emunhak.comemunhak.com/chart/90_11_kimay.pdf · 2021. 4. 16. · 주제어:숭양별곡,...

36
국문초록숭양별곡( )의 창작 배경, 작품 성격을 구명하는 이 글의 요지는, 다음과 같다. 작자 미상의 숭양별곡은 표면상 숭양( ), 곧 개성( ) 유람을 재현한 기행 가사, 개성 성균관 유생과 자하동( 채하동( ) 선비에게 입신양명( )을 위해 학문을 권장한 권학가사를 표방한다. 하지만 숭양별곡1823(순조 23) 725일 개성부( ) 예산을 보용하기 위한 풍덕부( 개성부( ) 합병, 여기에서 파생된 사건인 1824(순조 24) 2월 풍덕향교( ) 철폐를 배경으로 하며, 풍덕부·개성부 합병을 주도한 영의정 남공철( ), 개성유수 김이재( )비판한 19세기 현실비판가사이다. 숭양별곡의 이러한 독특한 성격은 넓게는 사유( ), 좁게는 풍덕향교 복설운동 참여 유생( )으로 추정되는 작자의 정치 참여의식, 비판의식 및 작자가 전면에 나설 수 없었던 정치적·사회적 분위기가 복합적으로 작용한 결과로 볼 수 있다. * ()한국학호남진흥원 기획연구부 일반연구위원.

Transcript of emunhak.comemunhak.com/chart/90_11_kimay.pdf · 2021. 4. 16. · 주제어:숭양별곡,...

.

() , ,
. (), ()
, ()·() (
) . 1823( 23)
7 25 () ()·() ,
1824( 24) 2 ()
, · (), ()
19 . (
), () ,
·
.
326 90
: , , , , · , ,

() ()
.1) ()2) · ,
1824( 24) 2 () 3)
. ,
19
1) , , , ,
, , , , ,
, , , , , ,
, , ,
, ( 26, 1823( 23) 7 25 );
( 80, 5, 1823( 23) 7)
2) (http://kyu.snu.ac.kr/) ‘’ .
“=“” ”(, (),
, , 1996, p.550 1) ,
. , “ .”(, ()
, 24, ,
2019, p.8 1) . ,
‘’ .
3) , , 101,
, 2007, p.207.
.
(http://kyu.snu.ac.kr/)
.4)
, 4 1 116 . , <>
5), 17 6),
7), (http://www.krpia.co.kr/) 8) .
, ··
· ,
83~85 “
/ /
” 113 . , 1991 113
9)
.
. ,
. , . ,
4) , , pp.13b-16b, , http://kyu.
snu.ac.kr/( : 2020 7 1)
5) , <> , 6, , 1991,
pp.443-451.
7) , (), , , 1996, pp.550-556.
8) , (), , 2005, ,
http://www.krpia.co.kr/( : 2020 7 1)
9) , .
“<>
”10) . ,
11), .12)
() (, 1596~1673) 13),
1668( 9) .14)
. , ( ) , ,
215) , , 76 “() () ( ) ” “()” ()

” .16) ,
17 17 , .17)
10) , , p.443.
11) , (), , 2005,
, http://www.krpia.co.kr/( : 2020 7 1)
12) , (), , , 1996, p.550.
13) , , p.454.
14) , , p.456.
15) () 2 “ /
/ .”( , , , 1991, p.140) “
/ /
.”(, , , 1991, p.164)
. () .
16) , , pp.453-456.
1823 · () 329
, 1668( 9) .
‘’(48), ‘’(10), ‘’(11), ‘’(11) .
() 39 , ()
.18) 1673( 14)
.
. 76 “
” “()” () . 76 “ ” (, 701~762) () 13 “ ,
(, )”19) . ( , 32~92) () ()
, () () () (),
() ()
100() ( ) .20)
17) , , 17 , , 2001, pp.244-250.
18) (: )( , 39,
27, <>, ‘’, )
19) , 161, , (https://ctext.org /quan
-tangshi /161/zh#n136390( : 2020 7 1)
20) , , , , , ,
, , , ,
, , , , ,
, , , , .
330 90
()21) , ( ) . , 76
75 “
”. 75 “” ( ) ()·() ()·() ()· () () . ·
··· 4 () ‘’ . , 76 “
” [] ,
. ‘’, ‘’, ‘’
() . () ( ) () 1740( 16) 8 29
9 5 .22) () ( ) 72
, () . 1740 9 1 () ()
(), () 72 , 72
, , (, 72, , , https://ctext.org/han-shu/wang-gong-liang-gong-
bao-zhuan/zh( : 2020 7 1)
, (, 72, , , https://ctext.org/han-shu/wang-gong-liang-gong-bao-zhuan/zh(
: 2020 7 1)
1823 · () 331
.23) 72
,
. “

.
,
.”24) .
‘’, ‘’, ‘’
, 1740
. ,
,
.
,
. ,
, 116
.
23) , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , ,
, , , , ,
( 52, 1740( 16) 9 2 )
24) , , 46
, , 2017, p.77.
332 90
1823 · , 1824
. () () 1823 7 25 , () () (, 1741~ 1826) (, 1758~1829) ‘
()’ 1824 25) 17 26) , () 1825( 25) 6 2
25) , , 14, <>, ‘’, 001,
DB, https://db.itkc.or.kr/dir/item?itemId=BT#/dir/node?dataId=I
TKC_BT_0576A_0200_000_0270&solrQ=query%E2%80%A0%EC%88%A
D%EC%96%91%EB%B3%84%EA%B3%A1$solr_sortField%E2%80%A0%E
A%B7%B8%EB%A3%B9%EC%A0%95%EB%A0%AC_s%20%EC%9E%90%
EB%A3%8CID_s$solr_sortOrder%E2%80%A0$solr_secId%E2%80%A0BT_
AA$solr_toalCount%E2%80%A01$solr_curPos%E2%80%A00$solr_solrId%
E2%80%A0BD_ITKC_BT_0576A_0200_000_0270( : 2020 11 1
)
26) () ‘()’ 51 ‘ ()’
“ ,
. ‘()’ ()
, (, , ,
, , (, , 12, <>, ‘’ (: ).” .
.
, () “ ,
.

.
.
.”(, 18
, 89, ,
2015, p.62) . , ‘ (
1823 · () 333
() () () , () 1826( 26) 11 20 () () , () 1826 11
23 .
) () 1 5 ()
() , () ()
.

,
. ,
, .
5()
() 13
,
, () (
)
() ()
.
, , ,
() () .”
)’ 17 1824
,
()
. ,
.
334 90
, .27)
,
() () () (). (
) () ()
() , ()
. ,
‘()’ () (
) ,
.28)(: )
, ,
) ,
()
27) , ,
, , , , ,
, , , , ,
, , ,
23) 7 25 )
28) , , , , ,
, , , ,
, , , (, , 14, , <>)
1823 · () 335
. ?
()
.
() () ,
.
() ()
,
,
. ()”29)
“() ()
. (
) () ,
() , ()·
() ()·()
.
,
[]
()

, . , ()
() ‘() ’ ,
29) , () , ,
, , , ,
, , , ,
, , , , , ,
, , , , , , ()( 27, 1825( 25) 6 2 )
336 90
.
, “ 3()
,
.” . ‘3 ’
,
(). …… ()
……
, ···
.
, ()
() .”30)
() ,
,
()
.
,
30) , , , ,
, , , , , ,
, , , , , ,
, , , , , ,
, , ,
, , , , ,
, …… () …… , , ,
··, , , ,
, , ( 28, 1826( 26) 11 20 )
1823 · () 337
. () “
.” .
,
, .”
.31)
, ()~() , ·
‘3 ()’
. · ··
· . ()
() 32)
,
. ()
() .
() ,
()·() ,
. 17 , ()
. 33)
31) , , , , , ,
, , , ,
, , , , , ,
, , , ( 28, 1826
( 26) 11 24 )
32) , , , ,
2009, p.192.
338 90
1823 · . () ,
(), () 1 5 “ ”,
· , . · , ( )
()
, (), ()
· 10 , .34)
1824 2 () .

.
, · ,
· , 35) () . () “”, 1824
.36)
33) 17 , , 41·42,
, 1999, pp.659-675 .
34) , , , , ,
, , , , , ,
( 1, ) 35) · ··
1823 8 18 , () ( 26, 1823( 23) 8 18 ). ,
1824 4 9 ,
1824 4 15 ( 27, 1824(
24) 4 9 ; 27, 1824( 24) 4 15 ).
1823 · () 339
() · . · ,
‘3 ’ () “
” . () ‘3 ’ 1
. 1825 6 2 () () ‘’
, [()].
‘’ ‘3 ’. , 1826 11 20
‘3 ’ () ()
() , ‘3 ’
[()]. 1826 11 24
‘3 ’ ,
36) 1824 4 4 ( )
“()
,
, .
() () , ()
. ()

().’ ,
? ()
, ()(, ,
, , , ,
, , , , ,
, , , , ,
, , ( 27, 1824( 24) 4 4
).” . , 27, 1824( 24) 4 4 ; 27, 1825( 25)
4 19 ; 27, 1825( 25) 4 26 ; 27, 1825( 25) 6 2 .
340 90
[()]. , 1825, 1826 ‘3 ’ . 1832( 32)
() () 1824
()
37) . ‘3 ’ “
()” “()” [()], ‘3 ’
.
[()], ‘3 ’ ‘3
’ [()] () , · ,

. , () ‘ ’ 1824
, ‘ ’ ,
1824 2
.
‘()’
37) , , , ,
, , , , , ,
, , , , , ,
, , , , , ,
, , , ( 1, )
1823 · () 341
‘()’ ,
.
, 1823 · , 1824
, ·
19 .
. ()
,
· .

, .

.
.
1. ()
.1 . <>
.
342 90


1 1~12 · : · :
2 13~23
3 24~63
4 64~111 38) , ·
· : · :
5 112~116 · 39)
· : 4 · : 100
<> , 5
. 5 1 , 2~4 , 5
. 1 ,
.
38) 71 “ ”,
.
2 386, 387
, 387
(, (http:// encykorea. a
ks.ac.kr/Contents/SearchNavi?keyword=&ridx= 0&tot=418,
2020.8.17.); , (http://encykorea.aks.ac. kr/Contents/S
39) 115 “ ” ()
. 1563( 18) ()
() . “ 4 10
100
.”(, 5 ,
, , 2016, p.36) .
100 ,
4 .
//
/ /
/ /
/ /
/
( ) . , .
,
()
72 () , []·
. 1 ···
, . 2.
/ /
/ /
/ /40)

() , , ()·
40) () () 34. 23 “” “” () .
344 90
()
() . () ( ) () ,
() (), ()
, 5 () () . 1388 ( 14) () ()
() [] ()
, ()
. 2 ,
,
. 3.
/
/ /
//
/ /
/ /
/ /
/ /
41)/ /
41) 39 “”
“ .”(
, , p.446 ) . 34
(), () , 36 ()
(), . 37~39
, ‘’, ‘’
1823 · () 345
//
/ /
/ /
//
//
/ /
/ /

, [] ,
. ··
, (···
· )·(····· )
. ( )·()·() ()
. · , .
, ()
(37),
(39) . “”
() ‘’ .
346 90

. 4.
/ /
/ /
() ……//
/ /
/ /
/ /
/ /
/

() .
, . , ()·() ( ) () () 1
1823 · () 347
,
.
, . 1392( 1) 1470( )
42), () ( ), () .43) () (, 3) (, 3)·(, 4)·
(, 5) ,
()·() . ,
42) , , , (:
), (, () 1, <>); , (:
)(, () 1, <>).
43) (), (), (), (
) · .
1 135
(), (),
(), (), () 5 ,
(, , p.60 12 ).
, 130. ,
1 , , pp.56-60 < 1>
. , , 1515
( 10) () 1892( 29)
() 377
130. 0.352,
14,620 0.89%
. 101,
() 1,395 (, () 6, <>; , () 6, <>),
13.8 .
348 90

. 5.
/
///
.
.
. ,
,
,
·
.
2. ()
.2 ‘ ’
“ ‘()’
, .”44)
, .
44) , , , , ,
, , , ,
, , , (, , 14, , <>)
1823 · () 349
, ()~()
. () 3 .
() /…… () ……/
/…… () ……/

() [], []
. ,
.45) 1572(
5) 9 28 46),
[] . ·
, ·

. ()
. () 3 .
() /

45) , , , , 2009, p.185.
46) , , , , , ,
, , , , , ,
, , , , ( 6, 1572( 5) 9 28 )
350 90
() .
,
. 1800( ), 1801 ( 1), 1803( 3), 1805( 5) 47)
.48) “
” ,
.
() 3 .
()
() “ ”
“”, “”.
1823 7 25 ·
47) 1, 1800( ) 11 24 ; 3, 1801
( 1) 6 22 ; 5, 1803( 3) 2 27 ; 7, 1805( 5) 6 4 .
48) () 1802( 2) 12 28 “ ()
()
( ( 1861
, 1802( 2) 12 28 ))” ()
. , () 1
() . () , 1800
( ) 54,663, 1801( 1) 51,635, 1803( 3)
62,143, 1805( 5) 68,970(, 5, <>, ‘
’). 1 51,635,
68,970 59,352.75. ,
.
1823 · () 351
() 49)
,
. () 4 .
() /
/ /…… () ……/
/ /
/ /
//

1810( 10) 6 25 , 1811( 11) 3 15 ()
.50) 1811(
11) 4 14 ,

.51) 1820( 20) 6 21
() 9 ,
.52) ·
, · . , “ ”
49) 26, 1823( 23) 7 25 .
50) 13, 1810( 10) 6 25 ; 14, 1811(
11) 2 27 ; 14, 1811( 11) 3 15 .
51) 286, 1811(11) 4 14 .
52) 23, 1820( 20) 6 21 .
352 90
, ·

. “”, “ ” . “” 2
() 2 (), “ ” 2·3 , 2 “”, “
” . “” ()
, “ ”, 2 ·3
. , · 2
, ,
. · , ·
.
,
[] .
· , ,
·
,
. “” [], [] ,
[], []53)
.
53) “” “” ().
1823 · () 353
‘· ’
, , , ,
. , · ,
(),
. . () 4 .
() /
/ / /
/
/ /
/ /
/ /

() ,
, ·
. 1470 , · .
.
,

.
354 90
() /

() · ,
. () ( ), () (),
() (), () . ()
1784( 8) () 9 () ()
, 1792( 16) () ,
() () ,
()·()·()·
·()·()··()· . ()
, () (),
(), ().
1790( 14) ,
, ···()·
·()·()·()
. () ,
, · ,
· ,
1823 · () 355
. ,
,
,
, ·
,
. 3·4·5
. · ,
. ·
,
· .54) ,

, · ,
.
1824 ,
,
·
, .
, , 19
.
.
54) , , p.216.
356 90
.
17
. . ,
, ·
. 1823( 23) 7
25 · ,
1824( 24) 2 ,
,
,
, ·
19 , 1824
2 . ,
, ,
,
· . , 19
.

.
19
.
.
1823 · () 357


, (http://www.krpia.co.kr/)
: , , pp.13b-16b,
(http://kyu.snu.ac.kr/)
(http://www.krpia.co.kr/)
: , (), , , 1996,
pp.550-556.
1973.
, 39, 1908, (https://www.nl.go.kr/)
, , DB(http://db.itkc.or.kr/)
shi /161/zh#n136390)
-shu /wang-gong-liang-gong-bao-zhuan/zh)
, (http://encykorea.aks.ac.kr/)
pp.443-460.
, , 41·42,
, 1999, pp.641-692.
, , 101,
, 2007, pp.191-225.
, 2016.
, , 30,
, 2004, pp.61-98. (UCI : G704-000303.2004..30.004)
, , 43, ,
2013, pp.179-203. (UCI : G704-SER000000776.2013.43..008)
, 18 , 89,
, 2015, pp.55-84. (UCI : G704-000956.2015..89.016 )
, , 46,
, 2017, pp.51-85.
24, , 2019, pp.7-27. (DOI : 10.22866/poeun.2019.24..7)
1823 · () 359
Abstract
Critical Gasa Sungyangbyeolgok
Kim, A-yun
The purpose of this paper is to examine creation background and the nature of Sungyangbyeolgok. This paper can be summarized as follows. The genre of Sungyangbyeolgok without any known author is like Travel Gasa and Education Gasa on the surface, it compose about experience Sungyang(the old name for ‘Gaeseong’) travel and encourage learning for achieving fame and prestige to student of Confucianism at Gaeseong Seonggyun-gwan Academy and Confucian Scholar at Jaha-dong and Chaha-dong. But it is set in the time of a merger between Poongdeok-bu and Gaeseong-bu(1823) to replenish Gaeseong-bu’s budget and abolition of Poongdeok Confucian School(1824), criticizes prime minister Nam, Gong-cheol and the Gaeseong governor Kim, Yi-jae who led the merger of Poongdeok-bu and Gaeseong-bu as a 19th century Critical Gasa. This unique nature of it is understood as a result of the political participation and criticism of the author, which is believed to be a Confucian Scholar or a student of Confucianism who participated in the Rebuilding Movement of Poongdeok Confucian School.
Key Word : Sungyangbyeolgok, Critical Gasa, Sungyang, Gaeseong, a merger between Poongdeok-bu and Gaeseong-bu, abolition of Poongdeok Confucian School, the Rebuilding Movement of Poongdeok Confucian School
360 90
2020 12 15
2020 12 18 .