ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

3.1 Εισαγωγή Λυρική ποίηση< λύρα=έγχορδο µουσικό όργανο, πολύ αγαπητό στον κόσµο. Παλαιότερες ονοµασίες του: φόρµιγξ, κιθαρίς. Πρώτη αναφορά της λέξης λύρα στον Αρχίλοχο. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι στη λυρική ποίηση κατέτασσαν µόνο την ποίηση που συνοδευόταν από λύρα. Συνέταξαν τον Κανόνα των 9 λυρικών ποιητών (Αλκαίος, Σαπφώ, Ανακρέοντας, Αλκµάνας, Στησίχορος, Ίβυκος, Σιµωνίδης, Βακχυλίδης, Πίνδαρος). Εµείς σήµερα στη λυρική ποίηση εντάσσουµε και τον ίαµβο και την ελεγεία (συνοδευόταν από αυλό). Η λυρική ποίηση χρονικά ήκµασε από τις αρχές 7ου αι. έως τα µέσα του 5ου αιώνα. Μέσα 7ου αι.: έγινε µία τεράστια αλλαγή στην ελληνική κοινωνία (αποικισµός, οπότε είχαµε διεύρυνση πνευµατικών οριζόντων Ελλήνων, ταξίδια, πλούτος, αναζήτηση καλύτερων όρων ζωής, συµµετοχής στη διαχείριση κοινών και άσκηση εξουσίας, συνειδητοποίηση προσωπικής αξίας και αξίας ελευθερίας). Οι Έλληνες τραγουδούσαν σε κάθε ευκαιρία της καθηµερινής τους ζωής (γάµοι, κηδείες, εργασία, πολεµικές επιχειρήσεις, λατρεία θεών). 3.2. Ελεγειακή ποίηση Η λέξη ελεγεία δήλωνε στην αρχή ποίηση µε θρηνητικό περιεχόµενο. Ποίηση του Κριτία (5ος αι. π.Χ.): πρώτη χρήση λέξης ελεγείον για να δηλώσει το στίχο δακτυλικό εξάµετρο (που µαζί µε το δακτυλικό πεντάµετρο απαρτίζουν το ελεγειακό δίστιχο, δηλ. το µέτρο της ελεγείας). 3.2.1 Καλλίνος από Έφεσο Ιωνίας: ο πρώτος ελεγειακός ποιητής (α µισό 7ου αιώνα). Ένα ποίηµά του σώθηκε (προτροπή σε νέους να υπερασπίσουν πατρίδα). Θυµίζει αρκετά έπος. 3.2.2 Τυρταίος ο Σπαρτιάτης: β µισό 7ου αιώνα. Πολιτική=πολεµική ποίηση. Προτρέπει Σπαρτιάτες να καταλάβουν Μεσσήνη. Μόνο αποσπάσµατα από την ποίησή του. 3.2.3 Μίµνερµος από Κολοφώνα Ιωνίας (ή Σµύρνη): β µισό 7ου αιώνα. Θέµα του : οι χαρές της νιότης και του έρωτα, η φρίκη των γηρατειών. Ερωτική και µελαγχολική η ποίησή του (Ναννώ και Σµυρνηίς οι τίτλοι των 2 τόµων ποιηµάτων του στην Αλεξανδρινή εποχή). 3.2.4 Αρχίλοχος ο Πάριος (680-640 π.Χ. περίπου). Περιπαικτικός, δηκτικός, αντιηρωικός. Αλλά και παραδοσιακά θέµατα, για παράδειγµα παντοδυναµία θεών, χτυπήµατα µοίρας. 3.2.5 Σόλων ο Αθηναίος (680-560 π.Χ περίπου). Νοµοθέτης, πολιτικός και ποιητής. Μέσα από τα ποιήµατά του υπερασπίστηκε πολιτικές του ιδέες και πράξεις. 3.2.6 Θέογνης από Μέγαρα (6ος-5ος αι. π.Χ.). Σήµερα σώζεται µια συλλογή περίπου 1400 στίχων, τυπική ποίηση συµποσίων. Ο ποιητής διακατέχεται από αριστοκρατικές αντλήψεις, παραπονιέται για νεόπλουτους εποχής του. 3.2.7 Φωκυλίδης ο Μιλήσιος (6ος π.Χ αι.), Δηµόδοκος ο Λέριος (6ος π.Χ αι.), Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (6ος-5ος): γνωµολογικού περιεχοµένου ελεγειακή ποίηση. 3.3 Ιαµβική ποίηση Ιαµβική ποίηση: σκωπτικό, περιπαικτικό, δηκτικό περιεχόµενο σε ιαµβικό τρίµετρο (βλ. για σκλάβα Ιάµβη σελ. 127). 3.3.1 Αρχίλοχος ο Πάριος(= ο ίδιος µε τον 3.2.4). Περιπετειώδης ζωή µε συµµετοχή σε µάχη, ερωτικές απογοητεύσεις. Σπουδαίος ποιητής αλλά ...πικρόχολος! Ασχολήθηκε µε τα προσωπικά του βιώµατα. Ο πρώτος Ευρωπαίος ποιητής που έθεσε ως θέµα της ποίησής του τον εαυτό του! Ο πρώτος που χρησιµοποίησε ασυνάρτητα (µακρούς στίχους διαφορετικού ρυθµού που ενώθηκαν) και επωδούς (µικρές στροφές µε άνισου µεγέθους στίχους).

3.3.2 Σηµωνίδης ο Αµοργίνος (αλλά από τη Σάµο!). Γνωστό ποίηµα του το σατιρικό Ίαµβος των Γυναικών. Ο τελικός του στόχος: η κατάκριση ελαττωµάτων συνανθρώπων του ώστε να τα διορθώσουν (# Αρχίλοχο που ασχολούνταν µόνο µε τον εαυτό του). Πολύ απαισιόδοξος (# Αρχίλοχο). 3.3.3 Ιππώνακτας από την Έφεσο. Έζησε στο περιθώριο κοινωνίας, σα ζητιάνος, το λεξιλόγιό του ήταν λαϊκό, ήταν αθυρόστοµος. Η ποίησή του =ποίηση απόλυτα αποµονωµένου ατόµου, µε ιδιότυπα µέτρα. 3.3.4 Σόλων ο Αθηναίος: Ιαµβικό είναι ένα έξοχο ποίηµά του , όπου κάνει απολογισµό του έργου του (απελευθέρωση γης, διαγραφή χρεών, σεισάχθεια, ...). 3.4 Μελική ποίηση (Μονωδία) Τραγούδια που τραγουδιούνταν από 1 άτοµο µε συνοδεία λύρας. Καλλιεργήθηκε κυρίως στη Λέσβο. 3.4.1 Αλκαίος από Μυτιλήνη (τέλος 7ου-αρχές 6ου αι.) Έζησε σε εποχή µεγάλων πολιτικών αναστατώσεων. Αριστοκράτης, εξορίστηκε. Έγραψε στασιωτικά ποιήµατα, εµπνευσµένα από καθηµερινή πολιτική πραγµατικότητα της εποχής, επίσης ερωτικά τραγούδια και Ύµνους σε θεούς και ήρωες. Ελάχιστα αποσπάσµατα της ποίησής του σήµερα. Η γλώσσα του (αιολ. διάλεκτος) απλή, αλλά το µέτρο ποιηµάτων του περίτεχνο (αλκαϊκή στροφή). 3.4.2 Σαπφώ (τέλη 7ου –αρχές 6ου π.Χ. αι.). Αριστοκράτισσα, µέσα σε πολιτικές αναταραχές. Γεννήθηκε στην Ερεσσό, έζησε στη Μυτιλήνη. Τα ποιήµατά της =προσωπικά βιώµατα (περιγραφή ερωτικού πάθους, κοινής ζωής µε συντρόφισσες). Περίφηµη η Ωδή στην Αφροδίτη (αγαπηµένη θεά της Σαπφώς.) Έγραψε και επιθαλάµια: τραγούδια γάµου. Αιολική διάλεκτος, απλή, λιτή γλώσσα, ποικίλα µέτρα (ιδιαίτερη η σαπφική στροφή της). 3.4.3 Ανακρέων από την Τέω. Ερωτικά, συµποτικά ποιήµατα, αλλά στα πλαίσια του µέτρου η ποίησή του. Παρεξηγηµένη προσωπικότητα. Πλούσια παραστατική ιωνική διάλεκτος στα ποιήµατά του. Ανακρεόντεια αποκαλούνταν αφενός τα ποιήµατα (κακότεχνα εν γένει) που µιµούνταν τα συµποτικά και ερωτικά του ποιήµατα, αφετέρου µια συλλογή 60 ποιηµάτων στο τέλος της Παλατινής Ανθολογίας. Ο Ανακρεοντισµός (παραµορφωτική εικόνα Ανακρέοντα) άσκησε µεγάλη επίδραση στην παγκόσµια λογοτεχνία. *** Επίσης υπήρχαν και γυναίκες ποιήτριες: Κόριννα, Τελέσιλλα, Πράξιλλα. 3.5 Χορική ποίηση Η πιο αξιόλογη και περίτεχνη ποιητική δηµιουργία Ελλήνων 6ου και αρχών 5ου αι. Οι χορικοί ποιητές έγραφαν ποιήµατα-τραγούδια για να εκτελεσθούν αυτά από χορό, συνέθεταν τη µελωδία που τα συνόδευε, όριζαν τις χορευτικές κινήσεις που τα συνόδευαν, συνήθως δίδασκαν και τη χορογραφία στο χορό και συνόδευαν το χορό µε το µουσικό του όργανο. Τα τραγούδια αυτά αποτελούσαν πάντα µέρος µιας εορταστικής εκδήλωσης, µιας θρησκευτικής –λατρευτικής τελετής. Τόπος ακµής: Σπάρτη 7ου π.Χ. αι. 3.5.1 Αλκµάνας από Σάρδεις (β µισό 7ου αι. π.Χ.). Ο πρώτος χορικός ποιητής. Χαρακτηριστικό: Λακωνικό ιδίωµα (και οµηρισµοί και ξενικά στοιχεία), απλά µέτρα. Ποίηση της ειρήνης, για τελετές. Επίσης και ερωτικά ποιήµατα και παρθένεια (ποιήµατα που τραγουδιούνταν από οµάδα κοριτσιών σε θρησκευτικές γιορτές). 3.5.2 Στησίχορος από Ιµέρα Σικελίας (τέλος 7ου-µέσα 6ου). Θέµατα από µύθους επικού κύκλου ή Ηρακλή. 2 ποιήµατα για ωραία Ελένη, στο πρώτο την κατέκρινε, µετά όµως τυφλώθηκε, οπότε στο δεύτερο πήρε πίσω τις κατηγορίες καθώς θεώρησε ότι τιµωρήθηκε. Έγραψε νέο ποίηµα αποκατάστασης της τιµής της Ελένης, την Παλινωδία και βρήκε το φως του. Η γλώσσα του είχε ως πρότυπο τη γλώσσα του Οµήρου, αλλά και δωρικό χρωµατισµό. 3.5.3 Ίβυκος από Ρήγιο Καλαβρίας (α µισό 6ου αι.). Αγάπη του για µύθο, έγραψε και ερωτικές µονωδίες. Η γλώσσα του=συνταίριασµα επικών και δωρικών στοιχείων.

3.5.4 Σιµωνίδης από Κέα (τέλος 6ου-µέσα 5ου),. Έκανε πολλά ταξίδια. Περίφηµα τα επιγράµµατά του, ιδίως για Μαραθώνα και Θερµοπύλες. Έγραψε και σκόλια (τραγούδια συµποσίων) και επινίκια και θρήνους και εγκώµια και Διθυράµβους. 3.5.5 Πίνδαρος. Ο πιο σηµαντικός χορικός ποιητής. Από τις Κυνός Κεφάλες (τέλος 6ου- µέσα 5ου αι.). Καλλιέργησε όλα τα είδη χορικής ποίησης (Ύµνους σε θεούς, Παιάνες=λατρευτικά τραγούδια προς τιµή των θεών, Διθυράµβους=θρησκευτικά τραγούδια προς τιµή Διονύσου, προσόδια-ποµπικά, Παρθένεια=τραγούδια τραγουδισµένα από χορούς κοριτσιών, Θρήνους, Επινίκια=θριαµβικές ωδές προς τιµή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, Υπορχήµατα= λατρευτικού περιεχοµένου χορευτικά τραγούδια). Τα επινίκια ποιήµατά του, περίπου 45, σώθηκαν γιατί διδάσκονταν στα σχολεία. Συνθέτονταν κατά παραγγελία και εκτελούνταν από χορό οµήλικων φίλων του νικητή. Έχουν µια τυπολογία: στην αρχή δίνονται πληροφορίες για το νικήτή και για το γεγονός της νίκης, µετά έρχεται η αφήγηση ενός µύθου, τέλος παρατίθεται κάποια γνώµη (γνωµικό) µε βαθυστόχαστο θρησκευτικό-ηθικό περιεχόµενο. Στα ποιήµατα αυτά αντικαθρεφτίζεται η κοινωνική υπεροχή της ελληνικής αριστοκρατίας που συνδεόταν µε τη µυθική-ηρωική παράδοση και απαιτούσε από τα µέλη της συνεχώς καλύτερες επιδόσεις. Ο Πίνδαρος ήταν ο κήρυκας της αριστοκρατικής κοινωνίας. Η γλώσσα του Πινδάρου είναι πλούσια σε δωρικά και αιολικά στοιχέια, µε γλωσσικό υλικό από το έπος, εντυπωσιακά επίθετα και µεταφορές,αριστοτεχνικά µέτρα και ρυθµούς. 3.5.6 Βακχυλίδης από την Κέα. Στα χνάρια του Πινδάρου (α µισό 5ου αιώνα). Έγραψε ύµνους, παιάνες, παρθένεια, υποµνήµατα, διθυράµβους, εγκώµια, επινίκια. Η δοµή των επινίκων του είναι όµοια µε του Οµήρου. Είχε ιδιαίτερη αφηγηµατική ικανότητα που φαινόταν στο τµήµα του µύθου. Η γλώσσα του=χορικολυρική γλώσσα, πιο απλή από την αντίστοιχη του Πινδάρου, τα µέτρα του επίσης πιο απλά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Είναι ο νεότερος από τους 3 τραγικούς ποιητές και ο πλέον ευνοηµένος από τη παράδοση, ίσως διότι η περιορισµένη όσο ζούσε δηµοτικότητά του αυξανόταν συνεχώς µετά τον θάνατό του. 8.1. Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ Πηγές για το βίο του Ευριπίδη: α΄) η Σούδα β΄) το Πάριο χρονικό γ΄) ένας αρχαίος Βίος δ΄) αποσπάσµατα από τον Βίο του ποιητή που έγραψε ο Σάτυρος, βιογράφος που άκµασε γύρω στο 200 π.Χ. ε΄) ένα κεφάλαιο από τις του Ρωµαίου αρχαιοδίφη Αύλου Γέλιου (2ος αι. µ. Χ.) στ΄) µία σηµείωση του Βυζαντινού λογίου Θωµά Μαγίστρου Αρχαιότερες είναι οι πηγές γ΄ και δ΄. Ο Ευριπίδης γεννήθηκε στη Σαλαµίνα (485/484 π.Χ.) και η παράδοση τον συνδέει µε τους άλλους 2 τραγικούς και µε τη ναυµαχία της Σαλαµίνας. Ο πατέρας του, Μνήσαρχος ή Μνησαρχίδης, και η µητέρα του, Κλειτώ, πρέπει να ήταν εύποροι Αθηναίοι πολίτες µε κτήµατα στη Σαλαµίνα, παρά τα σκωπτικά σχόλια της Αριστοφανικής κωµωδίας. Αναφέρεται ότι ο ποιητής ασχολήθηκε µε την πυγµαχία και την ζωγραφική. Στα δράµατά του βρίσκουµε επιδράσεις του προσωκρατικού φιλοσόφου Αναξαγόρα, του φυσικού Αρχελάου και των σοφιστών Πρωταγόρα και Προδίκου. Η τάση του να αποµονώνεται οδήγησε στη δηµιουργία παραφιλολογίας σχετικά µε την οικογενειακή του ζωή και συνδέθηκε µε τον αποδιδόµενο στον ποιητή µισογυνισµό.

Πέρασε τα 2 τελευταία χρόνια της ζωής του στη αυλή του βασιλιά της /Μακεδονίας Αρχέλαου, όπου και πέθανε το 406 και ενταφιάσθηκε.

8.2. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ο Ευριπίδης πρωτοεµφανίσθηκε στους δραµατικούς αγώνες του 455 και νίκησε πρώτη φορά το 441. Συνολικά νίκησε 5 φορές. Από τα 92 δράµατα που συνέθεσε σώζονται 18 (µη συµπεριλαµβανοµένου του ,Ρήσου). Τα σωζόµενα έργα του είναι: Άλκηστις, Μήδεια, Ηρακλείδαι, Ιππόλυτος, Ανδροµάχη, Εκάβη, Ικέτιδες, Ηλέκτρα, Ηρακλής, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, Ελένη, Φοίνισσαι, Ορέστης, Βάκχαι, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι. Άλκηστις Το παλιότερο σωζόµενο έργο του Ευριπίδη. Υποκαθιστούσε το σατυρικό δράµα σε µια τετραλογία µαζί µε τα Κρήσσαι, Αλκµαέων δια Ψωφίδος και Τήλεφος. Υπόθεση: (βλ. σελ. 267-268). Ιδιαιτερότητες του δράµατος αυτού: 1. οφειλόµενες ίσως στο ότι υποκαθιστά ένα σατυρικό δράµα: • Κωµικά και πρωτόγονα στοιχεία στη συµπεριφορά του Ηρακλή • Το τέχνασµα της συγκάλυψης του προσώπου, το οποίο χρησιµοποιεί ο Ευρ. Για να επανεµφανίσει την κεντρική ηρωίδα • Το αίσιο τέλος 2. η αυτονόητα θετική απεικόνιση της Άλκηστης, σύµφωνη και µε τον µύθο, η οποία αφήνει εντελώς εκτεθειµένο τον Άδµητο Μήδεια (διδάχθηκε το 431) Ανήκε σε τετραλογία µαζί µε τα Φιλοκτήτης, Δίκτυς και το σατυρικό δράµα Θερισταί. Υπόθεση: (βλ. σελ. 268-270). Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: 1. τα εντονότατα πάθη, της ηρωίδας και των θεατών, η κατάληξη των οποίων αντιστοιχούσε σε πραγµατικά γεγονότα και καταστάσεις. 2. Η συλλογιστική επεξεργασία του µυθικού υποστρώµατος του έργου: • Το ελληνικό και το βαρβαρικό δεν παρουσιάζονται µονοδιάστατα • Αναζητούνται τα όρια της θεµιτής και αθέµιτης εκδίκησης • Αναζητείται η σχέση εκδίκησης και κοινωνικής δικαιοσύνης και το µέγεθος των συνεπειών (συναισθηµατικών και κοινωνικών) που προκύπτουν, όταν τεθούν σε εφαρµογή η δικαιοσύνη και η εκδίκηση • Ο τρόπος µε τον οποίο ορίζονται, συνδυάζονται και αναπτύσσονται στο δράµα η γνώση και η ευφυΐα του ατόµου µε τη φύση και την ιδιαίτερη θέση του Ηρακλείδαι (χρονολογείται µεταξύ 430-427) Υπόθεση: (βλ. σελ. 272-273). Χαρακτηριστικά: Τονίζει αρκετά το πολεµικό και πατριωτικό στοιχείο η ασυνήθιστα µικρή έκτασή του δηµιουργεί την υποψία ότι έχουµε µία συντοµευµένη εκδοχή του δράµατος στοιχεία της δραµατικής πλοκής του έργου που αιφνιδιάζουν: • η σύντοµη περιγραφή της θυσίας της Μακαρίας και η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς σε αυτήν στη συνέχεια του έργου • η άγρια εκδικητικότητα της Αλκµήνης και η αναπάντεχη νεανική ορµή του γέροντα Ιόλαου • η θανάτωση του Ευρυσθέα, που φαίνεται ότι απηχεί έναν γενικότερο προβληµατισµό για την τύχη των αιχµαλώτων (σε περίοδο που η Αθήνα βρίσκεται σε εµπόλεµη κατάσταση)

αιτίες για την ιδιότυπη γραφή της τραγωδίας αυτής: • ο Πελοποννησιακός πόλεµος και η εισβολή των Σπαρτιατών, απογόνων των «Ηρακλειδών» • η ψυχολογική φόρτιση των Αθηναίων την εποχή εκείνη Ιππόλυτος (διδάχθηκε το 428 και κέρδισε πρώτη νίκη) Ονοµάσθηκε Ιππόλυτος στεφανηφόρος για να διακριθεί από τον Ιππόλυτο καλυπτόµενο (432), από τον οποίο σώζονται περίπου 50 στίχοι Υπόθεση: (βλ. σελ. 273-274). Πιθανά στοιχεία του Ιππολύτου καλυπτοµένου Το θέµα της δολιότητας και της αισχύνης: εντονότερη σκιαγράφηση της Φαίδρας (ίσως παρουσιαζόταν και πιο αναίσχυντη): αποκάλυπτε η ίδια στον ήρωα τον έρωτά της και αυτός κάλυπτε το πρόσωπό του από ντροπή (Ιππόλυτος καλυπτόµενος), κατηγορούσε τον Ιππόλυτο στον Θησέα και αυτοκτονούσε µετά τον θάνατό του Χαρακτηριστικά του Ιππόλυτου στεφανηφόρου: • Το θέµα της δολιότητας και της αισχύνης • Η αθώα άγνοια µε την οποία ενεργούν οι κύριοι ήρωες και από την οποία προκύπτει το τραγικό στοιχείο • Η παρουσία της Αρτέµιδας (στο τέλος του έργου), η οποία θα διακηρύξει την αθωότητα του Ιππόλυτου σε συνδυασµό µε την παρουσία της Αφροδίτης (στην αρχή του έργου), η οποία θα διακηρύξει την ενοχή του • Η ύβρις του κεντρικού ήρωα είναι η αγνότητά του Ανδροµάχη (διδάχθηκε γύρω στο 425, µάλλον στην αυλή του βασιλιά των Μολοσσών) Υπόθεση: (βλ. σελ. 275-276). Χαρακτηριστικά: • Ως προς την ενότητα η δοµή θεωρείται από πολλούς ερευνητές χαλαρή, αλλά ίσως αυτό να µην ήταν σηµαντικό κριτήριο για τον ποιητή • Σηµαντικός ο ρόλος της Θέτιδας:από µηχανής θεά δίνει τον επίλογο και του δράµατος επαναφέροντας την τύχη της Ανδροµάχης και του τρωικού κύκλου • Η αρνητική εικόνα της Σπάρτης, διάχυτη στο έργο λόγω του Πελοποννησιακού πολέµου • Η αρνητική εικόνα και δράση των παιδιών των ηρώων της Τροίας: όλοι είναι ανεπιτυχείς διαχειριστές της ηρωικής κληρονοµιάς των προγόνων τους. Εξαίρεση αποτελεί η Ανδροµάχη, η οποία διατηρεί το ιλιαδικό της ήθος Εκάβη (διδάχθηκε το 424 ή το 425) Υπόθεση: (βλ. σελ. 277-278). Χαρακτηριστικά: • Χρονική, θεµατική (το επίκεντρο είναι στην τρωική πλευρά του ιλιαδικού στρατοπέδου) και δοµική (: πρόβληµα ενότητας) συγγένεια µε την Ανδροµάχη • Η δυνατή προσωπογραφία της κεντρικής ηρωίδας (πάθη, συναισθηµατική φόρτιση) • Η αγνή γενναιότητα της Πολυξένης • Η αµείλικτη ψυχή του Αχιλλέα • Η ανθρωποθυσία • Η αναγκαιότητα της βαρβαρικής εκδικητικότητας • Η διάψευση του νόµου και η δικαίωση του εγκλήµατος • Η απελπισία της ολοκληρωτικής απώλειας, βίωµα του Πελοποννησιακού πολέµου Ικέτιδες (διδάχθηκε µεταξύ 424 και 421) Υπόθεση: (προέρχεται από τον θηβαϊκό κύκλο, βλ. σελ. 275-276).

Χαρακτηριστικά: Η δράση δεν είναι πλούσια και µε εξαίρεση το επεισόδιο της Ευάνδης το βάρος πέφτει στην ηθική και πολιτική επεξεργασία Εµφανής η επίδραση της ρητορικής Πρόθεση εγκωµιασµού της Αθήνας και του Περικλή στο πρόσωπο του Θησέα Ίων (418) Υπόθεση: (βλ. σελ. 280-281). Χαρακτηριστικά: Κυριαρχεί η άποψη ότι µε τη θέληση των θεών έχουν διευθετηθεί δυσεπίλυτα προβλήµατα Ο Απόλλωνας µε ένα άλλο ήθος, περισσότερο επιτελικό Προβληµατισµός για την ορθότητα των θεϊκών παρεµβάσεων στην ανθρώπινη µοίρα, που προβάλλεται µε δράση και αναγνωρίσεις κι όχι µε αγώνες λόγου. Ηρακλής µαινόµενος (422-416) Υπόθεση: (βλ. σελ. 281-282). Χαρακτηριστικά: • Μαζί µε τις Τραχίνιες του Σοφοκλή είναι τα µόνα δράµατα µε ήρωα τον Ηρακλή. • το έργο επιδέχεται ερµηνεία µε πολιτικά κριτήρια (υπεροχή του Αθηναίου ήρωα έναντι του Δωριέα Ηρακλή ή υπογράµµιση της φιλίας των δύο ηρώων µε προεκτάσεις για τη φιλική συνύπαρξη Αθήνας και Σπάρτης) • εξερευνώνται τα όρια και η ασυµβατότητα θείας και ανθρώπινης φύσης, προβληµατίζουν τα πάθη και η αυτοκυριαρχία των θεών και το ενδιαφέρον στρέφεται προς τις εσωτερικές δυνάµεις του ανθρώπου και την έννοια της αυτογνωσίας Ηλέκτρα (417 ή 413;) Η µορφή της Ηλέκτρας αποτελεί κεντρικό πρόσωπο στις σωζόµενες τργωδίες και των τριών τραγικών:Αισχύλου Χοηφόροι, Σοφοκλή και Ευριπίδη Ηλέκτρα. Υπόθεση: (βλ. σελ. 282-283). Χαρακτηριστικά: • χαρακτήρες αποµυθοποιηµένοι, σχεδόν ενοχλητικά καθηµερινοί, που δεν αντιστοιχούν στις υψηλότερες εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης • η πεποίθηση ότι η ευγένεια της ανθρώπινης φύσης και η ευγένεια της καταγωγής δεν συµβαδίζουν απαραίτητα • η τραγωδία ευθυγραµµίζεται µε την µυθική παράδοση (ο λευκός γάµος της ηρωίδας είναι µία ευφυής µυθογραφική καινοτοµία που ανοίγει νέους δρόµους θεατρικής πλοκής χωρίς να αντιστρατεύεται την µυθική παράδοση—η πρόρρηση των Διοσκούρων για τη δίκη του Ορέστη στον Άρειο Πάγο—η ιδέα της θυσίας που χαρακτηρίζει όλους τους φόνους στη στέγη των Ατρειδών αναγόµενη στη θυσία της Ιφιγένειας αν όχι στα θυέστεια δείπνα και συνεχίζοντας την Νέκυια της Οδύσσειας συνδέεται µε τη θυσία ζώων) ή µε το πνεύµα αµφισβήτησης (απορρίπτονται τα τεκµήρια της οικογενειακής οµοιότητας που χρησιµεύουν ως απόδειξη ότι ο βόστρυχος και τα ίχνη στον τάφο του Αγαµέµνονα είναι του Ορέστη: πιθανή αναφορά το Ευρ. στις Χοηφόρες του Αισχύλου ίσως λόγω κάποιας επαναδιδασκαλίας του έργου του Αισχύλου • το θέµα της ανθρώπινης δικαιοσύνης τίθεται στην ανησυχητική, ερωτηµατική µορφή του: η απόδοση της δικαιοσύνης δηµιουργεί ένα άλλο, εξίσου ισχυρό πρόβληµα απόδοσης δικαιοσύνης µε αποτέλεσµα τον χωρίς τέλος αλληλοσπαραγµό των ανθρώπων. Οι θεοί παρεµβαίνουν και σπάζουν αυτόν τον κύκλο θέτοντας το πρόβληµα της δικαιοσύνης µε άλλους όρους Τρωάδες (415) Είναι µέρος τριλογίας µε θεµατική ενότητα (Αλέξανδρος, Παλαµήδης, Τρωάδες).

Κεντρικό πρόσωπο, όπως και στην οµώνυµη τραγωδία, είναι η βασίλισσα της Τροίας Εκάβη, η υπόθεση όµως είναι διαφορετική. Υπόθεση: (βλ. σελ. 285-286). Χαρακτηριστικά: • ο αγώνας λόγων της Εκάβης στον οποίο ζητεί από το Μενέλαο τη θανάτωση της Ελένης και στον οποίο συνυπάρχουν η ορθολογιστική διαύγεια και η απελπισµένη εµπάθεια • παρουσιάσθηκε τη χρονιά της Σικελικής εκστρατείας και αποτυπώνει τη φρίκη του πολέµου ίσως και στον απόηχο της αγριότητας του Πελοποννησιακού πολέµου (σφαγή των Μηλίων από τους Αθηναίους) Ελένη (412) Υπόθεση: (βλ. σελ. 287-288). Χαρακτηριστικά: • το θέµα της βασίζεται στην παραλλαγή του µύθου που είναι γνωστή από την Παλινωδία του Στησιχόρου από τον Ηρόδοτο • υποχώρηση του τραγικού στοιχείου, το οποίο δίνει τη θέση του σε µία σχεδόν µυθιστορηµατική πλοκή αναγγέλλοντας έτσι µία νέα αντίληψη θεάτρου, περισσότερο «αστική» • όλο το δράµα το διατρέχει υπόγεια µία διάσταση εξωτικού παραµυθιού που δίνει µεγαλύτερη πιθανοφάνεια στις απροσδόκητες εναλλαγές των καταστάσεων και των µυθογραφικών δεδοµένων Ιφιγένεια η εν Ταύροις (414-412) Υπόθεση: (βλ. σελ. 288-289). Χαρακτηριστικά: • κοινά στοιχεία πλοκής µε την Ελένη • θετική έκβαση, ανάλογη µε του Ίωνα και της Ελένης • επιδέξια χρήση µυθολογικών και αφηγηµατικών δεδοµένων • συναντούµε µία χαρακτηριστική ευριπίδεια τάση: αιτιολογείται υπαρκτή λατρευτική συνήθεια: η λατρεία της Αρτέµιδας στη Βραυρώνα • τονίζεται ο πολιτιστικός και εκπολιτιστικός ρόλος της Αθήνας απέναντι στην βαρβαρότητα των Ταύρων Φοίνισσαι (411-409) Υπόθεση: (βλ. σελ. 290). Χαρακτηριστικά: • προβλήµατα οργανικής συνοχής • παρέµβλητα τµήµατα και ασυνέπειες (ακύρωση της ταφής του Πολυνείκη, διότι η Αντιγόνη, που την αναγγέλλει, αναχωρεί αµέσως για την Αθήνα) • πολυπρόσωπο έργο και γεµάτο δράση και σκηνικές απαιτήσεις µε έντονο το στοιχείο του εξωτισµού, ανοίγει το δρόµο που θα οδηγήσει στο ευρωπαϊκό θέατρο Ορέστης (408, είναι το τελευταίο σωζόµενο έργο που ανέβασε ο ποιητής στην Αθήνα) Υπόθεση: (βλ. σελ. 291-292). • πολυπρόσωπη ανθρώπινη δράση χωρίς εµφανή και ενιαίο προσανατολισµό (το θέµα της προτεραιότητας της δράσης στα έργα του Ευρ. αυτής της περιόδου) • αντίθεση µεταξύ της εµπάθειας των κεντρικών χαρακτήρων και του ευγενούς ήθους του Πυλάδη • τα πιο δυνατά σηµεία του έργου: η προσωπογραφία του Πυλάδη, η αφήγηση της συνέλευσης των Αργείων, η εµφάνιση του Φρύγα, η εικόνα της Ηλέκτρας που κάθεται δίπλα στον κοιµισµένο εξαντληµένο Ορέστη

Ιφιγένεια η εν Αυλίδι (406) Υπόθεση: (βλ. σελ. 293-294). Χαρακτηριστικά: • η µεταστροφή της Ιφιγένειας η οποία θεωρήθηκε και από τον Αριστοτέλη αυθαίρετη, δηλώνει όµως την προτεραιότητα των ψυχικών δυνάµεων και την ψυχολογική εξέλιξη και ωρίµανση ενός χαρακτήρα, αγαπητό θέµα για τον Ευρ. και εξαιρετικά καινοτόµο όσον αφορά το µονοδιάστατο ήθος των ηρώων της τραγωδίας • η µεταβλητή και αµφίρροπη στάση των δύο Ατρειδών • η µορφή της Κλυταιµνήστραςς:ανθρώπινη και δεµένη ακόµη µε τον άντρα της • η αινιγµατικά αδύναµη µορφή του Αχιλλέα Βάκχαι (διδάχθηκε µετά τον θάνατο του ποιητή) Υπόθεση: (βλ. σελ. 294-296). Χαρακτηριστικά: • Το µόνο σωζόµενο δράµα µε διονυσιακό περιεχόµενο • εντυπωσιακή η ενότητα του έργου, µοναδική ίσως στα σωζόµενα έργα του Ευρ. • οι πολύµορφες παρεµβάσεις του Διονύσου • οι φορτισµένες αγγελικές ρήσεις (ιδιαιτέρως η περιγραφή του θανάτου του Πενθέα) • ο θρησκευτικός προβληµατισµός υποβάλλεται µε τον θρησκευτικό µυστικισµό, τις επιδράσεις του οποίου δεχόταν άµεσα η Μακεδονία ευρισκόµενη στις παρυφές του Ελληνισµού • το ερώτηµα για την αντιστοιχία της αγριότητας µιας άλογης δύναµης στην ανθρώπινη και τη θεία φύση και για τις συνέπειες που προκύπτουν Ρήσος Υπόθεση: (βλ. σελ. 297). Χαρακτηριστικά: • η µικρή έκταση του έργου (το συντοµότερο από τα σωζόµενα) • το πρόβληµα της γνησιότητας και χρονολόγησής του • η αποτύπωση των επικών µυθογραφικών δεδοµένων στην τραγωδία και µάλιστα όχι από την ελληνική, αλλά από την τρωική σκοπιά Κύκλωψ (µετά το 425) Υπόθεση: (βλ. σελ. 315-316). Χαρακτηριστικά: • το µόνο σωζόµενο σατυρικό δράµα • το θέµα του αντλείται από τη ραψωδία ι της Οδύσσειας Αποσπάσµατα • προέρχονται από παραθέµατα άλλων συγγραφέων ή από παπυρικά αποσπάσµατα • σώζονται εκτεταµένα αποσπάσµατα από τα έργα: Αντιόπη, Ερεχθεύς, Φαέθων, Υψιπύλη (υπόθεση:σελ. 298)

8.3 Αξιολογικές παρατηρήσεις χαρακτηριστικά της δραµατικής ποίησης του Ευρ. όπως διαφαίνονται από τα στοιχεία δοµής των δραµάτων του και τον τρόπο µε τον οποίο τα αξιοποιεί ο ποιητής:

• ο πρόλογος εξυπηρετείτην ενηµέρωση του θεατή και την προετοιµασία της πλοκής • τα χορικά δίνουν την εντύπωση ότι αποσκοπούν στην µουσική τέρψη περισσότερο, όµως υπάρχουν περιπτώσεις αριστοτεχνικής σύνδεσης των χορικών µε την πλοκή (Βάκχες) • οι αγώνες λόγων αντανακλούν την επίδραση της ρητορικής και των σοφιστών, θέτουν προβλήµατα που έχουν φιλοσοφική αφετηρία και απασχολούν τον Ευρ.και σε στάσιµα ή µονολόγους ηρώων

• η προσωπογράφηση των χαρακτήρων υπακούει στην ψυχολογική φόρτιση που εκφράζουν οι χαρακτήρες αυτοί στη συγκεκριµένη στιγµή δράσης ( «ασυνέπεια» στο ήθος παρά την επιδίωξη του ποιητή για απεικόνιση της ψυχολογικής εξέλιξης) • οι θεϊκές επιφάνειες/από µηχανής θεοί: συνδέουν γεγονότα του δράµατος µε υπαρκτές θρησκευτικές λατρείες ή ιστορικά γεγονότα, είναι εξαιρετικά λειτουργικές όταν η αφήγηση οδηγέιται σε αδιέξοδο ή τα ηθικά και προβλήµατα, όπως τίθενται, δεν µπορούν να βρουν λύση • η αξιοποίηση των δυνατοτήτων της καθηµερινής γλώσσας

Σύγκριση του Ευρ. µε τον Αισχύλο (σελ. 300)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑ Η κωµωδία αποτελεί είδος που αναπτύχθηκε κυρίως στην Αττική. 3 φάσεις στην εξέλιξή της: Αρχαία, Μέση και Νέα. Η Αρχαία και η Μέση έχουν ιδιοτυπίες (αισχρολογία, τολµηρή σατιρα πολιτικών και διανοουµένων, χορούς αποτελούµενους από ζώα ). Πολλά από αυτά τα στοιχεία εξηγούνται από την καταγωγή της κωµωδίας από λαϊκές θρησκευτικές τελετές. 11.1 Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ 11.1.1 Η µαρτυρία του Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του παραδέχεται άγνοια για την αρχή και τα πρώτα στάδια της κωµωδίας λόγω της όψιµης θεσµοθέτησης επίσηµων αγώνων. Κατά τον Αριστοτέλη η κωµωδία προήλθε από τα φαλλικά άσµατα (εκδηλώσεις λατρείας ενός οµοιώµατος φαλλού, ενταγµένες σε αγροτικές τελετουργίες γονιµότητας) µε την εισαγωγή διαλόγου µεταξύ του Χορού και του εξάρχοντα (κορυφαίου του Χορού) αρχικά µε αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα. Όντως υπήρχαν τέτοιες τελετές, όπως φαίνεται και από σκηνές σε αρχαίες κωµωδίες. Η αριστοτελική θεωρία συνδέει τη γένεση της κωµωδίας µε τη διονυσιακή λατρεία (και όντως έχουµε ένταξη της κωµωδίας στο πρόγραµµα των διονυσιακών εορτών). Αναφέρει επίσης ότι την πατρότητα της κωµωδίας διεκδικούν οι Δωριείς αλλά δεν υπάρχει συµφωνία ως προς το από πού ακριβώς ξεκίνησε. Βασικό επιχείρηµά τους η ετυµολογία της λέξης κωµωδία όχι από το κωµάζειν (=συµµετέχω σε κώµον, δηλαδή σε γιορταστική ποµπή ή αυτοσχέδια ποµπή µεθυσµένων) αλλά από τη λέξη κώµη (=χωριό) των Δωριέων αντί για τη λέξη δήµος. 11.1.2 Άλλες ενδείξεις Και αρχαιολογικές • Παραστάσεις ζωόµορφων Χορών σε αττικά αγγεία του 6ου αι 5ου αι. Όντως έχουµε σε αρκετές πρώιµες (και κάποιες µεταγενέστερες) κωµωδίες χορούς αποτελούµενους από ζώα σαν τους χορούς των σατύρων που βρίσκονται σε στενή σχέση µε την καταγωγή της τραγωδίας. • Παραστάσεις χορευτών µε κωµική εµφάνιση (Πελοπόννησος, αρχές 6ου αι.) που θυµίζουν έντονα την εµφάνιση των κωµικών υποκριτών. Λογοτεχνικές -εσωτερικές ενδείξεις • Το πρότυπο της τραγωδίας µε διάλογο Χορού-υποκριτή (η τραγωδία προηγείτο χρονολογικά γιατί η θεσµοθέτηση τραγικών αγώνων έγινε πριν από τους κωµικούς). • Η λογοτεχνική παράδοση του ιάµβου µε την ελευθεροστοµία και τις κωµικές προσωπικές επιθυµίες. Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχει µια οργανική εξελικτική σχέση ανάµεσα στον ίαµβο και την κωµωδία, ως άποψη όµως αµφισβητείται σήµερα. • Ύπαρξη διαφορετικών δοµικών στοιχείων µε σταθερά γνωρίσµατα και σχετική µορφική και εν µέρει λειτουργική αυτοτέλεια. Τα µέρη αυτά, που συνήθως απαγγέλονται από τον Χορό (αγώνας, παράβαση), έχουν αυστηρή δοµή, συνδυάζουν αδόµενα και απαγγελόµενα τµήµατα και έχουν εξωτερική συµµετρία. Θεωρούνται αρχαιότερα από τα διαλογικά µέρη της κωµωδίας. 11.1.3 Ανθρωπολογικά και θρησκειολογικά δεδοµένα

Διάφορες θεωρίες από τον χώρο της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της θρησκειολογίας ερµηνεύουν καλύτερα τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισµού που επηρέασαν τη διαµόρφωση της κωµωδίας. • Η µίµηση (αλλά και η χρήση προσωπείων) αποτελεί συχνά στοιχείο λατρείας. Ειδικότερα στην αρχαία Ελλάδα η µεταµφίεση κυριαρχεί στη λατρεία του Διονύσου. • Το κωµικό και το άσεµνο έχουν συχνά αποτροπαϊκό χαρακτήρα στο πλαίσιο αγροτικών εορτών π.χ. στη λατρεία της Δήµητρας και σε ορισµένες διονυσιακές γιορτές. • Ο εξορκισµός του πνεύµατος του κακού αναπαριστάνεται και στο έθιµο της εκδίωξης του αποδιοποµπαίου τράγου ή του φαρµακού (ζώου ή προσώπου που συµβολίζει ενσάρκωση του κακού) κι έτσι πολλά στοιχεία βωµολοχικά που πέρασαν µέσω του ιάµβου στην κωµωδία πιθανώς σχετίζονται µε αυτή την παράδοση. Επίσης και θριαµβική αναπαράσταση της τελετουργικής ένωσης ενός ανθρώπου µε µια δαιµονκή ή αλληγορική µορφή για να συµβολίσει την επικράτηση και αναγέννηση των δυνάµεων της γονιµότητας. Γι' αυτό και ο Cornford στις αρχές του 20ου αι. θεώρησε ότι η κωµωδία προήλθε από το λατρευτικό-τελετουργικό σχήµα αγώνας-θάνατος-ανάσταση της θεότητας της ενιαύσιας καρποφορίας. 11.1.4 Η δωρική φάρσα και ο Επίχαρµος Παράλληλα µε την αρχή της Αττικής κωµωδίας, ένας τύπος κωµικού θεάτρου ανθεί και στην κορινθιακή αποικία των Συρακουσών στη Σικελία. Στην ακµή του µε τον Επίχαρµο (πρώτες δεκαετίες 5ου αι.) από τον οποίο έχουµε σύντοµα αποσπάσµατα και τίτλους δραµάτων. Τα στοιχεία όµως ανεπαρκή για να τεκµηριωθεί µια µεταξύ τους σχέση. Βασικά χαρακτηριστικά των δραµάτων του Επίχαρµου: • Η δωρική διάλεκτος • Η έλλειψη της µετρικής ποικιλίας που χαρακτηρίζει την αττική κωµωδία • Η παρωδία µύθων γνωστών από τη λογοτεχνία και φιλοσοφικών συζητήσεων • Κωµικές καταστάσεις που θυµίζουν το είδος της φάρσας • Η αντιπαράθεση δύο αντιδίκων • Η ύπαρξη χαρακτηριστικών κωµικών τύπων 11.2 ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ Σώζονται ολόκληρες 11 κωµωδίες από τις 40 που είχε γράψει (για 4 έχουµε αµφιβολίες αν γνήσιες). 11.2.1 Οι ποιητές της αρχαίας κωµωδίας Το 468 π.Χ. ο διαγωνισµός κωµικών ποιητών εντάχθηκε στο πρόγραµµα των Μεγάλων Διονυσίων, οπότε κάθε χρόνο διαγωνίζονταν 5 ποιητές µε ένα έργο ο καθένας. Από το 442 µαρτυρείται και αντίστοιχος αγώνας κωµικών ποιητών και στα Λήναια. Αρχικά η έκταση των κωµωδιών ήταν λίγες εκατοντάδες στίχων, τα χορικά µέρη καταλάµβαναν µεγαλύτερη έκταση από τα διαλογικά. Μεταξύ των πρώτων κωµικών ποιητών ξεχωρίζουν ο Χιωνίδης, ο Μάγνης, ο Κράτης (επιµελήθηκε περισσότερο τον κωµικό µύθο περιορίζοντας την ευκαιριακή σάτιρα). Πολλά πρώιµα έργα της Αρχάιας Κωµωδίας παίρνουν τον τίτλο τους από Χορό ζώων, όπως βλέπουµε µετά και στον Αριστοφάνη (π.χ. Βάτραχοι, Σφήκες) και συνεχίζουν να υπάρχουν ως τα µέσα του 4ου αι. Η ακµή της Αρχαίας Κωµωδίας µε τον Κρατίνο (µέσα 5ου αι., εισήγαγε το προσωπικό πολιτικό σκώµµα, ένα από τα προσφιλέστερα µέσα για αν προκληθεί γέλιο, αφορµή όµως ενίοτε και για αντιδράσεις, γι’αυτό και µαρτυρίες για 3 απόπειρες περιορισµού ελευθερίας προσωπικού ψόγου –σηµαντικότερο έργο του η Πυτίνη όπου ο ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του ως σύζυγο της Κωµωδίας που παραπονιέται για τις απιστίες του ποιητή µε την Πυτίνη), Εύπολη (πρώτο µισό 5ου αι., διάσηµος για τη φαντασία και τη χάρη του λόγου του, διάσηµα χαµένα σήµερα έργα του οι Κόλακες και οι Δήµοι) και Αριστοφάνη (πρώτο µισό 5ου αι., τα 9 από τα 11 σωζόµενα έργα του προέρχονται από τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέµου, τα 2 τελευταία απέχουν χρονικά και έχουν χαρακτηριστικά της Μέσης Κωµωδίας· συχνά τη διδασκαλία των έργων του την

αναλάµβανε άλλος· η γλώσσα του θεωρήθηκε δείγµα καθηµερινού προφορικού αττικού λόγου της κλασικής εποχής, γι’αυτό και διασώθηκαν πολλά έργα του· ακόµη και στο Βυζάντιο µεγάλη δηµοτικότητα, ιδίως για τη γνωστή βυζαντινή τριάδα: Πλούτος, Νεφέλες, Βάτραχοι, που διδασκόταν στα σχολεία· οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι συνέταξαν υποθέσεις των έργων του και µας διασώζουν πολλά στοιχεία). Τα σωζόµενα έργα του: Αχαρνής, Ιππής, Νεφέλες, Σφήκες, Ειρήνη, Όρνιθες, Λυσιστράτη, Θεσµοφοριάζουσαι, Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσαι, Πλούτος. 11.2.2 Ο χαρακτήρας της αριστοφανικής κωµωδίας Tα θέµατα και τα πρόσωπα της Αρχαίας Κωµωδίας δεν αντλούνται από τη µυθολογία (όπως στην τραγωδία) αλλά από τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγµατικότητα. Ο κωµικός ήρωας συνήθως καρικατούρα σύγχρονου Αθηναίου µε συµβολικό όνοµα ή η κωµική εκδοχή ενός υπαρκτού προσώπου, συνήθως πολιτικού ή διανοούµενου, η δράση σε ένα αόριστο παρόν (κι όχι στο παρελθόν, όπως στην τραγωδία), ο ήρωας δηµιουργεί έναν ουτοπικό κόσµο, γεµάτο κωµικές καταστάσεις και περιπέτειες. Για παράδειγµα στις Όρνιθες, έχουµε την ίδρυση µιας νέας πόλης, της Νεφελοκοκκυγίας, από 2 Αθηναίους (τον Πεισθέταιρο και τον Ευελπίδη) µακρία από τον άνθρωπο στον αιθέρα µε τη βοήθεια των πουλιών. Οι θεοί αντιδρούν γιατί φοβούνται ότι θα χάσουν τις προσφορές των ανθρώπων, ενώ πολιτικοί και καιροσκόποι προσπαθούν να εξουσιάσουν τη νέα πόλη προς ίδιον όφελος. Τελικά ο Πεισθέταιρος τους αντιµετωπίζει όλους και ακολουθεί φαγοπότι. Στην Ειρήνη, ο Τρυγαίος, Αθηναίος αγρότης, ανεβαίνει στον Όλυµπο να πείσει τον Δία να σταµατήσει τον πόλεµο, και απελευθερώνει την Ειρήνη που είναι αιχµάλωτη του Πολέµου. Η πλοκή του κωµικού µύθου ακολουθεί ένα λαϊκό παραµυθικό σχήµα, το οποίο είναι το ίδιο σε όλα τα αριστοφανικά έργα: Ο ήρωας βρίσκεται αντιµέτωπος µε ένα κρίσιµο πρόβληµα. Αποφασίζει να το αντιµετωπίσει και δέχεται βοήθεια από έναν συνεργάτη µε υπερφυσικό/µαγικό τρόπο. Ο ήρωας µετακινείται, συναντά εµπόδια ή βρίσκει αντίσταση. Πείθει τους αντιπάλους του µε λόγια. Εξουδετερώνει και διασύρει τον εχθρό. Θριαµβεύει. Η πλοκή της κωµωδίας δεν στηρίζεται στην αληθοφάνεια ούτε υπακούει σε κάποια αναγκαιότητα ή στη λογική, το ίδιο και η συµπεριφορά των ανθρώπων, όπως φαίνεται και από τα παραµυθικά µοτίβα. Η τάξη ανατρέπεται, οι αξίες ευτελίζονται, πρόσωπα και θεσµοί γελοιποιούνται. Ακόµη και η ήρωες και οι θεοί συµµορφώνονται µε το κωµικό ήθος. Όλα βρίσκονται στον αντίποδα της σοβαρότητας και της ευπρέπειας.π.χ. στους Αχαρνής, ο Δικαιόπολις αγανακτεί µε τον πόλεµο και συνάπτει ειρήνη µε τους σπαρτιάτες. Οι Αχαρνείς όµως τον υποχρεώνουν σε απολογία και αυτός µεταµφιεσµένος σε Τήλεφο τους πείθει για τα καλά της ειρήνης, αντιδικώντας µε τον φιλοπόλεµο στρατηγό Λάµαχο. Ακολουθεί ξέφρενη γιορτή. Η ελευθεροστοµία είναι ένα από τα κύρια γνωρίσµατα του κωµικού λόγου. Συνήθως ένα από τα πρόσωπα είναι ο βωµολόχος, τολµηροί χαρακτηρισµοί εκτοξεύονται µε κάθε ευκαιρία. Επιπλέον, πολλά αναπάντεχα αστεία και δηµιουργία όρων που παρωδούν το ύφος των φιλοσόφων ή το εξεζητηµένο τεχνικο λεξιλόγιο των σοφιστών. 11.2.3 Η παράσταση Ανάλογη ήταν και η εµφάνιση των κωµικών προσώπων (οι άνδρες µε δερµάτινο φαλλό ο οποίος γίνεται αντικείµενο τολµηρών αστείων συνοδευόµενων από αντίστοιχες χειρονοµίες). Συχνά εφαρµοστό ένδυµα σε θηλυκές µορφές, οι άντρες φέρουν κοντό χιτώνα. Δεν ξέρουµε αν έφεραν ή οχι προσωπεία µε ατοµικά χαρακτηριστικά γιατί ούτως ή άλλως τα θεατρικά αυτά έργα βασίζονταν σε συµβάσεις. Ό,τι απαιτείται να γνωρίζει ο θεατής ή του δηλώνεται στη σκηνή ή το γνωρίζει από αντίστοιχες άλλες παραστάσεις.Λίγα πράγµατα γνωρίζουµε για την κινησιολογία και τη µουσική που σίγουρα θα συντελούσαν στη δηµιουργία εντυπωσιακής σκηνική εικόνας. Την εποχή του Αριστοφάνη ο Χορός = 24 χορευτές, ενώ αβέβαιος ο αριθµός υποκριτών (3? Μάλλον 4). Ο Χορός έχει τον ρόλο να δηµιουργεί έντονες οπτικές εντυπώσεις π.χ. στη Λυσιστράτη έχουµε Χορό µε 2 ηµιχόρια εχθρικά που συγκρούονται, ένα ανδρικό και ένα

γυναικείο. [Υπόθεση: Γυναίκες από όλη την Ελλάδα µε αρχηγό την Αθηναία Λυσιστράτη αποφασίζουν να απόσχουν από τα συζυγικά τους καθήκοντα για να εκβιάσουν τους συζύγους τους να σταµατήσουν τον πόλεµο. Τ α 2 ηµιχόρια συγκρούονται και οι άντρες υποχωρούν και διακόπτεται ο πόλεµος.] 11.2.4 Στόχοι της σάτιρας: πολιτική, θέατρο, τραγωδία, γυναίκες, κοινωνικά προβλήµατα α) Πολιτική. Ο δηµόσιος βίος της πόλης είναι βασική πηγή έµπνευσης του ποιητή (δεν µπορούµε όµως να τον κατατάξουµε σε κάποιο στρατόπεδο). Συχνά φιλοπόλεµοι και λαϊκιστές πολιτικοί αποτελούσαν στόχο της σάτιρας, πχ. στους Ιππής [όπου παρουσιάζονται δύο δούλοι του Δήµου (προσωποποιηµένου λαού της Αθήνας) να συζητούν για τους διεφθαρµένους δούλους που προτιµά το αφεντικό τους. Στο τέλος της κωµωδίας, ο Δήµος είναι ανανεωµένος και νεότερος.] Συνεπώς ναι µεν ασκούσε κριτική αλλά πρόσεχε ο Αριστοφάνης να µην κλείνει µε απαισιόδοξα µηνύµατα ή δυσάρεστους για το κοινό του υπαινιγµούς. β) Το κοινό και το θέατρο. Ο ποιητής προσπαθούσε να προκαταλάβει ευνοϊκά το κοινό του, το οποίο όµως ενίοτε γινόταν και το ίδιο στόχος πειραγµάτων. Συχνά και τα αστεία που προκαταλάµβαναν την απόφαση των κριτών.Τα κωµικά πρόσωπα έχουν µια ελευθερία, άγνωστη στην τραγωδία, που αποτελεί πρόσθετη πηγή κωµικότητας και υπονοµεύει τις θεατρικές συµβάσεις. Κινούνται ελεύθερα ανάµεσα στον πραγµατικό και πλασµατικό κόσµο. γ) Η τραγωδία. Ένας από τους προσφιλέστρους στόχους σάτιρας. π.χ. στους Βατράχους [Υπόθεση: ο Διόνυσος αφού συµβουλεύεται τον Ηρακλή, αποφασίζει να πάει στον Κάτω κόσµο για να αποσπάσει από εκεί τον Ευριπίδη. Στον δρόµο ακούει το τραγούδο του χορού των βατράχων και συναγωνίζεται στο τραγούδι µαζί τους. Στον Κάτω κόσµο γίνεται διαγωνισµός µεταξύ Αισχύλου-Ευριπίδη µε έπαθλο την επιστροφή του νικητή στη γη. Με διαιτητή τον Διόνυσο, νικά τελικά ο Αισχύλος επειδή έχει πιο εποικοδοµητικές πολιτικές απόψεις.] Συχνή είναι η παρωδία του ύφους της τραγικής ποίησης αλλά και αυτούσιων στίχων από τραγωδίες, οι οποίοι τοποθετηµένοι σε εντελώς διαφορετικά συµφραζόµενα χάνουν το νόηµά τους και δηµιουργείται κωµική αναντιστοιχία ανάµεσα στο κωµικό περιβάλλον και στον τραγικό λόγο. Ενίοτε έχουµε και ευκαιριακές αναφορές στην τραγωδία και τα θέµατά της αλλά και παρωδία ολόκληρων σκηνών. Επίσης, συχνά διακωµώδηση τραγικών ποιητών µε όρους προερχόµενους από τη λογοτεχνική κριτική και θεωρία εποχής, οπότε η κωµωδία µας διασώζει και στοιχεία για το πώς κρίνονταν τα τραγικά έργα στην εποχή τους. Έτσι ο Ευριπίδης διακωµωδείται για τους νεολογισµούς του, τη στιχουργική µονοτονία του, τη νεωτεριστική µουσική και το αντιηρωικό πνεύµα, ενώ ο Αισχύλος για τη µεγαλοστοµία του, τη θεατρική εκζήτηση, τις τολµηρές ποιητικές λέξεις που επινοεί και τις περίφηµες δραµατικές σιωπές των ηρώων του. Μεγάλη σηµασία αποδίδεται και στην παιδευτική λειτουργία της τραγωδίας σε σχέση µε την ηθική αγωγή των πολιτών και την εξύψωση του πολιτικού βίου. Αντίστοιχο προνόµιο παιδευτικής απκλειστικότητας διεκδικεί σταθερά για τον εαυτό της και η ίδια η κωµωδία (στην παράβαση). δ) Οι γυναίκες. Παρωδία της τραγωδίας και στις Θεσµοφοριάζουσες όπου χορός από γυναίκες. [Υπόθεση: οι γυναίκες της Αθήνας κάθε χρόνο γιορτάζουν τα Θεσµοφόρια προς τιµή της Δήµητρας. Ο Ευριπίδης ο ποιητής θέλει να πείσει κάποιον να εισχωρήσει στη συνέλευση των Θεσµοφοριαζουσών για να τον υπερασπίσει ενάντια στις κατηγορίες των γυναικών για µισογυνισµό. Τελικά δέχεται ένας συγγενής του που όµως αποκαλύπτεται τελικά από τις γυναίκες. Παρά τις προσπάθειες του ποιητή δεν καταφέρνουν να ξεγελαστούν οι γυναίκες ώστε ναα αποδράσει ο συγγενής του από τον Σκύθη τοξότη που τον φυλάει. Τελικά οι γυναίκες συµµαχούν µε τον Ευριπίδη και διασώζουν τον συγγενή του.] Διπλή η αφορµή για τη διακωµώδηση Ευριπίδη α) οι δραµατουργικές του αναζητήσεις π.χ. η τραγωδία µε αίσιο τέλος (τραγικωµωδία) β) η υποτιθέµενη µισογυνική του στάση. Το σκώµµα των γυναικών αποτελούσε παραδοσικαό κωµικό τόπο της λαϊκής σοφίας και της ιαµβικής ποίησης π.χ. ίαµβος γυναικών Σηµωνίδη. Όµως η κατηγορία µισογυνισµού που προσάπτεται στον Ευριπίδη στηρίζεται στην αποµόνωση χωρίων από τα συµφραζόµενά τους στα έργα του. Αντίθετα ο Ευριπίδης θίγει συχνά θέµατα γυναικείας ψυχολογίας και επιχειρεί ενίοτε να ανλύσει την οπτική γωνία των γυναικών. Η παραµορφωτική οπτική τηςκωµωδίας απλώς µεµατρέπει τον κριτικό αυτό προβληµατισµό σε

δήθεν κριτική των γυναικών και αναπαράγει την παραδοσιακή, µειονεκτική εικόνα της γυναίκας στην κυρίαρχη ιδεολογία. Την ίδια στάση αντανακλά και η κωµική παρουσίαση ανδρών—τραβεστί. ε) Τα κοινωνικά και οικονοµικά προβλήµατα. Ο Αριστοφάνης θα επανέλθει στο θέµα της αντίθεσης ανδρών-γυναικών και στις Εκκλησιάζουσες, όπου οι γυναίκες δεν υπερασπίζονται απλώς τις θέσεις τους αλλά υποκαθιστούν πλήρως τους άνδρες διεκδικώντας και αποσπώντας µε πανουργία τα αυτονόητα και αποκλειστικά πολιτικά τους προνόµια. [Οι γυναίκες της Αθήνας µε αρχηγό την Πραξαγόρα µεταµφιέζονται σε άνδρες και εισχωρούν στη συνέλευση του Δήµου, όπου επιτυγχάνουν τη λήψη αποσφάσεων που τις ευνοούν:καταργείται η ατοµική ιδιοκτησία, εγκαθίστατια σύστηµα κοινοκτηµοσύνης (και στις ερωτικές σχέσεις), εξασφαλίζεται και η ένταξη ηλικιωµένων και δύσµορφων ανδρών και γυναικών στο σύστηµα. Ο θρίαµβος της νέας πραγµατικότητας σφραγίζεται µε ένα µεγάλο συµπόσιο, που οργανώνει η Πραξαγορα που έχει εκλεγεί στρατηγός.] Η ανάληψη πολιτικών πρωτοβουλιών από γυναίκες είναι η πλήρης αντιστροφή καθιερωµένης πολιτικής και κοινωνικής τάξης του αρχαίου κόσµου. Το ουτοπικό αυτό θέµα αποτελεί για πολλούς δείγµα της παρακµής της κλασικής Αθήνας. Ο κοινωνικός προβληµατισµός του έργου θυµίζει λίγο Πολιτεία του Πλάτωνα. Ο απόηχος των έντονων κοινωνικών και οικονοµικών προβληµάτων έντονος στον Πλούτο. [Υπόθεση: ο Χρεµύλος φιλοξενεί στο σπίτι του έναν τυφλό γέροντα, τον Πλούτο, και προσπαθεί να το κάνει να ξαναβρει το φως του για να βοηθά στο µέλλον µόνο τους τίµιους πολίτες. Γίνεται λογοµαχία µε την Πενία η οποία χάνει και ο Χρεµύλος οδηγεί τον Πλούτο στο ιερό του Ασκληπιού όπου θεραπεύεται. Όλοι αλλάζουν συµπεριφορά και ακολουθεί ποµπή προς την Ακρόπολη.] 11.2.5 Η δοµή της αρχαίας κωµωδίας Η Αρχαία Κωµωδία δεν έχει τόσο αυστηρή διάρθρωση όπως η σύγχρονή της τραγωδία. Τα βασικά της µέρη τα ακόλουθα: α) Πρόλογος µονολογικός ή διάλογος, µε πρόσωπα 2 δούλους ή ένας δούλος και ο κύριός του ή ένας κύριος και ο ακόλουθός του-όχι δούλος, συνήθως τα 2 πρόσωπα καθ’οδόν προς κάποιον προορισµό. Με τον πρόλογο (όπως και στην τραγωδία αλλά εκεί το ειδικό βάρος προλόγου µεγαλύτερο γιατί σηµαντικό µέρος της ιστορίας βρίσκεται στο παρελθόν, ενώ ο κωµικός µύθος χωρίς παρελθόν), γίνεται εισαγωγή των θεατών στην υπόθεση. β) Η είσοδος του κωµικού Χορού, η πάροδος, συνοδεύεται συνήθως, αλλά όχι πάντοτε, από απαγγελία ή τραγούδι. Συχνά ο Χορός εισέρχεται µε εχθρικές διαθέσεις ή κάνει την εµφάνισή του χωρίς να ακούγεται, ενίοτε είναι αλληλέγγυος µε τον ήρωα, ή εµπλέκεται σταδιακά στη δράση. γ) Αποφασιστικό σηµείο για την πλοκή της κωµωδίας έχει ο αγώνας, όπου δραµατοποιείται η σύγκρουση του ήρωα µε έναν αντίπαλο. Όχι σπάνια η ύπαρξη 2 αγώνων ή ενός αλλά µη πλήρους αγώνα. Όταν είναι πλήρης αποτελείται από 9 µέρη (κατά τον φιλόλογο Th. Zielinski που πρώτος αναγνώρισε την τυπολογία του αγώνα) που παρουσιάζουν συµµετρία. Τα µέρη: 1. Ωδή 2. Κατακελευσµός 3. Επίρρηµα 4. Πνίγος 5. Αντωδή 6. Αντικατακελευσµός 7. Ανεπίρρηµα 8. Αντιπνίγος 9. Σφραγίς Η αντιπαράθεση των αντιδίκων προετοιµάζεται µε ένα χορικό (ωδή) µε περιεχόµενο ελάχιστα λυρικό, σε µέτρο συνήθως απαγγελτικό–υπογραµµίζεται κατά κανόνα το θέµα του αγώνα. Η κορύφωση της ωδής και της αντωδής σε κατακελευσµό και αντικατακελευσµό αντίστοιχα, όπου

σε τετράµετρους στίχους και προτρεπτικό τόνο συµπυκώνεται η πρόκληση για τον αγώνα. Για τη µελέτη του αγώνα χαρακτηριστικός ο αγώνας στις Νεφέλες που παρουσιάζει σχετική αυτοτέλεια σε σχέση µε τον κωµικό µύθο. [Υπόθεση: ο χωρικός Στρεψιάδης στέλνει τον γιο του να µαθητεύσει κοντά στον Σωκράτη για να µάθει ρητορικά τεχνάσµατα και να ξεφύγει από τους δανειστές του. Παρουσιάζεται µε κωµικό τρόπο ο Σωκράτης και τη διδασκαλία του στην οποία µυείται ο Στρεψιάδης. Ακολουθεί ο Αγών µεταξύ Δίκαιου και Άδικου Λόγου, εµπνευσµένος από σοφιστικές αντιλογίες. Ο Στρεψιάδης οπλισµένος µε τις κατάλληλες γνώσεις ξεφέυγει από τους πιστωτές του, αλλά στις γνώσεις αυτές και στα ήθη µυείται και ο γιος του που πλεόν δεν τον σέβεται και τον χτυπά. Ο πατέρας αγανακτισµένος πυρπολεί το φροντιστήριο του Σωκράτη.] Το επίρρηµα, το πνίγος, το αντεπίρρηµα και το αντιπνίγος αποτελούν τον κυρίως αγώνα: έχουν σαφή αντιθετική δοµή από άποψη περιεχοµένου, αλλά όχι και ίσο αριθµό στίχων. Εδώ οι 2 αντίπαλοι αναπτύσσουν τις θέσεις τους, έντονος ο ρητορικός χρωµατισµός, κυριαρχούν οι αποδείξεις και τα επιχειρήµατα και ενίοτε ο αντίπαλος παρεµβαίνει διακόπτοντας. Σε κάποιες περιπτώσεις το επίρρηµα και το αντεπίρρηµα εκφωνούνται από το ίδιο πρόσωπο. Τέλος, η σφραγίς αντιστοιχεί µε την ετυµηγορία, ιδίως εκέι που ο Χορός είναι διαιτητής. Ενδιαφέρων και ο αγώνας των Σφηκών. [Υπόθεση: Ο γερός Φιλοκλέων έχει καταληφθεί από τη µανία της δικοµανίας και θέλει κάθε µέρα να συµµετέχει σε δικαστήρια. Ο γιος του τον περιορίζει στο σπίτι και πείθει και τον Χορό των δικοµανών φίλων του πατέρα του να τον υποστηρίξουν µετά από νίκη σε αγώνα λόγων µε τον πατέρα του. Στη συνέχεια σκηνοθετούν µια δίκη για γελοίο θέµα και ο Φιλοκλέων εκδίδει παρασυρόµενος λανθασµένη απόφαση, αντιλαµβάνεται το σφάλµα του και εγκαταλείπει το πάθος του επιδιδόµενος σε άλλες δραστηριότητες. ] δ) Η παράβαση θεωρήθηκε ως ο αρχικός πυρήνας γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε η κωµωδία (κατά τον Σηφάκη δεν ισχύει γιατί ο παρενθετικός χαρακτήρας της παράβασης θεωρεί ότι εξηγείται καλύτερα µε την υπόθεση της όψιµης εισαγωγής της στην κωµωδία). Ο όρος παράβαση < ο Χορός έκανε κάποια βήµατα προς την κατεύθυνση των θεατών (παραβαίνειν). Ο Χορός απευθυνόταν στους θεατές εγκαταλείποντας τον δραµατικό του ρόλο, διακόπτοντας έτσι την εξέλιξη του κωµικού µύθου. Τα µέρη της παράβασης: 1. Κοµµάτιον 2. Ανάπαιστοι 3. Πνίγος 4. Ωδή 5. Επίρρηµα 6. Αντωδή 7. Αντεπίρρηµα Το κοµµάτιον περιέχει κάποια δήλωση για την αποχώρηση των υποκριτών και κάποια ένδειξη για την αποβολή των προσωπείων των χορευτών ή κάποια προτροπή προς τους θεατές. Οι ανάπαιστοι αποτελούν την κυρίως παράβαση. Ο τόνος τους είναι συχνά πιο συγκρατηµένος και η κωµικότητά τους είναι περιορισµένη. Πριν από τον Αριστοφάνη µάλλον εδώ πιο έντονο το στοιχείο του προσωπικού σκώµµατος. Οι πρώιµοι Χοροί ζώων µιλούσαν κατά τον Σηφάκη για τον εαυτό τους. Κατά τον Dover οι ανάπαιστοι απαγγέλονταν από τον κορυφαιο του Χορού, κατά τον Hubbard αρχικά από τον ίδιο τον ποιητή. Στην παράβαση των 5 πρώτων έργων του Αριστοφάνη ο ποιητής µιλούσε για τον εαυτό του και υπερασπιζόταν την τέχνη του, αλλού κάνει πολιτικές παραινέσεις. Μετά τους αναπάιστους απαγγελόταν απνευστί το πνίγος ή µακρόν, σε αναπαιστικό µέτρο από τον κορυφαίο ή από ολόκληρο τον Χορό (κατά τον Hubbard). Στο πνίγος επιστρέφουµε στην κωµικότητα. Εδώ ο Χορός ζητά συχνά την εύνοια του κοινού για τον ποιητή. Τα υπόλοιπα 4 µέρη αποτελούν την επιρρηµατική συζυγία της παράβασης:η ωδή και η αντωδή αποτελούν λυρικά χορικά όπου κυριαρχεί η επίκληση µιας θεότητας που έχει σχέση µε την ταυτότητα του Χορού. Το επίρρηµα (σε αυτό έχουµε αυτοέπαινο, κοινωνική σάτιρα, πολιτικές νουθεσίες, επίθεση στους εχθρούς του Χορού) και το αντεπίρρηµα (λιγότερο διδακτικός ο τόνος και το θέµα πιο ελαφρό) απαγγέλλονταν µάλλον από τον κορυφαίο του Χορού ενώ ο Χορός χειρονοµεί και χορεύει.

ε) Σε διάφορα µέρη της κωµωδίας (συνηθέστερα µετά την παράβαση) συναντούµε επεισοδιακές σκηνές όπου ο ήρως έρχεται σε κωµική αντιπαράθεση µε διάφορους αντιπάλουςµε διάφορα τεχνάσµατα και χρήση λεκτικής ή φυσικής βίας. Οι αντίπαλοι του ήρωα ανήκουν συνήθως στον κωµικό τύπο του αλαζόνα, ενώ ο αντίθετος κωµικός τύπος είναι αυτός του είρωνα και εκπροσωπείται σε αρκετές σκηνές από τον ήρωα. Στις σκηνές αυτές ο Χορός µένει κατά κανόνα αµέτοχος, αν όµως πολλές, τότε µπορεί να χωρίζονται µεταξύ τους µε µια δεύτερη παράβαση ή µε λυρικά στάσιµα σε αντιστοιχία στροφής-αντιστροφής. στ) Τα χορικά µέρη της κωµωδίας παρουσιάζουν αξιοσηµείωτη ποικιλία στην έκταση, το ύφος, τη δραµατική λειτουργία, τη µετρική µορφή και το περιεχόµενό τους., κυρίως λόγω της χαλαρότητας που διέπει την κωµωδία και της δυνατότητας εµφάνισης λυρικών σε διάφορα σηµεία της. Τα άσµατα της κωµωδίας εντάσσονται στην παράδοση της λαϊκής λυρικής ποίησης, στα πιο «ελαφρά » δηλαδή είδη της αρχαιοελληνικής λυρικής ποίησης. Ακόµη κι όταν δεν έχουν κωµικό χαρακτήρα, τα λυρικά άσµατα του Αριστοφάνη δεν έχουν βέβαια τον µεταφυσικό προβληµατισµό των αντίστοιχων µερών της τραγωδίας αλλά διακρίνονται για τον ρεαλισµό, τη χάρη και την τολµηρή φαντασία τους. ζ) Η έξοδος, το τελευταίο µέρος της κωµωδίας, οδηγεί στην αποχώρηση Χορού και υποκριτών. Ο βασικός τύπος κωµικής εξόδου είναι εκείνος όπου κυριαρχεί ο θρίαµβος του ήρωα µέσα σε ατµόσφαιρα γιορτής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑΔΙΑ

Ο Ηρόδοτος αποτιµά θετικά την παραδοσιακή ποίηση (Όµηρο και Ησίοδο) αλλά αµφισβητεί σιωπηρά την ιστορική αξία των επών και περιορίζει το πεδίο µέσα στο οποίο τα συγκεκριµένα έργα µπορούν να γίνουν αντικείµενα κριτικής. Γενικότερα από τη στιγµή που τα αξιοµνηµόνευτα γεγονότα άρχισαν να καταγράφονται, άνοιξε ο δρόµος για τον έλεγχο των πληροφοριών, για τη συνειδητοποίηση της ανάγκης για εξασφάλιση αντικειµενικής πληροφόρησης. Στα µέσα του 5ου αιώνα ο Ηρόδοτος παράλληλα µε την εκδήλωση του ενδιαφέροντός του για τη γεωγρφία και την εθνογραφία, εκδηλώνει ενδιαφέρον για τον εντοπισµό της ιστορικής αιτιότητας. Μία γενιά µετά ο Θουκυδίδης θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο της ιστορίας του και µε τις ήδη ανεπτυγµένες στην εποχή του τεχνικές της λογικής επιχειρηµατολογίας προσπαθεί να προσεγγίσει την ιστορική αλήθεια. Με το έργο του µπαίνουν οι βάσεις για µια ιστορία προσηλωµένη στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Ο συνεχιστής του Ξενοφών ασχολήθηκε µε την ιστορία αλλά παράλληλα και µε θέµατα φιλοσοφικά και πρακτικά. Κατά τον Ηρόδοτο η ιστοριογραφία δεν είναι απλώς καταγραφή γεγονότων, όπως τα αντιµετώπισε ο ιστορικός. Έχει τη δύναµη να διαµορφώνει συνειδήσεις. Μέσα από το έργο του προβάλλεται η κοινή συνείδηση της ελληνικότητας (ορίζεται µε βάση την κοινή λατρεία, την κοινή γλώσσα και την κοινή καταγωγή) που κατακτήθηκε µέσα από µια µεγάλη ιστορική πρόκληση (τους περσικούς πολέµους) και αποτέλεσε πλέον κεντρικό άξονα της ιστορικήΣ σκέψης των Ελλήνων. 13.1 ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΙ Η ανάπτυξη του έντεχνου πεζού λόγου ξεκίνησε από την Ιωνία, όπου περίπου το 500 εµφανίζονται οι λογογράφοι (καταγράφουν τη µυθολογική και ιστορική παράδοση, ενώ παράλληλα διεξάγουν και γεωγραφικές και εθνογραφικές έρευνες). Ο πρώτος λογογράφος είναι ο Εκαταίος ο Μιλήσιος µε το Γης περίοδος και τις Γενεαλογίες. Τα αποσπάσµατα από το έργο του δείχνουν κριτική διάθεση απέναντι στις δοξασίες των συγχρόνων του. Κι άλλοι λογογράφοι ασχολήθηκαν µε γενεαλογίες γράφοντας και αυτοί σε ιωνική διάλεκτο, πχ. ο Φερεκύδης από την Αθήνα. Ιδιαίτερο µερίδιο κατέχει η τοπική ιστορία, ειδικά µε τη µορφή της χρονογραφίας και της

εξιστόρησης ίδρυσης πόλεων, για παράδειγµα ο Χάρων ο Λαµψακηνός έγραψε για τη Λάµψακο, ο Κάδµος για τη Μίλητο, ο Ίων ο Χίος και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος για τη Χίο. Με την εθνογραφία ασχολήθηκε ο Δαµάστης από το Σίγειο, περσική ιστορία έγραψαν οι Διονύσιος από τη Μίλητο , ο Χάρων ο Λαµψακηνός και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος, λυδική ιστορία ο Ξάνθος ο Λυδός. Φαίνεται συνεπώς το έντονο ενδιαφέρον των Ελλήνων του 5ου αιώνα για το παρελθόν τους και τους γειτονικούς λαούς, φαίνεται επίσης ότι οι µυθικές παραδόσεις συνυπάρχουν µε την ιστορία, αλλά είναι ευδιάκριτο συχνά και ένα κριτικό πνεύµα που προετοιµάζει την αυτονόµηση της ιστοριογραφίας από τον κόσµο του µύθου. Το ύφος τους είναι συνήθως παρατακτικό, ανεπιτήδευτο, σαν προφορική αφήγηση. 13.2 ΗΡΟΔΟΤΟΣ 13.2.1 Βίος και έργο του Ηρόδοτου (περ. 485-420) Καταγόταν από την Αλικαρνασσό της Καρίας, ταξίδεψε πολύ και θεωρείται πιθανό ότι πέρασε σηµαντικό µέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου συνέθηκε µε τον Περικλή και τον κύκλο του και µε τον Σοφοκλή. Στο έργο του προβάλλεται η Αθήνα κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέµων και το γένος των Αλκµαιωνιδών, απ’όπου καταγόταν ο Περικλής. Το έργο του Ηρόδοτου = η ιστορία των περσικών πολέµων σε 9 βιβλία, είναι το αρχαιότερο σωζόµενο έργο της αρχαίας ελληνικής ιστοριογραφίας, έχει γραφτεί σε ιωνική διάλεκτο και πρέπει να κυκλοφόρησε στην οριστική του µορφή γύρω στο 425. Πρόκειται για «παρουσίαση έρευνας» (ιστορίης απόδεξις, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στο προοίµιο) και καλύπτει ένα ευρύ φάσµα θεµάτων. Διαπιστώνονται επιρροές και από τους λογογράφους (ενδιαφέρον για επιτεύγµατα Ελλήνων και βαρβάρων) και από τα έπη του Οµήρου (µέριµνα να µη λησµονηθούν τα επιτεύγµατα που περιγράφει και κεντρικό θέµα ο πόλεµος) και από την ποίηση του 5ου αιώνα (έντονος προβληµατισµός για το νόηµα των ανθρώπινων πράξεων, διάθεση να φωτισθούν τα κίνητρα και οι προθέσεις των ανθρώπων, αναζήτηση ευθύνης και αναγκαιότητας πίσω από την ανθρώπινη µοίρα και την ιστορία). 13.2.2 Περιεχόµενο και σύνθεση του έργου Ο Ηρόδοτος υποσχόταν στο προοίµιο του έργου του να παρουσιάσει τις αιτίες της σύγκρουσης Ελλήνων και βαρβάρων. Αρχικά παραθέτει µυθικές εκδοχές, από τις οποίες αποστασιοποιείται και δηλώνει ότι θα εξετάσει µόνο περιόδους/εποχές που µπορεί να εξετάσει. Για να µιλήσει για την αντιπαράθεση Ελλήνων και βαρβάρων, παρουσιάζει πρώτα την ιστορία του λυδικού βασιλείου, µε την προϊστορία της σύγκρουσης Λυδών-Περσών, την ίδια τη σύγκρουση στη συνέχεια. Η τεχνική της αναδροµικής κάλυψης των θεµάτων που θίγονται είναι χαρακτηριστική για τον Ηρόδοτο. Στη συνέχεια η περσική ιστορία (συνεχείς επεκτάσεις µε κορύφωση την εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480/79) αποτελεί τον άξονα που συνέχει το έργο. Ο Ηρόδοτος εστιάζει την αφήγηση πότε στο ένα, πότε στο άλλο στρατόπεδο, αντιπαραθέτοντας τους λόγους των πρωταγωνιστών, απευθύνεται σε ένα πανελλήνιο ακροατήριο και καυτηριάζει το µηδισµό πόλεων και οικογενειών. Είναι πολύ συχνές στο έργο του οι παρεκβάσεις (για τη χώρα των Λυδών, τους κατοίκους, τα έθιµα, τον πολιτισµό τους =λυδικός λόγος, αλλά και για άλλους λαούς που συγκρούστηκαν µε τους Πέρσες, π.χ. Αιθιοπείς, Σκύθες,...). Ανατρέχει επίσης σε θέµατα του παρελθόντος, σε ελληνικές πόλεις (κυρίως Αθήνα και Σπάρτη). Οι πηγές του: αυτοψία και επιτόπου συγκέντρωση στοιχείων από προφορικές µαρτυρίες, ενίοτε και γραπτές πηγές. Η σηµαντική εξάρτηση του Ηρόδοτου από προφορικές µαρτυρίες ευθύνεται για ορισµένα παραµυθικά και αναξιόπιστα στοιχεία, κυρίως σχετικά µε τους βαρβαρικούς πολιτισµούς. Βασική του αρχή: να παραθέτει όσα έχουν λεχθεί, ακόµη κι αν δε συµφωνεί µε αυτά. Για τη σύνθεση του έργου του υπάρχουν 2 απόψεις. 1η άποψη: Οι παρεκβάσεις που διακόπτουν την ευθύγραµµη εξιστόρηση των γεγονότων και αποτελούν ίσως το κατάλοιπο πρώιµης απασχόλησης του συγγραφέα µε θέµατα που απασχολούσαν τους λογογράφους, εντάχθηκαν στο ενιαίο έργο για τους περσικούς πολέµους αργότερα. Πιο πιθανή όµως η 2η άποψη: το έργο έχει ενιαίο σχέδιο, µε συνειρµική αλλά όχι αυθαίρετη λογική, αντανακλά έναν αρχαϊκό τρόπο παρατακτικής σύνθεσης µε λογικούς αλλά χαλαρούς δεσµούς,

µια προσπάθεια για συνδυασµό των ενδιαφερόντων της λογογραφικής παράδοσης µε την παρουσίαση της πρόσφατης πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας. Τα πρότυπα του Ηρόδοτου για την παρουσίαση και ερµηνεία της ανθρώπινης συµπεριφοράς βρίσκονται στη λογοτεχνία, όπως φαίνεται από τις νουβέλες του: αυτοτελείς αφηγήσεις περιορισµένης έκτασης, µε έντονη δραµατικότητα, όπου παρουσιάζονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αντιµέτωποι µε τα πάθη τους, οι παράγοντες που καθορίζουν την ανθρώπινη συµπεριφορά και συµπληρώνεται έτσι η ιστορική παρουσίαση των γεγονότων. 13.2.3 Η σκέψη του Ηρόδοτου Ο Ηρόδοτος χρησιµοποιούσε συχνά ένα σχήµα παράλληλης αιτιολόγησης των γεγονότων. Η πτώση του Κροίσου οφείλεται και στην κληρονοµική ενοχή που βαραίνει τη δυναστεία και στη λανθασµένη εκτίµηση του Κροίσου για την ερµηνεία ενός χρησµού και στην επεκτατική του φιλοδοξία. Η έχθρα Ελλήνων-βαρβάρων οφείλεται και στον Κροίσο και στην αποστολή αθηναϊκών πλοίων για συνδροµή των Ιώνων που επαναστάτησαν. Θεµελιώδης έννοια στην κοσµοθεωρία του Ηρόδοτου: η έννοια της τάξης που πηγάζει από το θεό, ο οποίος εγγυάται και τη διατήρησή της. Κάθε υπέρβαση του µέτρου τιµωρείται µε εφαρµογή της θείας δικαιοσύνης που αποκαθιστά την ανθρώπινη ισορροπία. Έτσι η ανθρώπινη ιστορία ακολουθεί µια κυκλική πορεία ακµής και παρακµής. Αυτές οι απόψεις αντανακλούν την παράδοση της ελληνικής σκέψης που ανάγεται στον Όµηρο και την ιωνική φιλοσοφία. Στο έργο του Ηρόδοτου οι συγκεκριµένες απόψεις εκφράζονται µε σαφήνεια από το Σόλωνα στον περίφηµο διάλογο µε τον Κροίσο. Για τον Ηρόδοτο χαρακτηριστικό των Ελλήνων είναι η πενία που ευνοεί την πνευµατική εγρήγορση και την ευρηµατικότητα, ενώ ο πλούτος και η χλιδή προσιδιάζουν στους ανατολίτες και ευνοούν την αποχαύνωση. Η θεϊκή βούληση εκφράζεται µέσα από όνειρα, χρησµούς και προφητείες, τις οποίες οι άνθρωποι δεν ερµηνεύουν πάντα σωστά. Το θεολογικό υπόβαθρο της κοσµοθεωρίας του Ηρόδοτου αποτελεί το ενιαίο πλαίσιο για την ανάλυση της ιστορίας Ελλήνων και βαρβάρων. Ο Ηρόδοτος ενδιαφέρεται για τους βαρβαρικούς πολιτισµούς και ενίοτε διαπιστώνει την υπεροχή τους έναντι των ελληνικών. Οριοθετεί τους δύο κόσµους: ελληνικό και βαρβαρικό, σχηµατοποιώντας µε στερεότυπο τρόπο τον δεύτερο. Αξία έργου του: Το έργο του Ηρόδοτου υποτιµήθηκε κατά καιρούς λόγω της φαινοµενικής αφέλειας του ύφους και της αφήγησης, της θεµατικής ποικιλίας του έργου του, τις συχνές µεταφυσικές ερµηνείες των γεγονότων. Όµως έχει διαπιστωθεί ότι αρκετές πληροφορίες που διασώζονται είναι ορθές. Πρέπει να αναγνωρισθούν η επιβλητικότητα της σύνθεσης του έργου του, η πνευµατική του ενότητα, η ευαισθησία που δείχνει ο συγγραφέας στις νέες εξελίξεις (π.χ. επικράτηση δηµοκρατίας που καλλιεργεί υπεθυνότητα στους πολίτες). 13.3 ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 13.3.1 Η εποχή του Θουκυδίδη Ο Ηρόδοτος έζησε σε µια εποχή σηµαντικών ανακατατάξεων στον ελληνικό χώρο/επιτυχιών της Ελλάδας και ιδίως της Αθήνας που µετά τους περσικούς πολέµους αναδείχθηκε σε ηγέτιδα δύναµη στην Ελλάδα. Η Αθήνα της εποχής του Ηρόδοτου, η Αθήνα του Περικλή υπήρξε χώρος άνθησης της τέχνης, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, περίοδος ακµής γενικότερα. Αν και διακρίνονται κάποια προειδοποιητικά µηνύµατα για ό,τι έµελλε να ακολουθήσει, καταγράφονται οι µεγάλες στιγµές της ενότητας των Ελλήνων και τα ευευργετικά αποτελέσµατα του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Αντιθέτως, ο Θουκυδίδης καταγράφει την εποχή της παρακµής, τον Πελοποννησιακό πόλεµο που τερµάτισε την ηγεµονία των Αθηνών και σήµανε την κρίση του ελληνικού κόσµου και την παρακµή του δηµοκρατικού συστήµατος. 13.3.2 Βίος του Θουκυδίδη και γένεση του έργου του Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 460. Ως στρατηγός το 424/3 δεν κατάφερε να αποτρέψει την κατάληψη της Αµφίπολης από τους Σπαρτιάτες και εξορίστηκε για 20 χρόνια από την Αθήνα. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του ταξίδεψε στα στρατόπεδα των αιώνιων αντιπάλων, Αθήνας, Σπάρτης και συγκέντρωσε ο ίδιος σηµαντικές πληροφορίες για τη συγγραφή του έργου του. Συνήθως όµως δεν κατονοµάζει τις πηγές του και σε αντίθεση µε τον Ηρόδοτο, παραθέτει µόνο

τη δική του άποψη και όχι όλες. Το έργο του είναι ηµιτελές, προφανώς λόγω του θανάτου του ιστορικού: η εξιστόρηση φθάνει ως το 411 και διακόπτεται απότοµα στη µέση του 8ου βιβλίου, αν και γνωρίζουµε ότι έγραφε µέχρι τα πρώτα χρόνια του 4ου αιώνα. Το 5ο και 8ο βιβλίο φαίνονται να έχουν προσωρινή µορφή: παντελής απουσία δηµηγοριών και πρόχειρο ύφος, αυτούσια κείµενα συνθηκών. Με βάση κάποιες διακρινόµενες κατά πολλούς ερευνητές αντιφάσεις στο έργο του Θουκυδίδη, έγινε προσπάθεια να διακριθούν παλαιά και νέα στρώµατα στο έργο του (Θουκυδίδειο πρόβληµα), όµως η άποψη αυτή δεν έχει ασφαλείς ενδείξεις. Άλλοι πάλι υποστήριξαν ότι η σηµερινή µορφή του έργου οφείλεται στον εκδότη του και όχι στον ίδιο τον Θουκυδίδη. 13.3.3 Περιεχόµενο του έργου Ο Θουκυδίδης µένει προσηλωµένος στα γεγονότα της πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας και δεν παρεκκλίνει από αυτά. Το αποκλειστικό θέµα είναι ο πόλεµος σε αντίθεση µε τον Ηρόδοτο που παρουσιαζόταν ως περιηγητής µικρών και µεγάλων πόλεων. Ο Θουκυδίδης προβάλλει τον ρόλο του ως αναλυτή, ως αυστηρού κριτικού αξιολογητή και επεξεργαστή των γεγονότων. Είναι ο απόλυτος εκπρόσωπος του ορθολογισµού και δυσπιστεί µπροστά σε κάθε εκδήλωση δεισιδαιµονίας. Διέγνωσε εξαρχής το µέγεθος και τη σηµασία του Πελοποννησιακού πολέµου. Στο 1ο βιβλίο, που αποτελεί την Εισαγωγή του έργου του, αρχικά κάνει µια επισκόπηση της παλαιότερης ιστορίας (Αρχαιολογία), εκθέτει τις δυσκολίες που συνάντησε στην έρευνά του και πώς τις αντιµετώπισε και συγκρίνει ευθέως τους περσικούς πολέµους µε το νέο πόλεµο. Το φαινόµενο του πολέµου τον απασχολεί ιδιαίτερα λόγω της δυστυχίας που προκαλεί και διότι οδηγεί σε ακραίες καταστάσεις (βλ. Παθολογία του πολέµου, κεφ. 3.82-83 για εµφύλιες συγκρούσεις Κέρκυρας, αλλά και την περιγραφή της σφαγής άµαχου πληθυσµού στη Μυκαλησσό της Βοιωτίας από Θράκες µισθοφόρους). Προσπαθεί να διερευνήσει τα αίτια των συρράξεων. Ως άµεσες αιτίες του πολέµου εκθέτει τα γεγονότα που όξυναν τις σχέσεις µεταξύ Αθήνας και Κορίνθου (συµµάχου της Σπάρτης). Η βαθύτερη αιτία όµως, λέει, ήταν η αύξηση της αθηναϊκής ισχύος µετά τους περσικούς πολέµους και ο φόβος της Σπάρτης για τη διατάραξη των ισορροπιών µεταξύ των πόλεων-κρατών στην Ελλάδα. Ο Θουκυδίδης συνεχίζει το έργο του Ηροδότου, τον οποίο κατακρίνει ενίοτε χωρίς να κατονοµάζει. Στη συνέχεια του 1ου βιβλίου παρουσιάζονται οι διεργασίες που οδήγησαν στην κήρυξη του πολέµου και η πρώτη φάση του πολέµου, ο Αρχιδάµειος πόλεµος. Στο 2ο βιβλίο ξεχωρίζει ο Επιτάφιος του Περικλή για τους νεκρούς του πρώτου έτους του πολέµου, όπου παρουσιάζεται µια εξιδανικευµένη εικόνα της Αθήνας σε αντίθεση µε την εικόνα του λοιµού που θέρισε τους Αθηναίους και περιγράφεται αµέσως µετά. Ο Θουκυδίδης στην ουσία στον Επιτάφιο, συνθέτει ένα εγκώµιο της Αθήνας και του Περικλή και είναι µία από τις ελάχιστες φορές στην ιστορία του που είναι τόσο υποκειµενικός. Για τον Θουκυδίδη, ο Περικλής ήταν πρότυπο πολιτικού άνδρα. Ο θάνατός του αλλά και η εγκατάλειψη των συµβουλών του σήµαναν την αρχή του τέλος για την Αθήνα. Στο 5ο βιβλίο εξιστορούνται τα γεγονότα της Ειρήνης του Νικία και την εκεχειρία που δεν τηρήθηκε ποτέ. Ο συγγραφέας είχε συνείδηση ότι ο πόλεµος δεν σταµάτησε στην ουσία ποτέ, έγινε απλώς ένα διάλειµµα και συνεχίστηκε. Την εποχή εκείνη διέκριναν 3 φάσεις /πολέµους (για τον Θουκυδίδη επρόκειτο για τον ίδιο πόλεµο): Αρχιδάµειος πόλεµος (431-421), Σικελική εκστρατεία (415-413) και Δεκελεικός πόλεµος (411-404). Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του εξανδραποδισµού των Μηλίων (416). Στον περίφηµο διάλογο Μηλίων-Αθηναίων (5.92-105) διακηρύσσεται το δίκαιο του ισχυροτέρου που θυµίζει της απόψεις της σοφιστικής στα τέλη του 5ου αι. Το 6ο και 7ο βιβλίο έχουν ως θέµα τη Σικελική εκστρατεία, όπου ο Θουκυδίδης δε διστάζει να εκθέσει µε αµεροληψία τα λάθη των Αθηναίων µε προεξάρχοντα τον Αλκιβιάδη, ενώ στο 8ο βιβλίο αρχίζει η εξιστόρηση του Δεκελεικού πολέµου. 13.3.4 Μέθοδος της έρευνας και µορφή του έργου Η αφήγηση του πολέµου οργανώνεται κατά θέρη και χειµώνες, ακολουθώντας τη φυσική διαίρεση του στρατιωτικού έτους. Τα γεγονότα φωτίζονται και ερµηνεύονται ολόπλευρα. Το ιδανικό της ακρίβειας δεν αποκλείει την επιλεκτικότητα.

Στόχος της ιστορίας του: όχι η απλή παρουσίαση γεγονότων, αλλά η ταυτόχρονη ερµηνεία τους και ανάδειξη της ιστορικής τους σηµασίας. Ο στόχος αυτός εξυπηρετείται από τις δηµηγορίες, τα ζεύγη συνήθως λόγων (µε επιρροή από σοφιστικές αντιλογίες), όπου εκφράζονται οι απόψεις των πρωταγωνιστών της ιστορίας και φαίνονται οι ψυχολογικές διαδικασίες που τους οδηγούν σε αποφάσεις. Κατά τον Θουκυδίδη η ανθρώπινη φύση είναι η ίδια και εκδηλώνεται κατά παρόµοιο τρόπο κάτω από παρόµοιες συνθήκες (επίδραση ιπποκρατικής ιατρικής). Ενίοτε βέβαια παρεµβαίνουν και αστάθµητοι παράγοντες ή η τύχη, που δυσκολεύουν τη διατύπωση νόµων και την πρόβλεψη. Το περιεχόµενο των λόγων έχει αποδοθεί όσο πιο πιστά γίνεται, ενώ η εξωτερική τους µορφή είναι δηµιούργηµα του ιστορικού. Τα γεγονότα στη συνέχεια των λόγων επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν τις προσδοκίες των οµιλητών και σε αυτά τα σηµεία φαίνεται και η άποψη του Θουκυδίδη, καθώς γενικότερα φρόντιζε να µη την εκθέτει (εκτός από τον Επιτάφιο, όπου παίρνει σαφώς θετική θέση για τον Περικλή). Καθαρά πάντως φαίνεται η άποψή του για το πλήθος ως µάζα, όχλος που παρασύρεται από τους δηµαγωγούς σαν τον Κλέωνα. Ο σκοπός του είναι µε την έκθεση περιστατικών να διευρύνει την εµπειρία των αναγνωστών τους και να τους χρησιµεύσει ως µελλοντικό ανάγνωσµα και πολιτικό εγχειρίδιο, ώστε να αντιδρούν σωστά σε παρόµοιες περιπτώσεις. Το ύφος του είναι σύνθετο, οι συλλογισµοί περίπλοκοι, η φρασεολογία αρχαϊκή, η ορολογία αφηρηµένη, υπάρχουν και νεολογισµοί, άρα το κείµενό του είναι δύσκολο. Η γλώσσα του είναι η βασική µας πηγή για τον πεζό λόγο της εποχής, ενώ διακρίνεται και η σχέση και επίδραση του σοφιστή Αντιφώντα στον Θουκυδίδη (χρήση αποδεικτικών συλλογισµών µε βάση πιθανά επιχειρήµατα-εικότα και διαθέσιµες εξωτερικές ενδείξεις-τεκµήρια.). Είχε την τάση να ανάγει το ειδικό στο γενικό, να παραπέµπει στις αρχές που διέπουν τα ιστορικά φαινόµενα. Επέδρασε καταλυτικά στη διαµόρφωση της ιστορίας. Το έργο του συνεχίστηκε από πολλούς ιστορικούς. Και οι αρχές του και οι µέθοδοί του έγιναν αντικείµενο µίµησης από τους µεταγενέστερους (εξιστόρηση πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων µε παρεµβολές ρητορικών λόγων).Το έργο του αντανακλά τις συνθήκες της ελληνικής πόλης στα τέλη του 5ου αι. Οι πρωταγωνιστές είναι συνειδητοί πολίτες και ο Θουκυδίδης µε το έργο του αποσκοπεί στην αντιµετώπιση του προβλήµατος της ανωριµότητας των µαζών που λαµβάνουν αποφάσεις µε µεγάλη ευκολία. 13.4 ΞΕΝΟΦΩΝ 13.4.1 Βίος και έργο του Ξενοφώντα Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 430 και είχε συντηρητικά φιλολακωνικά φρονήµατα. Συµµετείχε στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη Β και ηγήθηκε του σώµατος των µισθοφόρων Ελλήνων κατά την επιστροφή τους στην πατρίδα µετά την ήττα και το θάνατο του Κύρου. Εκτίµησε και επαίνεσε ιδιαίτερα τον Αγησίλαο, βασιλιά της Σπάρτης, τον οποίο προέβαλε ως πρότυπο ηγέτη. Για τις φιλολακωνικές του απόψεις και πράξεις εξορίστηκε από την Αθήνα, όπου και επέστρεψε κατά το τέλος της ζωής του (περ. 355). 13.4.2 Ιστορικά και πολιτικά έργα Κύρου Ανάβασις. Μάλλον το πρώτο του έργο, ήταν και ο πρωταγωνιστής αλλά αναφέρεται στον εαυτό του σε τρίτο πρόσωπο. Περιγράφει την επιστροφή από την Ασία (βλ. παραπάνω για εκστρατεία) µε απολογητική διάθεση. Ελληνικά: η συνέχεια του έργου του Θουκυδίδη, από το 411 ως τη µάχη της Μαντίνειας το 362, που σήµανε τον επίλογο των διαρκών ανακατατάξεων στον ελληνικό χώρο. Το πρώτο µέρος της ιστορίας του που αφορούσε την περίοδο ως το τέλος του Πελοποννησιακού πολέµου, ολοκληρώθηκε περί το 380. Στη συνέχεια όµως αποφάσισε να εξιστορήσει και τα υπόλοιπα γεγονότα και έτσι το δεύτερο µέρος πρέπει να κυκλοφόρησε µετά το 365, καθώς η Σπάρτη προβάλλεται περισσότερο από τις άλλες πόλεις. Υπάρχουν σηµαντικές διαφορές µεταξύ του Ξενοφώντα και του Θουκυδίδη. Επαινεί όσους έχουν αρετή, ψέγει όσους είναι αλαζόνες. Η ευσέβειά του είναι εµφανής. Κύρου Παιδεία: µυθιστορηµατική βιογραφία του Κύρου από τη γέννηση ως το θάνατό του. Υπάρχουν πλαστοί διάλογοι και φανταστικά επεισόδια µε στόχο να δηµιουργηθεί ένα έργο εποικοδοµητικό ανάγνωσµα για το πλατύ κοινό αλλά και για µελλοντικούς ηγέτες που ψάχνουν

θετικά πρότυπα. Εκφράζονται οι απόψεις του Θουκυδίδη όχι µόνο για τη σωστή αγωγή ενός µονάρχη αλλά και για την ενδεδειγµένη διακυβέρνηση. Θαύµαζε τον Κύρο για το φόβο και το σεβασµό που ενέπνεε στους πολίτες του και τη συνακόλουθη αποτελεσµατικότητα της διακυβέρνησής του. Θεωρούσε την άµεση δηµοκρατία ως ξεπερασµένο ιστορικά και πολιτικά σύστηµα. Αγησίλαος: εγκώµιο του Σπαρτιάτη βασιλιά. Εκφράζεται η πίστη του Ξενοφώντα στην αποστολή του ηγέτη. Λακεδαιµονίων πολιτεία: εκφράζει όλα τα φιλολακωνικά αισθήµατα του Ξενοφώντα. Προβάλλει µια πολιτική και κοινωνική ουτοπία. Ο Ξενοφών θεωρούσε κλειδί για την ισχύ της Σπάρτης το πολίτευµά της και την αγωγή των κατοίκων της. Η αξία του ιστορικού Ξενοφώντα είναι µεγάλη παρά τα µειονεκτήµατά του: δεν διατυπώνει µια προσωπική φιλοσοφία ή µια βαθύτερη ερµηνεία της ιστορίας. Όµως είχε κοινή λογική, αίσθηση της παραγµατικότητας και καλή πληροφόρηση. Ερµηνεύει µέσα από τα ίδια τα γεγονότα κι όχι µε βάση γενικότερα σχήµατα ερµηνείας. Ο Ξενοφών διέκρινε τις ιστορικές δυνάµεις που δρούσαν στην εποχή του εγκαίρως. Ανέπτυξε έναν έντονο προβληµατισµό γύρω από το ιδανικό πολίτευµα και τις αρχές του. Οι λύσεις που προτείνει έχουν πρακτικό προσανατολισµό και φανερώνουν προσήλωση σε σταθερές ανθρώπινες αξίες και αρχές. Η εποχή του είναι περίοδος κρίσης της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους, ο πολίτης έχει αποδυναµωθεί, ενώ η Περσία παίζει ολοένα και πιο σηµαντικό ρόλο στα εσωτερικά της Ελλάδας. Μία από τις πιο σηµαντικές προσωπικότητες του 5ου αι., ο Αλκιβιάδης, αν και στο έργο του Θουκυδίδη έχει ηγεµονική θέση, στο έργο του Ξενοφώντα έχει δευτερεύουσα θέση. Αντιθέτως σηµαντική θέση σε αυτό κατέχουν οι Σπαρτιάτες Λύσανδρος και Αγησίλαος λόγω της ανδρείας τους και ο Θηβαίος Επαµεινώνδας, ενώ η µορφή του Ιάσονα, τυράννου των Φερών που ένωσε όλη τη Θεσσαλία και αποσκοπούσε, κατά τον Ξενοφώντα, σε µια πανελλήνια ηγεµονία, είναι αινιγµατική. 13.4.3 Φιλοσοφικά και τεχνικά έργα Ένα σταθερό µοτίβο στα έργα του Ξενοφώντα είναι η προβολή ενός θετικού προτύπου. Στα πολιτικά του έργα το έκανε για τον Αγησίλαο και τον Κύρο. Στα µη πολιτικά του έργα, το πρότυπο αυτό είναι ο Σωκράτης, ο δάσκαλός του, που όµως παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικός από την πλατωνική παράδοση: δεν ασχολείται καθόλου µε οντολογικά και γνωσιολογικά θέµατα, δεν αµφισβητεί την υπάρχουσα τάξη πραγµάτων, είναι ευφυής, ευσεβής, µε ευεργετική επίδραση στη νεολαία. Στα Αποµνηµονεύµατα (4 βιβλία), όπως και στην Απολογία, προβάλλεται η εικόνα του ηθικού, ευσεβούς, πρακτικού φιλόσοφου Σωκράτη. Σε δύο έργα µε µορφή σωκρατικού διαλόγου, στο Συµπόσιο και στον Οικονοµικό, ο Σωκράτης επίσης παρουσιάζεται. Στο πρώτο συµµετέχει στο συµπόσιο στο σπίτι του Καλλία, στο δεύτερο συζητά µε τον Ισχόµαχο για τις αρχές ορθής διαχείρισης του οίκου. Στον Ιέρωνα, γραµµένο επίσης σε µορφή διαλόγου, ο ποιητής Σιµωνίδης συζητά µε τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα για τα προβλήµατα που ανακύπτουν σε ένα τυραννικό καθεστώς. Στους Πόρους διατυπώνονται συγκεκριµένες προτάσεις για τη βελτίωση της αθηναϊκής οικονοµίας στα µέσα του 4ου αιώνα. Συνέγραψε επίσης και πραγµατείες µε πρακτικές οδηγίες και συµβουλές για διάφορες δραστηριότητες: Περί ιππικής (οδηγίες για άλογα και ιππείς), Ιππαρχικός (οδηγίες για τον αρχηγό του ιππικού), Κυνηγετικός (οδηγίες για το κυνήγι). Ήδη από την αρχαιότητα και µετά δεν υπήρχε οµοφωνία για το κατά πόσο η γλώσσα και το ύφος του εκπροσωπούν την αττική διάλεκτο. Λόγω της µακράς παραµονής του εκτός Αθηνών δεν παρακολούθησε την εξέλιξη του αττικού ύφους και έτσι υπάρχουν πολλοί µη αττικοί τύποι στο έργο του. Χρησιµοποιεί επίσης τεχνικό λεξιλόγιο. Η επίδραση της ρητορικής είναι εµφανής αλλά µετρηµένη, ενώ το ύφος σε κάποια έργα είναι ιδιαίτερα επιµεληµένο. Από την Αναγέννηση και µετά κατέλαβε αξιόλογη θέση στην εκπαίδευση, τόσο λόγω του αντιπροσωπευτικού του ύφους όσο και για την παιδαγωγική αξία των ηθικών διδαγµάτων του. Το έργο του είναι πηγή για την πολιτική, οικονοµική και κοινωνική ιστορία και την εξέλιξη της ελληνικής σκέψης τον 4ο αιώνα. 13.5 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ 13.5.1 Πολιτείες και τέχνες

Πολιτείες: σύντοµες πραγµατείες «αρχαιολογικού» (δηλ. ιστορικού) ενδιαφέροντος, όπου περιγράφεται το πολίτευµα µιας πόλης, π.χ. Λακεδαιµονίων πολιτεία του Ξενοφώντα µε µια εξιδανικευτική εικόνα του παραδοσιακού σπαρτιατικού πολιτεύµατος, µε ιδιαίτερη έµφαση σε ζητήµατα αγωγής. Οι προσωπικές απόψεις του Ξενοφώντα για την πολιτική απείχαν και από το δηµοκρατικό σύστηµα αλλά και από τα εκφυλιστικά φαινόµενα της σύγχρονής του Σπάρτης. Επίσης οι Πολιτείες του σοφιστή Κριτία, από τις οποίες σώζονται ελάχιστα αποσπάσµατα και εικάζουµε ότι αναφέρονταν στα φιλολακωνικά αισθήµατα του συγγραφέα και τις απόψεις των σοφιστών. Τέχνες: εγχειρίδια που αποσκοπούσαν στην παροχή γνώσης για ορισµένα θέµατα, π.χ. Πόροι (για τα δηµόσια οικονοµικά της Αθήνας) και Ιππαρχικός. Ο πρώτος που ασχολήθηκε µε την πολιτική θεωρία χωρίς πολιτικές βλέψεις ήταν ο Ιππόδαµος ο Μιλήσιος, ο πιο φηµισµένος πολεοδόµος της αρχαιότητας. 13.5.2 Η Αθηναίων πολιτεία Το µοναδικό δείγµα πολιτικής πραγµατείας του 5ου αιώνα που σώζεται, αποδίδεται λανθασµένα στον Ξενοφώντα. Πρόκειται για µια ανάλυση του πολιτικού συστήµατος της αθηναϊκής δηµοκρατίας. Είναι έργο ενός Αθηναίου ολιγαρχικού στα µέσα της δεκαετίας 430-420, ασκεί έντονη κριτική στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Αθήνας, αναγνωρίζοντας όµως τη δυσκολία ανατροπής του συστήµατος λόγω της συνοχής και της σκοπιµότητάς του. Χωρίζεται σε 3 βιβλία. Ο συγγραφέας είναι άγνωστος, προφανώς Αθηναίος που ζει εκτός Αθηνών και εκεί απευθύνει το έργο του. Καταδικάζει τη δηµοκρατία του Περικλή και των επιγόνων του, αν και τη θεωρεί αποτελεσµατική. Είναι όµως ιδεολογικά αντίθετος, καθώς εκπροσωπεί τους αριστοκράτες, τους ολιγαρχικούς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Η ΡΗΤΟΡΙΚH ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ο κανόνας των 10 αττικών ρητόρων, βλ. σελ. 412 Α τόµου Η ρητορική είναι το αγαπηµένο παιδί της σοφιστικής, ήκµασε την εποχή της αθηναϊκής δηµοκρατίας του 5ου και 4ου αιώνα. Υπάρχουν 3 είδη ρητορικών λόγων: δικανικοί (στα δικαστήρια), επιδεικτικοί (πανηγυρικοί σε γιορτές, ή δηµόσιες ταφές) και συµβουλευτικοί (πολιτικοί λόγοι). Αναπτύσσεται όµως παράλληλα η διδασκαλία της ρητορικής από ρητοροδιδάσκαλους σοφιστές σαν τον Γοργία, τον Πρωταγόρα και τον Πρόδικο, που διδάσκουν επ’αµοιβή γραµµατική, ρητορική και µαθηµατικά. Μερικά από τα θέµατα που τους απασχολούν είναι οι επιδείξεις των διδασκάλων, οι ρητορικές ασκήσεις, η επιλογή του καιρού, οι τεχνικές επιρροής της ψυχολογίας του ακροατή. Βασικό στοιχείο της διδασκαλίας είναι η προετοιµασία του ρήτορα για την ενεργό συµµετοχή στα κοινά. 14.2 ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ 14.2.1 Κόραξ, Τεισίας Ήδη από τον Όµηρο έχουµε δείγµατα φυσικής-πρακτικής ρητορείας (ιδανικό σύνδεσης λόγων και έργων, π.χ. στο Νέστορα) αλλά και στον Ησίοδο ο ωραίος λόγος θεωρείται δώρο των Μουσών. Η «έντεχνη» ρητορική, η τέχνη δηλαδή που περιλαµβάνει θεωρία και άσκηση ξεκινά από τους Σικελούς Κόρακα και Τεισία σε συνδυασµό µε τις πολιτικές συνθήκες (πτώση της τυραννίδας στις Συρακούσες το 467 π.Χ.). Οι δύο άντρες ήταν οι πρώτοι που συνέταξαν ένα εγχειρίδιο ρητορικής, µια τέχνη ρητορική, όπου επεξεργάζονταν το δικανικό είδος λόγου και δίδασκαν το εικός (πιθανό, εύλογο), το φαινοµενικά δηλαδή σωστό και όχι το αληθινό. Οι διάδικοι στην περίπτωση αυτή επιχειρηµατολογούν όχι µε βάση τα πραγµατικά γεγονότα αλλά µε βάση το πιθανό της µιας ή της άλλης περίπτωσης. 14.2.2 Γοργίας Οι σοφιστές έδωσαν σηµαντική ώθηση στη διάδοση της ρητορικής.. Η προσήλωση σε θέµατα γλώσσας ήταν κεντρικό σηµείο της σοφιστικής διδασκαλίας. Ο Πρωταγόρας καθιέρωσε τη διαλεκτική µέθοδο και έµεινε γνωστός για την ικανότητά του να καθιστά το ασθενέστερο επιχείρηµα ισχυρότερο. Ο Πρόδικος έστρεψε την προσοχή του στα συνώνυµα και τη διαφοροποίηση των εννοιών, ενώ ο Ιππίας στην τεχνική της αποµνηµόνευσης. Ο κατεξοχήν ρήτορας όµως ήταν ο Γοργίας, ο πρώτος που στράφηκε στον επιδεικτικό λόγο. Ήρθε στην Αθήνα το 427 π.Χ. ως πρεσβευτής των Λεοντίνων της Σικελίας. Έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον καιρό, στην κατάλληλη δηλαδή χρονική στιγµή χρήσης του λόγου, και στο πρέπον, στην προσαρµογή του λόγου στον χαρακτήρα του οµιλητή. Διάσηµος έγινε για τη φροντισµένη αισθητική του λόγου µε τα περίτεχνα «γοργίεια σχήµατα» που αποσκοπούσαν στον εντυπωσιασµό του ακροατή και για την πρόκληση παθών στυς ακροατές µέσα από το ρυθµό και τη µελωδία. Μας έχουν σωθεί 2 επιδεικτικοί λόγοι του ακέραιοι, η Υπέρ Παλαµήδους απολογία και το Ελένης εγκώµιον (η Ελένη δεν µπορεί να κατηγορηθεί για τη φυγή της στην Τροία). Και οι δύο είναι ρητορικά γυµνάσµατα µε µυθολογικά θέµατα. Κατά το Γοργία όσο πιο παράδοξο είναι το θέµα τόσο πιο κατάλληλο είναι για ρητορική επίδειξη, για να αποδείξει τη δύναµη του λόγου. 14.2.3 Αντιφών (480-411). Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου του 5ου αι. στην Αθήνα, υπήρξε λογογράφος και δάσκαλος της ρητορικής. Συµµετείχε ενεργά στο πραξικόπηµα των Τετρακοσίων το 411, οπότε όταν αποκαταστάθηκε η δηµοκρατία, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο. Υπεράσπισε τον εαυτό του µε τον Περί µεταστάσεως, την καλύτερη κατά το Θουκυδίδη απολογία µέχρι τότε. Σώζονται 15 δικανικοί λόγοι για θέµατα ανθρωποκτονιών, άρα «φονικοί» λόγοι. Οι 12 ανήκουν σε 3 τετραλογίες (η κατηγορία, η υπεράσπιση, η δευτερολογία του κατήγορου και η δευτερολογία του κατηγορούµενου σε µια φονική δίκη), ενώ οι υπόλοιποι 3 είναι ανεξάρτητοι. Προσπαθούσε να διατηρεί τις ισορροπίες των επιχειρηµάτων κάθε πλευράς. Οι λόγοι του είναι

παραδείγµατα ενός απλού και έντονα αντιθετικού ύφους. Τον αποκαλούσαν «Νέστορα» για το γλυκύ του λόγο. Οι λόγοι του δείχνουν την τάση για ενδυνάµωση των αποδεικτικών επιχειρηµάτων και συλλογισµών (αριστοτελικές «έντεχνες πίστεις») σε αντίθεση µε τα εξωτερικά αποδεικτικά στοιχεία (αριστοτελικές «άτεχνες πίστεις»). 14.2.4 Ανδοκίδης Δεν ήταν επαγγελµατίας ρήτορας. Μέλος ολιγαρχικής «εταιρείας», κατηγορήθηκε για τη βεβήλωση των Ερµών και κατέδωσε τους συνενόχους του. Το αρνητικό κλίµα που δηµιουργήθηκε τον οδήγησε στην εξορία. Προσπάθησε να επιστρέψει στην Αθήνα και εκφώνησε το Περί της εαυτού καθόδου. Επανήλθε µε τη γενική αµνηστία το 403 αλλά πάλι κατηγορήθηκε για παράνοµη συµµετοχή στα Ελευσίνια Μυστήρια και εκφώνησε τον Περί των Μυστηρίων, οπότε αθωώθηκε. Με τον λόγο Περί της ειρήνης κάνει λογικές προτάσεις για σύναψη συµµαχίας µε τη Σπάρτη, αλλά δεν πείθει και ξαναεξορίζεται. Οι λόγοι του έχουν περιορισµένη λογοτεχνική αξία, είναι δείγµατα πρώιµης ρητορικής χωρίς επίδραση των ρητορικών σχηµάτων της σοφιστικής και βρίσκονται σε έντονη αντίθεση µε τους λόγους των Αντιφώντα και Γοργία. 14.3 Η ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ 14.3.1 Η στάση των φιλοσόφων και η θεωρητική θεµελίωση της ρητορικής Η έντεχνη ρητορεία γίνεται βασικό λογοτεχνικό είδος τον 4ο αιώνα και οδηγείται σε αντιπαράθεση µε τη φιλοσοφία για την αγωγή των νέων. Οι κυρίαρχες αντίπαλες φυσιογνωµίες ήταν ο Ισοκράτης (µαθητής του Γοργία και υποστηρικτής της ρητορικής στο κέντρο της εκπαιδευτικης δραστηριότητας) και ο Πλάτων (µαθητής του Σωκράτη και υποστηρικτής της φιλοσοφίας που αναζητά την αλήθεια σε αντίθεση µε τη ρητορική που στηρίζεται στο πιθανό). Η αντιπαράθεση αυτή είναι κυρίαρχη στο διάλογο του Πλάτωνα Γοργίας, όπου η ρητορική χαρακτηρίζεται «κολακεία», επίσης «πειθούς δηµιουργός» που δεν λαµβάνει υπόψη της το δίκαιο και το άδικο. Η αντιπαράθεση φαίνεται επίσης και στον Φαίδρο του Πλάτωνα, όπου δεν απορρίπτεται κατηγορηµατικά η ρητορική αλλά η σοφιστική της εκδοχή. Ο Πλάτων κατευθύνεται σε µια ψυχολογική κατεύθυνση της ρητορικής πάνω σε φιλοσοφική-διαλεκτική βάση. Ο Αριστοτέλης επηρεάστηκε από τις απόψεις του Πλάτωνα. Υπέβαλε τη ρητορική σε µια αυστηρή επιστηµονική ανάλυση και απέρριψε την άποψη ότι ο ρήτορας πρέπει να είναι και φιλόσοφος. Στο έργο του Ρητορική συστηµατοποιεί τις απόψεις του για τη ρητορική τέχνη. Τα θέµατα που τον απασχολούν ήταν τα είδη του ρητορικού λόγου, τα αποδεικτικά µέσα, τα είδη του συλλογισµού και ζητήµατα γλωσσικής διατύπωσης και διάρθρωσης. Το έργο δεν προοριζόταν για πρακτικό εγχειρίδιο σε αντίθεση µε ένα άλλο ψευδεπίγραφο του Αριστοτέλη το Ρητορική προς Αλέξανδρον, που δίνει µια σαφή εικονα για τις µεθόδους και τα σχήµατα που χρησιµοποιούσαν οι ρήτορες της εποχής. 14.3.2 Ισοκράτης (436-338 π.Χ.) Με αξιόλογη µόρφωση, µαθήτευσε κοντά στον Γοργία, αναγκάστηκε να εργασθεί ως λογογράφος γιατί η πατρική του περιουσία εξανεµίστηκε στον Πελοποννησιακό πόλεµο. Σώζονται 6 δικανικοί λόγοι από την περίοδο πριν από την ίδρυση της σχολής του (390), όπου δίδασκε µε ολοκληρωµένο τρόπο τη ρητορική µε σκοπό την κατάκτηση του ωραίου ρητορικού λόγου και της υγιούς σκέψης και µακροπρόθεσµα της καλοκαγαθίας. Δίδασκε ανθρωπιστική παιδεία και τη διδασκαλία του την αποκαλούσε «φιλοσοφία», χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι είχε τις ίδιες απόψεις µε τους φιλοσόφους της εποχής του. Υπερασπιζόταν την αξία µιας παραδοσιακής πρακτικής ηθικής προσαρµοσµένης στην εποχή του. Για τον Ισοκράτη η διαλεκτική του Σωκράτη έχει µόνο προπαιδευτική αξία. Η αναζήτηση της επιστήµης είναι αντίθετη µε τη φύση του ανθρώπου. Η παιδεία αποσκοπεί στην ορθή γνώση µε την οπόια µπορεί κανείς να πετύχει το βέλτιστο. Η ισοκρατική φιλοσοφία είναι ενταγµένη στο κοινωνικό σύνολο, δεν είναι θεωρητική αναζήτηση. Ο τελειότερος λόγος του είναι ο Πανηγυρικός, πολιτικού περιεχοµένου (εξύµνηση της Αθήνας και της οµόνοιας των Ελλήνων εναντίον των Περσών), µε δύο µέρη, ένα επιδεικτικό και ένα συµβουλευτικό. Πολιτικό περιεχόµενο έχουν επίσης και ο Αρεοπαγιτικός (για εσωτερικά πολιτικά

ζητήµατα, προτροπή στους Αθηναίους να δώσουν περισσότερη εξουσία στον Άρειο Πάγο) και ο Περί ειρήνης (προτροπή για ένωση όλων των Ελλήνων και εγκατάλειψη της ιδέας για αναβίωση της Αθηναϊκής ηγεµονίας), επίσης ο Φίλιππος (ο ιδανικός ηγέτης για να ενώσει τους Έλληνες και να ηγηθεί σε εκστρατεία εναντίον των Περσών κατά τον Ισοκράτη). Στον Περί Αντιδόσεως ο Ισοκράτης ζητά τη δικαίωση του έργου του, υπερασπίζει το βίο του, ταυτίζει τη ρητορική του παιδεία µε το πνεύµα της Αθήνας. Ο τελευταίος του λόγος, ο Παναθηναϊκός, έχει πολύ χαλαρή σύνθεση και αποτελεί ανακεφαλαίωση των ιδεών του. Άλλοι λόγοι του: Προς Νικοκλέα, Νικοκλής, Ευαγόρας (οι 3 προηγούµενοι αποτελούν µια ενότητα), Ελένης εγκώµιο, Βούσιρις (και τα δύο εγκώµια µε µυθολογικά θέµατα). Στον Κατά των σοφιστών θέτει τα όρια της παιδευτικής λειτουργίας. Ο Ισοκράτης έδωσε βαρύτητα στη γλωσσική έκφραση, στο στρωτό λόγο, στη σαφήνεια. Θέλησε να συνδυάσει τη µορφή µε το περιεχόµενο. 14.3.3 Λυσίας (445-περ. 380) Μέτοικος, από πλούσια οικογένεια µαθήτευσε κοντά στον Τεισία. Ήταν λογογράφος και σπάνια εκφωνούσε ο ίδιος ως συνήγορος. Αυτοπροσώπως παρουσιάστηκε στο δικαστήριο µόνο στον Κατά Ερατοσθένους, ενός εκ των 30 τυράννων που θανάτωσε τον αδερφό του Πολέµωνα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου, πολυγραφότατος (σώζονται 35 λόγοι του από τους 425 κατά την παράδοση). Έγραψε και επιδεικτικούς λόγους: Επιτάφιος για τους πεσόντες στον Κορινθιακό πόλεµο το 386 π.Χ., και Ολυµπικός, όπου ζητούσε τον τερµατισµό των εµφυλίων διαµάχων µεταξύ των Ελλήνων. Διακρίθηκε για το λιτό, γεµάτο χάρη ύφος, τη σκιαγράφηση των οµιλητών αντίθετα από το ποµπώδες, µεγαλοπρεπές ύφος του Ισοκράτη. Επίσης για την ηθοποιία του, δηλαδή για την προσαρµογή του λόγου του στην προσωπικότητα του οµιλητή έτσι ώστε να κερδίσει την εύνοια των ακροατών. Η δοµή των λόγων του είναι ευδιάκριτη: προοίµιο (ενηµέρωση για την υπόθεση και εξασφάλιση εύνοιας ακροατών), διήγηση (έκθεση περιστατικών), πίστη ή απόδειξη (αποδείξεις), επίλογος (ανακεφαλαίωση και τελευταία προσπάθεια για ευνοϊκή επίδραση στους οµιλητές). 14.3.4 Ισαίος Δεν ήταν ο πιο σπουδαίος ρήτορας. Πιο σηµαντικές ήταν οι σχέσεις του µε τους άλλους ρήτορες παρά το έργο του. Ήταν δάσκαλος του Δηµοσθένη, δίδασκε τη ρητορική, ήταν µέτοικος και έγραψε δικανικούς λόγους (σώζονται 11 ολόκληροι και αποσπάσµατα), ιδίως για το κληρονοµικό δίκαιο. Προσεγγίζει το ύφος του Λυσία, µε σαφή, καθαρό λόγο, αλλά δε διαθέτει τη χάρη και την απλότητα του ύφους εκείνου. Δεν έχει το ταλέντο να διεισδύει στην ψυχολογία των οµιλητών και των ακροατών του. 14.3.5 Δηµοσθένης (384-322) Ο σηµαντικότερος ρήτορας, έµεινε γνωστός ως «ο ρήτορας». Ενεπλάκη σε ιδιωτικές δίκες αµέσως µετά την ενηλικίωσή του εναντίον των επιτρόπων της περιουσίας του για κατάχρηση. Η ανάµειξη του Δηµοσθένη σε δηµόσιες δίκες ξεκινά το 355 µε τους λόγους Κατ’Ανδροτίωνος, Κατά Τιµοκράτους, Προς Λεπτίνην, που αφορούν στην εσωτερική πολιτική της Αθήνας. Η ενεργός ανάµειξη του Δηµοσθένη στην πολιτική ξεκινά µε τον Περί των συµµοριών (354-5), όπου προτείνει την αύξηση του αριθµού των πολιτών που έχουν υποχρέωση να συνεισφέρουν στην τριηραρχία. Ακολουθούν οι Υπέρ Μεγαλοπολιτών και Περί της Ροδίων ελευθερίας, ενώ αρχίζει να µη συµµερίζεται τη φιλειρηνική πολιτική του Εύβουλου. Ξεκινά τον αντιµακεδονικό αγώνα εναντίον του Φίλιππου του Β µε τους Φιλιππικούς λόγους, τους Ολυνθιακούς, τον Περί των εν Χερρονήσω λόγο και τον Περί της παραπρεσβείας (εναντίον του Αισχίνη, πολιτικού αντιπάλου του). Στην αντίθετη παράταξη βρίσκεται ο Ισοκράτης, ενώ ο Δηµοσθένης κατορθώνει να δηµιουργήσει ένα αντιµακεδονικό µέτωπο που κατέληξε στη µάχη στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. µε την ήττα των Αθηναίων και των συµµάχων τους. Ο Δηµοσθένης τότε εκφώνησε τον Επιτάφιο για τους πεσόντες. Η ανασκόπηση του έργου του γίνεται στον Περί του στεφάνου. Το κίνητρο των ενεργειών του είναι το συµφέρον και η τιµή της πόλης των Αθηνών.Η ρητορική τέχνη του Δηµοσθένη θαυµάστηκε πολύ ήδη από την αρχαιότητα. Η βασική αρετή του η δεινότης (ορµητική δυναµικότητα και πειστική επιχειρηµατολογία). Ο λόγος

του παροµοιάστηκε µε κεραυνό που πέφτει από ψηλά και κατακαίει τα επιχειρήµατα των αντιπάλων. Κατά τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα ο λόγος του Ισοκράτη οδηγεί σε ηρεµία ψυχής, ενώ του Δηµοσθένη σε ανεξέλεγκτο ενθουσιασµό, σε διαδοχή παθών. Ως πολιτικός ο Δηµοσθένης δεν αντιλήφθηκε τα µηνύµατα του καιρού του και το τέλος της πόλης-κράτους σε αντίθεση µε τον Ισοκράτη που, ως πιο διορατικός και οραµατιστής, διείδε ότι η ένωση των Ελλήνων ήταν η µόνη προοπτική για το µέλλον. Ο Δηµοσθένης όµως ήταν ροµαντικός και ο αγώνας του προκαλεί συγκίνηση και θαυµασµό, παρά το γεγονός ότι ήταν µάταιος. 14.3.6 Αισχίνης Δεινός ρήτορας (389-314 π.Χ.) που φρόντιζε ιδιαίτερα τα νοήµατά του. Πολιτικός αντίπαλος του Δηµοσθένη, ακολούθησε φιλοµακεδονική πολιτική. Οι συγκρούσεις των δύο ανδρών ήταν µνηµειώδεις. Ο Δηµοσθένης του επιτέθηκε για παραπρεσβεία (346) και αυτός απάντησε µε τον Κατά Τιµάρχου. Δεύτερη επίθεση του Δηµοσθένη µε κατηγορία το 343, στην οποία απάντησε ο Αισχίνης µε τον Περί της παραπρεσβείας. Η τελευταία αντιπαράθεση έλαβε χώρα το 330, όταν ο Αισχίνης στον Κατά Κτησιφώντος επιτίθεται στον Κτησιφώντα για την πρότασή του για απόδοση χρυσού στεφάνου στον Δηµοσθένη, ο οποίος απάντησε µε τον Περί του στεφάνου λόγο. Ο Δηµοσθένης νίκησε και ο Αισχίνης κατέφυγε στη Ρόδο. 14.3.7 Υπερείδης (390-322 π.Χ.) Μαθητής του Ισοκράτη (η επίδρασή του φανερή) και του Πλάτωνα κατά την παράδοση. Μέλος της αντιµακεδονικής παράταξης, συντάσσεται αρχικά µε το Δηµοσθένη ως το 324 που τον κατηγορεί στον Κατά Δηµοσθένους για δωροδοκία. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι δύο άντρες συµφιλιώνονται και συνεχίζουν τον κοινό αγώνα. Από τους 52 λόγους του, σώζονται µόνο οι 6, όλοι αποσπασµατικά εκτός από τον Υπέρ Ευξενίππου. Η ρητορική τέχνη του Υπερείδη δεν εκτιµήθηκε ιδιαίτερα στην αρχαιότητα. Δείχνει όµως πληρότητα στο λόγο του και παροµοιάστηκε µε έναν πενταθλητή που είχε σηµαντική συνολικά επίδοση στα αγωνίσµατα αλλά σε κανένα ξεχωριστά εξαιρετική. 14.3.8 Λυκούργος Ο µόνος Αττικός ρήτορας (394-320) που καταγόταν από αριστοκρατική γενιά. Μαθήτευσε κοντά στον Ισοκράτη και τον Πλάτωνα. Σώζεται ακέραιος µόνο ο λόγος του Κατά Λεωκράτους από τους 15 γνωστούς λόγους του. Είχε αυστηρό και πατριωτικό ύφος στοςυ λόγους του και έδινε την εντύπωση ενός σύγχρονου «εισαγγελέα», ενώ το επιµεληµένο του ύφος δηλώνει επίδραση από τον Ισοκράτη. Εκτιµήθηκε κυρίως για το ευγενές του ήθος και τις µεγαλόφρονες ιδέες του και λιγότερο για το ύφος του. 14.3.9 Δείναρχος Αντίπαλος του Δηµοσθένη (360-περ. 290 π.Χ.). Εργάστηκε ως λογογράφος. Συνδέθηκε µε τους Περιπατητικούς, κυρίως µε τον Δηµήτριο το Φαληρέα, ενώ πέρασε 15 χρόνια στην εξορία. Σώζονται 3 λόγοι του: ο Κατά Δηµοσθένους, ο Κατά Αριστογείτονος και ο Κατά Φιλοκλέους. Δεν υπήρξε µεγάλος ρήτορας. Μιµήθηκε άλλους ρήτορες, όπως τον Λυσία, τον Δηµοσθένη, τον Υπερείδη. Δεν έχει οµοιοµορφία στους λόγους του, ούτε δικό του προσωπικό ύφος. Μιµείται το Δηµοσθένη αλλά δεν καταφέρνει να τον φτάσει, γι’αυτό και οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν «άγροικον Δηµοσθένη» ή «κρίθινον Δηµοσθένη».

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Α ΤΟΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Δραστηριότητα 1 Ενδείξεις ύπαρξης προοµηρικής ποίησης µέσα από τα ίδια τα έπη • Τόσο υψηλές καλλιτεχνικές δηµιουργίες, όπως τα έπη, δεν µπορεί να µην είχαν ανάλογα ποιήµατα που να προετοίµασαν το έδαφος και από ποιοτική άποψη και από θεµατική. Οπωσδήποτε υπήρχε ποίηση προγενέστερη που επεξεργάστηκε θρύλους και µυθικά θέµατα. Απ’αυτήν προήλθαν κατόπιν µακράς επεξεργασίας τα έπη του Οµήρου. • Ακόµα και η απλή σκέψη ότι ο άνθρωπος έχει την τάση φύσει να δηµιουργεί και µάλιστα έργα τέχνης, οδηγεί στο συµπέρασµα ότι υπήρξε προγενέστερη ποίηση. • Υπάρχουν συγκεκριµένες αναφορές σε προηγούµενα έργα µέσα στα ίδια τα έπη:

• παρουσιάζονται πρόσωπα (ήρωες ή αοιδοί) που τραγουδούν κλέη παλαιότερων ανδρών. Τα τραγούδια αυτά που συνηθίζονταν τότε είναι η προϊστορία των επών.

• Από τον Τρωικό πόλεµο ο Όµηρος στην Ιλιάδα περιγράφει µόνο 52 ηµέρες προς το τέλος και µάλιστα χωρίς να τελειώνει ο πόλεµος στο τέλος, που σηµαίνει ότι ο Όµηρος θεωρούσε την υπόθεση γνωστή από άλλα έργα και επέλεξε κάποια γεγονότα για να αφηγηθεί.

• Γνωστοί θεωρούνται και οι βασικοί ήρωες της Ιλιάδας για τους οποίους δε δίνει ο Όµηρος γενεαλογία, ενώ γενικά όταν παρουσιάζει έναν νέο και όχι τόσο γνωστό ήρωα αναφέρει τη γενεαλογία του.

• Αλλά και στην Οδύσσεια θέµατα και νύξεις για παλαιότερες φάσεις της εξέλιξης του µυθικού υλικού. Τουλάχιστον τέσσερις µυθολογικοί κύκλοι που προηγήθηκαν (αργοναυτικός, αιτωλικός, θηβαϊκός, τρωικός) αλλά και άλλα προοµηρικά έπη: ο Δηµόδοκος τραγουδά τους έρωτες του Άρη και της Αφροδίτης, υπάρχει τραγούδι για το Δούρειο Ίππο, το οποίο ζητά ο Οδυσσέας από το Δηµόδοκο. Γίνονται επίσης αναφορές σε παλαιά θέµατα, π.χ. γάµοι Πηλέα-Θέτιδας.

Δραστηριότητα 2 Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις. Δραστηριότητα 3 Κεντρικό θέµα είναι η µήνις του Αχιλλέα εναντίον του Αγαµέµνονα και οι συνέπειές της: απόσυρση του Αχιλλέα από τη µάχη, συνεχείς νίκες των Τρώων µε αρχηγό τον Έκτορα, αριστεία του Πάτροκλου, αγαπηµένου φίλου του Αχιλλέα, µε τα όπλα του Αχιλλέα και θάνατός του από τον Έκτορα, συµφιλίωση Αχιλλέα και Αγαµέµνονα και εκδίκηση Αχιλλέα µε φόνο του Έκτορα. Τέλος, ταφή του Πάτροκλου και απόδοση του σώµατος του Έκτορα στον πατέρα του Πρίαµο. Δραστηριότητα 4 Κατ’εµέ όλες είναι σηµαντικές γιατί δίνουν υλικό-επιχειρήµατα για περαιτέρω µελέτη και αντίκρουση απόψεων, οπότε η έρευνα για το οµηρικό ζήτηµα προχωρεί. Αν πρέπει να επιλέξει κανείς µία, τότε η θεωρία της προφορικής δηµιουργίας και παράδοσης των επών έχει πολλά στοιχεία για σχολιασµό. Δραστηριότητα 5 Ο Οδυσσέας εγκαταλείπει κατ’εντολή των θεών το νησί της Καλυψώς για να επιστρέψει στην πατρίδα του. Μετά από περιπέτειες καταλήγει στο νησί των Φαιάκων, όπου αποκαλύπτει την

ταυτότητά του και διηγείται την πορεία αυτού και των συντρόφων του µετά την άλωση της Τροίας. Με τη βοήθεια των Φαιάκων φτάνει στην Ιθάκη, όπου µε τη συνδροµή της Αθηνάς σκοτώνει του µνηστήρες που λυµαίνονταν την περιουσία του και ξαναβρίσκει την οικογένεια και τη θέση του. Δραστηριότητα 6 Τα δύο στρώµατα: εποχή Τρωικού πολέµου και εποχή του ποιητή. Στοιχεία από τις δύο εποχές µέσα στα έπη. Για την πρώτη: ιπποτικός κόσµος ευγενών µε ηρωικούς σώµα µε σώµα αγώνες, χάλκινα όπλα. Για τη δεύτερη: καύση νεκρών, Φοίνικες. Δραστηριότητα 7 Τα αποσπάσµατα αναφέρονται σε παλαιότερα Παράλληλα Κείµενα που δεν διανέµονται φέτος, οπότε να µην γίνει η δραστηριότητα. Δραστηριότητα 8 Πάρα πολύ γενική η δραστηριότητα. Επιγραµµατικά τα Οµηρικά έπη συσχετίζονται µε τα Κύκλια µε τους ακόλουθους τρόπους: Κάποια από τα Κύκλια έδωσαν υλικό στην Ιλιάδα, κάποια άλλα εξαρτώνταν από τον Όµηρο και τον συµπλήρωναν. Σε άλλα υπάρχουν υπαινιγµοί για θέµατα που θίγονται στα Οµηρικά έπη. Γενικότερα κάποια αποτελούν προϋπόθεση των Οµηρικών, κάποια συνέχειά τους και µε άλλα ευπάρχει επικάλυψη. Κάποια από αυτά αποδίδονται και στον Όµηρο. Δραστηριότητα 9 Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Δραστηριότητα 1 Θέµατα: προτροπή για υπεράσπιση πατρίδας, για πόλεµο, θρήνος, χαρές της νιότης, έρωτας, φρίκη γηρατειών, αντιηρωική συµπεριφορά, σάτιρα αξιών εποχής, παντοδυναµία θεών, ρόλος µοίρας, αγάπη για την πατρίδα, δικαιοσύνη, κοινωνικές συγκρούσεις εποχής, συµπόσια, κοινωνική δοµή, ηθικές παραινέσεις Κατηγορίες: πολιτική-πολεµική: Καλλίνος, Τυρταίος, Σόλων /ερωτική-καθηµερινή: Μίµνερµος /περιπαικτική-δηκτική: Αρχίλοχος/ συµποτική: Θέογνης/ ηθικοδιδακτική-γνωµολογική: Φωκυλίδης, Δηµόδοκος, Ξενοφάνης Δραστηριότητα 2 Θέµατα Αρχίλοχου: πάθη του, µίση του, προτιµήσεις του, ζωή του, αντιηρωικά θέµατα, ερωτικά Θέµατα Ιππώνακτα: περιθωριακός τρόπος ζωής του, φτώχεια του, παράπονά του από θεούς Οι δύο ποιητές είχαν το εξής κοινό: την ειρωνεία, την προκλητική περιπαικτική αντιµετώπιση της πραγµατικότητας Η ποίησή τους διαφέρει από την ποίηση του Σηµωνίδη στο εξής: Όλοι κατακρίνουν, αλλά η κριτική του Σηµωνίδη δεν είναι κακόβουλη ή στείρα. Σκοπό έχει να επισηµάνει για να διορθωθούν τα κακώς κείµενα. Δραστηριότητα 3 Ναι, µε την έννοια του ότι ήταν πολιτικά, ανατρεπτικά, επαναστατικά κατά της τότε εξουσίας των τυρράνων, γραµµένα από έναν εξόριστο και συµµετέχοντα στα πολιτικά δρώµενα του καιρού του. Δραστηριότητα 4

Θέµατα ποίησης Σαπφώς: προσωπικά της βιώµατα, έρωτας-πάθος, ευσέβεια-προσευχή, φύση, κοινή ζωή µε τις συντρόφισσές της, τραγούδια του γάµου (επιθαλάµια), µητρική αγάπη. Δραστηριότητα 5 Θέµατα Ανακρέοντα: συµποτικά θέµατα, έρωτας. Και ο Ανακρέων, όπως και η Σαπφώ ασχολήθηκε µε θέµατα ερωτικά, µε το πάθος και τις απολαύσεις της ζωής. Ο Ανακρέων έγραψε την ποίησή του για κάποιο διάστηµα προστατευµένος σε αυλή τυράννου, του Πολυκράτη, τυράννου της Σάµου, όπως συνέβαινε συχνά στην αρχαιότητα. Έγραψε έργα για συµπόσια /συµποτικά τραγούδια (σελ. 36 Βιβλίο ΕΑΠ). Οι κοινωνικές συναναστροφές αποτέλεσαν και για τη Σαπφώ πηγή έµπνευσης, καθώς σε πολλά ποιήµατά της περιγράφει τη ζωή µε τις συντρόφισσές της. Δραστηριότητα 6 Είδη και θέµατα χορικής ποίησης: Θρησκευτική για εορτές και τελετές (Αλκµάν), παρθένεια-τραγούδια για χορούς κοριτσιών (Αλκµάν), µυθολογική θέµατα µε από τη µυθολογία (Στησίχορος), ερωτική (Ίβυκος), επιγράµµατα (Σιµωνίδης), σκόλια – τραγούδια συµποτικά (Σιµωνίδης), θρήνοι (Σιµωνίδης), υπορχήµατα, εγκώµια, παιάνες λατρευτικοί προς τους θεούς (Πίνδαρος), προσόδια-ποµπικά τραγούδια (Πίνδαρος), επινίκια (Πίνδαρος), ύµνοι στους θεούς (Βακχυλίδης), υπορχήµατα-λατρευτικά χορευτικά τραγούδια (Βακχυλίδης), εγκώµια-ύµνοι ανθρώπων (Βακχυλίδης), διθύραµβοι (Βακχυλίδης). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Δραστηριότητα 1 Οι περσικοί πόλεµοι ευνόησαν την ανάπτυξη της κοινής εθνικής συνείδησης. Οι Έλληνες είχαν κοινή γλώσσα και λατρείες (θεούς, παραδόσεις). Ο Ηρόδοτος αναφέρει τη συµβολή του Οµήρου και του Ησιόδου στη διαµόρφωση κοινών µυθολογικών παραδόσεων για όλους τους Έλληνες. Δραστηριότητα 2 Όσα θα παρουσιάσει είναι όντως αποτέλεσµα έρευνας.Αποστασιοποιείται από τα λεγόµενα, τις φήµες. Ενδιαφέρεται για τις αιτίες του πολέµου, για φωτισµό του ρόλου της ανθρωπινης µοίρας (αναφορά σε ανθρώπινη ευδαιµονία). Δραστηριότητα 4(Παράλληλα Κείµενα δεν έχουµε φέτος. Μπορείτε όµως να βρείτε το κείµενο στην Ανθολογία, τόµος Β, κείµενο 91, σελ. 38-45) Ο άνθρωπος ήρωας µπρος σε καίρια διλήµµατα, ανθρώπινα πάθη και τις συνέπειές τους. Οι άνθρωποι είναι µόνοι τους, χωρίς να το αντιλαµβάνονται οδηγούνται στην καταστροφή τους. Η ύβρις/αµαρτία (να δει τη βασίλισσα γυµνή) –παραβίαση ηθικού νόµου οδηγεί στην τιµωρία. Θα υπάρξει τιµωρία στον 5ο απόγονο Γύγη. Όπως και στις τραγωδίες, αµαρτίες γονέων παιδεύουσι τέκνα. Δραστηριότητα 6 Α απόσπασµα: ιστορική σηµασία πολύ µεγάλη. Φαίνεται από τη σύγκριση µε περσικούς πολέµους (ουδέποτε ...). Πάρα πολύ πυκνό ως κείµενο. Σε µία πρόταση µιλά για περσικούς πολέµους και έκβασή τους. Σε ελάχιστες φράσεις υπανίσσεται τις τροµακτικές συνέπειες του πολέµου. Απευθύνεται αποκλειστικά στο συναίσθηµα, ιδίως εκεί όπου αναφέρεται σε φυσικές καταστροφές. Μια τέτοια συγκυρία/σύµπτωση δεν συνδέεται λογικά µε το µέγεθος και τη σηµασία του πολέµου. Πετυχαίνει απόλυτα τον στόχο του µε τα λεγόµενά του ο Θουκυδίδης. Μιλά µε έµφαση. Λέει ότι τόσο εντυπωσιακές οι συνέπειες, ώστε πλέον και τα απίστευτα έγιναν πιστευτά. Δίνει πληροφορίες για τους περσικούς πολέµους και την έκβασή τους, το µέγεθος του τωρινού πολέµου και τα χαρακτηριστικά του, τις συνέπειες στην ψυχολογία των ανθρώπων, τα φυσικά φαινόµενα και τις συµπτώσεις που τον κατέστησαν πιο τροµακτικό.

Β απόσπασµα: Σχετικά µε την ιστορική σηµασία δεν πρόκειται για ξερή καταγραφή γεγονότων αλλά για περιγραφή των παρενεργειών των ιστορικών γεγονότων, κάτι που δεν είναι τυπικά ιστορία, αναπαριστά όµως το κλίµα και «αγγίζει» περισσότερο τον αναγνώστη. Ο λόγος δεν είναι καθόλου πυκνός. Το αντίθετο. Είναι πολύ αναλυτικός στο απόσπασµα αυτό. Για να δηλώσει ότι τα αρνητικά σε καιρό πολέµου µετατρέπονται σε θετικά, δίνει ένα σωρό παραδείγµατα. Πολύ σηµαντική ενέργεια όµως γιατί δίνει ανάγλυφα το κλίµα και αποτελεί αναλυτική καταγραφή της νοσηρής ατµόσφαιρας που επικρατεί σε παρόµοιες καταστάσεις. Η περιγραφή συνεπώς αποκτά διαχρονική αξία. Πληροφορίες δίνονται για τις συνθήκες εµφυλίου πολέµου (ο πρώτος εν καιρώ γενικότερων συρράξεων που τον ενίσχυσαν), για τις συνέπειες των εµφύλιων πολέµων γενικότερα. Ο συγγραφέας απευθύνεται στο συναίσθηµα, τα περιγραφόµενα γεγονότα και οι καταστάσεις όµως έχουν λογική εξήγηση και προκαλόυν φρίκη και θλίψη. Η περιγραφή είναι πολύ παραστατική και ο Θουκυδίδης κατορθώνει να πείσει τους αναγνώστες και να τους κάνει να συγκλονιστούν από τη φρίκη του πολέµου. Δραστηριότητα 9 Ο Ξενοφών επιδεικνύει ιδιαίτερη φροντίδα στην αιτιολόγηση/στήριξη των πράξεων και σκέψεων των προσώπων (Αλκιβιάδη, πλήθους). Αποδίδει κρυφές σκέψεις/προθέσεις στους οµιλητές/πρωταγωνιστές, που µόνο οι ίδιοι µπορούσαν να γνωρίζουν. Παραθέτει όλες τις φήµες και το αιτιολογικό τους και στο σηµείο αυτό φαίνεται και η οπτική γωνία του συγγραφέα: για τη µία άποψη εξηγεί αναλυτικά όλο το αιτιολογικό, ενώ για την άλλη αφιερώνει 2,5 σειρές χωρίς να την επεξηγεί. Επίσης στο σηµείο που απολογείται ο Αλκιβιάδης, δεν αναφέρει το λόγο του αναλυτικά γιατί όλες τις δικαιολογίες ή επεξηγήσεις που ανέφερε τις έχει ήδη σηµειώσει ο Θουκυδίδης ως απόψεις και αιτιολογικό των απόψεων του πλήθους παραπάνω. Δραστηριότητα 10 Θετικά πρότυπα ήταν ο Αγησίλαος, τον οποίο προβάλλει µέσα από ένα εγκώµιο (Αγησίλαος) εκφράζοντας τον θαυµασµό του για τις συντηρητικές, φιλολακωνικές απόψεις και ο Κύρος τον οποίο προβάλλει ως πρότυπο µονάρχη µέσα από µια µυθιστορηµατική βιογραφία (Κύρου Παιδεία), για να προπαγανδίσει την αποτελεσµατικότητα της διακυβέρνησής του και το σεβασµό και φόβο που ενέπνεε στους υπηκόους του. Δραστηριότητα 11 Ο Σωκράτης του Ξενοφώντα προβάλλεται ως ηθικός, ευσεβής, πρακτικός φιλόσοφος, φίλος της νεολαίας µε πατρική επίδραση πάνω της. Μάλλον δεν είναι αντικειµενική η άποψη αυτή, γιατί δεν έχουµε άλλες µαρτυρίες και τα στοιχεία αυτά τα είχε σε µεγάλο βαθµό ο ίδιος ο Ξενοφών. Άρα προέβαλε στο Σωκράτη τη δική του προσωπικότητα για να τον παρουσιάσει ως άδικα καταδικασθέντα. Δραστηριότητα 12 Ταιρίαζει το προφίλ του συγγραφέα µε τον Ξενοφώντα: Αθηναίος που έζησε µεγάλο διάστηµα εκτός Αθηνών, µε ολιγαρχικές πεποιθήσεις. Και χρονολογικά ταιριάζει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Δραστηριότητα 1 Ο Ισοκράτης καταφέρεται κατά των φιλοσόφων που θεωρούσαν ότι µόνο αυτοί νοµιµοποιούνται να µιλούν για δικαιοσύνη και σωφροσύνη και για τους τρόπους επίτευξής τους. Οι φιλόσοφοι όµως αναφέρονται στις έννοιες αυτές ως αφηρηµένες έννοιες, ενώ ο ίδιος τις θεωρεί µέρος της πρακτικής του ηθικής. Μιλά για πρακτική δικαιοσύνη και σωφροσύνη, πρακτική καθηµερινή ηθική και άρα πιο χρήσιµη για τους πολίτες και το κοινωνικό σύνολο. Δραστηριότητα 2 Μέσα από τη γενίκευση και προς τις δυο κατευθύνσεις (ατηµέλητη εµφάνιση, έργα του) υποδεικνύει τον εαυτό του (να εξετάζετε όσους πολιτεύονται...., πολλοί που µιλάνε...). Προβάλλει τις πράξεις του υπέρ του κοινωνικού συνόλου υποβαθµίζοντας τη σηµασία των πράξεων που τον εκθέτουν ή απλώς δεν συνάδουν µε το πρότυπο του Αθηναίου πολίτη. Επιθυµία του να κερδίσει την εύνοια του ακροατηρίου. Είναι ανδρείος και όχι τεµπέλης ή δειλός,

αργόσχολος, όπως οι θεωρούµενοι «καλοί» πολίτες. Πολύ έξυπνα αναζητεί και τονίζει τις συνέπειες κάθε πράξης στο κοινωνικό σύνολο και όχι σε ατοµικό επίπεδο, την ουσία κι όχι την επιφάνεια. Δραστηριότητα 2 Εκτός ύλης Δραστηριότητα 4 Πολιτικός βίος Δηµοσθένη: Θυµίζει το παλαιό µεγαλείο, προσπαθεί να φιλοτιµήσει, να κινητοποιήσει τους Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου προβάλλοντάς τον ακόµη και ως παράδειγµα. Απόψεις του: Η Αθήνα στην ιστορική της διαδροµή αγωνίστηκε και θυσίασε τα πάντα για την τιµή. Ο Φίλιππος τώρα το ίδιο κάνει αψηφώντας το κόστος για τη σωµατική του υγεία. Άρα και ο ίδιος ο Δηµοσθένης ως σύµβουλος της πόλης δεν µπορεί παρά να προτείνει στους Αθηναίους να πράξουν αντάξια της ιστορίας και του τωρινού τους αντιπάλου. Πάθος/ευστοχία: Το πάθος τονίζεται µέσα από την αντίθεση. Οι Αθηναίοι από τη µια πλευρά και ο Φίλιππος µε την απαράµιλλη αποφασιστικότητά του για ζωή µε τιµή και δόξα. Εύστοχα λοιπόν αποφασίζει να ενθαρρύνει τους Αθηναίους να δώσουν κι αυτοί τα πάντα για τιµή και δόξα.