμμόρφωση των κομ-μουνιστικών κομμάτων της Ανατολικής Ευρώπης προς την πολιτική γραμμή τηςΣοβιετικής Ένωσης. Ακόμη και τότε όμως οι Τσεχοσλοβάκοι κομμουνιστές υπερα-σπίστηκαν με σθένος την άποψή τους. Ο Γκότβαλντ ζήτησε να ενταχθεί η χώρα τουστο Σχέδιο Μάρσαλ, με την ελπίδα να μπει στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυ-γκρότησης (ERP), αλλά το βέτο που άσκησε ο Στάλιν τον Ιούλιο τον σταμάτησε. Ηαπουσία θετικών ενδείξεων από την πλευρά των Ηνωμένων Πολιτειών, σε άμεσησυνάφεια με την εγκατάλειψη της Τσεχοσλοβακίας από τη Βρετανία το 1938 καιτην αγνόηση της εξόριστης κυβέρνησης στη διάρκεια του πολέμου, αποθάρρυνεακόμη περισσότερο τα μη κομμουνιστικά μέλη της κυβέρνησης συνασπισμού.26 Ηίδρυση της Κομινφόρμ –του Γραφείου Πληροφοριών των Κομμουνιστικών καιΕργατικών Κομμάτων– στη Σκαλάρσκα Προμπέα της Πολωνίας τον Σεπτέμβριοτου 1947 αποτέλεσε τη χαριστική βολή.

Οι χτυπητές διαφορές ανάμεσα στην Κομινφόρμ και την Κομιντέρν αποτύπω-σαν τις εξελίξεις στο διεθνές κίνημα. Η συνάντηση ήταν ολιγάριθμη, με δύο αντι-προσώπους από κάθε χώρα: την Πολωνία, τη Ρουμανία, την Ουγγαρία, τη Βουλ-


554

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·554

γαρία, την Τσεχοσλοβακία, τη Γιουγκοσλαβία, την Ιταλία και τη Γαλλία. Οι Σοβιε-τικοί αντιπρόσωποι Αντρέι Ζντάνοφ και Γκεόργκι Μαλένκοφ προήδρευσαν της συ-νόδου. Σημαντικοί κομμουνιστές ηγέτες όπως ο Τίτο, ο Τολιάτι, ο Τορέζ, ο Δημη-τρόφ, ο Γκότβαλντ και ο Ράκοζι, όλοι τους γενικοί γραμματείς των κομμάτων τους,απουσίασαν. Το ίδιο συνέβη και με τους αντιπροσώπους της Αλβανίας και της Ανα-τολικής Γερμανίας. Το ΚΚΕ δεν είχε κληθεί, αλλά ούτε και αυτό της Ισπανίας, έναεμβληματικό κόμμα της ύστερης Τρίτης Διεθνούς, ή αυτό της Φινλανδίας, που ήτανιδιαίτερα ισχυρό. Από τη συνάντηση αυτή απουσίαζε κάθε αναφορά στα εθνικοαπε-λευθερωτικά κινήματα των αποικιών και η όλη συζήτηση περιορίστηκε σε ένα αυ-στηρά ευρωκεντρικό πλαίσιο. Σκοπός άλλωστε της συνάντησης ήταν να εξασφαλι-στεί η αφοσίωση στη σοβιετική εξωτερική πολιτική.27

Ο κόσμος χωρίστηκε σε δύο στρατόπεδα. Οι αντίπαλοι συσπείρωσαν τις δυνά-μεις τους: οι λαϊκές δημοκρατίες έγιναν συμπαγή κομμουνιστικά καθεστώτα, και ταμη κυβερνητικά κομμουνιστικά κόμματα τέθηκαν επικεφαλής των πολιτικών καικοινωνικών δυνάμεων που αντιστέκονταν στον εξαμερικανισμό της Δύσης. Από ταπρώτα θύματα της νέας αυτής κατάστασης ήταν η πολιτική των εθνικών δρόμων,πράγμα που έφερε την αυτόματη υποτίμηση των κομμουνιστικών κομμάτων τηςΓαλλίας και της Ιταλίας λόγω της αποδοχής των κοινοβουλευτικών θεσμών και τηςσυμφιλιωτικής τους πολιτικής έναντι των καθολικών. Άμεση συνέπεια ήταν η σύ-γκρουση με τις μη κομμουνιστικές πολιτικές δυνάμεις και η εγκαινίαση της δεύτε-ρης φάσης της σοβιετικής εξουσίας, της καθαυτό σταλινοποίησης, η οποία ξεκινάστα μέσα του 1947 και λήγει στα τέλη του 1948. Στο πλαίσιο της ριζοσπαστικοποίη-σης που ακολούθησε, αναβίωσε ο πρωτοπορισμός. Οι παλαίμαχοι της Κομιντέρντης Τρίτης Περιόδου, προσηλωμένοι στον μπολσεβικισμό, επανήλθαν στο προσκή-νιο. Μετά την επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1948 στην Τσεχοσλοβακία, όπωςσυνέβη και σε άλλες χώρες, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία όλων των αντικαθεστωτι-κών εφημερίδων, ενώ στις υπόλοιπες ξέσπασε ένα κύμα εκκαθαρίσεων.28 Η κοινω-νία πολιτών –τα πανεπιστήμια, οι επαγγελματικές ενώσεις, οι εκδότες, τα αθλητικάσωματεία και η Εκκλησία– δέχτηκε σφοδρή επίθεση, όπως και ο στρατός και ο ευ-ρύτερος δημόσιος τομέας. Όσα κόμματα κατάφεραν να επιβιώσουν μετατράπηκανσε οργανώσεις-σφραγίδα, ενώ οι σοσιαλδημοκράτες υποχρεώθηκαν να συγχωνευ-τούν με τους κομμουνιστές. Άρχισε η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας και ολοκλη-ρώθηκαν οι εθνικοποιήσεις, οι οποίες κορυφώθηκαν με τα πολυετή οικονομικά πλά-να που συντόνιζαν την οικονομική πολιτική των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης μεεκείνη της Σοβιετικής Ένωσης.29

Η σύγκρουση με τον Τίτο οδήγησε στην τελική φάση της σταλινοποίησης, η

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

555

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·555

οποία άρχισε το καλοκαίρι του 1948 και έληξε με το θάνατο του Σοβιετικού ηγέτητο 1953. Ο Στάλιν ήταν εξαγριωμένος με την επαναστατική ανεξαρτησία του Κομ-μουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας (KPJ). Μετά το 1945, το κόμμα αυτό υπο-στήριζε τη δικτατορία του προλεταριάτου, αποκλείοντας την κοινοβουλευτική οδό.Ταυτόχρονα, πρόσφερε σημαντική βοήθεια στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας,επιβεβαιώνοντας την αφοσίωσή του στην ιδέα της διεθνούς επανάστασης, σε αντί-θεση με τον Στάλιν, ο οποίος τήρησε τη συμφωνία του με τον Τσόρτσιλ από τηνεποχή του πολέμου περί μη αναμίξεως του ενός στρατοπέδου στις υποθέσεις τουάλλου. Κατά την ίδρυση της Κομινφόρμ, ο Στάλιν χρησιμοποίησε το παράρτηματου KPJ για να επιπλήξει τα άλλα κομμουνιστικά κόμματα και να τα υποχρεώσει νασυμμορφωθούν με την πολιτική γραμμή της Σοβιετικής Ένωσης. Τώρα όμως ο Τίτοδιέκρινε μια παρόμοια κίνηση εναντίον του. Τα πνεύματα άναψαν σε μια κοινή σύ-σκεψη των κομμουνιστικών κομμάτων της Σοβιετικής Ένωσης, της Γιουγκοσλα-βίας και της Βουλγαρίας στη Μόσχα τον Φεβρουάριο του 1948, όταν ο Στάλιν κα-τηγόρησε τον Τίτο ότι προσπαθούσε να δημιουργήσει ένα δεύτερο διεθνές κομμου-νιστικό κέντρο. Τον Μάρτιο, ο Στάλιν προχώρησε στην ανάκληση των Σοβιετικώνσυμβούλων από τη Γιουγκοσλαβία, καταγγέλλοντας τον Τίτο για παρεκκλίσεις.Όταν το KPJ τόλμησε να υπερασπιστεί τον εαυτό του, ο Στάλιν το απέπεμψε απότην Κομινφόρμ, θέλοντας να επιβάλει απόλυτη πειθαρχία στο εσωτερικό της. Πα-ράλληλα, εξαπέλυσε μια καλά ενορχηστρωμένη επίθεση εναντίον του Τίτο και τουκόμματός του, στην οποία σύρθηκε θέλοντας και μη ολόκληρο το παγκόσμιο κομ-μουνιστικό κίνημα.30

Η φτωχή σε επιχειρήματα πολεμική εναντίον του Τίτο ήταν πράγματι θλιβερή.Τα αρχικά χτυπήματα κατευθύνονταν εναντίον των παρεκκλίσεων του Κομμουνι-στικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας από τη σοβιετική πολιτική. Σύντομα όμως χει-ροτέρεψαν: ο Τίτο και οι συνεργάτες του κατηγορήθηκαν ως εθνικιστές, τροτσκι-στές, «δίβουλοι μαρξιστές», «δολοφόνοι και κατάσκοποι», μια συμμορία εγκλημα-τιών, αντεπαναστάτες και φασίστες».31 Η καταδίκη του τιτοϊσμού έγινε η λυδία λί-θος της κομμουνιστικής αφοσίωσης. Ο Τζέιμς Κλούγκμαν (James Klugman), λό-γου χάρη, καλλιεργημένος διανοούμενος και μέλος του Κομμουνιστικού Κόμμα-τος Μεγάλης Βρετανίας, ο οποίος στη διάρκεια του πολέμου είχε πολεμήσει στοπλευρό των παρτιζάνων του Τίτο, έπρεπε τώρα να καταγγείλει τους παλιούς συ-ντρόφους του. Ο εκτεταμένος φιλιππικός του Από τον Τρότσκι στον Τίτο (1951)ήταν μια αισχρή προδοσία και καταρράκωση της ηθικής, ένας άσφαλτος δείκτηςτης πόλωσης που επικρατούσε στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και των ακραίωνεπιλογών τις οποίες είχαν μπροστά τους τώρα οι κομμουνιστές. Αναμφίβολα, επρό-


556

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·556

κειτο για μια βασανιστική δοκιμασία της «πίστης του Κλούγκμαν στον κομμουνι-σμό, της πνευματικής του ακεραιότητας και του ηθικού σθένους του. Ο ίδιος διάλε-ξε να ακολουθήσει τον δύσκολο δρόμο και να αποδείξει ότι είναι ακλόνητος κομ-μουνιστής, καταγγέλλοντας το αντικείμενο των προηγούμενων πόθων του».32

Το διακύβευμα για τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ήταν κυριολεκτικά θανά-σιμο.33 Ο Βλαντισλάβ Γκομούλκα ήταν ο πρώτος που έπεσε σε δυσμένεια, απομα-κρύνθηκε από τη θέση του επικεφαλής του Πολωνικού Κόμματος τον Σεπτέμβριοτου 1948 και, στη συνέχεια, φυλακίστηκε. Στην Αλβανία, ο φιλοτιτοϊκός αντίπαλοςτου Εμβέρ Χότζα (Enver Hoxha), ο Κότσι Tζότζε (Koçi Xoxe), αποπέμφθηκε απότο Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας τον Νοέμβριο του 1948, δικάστηκε τον Μάιοκαι εκτελέστηκε τον Ιούνιο. Ο Τράικο Κοστόφ (Trajco Kostov), ηγέτης των παράνο-μων Βουλγάρων κομμουνιστών στη διάρκεια του πολέμου, απομακρύνθηκε απ’όλατα αξιώματά του τον Μάρτιο του 1949, συνελήφθη τον Ιούνιο και, αφού δικάστηκε,εκτελέστηκε τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους. Ο Λάζλο Ράικ (Laszlo Rajk), επικεφα-λής των Ούγγρων ανταρτών στον πόλεμο, δεύτερος στο κόμμα και υπουργός Εσω-τερικών, συνελήφθη τον Ιούνιο του 1949, δικάστηκε τον Σεπτέμβριο και εκτελέστη-κε τον Οκτώβριο. Όλες αυτές οι δίκες ήταν «στημένες» και διακρίνονταν από «τησυνήθη απιθανότητα, τις ψευδολογίες, την παράνοια και τους εξευτελισμούς πουχαρακτηρίζουν τέτοιες υποθέσεις». Ο κατηγορούμενος αναγκαζόταν να διαβάζειστο δικαστήριο τυποποιημένα κείμενα, στα οποία αναφέρονταν οι συνωμοσίες καιοι προδοσίες στις οποίες συμμετείχε και οι υπηρεσίες που πρόσφερε στον αμερικα-νικό ιμπεριαλισμό και τον Τίτο. Οι εκκαθαρίσεις στην Ουγγαρία ήταν εξαιρετικάάγριες: 2.000 κομμουνιστές εκτελέστηκαν, 150.000 φυλακίστηκαν και 350.000αποπέμφθηκαν από το κόμμα. «Ο Ράκοζι σκότωσε σε πέντε χρόνια περισσότερουςκομμουνιστές απ’όσους ο Χόρτι [Miklos Horthy] σε είκοσι πέντε, ενώ ολόκληρη ηουγγρική κοινωνία ζούσε υπό καθεστώς τρόμου και απόλυτης σύγχυσης».34

Καθώς η σταλινική λαίλαπα γινόταν όλο και πιο άγρια, οι ηγέτες του Κομμουνι-στικού Κόμματος Τσεχοσλοβακίας (KSC) δέχονταν αφόρητες πιέσεις να ακολουθή-σουν την πολιτική γραμμή των Σοβιετικών. Μετά τη σύγκρουση με τον Τίτο, είχανενισχύσει την κομματική πειθαρχία αλλά δεν είχαν ενδώσει στη γενικευμένη υστε-ρία. Την προηγουμένη της δίκης του Ράικ, ο Ράκοζι ζήτησε τη στήριξη του Γκότ-βαλντ, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1949 κατέφθασαν οι Σοβιετικοί ειδικοί για να κυνηγή-σουν τον «Τσεχοσλοβάκο Ράικ», κλιμακώνοντας ακόμη περισσότερο την παράνοια.Αμέσως, άρχισαν νέες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, με στόχο την Εκκλησία και τακόμματα που μετείχαν στην κυβέρνηση πριν από το 1948. Όλα αυτά οδήγησαν στιςδιαβόητες δίκες του 1950. Επόμενος στόχος ήταν οι «Σλοβάκοι αστοί εθνικιστές»,

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

557

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·557

και οι έρευνες έφτασαν στην καρδιά του ίδιου του Kομμουνιστικού Kόμματος. Στηναρχή, κατηγορήθηκε ο υπουργός Εξωτερικών Βλαντίμιρ Κλεμέντις (VladimirClementis), αλλά τον Οκτώβριο του 1950 η υπόθεση αυτή επισκιάστηκε από τη σύλ-ληψη του Ότο Σλινγκ (Otto Sling), κομματικού γραμματέα στο Μπρνο, οι διασυνδέ-σεις του οποίου απαιτούσαν να στηθεί μια τεράστια επιχείρηση. Ο κανιβαλισμός τουκόμματος έφτασε στο απόγειό του τον Νοέμβριο του 1951 όταν συνελήφθη ο ίδιος ογενικός γραμματέας του κόμματος, ο Ρούντολφ Σλάνσκι (Rudolf Slansky). Ο «Τσε-χοσλοβάκος Ράικ» είχε επιτέλους βρεθεί. Στη δίκη, που έγινε τον Νοέμβριο του1951, προσήχθησαν δεκατέσσερα άτομα, η αφρόκρεμα του KSC· έντεκα από αυτούςκαταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν με απαγχονισμό, ενώ οι υπόλοιποι σεισόβια φυλάκιση.35

Τι σήμαινε όμως αυτό το μακελειό και γιατί οι κομμουνιστές έστρεψαν την κρα-τική τρομοκρατία εναντίον του ίδιου του εαυτού τους; Η ρήξη με τον Τίτο μας δίνειμια πρώτη εξήγηση. Ο Τίτο υποστήριζε δραστήρια τη συγκρότηση μιας βαλκανικήςκαι ανατολικοευρωπαϊκής συνομοσπονδίας. Αυτή ήταν μια παλιά ιδέα της Κομι-ντέρν από τη δεκαετία του 1920, η οποία, λόγω της καθυστέρησης των περιοχών αυ-τών, παρουσίαζε προφανή οικονομικά πλεονεκτήματα. Ο Δημητρόφ ήταν εκείνοςπου είχε υποστηρίξει παλιότερα μια συνομοσπονδία των Λαϊκών Δημοκρατιών, συ-μπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, στην οποία ο Εμφύλιος βρισκόταν στην κορύ-φωσή του: «Όταν το ζήτημα [της ομοσπονδίας] ωριμάσει, και αυτό είναι αναπόφευ-κτο να γίνει, τότε οι λαοί μας, τα έθνη των λαϊκών δημοκρατιών, της Ρουμανίας, τηςΒουλγαρίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Αλβανίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Πολω-νίας, της Ουγγαρίας και της Ελλάδας –προσέξτε, και της Ελλάδας!– θα αναλάβουννα το διεκπεραιώσουν. Αυτά θα αποφασίσουν τι θα γίνει… πότε και πώς θα συγκρο-τηθεί αυτή η ομοσπονδία».36 Ο Στάλιν όμως έκοψε το λουλούδι προτού προλάβει ναανθίσει. Στόχος λοιπόν των εκκαθαρίσεων ήταν η σταλινοποίηση: ο απόλυτος καιάκαμπτος συγκεντρωτισμός, η συστηματική επιτήρηση του κόμματος και της κοινω-νίας, η γραφειοκρατική ομοιομορφία, η πειθάρχηση στην κομματική γραμμή και ηακράδαντη πίστη στο αλάθητο της σοβιετικής πολιτικής.

Γι’αυτό και έπρεπε να πληγούν οι «εθνικοί κομμουνιστές» ή οι «τοπικοί αντάρ-τες», όπως ο Ράικ στην Ουγγαρία, ο Γκομούλκα στην Πολωνία, ο Κοστόφ στηΒουλγαρία, που με την ιστορία τους στην Αντίσταση ξεχώριζαν από εκείνους πουήταν εξόριστοι στη Μόσχα. Για τον Στάλιν, ο «κοσμοπολιτισμός» και οι διασυνδέ-σεις με τη Δύση καθιστούσαν αυτομάτως ύποπτη μια ολόκληρη συνομοταξία «πα-ρείσακτων», στην οποία ανήκαν οι τέως σοσιαλδημοκράτες, ανεξάρτητοι αριστεροί,μαχητές των Διεθνών Ταξιαρχιών, Εβραίοι διανοούμενοι και εξόριστοι του Λονδί-


558

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·558

νου σε αντίθεση με εκείνους της Μόσχας. Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων ποίκιλλεαπό χώρα σε χώρα. Οι πρώτες εκκαθαρίσεις στην Πολωνία, στην Αλβανία και τηΒουλγαρία ολοκληρώθηκαν με λιγότερη αιματοχυσία, αφού στόχος τους ήταν κά-ποιες ηγετικές προσωπικότητες και οι πιο κοντινοί σύμμαχοί τους. Στην Ουγγαρία, οιεκκαθαρίσεις πήραν για πρώτη φορά μαζικό χαρακτήρα. Στην Τσεχοσλοβακία όμως,η υπόθεση πήρε τέτοια τροπή ώστε ξέφυγε από κάθε έλεγχο, καθώς οι τεχνικές είχαντελειοποιηθεί, το KSC ήταν ιδιαίτερα ισχυρό, ενώ το γεγονός ότι η χώρα βρισκότανστην πρώτη γραμμή του πολέμου μεγέθυνε σε υπερβολικό βαθμό την παράνοια.

Η θλιβερή και άθλια αυτή ιστορία είχε πολλές τραγικές πτυχές. Η περιφρόνησηπρος τη νομιμότητα, τη δημοκρατία, την πολιτική ηθική και τις καλύτερες σοσιαλι-στικές παραδόσεις έκανε καταγέλαστες τις προοδευτικές αξιώσεις του κομμουνι-σμού. Οι εκκαθαρίσεις αποτέλεσαν μια φοβερή καταγγελία της σοβιετικής πολιτικήςκαι των κομμουνιστών που συμφωνούσαν με αυτή. Ο ξεπεσμός από την απελευθέ-ρωση του 1945 στην κτηνώδη παθητικότητα των αρχών της δεκαετίας του 1950 βία-σε τη σοσιαλιστική ιδέα αφήνοντας πάνω της ανεξίτηλα σημάδια. Τα λαμπρότεραεπιτεύγματα του κομμουνισμού –η διεθνής αντίσταση στην Ισπανία κατά του φασι-σμού, η αλληλεγγύη με τους λαούς της Δύσης στον αντιναζιστικό αγώνα, ο ευρύχω-ρος διεθνισμός της εποχής των Λαϊκών Μετώπων, η γενναιόδωρη ταύτιση με τα θε-τικά στοιχεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού και ο δημοκρατικός πλουραλισμός τουτσεχοσλοβακικού δρόμου προς το σοσιαλισμό– έγιναν αποδεικτικά στοιχεία εγκλη-ματικών πράξεων. Τα βάσανα των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μετα-τράπηκαν σε αντισημιτική καταγγελία τους. Στην πρώτη συνάντηση με τους «δα-σκάλους» του (τους Σοβιετικούς ανακριτές), ο Όιγκεν Λεμπλ (Eugen Loebl) ήρθεαντιμέτωπος με «ένα υβρεολόγιο κατά των Εβραίων που θα τιμούσε κάθε γκεσταπί-τη». Ο αντισημιτισμός, ο οποίος είχε μετονομαστεί σε αντισιωνισμό, κυριάρχησεστη δίκη του Σλάνσκι, στην οποία έντεκα από τους συνολικά δεκατέσσερις εναγομέ-νους ήταν Εβραίοι.37 Αυτό ήταν το ταπεινωτικό παράδοξο της όλης διαδικασίας: οιμεγαλύτερες κομμουνιστικές αρετές ορίζονταν πλέον ως προδοσία. «Το χειρότεροίσως ήταν η επίγνωση ότι ήσουν θύμα του κόμματος για το οποίο είχες θυσιάσει ολό-κληρη τη ζωή σου».38

Η δίκη του Σλάνσκι ήταν η τελευταία αποτρόπαιη πράξη στη σταλινοποίησητης Ανατολικής Ευρώπης, η βάναυση και αμείλικτη κανονικοποίηση που έκλεισετο άνοιγμα του 1945, όταν η απελευθέρωση από τη σκλαβιά του ναζισμού υποσχό-ταν όχι μόνο τη μεταρρύθμιση της κοινωνίας αλλά και τη διεύρυνση της δημοκρα-τίας και της ευημερίας των λαών. Η εξουσία τώρα συγκεντρώθηκε σε ένα μικρόηγετικό πυρήνα του κόμματος και του κράτους, χωρίς ίχνος συνταγματικού ελέγχου

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

559

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·559

ή αντιπολίτευσης· ο τύπος είχε περιέλθει σε μια κατάσταση απάθειας, ο δημόσιοςβίος βρισκόταν υπό ασφυκτικό διοικητικό έλεγχο, ενώ η πολιτική ζωή έμοιαζε πα-γωμένη από την παράνοια της απόλυτης και ισοπεδωτικής συμμόρφωσης προς τημία και μοναδική γραμμή, είτε μέσα στο κόμμα είτε έξω από αυτό. Τα κομμουνιστι-κά κόμματα πέτυχαν την πολυδιαφημισμένη δεσπόζουσα θέση τους στο εργατικόκίνημα, αλλά μόνο ως στείρα διοικητική ολοκλήρωση, στο πλαίσιο της οποίας οιαναγκαστικές συγχωνεύσεις με τους σοσιαλιστές αποτέλεσαν ένα πρώτο βήμα:ακολούθησαν η Ρουμανία τον Φεβρουάριο του 1948, η Ουγγαρία και η Τσεχοσλο-βακία τον Ιούνιο του ιδίου έτους, η Βουλγαρία τον Αύγουστο και η Πολωνία τονΔεκέμβριο.

Τα κομμουνιστικά κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης ήταν τα πραγματικά θύ-ματα του σταλινισμού. Συνολικά, γύρω στα 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι ή το 1/4 τουσυνόλου των μελών τους, αποπέμφθηκαν από αυτά μεταξύ του 1948 και του 1952,ενώ γύρω στους 250.000 φυλακίστηκαν. Τα κόμματα αυτά καταλύθηκαν ως δημι-ουργικά κινήματα και ξαναφτιάχτηκαν από την αρχή. Το φαινόμενο αυτό παρου-σιάζει μια ιδιάζουσα κοινωνιολογική διάσταση: στην Τσεχοσλοβακία, λόγου χάρη,«από το 1948 και μέχρι το 1952, 200 με 400 χιλιάδες απλοί εργάτες προβιβάστηκανσε διάφορες διοικητικές θέσεις, όχι μόνο στον παραγωγικό τομέα αλλά κυρίως στοστρατό και την αστυνομία». Και αντιστρόφως, «μόνο το 1951, οι αρχές απέλυσανγύρω στους 77.000 διανοουμένους, οι οποίοι τοποθετήθηκαν στα εργοστάσια».39

Με αυτό τον τρόπο λοιπόν η εργατική τάξη έζησε τη δική της κοινωνική επανάστα-ση. Στην ουσία όμως ο σταλινισμός υπήρξε για την Ανατολική Ευρώπη μια αντεπα-νάσταση. Αν το Σχέδιο Μάρσαλ έκανε τη δημοκρατία ασφαλή για τον καπιταλισμό,η σοβιετική πολιτική στην Ανατολική Ευρώπη κατέστησε το σοσιαλισμό ασφαλήγια τον Στάλιν.

ΔYTIKOEYPΩΠAΪKA MONTEΛA METAPPYΘMIΣHΣ

Τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, ο Ψυχρός Πόλεμος έδωσε τέλος στα ανοίγ-ματα που είχαν σημειωθεί το 1945. Αν η όξυνση των διεθνών εντάσεων το 1947 οδή-γησε όμως στην ανάδυση ενός συντηρητισμού στη Δυτική Ευρώπη, ο τελευταίοςήταν εντελώς διαφορετικός από τον προπολεμικό. Σε αντίθεση με τις πολιτικές διευ-θετήσεις, που προέκυψαν μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και είχαν ωςσυνέπεια την εγκαθίδρυση ασταθών δημοκρατικών καθεστώτων, τα οποία εντέλεικαι ανατράπηκαν, οι δημοκρατικές κατακτήσεις του 1945 είχαν διάρκεια. Εκτός απότην ψήφιση νέων συνταγμάτων και το εκλογικό δικαίωμα των γυναικών, οι νέες


560

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·560

διευθετήσεις περιλάμβαναν την εθνικοποίηση μεγάλων οικονομικών μονάδων, τηδιαμόρφωση μεικτών ουσιαστικά οικονομιών με ισχυρή κρατική παρουσία, τον κε-ντρικό σχεδιασμό, το κράτος πρόνοιας και μια ενεργό εργατική πολιτική. Επιπλέον,η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, που είχε αρχίσει με το Σχέδιο Μάρσαλ, ενισχύθηκε με τηδιαίρεση της Ευρώπης και την ίδρυση του ΝΑΤΟ, συνεχίστηκε με τη συγκρότηση τουΣυμβουλίου της Ευρώπης και τη γαλλογερμανική οικονομική συνεργασία.40

Ο κολεκτιβισμός ως ένα πολύπλοκο κράμα πατριωτισμού, δημόσιας υπευθυνό-τητας και δημόσιων αγαθών αποτέλεσε τον προσδιοριστικό παράγοντα της περιρ-ρέουσας ατμόσφαιρας. Πάνω απ’όλα, τα εργατικά κινήματα ενσωματώθηκαν στηνενεργό ζωή του κράτους μέσω της αναγνώρισης των συνδικάτων, των ελεύθερωνσυλλογικών διαπραγματεύσεων και της διεύρυνσης των πολιτικών ελευθεριών, οιοποίες για πρώτη φορά συνδυάζονταν στη Δυτική Ευρώπη με την κληρονομιά τωνδικαιωμάτων του πολίτη. Έτσι, το εργατικό κίνημα όχι μόνο μετακινήθηκε στο κέ-ντρο του δημόσιου βίου των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών αλλά και η ίδια η εργα-σία μεταβλήθηκε σε κοινωνικό αγαθό. Οι μεταπολεμικές αυτές διευθετήσεις οδή-γησαν τις καπιταλιστικές κοινωνίες από τα φιλελεύθερα ιδεώδη της Γαλλικής Επα-νάστασης, η οποία αντιμετώπιζε τα πολιτικά δικαιώματα ως επαρκείς εγγυήσεις τηςελευθερίας του πολίτη, στην κοινωνική δημοκρατία και τη διασφάλιση δικαιωμά-των στην κοινωνικοοικονομική σφαίρα.

Η κοινωνική πολιτειότητα αποτέλεσε μια ιδιαίτερα σημαντική ρήξη. Όντας μιαπολιτική αφαίρεση του κολεκτιβισμού της πολεμικής περιόδου, αντλούσε επίσηςαπό τα χριστιανικά ιδεώδη του κοινωνικού καθήκοντος και από τον ανθρωπιστικόφιλελευθερισμό πολλών επαγγελματιών σε τομείς κοινωνικής πολιτικής που είχαναποθαρρυνθεί από την οικονομική ύφεση της προηγούμενης δεκαετίας.41 Στη Βρε-τανία, ο πρακτικός εξισωτισμός μιας συνεργατικής αντίληψης ήταν ενσωματωμέ-νος στη δημόσια ρητορική του ίδιου του πολέμου, ενώ στην ηπειρωτική Ευρώπητέτοιου είδους ιδέες επηρέασαν τις ηγεσίες της Αντίστασης όσο και εκείνες που βρί-σκονταν στην εξορία. Για να μπορούν οι άνθρωποι να ασκούν τα δημοκρατικά τουςδικαιώματα, θα έπρεπε να έχουν ένα ελάχιστο βιοτικό επίπεδο. Αλλιώς, οι κοινωνι-κές ανισότητες θα τα υπονόμευαν. Τα πολιτικά και δημοκρατικά δικαιώματα έπρε-πε να συμπληρωθούν με τα κοινωνικά: το δικαίωμα στην εργασία, τα επιδόματαανεργίας και ασθένειας, τις συντάξεις γήρατος, την καθολική ιατροφαρμακευτικήπερίθαλψη, την αξιοπρεπή στέγαση, τις ίσες ευκαιρίες μόρφωσης και τον ελάχιστομισθό. Τα παλιά αυτά αιτήματα του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος κατέστησαντώρα γενικά δικαιώματα στο πλαίσιο της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης και διατη-ρήθηκαν μέχρι τη δεκαετία του 1970.

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

561

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·561

Οι γυναίκες βρίσκονταν στο επίκεντρο του κράτους πρόνοιας: ως αντικείμενατων κοινωνικών πολιτικών, ως υποκείμενα της νέας συζήτησης για τα κοινωνικά δι-καιώματα και βέβαια, ως αποδέκτες των πολιτικών μηνυμάτων. Επιτέλους αποκτούνδικαίωμα ψήφου στη Γαλλία, στην Ιταλία και το Βέλγιο, ανακτώντας και τα δικαιώ-ματα που είχαν χάσει από τη φασιστική λαίλαπα, διότι πρέπει να τονιστεί ότι μετά το1918 μόνο στη Βρετανία και τις σκανδιναβικές χώρες ασκούσαν οι γυναίκες χωρίςδιακοπή το εκλογικό τους δικαίωμα. Οι κινητοποιήσεις των γυναικών στη διάρκειατου πολέμου δημιούργησαν ξανά προσδοκίες ισότητας, αν και για άλλη μια φορά τοόλο ζήτημα επικεντρώθηκε στη μητρότητα. Η πίεση για δουλειά από τους χιλιάδεςστρατιώτες που επέστρεφαν από το μέτωπο, η εμμονή των συνδικάτων στη διαχωρι-στική γραμμή ανάμεσα στα φύλα, οι βαθιές προκαταλήψεις για τη θέση των γυναι-κών στην κοινωνία και η επιθυμία να οικοδομηθεί η τελευταία πάνω στην «υγιή» βά-ση της παραδοσιακής οικογένειας, όλοι αυτοί οι παράγοντες οδήγησαν και πάλι στηδιαμόρφωση ενός ανδροκρατούμενου επαγγελματικού και δημόσιου χώρου που,όπως και παλιότερα, περιόρισε τις γυναίκες στο σπίτι. Αυτή τη φορά βέβαια οι γυναί-κες δεν επέστρεψαν στο σπίτι, αφού το ποσοστό όσων εργάζονταν συνέχισε να αυ-ξάνεται σε όλη τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου. Ωστόσο αυτό ακριβώς φα-ντάζονταν οι δημόσιες γλώσσες, καθώς οι γυναίκες συμμετείχαν μεν στη ρόδινη με-ταπολεμική δημοκρατία αλλά με όρους που ήταν ήδη γνωστοί από το ματερναλιστι-κό καθεστώς, το οποίο είχε υιοθετηθεί αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.42

Εύκολα μπορεί να καταλάβει κανείς ότι επρόκειτο για μια προσπάθεια κανονικο-ποίησης της κοινωνίας. Η καθολική Ευρώπη χρησιμοποίησε τα πιο αντιδραστικάσυνθήματα για το ρόλο της οικογένειας αλλά και της γυναίκας. Για το Χριστιανοδη-μοκρατικό Κόμμα Ιταλίας (Democrazia Cristiana – DC), η οικογένεια ήταν ένα«φρούριο» αληθινών αξιών, για την αναγέννηση του έθνους από το φασισμό και τηνπροστασία του από τον κομμουνισμό. Αλλά και για τη Χριστιανοδημοκρατική Ένω-ση Γερμανίας (Christlich Demokratische Union – CDU), η «αποκατάσταση» τηςοικογένειας αποτελούσε το πιο σημαντικό κλειδί για την ανοικοδόμηση της κοινω-νίας. Η επανεπιβεβαίωση της ιδιώτευσης, των αντρικών προνομίων, της αποκλειστι-κής ενασχόλησης των γυναικών με τα του οίκου τους και η ιερότητα της μητρότηταςπροβλήθηκαν ως βασικά στοιχεία της επιδιωκόμενης αποναζιστικοποίησης, και απο-τελούσαν το καλύτερο οχυρό κατά του κομμουνισμού και βέβαια, τον πυρήνα της«χριστιανικής» παράδοσης της Δύσης. Η οικογενειακή πολιτική έγινε σημαντικόόπλο στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, με τον «ολοκληρωτικό» έλεγχο της οικογέ-νειας στις κομμουνιστικές χώρες να είναι ένα διαρκές στοιχείο φόβου. Αλλά και τοSPD υποστήριξε το σύμπλεγμα «της υγιούς οικονομίας, του οικονομικά αυτάρκους


562

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·562

κράτους πρόνοιας, της πολύτεκνης οικογένειας, της καλής μητέρας και της ζωτικό-τητας του έθνους».43 Το ίδιο ίσχυε και για τη Βρετανία, όπου οι μεταρρυθμίσεις του1946 κατέστησαν την οικογένεια μια ανδροκρατούμενη οικονομική μονάδα, με τηγυναίκα να ασχολείται μόνο με τα οικιακά. Η μεγάλη κατάκτηση των γυναικών, ταοικογενειακά επιδόματα, τα οποία καταβάλλονταν απευθείας στις μητέρες, αντανα-κλούσε παρόμοιες ματερναλιστικές αντιλήψεις.

Ωστόσο οι φεμινίστριες αντιμετώπισαν το ματερναλισμό ως έναν τρόπο αμφι-σβήτησης της συνδικαλιστικής πανάκειας του «οικογενειακού μισθού», δίνονταςέμφαση στην ικανοποίηση των ειδικών αναγκών της γυναίκας. Αυτό υποδήλωνετην αμφισημία των μεταπολεμικών διευθετήσεων: τα νοήματα των κατακτήσεωντου γυναικείου κινήματος και την αδιάλειπτη ηγεμονία του θεσμού της οικογένειαςπου συνόψιζαν το μέλλον των γυναικών. Οι τελευταίες μπορεί να ένιωσαν ότι ανα-γνωρίζονται μέσω της μητρότητας, στο πλαίσιο ενός οράματος το οποίο αναδείκνυετην «ισότητα αξίας, αναγνωρίζοντας τη διαφορά», όπως είχε πει κάποτε μια εκπρό-σωπος του SPD. Ωστόσο «το όραμα αυτό ήταν απολύτως σύμφωνο με μια έννομητάξη που προσδιόριζε το κανονιστικό πλαίσιο του οίκου ως το πλέον σημαντικό πε-δίο δράσης των γυναικών».44 Πολλά στηρίζονταν σε αυτό ακριβώς που επέτρεπε ηματερναλιστική πολιτειότητα των γυναικών.

Εδώ, η γλώσσα των δικαιωμάτων, που συνδεόταν με την κοινωνική πολιτειότη-τα, διαμόρφωνε ένα κλίμα που ευνοούσε και άλλες αξιώσεις. Ενώ τα κατοπινά φε-μινιστικά κινήματα δεν κατάγονταν ευθέως από τις μεταπολεμικές διευθετήσεις,οπωσδήποτε η ατμόσφαιρα αυτή περιέκλειε αντιφάσεις τις οποίες θα μπορούσαν ναεκμεταλλευτούν. Τα φεμινιστικά κινήματα της δεκαετίας του 1960 επεξέτειναν λο-γικά στο πεδίο των γυναικών διεκδικήσεων προγενέστερα επιχειρήματα, γιατί, αν ηπραγματική αναγνώριση της πολιτειότητας απαιτούσε νομοθετική επικύρωση τωνκοινωνικών δικαιωμάτων, άλλες μορφές ενισχυτικής δράσης θα μπορούσαν ναακολουθήσουν – εναντίον των έμφυτων όσο και των ταξικών ανισοτήτων μέσω τηςεξίσωσης των αμοιβών, των νόμων κατά των διακρίσεων, της θεσμοθέτησης τωναναπαραγωγικών δικαιωμάτων της γυναίκας κτλ. Με περίπλοκους λοιπόν τρόπους,τα διάφορα μέτρα του κράτους πρόνοιας και η μεταρρύθμιση της πολιτειότηταςστην αντιφασιστική περίοδο διαμόρφωσαν τα γλωσσικά εκείνα ιδιώματα δικαιω-μάτων και δυνατοτήτων που τα μεταγενέστερα ριζοσπαστικά κινήματα μπόρεσαννα αναπτύξουν ακόμη περισσότερο.

Οι μεταρρυθμίσεις ήταν πολύσημες και πολυδύναμες. Το μεταπολεμικό κράτοςπρόνοιας συμπεριλάμβανε την ανάπτυξη πολιτικών γεννητικότητας αλλά και εκ-συγχρονισμού της βιομηχανίας, αποτελεσματικότητας και ανταγωνιστικότητας σε

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

563

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·563

εθνικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο, καθώς επίσης και κοινωνικής και δημοκρατι-κής προόδου από μια αλτρουιστική άποψη. Οι τεχνοκρατικές πολιτικές οικονομι-κής ανάκαμψης συνέβαλαν στη διαμόρφωση των μεταπολεμικών διευθετήσεων –κοινωνικές πολιτικές για την ενίσχυση της οικογένειας και τη διασφάλιση της ανα-παραγωγής της κοινωνίας, τη διατήρηση των έμφυλων καθεστώτων και των διακρί-σεων σε βάρος των γυναικών στα εργασιακά ζητήματα και την προώθηση των νέωνκαταναλωτικών προτύπων. Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις ανταποκρίνοντανστις ανάγκες της οικονομίας σε ειδικευμένη και ανειδίκευτη εργασία. Η ικανότηταεναρμόνισης των λειτουργιστικών αυτών επιχειρημάτων με τις ελπίδες των μεγά-λων κοινωνικών κινημάτων και συνδυασμού των στόχων της καπιταλιστικής ευη-μερίας με το μεταρρυθμιστικό σχέδιο της αριστερής πολιτικής βάσης ήταν ζωτικήςσημασίας για τη σταθερότητα των νέων πολιτικών ρυθμίσεων που ίσχυσαν στηδιάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.45

Η METAΠOΛEMIKH ΣOΣIAΛΔHMOKPATIA

Αυτό ήταν το προσφιλές πεδίο της κύριας μη κομμουνιστικής τάσης της Αριστεράςμετά το 1945 – μια σοσιαλδημοκρατία που απέρριπτε βαθμιαία τη μαρξιστική τηςπαράδοση, γινόταν όλο και περισσότερο νευρική με την ταξική πάλη και αντιμετώ-πιζε με σκεπτικισμό την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού. Τα ισχυρότερασοσιαλδημοκρατικά κόμματα βρίσκονταν στη Σουηδία, στη Νορβηγία και τη Δανία,όπου και κέρδισαν επανειλημμένα τις εκλογές με προγράμματα δομικών μεταρρυθ-μίσεων βασισμένων στη φιλελεύθερη δημοκρατία, στη μεικτή οικονομία, στονσυνδικαλιστικό κορπορατισμό και το αναπτυγμένο κράτος πρόνοιας. Σε άλλες χώρες,όπου τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έπαιρναν περίπου 20-45% των ψήφων, συμ-μετείχαν σε συνασπισμούς πολυκομματικής βάσης: στις χώρες της Μπενελούξ,στην υπόλοιπη Σκανδιναβία (Φινλανδία, Ισλανδία), στην Ελβετία και την Αυστρία,όπου κυβερνούσε ένας μεγάλος δικομματικός συνασπισμός.

Σε άλλες χώρες, οι σοσιαλιστές βρίσκονταν συνεχώς στην αντιπολίτευση. Τόσοστη Βρετανία όσο και στη Γερμανία, τα μεγάλα σοσιαλιστικά κόμματα εμποδίζο-νταν από ισχυρά συντηρητικά κινήματα. Το Εργατικό Κόμμα έχασε επανειλημμένατις εκλογές παρότι πήρε πολύ υψηλά ποσοστά –48,8% το 1951, 46,4% το 1955 και43,8% το 1959–, σε αντίθεση με το SPD, το οποίο είχε ιδιαίτερα απογοητευτικέςεκλογικές επιδόσεις – 29,2% το 1949, 28,8% το 1953 και 31,8% το 1957. Το Ιρλαν-δικό Εργατικό Κόμμα (Irish Labour – IL) βρισκόταν μονίμως στο περιθώριο λόγωτου εθνικισμού που κυριαρχούσε στην πολιτική ζωή της χώρας, έχοντας ως καλύτε-


564

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·564

ρη επίδοσή του στις πέντε εκλογικές αναμετρήσεις, που έγιναν από το 1948 μέχριτο 1961, το 12% το οποίο πέτυχε το 1957. Στη Γαλλία και την Ιταλία, οι σοσιαλι-στές είχαν να αντιμετωπίσουν πολύ ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα και αμφιταλα-ντεύονταν ανάμεσα σε μια προσποιητή αριστερή στάση και έναν πολιτικό πραγμα-τισμό, με συνέπεια η εκλογική τους βάση να αποδυναμώνεται διαρκώς: το Σοσιαλι-στικό Κόμμα Γαλλίας, λόγου χάρη, έπεσε από το 23,4% των ψήφων το 1945 στο12,6% το 1962· το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας από το 20,7% στο 14,2% το1946-58, ενώ το 1958 το δεξιό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ιταλίας (PSDI) πήρε το4,5% των ψήφων. Οι Γάλλοι σοσιαλιστές συμμετείχαν στις 21 από τις 27 κυβερνή-σεις που σχηματίστηκαν μεταξύ του 1944 και του 1958, αλλά αυτές ήταν κεντρώεςπολιτικές συμμαχίες με ισχνό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα. Τέλος, οι σοσιαλιστέςβρίσκονταν στην παρανομία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 σε χώρες όπως ηΙσπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, οπότε και κατέρρευσαν οι δικτατορίες πουείχαν επιβληθεί σε προηγούμενες δεκαετίες.

Τα πιο ισχυρά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα αναδείχτηκαν σε οχήματα προό-δου. Ωστόσο σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι αντίξοες συνθήκες δεν επέ-τρεψαν την ευόδωση των μεταρρυθμίσεων. Τα μεγάλα και μαζικά κομμουνιστικάκόμματα εμπόδισαν την πρόοδο αυτή στην Ιταλία, στη Γαλλία, στη Φινλανδία καιτην Ισλανδία, όπως και οι θρησκευτικές και οι εθνογλωσσικές διαφορές ανάμεσαστους εργαζομένους στη Δυτική Γερμανία, στην Ολλανδία, στην Ιταλία και στηνΕλβετία. Η προσκόλληση του SPD στις μαρξιστικές και όχι μόνο παραδόσεις τουπροκάλεσε προβλήματα στον μεταρρυθμιστικό αναπροσανατολισμό του. Ωστόσοστις χώρες όπου έλειπαν οι παραπάνω παράγοντες και ο πραγματισμός των σοσιαλ-δημοκρατών δέσποζε στο εργατικό κίνημα, τα σοσιαλιστικά κόμματα έγιναν η κυ-ρίαρχη φωνή της μεταπολεμικής εποχής, συγκροτώντας μεγάλους πολιτικούς συ-νασπισμούς που εξέφραζαν τις προσδοκίες και τα συμφέροντα της εργατικής τάξης.Αυτό συνέβη στη Βρετανία, στην Αυστρία και τις σκανδιναβικές χώρες. Τα σοσια-λιστικά κόμματα αυτών των χωρών ήταν τα μόνα που σε επανειλημμένες εκλογικέςαναμετρήσεις από το 1945 έως το 1960 υπερέβαιναν το 40% των ψήφων (βλ. πίνα-κα 19.1, σ. 566).

Οι διεθνείς παράγοντες ευνοούσαν την επιτυχία των σοσιαλδημοκρατών. Το Σχέ-διο Μάρσαλ ενίσχυσε τους Εργατικούς στη Βρετανία, ενώ η έναρξη του ΨυχρούΠολέμου παρεμπόδισε την περαιτέρω ανάπτυξη της εκλογικής δύναμης των κομ-μουνιστικών κομμάτων στις σκανδιναβικές χώρες.46 Το δίπτυχο αυτό –από τη μια, τοΣχέδιο Μάρσαλ και από την άλλη, η αντικομμουνιστική πολιτική– εδραίωσε τις με-ταπολεμικές διευθετήσεις. Καθώς η Ευρώπη διαιρούνταν όλο και περισσότερο σε

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

565

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·565

δύο στρατόπεδα, όχι μόνο γεωγραφικά αλλά και κοινωνικά, η ανάγκη αμυντικής θω-ράκισης της «Δύσης» τροφοδοτούσε το πρόγραμμα αλλά και το λεξιλόγιο των σο-σιαλδημοκρατικών κομμάτων. Τόσο η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση όσο και τα ευρύτεραγεωπολιτικά συμφέροντα προσδέθηκαν στο άρμα του Ψυχρού Πολέμου. Ο Μπέβινέθεσε την πολιτική του Εργατικού Κόμματος στην υπηρεσία του βρετανικού ιμπε-ριαλισμού, ενώ οι Γάλλοι σοσιαλιστές πρωταγωνίστησαν σε μια σειρά αποικιοκρα-τικών πολέμων στην Αφρική και την Ασία. Ο Γκι Μολέ (Guy Mollet), ο οποίος ανέ-λαβε το 1946 την ηγεσία του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας στο όνομα «της θε-μελιώδους αυτής πραγματικότητας, της ταξικής πάλης», ηγήθηκε της κυβέρνησηςτου 1956-57 που έγινε γνωστή για τα δρακόντεια μέτρα, τα οποία έλαβε εναντίοντων Αλγερινών αντιστασιακών, για να μη μιλήσουμε για την καταστροφική περιπέ-τεια του Σουέζ.47 Το βαθύτερο χάσμα τη δεκαετία του 1950 ήταν ανάμεσα στους σο-σιαλιστές που ήταν πρόθυμοι να συνταυτιστούν με το ΝΑΤΟ και στα τμήματα τηςΑριστεράς που έπαιρναν σαφείς αποστάσεις από την πολιτική αυτή.

Πίνακας 19.1. Οι υψηλότερες εκλογικές επιδόσεις των σοσιαλδημοκρατών,1945-1960

Χώρα Έτος εκλογών Ποσοστό

Αυστρία 1959 44,8%Βέλγιο 1954 38,6%Γαλλία 1946 21,1%Γερμανία, Ομοσπονδιακή Δημοκρατία 1957 31,8%Δανία 1954 41,3%Ελβετία 1947 26,2%Ιρλανδία 1954 12,0%Ισλανδία 1956 18,3%Ιταλία 1946 20,7%Λουξεμβούργο 1951 41,4%Μεγάλη Βρετανία 1951 48,8%Νορβηγία 1957 48,3%Ολλανδία 1956 32,7%Σουηδία 1960 47,8%Φινλανδία 1951 26,5%


566

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·566

Σε χώρες όπως η Ιταλία ή η Ελλάδα, στις οποίες η κοινωνική ατζέντα πίσω από τοΣχέδιο Μάρσαλ –εκσυγχρονισμός της βιομηχανίας και αύξηση της παραγωγικότη-τας, ψηλοί μισθοί, αναδιανεμητικός χαρακτήρας της φορολογίας και μαζική κατανά-λωση– συναντούσε ένα εργατικό κίνημα καθοδηγούμενο από τους κομμουνιστές,ερχόταν σε σύγκρουση με τον αντικομμουνισμό του Δόγματος Τρούμαν και υποχω-ρούσε. Αντίθετα, σε χώρες όπως η Βρετανία, η Ολλανδία ή οι σκανδιναβικές, στιςοποίες τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν αδύναμα και το εργατικό κίνημα υπό τοναπόλυτο έλεγχο των σοσιαλιστών, το Σχέδιο Μάρσαλ βρισκόταν σε σύμπνοια μετους εγχώριους ρεφορμισμούς και τους ενίσχυε. Έτσι αναδείχτηκε η ομάδα των κομ-μάτων της Βόρειας και της Δυτικής Ευρώπης, που είχε συγκροτήσει το 1915-17 τηδεξιά πτέρυγα της Δεύτερης Διεθνούς ενάντια στους υποστηρικτές του Τσίμερβαλντ,είχε ακολουθήσει αντιμπολσεβίκικη πολιτική μετά την Οκτωβριανή Επανάστασηκαι είχε αδρανοποιήσει το αντιφασιστικό δυναμικό της Εργατικής και ΣοσιαλιστικήςΔιεθνούς (LSI) τη δεκαετία του 1930.48

Ο κεϊνσιανισμός, που απέβλεπε στην εξομάλυνση των οικονομικών κύκλων τουκαπιταλιστικού συστήματος, αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίχτηκε ησοσιαλδημοκρατική ατζέντα.49 Η αποδοχή της αναγκαιότητας του καπιταλισμού αλ-λά και της κρατικής παρέμβασης για τη διόρθωση των δυσλειτουργιών της αγοράςαποτέλεσαν τα βασικά χαρακτηριστικά. Έτσι, ο κεϊνσιανισμός υποστήριζε την ανά-πτυξη μακροοικονομικών μηχανισμών ρύθμισης της συνολικής ζήτησης μέσω τηςδημοσιονομικής πολιτικής και των εκτεταμένων κρατικών δαπανών και ταυτόχρονατην εξομάλυνση της οικονομικής ανάπτυξης, με τη βοήθεια σχετικά υψηλών μι-σθών, σταθερών τιμών και της πλήρους απασχόλησης. Επέλεξε να ανταμειφθεί ολαϊκός πατριωτισμός με την ενίσχυση της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιο-σύνης, χωρίς να απορρίψει το καπιταλιστικό σύστημα. Τα συμφέροντα του κεφα-λαίου θα διασφαλίζονταν από την εθνική οικονομική διαχείριση, την κοινωνικήειρήνη και την αύξηση της παραγωγικότητας, ενώ ο λαός θα ανταμειβόταν με τηνπλήρη απασχόληση, τα υψηλά εισοδήματα, τη διεύρυνση των κοινωνικών υπηρε-σιών και την προσήλωση των κυβερνήσεων στην υπόθεση της κοινωνικής ισότητας.

Ο KOPΠOPATIΣMOΣ

Εγγυητές του άγραφου αυτού κοινωνικού συμβολαίου ήταν οι βαρόνοι των συνδι-κάτων, κύριος εκπρόσωπος των οποίων ήταν ο Έρνεστ Μπέβιν. Οι συνδικαλιστέςηγέτες μπορούσαν να ελέγξουν καλύτερα το εργατικό κίνημα και να συμβάλουνστην αύξηση της παραγωγικότητας. Ορισμένα τμήματα των εργαζομένων, κυρίως οι

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

567

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·567

οργανωμένοι και οι ειδικευμένοι ή οι ημιειδικευμένοι, ένιωθαν ασφαλείς, όχι μόνολόγω της πλήρους απασχόλησης και της ανόδου των πραγματικών μισθών αλλά καιτου σεβασμού που απολάμβαναν στους χώρους δουλειάς. Οι νέες συμφωνίες ανά-μεσα στους εργαζομένους και την εργοδοσία οδήγησαν στην αναγνώριση του ρό-λου των συνδικάτων, στη νομική κατοχύρωση της αρχαιότητας και των προαγωγώνστην εργασία, στην προστασία της εργασίας, στα κάθε λογής ευεργετήματα, καθώςεπίσης και στον περιορισμό του διευθυντικού δικαιώματος. Όλα αυτά επικυρώθη-καν από εθνικές συμφωνίες ανάμεσα στις συνδικαλιστικές ενώσεις και την εργοδο-σία υπό την υψηλή εποπτεία του κράτους. Το κεφάλαιο, με τη σειρά του, εστίασε τοενδιαφέρον του στην αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας μέσω τηςκατασκευής νέων εργοστασίων, της αγοράς σύγχρονου μηχανολογικού εξοπλισμούκαι της εισαγωγής νέων τεχνικών παραγωγής, χωρίς να ανησυχεί για την επίθεσητων συνδικάτων στο δικαίωμά του να έχει τον έλεγχο των μέσων παραγωγής. Οιγραμμές παραγωγής επεκτάθηκαν και σε άλλους τομείς πέραν της αυτοκινητοβιο-μηχανίας, η οποία υπήρξε το κλασικό τους παράδειγμα. Το νέο αυτό εργοστασιακόμοντέλο –καλοί μισθοί, απουσία απεργιακών κινητοποιήσεων και ψηλή παραγωγι-κότητα– οδήγησε σε μια πρωτόγνωρη οικονομική ανάπτυξη τονώνοντας την κατα-νάλωση, χάρη στην οποία τα κέρδη μπορούσαν να αποφύγουν τις παλιότερες πιέ-σεις που δημιουργούσε το ίδιο το σύστημα.

Στην κορυφή της πυραμίδας ήταν το κράτος. Οι μεταπολεμικές εργασιακές σχέ-σεις απαιτούσαν την ύπαρξη ενός τριγωνικού κορπορατισμού: τα κέρδη του εργατι-κού κινήματος ήταν απτά, όπως ήταν και η αύξηση της πολιτικής του επιρροής· τοκεφάλαιο, από την πλευρά του, βρήκε χώρο για μια νέα στρατηγική συσσώρευσης,βασισμένη στο φορντισμό, που ως παραγωγικό μοντέλο συνδύαζε υψηλούς μι-σθούς, αυξανόμενη παραγωγικότητα και σύγχρονες διαδικασίες παραγωγής, οιοποίες εξασφάλιζαν διαρκή οικονομική ανάπτυξη με κινητήρια δύναμη την κατα-νάλωση· και το κράτος ανέλαβε ένα νέο ρόλο, εποπτεύοντας τον τεράστιας σημα-σίας και έκτασης κοινωνικό αυτό συμβιβασμό. Ο κορπορατισμός αυτός στηριζότανεν μέρει σε ένα εθνικό σύστημα διαβουλεύσεων ανάμεσα στην κυβέρνηση, στουςεργοδότες και τα συνδικάτα, και εν μέρει στις κεϊνσιανές πολιτικές που τερμάτισαντη μαζική ανεργία. Αποτέλεσμα όλων αυτών των διαδικασιών ήταν η δημιουργίαενός «μεταρρυθμισμένου ή ελεγχόμενου καπιταλισμού», ο οποίος πρόσφερε κε-ντρική θέση στην οργανωμένη εργασία, ενώ ταυτόχρονα παρέκαμπτε πλήρως τοσοσιαλισμό ως κοινωνικό σύστημα.50

Η διατήρηση του πλέγματος αυτού προϋπέθετε τη διαρκή οικονομική ανάπτυξητου καπιταλιστικού συστήματος. Η άνευ προηγουμένου αναπτυξιακή άνθηση προ-


568

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·568

κάλεσε ανεξήγητη αισιοδοξία στους σοσιαλδημοκράτες, οι οποίοι δεν διακατέχο-νταν πλέον από την πίστη στην αναπόφευκτη κατάρρευση του καπιταλισμού αλλάαπό τη βεβαιότητα για την ευμάρεια και την εξανθρωπισμένη πρόοδό του. «Κατάπαράδοση, στη σοσιαλιστική σκέψη δέσποζαν τα οικονομικά προβλήματα πουαντιμετώπιζε ο καπιταλισμός, όπως η φτώχεια, η μαζική ανεργία, η εξαθλίωση, ηαστάθεια και βέβαια, η πιθανότητα της πλήρους κατάρρευσής του», υποστήριζε οΆντονι Κρόσλαντ (Anthony Crosland), αλλά τώρα «ο καπιταλισμός μεταμορφώθη-κε σε τέτοιο βαθμό που έγινε αγνώριστος».51 Τη δεκαετία του 1960, οι σοσιαλιστέςεπανεξέτασαν την κοινωνική ανάλυσή τους. Το σταθερά ανερχόμενο βιοτικό επίπε-δο και η ραγδαία εξάπλωση μετά το 1960 μιας καταναλωτικής οικονομίας συνοδεύ-τηκαν από μία εξίσου ταχεία άνοδο του μορφωτικού επιπέδου, αλληλένδετη με τηδιεύρυνση της απασχόλησης στον δημόσιο τομέα. Εν ολίγοις, ο κεϊνσιανισμόςαφαίρεσε όλα τα ριζοσπαστικά στοιχεία από τη φαντασία της σοσιαλδημοκρατίας.

Οι σοσιαλιστές αναλυτές υποκατέστησαν την επιθυμία τους για ανατροπή τουκαπιταλισμού, για την οποία ούτως ή άλλως δεν είχαν κανένα σχέδιο βεβαιότηταςμιας διαρκώς αναπτυσσόμενης ευημερίας. Η ρητορεία της επανάστασης, ως αμφι-σβήτηση της κρατικής εξουσίας, είχε ξεχαστεί προ πολλού, όπως συνέβαινε τώρακαι με κάθε μορφή εξωκοινοβουλευτικής πάλης, όσο υποτυπώδης και να ήταν, είτεμέσω της τοπικής αυτοδιοίκησης και της δημοκρατίας στους τόπους δουλειάς είτεμέσω της άμεσης δράσης των απλών ανθρώπων. Οι γλώσσες της κοινωνικής τάξηςπου τόνιζαν την ασυμφιλίωτη οικονομική πάλη ατρόφησαν. Οι νέοι στρατηγοί άλ-λαξαν τις προτεραιότητές τους, παίρνοντας αποστάσεις από την εργατική τάξη ωςπρωταρχικό υποκείμενο της κοινωνικής γραφής και υιοθετώντας μια άλλη αντίλη-ψη που ευνοούσε την αργή βελτίωση των ταξικών δομών και τη σύμπηξη ευρύτε-ρων κοινωνικών συνασπισμών. Τα σοσιαλιστικά κόμματα μετατράπηκαν σε «λαϊκάκόμματα», τα οποία υποστηρίζονταν από πολλά κοινωνικά στρώματα.

Το πρόγραμμα του SPD, που ψηφίστηκε το 1959 στο Συνέδριο του Γκόντεσ-μπεργκ, υποστήριξε πρώτο την «εκσυγχρονιστική» αυτή προσέγγιση.52 Κάθε συ-ζήτηση για την ανατροπή του καπιταλισμού έλαβε τέλος, όπως και για το μαρξισμό,καθώς και κάθε αναφορά στο σοσιαλισμό. Το μόνο που έμεινε ήταν η επιθυμία νακερδίσει το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα και να κυβερνήσει. Η μεικτή οικονομία, μετην αρχιτεκτονική του κοινωνικού κράτους, της πλήρους απασχόλησης και τουισχυρού δημόσιου τομέα, συμφιλίωσε τους σοσιαλδημοκράτες με την ιδιωτικήιδιοκτησία και τον ιδιωτικό έλεγχο. Τη δεκαετία του 1960, η άποψη αυτή κυριάρχη-σε πλήρως στο SPD, στο Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας, στα σοσιαλιστικά κόμμα-τα της Ολλανδίας και της Γαλλίας, και στη σκανδιναβική σοσιαλδημοκρατία. Επι-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

569

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·569

πλέον, παρότι οι σοσιαλιστές ήταν εκείνοι που συνέλαβαν και υλοποίησαν τις μετα-πολεμικές κοινωνικοοικονομικές διευθετήσεις, οι συντηρητικοί έδρεψαν τους καρ-πούς αυτής της επιτυχίας, και κόμματα όπως οι Εργατικοί ή το SPD επανήλθαν σταέδρανα της αντιπολίτευσης, υποστηρίζοντας την κοινωνική συναίνεση από έξω.Ωστόσο ούτε η δεκατριάχρονη διακυβέρνηση της Βρετανίας από τους συντηρητι-κούς (1951-64) ούτε η δεκαεφτάχρονη παραμονή της CDU στην κυβέρνηση τηςΓερμανίας (1949-66) –το αποκαλούμενο «κράτος της CDU»– θα μπορούσαν να εί-χαν λειτουργήσει χωρίς τη συνεργασία των συνδικάτων. Η παραδοσιακή σοσιαλι-στική ανάλυση έχανε τη δύναμή της.

Το πιο ισχυρό κεϊνσιανό μοντέλο, με τη ρητά σοσιαλδημοκρατική μορφή τουκαι το εργατικό κίνημα στη θέση του οδηγού, εφαρμόστηκε στη Σουηδία.53 Το Σο-σιαλδημοκρατικό Κόμμα Σουηδίας (SAP) στηριζόταν σε μια εξαιρετικά αποτελε-σματική ιστορικά εκπροσώπηση της εργατικής τάξης, αποτυπώνοντας έτσι ένανιδιαίτερα συνεκτικό ταξικό σχηματισμό. Το 1917, το SAP ήταν το μεγαλύτερο κόμ-μα της χώρας, ενώ κυβέρνησε αδιαλείπτως τη Σουηδία από το 1932 μέχρι το 1976·μέχρι το 1991 κυβέρνησε με κάποια διαλείμματα τη χώρα για πενήντα χρόνια περί-που, ενώ το μέσο ποσοστό των εκλογικών του επιδόσεων το 1921-85 ήταν 44,8%.Η σταθερότητα αυτή προϋπέθετε μια οργανική σχέση με τα συνδικάτα, ο ρόλος τωνοποίων προσδιοριζόταν από τη Βασική Συμφωνία με τους εργοδότες, του 1938. Ωςεπί το πλείστον, το κόμμα απέφευγε τις τριβές με το Κομμουνιστικό Κόμμα, ενώαπό το 1960 και εφεξής συμμάχησε μαζί του στο κοινοβούλιο. Το 1936-57 μάλιστα,συμμαχώντας με το Αγροτικό Κόμμα, πρόλαβε την ανάπτυξη ενός κινήματος στοναγροτικό χώρο που θα ήταν εχθρικό προς την Αριστερά.

Τα θεμέλια είχαν τεθεί τη δεκαετία του 1930. Οι κυβερνήσεις του σοσιαλδημο-κρατικού κόμματος υιοθέτησαν πολιτικές παρεμφερείς με τον κεϊνσιανισμό, αρχίζο-ντας το 1933 αφενός με ένα πρόγραμμα δημοσίων έργων, με μισθούς τους οποίουςείχαν συμφωνήσει με τα συνδικάτα, καθώς και με στήριξη της τιμής των αγροτικώνπροϊόντων. Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις περιλάμβαναν τη δημιουργία νέων θέ-σεων εργασίας, τη σύσταση της Επιτροπής για το Ανθρώπινο Δυναμικό, επιδόματαανεργίας, τις «Λαϊκές Συντάξεις», την προληπτική ιατρική και άλλες κοινωνικέςυπηρεσίες, τα οικογενειακά επιδόματα και την επιδότηση ενοικίου. Το SAP σεβά-στηκε τον προωθημένο κορπορατισμό που εισήγαγε η Βασική Συμφωνία του 1938,η οποία διευκολύνθηκε από την ιδιαίτερα συγκεντρωτική οργάνωση των συνδικά-των και των εργοδοτικών ενώσεων. Με ένα διάλειμμα μεταξύ 1944 και 1948, το SAP

εγκατέλειψε τις εθνικοποιήσεις και τα οικονομικά πλάνα υπέρ ενός πιο φιλελεύθε-ρου μοντέλου προβλέψεων και διαχείρισης της ζήτησης, απελευθερώνοντας το κρά-τος πρόνοιας από το φάσμα της κρατικής ιδιοκτησίας στην οικονομία.


570

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·570

Η ιδέα του «Λαϊκού Σπιτιού», η οποία διατυπώθηκε το 1928 από τον Περ ΆλμπινΧάνσον (Per Albin Hansson), πρόεδρο του κόμματος από το 1928 και πρωθυπουργόαπό το 1932, διαπνεόταν από μια ηθική αμοιβαιότητας και αλληλεγγύης στηριγμένηστην απουσία ιεραρχίας και προνομίων:

Στο καλό σπίτι επικρατεί η ισότητα, η κατανόηση, η συνεργασία και η αλληλεγγύη. Aνεφαρμοστεί αυτό στο μεγάλο σπίτι του λαού και των πολιτών, τότε θα σημάνει την κα-τάργηση όλων των οικονομικών και κοινωνικών διαχωριστικών γραμμών, που τώρα χω-ρίζουν τους πολίτες σε προνομιούχους και μη προνομιούχους, σε κυρίαρχους και υποταγ-μένους, σε πλούσιους και φτωχούς, σε παραχορτασμένους και πεινασμένους, σε λαφυρα-γωγούς και λαφυραγωγημένους.54

Αυτό δημιούργησε ένα ιδεώδες κοινωνικής δικαιοσύνης απαλλαγμένο από τηδιχαστική οικονομίστικη ρητορεία για την προτεραιότητα της εργατικής τάξης.Ανακάλεσε στη μνήμη των περισσότερων Σουηδών τις εμπειρίες και τους δεσμούςτους με την ύπαιθρο και την αγροτική ζωή, γιατί δημογραφικά τα αστικά κέντραεπικράτησαν μόνο την περίοδο το 1930-35. Αποτύπωσε την πίστη των σοσιαλι-στών στη συγκρότηση συμμαχιών, γιατί μόνο έτσι θα μπορούσαν να αποκτήσουντην ηθική ηγεσία της κοινωνίας τους. Σε ό,τι αφορά το κράτος πρόνοιας, υπερασπί-στηκε την καθολικότητα των κοινωνικών δικαιωμάτων, θεωρώντας τα τμήμα τηςπολιτειότητας και όχι απλή ανακούφιση των αναξιοπαθούντων. Εκφράζοντας τηνκοινωνική πολιτική αλληλεγγύης με τις γλώσσες της οικογένειας, του σπιτιού καιτης κοινότητας, εξασφάλισε το ηθικό πλεονέκτημα στη ζωή του σουηδικού έθνους.

Τα σκανδιναβικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα ήταν τα μόνα που κατάφεραν νακυβερνήσουν τις χώρες τους τη δεκαετία του 1930 νομιμοποιώντας το κοινωνικόκράτος με μια αισιόδοξη εθνολαϊκή ορολογία. Το βιβλίο των Άλβα και ΓκούναρΜίρνταλ (Alva και Gunnar Myrdal) Έθνος και οικογένεια (1934) εδραίωσε την ενό-τητα μιας στρατηγικής, που συνδύαζε τη δημογραφική πολιτική, το κοινωνικό κρά-τος και το εθνικό συμφέρον με μία ομολογουμένως δημοκρατική προοπτική, καθι-στώντας την κοινωνική ασφάλεια «κομμάτι της σουηδικής εθνικής ταυτότητας».55

Η κοινωνική πολιτική διεπόταν από την αρχή της καθολικότητας. Με τη δημιουρ-γία μάλιστα του Εθνικού Συστήματος Υγείας το 1956 και την εκπαιδευτική μεταρ-ρύθμιση το 1962, η πολιτική αυτή διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο. Τη δεκαετίατου 1950, η Ομοσπονδία Δανικών Συνδικαλιστικών Ενώσεων υποστήριξε και αυτήτις συλλογικές διαπραγματεύσεις με τους εργοδότες για τον προσδιορισμό των μι-σθών με βάση την αρχή της εργατικής αλληλεγγύης. Με κίνητρο την αύξηση τωναπολαβών τους, οι χαμηλόμισθοι στράφηκαν προς το πιο δυναμικό τμήμα της βιο-μηχανίας, αλλάζοντας δουλειά αλλά και τόπο διαμονής, ενώ οι υψηλόμισθοι, απο-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

571

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·571

δεχόμενοι κάποιες περικοπές στους μισθούς τους για να επωφεληθούν οι πιο αδύνα-μοι οικονομικά συνάδελφοί τους, υποστήριξαν με συνέπεια τις πολιτικές αύξησηςτης παραγωγικότητας στους δικούς τους πιο αναπτυγμένους βιομηχανικούς τομείς.Έτσι, ένας αναδιανεμητικός μηχανισμός, που λειτουργούσε υπέρ των χαμηλόμι-σθων, συνδυάστηκε με μια δυναμική βιομηχανική πολιτική προς όφελος της διε-θνούς ανταγωνιστικότητας της Σουηδίας. Μια εθνική πολιτική μισθών, σε συνδυα-σμό με μια ενεργό πολιτική αγοράς εργασίας, ενσωμάτωσαν τις διάφορες ομάδεςεργαζομένων, προωθώντας τον εκσυγχρονισμό του συνόλου της βιομηχανίας.

Το 1959, η Μεταρρύθμιση του Συνταξιοδοτικού Συστήματος (ATP), στην οποίαπροχώρησε το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σουηδίας, αναπροσδιόρισε το ήθος τουκοινωνικού κράτους, αντικαθιστώντας τον προλεταριακό εξισωτισμό των ενιαίωνεισφορών, που απέφεραν ελάχιστες συντάξεις, με έναν εξισωτισμό της μεσαίας τά-ξης, με εισφορές ανάλογες των μισθών και συντάξεις που διασφάλιζαν στους εργα-ζομένους τα προηγούμενα εισοδήματά τους. Aυτό προκάλεσε μια σύγκρουση πουαναδιαμόρφωσε την κοινωνική βάση της κυβερνητικής ηγεμονίας των σοσιαλδη-μοκρατών. Η συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση πρόσφερε έξυπνα στα αναπτυσσόμε-να υπαλληλικά στρώματα ένα υλικό συμφέρον μέσα στο πλαίσιο του κράτους πρό-νοιας, απομακρύνοντας τη σοσιαλιστική στρατηγική από την παλιότερη συμμαχίαεργατών και αγροτών. Θυσιάζοντας την ισότητα των αποδοχών, απέβλεπε στο ναεμποδίσει τους ειδικευμένους και μορφωμένους εργάτες που είχαν καλή οργάνωσηνα αποκτήσουν επικουρικές συντάξεις μέσω των συλλογικών διαπραγματεύσεων,και αντίθετα να τους προσδέσει στο κράτος πρόνοιας. Η συμμαχία των μισθωτώνπου προέκυψε από τις διαδικασίες αυτές υποσχόταν να διασφαλίσει την παραμονήτου SAP στην εξουσία.

Οι τρεις πυλώνες της μεταπολεμικής σοσιαλδημοκρατίας –κεϊνσιανισμός, κορ-πορατισμός και κοινωνικό κράτος– αποτελούσαν ένα οργανικό όλον στη Σουηδία,όπου μια ικανή ηγεσία διαμόρφωσε ένα συνεκτικό όραμα κοινωνικών μεταρρυθμί-σεων. Υπήρχε επίσης και μια σειρά προϋποθέσεων: ενωμένο εργατικό κίνημα, στοοποίο το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν είχε σημαντική επιρροή, έλλειψη δογματισμούκαι πολιτισμική ομοιογένεια, που δεν επέτρεπε στο αντισοσιαλιστικό στρατόπεδονα χρησιμοποιήσει τις εθνοπολιτισμικές διαφορές ως σφήνα στην εργατική τάξη. Ηυπόσχεση του κορπορατισμού –μισθολογική συγκράτηση για να διευκολυνθεί η οι-κονομική ανασυγκρότηση, με αντάλλαγμα την πλήρη απασχόληση και τις κοινωνι-κές μεταρρυθμίσεις– πραγματικά εκπληρώθηκε από το SAP. Οι Σουηδοί εργάτεςμπορούσαν να ταυτιστούν με το κράτος χάρη στον αυξανόμενο πραγματικό μισθότους. Το ίδιο όμως πέτυχε επιδέξια το SAP και με τους υπαλλήλους γραφείου και


572

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·572

τους διάφορους επαγγελματίες. Σε καμιά άλλη χώρα, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμ-ματα δεν είχαν την επιτυχία του SAP, το οποίο κυβέρνησε αδιαλείπτως τη Σουηδίααπό το 1932 μέχρι το 1976. Ήταν δύσκολο να μιμηθούν την αποτελεσματική εθνικήηγεσία του, τις κυβερνητικές του ικανότητες, τις ανθρωπιστικές του αξίες και τηστρατηγική του κατανόηση.56

Μέχρι το 1960, οι σοσιαλιστές είχαν σχεδόν εξ ολοκλήρου εγκαταλείψει τηνιδέα της κατάργησης του καπιταλισμού. Είχαν μείνει βέβαια ορισμένες μικρές ομά-δες μεταξύ των ριζοσπαστών διανοουμένων, σε κάποια τμήματα νεολαιών και τααπομεινάρια των τοπικών σοσιαλιστικών πυρήνων. Οι σοσιαλδημοκράτες πίστε-ψαν στην οικονομική ευημερία, στη βιομηχανική ανάπτυξη και την άνοδο του επι-πέδου ζωής, χτίζοντας με τη φαντασία τους κοινωνίες, στις οποίες τα «ιδεολογικάζητήματα» και η «ταξική πάλη» είχαν εκμετρήσει το ζην. Η πλήρης απασχόληση, ημείωση των κοινωνικών ανισοτήτων μέσω της προοδευτικής φορολογίας και τωνκοινωνικών μεταρρυθμίσεων, η βελτίωση του επιπέδου ζωής μέσω της εκπαίδευ-σης και των άλλων κοινωνικών υπηρεσιών, ο εξανθρωπισμός της κοινωνίας, όλοιαυτοί οι στόχοι δεν ταυτίζονταν πλέον με την κατάργηση του καπιταλισμού. Οι σο-σιαλδημοκράτες έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πραγματοποίηση των μεταπο-λεμικών μεταρρυθμίσεων. Από το 1955 και εφεξής όμως –με εξαίρεση τη Σκανδι-ναβία– βρέθηκαν στην αντιπολίτευση. Η κατάσταση πλέον ήταν πολύ διαφορετικήαπ’ ό,τι ήταν δέκα χρόνια νωρίτερα. Κατά τη δημιουργία της μεγάλης πολεμικήςσυμμαχίας στη Βρετανία, σε μια ομιλία του ενώπιον 2.000 συνδικαλιστικών στελε-χών στις 25 Μαΐου 1940, ο Έρνεστ Μπέβιν, που τότε ήταν ακόμη φρέσκος υπουρ-γός Εργασίας, τόνισε την ενότητα σοσιαλισμού και πατριωτισμού, υποσχόμενος ότιτο μέλλον ανήκει στους Εργατικούς:

Οφείλω να σας ζητήσω να θέσετε τον εαυτό σας στη διάθεση του κράτους. Είμαστε σο-σιαλιστές και αυτό θα είναι η δοκιμασία του σοσιαλισμού μας. Είναι επίσης μια δοκιμα-σία για το αν εννοούμε τις αποφάσεις που έχουμε πάρει κατά καιρούς… Αν το κίνημάμας και η τάξη μας καταφέρουν τώρα να συγκεντρώσουν όλες τις δυνάμεις τους και νασώσουν το λαό αυτής της χώρας από την καταστροφή, τότε η χώρα αυτή θα αντιμετωπί-ζει πάντα με εμπιστοσύνη τους ανθρώπους που την έσωσαν.57

Το 1945, η υπόσχεση αυτή είχε πραγματοποιηθεί ήδη. Στο καμίνι του πολέμουσφυρηλατήθηκε μια ηθική συλλογικότητας που επηρέασε τις ευρωπαϊκές χώρεςτουλάχιστον για τρεις δεκαετίες· το ευρύτερο όραμα της ηθικής και πολιτικής καθο-δήγησης του έθνους, κατά τον τρόπο που το εννοούσαν ο Γκράμσι, οι αρχιτέκτονεςτης Κόκκινης Βιένης και οι αγωνιστές σε κάθε Mικρή Μόσχα ή ακόμη και οι Σουη-δοί σοσιαλδημοκράτες, είχε χαθεί για πάντα.

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

573

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·573

ΟI ΓYNAIKEΣ ΣTH ΘEΣH TOYΣ (KAI OI ANTPEΣ ΣTH ΔIKH TOYΣ)

Οι εμπειρίες που έζησαν οι γυναίκες ανάμεσα στα Λαϊκά Μέτωπα και την έναρξητου Ψυχρού Πολέμου δεν διαφέρουν και πολύ από τις προγενέστερες. Τα ΛαϊκάΜέτωπα στην Ισπανία και τη Γαλλία έδειχναν ότι θέλουν να φέρουν τις γυναίκεςστο προσκήνιο είτε μέσω της παραχώρησης του εκλογικού δικαιώματος και τηςυπεράσπισης της δημοκρατίας στον ισπανικό Εμφύλιο είτε μέσω του γαλλικούαπεργιακού κύματος του Ιουνίου του 1936. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο επι-στρατεύτηκαν κάθε είδους πατριωτικά συνθήματα, λόγου χάρη με τις γυναίκες ναπροσφέρουν την εργασία τους στη βρετανική πολεμική οικονομία ή να θυσιάζουνακόμη και τη ζωή τους στην Αντίσταση κατά των ναζί. Ο πόλεμος διέρρηξε τον ιστότης ομαλής οικογενειακής ζωής, ανέτρεψε τα σύνορα μεταξύ ιδιωτικής σφαίρας καιδημόσιας, ενώ υποχρέωσε τις γυναίκες να αναλάβουν ρόλους που μέχρι τότε ήταναυστηρά αντρικοί, ταράζοντας το έμφυλο κανονιστικό πλαίσιο. Ωστόσο μετά το1945 οι παλιότερες νόρμες αποκαταστάθηκαν. Αντί να αποκτήσουν οι γυναίκεςπλήρη συμμετοχή στη δημοκρατική πολιτειότητα, η μητρότητα και τα οικιακά σφε-τερίστηκαν για άλλη μια φορά τα δίκαιά τους.

Στην Ισπανία, το Λαϊκό Μέτωπο βελτίωσε αμέσως το νομικό καθεστώς των γυ-ναικών, δίνοντας τους το δικαίωμα να παίρνουν διαζύγιο, να τελούν πολιτικό γάμοκαι, στην Καταλονία, να κάνουν ακόμη και αμβλώσεις. Το δημοκρατικό καθεστώςεπιστράτευσε τις γυναίκες στη βιομηχανία, στις δημόσιες υπηρεσίες, στους γεωργι-κούς συνεταιρισμούς και, αρχικά, στην πολιτοφυλακή. Παρ’όλα αυτά, οι γυναίκεςθεωρούνταν πάνω απ’όλα μητέρες και σύζυγοι. Πολύ γρήγορα, άρχισαν να διευθύ-νουν τα μαγειρεία στα στρατόπεδα, να πλένουν και να ράβουν, να δουλεύουν σε νο-σοκομεία, να περιθάλπουν τους πρόσφυγες και να αναπληρώνουν τους άντρες, όταναυτοί βρίσκονταν στο μέτωπο. Αν και αφιερωμένη στην απελευθέρωση των γυναι-κών, η Οργάνωση Αντιφασιστριών Γυναικών (Agrupacion de Mujeres Antifascistas),που ιδρύθηκε το 1933, ήταν απόλυτα συμβατική σε αυτά τα θέματα.58 Οι αναρχικέςΕλεύθερες Γυναίκες (Mujeres Libres), οργάνωση που συστήθηκε το καλοκαίρι του1936, επιθυμούσε να απελευθερώσει τις γυναίκες από την «τριπλή σκλαβιά στηνάγνοια, στους άντρες και τους καπιταλιστές» αλλά σκόνταψε κι αυτή στον εμπεδω-μένο σεξισμό της CNT.59 Βεβαίως, το ζήτημα έκλεισε βίαια μετά τη νίκη των Εθνικι-στών στον Εμφύλιο, που οδήγησε ξανά στη βίαιη καθυπόταξη των γυναικών.

Το ίδιο συνέβη και στη Γαλλία. Η «καθολική ψηφοφορία», το καμάρι της Γαλλι-κής Δημοκρατίας, ίσχυε μόνο κατ’ όνομα, αφού δεν είχε επεκταθεί ακόμη στις γυ-ναίκες, ενώ άλλο τόσο τις παραμέριζε το νομικό πλαίσιο που δεν ήταν περισσότεροευνοϊκό: με τη μεταρρύθμιση του Αστικού Κώδικα τον Φεβρουάριο του 1938 είχαν


574

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·574

γίνει κάποιες βελτιώσεις, αλλά ο άντρας έμενε chef de la famille (αρχηγός της οικο-γένειας). Ο διορισμός τριών γυναικών υφυπουργών στην κυβέρνηση Μπλουμ το1936 συνιστούσε έναν κυνικό συμβιβασμό.60 Μόνο η Αντίσταση εκβίασε τα πράγ-ματα: αν οι Ριζοσπάστες άφησαν το θέμα της ψήφου των γυναικών εκτός του Κατα-στατικού Χάρτη του CNR, o οποίος υπερψηφίστηκε τον Μάρτιο του 1944, η συνέ-λευση του Αλγερίου τον Απρίλιο του ιδίου έτους τη συμπεριέλαβε και έτσι το 1945οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα να ψηφίζουν. Ωστόσο η δημόσια πολιτική δενάλλαξε τη θέση των γυναικών στην κοινωνία. Τόσο το Σοσιαλιστικό Κόμμα όσοκαι το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας επαναλάμβαναν μονότονα την παλιά εκείνηάποψη που εξελάμβανε την παραγωγική εργασία ως προϋπόθεση της απελευθέρω-σης, ενώ οι συνδικαλιστικές τους ενώσεις συνέχιζαν να αποκλείουν τις γυναίκες καινα προωθούν την ανισότητα αμοιβών και τον οικογενειακό μισθό. Στις απεργιακέςκινητοποιήσεις του 1936, οι γυναίκες παρακολουθούσαν απλώς την ανδρική μαχη-τικότητα στις εργοστασιακές επιτροπές και στους δημόσιους λόγους των κομμάτωνόσο και των συνδικάτων, ενώ οι ηγέτες της CGT επαινούσαν τις απεργούς γιατί«υπερασπίστηκαν το ψωμί [μας], το σπίτι μας, τα ίδια μας τα παιδιά».61 Στα απο-μνημονεύματα των εργαζόμενων γυναικών, «η οικονομική κρίση, η ύφεση, η ανερ-γία, οι εφημερίδες, τα συνδικάτα και η πολιτική ήταν έννοιες και τομείς που ανήκαναποκλειστικά στους άντρες».62 Με το Λαϊκό Μέτωπο, το Κομμουνιστικό ΚόμμαΓαλλίας προσχώρησε θορυβωδώς στο κυρίαρχο στρατόπεδο που υποστήριζε τηναύξηση της γεννητικότητας.63 Ο αντιφασιστικός ριζοσπαστισμός σταματούσεμπροστά στην οικογενειακή εστία.

Στην Ιταλία, την άλλη μεγάλη χώρα του καθολικού ευρωπαϊκού νότου με ισχυ-ρή κομμουνιστική παρουσία, τα πράγματα ήταν μάλλον διαφορετικά. Τον Σεπτέμ-βριο του 1944, η Αντίσταση ίδρυσε την Ένωση Γυναικών Ιταλίας (UDI), σε μια χα-ρακτηριστική προσπάθεια να προωθήσει την πολιτική συμμαχιών του Τολιάτι. Ηοργάνωση αυτή απευθυνόταν και στις γυναίκες που δεν είχαν ασπαστεί τον κομ-μουνισμό, κυρίως μέσα από την εφημερίδα της Noi Donne (Εμείς, οι γυναίκες), ενώμέχρι το 1954 είχε πάνω από 3.500 τοπικούς πυρήνες και 1.000.000 μέλη.64 Ωστόσοη UDI έβγαλε τις γυναίκες από το «σπίτι και την εκκλησία», αναθέτοντάς τους δη-μόσιους ρόλους χωρίς να αμφισβητήσει το υπάρχον καθεστώς των έμφυλων σχέ-σεων μέσα στην οικογένεια ή τον υποδεέστερο χαρακτήρα της «γυναικείας σφαίρας».Το σύνθημά της το 1947 ήταν «Ευτυχισμένη οικογένεια, ειρήνη και εργασία».65 Οικομμουνιστές ασχολούνταν με την «κοινωνική λειτουργία» των οικιακών εργασιώνκαι της μητρότητας, απαιτώντας τη μέγιστη δυνατή κοινωνική ασφάλεια και προ-τείνοντας τις κλασικές σοσιαλιστικές λύσεις της προσιτής σε όλους τεχνολογίας και

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

575

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·575

των κολεκτιβιστικών δημόσιων υπηρεσιών. Όμως η πολιτική του κόμματος για τιςέμφυλες σχέσεις ήταν στην καλύτερη περίπτωση αβέβαιη, ενώ οι ίδιες οι κομμουνί-στριες έβλεπαν την UDI ως μια οργάνωση δευτέρας κατηγορίας, «ένα είδος εξορίαςαπό την πραγματική δουλειά που γινόταν στο κόμμα».66 Επιπλέον, η συμμαχία υπο-βάθμιζε ζητήματα όπως η αντισύλληψη, οι αμβλώσεις και το διαζύγιο, κατευθύνο-ντας την UDI προς τη μητρότητα, την ανατροφή των παιδιών και την οικογένεια.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας είχε προσελκύσει πολλές γυναίκες στις τά-ξεις του. Το 1959 το ποσοστό αυτό ανερχόταν στο 25,9% του συνολικού αριθμούτων μελών του, αλλά αυτό δεν επηρέασε καθόλου την ανδροκρατία που κυριαρχού-σε στην κορυφή της κομματικής πυραμίδας. Ο αριθμός των γυναικών που κατέλα-βαν ηγετικές θέσεις μεταξύ 1945 και 1960 αντιπροσώπευε μόλις το 5-6% του συνό-λου. Οι δυσκολίες αυτές ήταν περισσότερο οφθαλμοφανείς στο Τορίνο με τη μεγά-λη εργατιστική παράδοση. Η CGIL προσπάθησε να κρατήσει την UDI μακριά, περιο-ρίζοντάς τη στα «γυναικεία ζητήματα» και, όταν η τελευταία άρχισε τη δεκαετίατου 1950 τις εκστρατείες της για την ισότητα στη δουλειά, λόγω της επικράτησηςτου ψυχροπολεμικού κλίματος οι συνδικαλιστικές ενώσεις που επηρεάζονταν απότο Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν πολύ αδύναμες για να βοηθήσουν. Ένας τοπικόςπυρήνας της UDI περιέγραφε το σκοπό της οργάνωσης «ως μια προσπάθεια να απε-λευθερωθούν οι γυναίκες, προσπάθεια που είναι το ανθρώπινο και πολιτικό κίνητροόλων των δραστηριοτήτων μας». Ωστόσο ήταν απομονωμένη από την υπόλοιπηκομματική ζωή. Οι γυναίκες, που συμμετείχαν στον πυρήνα αυτό, συναντιόντανδύο φορές την εβδομάδα στο σπίτι της μητέρας μιας αγωνίστριας:

Στις 8 Μαρτίου (Ημέρα των Γυναικών), η τοπική χορωδία των κοριτσιών και το μπαλέ-το έδιναν μια παράσταση, ενώ επιδεικνύονταν και οι προίκες των μελών που θα πα-ντρεύονταν εκείνη τη χρονιά. Στις άλλες δραστηριότητες περιλαμβάνονταν οι εκκλήσειςγια την ειρήνη και το δημόσιο στεγαστικό πρόγραμμα, η διανομή και η πώληση της NoiDonne, η βοήθεια στις ηλικιωμένες και άρρωστες γυναίκες το χειμώνα, η αλληλεγγύηπρος τις γυναίκες που είχαν απολυθεί από την τοπική βιομηχανία υποδημάτων, η οργά-νωση παιδικών κατασκηνώσεων στη θάλασσα και οι επισκέψεις σε διάφορα τοπικάμουσεία.67

Η κατάκτηση της ψήφου δεν ήταν λοιπόν αρκετή για να διαρρήξει το καθιερωμέ-νο πλέγμα έμφυλων σχέσεων. Αν οι γυναίκες της Βόρειας και της Κεντρικής Ευρώ-πης κατέκτησαν το δικαίωμα αυτό το 1918, οι γυναίκες των καθολικών χωρών, όπωςη Ιταλία, η Γαλλία και το Βέλγιο, απέκτησαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα το 1945,ενώ ταυτόχρονα προσπάθησαν να θεραπεύσουν τις πληγές που είχε ανοίξει ο φασι-σμός. Μόνο η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ελλάδα και η Ελβετία συνέχισαν να έχουν


576

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·576

καθαρά ανδροκρατικά πολιτικά συστήματα. Αλλά και πάλι μεσολαβούσε η γνωστήδιαλεκτική της ισότητας και της διαφοράς: καθώς οι γυναίκες ασκούσαν τα πολιτικάτους δικαιώματα, η κοινωνική νομοθεσία προσπαθούσε να τις κρατήσει στο σπίτι.«Κατά τη διάρκεια του γάμου, οι περισσότερες γυναίκες δεν θα μπορούν να εργα-στούν με αμοιβή», αποφαινόταν απερίφραστα ο Μπέβεριτζ (William Beveridge)στην Αγγλία, ενώ το κράτος πρόνοιας ευνοούσε καταρχήν τον άντρα «κουβαλητή»,που έβγαζε το «ψωμί της οικογένειας».68 Σε ό,τι αφορά τα ζητήματα της αναπαραγω-γής και των σεξουαλικών σχέσεων, η λογική της εξομάλυνσης ήταν η ίδια. Οι Γερ-μανοί σεξουαλικοί μεταρρυθμιστές διαπίστωσαν ότι η κληρονομιά του ριζοσπαστι-σμού τους είχε περιοριστεί σε μια πολιτική η οποία ευνοούσε την αύξηση των γεννή-σεων και την οικογενειακή αρμονία και υγεία, αλλά απείχε πολύ από τα προγενέστε-ρα ιδεώδη της παροχής συμβουλών για τα σεξουαλικά θέματα, της μεταρρύθμισηςτης νομοθεσίας σχετικά με τις αμβλώσεις και τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων.Όταν τον Ιούλιο του 1952 εγκαινιάστηκε στη Δυτική Γερμανία η τοπική εκδοχή τουοικογενειακού προγραμματισμού –η οποία ονομάστηκε πολύ ταιριαστά ProFamilia, με το απαρατήρητο σκάνδαλο του Χανς Χάρμσεν (Hans Harmsen) ως προ-έδρου–, το ουτοπικό όραμα της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης για την απελευθέρωσητης σεξουαλικότητας ήταν πλέον κενό γράμμα. Στόχος τώρα ήταν «η υγιής οικογέ-νεια τόσο από ηθική και ψυχολογική σκοπιά όσο και από σεξουαλική».69

Η ανικανότητα της Αριστεράς να ξεφύγει από το ματερναλιστικό αυτό πλαίσιοσηματοδοτούσε τους περιορισμούς του αντιφασιστικού αγώνα. Οι κομμουνιστέςαπευθύνθηκαν πράγματι στα «μη προλεταριακά» στρώματα της κοινωνίας, αλλάαντιμετώπισαν τις γυναίκες μέσα από ένα πλήθος στερεοτύπων, ενώ οι σοσιαλδη-μοκράτες ήταν ακόμη πιο συντηρητικοί στα ζητήματα φύλου. Ο σοσιαλισμός υπο-σχόταν πάντοτε στις γυναίκες απελευθέρωση και ισότητα δικαιωμάτων. «Μετά τηνεπανάσταση», οι γυναίκες θα γίνονταν πραγματικά ίσες με τους άντρες, μέσα απότην ανεξάρτητη εργατική τους ταυτότητα και μια κολεκτιβιστική κοινωνική πολιτι-κή που θα τις συνέδραμε στην ανατροφή των παιδιών και τις οικιακές εργασίες.Εμπνευσμένες από ένα τέτοιο ήθος, οι κομματικές νεολαίες της Αριστεράς καλλιερ-γούσαν μια άλλη αντίληψη για το σοσιαλισμό, μη έμφυλη, που θα ξεπερνούσε τηνιδιωτεύουσα οικογενειοκρατία, στο πλαίσιο της οποίας αναπτυσσόταν η εξάρτησητων γυναικών, και θα διαμόρφωνε το μοντέλο μιας ισότιμης συντροφικότητας ανά-μεσα στους άντρες και τις γυναίκες.

Ωστόσο ο μισογυνισμός, ο απόλυτος χωρισμός της ιδιωτικής σφαίρας από τη δη-μόσια και η απόλυτη αδιαφορία των ανδροκρατούμενων αριστερών κινημάτωνήταν ο κανόνας. Τα τελευταία απέρριπταν τον ίδιο το φεμινισμό ως ένα είδος καριε-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

577

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·577

ρισμού της μεσαίας τάξης και χρησιμοποιούσαν τον όρο υποτιμητικά. Για την προ-ώθηση της δημοκρατίας, οι πολιτικοί εκπρόσωποι της εργατικής τάξης και οι φεμι-νίστριες συνεργάζονταν, αλλά συνήθως επικρατούσε η ταξική και πολιτική έχθραεναντίον των «αστών φεμινιστριών». Ενώ πριν από το 1918, ο Κιρ Χάρντι και το ILP

υποστήριζαν το δικαίωμα ψήφου των γυναικών στη Βρετανία και η Ομοσπονδίατου Ανατολικού Λονδίνου της Σίλβια Πάνκχαρστ ήταν από τους συνιδρυτές τουΚομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας, στη Γερμανία το SPD απέρριψεκάθε συνεργασία με το φεμινιστικό κίνημα. Μετά το 1918, το σκηνικό άλλαξε ριζι-κά στις δύο αυτές χώρες: ενώ στη Βρετανία η εμφάνιση στο πολιτικό προσκήνιο τωνΕργατικών ως ακραιφνώς ταξικού κόμματος ύψωσε ένα νέο φραγμό στα φεμινιστι-κά κινήματα του Μεσοπολέμου, στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης τόσο το SPD όσοκαι οι φεμινιστικές οργανώσεις κατάφεραν να συνεργαστούν σε ζητήματα όπως ηεκπαίδευση, η κοινωνική πολιτική, η υγεία και η σεξουαλική μεταρρύθμιση.

Ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος κατάργησε πολλές διαχωριστικές γραμμές. Το 1938, ηΦλόρενς Κίγουορθ (Florence Keyworth), μια νεαρή εργάτρια από το Σέφιλντ πουέφυγε από το σπίτι της αντιδρώντας στο συντηρητισμό των γονέων της, δεν έγινε δε-κτή στην απόλυτα ανδροκρατική Ένωση Νέων Κομμουνιστών. Τέσσερα χρόνια αρ-γότερα, έχοντας ήδη σκληραγωγηθεί ως μέλος της Ένωσης για την Κοινωνία τωνΕθνών (League of Nations Union) και της Αριστερής Λέσχης Βιβλίου (Left BookClub) και ενθαρρυνθεί από την ενίσχυση του δημόσιου ρόλου της γυναίκας, έγινεμέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος μαζί με δύο φίλες της, κι εργάστηκε ως δημο-σιογράφος στην κομματική εφημερίδα Daily Worker.70 Στην κατεχόμενη Ευρώπη,όπου οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά στην Αντίσταση, τα προβλήματα ήταν μεγαλύ-τερα. Στην Ιταλία, 70.000 γυναίκες στελέχωναν τις Ομάδες Άμυνας, ενώ 35.000 μά-χονταν στο πλευρό των παρτιζάνων.71 Είκοσι έξι ετών και έγκυος, η Άβε Αλμπερτίνι(Ave Albertini) εργαζόταν ως ταχυδρομική υπάλληλος στη Μόντενα προτού κατα-ταγεί στη μάχιμη μονάδα του άντρα της, όπου και γέννησε τον Αύγουστο του 1944.Πολλές γυναίκες εκπαιδεύτηκαν στα όπλα –υπήρχαν μάλιστα αποκλειστικά γυναι-κείες στρατιωτικές μονάδες–, αλλά σπάνια απέφευγαν τους συνηθισμένους ρόλους.Η Τερέζα Τέστα (Teresa Testa), λόγου χάρη, εντάχθηκε σε μια αντάρτικη ομάδα τουΤορίνου, αλλά οι δουλειές που έκανε κυρίως ήταν «της πολιτικής επιτρόπου, της μα-γείρισσας, της πλύστρας και του ταχυδρόμου». Οι κομμουνίστριες ζούσαν «σχιζο-φρενικά», θυμάται η Λουτσάνα Βιβιάνι (Luciana Viviani), γιατί η πολιτική τους ταυ-τότητα επικαθοριζόταν πάντοτε από την αντίληψη ότι έπρεπε να είναι «καλές σύζυ-γοι και μητέρες».72

Μέσα από παρόμοιες εμπειρίες, οι γυναίκες απέκτησαν μια καλύτερη αίσθηση


578

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·578

του πολιτικού ρόλου τους, αλλά ήδη από το 1950 οι κανονιστικές προσδοκίες είχανεμπεδωθεί εκ νέου. Στη Βρετανία, στη διάρκεια του πολέμου, η κρατική πολιτικήγια τις γυναίκες υπαγόταν ήδη στις κοινωνικές υπηρεσίες. Στο πλαίσιο της πολιτι-κής αυτής δημιουργήθηκαν πολλοί βρεφονηπιακοί σταθμοί και κοινοτικά εστιατό-ρια για τις εργαζόμενες μητέρες, τα οποία οι ίδιες οι γυναίκες χρειάστηκε να τα υπε-ρασπιστούν μετά το 1945, επειδή απειλούνταν με κλείσιμο. Για την Κίγουορθ, η ιε-ράρχηση των πραγμάτων δεν είχε αλλάξει: «πολλές κομμουνίστριες σαν κι εμένασκέφτηκαν ότι όχι μόνο δεν τους ενδιέφερε η δουλειά στο σπίτι αλλά και τη σιχαί-νονταν». Η ανδροπρέπεια του εργατικού κινήματος παρέμενε βασικό χαρακτηρι-στικό. Στο Γιόρκσερ, το Κομμουνιστικό Κόμμα στηριζόταν στις παλιές επαγγελμα-τικές κουλτούρες των ανθρακωρύχων και των μηχανικών, που απέκλειαν τις γυναί-κες από κάθε πολιτική δραστηριότητα· το 1944, σε μια εβδομαδιαία επιμόρφωσηστην κομματική σχολή στο Ρόδερχαμ, η Κίγουορθ βρέθηκε μόνη της μεταξύ δεκαε-φτά αντρών.73 Η ανεργία οδηγούσε στο περιθώριο τις εργαζόμενες γυναίκες, αλλάκαι η πλήρης απασχόληση προκαλούσε άλλου είδους προβλήματα: η πολιτική γιατις γυναίκες εξαφανίστηκε κάπου ανάμεσα στις κυρίαρχες αντιλήψεις για την οικο-γένεια, είτε αυτές αφορούσαν τη συνθηματολογία για τον άντρα-κουβαλητή και τονοικογενειακό μισθό, τους περιορισμούς που υφίσταντο οι παντρεμένες γυναίκεςστο συνδικαλιστικό κίνημα, είτε στο κοινωνικό κράτος.

Η μεγάλη δύναμη των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών κομμάτων στην αντι-φασιστική περίοδο ήταν οι προοδευτικές αντιλήψεις τους. Η Αριστερά αναδύθηκεμέσα από τις στάχτες του πολέμου έχοντας κατακτήσει μια ηθική ηγεμονία στοέθνος και έχοντας διαμορφώσει ένα πλούσιο πρόγραμμα αιτημάτων με άξονα τουςβασικούς μεταρρυθμιστικούς της στόχους – ηγεμόνευε, με την έννοια του Γκράμσι.Ωστόσο η ματερναλιστική κανονικοποίηση της πολιτικής ήταν καθαρό σημάδιαποτυχίας. Ο αντιφασισμός, τόσο δημιουργικός στην υπέρβαση της γκετοποιημέ-νης ταξικής πολιτικής, επέτρεπε την επανάληψη των στάσεων της εργατικής τάξηςαπέναντι στις γυναίκες. Ο πατριωτισμός της πολεμικής περιόδου, η ρητορεία τουοποίου ευνοούσε τις παλιές έμφυλες αντιλήψεις –οι άντρες στο μέτωπο, οι γυναίκεςστο σπίτι–, ήταν έτσι κι αλλιώς περιοριστικός. Όπως και στον Α΄ Παγκόσμιο πόλε-μο, οι γυναίκες αποσπάστηκαν από την οικογενειακή ζωή και στρατεύτηκαν στοναγώνα για το κοινό καλό, αναλαμβάνοντας διάφορες εργασίες και δημόσιους ρό-λους. Αυτό βέβαια συνοδεύτηκε από υποσχέσεις πολιτειότητας και ισότητας στοπλαίσιο του έθνους με το τέλος του πολέμου. Ωστόσο τη δεκαετία του 1950 οι γυ-ναίκες ξαναβρέθηκαν στην παλιά υποδεέστερη θέση τους.

Δεν έχουμε τίποτε άλλο να πούμε εδώ; Οι διαφορές ανάμεσα στη Δύση και την

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

579

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·579

Ανατολή αποκαλύπτουν κάποιες μακροπρόθεσμες αλλαγές. Στις σοσιαλιστικές χώ-ρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι γυναίκες κοινωνικοποιήθηκαν εξ ολοκλήρου μέσωτης εργασίας. Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια της μεταπολεμι-κής περιόδου, με αποτέλεσμα το ποσοστό των εργαζόμενων γυναικών να φτάσει το1988 στο 45-50% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, με τη Βουλγαρία και τη Σο-βιετική Ένωση στην κορυφή της πυραμίδας. Στη Δυτική Ευρώπη, τα αντίστοιχα πο-σοστά ήταν μικρότερα: 43,3% στη Βρετανία, 42,7% στη Γαλλία και 38,5% στη Δυ-τική Γερμανία. Στην Ανατολική Γερμανία απασχολούνταν το 83,2% των οικονομι-κά ενεργών γυναικών, στην Ουγγαρία το 70,1% και στην Πολωνία το 65,0%, ενώστη Βρετανία μόνο το 67,7%, στη Γαλλία το 59,2% και στη Δυτική Γερμανία το55,4%. Τη δεκαετία του 1980, οι σοσιαλιστικές χώρες είχαν να επιδείξουν ίσο ή καιμεγαλύτερο αριθμό φοιτητριών απ’ ό,τι οι χώρες της Δύσης. Στην Ανατολική Γερ-μανία, λόγου χάρη, το 82% των εργαζόμενων γυναικών είχε ολοκληρώσει πανεπι-στημιακές ή τεχνικές σπουδές, το 30% των δικηγόρων και το 52% των γιατρώνήταν γυναίκες, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν στη μεν Βρετανία 4% και 16%, καιστη Δυτική Γερμανία 14% και 23% αντίστοιχα. Όπως και στη Δύση, οι γυναίκεςασκούσαν συνήθως επαγγέλματα στον τομέα της υγείας, της εκπαίδευσης, τωνυπηρεσιών και των άλλων βιομηχανιών, όπου κατά παράδοση υπερίσχυαν. ΣτηνΑνατολική Γερμανία, το 69% των απασχολουμένων στην κλωστοϋφαντουργία καιτη βιομηχανία ενδυμάτων ήταν γυναίκες, το 100% των μαθητευόμενων γραμμα-τέων, το 95% των μαθητευόμενων πωλητριών και κομμωτριών, αλλά μόνο το 9%στις εργοστασιακές μονάδες κατασκευής μηχανολογικού εξοπλισμού και το 8%στις οικοδομές. Aπό την άλλη, η παρουσία γυναικών στις διευθυντικές θέσεις ήτανμικρή: ενώ λοιπόν στην Ανατολική Γερμανία το 77% των εργαζομένων στην εκπαί-δευση ήταν γυναίκες, το ποσοστό των διευθυντριών σχολείων ήταν 32% και τωνπανεπιστημιακών λεκτόρων μόνο 7%.74

Στην Ανατολική Ευρώπη, ο αριθμός των γυναικών στα νομοθετικά όργανα ήτανμεγαλύτερος απ’ ό,τι στη Δυτική, με εξαίρεση τις σκανδιναβικές χώρες, αλλά καιεδώ το χάσμα ανάμεσα στα κατώτερα και τα ανώτερα κλιμάκια ήταν μεγάλο. Τη δε-καετία του 1980, για παράδειγμα, στην Ανατολική Γερμανία το 25% των δημάρ-χων, το 40% των μελών των διαφόρων τοπικών, δημοτικών και περιφερειακώνσυμβουλίων και το 13% των μελών της Κεντρικής Επιτροπής του ΚομμουνιστικούΚόμματος ήταν γυναίκες, αλλά στο Πολιτικό Γραφείο δεν υπήρχε καμία. Πάνω απ’όλα, ο καταμερισμός εργασίας μέσα στο νοικοκυριό εξακολουθούσε να υπάρχει. Το1989, το 80,2% των παιδιών (0-3 ετών) στην Ανατολική Γερμανία πήγαινε στονβρεφονηπιακό σταθμό και το 95,1% στο νηπιαγωγείο (3-6 ετών), ενώ τα αντίστοιχα

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

580

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·580

ποσοστά στη Δυτική Γερμανία ήταν 3% και 67,5%. Ωστόσο το ΚομμουνιστικόΚόμμα παραδεχόταν ότι οι γυναίκες θα έφεραν πάντοτε διπλό βάρος: οι πολιτικέςγια τη γυναίκα θα έπρεπε να της επιτρέπουν «να συνδυάζει με τον καλύτερο δυνατότρόπο τις απαιτήσεις της δουλειάς με τα καθήκοντά της ως μητέρας και συζύγου»,έτσι ώστε «να συνταιριάζει τη δουλειά με τις κοινωνικές της δεσμεύσεις και τα μη-τρικά της καθήκοντα ώστε να έχει μια καλή οικογενειακή ζωή».75

Μετά τον πόλεμο, οι γυναίκες δεν εγκατέλειπαν εύκολα τη δουλειά τους, με συ-νέπεια το ποσοστό τους στην απασχόληση να αυξάνεται διαρκώς. Το 1901, οι γυ-ναίκες αποτελούσαν το 29% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στη Βρετανία, πο-σοστό που έμεινε σταθερό μέχρι το 1939-45. Μεταπολεμικά, το ποσοστό αυτό αυ-ξάνει φτάνοντας το 1982 στο 39%. Τα αντίστοιχα ποσοστά στη Γαλλία και τη Δυτι-κή Γερμανία είναι παρεμφερή, ενώ στην Ιταλία και τη Σουηδία, σε ένα διάστημαπερίπου τριάντα ετών (1950-82), τα ποσοστά αυτά ήταν στη μεν πρώτη 23% και34%, και στη δεύτερη 35% και 76%. Στη Βρετανία, το ποσοστό των παντρεμένωνγυναικών που εργάζονταν ήταν γύρω στο 13-16% πριν από το 1939, αλλά ήδη το1951 είχε αγγίξει το 40%, ενώ το 1960 ήταν πάνω από το 50%. Ωστόσο οι εργαζό-μενες γυναίκες έμεναν συγκεντρωμένες σε συγκεκριμένα επαγγέλματα και βιομη-χανίες, ενώ η ανισότητα στις αμοιβές και οι διακρίσεις σε βάρος τους στους χώρουςτης δουλειάς ήταν καθημερινό φαινόμενο. Παρ’όλα αυτά, η αύξηση του ποσοστούτων γυναικών που εργάζονταν επηρέασε σημαντικά τη θέση τους στην πολιτικήζωή των χωρών τους.

Μπορεί ο ματερναλισμός του κοινωνικού κράτους να αποδυνάμωσε πολιτικάτις γυναίκες, καθηλώνοντάς τες στο νοικοκυριό, αλλά συνάμα νομιμοποίησε τησυμμετοχή τους στα κοινά. Στην Ιταλία, τόσο ο Νόμος για τη Μητρότητα του 1950όσο και η Σύμβαση για την Ισότητα των Αμοιβών του 1956 όφειλαν πολλά στηνυποστήριξη του Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ διαμόρφωσαν τη νομική βάσηπάνω στην οποία στηρίχτηκε το γυναικείο κίνημα μετά το 1960.76 Στη Σουηδία, αυ-τό ήταν ακόμη πιο σαφές. Κατ’ εξαίρεση, στη Σουηδία δεν αναπτύχθηκε τη δεκαε-τία του 1930 ένα κίνημα εναντίον της εργασίας των γυναικών. Οι γυναικείες οργα-νώσεις συμφώνησαν σε «ένα σύνολο θεμάτων, όπως οι πληρωμένες διακοπές γιατη νοικοκυρά, η αποποινικοποίηση των αντισυλληπτικών, η αυξημένη πολιτική εκ-προσώπησή τους, η στήριξη της άγαμης μητέρας… και το δικαίωμα της μητέρας ναεργάζεται», συγκροτώντας έναν υπερκομματικό και υπερταξικό συνασπισμό δυνά-μεων, δείγμα γραφής του οποίου ήταν το «Κάλεσμα στις Γυναίκες της Σουηδίας»,που δημοσίευσαν 25 γυναικείες οργανώσεις το 1936.77 Το σημαντικό είναι ότι τασυνδικάτα δεν αντιτάχθηκαν στα αιτήματα των γυναικών, εν μέρει επειδή η κατατε-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

581

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·581

μαχισμένη σε μεγάλο βαθμό αγορά εργασίας της Σουηδίας καθιστούσε τον αντα-γωνισμό των εργαζόμενων γυναικών λιγότερο απειλητικό για τους άντρες. Επι-πλέον, η ιδέα του Χάνσον για το «Σπίτι του Λαού» επέτρεψε στην Αριστερά νααποκτήσει το εθνικό πλεονέκτημα τη δεκαετία του 1930, αφήνοντας τις γυναίκες νασυνδέσουν την καθημερινότητα με την πολιτική μέσα από «τα προγράμματα στέ-γασης, τα θέματα μητρικής υγείας και το ζήτημα της γονιμότητας και της ευημερίαςτων γυναικών».78 Οι πραγματικά σημαντικές κοινοβουλευτικές επιτροπές σχετικάμε την Εργασία των Έγγαμων Γυναικών και την Πολιτική για τη Γεννητικότητα(1935-38), οι οποίες πρόσφεραν πάρα πολλά και στους δύο αυτούς τομείς, επηρεά-στηκαν αποφασιστικά από τον μεγάλο αριθμό των φεμινιστριών που δραστηριο-ποιούνταν στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.

Τέλος, τα ειρηνιστικά κινήματα πρόσφεραν το πλαίσιο για να αναπτυχθεί ο ακτι-βισμός των γυναικών, ο οποίος αναγόταν στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η Διε-θνής Συμμαχία για το Εκλογικό Δικαίωμα των Γυναικών υποστήριζε τη διεθνήσυμφιλίωση. Την ίδια εποχή στη Βρετανία, η NUWSS, η Ομοσπονδία του Ανατολι-κού Λονδίνου και η WSPU συμμάχησαν με τη Συνεταιριστική Συντεχνία Γυναικών(Women’s Cooperative Guild) και το ILP σε μια προσπάθεια να υπερασπιστούν τηνειρήνη. Μετά το 1918, η παράδοση αυτή αναβίωσε μέσα από τη Διεθνή Ένωση Γυ-ναικών για την Ειρήνη και την Ελευθερία (Women’s International League of Peaceand Freedom), η οποία ιδρύθηκε το 1919 και προερχόταν από τη Διεθνή ΕπιτροπήΓυναικών για Μόνιμη Ειρήνη (International Committee of Women for PermanentPeace) που, με τη σειρά της, είχε συγκροτηθεί από το Συνέδριο των Γυναικών(Women’s Congress) στη Χάγη τον Απρίλιο του 1915. Στη Βρετανία υπήρχαν ακό-μη η Ομάδα κατά της Στράτευσης (No Conscription Fellowship, 1914-19), το Κίνη-μα κατά του Πολέμου (No More War Movement) που ιδρύθηκε το 1920 και η Ένω-ση για την Ειρήνη (Peace Pledge Union) η οποία συγκροτήθηκε το 1934 και συγχω-νεύτηκε με το Κίνημα κατά του Πολέμου (No More War) δύο χρόνια αργότερα, κα-θώς επίσης και η Ένωση για την Κοινωνία των Εθνών και τη Διεθνή Αρνητών τουΠολέμου (War Resisters International).

Το κύριο φόρουμ στις εκστρατείες του Λαϊκού Μετώπου τη δεκαετία του 1930ήταν η Παγκόσμια Επιτροπή Γυναικών κατά του Πολέμου και του Φασισμού(Women’s World Committee Against War and Fascism), η οποία έδωσε στις γυναί-κες πρόσβαση σε μια δημόσια σφαίρα, ιδίως σε τοπικό επίπεδο. Στο Μάντσεστερ,για παράδειγμα, η Υποεπιτροπή Γυναικών του Βόρειου Συμβουλίου Εναντίον τουΦασισμού (Women’s Sub-Committee of the Northern Council Against Fascism) ερ-γάστηκε στο πλαίσιο της ετήσιας εκστρατείας της Διεθνούς Ημέρας για τη Γυναίκα,


582

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·582

σε μια Διάσκεψη των Γυναικών για την Ενότητα (Women’s Conference on Unity)τον Ιούνιο του 1937, στις διάφορες ομάδες για την προσφορά βοήθειας στην Ισπα-νία, στις επιτροπές για την Περιγεννητική Θνησιμότητα και σε πολλές τοπικές εκ-στρατείες της Συντεχνίας Γυναικών, του Εργατικού Κόμματος, του ILP και τουΚομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας. Μετά το 1945, ο Ψυχρός Πόλε-μος περιόρισε τη δράση των κινημάτων αυτών, ενώ το Παγκόσμιο Συμβούλιο γιατην Ειρήνη (World Peace Council), που ιδρύθηκε το 1950, ταυτίστηκε υπερβολικάμε την πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1950, οι Εκκλήσεις της Στοκχόλμης καιτης Βαρσοβίας εκ μέρους του Συμβουλίου για την κατάργηση της ατομικής βόμβαςσυγκέντρωσαν 500 εκατομμύρια υπογραφές, αλλά το 90% των υπογραφών αυτώνπροερχόταν από τις σοσιαλιστικές χώρες. Ωστόσο, μετά το 1956, με την αναγέννη-ση του ειρηνιστικού κινήματος, πρωταγωνιστής του οποίου ήταν η βρετανική Επι-τροπή Άμεσης Δράσης (DAC) και η Εκστρατεία για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό(CND), ο πρωταγωνιστικός ρόλος των γυναικών δεν εξέπληξε κανέναν.79

ΑNAMEΣA ΣTO ΠPOΣΩΠIKO KAI TO ΠOΛITIKO

Η δεκαετία του 1950 ήταν μια ενδιάμεση εποχή για τις γυναίκες, ανάμεσα στα νέαπολιτικά δικαιώματα και την κανονικοποίηση της οικιακής ζωής, σε ένα έμφυλοκαθεστώς του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου που επαγόταν το αντίθετο από τηναπελευθερωμένη προσωπικότητα. Στο σημείο αυτό, το ματερναλιστικό πλαίσιο τουκράτους πρόνοιας ήταν το κλειδί, ιδιαίτερα στις πιο ισχυρές του εκφράσεις που έδι-ναν αξία στην αύξηση της γεννητικότητας και στο παιδί της εργατικής τάξης. Ακό-μη και οι προοδευτικοί έκαναν διάκριση ανάμεσα στις νοικοκυρές-μητέρες –τις«πραγματικές» μητέρες που οι γυναίκες της εργατικής τάξης είχαν το δικαίωμα ναγίνουν– και τις γυναίκες που εργάζονταν και στερούσαν από τα παιδιά τους τη μη-τρική φροντίδα. Έτσι, η διαδεδομένη σύνδεση ανάμεσα στο «φεμινισμό» και τιςάγαμες ή άτεκνες γυναίκες, οι οποίες προτιμούσαν την καριέρα από το να κάνουνοικογένεια, ενισχυόταν ακόμη περισσότερο.

Αυτό βέβαια δεν ήταν αναπόφευκτο. Οι ανάγκες των αγορών εργασίας για εργά-τριες, καθώς και οι καινοτομίες της πολεμικής περιόδου, όπως ήταν οι παιδικοί σταθ-μοί για τις εργαζόμενες μητέρες, υποδήλωναν ένα εναλλακτικό σενάριο. Εντούτοιςτο ιδεώδες της μητέρας και νοικοκυράς πλήρους απασχόλησης θριάμβευσε –ακρι-βώς η γυναίκα αυτή είχε την υποστήριξη διαφόρων κοινωνικών υπηρεσιών, έπαιρνεδωρεάν γάλα και χυμό πορτοκαλιού, εκπαιδευόταν έτσι ώστε να είναι τεχνικά επαρ-κής και μοιραζόταν τους ρόλους του σπιτιού με το σύζυγο-κουβαλητή που εργαζό-

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

583

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·583

ταν. Η επεξεργασία των γνώσεων, τεχνικών και άλλων, που απαιτούνταν για τη φρο-ντίδα των παιδιών και την ικανοποίηση των αναγκών τους από τον Τζον Μπόουλμπι(John Bowlby) και άλλους, μέσω διαφόρων θεωριών σχετικών με τη στέρηση τηςμητέρας, της προσκόλλησης και της απώλειας, συνέβαλε στη διαμόρφωση της συ-ναίνεσης αυτής.80 Η αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στην οικονομία μέσα απότην απασχόληση, την απόκτηση ανώτερων σπουδών και την κατανάλωση, που ανα-προσδιόρισε τη σχέση των γυναικών με τον δημόσιο χώρο, συσκοτίστηκε. Ακόμηκαι οι πιο συνειδητοποιημένες πολιτικά γυναίκες της Αριστεράς δεν μπορούσαν εύ-κολα να ξεφύγουν από το πλαίσιο αυτό.

Η άμβλυνση του ριζοσπαστισμού και η συμμόρφωση στα κελεύσματα όσωνυποστήριζαν το θεσμό της οικογένειας οφείλονταν επίσης στην κυρίαρχη ιδεολογίατου Ψυχρού Πολέμου. Η επιστράτευση του πατριωτισμού εναντίον του κομμουνι-σμού μετά το 1947, σε ένα είδος διαστροφικής συνέχισης των αντιναζιστικών συμ-μαχιών, ταίριαζε στα συνθήματα περί οικογένειας και νοικοκυριού, καθώς συνέδεεμια ιδεατή οικογενειακή ζωή με την επαπειλούμενη ακεραιότητα του έθνους καιτου τρόπου ζωής του, που μόλις πρόσφατα είχαν διασωθεί από τα νύχια του φασι-σμού. Αν οι γυναίκες τοποθετούνταν ως μητέρες στη λογοθετική αυτή οικονομία, οιάντρες κατασκευάζονταν όχι μόνο ως πατέρες αλλά και ως φορείς της δημόσιας ευ-θύνης, σε άκαμπτα συστήματα έμφυλης διαφοράς. Η σεξουαλική διαφωνία –καιιδιαίτερα η αντρική ομοφυλοφιλία– θεωρήθηκε μεγάλος κίνδυνος για την ασφά-λεια της κοινότητας. Καθώς αναδείκνυε την ηθική τρωτότητα των κοινωνιών, οιπαρεκκλίνουσες συμπεριφορές τέθηκαν υπό αυστηρή επιτήρηση. Μεταξύ 1939 και1954, οι διώξεις για ομοφυλοφιλία στη Βρετανία πενταπλασιάστηκαν. Η κληρονο-μιά του φασισμού έμεινε αλώβητη: στη Δυτική Γερμανία και τη Γαλλία, οι νόμοιτων ναζί και του καθεστώτος του Βισί εναντίον των ομοφυλοφίλων παρέμειναν ενισχύ χωρίς αλλαγές. Ενώ η πολιτική κοινότητα της «Δύσης» αναπτυσσόταν στη δε-καετία του 1950, «η μάστιγα της ομοφυλοφιλίας» αποτελούσε πηγή ανησυχίας, λει-τουργώντας στον δημόσιο λόγο ως όριο της ομαλής συμπεριφοράς.81

Παρά την ύπαρξη ανεκτικών θυλάκων, κυρίως μεταξύ των διανοουμένων, ηΑριστερά δεν ήταν λιγότερο εχθρική προς τις σεξουαλικές «παρεκκλίσεις», τιςοποίες όχι μόνο δεν μπόρεσε να κατανοήσει αλλά και αποδοκίμασε σκαιά. Παραμέ-νοντας εντός των ορίων της ετεροκανονιστικής σκέψης για την οικογένεια, τη σε-ξουαλικότητα και το διχασμό δημόσιου και ιδιωτικού, οι σοσιαλιστές και οι κομ-μουνιστές αποδέχτηκαν κατά βάση τον μεταπολεμικό κομφορμισμό.82 Οι διάφορεςμορφές σεξουαλικότητας ήταν η αχαρτογράφητη περιοχή της πολιτικής της Αριστε-ράς στα μέσα του 20ού αιώνα, το πεδίο ενός συντηρητισμού, που έγινε ακόμη πιο


584

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·584

ορατός μετά το 1968. Στις εκλογές του 1945, όταν η φιλεργατική εφημερίδα DailyMirror παρότρυνε τις Βρετανίδες «Ψηφίστε τον!», εννοώντας τους στρατιώτες συ-ζύγους τους, όχι μόνο ξεπουλούσε απίστευτα φτηνά την ισότητα αντρών και γυναι-κών στα πολιτικά δικαιώματα αλλά παρουσίαζε και ένα ολόκληρο σύμπαν έμφυ-λων κοινωνικών και πολιτικών εικασιών. Μετά από ένα διάλειμμα ανεξαρτησίαςστη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου και αυτοδύναμης συμμετοχής στα δημό-σια αγαθά του έθνους, οι γυναίκες βίωσαν τη μεταπολεμική κανονικοποίηση ως πε-ριστολή των δικαιωμάτων τους:

Έρχεται το 1945: ένα γράμμα στο ταχυδρομείο κάποια Παρασκευή πρωί: «Αυτός ο βρε-φονηπιακός σταθμός θα κλείσει σήμερα (για πάντα) στις 6 το απόγευμα. Παρακαλώ,πάρτε απόψε το παιδί σας και όλα σας τα πράγματα». Ήμουνα μητέρα μόνη· οι βρεφο-νηπιακοί σταθμοί θα έκλειναν. Η κυβέρνηση έπρεπε να βρει δουλειά στους ήρωες πουγύριζαν από το μέτωπο· οι γυναίκες έπρεπε να συγυρίσουν τα σπίτια τους, να τα ομορ-φύνουν με τη χάρη και τη γοητεία τους (πάνω ο ρυθμός των γεννήσεων). Ήρθε ο Μακμί-λαν και ποτέ δεν περάσαμε τόσο καλά όσο τότε. Ήρθε ο Μπόουλμπι, που μας είπε ότι τολάθος θα ήταν όλο δικό μας αν κάτι πήγαινε στραβά με τα παιδιά μας, αν τυχόν τα αφή-ναμε έστω και για λίγο μόνα τους. Ήρθε το βύζαγμα κατά βούληση και οι μανάδες κρά-ταγαν τα παιδιά συνέχεια κοντά τους· μετά ήρθε η τηλεόραση, τα πλυντήρια και τα άλλακαταναλωτικά αγαθά που μας έκαναν να νιώθουμε πως μας ήθελαν στο σπίτι. Στη συνέ-χεια, ήρθε το «Κάν’το μόνος σου» [DiY], αλλά και η ενοχή – μη σκέφτεσαι ποτέ τον εαυ-τό σου σαν ξεχωριστή προσωπικότητα, όχι σεξ έξω από το γάμο, μην αφήνεις ποτέ μαποτέ το παιδί σου, και να είσαι ευχαριστημένη με τα ωραία κουζινικά της κυβέρνησης·μη λες ποτέ λέξη για τις οργιαστικές νύχτες στο πυροβολείο (ή για τη ζεστασιά με όλεςτις γυναίκες μαζί μέσα στις σκηνές και τα κτίρια των αξιωματικών, χωρίς να υπάρχειάντρας ούτε για δείγμα).

Θυμήσου μόνο ότι για όλα φταις πάντα εσύ. Δεν έχεις κανένα δικαίωμα. Μόνο ταπαιδιά. Αυτά έχουν πάντα δίκιο. Εσύ έχεις πάντα λάθος. Προχώρα λοιπόν, πλένε τα ρού-χα και ψήσε κάνα κέικ. Μη μιλάς. Τσιμουδιά! Δεν είσαι τίποτε (μόνο μια μηχανή που ξο-δεύει λεφτά).83

ΚΛΕΙΣΙΜΟ

585

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·585

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20

1956

«ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΥΠΗΡΞΕ ΔΙΚΤΑΤΟΡΑΣ, ποτέ δεν υπήρξε δογματικός, αλλά πάντο-τε πρόθυμος και ανυπόμονος να ακούσει και να καταλάβει την άποψη του

άλλου. … Δεν υπάρχουν λέξεις, μνημεία και τιμές που να αποδίδουν όπως πρέπειτην επανάσταση στο μυαλό και τις πράξεις των ανθρώπων, στην αλλαγή της παγκό-σμιας ιστορίας και την απελευθέρωση εκατομμυρίων ανθρώπων από το σκοτάδι,την καταπίεση, τη φτώχεια και την αθλιότητα όσο τα έργα του Συντρόφου Στάλιν.… Αιωνία η μνήμη του Ιωσήφ Στάλιν».1

Η πραγματικά γκροτέσκα αυτή κατακλείδα του λόγου του Χάρι Πόλιτ αποτελείχαρακτηριστικό δείγμα των εγκωμίων που κατέκλυσαν τον κομμουνιστικό κόσμοόταν στις 5 Μαρτίου 1953 πέθανε ο Στάλιν. Δεν υπήρχε ίχνος συνειδητού κυνισμούσε όλα αυτά. Η πολιτική ψυχολογία του σταλινισμού στη Δύση διατηρήθηκε γιατρεις ολόκληρες δεκαετίες απομόνωσης και ήττας, συμπληρώνοντας τη συναρπα-στική αφήγηση της ηρωικής προσπάθειας των Σοβιετικών –νίκη στον εμφύλιο πό-λεμο, οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μία χώρα, εκβιομηχάνιση και πεντάχροναοικονομικά πλάνα, συντριβή του φασισμού. Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα διπολι-κό σχήμα που είχε υποστεί κάποιες ρωγμές το 1941-47, αλλά τώρα είχε αποκατα-σταθεί με δραματικό τρόπο από τον Ψυχρό Πόλεμο. Η πίστη και η υπακοή στη Μό-σχα αντανακλούσε τη νοοτροπία πολιορκημένου που είχε ο δυτικός κομμουνισμόςτο 1947-53, διαρκώς φορτισμένος από τα αιτήματα της Σοβιετικής Ένωσης. Όμωςτο γονάτισμα τόσο πολλών ανεξάρτητων ανθρώπων, ολόκληρων κινημάτων ουσια-στικά, μπροστά στη λατρεία ενός προσώπου, είναι δύσκολο να κατανοηθεί ακόμηκαι σήμερα.

Το θέμα της διαδοχής του Στάλιν έδειχνε να μην παρουσιάζει προβλήματα. ΟΝικίτα Χρουστσόφ νίκησε αρχικά τον Λαβρέντι Μπέρια, ο οποίος συνελήφθη τονΙούνιο του 1953 και εκτελέστηκε τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους, και, στη συνέχεια,τον Γκεόργκι Μαλένκοφ που αποπέμφθηκε από τη θέση του πρωθυπουργού τονΦεβρουάριο του 1955. Ο Ψυχρός Πόλεμος συνεχιζόταν τώρα με χαμηλότερη έντα-ση. Τον Μάιο του 1955 υπογράφηκε το Σύμφωνο της Βαρσοβίας ως απάντηση586

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·586

στον επανεξοπλισμό της Δυτικής Γερμανίας και την προσχώρησή της στο ΝΑΤΟ,ενώ τον Ιούνιο του 1954 οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέτρεψαν τη μεταρρυθμιστικήκυβέρνηση του Χάκομπα Αρμπένς (Jacoba Arbenz) στη Γουατεμάλα. Οι πόλεμοιστην Κορέα και την Ινδοκίνα είχαν σταματήσει, ενώ οι εξεγέρσεις στις Φιλιππίνεςκαι τη Μαλαισία κόντευαν να τελειώσουν. Στην Ευρώπη είχαν γίνει κάποιες συμφι-λιωτικές κινήσεις, με τους Σοβιετικούς να εξομαλύνουν τις σχέσεις του με τον Τίτοκαι να αποδέχονται τον Μάιο του 1955 την ουδετερότητα της Αυστρίας, βάζονταςστην ημερήσια διάταξη το ενδεχόμενο προσέγγισης των δύο Γερμανιών. Επιπλέον,τον Ιούλιο του 1955, η Σοβιετική Ένωση δέχτηκε να συμμετάσχει, για πρώτη φοράμετά το Πότσνταμ, σε μια σύνοδο κορυφής μαζί με τις Ηνωμένες Πολιτείες, τηΒρετανία και τη Γαλλία πράγματι, αυτή πραγματοποιήθηκε στη Γενεύη. Εκτός αυ-τού, οι Σοβιετικοί συνήψαν διπλωματικές σχέσεις με τη Δυτική Γερμανία, προσκα-λώντας τον Σεπτέμβριο του 1955 τον καγκελάριο Κόνραντ Αντενάουερ (KonradAdenauer) στη Μόσχα. Ωστόσο στο εσωτερικό των σοσιαλιστικών χωρών είχαναρχίσει να πραγματοποιούνται δραματικές αλλαγές.2

H AΠOΣTAΛINOΠOIHΣH KAI TO 20ό ΣYNEΔPIO

Η λαϊκή αναταραχή απείλησε να αποσταθεροποιήσει τη μεταφασιστική διεθνή τά-ξη. Η εξέγερση των Ανατολικογερμανών στις 17 Ιουνίου 1953 ξεκίνησε στο Ανατο-λικό Βερολίνο από τις διαδηλώσεις των οικοδόμων, οι οποίοι διαμαρτύρονταν γιατις υψηλότερες νόρμες παραγωγής, ενώ ταυτόχρονα ζητούσαν και τη διεξαγωγήελεύθερων εκλογών. Ο στρατός επενέβη χωρίς καμιά καθυστέρηση, αλλά τόσο τοSPDS όσο και οι Σύμμαχοι στο Δυτικό Βερολίνο υπήρξαν ιδιαίτερα συγκρατημένοι,κλείνοντας αμέσως τα σύνορα για να αποφύγουν οποιεσδήποτε μορφές αλληλεγ-γύης προς τους εξεγερμένους από το λαό του Δυτικού Βερολίνου.3 Μετά το θάνατοτου Στάλιν ξέσπασε ένα μεγάλο κύμα απεργιών σε ολόκληρη την Ανατολική Ευ-ρώπη, το οποίο αρχικά επηρέασε πάνω από εκατό εργοστάσια στην Τσεχοσλοβα-κία, μεταξύ των οποίων και η πολεμική βιομηχανία Skoda στο Πίλσεν, όπου χρειά-στηκε να επέμβει ο στρατός. Οι απεργίες επεκτάθηκαν στην Ουγγαρία, στη Βουλ-γαρία και τη Ρουμανία, ενώ τον Ιούλιο έπληξαν ακόμη και την ΕΣΣΔ και, πιο συγκε-κριμένα, το σύμπλεγμα των ανθρακωρυχείων της Βορκουτά στη Σιβηρία, όπου το1948 και το 1950 είχαν σημειωθεί άλλες δύο εργατικές κινητοποιήσεις. Το απερ-γιακό αυτό κύμα είχε ως αποτέλεσμα αφενός την οικονομική φιλελευθεροποίησητου συστήματος και αφετέρου τη χαλάρωση των καταπιεστικών μέτρων. Στην Ουγ-γαρία, ο Ράκοζι αποκηρύχτηκε από το μεταρρυθμιστή Ίμρε Νάγκι (Imre Nagy) στη

1956

587

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·587

θέση του πρωθυπουργού. Οι αλλαγές αυτές προκάλεσαν μεγάλη αποσυμφόρησηστις φυλακές.

Έπειτα, στο 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης,που έγινε τον Φεβρουάριο του 1956, ο Χρουστσόφ κατήγγειλε τον Στάλιν. Το συνέ-δριο ξεκίνησε με τις γνωστές φανφάρες και τα πομπώδη λογύδρια, αλλά στην ατμό-σφαιρα υπήρχε διάχυτο ένα αίσθημα προσμονής. Ο Βιτόριο Βιντάλι (VittorioVidali), Ιταλός κομμουνιστής από την Τεργέστη, με διεθνή δράση, που από το 1917και εφεξής είχε περάσει πολλά χρόνια της ζωής του στην Ιταλία, στη Γερμανία, στιςΗνωμένες Πολιτείες, στη Γαλλία, στη Σοβιετική Ένωση, στην Ισπανία και το Μεξι-κό, προσπαθούσε στους διαδρόμους να μάθει νέα για συντρόφους του που είχανεξαφανιστεί. «Μέρα με τη μέρα, οι τόνοι ανεβαίνουν όλο και περισσότερο, και οικατηγορίες γίνονται πιο συγκεκριμένες».4 Φοβερές ιστορίες, απωθημένες στο συλ-λογικό ασυνείδητο των κομμουνιστών, έρχονταν καθημερινά στο φως:

Στο δείπνο, ο Τζερμανέτο με πληροφόρησε ότι κάποιος Μποκίνο από την Τεργέστη ήθε-λε να με δει. Ο άνθρωπος αυτός είχε περάσει δεκαεφτά ολόκληρα χρόνια στη φυλακή·τώρα είχε αποκατασταθεί… και εκρωσιστεί. Υπάρχουν και άλλοι «αποκαταστημένοι»Ιταλοί μαζί του· σχεδόν όλοι τους έχουν περάσει τη μισή τους ζωή σε στρατόπεδα συ-γκέντρωσης. Ήρθαν εδώ να δουλέψουν ως τεχνικοί, αλλά μια ωραία πρωία συνελήφθη-σαν, καταδικάστηκαν για δολιοφθορά του καθεστώτος και μετά, τους έστειλαν στη φυ-λακή. Πιθανότατα, για να αποφύγουν τα βασανιστήρια ή την εκτέλεση, εκείνοι ομολό-γησαν διάφορα εγκλήματα που δεν είχαν κάνει ποτέ και έτσι κατέληξαν στη Σιβηρία.Αυτό συνέβη σε πολλούς ανθρώπους. Όταν ρώτησα να μάθω για τον Εντμόντο Πελούζοή για τη Σινιόρα Μονσερβίτζι, ο γιος της οποίας σκοτώθηκε στη μάχη του Στάλινγκραντ,ή για τη γυναίκα του Παρόντι, τον Γκορέλι, τον Γκέτσι και τους άλλους, δεν πήρα καμίααπάντηση. Ακόμη και ο Ρομπότι φυλακίστηκε για ένα χρόνο, αλλά ο ίδιος δεν υπέγραψεκανένα χαρτί και έτσι αναγκάστηκαν να τον αφήσουν. Ωστόσο πέρασε των παθών τουτον τάραχο. Είναι φτιαγμένος από ατσάλι. Το ίδιο συνέβη και στον Γκοτάρντι, με τη δια-φορά ότι αυτός «ομολόγησε» πράγματα που δεν είχε κάνει. Από τον Ρομπότι μάλισταζήτησαν να «ομολογήσει» ότι ο Τολιάτι ήταν κατάσκοπος!5

Λεπτομερείς αποκαλύψεις έγιναν από τον Χρουστσόφ τα μεσάνυχτα της 25ηςΦεβρουαρίου κεκλεισμένων των θυρών και χωρίς τους αντιπροσώπους των ξένωνκομμουνιστικών κομμάτων. Εστιάζοντας τη «μυστική ομιλία» του στην προσωπο-λατρία και τη μεγαλομανία του Στάλιν, στην έλλειψη πολεμικής προετοιμασίας τηςΣοβιετικής Ένωσης και τις δικτατορικές «παραβιάσεις της σοσιαλιστικής νομιμότη-τας» κατά τη διάρκεια της τρομοκρατίας τη δεκαετία του 1930. Παρότι καταδικά-στηκε η συμπεριφορά του τελευταίου τη δεκαετία του 1920, δεν συνέβη το ίδιο με τιςπολιτικές του –το σοσιαλισμό σε μια χώρα, την μπολσεβικοποίηση της Κομιντέρν,


588

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·588

τον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας, την επιβεβλημένη εκ των άνω εκβιομηχάνι-ση, τη βίαιη κολεκτιβοποίηση και βέβαια τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό και τομονοκομματικό κράτος.6

Ο κομμουνιστικός κόσμος συγκλονίστηκε. Οι σημαντικοί μη κυβερνητικοί κομ-μουνιστές ειδοποιήθηκαν και τα νέα κυκλοφόρησαν. Κομμουνιστές ηγέτες, όπως οΡάικ στην Ουγγαρία και ο Κοστόφ στη Βουλγαρία, που είχαν εκτελεστεί το 1948-52, αποκαταστάθηκαν. Οι σταλινικές ηγεσίες συνέχιζαν να κρατούν το ζήτημακλειστό, αλλά τα γεγονότα στην Πολωνία και την Ουγγαρία εξελίχτηκαν με μεγάληταχύτητα. Ο διάδοχος του Γκομούλκα στη θέση του γενικού γραμματέα του Κομ-μουνιστικού Κόμματος Πολωνίας από το 1948 Μπόλεσλαβ Μπιερούτ (BoleslawBierut) πέθανε αμέσως μετά το 20ό Συνέδριο και ο Έντβαρντ Όκαμπ (EdwardOchab) ακολούθησε το δρόμο που είχε χαράξει ο Χρουστσόφ, απελευθερώνονταςτους πολιτικούς κρατουμένους και ενθαρρύνοντας τον ελεύθερο διάλογο. Οι διανο-ούμενοι προέτρεπαν τους ανθρώπους να εκφράζονται ελεύθερα και οι μαχητικοίβιομηχανικοί εργάτες άρχισαν να συγκροτούν νέα συμβούλια. Τα γεγονότα εξελί-χτηκαν με τέτοια ταχύτητα ώστε στις 28 Ιουνίου 1956 οι εργάτες του Πόζναν εξε-γέρθηκαν. Στη συνάντηση που ακολούθησε ανάμεσα στην πολωνική και τη σοβιε-τική ηγεσία αποφασίστηκε ότι, για να αντιμετωπιστεί η κρίση, θα έπρεπε να επα-νέλθει στην εξουσία ο καθαιρεθείς Γκομούλκα, πράγμα που έγινε στις 19-20 Οκτω-βρίου. Ο τελευταίος προχώρησε αμέσως στη λήψη μέτρων για τη μεταρρύθμισητης οικονομίας και τη φιλελευθεροποίηση της κουλτούρας, ενώ προχώρησε και σεένα συμβιβασμό με την Καθολική Εκκλησία. Ταυτόχρονα, ο Χρουστσόφ απέλυσετον σκληροπυρηνικό υπουργό Άμυνας στρατάρχη Κονσταντίν Ροκοσόφσκι, πουήταν έτοιμος να βαδίσει με το στρατό του εναντίον της Βαρσοβίας. Από την πλευράτου, ο Γκομούλκα σεβάστηκε τις μεταπολεμικές πολιτικές διευθετήσεις πουίσχυαν σε όλες τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης: μονοκομματικό κράτος, κεντρι-κά σχεδιασμένη οικονομία και στρατιωτική παρουσία των Σοβιετικών.7

Τα γεγονότα στην Ουγγαρία πήραν πιο ακραία μορφή και είχαν διαφορετικάαποτελέσματα. Παρότι τον Ιούλιο του 1953 ο Ράκοζι είχε παραδώσει την πρω-θυπουργία στον Νάγκι, αυτός συνέχιζε να μπλοκάρει τις μεταρρυθμίσεις, ενώ τονΜάρτιο του 1955 πέτυχε και την απομάκρυνση του διαδόχου του. Αλλά οι πολίτεςείχαν αρχίσει να εξεγείρονται, με τους συγγραφείς, τους φοιτητές, τους καθολικούςκαι τους εργάτες να συγκροτούν ενώσεις, εμψυχωμένοι από τις επιθέσεις κατάτου Στάλιν και τις ιστορίες για απελευθερώσεις κρατουμένων. Ο Κύκλος Πέτεφι,ένας φοιτητικός όμιλος συζητήσεων, ζήτησε την αποκατάσταση των θυμάτων τωνεκκαθαρίσεων. Η χήρα του Ράικ, η Γιούλια, κατήγγειλε τον Ράκοζι σε μια συνάντη-

1956

589

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·589

ση, την οποία διοργάνωσε τον Ιούνιο του 1956 ο Κύκλος Πέτεφι με θέμα την Αντί-σταση κατά του φασισμού και την παράνομη δουλειά που γινόταν πριν από τον πό-λεμο: «Οι δολοφόνοι δεν πρέπει μόνο να επικρίνονται αλλά και να τιμωρούνται.Δεν θα ησυχάσω αν δεν δω να τιμωρούνται δίκαια εκείνοι που ρήμαξαν τη χώρα,διέφθειραν το κόμμα και οδήγησαν εκατομμύρια ανθρώπους στην απελπισία. Σύ-ντροφοι, βοηθήστε με στον αγώνα μου!» Η τελευταία συνάντηση του Ομίλου προ-τού απαγορευτεί η λειτουργία του, έγινε στις 27 Ιουνίου, μια μέρα πριν από την εξέ-γερση στο Πόζναν. Όσοι βρίσκονταν στην εκδήλωση αυτή, κι ένα τεράστιο πλήθοςολόγυρα, απαίτησαν την αποκατάσταση του Νάγκι, τη φιλελευθεροποίηση του τύ-που και γενικότερες αλλαγές στο σύστημα.8

Στις 18 Ιουλίου, η σοβιετική ηγεσία αποφάσισε να αντικαταστήσει τον Ράκοζιμε έναν άλλο σταλινικό, τον Έρνε Γκέρε (Ernö Gerö), τοποθετώντας δίπλα του δύοαπό τα θύματα του προηγούμενου καθεστώτος, τον Γιάνος Κάνταρ (Janos Kadar)και τον Γκιόργκι Μαροζάν (György Marosan). Στις 6 Οκτωβρίου και ενόσω έλειπε οΓκέρε στη Μόσχα, συγκροτήθηκε μια νέα ηγετική ομάδα, ενώ ο Ράικ και τρία άλλαστελέχη ενταφιάστηκαν εκ νέου στο Εθνικό Νεκροταφείο Κερεπέζι σε μια εξαιρετι-κά συγκινητική ατμόσφαιρα. Νέες φωνές άρχισαν να ζητούν μεταρρυθμίσεις –ηΈνωση Συγγραφέων, το Κεντρικό Συμβούλιο των Συνδικάτων, ο Κύκλος Πέτεφιπου είχε επαναδραστηριοποιηθεί και μια νέα φοιτητική ένωση. Στις 22-23 Οκτω-βρίου, ενώ οι διαδηλώσεις γίνονταν όλο και πιο μαζικές και ανεξέλεγκτες, εμψυχω-μένες εν μέρει από το διορισμό του Γκομούλκα στην Πολωνία, ο Γκέρε αναγκάστη-κε να παραδώσει την εξουσία στον Νάγκι και τον Κάνταρ, πρωθυπουργό και γενικόγραμματέα αντίστοιχα. Η Βουδαπέστη βυθίστηκε στην αναταραχή, καθώς φασί-στες και πλιατσικολόγοι βγήκαν στους δρόμους μαζί με τους δημοκράτες και τουςμεταρρυθμιστές. Στις 30 Οκτωβρίου, ο Νάγκι αποκατέστησε το πολυκομματικό σύ-στημα, υποστηριζόμενος από έναν τετρακομματικό συνασπισμό, στον οποίο συμ-μετείχαν οι κομμουνιστές, οι Μικροκτηματίες, οι σοσιαλδημοκράτες και το ΕθνικόΚόμμα των Αγροτών, με τους χριστιανοδημοκράτες να ανασυγκροτούνται στο άλ-λο άκρο του πολιτικού συστήματος. Την 1η Νοεμβρίου, ο Νάγκι αποφάσισε τηναποχώρηση της Ουγγαρίας από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Στις 4 Νοεμβρίου, οΚόκκινος Στρατός κατέλαβε τη Βουδαπέστη και όλες τις μεγάλες πόλεις.9

Συγχρόνως είχε ξεσπάσει μια άλλη μεγάλη διεθνής κρίση: στις 29 Οκτωβρίου,το Ισραήλ εισέβαλε στην Αίγυπτο, έχοντας την υποστήριξη της Βρετανίας και τηςΓαλλίας. Ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, ο εθνικιστής Aιγύπτιος ηγέτης που είχε έρθειστην εξουσία το 1954, είχε εθνικοποιήσει τη διώρυγα του Σουέζ τον Ιούλιο του1956, αμφισβητώντας τα αποικιοκρατικά δικαιώματα της Βρετανίας και της Γαλ-


590

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·590

λίας. Η ισραηλινή εισβολή ήταν το πρόσχημα για ένα αγγλογαλλικό τελεσίγραφο,που καλούσε τα δύο εμπόλεμα μέρη να αποσυρθούν, έτσι ώστε τα βρετανικά και ταγαλλικά στρατεύματα να «προστατεύσουν» τη διώρυγα. Παρά τις προειδοποιήσειςτων Ηνωμένων Πολιτειών, η Βρετανία και η Γαλλία άρχισαν να βομβαρδίζουν τηνΑίγυπτο στις 30 Οκτωβρίου, ενώ μία εβδομάδα αργότερα εισέβαλαν στη χώρα. Στις6 Νοεμβρίου, ο νεοεκλεγμένος πρόεδρος των HΠA Ντουάιτ Αϊζενχάουερ (DwightEisenhower) επέβαλε κατάπαυση του πυρός στις δύο ευρωπαϊκές χώρες.

Κατά ένα διεστραμμένο τρόπο, οι αναστατώσεις αυτές επιβεβαίωσαν τη σταθε-ρότητα των μεταπολεμικών διευθετήσεων, με την κάθε πλευρά να επιτρέπει σιωπη-ρά στην άλλη ελευθερία κινήσεων εντός της σφαίρας επιρροής της – η ΣοβιετικήΈνωση στο ανατολικό μπλοκ και η Δύση στις αποικίες της και τον υπόλοιπο κόσμο.Αυτή ακριβώς όμως η σύμπτωση «αστυνομικών» δράσεων οδήγησε τελικά στηνκατάλυση των κανόνων του Ψυχρού Πολέμου, ανοίγοντας ένα νέο πεδίο αντιθέ-σεων πέραν των γραμμών μάχης του κομμουνισμού και της σοσιαλδημοκρατίας. Ανη σοβιετική πολιτική απειλούσε να καταστρέψει όση αξιοπιστία απέμενε στο κομ-μουνιστικό σύστημα, οι παλινωδίες των δεξιών σοσιαλιστών και των Εργατικώνγια την εισβολή αναθέρμαναν τις μη κομμουνιστικές αντιιμπεριαλιστικές κριτικές.Καθώς η βρετανική Αριστερά διαδήλωνε την επιθυμία της για κατάπαυση του πυ-ρός στην Αίγυπτο, ο Κόκκινος Στρατός εισέβαλε στη Βουδαπέστη. Αυτή ακριβώς ηοδυνηρή συμμετρία προκάλεσε την ανάδυση μιας «νέας» Αριστεράς.

Η KPIΣH TOY KOMMOYNIΣMOY

Οι αποκαλύψεις του Χρουστσόφ προκάλεσαν πολλαπλά ρήγματα στην πίστη τωνκομμουνιστών στη Σοβιετική Ένωση. Η μυστική ομιλία στο 20ό Συνέδριο προκάλε-σε επώδυνες αυτοκριτικές, τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, μεσυνέπεια να υπάρξουν μεγάλες διαφωνίες αλλά και έντονα αιτήματα για μεταρρυθ-μίσεις. Τότε, στο αποκορύφωμα αυτής της ενδοσκόπησης, η εισβολή στην Ουγγαρίαέδειξε ότι τίποτε δεν είχε αλλάξει ουσιαστικά. Καθώς οι κομμουνιστές κοίταζανάναυδοι τη νέα αυτή πραγματικότητα, στην αρχή μέσα από τις αποκαλύψεις του20ού Συνεδρίου και στη συνέχεια «μέσα από τους καπνούς της Βουδαπέστης», καιέρχονταν αντιμέτωποι όχι μόνο με τα τεκμήρια της απίστευτης καταστολής αλλά καιμε τα δημόσια ψεύδη και τις μαζικές αυταπάτες που είχε προκαλέσει η αφοσίωσηστη Μόσχα, η υποτακτικότητα άρχισε να υποχωρεί.10 Οι συζητήσεις που ακολούθη-σαν είχαν να γίνουν από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, όταν η μπολσεβικοποίησηθυσίασε την εσωτερική δημοκρατία στο βωμό της επαναστατικής έξαψης.

1956

591

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·591

Αυτό ήταν και το μεγάλο τραύμα του κομμουνισμού: μέσα σε δύο χρόνια, τοΚομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας απώλεσε 400.000 μέλη, ενώ το ΚομμουνιστικόΚόμμα Μεγάλης Βρετανίας γύρω στα 10.000 (από 33.095 έφτασε στα 24.900). Σεορισμένα μικρότερα κομμουνιστικά κόμματα, όπως το αυστριακό, το δυτικογερμα-νικό και το πορτογαλικό, τα πιστά στη Σοβιετική Ένωση μέλη τους απλώς έκλεισαντα αυτιά τους.11 Κάποια μη κυβερνητικά κομμουνιστικά κόμματα έγιναν πιο αυτό-νομα, συνήθως μετά από διασπάσεις που συνοδεύονταν από απώλεια μελών. Αυτόσυνέβη στις σκανδιναβικές χώρες, στην Ισπανία, στην Ελλάδα, στην Ελβετία, στηΒρετανία, στην Ιρλανδία και την Ολλανδία. Τέλος, στα μεγαλύτερα κομμουνιστικάκόμματα, όπως εκείνα της Ιταλίας, της Γαλλίας και της Ισλανδίας, το 1956 ενίσχυσετις πρόσφατες τάσεις της ιστορίας τους. Αν η Λαϊκή Συμμαχία της Ισλανδίας απέ-φυγε εντελώς τις παλινδρομήσεις του διεθνούς κομμουνισμού, το ΚομμουνιστικόΚόμμα Ιταλίας χρησιμοποίησε το 1956 για να ενισχύσει την αυτονομία του, ενώ τοΚομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας για να επιβεβαιώσει την αφοσίωσή του στη Μό-σχα. Σε αντίθεση με τον Τορέζ, ο οποίος ελαχιστοποίησε την αποσταλινοποίησηλόγω της βαθιά ριζωμένης πίστης του στη Μόσχα, ο Τολιάτι ακολούθησε το δρόμοτης ανεξαρτησίας.12

Παρά την ανεξαρτητοποίησή τους όμως από τη Μόσχα, τα κομμουνιστικά κόμ-ματα δεν ενίσχυσαν καθόλου τη δημοκρατία στο εσωτερικό τους. Η επιτροπή τουΚομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας, που συστήθηκε για να μελετήσειτο ζήτημα της εσωκομματικής δημοκρατίας, τάχθηκε εναντίον των μεταρρυθμί-σεων: από τη στιγμή που κάποιος διαφωνών εγκατέλειπε το κόμμα, βαφτιζόταν «απο-στάτης» και το κόμμα έκοβε κάθε γέφυρα μαζί του.13 Οι διαφωνούντες με την επί-σημη ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας προσέκρουαν σε ένα βράχοσταλινικής πειθαρχίας. Ακόμη και στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας, το λιγότεροσταλινικό απ’ όλα, του οποίου η υποστήριξη στον πλουραλισμό και τις πολιτικέςελευθερίες δέχτηκε μεγάλη ώθηση το 1956, ο Τολιάτι έμεινε προσκολλημένος στοσυγκεντρωτισμό. Στο 8ο Συνέδριό του μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1956, οι διαφω-νούντες υπέστησαν δεινή ήττα. Κάποια σημαντικά στελέχη έφυγαν, αλλά η δομήτου κόμματος δεν άλλαξε.

Ωστόσο, μιλώντας στην επιθεώρηση Nuovi argomenti τον Ιούνιο του 1956, οΤολιάτι διέρρηξε τον αυτοαναφορικό δημόσιο λόγο του κόμματός του, κατηγορώ-ντας τον Χρουστσόφ ότι περιόρισε την κριτική στο πρόσωπο του Στάλιν και δεν τηνεπεξέτεινε στο ίδιο το σύστημα. Ο Ιταλός ηγέτης υποστήριξε την έννοια του πολυ-κεντρισμού: «Υπάρχουν χώρες όπου ο δρόμος για το σοσιαλισμό ακολουθείται χω-ρίς το Κομμουνιστικό Κόμμα να βρίσκεται στην ηγεσία… Το όλο σύστημα γίνεται


592

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·592

πολυκεντρικό· ακόμη και μέσα στο ίδιο το κομμουνιστικό κίνημα δεν μπορούμε ναμιλάμε για έναν και μοναδικό οδηγό, αλλά για πρόοδο που επιτυγχάνεται με το ναακολουθούμε δρόμους οι οποίοι συχνά είναι διαφορετικοί».14 Όλα αυτά ήταν πλά-γιες αναφορές στην Κίνα και τη Γιουγκοσλαβία, αλλά και στην ίδια την Ιταλία καιτις Λαϊκές Δημοκρατίες, που επικαλούνταν τη θεωρία των «εθνικών δρόμων» τηςπεριόδου 1943-47. Μετά το 1956, ο Τολιάτι επανέλαβε πολλές φορές τις απόψειςαυτές και κυρίως στη Συμφωνία της Γιάλτας τον Σεπτέμβριο του 1964, λίγο προτούπεθάνει. Η ποικιλία και η διαφορετικότητα χαρακτήριζαν τις διεθνείς συνόδους τωνκομμουνιστικών κομμάτων στη Μόσχα τον Νοέμβριο του 1957 και τον Δεκέμβριοτου 1960, τα οποία δεν ήταν πλέον διατεθειμένα να ακολουθήσουν τυφλά τη Μό-σχα και τις πολιτικές της. Τον Απρίλιο του 1956, η Κομινφόρμ διαλύθηκε και τοΚομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας ματαίωσε την προσπάθεια των Σοβιετικών να ιδρύ-σουν μια νέα διεθνή οργάνωση.15 Αντίθετα, δύο περιφερειακές διασκέψεις των κομ-μουνιστικών κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης έγιναν στις Βριξέλες το 1965 και στηΒιένη το 1966. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας μάλιστα συνήψε εκ νέου διπλω-ματικές σχέσεις με την Ένωση Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας και ξεκίνησε τακτι-κές συναντήσεις με το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας.

Η κρίση του κομμουνισμού το 1956 πρόσφερε λοιπόν σημαντικά στοιχεία για τομέλλον. Από τη μια πλευρά, η αναγέννηση της δημοκρατίας στη βάση ήταν ιδιαίτερατολμηρή και συγκινητική. Οι σημαντικότεροι πυρήνες αντίστασης των Ούγγρωνστον Κόκκινο Στρατό ήταν τα εργατικά συμβούλια που έκαναν τότε για πρώτη φο-ρά την εμφάνισή τους μετά το 1917-23. Οι αντιστασιακοί πυρήνες της περιόδου1943-45 συνιστούσαν μερική αναγέννηση, όπως και οι καταλήψεις των γαλλι-κών εργοστασίων το καλοκαίρι του 1936 και οι αναρχοσυνδικαλιστικές κολεκτίβεςτης Ισπανίας. Ωστόσο τα γεγονότα της Ουγγαρίας οδήγησαν στην πλήρη αναγέννη-ση των συμβουλίων, κυρίως μετά την πτώση της κυβέρνησης Νάγκι. Οι μεγάλεςβιομηχανικές πόλεις, τα πιο σημαντικά ανθρακωρυχεία και η περιοχή του «Κόκκι-νου Τσέπελ» στη Βουδαπέστη αντιστάθηκαν στους Σοβιετικούς από τις 4 μέχρι τις11 Νοεμβρίου, συγκροτώντας το Κεντρικό Εργατικό Συμβούλιο Μείζονος Βουδα-πέστης, με τρεις μόνιμους αξιωματούχους και εφτά επιτροπές. Το Συμβούλιο δια-πραγματεύτηκε με την κυβέρνηση Κάνταρ, χειρίστηκε τις σχέσεις με τον σοβιετικόστρατό, συντόνισε μια μεγάλη απεργία σε όλη την πόλη και προλείανε το έδαφος γιατη συγκρότηση ενός Εθνικού Συμβουλίου σε μια διάσκεψη που έγινε στις 21 Νοεμ-βρίου. Ωστόσο τον Δεκέμβριο οι αρχές είχαν ανακτήσει τον έλεγχο της κατάστασης,καταργώντας όλα τα συμβούλια το ένα μετά το άλλο και θέτοντας εκτός νόμου τοΚεντρικό Εργατικό Συμβούλιο. Παρ’όλα αυτά, τα συμβούλια υπήρξαν ένας εξαιρε-

1956

593

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·593

τικά σημαντικός πυρήνας δημοκρατίας της βάσης που βασίστηκε στην εργατική τά-ξη και κινητοποίησε τα καλύτερα στοιχεία του λαϊκού κομμουνισμού. Ταυτόχρονα,αποτέλεσαν παράδειγμα για μελλοντικές μορφές δημοκρατίας της βάσης.16

Από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση Νάγκι δημιούργησε ζωτικά προηγούμεναγια μελλοντικές μεταρρυθμίσεις. Η ουγγρική Επανάσταση αμφισβητήθηκε πολύ,με τους αντικομμουνιστές να υποστηρίζουν τη δημοκρατικότητά της και τους απο-λογητές της Σοβιετικής Ένωσης να την καταδικάζουν ως αντιδραστική, καθώς έδω-σε την ευκαιρία να έρθουν και πάλι στο προσκήνιο οι φασίστες, οι οπαδοί του Χόρ-τι αλλά και οι δυτικοί πράκτορες. Επιπλέον, η αποχώρηση της Ουγγαρίας από τοΣύμφωνο της Βαρσοβίας απειλούσε να ανοίξει μια δυτική σφήνα στο σοβιετικόμπλοκ. Ωστόσο η κυβέρνηση Νάγκι υποστήριζε την πραγματοποίηση μεταρρυθμί-σεων στο πλαίσιο του κομμουνιστικού συστήματος, βασισμένη στην εμπειρία τουηγέτη της από το 1945-49 αλλά και στο μανιφέστο Για τον κομμουνισμό που είχεδημοσιεύσει ο ίδιος τις παραμονές του 20ού Συνεδρίου. Ο Νάγκι θεωρούσε τη ΝέαΟικονομική Πολιτική του Λένιν ως καλύτερο μοντέλο σοσιαλιστικής οικοδόμησηςαπ’ ό,τι τα σταλινικά πενταετή πλάνα, υποστηρίζοντας την αργή εκβιομηχάνισητων σοσιαλιστικών χωρών, την εγκατάλειψη της βίαιης κολεκτιβοποίησης και τηναπόδοση προτεραιότητας στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών. Οι αντιλήψειςτου Νάγκι για έναν ανθρωπιστικό σοσιαλισμό και η εμμονή του σε αυτό που παλιό-τερα είχε αποκληθεί «εθνικός δρόμος» ήταν πολύ κοντά σε μεταγενέστερα κινήμα-τα και ρεύματα σκέψης, όπως η Άνοιξη της Πράγας του 1968 και ο ευρωκομμουνι-σμός των μέσων της δεκαετίας του 1970, αλλά και σε παλιότερους αγώνες της ερ-γατικής τάξης, όπως ο ματαιωμένος αντιφασισμός του 1945. Οι απόψεις αυτές ανα-λύονταν στα παρανόμως δημοσιευόμενα φυλλάδια του Hungaricus, τα οποία κυ-κλοφόρησαν μεταξύ του Δεκεμβρίου του 1956 και του Φεβρουαρίου του 1957. Ταφυλλάδια αυτά ζητούσαν «νέους δρόμους για το σοσιαλισμό που θα διαφέρουν τόσοαπό τη σταλινική τρομοκρατία όσο και από τη σοσιαλδημοκρατία, η οποία δεν κάνειτίποτε άλλο από το να καλοπιάνει τον καπιταλισμό». Ουσιαστικά επρόκειτο για έναείδος «πρόωρου ευρωκομμουνισμού».17

ΔYTIKA TOY ΣOYEZ

Η κρίση στο Σουέζ αποτέλεσε ένα σημείο καμπής στις διεθνείς σχέσεις, αφενόςεπειδή επιβεβαίωσε το πρωτείο των Ηνωμένων Πολιτειών έναντι της Βρετανίας καιτης Γαλλίας, και αφετέρου επειδή οι παλιές αυτές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις υπέστη-σαν μία συντριπτική ήττα που αποκάλυψε την αδυναμία τους να αποτρέψουν την


594

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·594

απελευθέρωση των αποικιών. Η αντίσταση στα αντιαποικιοκρατικά κινήματα συνε-χιζόταν, κυρίως στην Αφρική, πολλές χώρες της οποίας βρίσκονταν υπό τον έλεγχοτων Ευρωπαίων, όπως η Αλγερία, το Βελγικό Κονγκό, η πορτογαλική Αφρική και ηβρετανική Νότια Αφρική. Η κρίση του Σουέζ χωρίζει την αποαποικιοποίηση σε δύοεποχές: την προ του 1956, όταν οι αποικίες ανεξαρτητοποιούνταν μετά από αιματη-ρούς απελευθερωτικούς αγώνες, και αυτή που ακολουθεί το Σουέζ, όταν οι διαπραγ-ματεύσεις έγιναν ο κύριος τρόπος επίλυσης παρόμοιων ζητημάτων.18 Στην Κύπρο, οιφιλοκομμουνιστικές τάσεις του τοπικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος υπό τοναρχιεπίσκοπο Μακάριο έκανε ακόμη πιο δραματικό το πέρασμα από τη φάση τωνπολεμικών συγκρούσεων σε εκείνη των διαπραγματεύσεων. Οι εκπρόσωποι τωνΒρετανών δήλωσαν ότι η Κύπρος δεν θα αποκτήσει ποτέ την ανεξαρτησία της, ενώστις αρχές του 1956 αποφάσισαν να εξορίσουν τον Μακάριο στις Σεϋχέλλες. Ωστό-σο, τον Μάρτιο του 1957, ο Μακάριος αφέθηκε ελεύθερος και μέσα σε τρία χρόνιακατάφερε να απαλλάξει τη χώρα του από τη βρετανική κυριαρχία.19

Δυστυχώς, η διαδικασία αποαποικιοποίησης όφειλε πολύ λίγα στην ίδια τηνΑριστερά. Παρά την πατερναλιστική εύνοια προς την ανάπτυξη των αποικιών, τοΕργατικό Κόμμα δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για το δικαίωμα αυτοδιάθεσής τους.Αλλά και η γαλλική Αριστερά βγήκε κηλιδωμένη. Στην κρίση του Σουέζ ήταν έναςπρωθυπουργός σοσιαλιστής, ο Γκι Μολέ. Όμως ούτε το Κομμουνιστικό ΚόμμαΓαλλίας ούτε το Σοσιαλιστικό κατάφεραν να αρθρώσουν μια αντιαποικιοκρατικήπολιτική αρχών στην περίπτωση της Αλγερίας. Τόσο στη Δυτική όσο και στην Ανα-τολική Ευρώπη, το 1956 επέβαλε μια αναμέτρηση με την πολιτική που ακολουθού-σε μέχρι τότε η Αριστερά – «έπειτα από αυτές τις καταθλιπτικές εμπειρίες τόσο “τουυπαρκτού σοσιαλισμού” όσο και της “υπαρκτής σοσιαλδημοκρατίας”».20

Η κύρια ιστορία των αρχών της δεκαετίας του 1950 σήμανε το τέλος μιας ολό-κληρης εποχής: περιορισμό των προσδοκιών που συνόδευαν το τέλος του πολέμου,παραίτηση από τη δυνατότητα αλλαγής των πραγμάτων, εγκατάλειψη στη λήθηόλων όσα θα μπορούσε να φέρει η νίκη επί του φασισμού, απαισιοδοξία και αίσθησηότι οι άνθρωποι δεν γράφουν πια την ιστορία. Οι μεταπολεμικές διευθετήσεις έφε-ραν μεγάλες και μόνιμες αλλαγές, ενώ η αργή και εξαρτημένη ανάκαμψη του καπι-ταλισμού στη Δύση επρόκειτο να δημιουργήσει συνθήκες αφθονίας και καταναλωτι-κής ευδαιμονίας. Ωστόσο, καθώς η Ευρώπη άφηνε πίσω της τη λιτότητα της πολεμι-κής περιόδου, ήταν ο συντηρητισμός του Ψυχρού Πολέμου που άρθρωνε την αλή-θεια των καπιταλιστικών κοινωνιών.21

Η διττή κρίση του 1956 ανέτρεψε «το κλίμα του φόβου και της καχυποψίας πουκυριαρχούσε» τη δεκαετία του 1950, όταν «ο Ψυχρός Πόλεμος δέσποζε στον πολι-

1956

595

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·595

τικό ορίζοντα της εποχής, βάζοντας τον καθένα στη θέση του και πολώνοντας κάθεζήτημα με την άτεγκτη δυαδική λογική του». Για τον Στιούαρτ Χολ (Stuart Hall),φοιτητή του πανεπιστημίου της Οξφόρδης στις αρχές της δεκαετίας του 1950, οοποίος μόλις είχε έρθει από την Τζαμάικα, οι συγκλίνουσες τραγωδίες της Ουγγα-ρίας και του Σουέζ αποτύπωσαν με δραματικό κυριολεκτικά τρόπο την αδυναμίατων δύο βασικών παραδόσεων της Αριστεράς, του κομμουνισμού και της σοσιαλ-δημοκρατίας, να προσελκύσουν τα λαϊκά στρώματα. Τα δύο αυτά γεγονότα «απο-κάλυψαν τη λανθάνουσα βία και επιθετικότητα των δύο κυρίαρχων πολιτικοοικο-νομικών συστημάτων: του δυτικού ιμπεριαλισμού και του σταλινισμού». Το 1956«σήμανε το τέλος της εποχής των παγετώνων στην παγκόσμια πολιτική». Σήμανεακόμη την αρχή διαμόρφωσης ενός νέου ή «τρίτου» πολιτικού χώρου, όπου θα μπο-ρούσε να διαμορφωθεί μια «Νέα Αριστερά».22


596

03-ELEY 22-11-2010 12:28 ™ÂÏ›‰·596

22645

Documents

Transcript of 22645