2019 SOSYAL BİLGİLER - Pegem.Net BILGILER... · ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu...

45
ÖABT KPSS 2019 50 soruda 30 SORU KONU ANLATIMLI VİDEO DESTEKLİ SOSYAL BİLGİLER TARİH pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz. Coşkun ÇEBİTÜRK

Transcript of 2019 SOSYAL BİLGİLER - Pegem.Net BILGILER... · ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu...

ÖABTKPSS

2019

50 soruda

30SORU

KONU ANLATIMLIVİDEO DESTEKLİ

SOSYAL BİLGİLER

TARİH

pegemkampüs

Video dersler ücretsizolarak cebinizde

Lütfen detaylı bilgi içinön sözü okuyunuz.

Coşkun ÇEBİTÜRK

Coşkun ÇEBİTÜRK ÖABT SOSYAL BİLGİLER 1. KİTAP TARİH

ISBN 978-605-241-375-3

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayım ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

9. Baskı: 2018, Ankara

Proje-Yayın Yönetmeni: Pelin ÖzdemirDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Vadi Grup Basım AŞİvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected]

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

ÖN SÖZMerhaba Sevgili Sosyal Bilgiler Öğretmeni Arkadaşlarım,ÖABT sınavı, dört yıllık lisans eğitim hayatınızda kazandığınız yeterlilikleri ölçmek amacıyla yapılmaktadır. Sahip olduğu soru sayısı az ise de soruların atanma puanındaki etki oranı hayli yüksektir. Tarihin önemli açmazlarından birisi bir konu hakkındaki bilginin kaynaklara göre farklılıklar göstermesidir. Öyle ki ÖSYM sorularının dahi geçmişteki bazı sorularda verdiği bilgilerle çeliştiğini bilmekteyiz. Tarihin belge ve bulguları değiştikçe bilgileri de değişebilmektedir. Kitabımızda bu sakıncalı durumu aşmak için şöyle bir yöntemi izledik:Yazım sürecinde kuşkusuz ki ilk kılavuzumuz ÖSYM olmuştur. ÖSYM'nin günümüze kadar sorduğu soruların tümünü inceleyerek kitabın altyapısını oluşturduk. Kitabımızı, ÖSYM sorularının bilgi ve yorumları eşliğinde yapılandırdık. Kitabımızın şekillenmesinde etkili olan bir diğer veri Millî Eğitim Bakanlığı ders kitaplarıdır. Öyle ya, Millî Eğitim Bakanlığına personel almak için yapılan sınav sorularında, Bakanlığın okullarda okuttuğu ders kitaplarından da faydalanmak mantıken gereklidir. Nitekim ÖABT Sosyal Bilgiler/Tarih sorularını incelediğimizde, MEB ders kitaplarına gönderme yapan soru örneklerini çokça görmek mümkündür. Bunun dışında akademik camiada genel geçerliği olan Halil İnalcık, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Enver Ziya Karal, Şerafettin Turan, Rifat Uçarol, Türk Tarih Kurumu ve Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları gibi çoğaltılabilecek bazı köşe taşı yazarlar ve eserler de kitabımız için temel dayanak olmuştur.Kitamızda hassasiyet gösterdiğimiz, cevabını bulmaya çalıştığımız sorulardan birisi şu oldu: "Sosyal Bilgiler Öğretmeni Adayı" arkadaşlarımızın sorumlu olduğu alanlardan birisi de "Tarih"dir. ÖSYM tarafından ayrıntılı tanımlanmayan "tarih" dersinin kapsamı ne olmalıdır? Tarih ÖABT ile Sosyal Bilgiler ÖABT arasındaki fark nedir? Bu soruların cevabını ÖABT sorularını inceleyerek bulmaya çalıştık. Şunu gördük ki: Sosyal Bilgiler ÖABT sorularının kapsamı, Tarih ÖABT'den farklı değildir. Sosyal Bilgiler ÖABT'nin kapsamı son derece geniş, akademik derinliği hayli yüksektir. Bu gerekçe ile Pegem Ailesi olarak akademik bir risk almamanız için ÖABT Tarih kitabını Sosyal Bilgiler Setinin içine olduğu için koymayı uygun gördük. Sosyal Bilgiler ÖABT sınavları da bu tutumun doğruluğunu bizlere göstermiştir.Öğretmen olma yolunda emin adımlarla yürüyen sizlerin yanında olmak ve eksiklerinizi tamamlamak adına bu yayını hazırladık. İnandığımız ve umut ettiğimiz de gireceğiniz sınav için iyi bir başvuru kaynağı olduğu yönündedir. Ön sözümüzü de "başarılar dileyerek" ve küçükken annelerimizin, büyüklerimizin okula gönderirken söylediği için, "Allah zihin açıklığı versin." diyerek bitiriyoruz.Öğretmen olma yolunda emin adımlarla yürüyen sizlerin yanında olmak ve eksiklerinizi tamamlamak adına bu yayını hazırladık. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi [email protected] adresini kullanarak ya da 0538 594 92 40 numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar...

Coşkun ÇEBİTÜRK

QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

iv

ÜyelikÜyelik ekranını eksiksiz

doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz.

Aktivasyon

Üye girişi yaptıktan sonraaçılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz.

AktifKitaplar

Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı

Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı

izlemeye başlayabilirsiniz.

QR Kod Okutma

QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz.

Uygulama İndirme

Uygulamanızı mağazalarından “Pegem Kampüs”yazarak indirebilirsiniz.

Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.Aktivasyon Kodu Tarih kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır.

v

İÇİNDEKİLER

ALAN BİLGİSİ1. BÖLÜM: TARİH BİLİMİ

A. TARİH BİLİMİNE GİRİŞ ��������������������������������������3Tarih Biliminin Özellikleri �������������������������������������4

B. TARİH YAZICILIĞI ��������������������������������������������10Tarih Yazım Türleri ��������������������������������������������10Tarih Yazıcılığının Gelişimi ��������������������������������12Türklerde Tarih Yazıcılığı ����������������������������������12

C. TARİHİN FAYDALANDIĞI BİLİM DALLARI ����13Çözümlü Test ���������������������������������������������������������������16Çözümler ���������������������������������������������������������������������192. BÖLÜM: UYGARLIĞIN DOĞUŞU VE İLK UYGARLIKLAR

A. TARİH ÖNCESİ DEVİRLER �����������������������������21Anadolu'nun Tarih Öncesi ���������������������������������23

B. TARİHİN ÇAĞLARA AYRILMASI ��������������������24İlk Çağ'ın Genel Özellikleri (MÖ 3500-375) ������24Orta Çağ'ın Genel Özellikleri (375-1453) ����������25Yeni Çağ'ın Genel Özellikleri (1453-1789) ��������25Yakın Çağ'ın Genel Özellikleri (1789-?) ������������25

C. İLK ÇAĞ UYGARLIKLARI �������������������������������26Anadolu’da Kurulan Medeniyetler ���������������������26Mezopotamya Uygarlıkları ��������������������������������30Doğu Akdeniz Uygarlığı ������������������������������������34Ege Uygarlıkları ������������������������������������������������36

Çözümlü Test ���������������������������������������������������������������44Çözümler ���������������������������������������������������������������������463. BÖLÜM: İLK TÜRK DEVLETLERİ

A. TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞI VE İLK TÜRK DEVLETLERİ ��������������������������������������47

Türk Kelimesinin Anlamı �����������������������������������47Ana Yurtta Kurulan İlk Uygarlıklar ���������������������47Türklerin İlk Ana Yurdu �������������������������������������48Orta Asya Türk Göçlerinin Sebepleri ve Sonuçları�����������������������������������������������������������48İskitler (Sakalar) ������������������������������������������������49

B. İLK TÜRK DEVLETLERİ ����������������������������������50Asya Hun Devleti ����������������������������������������������50Avrupa Hun Devleti (375-469) ��������������������������52Göktürkler (552-630)�����������������������������������������54Kutluk Devleti (İkinci Göktürk Devleti ) (680-745) ����������������������������������������������������������55Uygur Devleti (744-840) �����������������������������������56Hazarlar (576-1006)������������������������������������������58Kırgızlar (840-1207) ������������������������������������������58Türgişler (659-766) �������������������������������������������59

C. DİĞER TÜRK DEVLETLERİ ���������������������������59Avarlar (560-805) ����������������������������������������������59Bulgarlar (480 - 550) �����������������������������������������59Macarlar (896-1526) �����������������������������������������60Kumanlar (Kıpçaklar) ����������������������������������������60Peçenekler (860-1091) �������������������������������������61

Oğuzlar (Uzlar) �������������������������������������������������61Akhunlar (Eftalit) (350-564)�������������������������������62Sabarlar (Sabirler) 515-576 ������������������������������62Tabgaçlar (386-556)������������������������������������������62Karluklar (665-1221) �����������������������������������������62Başkırtlar�����������������������������������������������������������62Kimekler ������������������������������������������������������������62

D. İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK �����������������������������������������������������������63

Devlet Yönetimi�������������������������������������������������63Ordu (Sü) ����������������������������������������������������������66Sosyal Yaşam ���������������������������������������������������67Hukuk����������������������������������������������������������������67Ekonomi ������������������������������������������������������������68Din ve İnanış �����������������������������������������������������69Yazı, Dil ve Edebiyat �����������������������������������������70Sanat ����������������������������������������������������������������73Bilim ������������������������������������������������������������������75Spor ������������������������������������������������������������������75

Çözümlü Test ���������������������������������������������������������������76Çözümler ���������������������������������������������������������������������784. BÖLÜM: İSLAM TARİHİ

A. İSLAM TARİHİ VE UYGARLIĞI �����������������������79İslamiyet Öncesi Dünyanın Genel Durumu�������79İslamiyet’in Doğuşu ve Yayılışı �������������������������81Dört Halife Devri (632-750) �������������������������������85Emevi Devleti (661-750) �����������������������������������90Endülüs Emevi Devleti (756-1031) �������������������93Ben-i Ahmer Devleti ������������������������������������������93Abbasi Devleti (750-1250) ��������������������������������94Diğer Devletler ��������������������������������������������������97

B. İSLAM KÜLTÜR VE UYGARLIĞI ��������������������97Devlet Yönetimi�������������������������������������������������97Sosyal Hayat�����������������������������������������������������98İktisadi Hayat ����������������������������������������������������98Ordu Teşkilatı ����������������������������������������������������99Yazı, Dil ve Edebiyat �����������������������������������������99Eğitim ve Bilim Hayatı ���������������������������������������99Sanat ��������������������������������������������������������������102

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������103Çözümler �������������������������������������������������������������������1055. BÖLÜM: TÜRK İSLAM DEVLETLERİ (X.-XIII. YÜZYILLAR)

A. TÜRKLERİN İSLAMİYET’İ KABULÜ �������������107Talas Savaşı (751) ������������������������������������������107

B. İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ ��������������������108İtil Bulgarları ���������������������������������������������������108Sacoğulları �����������������������������������������������������108Tolunoğulları (868-905) �����������������������������������108İhşidler (Akşitler) (925-969) ����������������������������108Karahanlılar (840-1212) ����������������������������������109

vi

Gazneliler (963-1187) ������������������������������������� 111Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157) ��������������� 113

C. DİĞER TÜRK – İSLAM DEVLETLERİ �����������120Harzemşahlar �������������������������������������������������120Eyyubiler ���������������������������������������������������������120Memlûkler �������������������������������������������������������121

D. TÜRKİYE TARİHİ (11. - 13. YÜZYILLAR) �����121Anadolu’ya İlk Türk Akınları ����������������������������121Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri ������������122Türkiye Selçuklu Devleti (1072-1308) (Anadolu Selçuklu Devleti) ���������������������������������������������124Uçlarda Hayat ve Beylikler������������������������������133Anadolu Beylikleri’nin Genel Özellikleri ����������137

E. TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK ����������������������������������������������������138

Devlet Yönetimi�����������������������������������������������138Hukuk Sistemi �������������������������������������������������142Toprak Sistemi ������������������������������������������������142Askerî Teşkilat�������������������������������������������������144Ekonomi ����������������������������������������������������������145Sosyal Hayat���������������������������������������������������147Din ve İnanış ���������������������������������������������������147Dil, Edebiyat ve Yazı ���������������������������������������148Eğitim ve Bilim ������������������������������������������������149Sanat ��������������������������������������������������������������153Mimari �������������������������������������������������������������154

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������159Çözümler �������������������������������������������������������������������1616. BÖLÜM: TÜRK DÜNYASI (XIII. - XIX. YÜZYIL)TÜRK DÜNYASI (13. - 19. YÜZYIL) �������������������������163

Moğollar ����������������������������������������������������������163Timur Devleti (1369-1507) ������������������������������165Türkistan’daki Gelişmeler �������������������������������166Hindistan’da Türk Sultanlıkları ve Babürlüler���������������������������������������������������167Hanlıklar Hakkında Genel Bilgiler �������������������169

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������170Çözümler �������������������������������������������������������������������1727. BÖLÜM: OSMANLI TARİHİA. BEYLİKTEN DEVLETE (1300-1453) ������������������174

XIV. Yüzyıl Başlarında Yakın Doğu ve Avrupa ��������������������������������������������������������175Anadolu�����������������������������������������������������������175Memluklar (1250-1517)�����������������������������������176İlhanlı Devleti (1256-1335)������������������������������176Balkanlar ve Avrupa ����������������������������������������176Altınorda Devleti (1227-1502) �������������������������176Kayıların Anadolu’ya Gelişi ve Yerleşmesi �����176Osmanlı Devleti’nin Kısa Sürede Gelişimini Sağlayan Nedenler�������������������������176Osman Gazi Dönemi (1299-1326) ������������������177Orhan Gazi Dönemi (1326-1362) �������������������178I. Murat Dönemi (1362-1389)��������������������������179Yıldırım Bayezıt Dönemi (1389-1402) ������������181

Fetret Devri (1402-1413) ��������������������������������183Çelebi Mehmet Dönemi (1413-1421)��������������183II. Murat Dönemi (1421-1451)�������������������������183

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������185Çözümler �������������������������������������������������������������������187B. DÜNYA GÜCÜ: OSMANLI DEVLETİ (1453-1600) ���������������������������������������������������������������189

Fatih Sultan Mehmet Dönemi (1451-1481)�����189II. Bayezıt Dönemi (1481-1512) ����������������������194Yavuz Sultan Selim Dönemi (1512-1520) �������195Kanuni Sultan Süleyman Dönemi (1520-1566) ����������������������������������������������������197II. Selim Dönemi (1566-1574) �������������������������204III. Murat Dönemi (1574-1595)������������������������204III. Mehmet Dönemi (1595-1603) ��������������������205

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������206Çözümler �������������������������������������������������������������������208

OSMANLI DEVLETİ KÜLTÜR VE UYGARLIK TARİHİ �����������������������������������������������������������������210

Devlet Yönetimi�����������������������������������������������210Osmanlılarda Ekonomik Hayat �����������������������226Osmanlı Toplumu ��������������������������������������������236Osmanlı Devleti’nde Hukuk ����������������������������240Osmanlı Devleti’nde Eğitim�����������������������������241Osmanlı Devleti’nde Bilim �������������������������������243Osmanlı Devleti’nde Dil, Yazı ve Edebiyat ������247Osmanlı Devleti’nde Sanat �����������������������������248Osmanlı Devleti'nde Mimari ����������������������������249

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������253Çözümler �������������������������������������������������������������������255C. ARAYIŞ YILLARI (XVII. YÜZYIL) ������������������������257

Arayış Yıllarında Osmanlı Devleti – Avusturya İlişkileri ������������������������������������������257XVII.yy.da Osmanlı Devleti – İran İlişkileri ������258XVII.yy.da Osmanlı Devleti - Lehistan İlişkileri ���������������������������������������������259XVII.Yüzyılda Osmanlı Devleti- Venedik İlişkileri ����������������������������������������������259Osmanlı - Malta İlişkileri����������������������������������260Osmanlı - Rusya İlişkileri ��������������������������������260II. Viyana Kuşatması ve Kutsal İttifak Savaşı �260İç İsyanlar �������������������������������������������������������262XVII. Yüzyıl İsyanlarının Özellikleri �����������������264Avrupa’nın Gelişimine Seyirci Kalan Osmanlı ����������������������������������������������������������264XVII. Yüzyıl Islahat Hareketleri �����������������������265

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������268Çözümler �������������������������������������������������������������������270D. XVIII. YÜZYILDA DEĞİŞİM VE DİPLOMASİ �������272

III. Ahmet Dönemi (1703-1730) ����������������������272I. Mahmut Dönemi (1730-1754) ����������������������274III. Mustafa Dönemi (1757-1774) ��������������������275I. Abdülhamit Dönemi (1774-1789) �����������������275III. Selim Dönemi (1789-1807) ������������������������277XVIII.yy.da Osmanlı Devleti’nin Islahatları ������279

vii

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������283Çözümler �������������������������������������������������������������������2858. BÖLÜM: EN UZUN YÜZYIL (1800-1922)

XIX. YÜZYIL SİYASİ TARİH ��������������������������������286II. Mahmut Dönemi (1808-1839) ���������������������287Abdülmecit Dönemi (1839-1861) ��������������������291Abdülaziz Dönemi (1861-1876) ����������������������294V. Murat Dönemi (1876) ����������������������������������295II. Abdülhamit Dönemi (1876-1909) ����������������295

XIX.YÜZYILDA REFORM HAREKETLERİ ���������301II. Mahmut Dönemi Yenilik Hareketleri ������������301Sultan Abdülmecit Dönemi Yenilik Hareketleri ������������������������������������������303Sultan Abdülaziz Dönemi Yenilik Hareketleri 304II. Abdülhamit Dönemi Yenilik Hareketleri �������306Osmanlı Devleti’nde Basın Yayın Hareketleri �308

Çözümlü Test ������������������������������������������������������������� 311Çözümler �������������������������������������������������������������������313OSMANLI DEVLETİ’NDE DEMOKRATİKLEŞME HAREKETLERİ ���������������������������������������������������������315

Sened-i İttifak ��������������������������������������������������315Tanzimat Fermanı �������������������������������������������316Islahat Fermanı (1856) �����������������������������������318Kanunuesasi’nin İlan Edilmesi ve I. Meşrutiyet’in İlanı �����������������������������������������319İstibdad (Mutlakıyet) Dönemi (1878-1908) �����321II. Meşrutiyet’in İlan Edilmesi ��������������������������3221909 Anayasa Değişiklikleri ����������������������������322II. Meşrutiyet Dönemi'nde Siyasal Gruplar ve Partiler �������������������������������������������������������324Osmanlı Devleti'nde Çalışma Hayatı ������������ 326Osmanlı Devleti'nde Darbeler ����������������������� 326

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������328Çözümler �������������������������������������������������������������������3309. BÖLÜM: XX. YY. BAŞLARINDA OSMANLI DEVLETİXX. YÜZYIL BAŞLARINDA OSMANLI DEVLETİ’NDE DAĞILMAYI ÖNLEME ÇABALARI ��������������������������332

1. Osmanlıcılık �����������������������������������������������3322. İslamcılık �����������������������������������������������������3333. Türkçülük (Turancılık) ���������������������������������3334. Batıcılık �������������������������������������������������������3345. Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyetçilik ������������������������������������3346. Sosyalizm ���������������������������������������������������334Dünyanın Genel Görünümü ����������������������������33431 Mart Vakası ������������������������������������������������336Trablusgarp Savaşı (1911)������������������������������337Balkan Savaşları ���������������������������������������������338I. Dünya Savaşı ����������������������������������������������342

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������354Çözümler �������������������������������������������������������������������35610. BÖLÜM: MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİI - MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ ��������������������������������358

A. MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASI �����������358İzmir’in İşgali (15 Mayıs 1919) ������������������������361Kuvayımiliye Ruhu ������������������������������������������362

B. CEMİYETLER �������������������������������������������������362Millî Varlığa Yararlı Cemiyetler ������������������������363

Zararlı Cemiyetler �������������������������������������������366C. MİLLÎ MÜCADELENİN HAZIRLIK DÖNEMİ ��368

Mustafa Kemal’in Samsun’a Çıkması (19 Mayıs 1919) ����������������������������������������������368Osmanlı Hükûmeti’nin Millî Mücadele ve Mustafa Kemal’e Karşı Tutumu ����������������������377

D. MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ’NDE BASIN HAYATI ����������������������������������������������������������������385

Kurtuluş Savaşı’nın Mali ve Askerî Kaynakları �������������������������������������������������������387TBMM’ye ve Millî Mücadeleye Karşı 420 Çıkan İsyanlar �������������������������������������������������388

E. SEVR ANTLAŞMASI (10 Ağustos 1920) ������392Sevr Antlaşması’nın Özellikleri �����������������������394Bilecik Görüşmeleri (5 Aralık 1920) ����������������394

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������395Çözümler �������������������������������������������������������������������397II - KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ ����������������������������399

A. DOĞU VE GÜNEY CEPHELERİ ��������������������399Doğu Cephesi �������������������������������������������������399Güney Cephesi �����������������������������������������������400

B. BATI CEPHESİ �����������������������������������������������401Düzenli Orduların Kurulması���������������������������402Gediz Savaşı ��������������������������������������������������402I. İnönü Savaşı (10 Ocak 1921) ����������������������403II. İnönü Savaşı (23 Mart-1 Nisan 1921) ���������407Kütahya - Eskişehir Savaşları (10-24 Temmuz 1921)�������������������������������������408Sakarya Savaşı (23 Ağustos-13 Eylül 1921) �����������������������������409Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Meydan Savaşı (26 Ağustos-9 Eylül 1922) �������������������412

C. MİLLÎ MÜCADELENİN SANAT VE EDEBİYATA YANSIMALARI �������������������������������415

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������416Çözümler �������������������������������������������������������������������41811. BÖLÜM: ATATÜRK DÖNEMİI - TÜRK DIŞ POLİTİKASI ����������������������������������������420

LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI ���������������������������420Saltanatın Kaldırılması������������������������������������420Lozan Barış Konferansı’na Katılan Devletler ��421Lozan’a Katılacak Türk Delegeleri ������������������421Lozan’da Görüşülen Konular ��������������������������422Lozan Konferansı’nda Karşılaşılan Güçlükler �422Lozan Antlaşması’nın Önemli Özellikleri ��������425

II - ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ POLİTİKASI �����������������426A. 1923-1932 YILLARI ARASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ��������������������������������������������������������426

Türk - Yunan İlişkileri Nüfus Mübadelesi���������426Fener Rum Patrikhanesi Sorunu ��������������������427Türkiye - İngiltere İlişkileri Musul Sorunu (Irak Sınırı) ������������������������������������������������������427Türk - Fransız İlişkileri �������������������������������������428Türkiye - İtalya İlişkileri �����������������������������������430Türk - Sovyet İlişkileri��������������������������������������430

viii

B. 1932-1938 YILLARI ARASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ��������������������������������������������������������430

Türkiye’nin Milletler Cemiyetine Üye Olması (1932) �������������������������������������������������������������431Türkiye ve Balkan Antantı (9 Şubat 1934) ������431Türkiye ve Akdeniz Paktı (Ocak 1936) �����������432Montrö Boğazlar Sözleşmesi (20 Temmuz 1936) ������������������������������������������432Sadabat Paktı ve Türkiye (8 Temmuz 1937)���433Nyon Konferansı ve Türkiye ���������������������������434Hatay’ın Ana Vatan'a Katılması (Sancak Sorunu) ���������������������������������������������434

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������436Çözümler �������������������������������������������������������������������438III - ATATÜRK DÖNEMİ İÇ OLAYLAR ����������������������440

A. II.TBMM’NİN AÇILMASI (11 Ağustos 1923) �440B. ANKARA’NIN BAŞKENT OLMASI (13 Ekim 1923)����������������������������������������������������440C. CUMHURİYET'İN İLAN EDİLMESİ (29 Ekim 1923)����������������������������������������������������440D. 1924 ANAYASASI’NIN KABUL EDİLMESİ (20 Nisan 1924) ��������������������������������������������������443E. HALİFELİĞİN KALDIRILMASI (3 Mart 1924) 444F. ŞERİYE VE EVKAF VEKALETİNİN KALDIRILMASI ���������������������������������������������������445G. ORDUNUN SİYASETTEN AYRILMASI ����������445H. TEVHİDİ TEDRİSAT KANUNU’NUN KABUL EDİLMESİ ����������������������������������������������446I. ATATÜRK DÖNEMİ’NDE SİYASİ PARTİLER VE ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ ÇABALARI �������446

Cumhuriyet Halk Fırkası (9 Eylül 1923) ����������446Terakkiverver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924) ���������������������������������������������448Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos 1930) �������������������������������������������451

İ. MUSTAFA KEMAL’İN HAYATI �������������������������455Çözümlü Test �������������������������������������������������������������459Çözümler �������������������������������������������������������������������461IV - ATATÜRK İLKE VE İNKILAPLARI ���������������������463

A. İNKILAP KELİMESİNİN ANLAMI VE ÖZELLİKLERİ �����������������������������������������������������463B. HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 463

Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar ������������������463Medeni Kanun’un Kabul Edilmesi (17 Şubat 1926) ����������������������������������������������464

C. EĞİTİM ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 465Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Kabul Edilmesi (3 Mart 1924) ��������������������������������������������������466Medreselerin Kapatılması (11 Mart 1924) �������467Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar Hakkında Yapılan Düzenlemeler �������������������������������������468Maarif Teşkilatı Hakkında Kanun’un Kabul Edilmesi (2 Mart 1926) �������������������������468Yeni Türk Harflerinin Kabul Edilmesi (1 Kasım 1928) �����������������������������������������������469

Millet Mekteplerinin Açılması (11 Kasım 1928) ���������������������������������������������470Atatürk Dönemi Tarih Anlayışı ve Türk Tarih Kurumunun Kurulması ������������������������������������470Atatürk Dönemi “Dil” Çalışmaları ve Türk Dil Kurumunun Açılması (1932) ���������������������������471Üniversite Reformu (1933)������������������������������472Halk Eğitimi Alanındaki Faaliyetler �����������������472

D. KÜLTÜR VE SANAT ALANINDA GELİŞMELER �����������������������������������������������������472E. SOSYAL YAPIDA ve SAĞLIK ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR ��������������������������������������474

Şapka İnkılabı’nın Yapılması (25 Kasım 1925) ���������������������������������������������474Kılık, Kıyafet İnkılabı (3 Aralık 1934) ��������������475Tekke, Zaviye, Türbelerin Kapatılması Hakkında Kanun'un Kabulü (30 Kasım 1925) �����������������476Miladi Takvim ve Uluslararası Saat Uygulamasının Kabulü, Ölçü ve Hafta Sonu Tatilinin Değiştirilmesi �������������������������������������477Soyadı Kanunu'nun Kabulü (21 Haziran 1934) �������������������������������������������477Unvan ve Lakapların Kullanılmasının Yasaklanması (26 Kasım 1934) ����������������������477Türk Kadınına Verilen Haklar ��������������������������477Sağlık ve Sosyal Yardım Alanında İnkılaplar ��478

F. EKONOMİ ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR ��478İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat 1923) ��������������479Tarım Alanında Gelişmeler ��������������������������������479Aşar Vergisinin Kaldırılması ������������������������������480

G. TİCARET ALANINDAKİ GELİŞMELER ��������481Kabotaj Kanunu’nun Kabul Edilmesi (1 Temmuz 1926) ��������������������������������������������481Gümrük Koruma Kanunu’nun Kabul Edilmesi (1929) �������������������������������������������������������������481

H. SANAYİ ALANINDAKİ GELİŞMELER �����������482Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun Kabul Edilmesi ���482Devletçi Ekonomi Modelinin Kabulü ���������������482Beş Yıllık Sanayi Planlarının Hazırlanması ����483

I. MADENCİLİK ALANINDAKİ GELİŞMELER ���483İ. ULAŞIM ALANINDAKİ GELİŞMELER ������������483J. BANKACILIK ALANINDAKİ GELİŞMELER ��484

İş Bankası (26 Ağustos 1924) �������������������������484Sanayi ve Maden Bankası (19 Nisan 1925) ���484Emlak ve Eytam Bankası (22 Mayıs 1926) �����485Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (11 Haziran 1930) �������������������������������������������485Sümerbank (1933) ������������������������������������������4851929 Dünya Ekonomi Bunalımı’nın Türkiye Ekonomisi Üzerine Etkileri ������������������������������485Ekonomi Alanındaki Diğer Gelişmeler ������������486

V - ATATÜRK İLKELERİ �������������������������������������������487ATATÜRKÇÜLÜK �����������������������������������������������487CUMHURİYETÇİLİK İLKESİ �������������������������������488MİLLİYETÇİLİK İLKESİ ��������������������������������������490

ix

LAİKLİK İLKESİ ��������������������������������������������������490HALKÇILIK İLKESİ ���������������������������������������������490DEVLETÇİLİK İLKESİ ��������������������������������������� 491İNKILAPÇILIK İLKESİ ����������������������������������������492

VI - ATATÜRK İLKELERİ VE ANAHTAR KELİMELER �������������������������������������������493

İNKILAPLAR VE İKİLİKLERİN KALDIRILMASI 495VII - ATATÜRK’E GÖRE MİLLÎ GÜÇ UNSURLARI ��495Çözümlü Test �������������������������������������������������������������497Çözümler �������������������������������������������������������������������50012. BÖLÜM: ORTA ÇAĞ'DAN 20. YÜZYIL'A DÜNYA TARİHİ

A. ORTA ÇAĞ TARİHİ ����������������������������������������502Feodalite Sistemi ��������������������������������������������502Orta Çağ Avrupasında Sosyal Sınıflar ������������502Orta Çağ'da Kilise ve Siyaset İlişkisi ���������������503Orta Çağ Siyasi Tarihi �������������������������������������504Coğrafi Keşifler �����������������������������������������������506Yeni Çağ Avrupası'nın Küresel Güçleri �����������509Rönesans Hareketleri (Yeniden Doğuş) ���������509Avrupa’da Reform Hareketleri ������������������������512XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Avrupa ������������������515

B. YAKIN ÇAĞ’DA AVRUPA ������������������������������526Fransız İhtilali (1789) ��������������������������������������526Avrupa Dışı Dünya: Batı Karşıtı İlk Hareketler 535Sanayi İnkılabı ������������������������������������������������537

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������542Çözümler �������������������������������������������������������������������54413. BÖLÜM: ÇAĞDAŞ TÜRK VE DÜNYA TARİHİXX. YÜZYIL BAŞLARINDA DÜNYA �������������������������546

A. I. DÜNYA SAVAŞI �������������������������������������������546Paris Barış Konferansı ������������������������������������546I. Dünya Savaşı Sonrasında Yapılan Barış Antlaşmaları ����������������������������������������������������547

B. SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLER BİRLİĞİ (SSCB), ORTA ASYA’DAKİ TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI ����������������������������547

Çarlık Rusyası’nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali �547Rusya’nın Orta Asya’yı İstilası ������������������������549SSCB Yönetimindeki Türk Topluluğunun Durumu ����������������������������������������������������������549Basmacı Hareketi ������������������������������������������550

C. ORTA DOĞU'DA MANDA YÖNETİMLERİNİN KURULMASI �������������������������������������������������������550

İngiltere ve Orta Doğu�������������������������������������552Fransa ve Orta Doğu ��������������������������������������552

D. UZAK DOĞUDA YENİ GÜÇ: JAPONYA �������553E. 1929 DÜNYA EKONOMİ KRİZİ ����������������������553

Ekonomik Kriz Öncesi Dünya �������������������������553Ekonomik Krizin Ortaya Çıkışı (Kara Perşembe) ��������������������������������������������553İki Savaş Arası Dönemde Avrupa �������������������554Avrupa’da Sosyal ve Ekonomik Hayat ������������556İki Savaş Arası Dönemde Dünya ��������������������559

Atatürk Dönemi Dış Politika ����������������������������560F. II. DÜNYA SAVAŞI ������������������������������������������560

Savaş Öncesinde Gelişmeler �������������������������560Avrupa’da Savaş ���������������������������������������������565Kuzey Afrika’da Savaş ������������������������������������567Asya ve Pasifik’te Savaş���������������������������������567Barışa Doğru���������������������������������������������������568Savaşın Etkileri �����������������������������������������������572Savaş Yıllarında Türkiye ���������������������������������574

G. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ ������������������������������578Doğu Bloku'nun Kuruluşu �������������������������������580Batı Bloku’nun Kurulması �������������������������������583Paylaşılamayan Orta Doğu �����������������������������585Uzak Doğu’da Gelişmeler �������������������������������586Asya ve Afrika’nın Kurtuluşu ���������������������������587Soğuk Savaş Dönemi’nde Türkiye������������������589Türkiye’de Hayat ���������������������������������������������591Soğuk Savaş Dönemi’nde Dünya �������������������595

H. YUMUŞAMA DÖNEMİ VE SONRASI ������������596Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci �����������596Yumuşama Dönemi Politikaları �����������������������597Yumuşama Dönemi Çatışmaları ve Anlaşmazlıkları �����������������������������������������������598Barış İçinde Bir Arada Yaşama �����������������������601Arap İsrail Savaşları����������������������������������������602Uluslararası Politikada Petrolün Yeri ��������������605Irak - İran Savaşları (1980-1988) ��������������������606Yumuşama Dönemi Dünya �����������������������������608Türk Dış Politikası �������������������������������������������610Yumuşama Dönemi’nde Türkiye’nin ABD ve SSCB İle Olan İlişkileri ������������������������������������612Türkiye’de Bunalımlı Yıllar (1960-1983) ���������613Türkiye Cumhuriyeti'nde Darbeler ve ABD �����616

I. KÜRESELLEŞEN DÜNYA �������������������������������618SSCB’de Politika Değişiklikleri ve Nedenleri ��618Türk Cumhuriyetlerinin Bağımsız Olması �������620Doğu Bloku'ndan Sonra Avrupa’da Yeni Arayışlar����������������������������������������������������������623NATO’nun Avrupa’da Genişlemesi �����������������623Avrupa Birliği ve Dünya ����������������������������������624Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar ������������������626Orta Doğu, Afganistan ve Arap Baharı �����������627Değişen Dünya ve Türk Dış Politikasının Genel Özellikleri����������������������������������������������630

İ. DÜNYADAKİ GELİŞMELER ����������������������������634Bilimsel ve Teknolojik Gelişmelerin Etkileri �����634Küreselleşme ve Etkileri ���������������������������������6351980 Sonrası Türkiye��������������������������������������635

Çözümlü Test �������������������������������������������������������������643Çözümler �������������������������������������������������������������������645KRONOLOJİ �������������������������������������������������������������647KAYNAKÇA ��������������������������������������������������������������684

ALAN BİLGİSİ

1.BÖLÜMTARİH BİLİMİ

3

A. TARİH BİLİMİNE GİRİŞ

Tarih kelimesi, Arapça “verreha” fiilinden türemiştir: “Kamer, ay, zaman” anlamındadır. “Ay”ın tarihi demek-tir. Tarihî olayın gerçekleşme anını belirlemek, hikâye etmek, nakletmek anlamlarında da kullanılır. Kelimenin Batı dillerindeki karşılığı Grekçe “İstoria, İstorien” söz-cüğüne dayanır. Tarih, insanların geçmişte yaşadıkları olayları ve gelişmeleri “yer” ve “zaman” göstererek “se-bep” ve “sonuç” ilişkilerini araştırıp inceleyen bilim dalına denir.

Tarihin tanımı, zaman içerisinde bilim insanları tarafın-dan farklı şekillerde yapılmıştır. Bilim insanlarının tarihin tanımına ilişkin bazı görüşleri şu şekildedir:

Tarihin Tanımı Hakkında Bilim İnsanlarının Görüşleri

Leopold Von Ran-ke

Akademik tarihçiliğin kurucusu olarak kabul edilir. Tarih araştırmalarını ana kaynakla-ra dayalı olarak yürütmüş ve ikinci elden kaynakları incelemelerde kapsam dışı tut-muştur. Ranke: "Gerçeğin ancak belgelerin eleştirisiyle ortaya çıkacağına inanmış belge yoksa tarih de yoktur." demiştir. Tarih araş-tırmalarındaki “özel konuları”, dünya tarihi ile ilişkilendirmiştir. Tenkidçi tarih anlayışıyla Alman tarih ekolününe temel oluşturmuştur.

HerodotTarihi, "İnsanların ve insan topluluklarının başlarından geçenleri kaydetme yoluyla edi-nilen bilgiler" şeklinde tanımlamıştır.

E.H.CarrTarihçi ile olaylar arasında devamlı bir etkile-şim ameliyesi, geçmişle günümüz arasında bitmeyen bir diyalog.

Marc Bloch Zaman içinde insanların ilmi. Bir müşahede ilmi.

Fernand Braudel

Bütün tarihlerin toplamı, geçmiş ve gelecek-teki mesleki kabiliyet ve bakış açılarının bir araya gelmesi.

İbni Haldun

İslam tarihçisi ve sosyoloğudur. “Geçmişler geleceğe, suyun suya benzemesinden daha çok benzer.” sözü ile geçmiş ve gelecek arasındaki ilişkinin önemini ortaya koymuş-tur. Tarihin, gerçeği araştırarak ve olayların sebeplerini ortaya koyacağını ifade eder. Tarihin sadece rivayetlerden ibaret olamaya-cağını olay-olgu zincirinin bulunduğunu ifade etmiştir. Devlet yaşantısının, insan yaşantısı ile benzerlik gösterdiğini ifade etmiştir.

TurnerGeçmişten bize uzanan, günümüzde ortaya çıkan tenkitçi ve yorumcu bir anlayışla ince-lenen kalıntılar.

John Tosh

“Tarihin Peşinde” adlı eserinde tarihçinin gö-revini “İnceleyeceği çağın insanının kimliğine bürünüp dünyayı onun gözünden görerek ve mümkün olduğu kadar onun standartlarıyla değerlendirerek o insanın neyi, niçin yaptığı-nı bulmaktır.” şeklinde tanımlamıştır.

Ahmet Cevdet Paşa

"Tarih" kelimesini "Bir olayın tarihini bilmek değil, olayları değerlendirmek ve ders al-maktır." şeklinde tanımlamıştır.

Halil İnalcık

Gerçek bir tarihe ulaşmak için kaynaklara gi-derek kaynakların tenkit edilmesi gerekliliğini savunmuştur.

Zeki Velidi Togan

Çağdaş hayatın, geçmiş hayatın bir tekamül olarak anlatılması.

Ernest Bernheim

Tarih, insanın evrimlerinin ve bunların yaptık-larının anlatılmasıdır.

Leon Halkin

“Tarih Tenkidinin Unsurları” adlı eserinde “Geçmişi biz ancak başkasının aracılığı sa-yesinde tanımaktayız." sözlerini söylemiştir. Tarihin bilinmesini geleceği düşünmek için zorunluluk olarak görmüştür.

Mübahat Kütükoğlu

Tarih, insanlarda ahlakın ve manevi değerle-rin gelişmesini sağlar.

Ömer Hayyam

"Tarihi, kainatın vicdanıdır." sözüyle tarih bi-liminin, yaşanan gelişmeleri adalet ve taraf-sızlık ekseninde gelecek nesillere aktarma-sının gerekliliğini ortaya koymuştur.

Voltaire

Tarih, milletlerin tarlası olarak görmüş ve her toplumun, ne ekmişse gelecekte onu biçece-ğini ifade etmiştir. Tarihi, bir nesilden diğer nesile aktarılan hikayeler şeklinde tanımla-mıştır.

Karl MarxTarihi, "Büyük adamların değil, toplumsal sı-nıfların arasındaki savaşın anlatımı" şeklin-de tanımlamıştır.

J.J. Rousseau

Tarihi; okuyana, kendi gözünün görme dere-cesine göre, yol gösteren bir kılavuz olarak tanımlamıştır.

Anthony Smith, (Antoni Simit)

“Hafıza yoksa kimlik yoktur; kimlik yoksa ulus yoktur.” sözüyle tarihin insan hafızası gibi bir işlev üstlendiğini ifade etmiştir. Tari-hin, toplumun uluslaşma sürecini sağladığı toplumda birlik ve beraberlik ruhunu geliştir-diğini ifade eder. Hafızası olmayan bir insan nasıl yaşamını şekillendiremez, sürdüremez ise tarihini bilmeyen bir toplum da hayatını devam ettirmekte zorlanır.

ÖABT Çıkmış Soru

Tarihin asıl ödevini, “sadece olayların nasıl olduklarını göstermek” biçiminde tanımlayan ve bu metodolojik çerçevede modern tarih yazımı-nın temelini oluşturan tarihçi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ranke B) Herder C) Fichte

D) Schiller E) Michelet

Çözüm:

Tarihin asıl ödevini, “sadece olayların nasıl oldukları-nı göstermek” biçiminde tanımlayan ve bu metodolo-jik çerçevede modern tarih yazımının temelini oluştu-ran tarihçi Ranke’dir. Ranke:

• Tarih araştırmalarının ana kaynaklara dayalı olarak yürütülmesini savunmuş ve ikinci elden kaynakları incelemelerde kapsam dışı tutmuştur.

• Tarih araştırmalarındaki “özel konuları”, dünya tari-hi ile ilişkilendirmiştir.

• Tenkidçi tarih anlayışıyla Alman tarih ekolünün te-melini oluşturmuştur.

Cevap A

4

TARİH BİLİMİ1.BÖLÜM

Annales OkuluFransa’da iki büyük savaş arası dönem-de, 1920-1933 yıllarında ortaya çıkan tarih anlayışıdır. Annales Ekolü, tarihin olduğu gibi yeniden inşasına yönelik gelen eleşti-riler üzerine ortaya çıkmıştır. İsmini Fran-sız dergisi “Annales d’histoire économique et sociale”den almıştır. Önemli temsilcileri arasında: Lucien Febvre, Fernand Braudel, Marc Bloch, Georges Duby, Jacques Le Goff ve Emmanuel Le Roy Ladurie bulunur. An-nales ekolünün önemli fikirleri şunlardır: İlk olarak, olaylardan oluşan geleneksel tarih-çilik anlayışının yerini, sorun odaklı bir tarih anlayışı alır. İkinci olarak, siyasete odaklanan bir tarih anlayışı yerine, insan faaliyetlerinin tamamına eğilen bir tarih anlayışı hâkim olur. Üçüncü olarak, diğer disiplinlerle etkileşim haline geçip, birinci ve ikinci fikirleri gerçek-leştirmeye çaba gösterir. Annales Okulu'nun Türkiye'deki başlıca temsilcileri arasında: Ömer Lütfi Barkan, Halil İnalcık, Mustafa Akdağ, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Bahaeedin Ögel, Osman Turan, Mehmet Altay Köymen, İbrahim Kafesoğlu bulunur.

Akademik Bakış

Tarih Biliminin Özellikleri

9 İnsanlığın ortak mirası olup ana konusu insanlığın geçmişidir.

9 İnsanlığın hafızası olup geçmiş ve gelecek arasında bir köprüdür.

9 Tarihte gözlem ve deney yoktur. Bu yönüyle pozitif bilimlerden ayrılır.

9 Tekrarlanamaz. Geçmişte yaşanılan olaylardan ders çıkartılması gereklidir.

9 Tarihin laboratuvarı arşivlerdir. Tarihin belgelere dayalı, tarafsız olarak aktarılması tarihe olan güveni artırır. Tarih şahitliklere dayalı olarak yazılır. Tarihin şahitleri vesikalardır. Vesikalar, araştırılmalı, kontrol edilmeli ve de yazılmalıdır.

9 Tarihte yeni belgeler ortaya çıktıkça bilgiler de deği-şir. Örneğin, ilk Türk parasının Türgişler tarafından kullanıldığı bilgisi değişmiştir. Yeni araştırmalarda Göktürkler Dönemi’ne ait paralar ortaya çıkmıştır.

9 Tarihî olaylar arasında sebep – sonuç ilişkisi vardır.

9 Tarihsel empati ile insanların geçmiş yaşamları, de-ğerleri ve hisleri anlaşılabilir.

9 Yer – zaman ilişkisi gözetilmelidir. Olayın geçtiği dönemin koşularını ve zamanı bilmek olayın daha iyi değerlendirilmesini sağlar. Olayın geçtiği zamanın bilinmesi, olaylar arasında sebep sonuç ilişkisinin de kurulmasını sağlar.

9 Anakronizm, “tarihlendirmede yanılgı içerisinde bu-lunma” anlamına gelir. Anakronizm, tarihçilerin tarihî olguları açıklarken yaşadıkları dönemin değer yargı-larını kullanmalarıdır.

9 Tarihî olaylara tarafsız (objektif, nesnel) bir gözle yak-laşılmalıdır. Subjektif (taraflı, öznel) olunmamalıdır.

9 Bir olayın tarihi kayıt altına alınması için üzerinden belirli bir sürenin geçmesi beklenmelidir. Bu durumun sebebi olay hakkındaki tüm belgelerin ortaya çıkması-nı sağlamak ve tarih yazarının üzerinde iktidar baskı-sının oluşmasını engellemektir.

9 Tarihçi geçmişte yaşanan olay ve olguları araştırır, nakleder ve de yorumlar. Tarihçi geçmişin aynası de-ğil, aynayı tutan kişidir.

9 Tarihin konusu insandır. İnsanların siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik vb. faaliyetleri tarihin konusu için-dedir; deprem, tufan, salgın hastalıklar, kuraklık vb. gelişmelerin insan yaşantısı üzerindeki etkileri de ta-rihin konusu kapsamındadır.

9 Dinamik ve evrenseldir.

ÖABT Çıkmış Soru

Tarih metodolojisi üzerine yazı yazan bir araştır-macı “Tarihçi, incelediği çağdaki insanın kimliğine bürünmelidir.” şeklinde bir ifadede bulunmuştur.

Bu ifadeyle aşağıdakilerden hangisi vurgulan-mak istenmiştir?

A) Tarihsel gelişmeler arasında neden-sonuç ilişkisi olduğu

B) Tarihî olayları kavrarken dönemin şartlarının gözetilmesi gerektiği

C) Tarihî gelişmelere objektif yaklaşılması gerek-liliği

D) Tarihte yer ve zamanın en önemli unsur olduğu

E) Tarihte birincil kaynakların önemli olduğu

Çözüm:

İnsanların yaşadığı zamana ve mekana göre değer yargılarında değişmeler meydana gelir. Geçmiş çağ-larda yaşanan bir gelişmenin bugünün değer yargı-ları ile incelenmesi hâlinde, olayın ortaya çıkma ge-rekçeleri ve sonuçları tam olarak ortaya koyulamaz. “Tarihçi incelediği çağdaki insanın kimliğine bürüne-rek” empati yeteneğini geliştirir ve olayı dönemin ko-şullarına uygun olarak değerlendirir. Böylelikle geç-mişte yaşanan bir olayı günümüzde aktarırken daha tarafsız bir değerlendirme yapmış olur.

Cevap B

Olay (Vaka): Hayat içerisinde tek tek meydana gelen de-ğişmelere verilen isimdir. Olgu (Vakıa): Aynı türden olayların ortak sonucu olarak ortaya çıkan gelişmelerdir.

9 Olgular, olaya göre daha soyut ve geneldir. 9 Olgular belli bir yer ve zaman içinde gerçekleşmez. 9 Olgular, genellik ve süreklilik gösterir. 9 Olgular, olayların neticesinde ortaya çıkar.

5

TARİH BİLİMİ1.BÖLÜM

Örnek

Malazgirt Savaşı ve Miryakefalon Savaşı “olay” iken Anadolu’nun Türkleşmesi “olgu”dur.

Olay Olgu

- Yer ve zaman vardır.

- Somut ve özeldir.

- Anlık değişim vardır.

- Kısa sürelidir.

- Kendine has özellik-leri vardır.

- Yer ve zaman yoktur.

- Soyut ve geneldir.

- Süreklilik vardır.

- Uzun sürelidir.

- Olayların neticesinde ortaya çıkar.

1. Tarih Biliminin Yöntemi

Sosyal bilimler de diğer pozitif bilimler gibi araştırma yön-temlerine sahiptir. Ancak tarih biliminde, pozitif bilimler-den farklı olarak “kanun” yoktur, tekrarlanamaz, deney ve gözlem bulunmaz. Tarih yazım aşamasına gelmeden önce araştırmacının yapması gereken bazı işlemler var-dır. Bu işlem basamakları şunlardır:

Tarih Yazımının Basamakları

4. Tenkit

5. Terkip

3. Tahlil

2. Tasnif

1. Tarama

Birinci Elden Kaynaklar

9 Yazılı Kaynaklar

9 Kalıntılar

9 Çizili, Sesli ve Görüntülü Kaynaklar

9 Hikâye

9 Efsane

9 Mitos

9 Destan

9 Menkıbe

9 Ders kitapları

9 Akademik araştırmalar

İkinci Elden Kaynaklar

Tarih yazımında, öncelikle konu saptanır. Konu saptan-masından sonra konu hakkında kaynak taraması yapılır. Türkiye'de, kütüphanelerde yaygın olarak "Dewey Onlu Sınıflama Sistemi"yle kitap tasnifi yapılmıştır. John De-wey, "Tarih" alanında kod olarak 900-999 sayı aralığını kullanırken "Yakın Doğu ve Türk Tarihi" için kod numara-sı olarak 956'yı kullanmıştır.

a) Tarama:

Araştırma konusuyla ilgili kaynakların toplanması aşa-masıdır. Olayın geçtiği döneme ait ve olayla ilgili her türlü bulgu, Birinci Elden Kaynak’tır (Ana Kaynak). Ferman, emirname, anlaşma metni, olay anısına dikilen taş yapıt vb. belge ve bulgular "Birinci Elden Kaynak" değeri taşır. Olayın geçtiği dönemle doğrudan ilgili olmayan veriler ve

araştırma eserleri ise İkinci Elden Kaynak’tır. Hikâye, efsane, mitos, destan, menkıbe gibi sözlü eserlerde ikin-ci el kaynak değeri taşır.

Kaynaklar, türüne göre de kendi içinde sınıflandırılır.

Yazılı Kaynaklar: Para, mühür, ferman, berat, hüküm, muahedename, kanunname, nizamname, adaletname, takvim, yıllık, seyahatname vekayiname (kronikler), bi-yografi, otobiyografi, gazete, kitap, kitabe, tablet, şece-reler, anallar, noter belgeleri, nüfus cüzdanı, arşiv, tapu, sicil kayıtları.

• Vekayinamelerin en eski örneği Kayseri piskoposu Eusebios'ca 323'te yazılmıştır.

• Transkript: Bir metni yazıldığı alfabeden başka bir alfabeye çevirme işidir. Eksik harflerin yerine özel işaretler kullanılır. Transliterasyon da denilen yazım çevrimi "tercüme" değildir. Zira dil değil, alfabe çevrilir.

• Tarihin ilk süreli yayınları Roma'da bilgilen-dirme amaçlı yazılan "Acta Diurna" veya "Acta Publica" adlı duvar gazeteleridir.

• Salnameler (Yıllıklar), devlet kurumları ve görevlileri hakkında bilgiler verir.

DİKKAT

Sözlü Kaynaklar: Menkıbe (aziz, evliya, şeyh gibi din büyüklerine ait kerametleri anlatır eser), destan, mani, efsane, (mytoslar-çok tanrılı din dönemi efsaneleri), fık-ra, hikâye (kaynağını gerçek hayattan alan tarihi söylen-ce), tarihi şiir, atasözü.

Kalıntılar: Kazılar sonrasında elde edilen her türlü arke-olojik buluntular; lahit, balbal, çanak, madalya, hududtaş-ları arma, mühür, dolmen, menhir.

Çizili, Sesli, Görüntülü Kaynaklar: Fotoğraf, mağara resimleri, harita, bant ses kayıtları, video, CD, DVD gö-rüntüleri.

• Tarih araştırmalarında bulunan önemli kü-tüphane malzemeleri şunlardır: Şecereler, takvimler ve yıllıklar, vekayinameler, bi-yografiler (Tercüme-i hâl), otobiyografiler, hatıralar, seyahatnamaler, süreli yayınlar.

• Tarih araştırmalarında bulunan önemli mü-zelik malzemeler şunlardır: Abide, heykel, zafer takıları, lahid, mezar taşları, hudud taşları, madalyalar, para, arma, mühür.

Akademik Bakış

ÖABTKPSS

2019

50 soruda

30SORU

KONU ANLATIMLIVİDEO DESTEKLİ

SOSYAL BİLGİLER

COĞRAFYA

pegemkampüs

Video dersler ücretsizolarak cebinizde

Lütfen detaylı bilgi içinön sözü okuyunuz.

Komisyon ÖABT SOSYAL BİLGİLER 2. KİTAP COĞRAFYA KONU ANLATIMLI

ISBN 978-605-241-375-3

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayım ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

9. Baskı: 2019, Ankara

Proje Yayın Yönetmeni: Pelin ÖzdemirDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Vadi Grup Basım AŞİvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

ÖABT SOSYAL BİLGİLER konu anlatımlı setimiz üç kitap halinde düzenlenmiştir. ''Sosyal Bilgiler 2. Kitap'' adlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi Coğrafya Bölümü kapsamındaki so-ruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanya-zın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek haya-tınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve de-taylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çö-zümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekil-

miştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş

ve önerilerinizi [email protected] adresine e-posta yoluyla ya da 0538 594 92 40

numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi

ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle…

Başarılar…

QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

iv

ÜyelikÜyelik ekranını eksiksiz

doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz.

Aktivasyon

Üye girişi yaptıktan sonraaçılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz.

AktifKitaplar

Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı

Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı

izlemeye başlayabilirsiniz.

QR Kod Okutma

QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz.

Uygulama İndirme

Uygulamanızı mağazalarından “Pegem Kampüs”yazarak indirebilirsiniz.

Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.Aktivasyon Kodu Tarih kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır.

v

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ

COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ ����������������������������������������������������1

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ ����������������������������������������������������������������4

A. Fiziki Coğrafya �����������������������������������������������������������������������������������������������������������5

B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya ��������������������������������������������������������������5

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������8

2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA

EVREN VE DÜNYA ������������������������������������������������������������������������������������������������10

Güneş ve Güneş Sistemi ���������������������������������������������������������������������������11

Ay ve Özellikleri ��������������������������������������������������������������������������������������������������14

DÜNYA (YERYUVARLAĞI) ����������������������������������������������������������������������15

Dünya'nın Şekli ve Sonuçları �������������������������������������������������������������15

Dünya'nın Hareketleri �������������������������������������������������������������������������������17

Yerel Saat �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������20

Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları ����������������������������������������������������������23

KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ)����������������������������������������31

UTM Koordinat Sistemi ��������������������������������������������������������������������������31

Harita Çeşitleri ���������������������������������������������������������������������������������������������������39

COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ ���������������������������������������������������48

Matematik (Mutlak) Konum �������������������������������������������������������������48

Göreceli (Özel) Konum�������������������������������������������������������������������������������51

Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ve Uzaktan Algılama ����������������������������������������������������������������������������������������������52

JEOMORFOLOJİ (YER ŞEKİLLERİ) ���������������������������������������53

Dünya'nın İç Yapısı������������������������������������������������������������������������������������������53

Levha Hareketleri �������������������������������������������������������������������������������������������54

Jeolojik Zamanlar ���������������������������������������������������������������������������������������������56

Yerkabuğunun Malzemeleri (Taşlar)������������������������������������58

Yer Şekillerinin Oluşumu �������������������������������������������������������������������������61

Yeryüzünde Ana Yer Şekilleri ��������������������������������������������������������66

Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) �������������71

Kıyı Topografyası ���������������������������������������������������������������������������������������������76

Kıyı Tipleri ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������78

Karst Topografyası ���������������������������������������������������������������������������������������81

Kurak ve Yarı Kurak Bölgeler Topografyası �����������85

Buzul Topografyası (Glasiyal) �������������������������������������������������������87

KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ �����������������������������������������������������91

Atmosfer �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������92

İklim Elemanları ��������������������������������������������������������������������������������������������������95

Sıcaklık ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������95

Basınç �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������101

Rüzgârlar������������������������������������������������������������������������������������������������������104

Nemlilik Ve Yağış �������������������������������������������������������������������������������������������110

Büyük İklim Tipleri ������������������������������������������������������������������������������������116

HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI) ���������������������125

1. Denizler ve Okyanuslar ������������������������������������������������������������������126

2. Akarsular �����������������������������������������������������������������������������������������������������������129

Akarsu Rejimleri���������������������������������������������������������������������������������130

3. Göller �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������134

4. Yeraltı Suları �����������������������������������������������������������������������������������������������136

5. Kaynak Suları ����������������������������������������������������������������������������������������������136

TOPRAK COĞRAFYASI �����������������������������������������������������������������������������140

Toprak Türleri ��������������������������������������������������������������������������������������������������143

Heyelan ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������144

Erozyon �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������145

BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI���������������������������������146

Başlıca Bitki Toplulukları �����������������������������������������������������������������147

Çözümlü Test ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������150

İÇİNDEKİLER

vi

3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA

BEŞERÎ COĞRAFYA ���������������������������������������������������������������������������������������156NÜFUS COĞRAFYASI ������������������������������������������������������������������������������������159

Nüfusun Yapısı���������������������������������������������������������������������������������������������������160

Nüfusun Artışı ���������������������������������������������������������������������������������������������������167

Nüfus Yoğunluğu Kavramları �������������������������������������������������������175

Nüfus Politikaları �����������������������������������������������������������������������������������������176

GÖÇLER ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������177Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler �����������������������177

Göçlerin Nedenleri ��������������������������������������������������������������������������179

Göçlerin Sonuçları ����������������������������������������������������������������������������179

YERLEŞME COĞRAFYASI ������������������������������������������������������������������181Yerleşmenin Tarihçesi ���������������������������������������������������������������������������182

Kırsal Yerleşmeler ��������������������������������������������������������������������������������������184

Kent Yerleşmeleri����������������������������������������������������������������������������������������190

EKONOMİK COĞRAFYA ���������������������������������������������������������������������������196Tarım Faaliyetleri ��������������������������������������������������������������������������������������201

Hayvancılık �������������������������������������������������������������������������������������������������������������211

Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ����������������������213

Madenler �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������215

Enerji Kaynakları �����������������������������������������������������������������������������������������219

Ulaşım �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������226

Turizm ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������231

Sanayi ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������234

Ticaret �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������236

Çözümlü Test ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������239

4. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA

SİYASİ COĞRAFYA �������������������������������������������������������������������������������������������244Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������246

Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet �������������������������������������������������������������251

Devletlerin Sınıflandırılması ���������������������������������������������������������253

Pakt ve Birlikler ��������������������������������������������������������������������������������������������264

Kanallar ve Boğazlar ������������������������������������������������������������������������������269

ÜLKELER COĞRAFYASI ����������������������������������������������������������������������272Çözümlü Test ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������291

5. BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI

İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ ��������������������������������297DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ���������������������������������������������������������298DOĞAL AFETLER ����������������������������������������������������������������������������������������������299

Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler ���������������������������������������������������299

Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler ����������������299

JEOLOJİK AFETLER ������������������������������������������������������������������������������������300METEOROLOJİK AFETLER �������������������������������������������������������������303

Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm ������������������������309

Türkiye'deki Millî Parklar ���������������������������������������������������������������310

Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri ��������������������������������������������������317

Çözümlü Test ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������319

vii

6. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI

TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU �����������������������������������������322

Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������322

Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları ���������������������������323

TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU �������������������������������326

TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ���������������������330

Jeolojik Zamanlarda Türkiye �������������������������������������������������������330

Türkiye'de Orojenik Hareketler ����������������������������������������������333

Türkiye'de Epirojenik Hareketler �����������������������������������������333

Türkiye'de Volkanizma ���������������������������������������������������������������������������334

Türkiye'de Depremler ����������������������������������������������������������������������������336

TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ��������������������������������������������������������������������������������337

TÜRKİYE'NİN OVALARI ���������������������������������������������������������������������������339

TÜRKİYE'NİN PLATOLARI�����������������������������������������������������������������339

TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME ���������������������������������������������������������������������������340

1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme �����������������������������������������������������340

2. Kimyasal Çözülme ����������������������������������������������������������������������������������340

TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ �������������341

1. Zonal Topraklar ����������������������������������������������������������������������������������������341

2. İntrazonal Topraklar ������������������������������������������������������������������������342

3. Azonal Topraklar ������������������������������������������������������������������������������������342

TÜRKİYE'DE HEYELAN ���������������������������������������������������������������������������344

TÜRKİYE'DE EROZYON ����������������������������������������������������������������������������344

TÜRKİYE AKARSULARI ��������������������������������������������������������������������������346

Türkiye'deki Başlıca Akarsular ������������������������������������������������347

Türkiye Akarsularının Rejimleri ���������������������������������������������347

TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ���������������������������������������������������������������351

TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ���������������������������������������������������������������352

TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI ������������������������������������������������������������������������������������������������������������353

TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER ���������������������������������������355

TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER �������������358

TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ ����������������������������������������������������������������359

TÜRKİYE'DE GÖLLER ��������������������������������������������������������������������������������361

TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI ����������������������������������������������������������������������������������������������������������364

Türkiye'de Sıcaklık ��������������������������������������������������������������������������������������365

Türkiye'yi Etkileyen Basınç Merkezleri ���������������������366

Türkiye'yi Etkileyen Rüzgârlar �����������������������������������������������367

Türkiye'de Nem ve Yağış �������������������������������������������������������������������368

Türkiye'de İklim Tipleri ������������������������������������������������������������������������369

Türkiye'nin Bitki Örtüsü ��������������������������������������������������������������������371

TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME ��������������������������������376

Nüfus Artışı ve Sonuçları ������������������������������������������������������������������376

Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������379

Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları ��������������������������������������������������383

Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) ���������������������������������������������������������������������������������������������384

Türkiye'de Nüfus Politikaları �����������������������������������������������������388

Gelecekte Türkiye Nüfusu ���������������������������������������������������������������389

TÜRKİYE'DE GÖÇLER ��������������������������������������������������������������������������������389

TÜRKİYE'DE YERLEŞME ���������������������������������������������������������������������393

Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ����������395

Yerleşmelerin Sınıflandırılması �������������������������������������������������395

Türkiye'de Mesken Tipleri ��������������������������������������������������������������404

TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI ��������������������406

TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI ��������������������������������������������407

TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA �������������������������������������������������������������������������������������������������������408

TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) ���������������������������������������������������409

Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler ����������409

Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler �������410

Bitkisel Üretim �������������������������������������������������������������������������������������������������411

TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK �������������������������������������������������������������419

TÜRKİYE'DE ORMANCILIK ���������������������������������������������������������������423

TÜRKİYE'DE MADENLER �������������������������������������������������������������������424

TÜRKİYE'DE ENERJİ �����������������������������������������������������������������������������������428

TÜRKİYE'DE SANAYİ �����������������������������������������������������������������������������������431

TÜRKİYE'DE ULAŞIM ����������������������������������������������������������������������������������437

TÜRKİYE'DE TİCARET ������������������������������������������������������������������������������442

ÜLKEMİZDE SERBEST TİCARET BÖLGELERİ �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������445

TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM ��������������������������������������446

TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ ����������������������������������������������449

BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ ������������������������������451

Çözümlü Test ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������455

KAYNAKLAR ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������464

1

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1.BÖLÜM

COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ

Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu sorula-rın cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır.

Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üze-rine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir haritada II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir.

Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşünürlerinden Eratosthenes yazdığı eserinin adında kullanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezgin-ler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu.

İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiş-tirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir.

Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır.

Varenius coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010)

Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafya-nın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir.

ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu.

Thales: İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryü-zünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Thales'e göre Dünya, okya-nuslar üzerinde yüzen diske benzeyen bir yuvarlaklığa sahiptir.

Herodot: Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "He-rodot Tarihi"ni yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır.

Aristo: Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görü-şün babasıdır. Politika adlı eseri, ünlü devlet teorisi adlı görüşü kapsar.

Herodot'un Dünya Haritası

2

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1.BÖLÜM

Eratosthenes: Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasın-da yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak Dünya'nın çevresini hesaplamıştır.

Strabon: Amasya'da doğmuştur. İyi öğrenim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sosyolojik özelliklerini 17 ciltlik Geograp-hika adlı eserinde anlatmıştır. Eserinde matematik coğrafya, fiziki coğrafya, jeopolitik ve ekonomik coğrafya üzerine bilgiler vermiş-tir. Çevre ile insan arasındaki ilişkileri ortaya koymuştur.

Batlamyus: Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. Coğ-rafya Rehberi ve Büyük Gök Sistematiği adlı eserleri vardır. İlk Çağ ile Orta Çağ arasında köprüdür. İslam dünyasında bu kitabı ünlüdür. Ünlü bir haritası vardır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlar-dır. Eserinde çok sayıda yerin adı ve koordinatlarını belirtmiştir.

Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası

ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmişlerdir. İs-lam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlar-dan faydalanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bi-limsel çalışmalar yapılmamıştır.

Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydo-ğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir.

İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Arapların Batlamyusu denir.

İbn-Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristo'ya benzer görüşler ileri sürmüştür. Mukkaddime ve Kitap El-İbar adlı eserleri vardır.

Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışma-lar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır.

YENİ ÇAĞ'DA: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yol-culuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.

Coğrafi keşifler 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar tarafından yeni ticaret yollarının, okyanus ve kıtaların bulunması ama-cıyla ortaya çıkmıştır.

Doğudan başlayan ticaret yolları, Avrupalıların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için çok büyük önem taşıyordu. İpek ve baharat yollarının Osmanlı Devletinin elinde olması, Avrupalıları yeni yollar aramaya sevk etti.

Pusulanın icadı, gemicilikteki ilerlemeler, Avrupa'nın doğunun zenginliklerine ulaşmak istemesi bu keşiflerin nedenleri-dir. Avrupa'da değerli madenlerin az bulunması, kralların İspanyol ve Portekizli gemicileri desteklemesine neden oldu.

Bu tarihe kadar bilinmeyen Yeni Dünya Karaları olarak ifade edilen Kuzey ve Güney Amerika, Okyanusya, Güney ve Kuzey kutup çevreleri ve çok sayıdaki ada bu keşifler sonucu bulunmuştur.

Eratosthenes'in Dünya Haritası

3

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1.BÖLÜM

Piri Reis Haritası

Portekizli Bartelmi Diaz Ümit Burnu'na, Kristof Kolomb Amerika'ya, Vasco da Gama Hindistan'a ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır.

Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğ-rafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz'i anlatmıştır. Kristof Kolomb'dan, Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi'nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.

YAKIN ÇAĞ'DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar baş-lamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları birçok yeni yerler keşfetmişlerdir.

Mackenzie (1764-1820) Kanada'daki gölleri ve ABD'nin batısındaki yerleri bulmuştur.

W. Clark (1770-1835) ile Meriwether Lewis (1774-1809) ABD'yi doğu-batı doğrultusunda geçmişlerdir.

James Cook: Yeni Zelanda'yı keşfetmiştir.

James Ross 1840 yılında Antarktika'ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu'na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911'de Gü-ney Kutup Noktası'nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953'te Everest'e tırmanmıştır. 1960 yılında Piccard, Mariana Çukurluğu'na inmiştir. Bu dönemde Coğrafya'ya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır:Alexander Von Humboldt (1769-1859): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa'nın çoğunu ve Kuzey-Güney Amerika'yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini coğrafyaya kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır.Carl Ritter (1799-1859): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasın-daki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır.

Friedrich Ratzel (1844-1904): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır.

Paul Vidal de La Blache (1845-1918): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Böl-gesel coğrafyanın kurucularındandır.

Yakın Çağ'da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır.

YAKIN ÇAĞ'DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır.

MODERN ÇAĞ'DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden Coğrafya 19. yüzyıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı.

4

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1.BÖLÜM

Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi

Coğrafyanın gelişimi Türkiye'de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir.

Cumhuriyet Öncesi'nde: Coğrafya sadece Seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa'ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı.

1915'te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümünün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Döne-mi'ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Coğrafya Bölümünde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve Alman ekolü benimsenmiştir.

Cumhuriyet Sonrası'nda: 1933-1941 arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi'dir. Çünkü bu dönem-de İstanbul Coğrafya Bölümü'nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935'te Ankara'da DTCF kurulmuş, başına Almanya Ber-lin Üniversitesinden davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941'de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geçmiş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır.

6 Haziran 1941'de toplanan I. Coğrafya Kongresi'nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğ-rafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye'nin coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır.

Ülkemizde coğrafya bölümlerinin yanı sıra Eğitim Fakültelerinde açılan Coğrafya Öğretmenliği bölümleri sayesinde coğ-rafya bilimi ile uğraşanların sayısı her geçen gün artmaktadır. Ülkemizde Cumhuriyet Döneminin ilk büyük coğrafyacıları olan, ancak bugün ne yazık ki aramızda bulunmayan coğrafyacılarından bir kaçı şunlardır. Besim Barkot, Ahmet Hulusi Ardel, İbrahim Hakkı Akyol, Faik Sabri Duran, Ali Tanoğlu, Sırrı Erinç, Cemal Arif Alagöz, Cevat Gürsoy, Reşat İzbırak, Oğuz Erol, İsmail Yalçınlar, Erol Tümertekin, ilk bayan coğrafya Profesörü Bedriye Tolun.

Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri)

Coğrafya bilimi üç temel ilkeye dayanır. Coğrafya'da yapılan tüm araştırmalar, bu ilkelere göre yapılır.

1. Nedensellik ilkeleri: Coğrafya bilimi araştırdığı tüm olaylar için neden sorusunu sorar. Böylece incelenen tüm olay ve olguların ortaya çıkış nedenine ulaşır.

2. İlgi (Bağlılık) İlkesi: Coğrafya biliminin araştırdığı tüm olaylar ve olgular diğer olay ve olgularla bağlantılıdır. Bu bağlantıların kurulması olayların meydana geliş nedenini ortaya koyduğu gibi bu olayların sonuçlarını da ortaya çıkarır.

Örneğin; Yağışın, basınçla, basıncın rüzgârla, rüzgârın, sıcaklıkla ve bu olayların nüfusla, tarımla, yerleşmelerle vb. ilişkileri ortaya konulur.

3. Dağılış İlkesi: Coğrafya bilimini pek çok bilimden farklı kılan ilkedir. İncelenen tüm olayların ve olguların Dünya'ya nasıl dağıldığını inceleyen ilkedir. Dağılış ilkesi coğrafya biliminin haritalardan ve grafiklerden yararlanması sonucunu ortaya çıkarır.

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ

Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir.

COĞRAFYA

DOĞAL ÇEVRE (ORTAM)

İNSAN

Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır.

Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır:

5

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1.BÖLÜM

A. Fiziki Coğrafya

Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şe-killeri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı araştırma bilim dallarına ayrılmıştır.

1. Jeomorfoloji

Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda olu-şur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik); tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir.

2. Klimatoloji

İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim eleman-larını inceler.

3. Hidrografya

Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yeraltı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yeraltı sularını inceler.

4. Bitki Coğrafyası

Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu bilimin konusuna girmez.

5. Zoocoğrafya

Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır.

6. Toprak Coğrafyası

Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik fak-törler de denir.

7. Kartografya

Harita bilimi denir. Harita çizim tekniklerini, haritadan yararlanma usullerini inceler.

B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya

İnsanın çevre üzerinde yapmış olduğu ekonomik, sosyal, kültürel, politik faaliyetleri inceler. Bu anabilim dalı Beşerî ve Ekonomik Coğrafya diye ayrılır. Beşer Arapçada insan demektir. Beşerî coğrafya insanla ilgili olan yerleşmeler ve nüfus gibi konuları inceler. İnsanın yaşamak ve yaşamını devam ettirmek için yapmış olduğu ekonomik faaliyetler, ekonomik coğrafyanın konusudur. Beşerî ve ekonomik coğrafya kendi içinde şu bölümlere ayrılmıştır:

6

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1.BÖLÜM

1. Nüfus Coğrafyası

Nüfus ve çevre arasındaki ilişkileri ve yeryüzündeki nüfus dağılışını inceler.

2. Yerleşme Coğrafyası

Yerleşme ve doğal çevre arasındaki ilişkileri, yerleşme türlerini ve mesken tiplerini inceler.

3. Siyasi Coğrafya

Devletler arası ilişkileri, tarih boyunca bu ilişkilerin geli-şimlerini inceler. Ülkelerin büyüklüğü ve kaynaklarının uluslararası ilişkilerde rollerini inceler.

4. Kültürel Coğrafya

Ülkelerin yeme, içme, giyim, müzik, dil, din, mimari gibi alışkanlık ve geleneklerini inceler. Bunları incelerken mekân ile kültür arasındaki ilişkiyi inceler.

5. Ekonomik Coğrafya

Ekonomik faaliyetlerin çevre ile olan ilişkilerine bakar. Kendi içinde alt dallara ayrılır.

a. Ziraat Coğrafyası: Tarım coğrafyası da denir. Ta-rım faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkiyi inceler.

b. Sanayi Coğrafyası: Sanayi kuruluşlarının kuruluş ve gelişim sürecini, bunların çevre ile olan ilişkilerini inceler.

c. Ulaşım Coğrafyası: Eski dilde münakalat coğraf-yası da denir. Mal ve hizmet taşınması ve haberleş-me faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkileri inceler.

d. Turizm Coğrafyası: Yakın dönemde gelişmeye başlamıştır. Turizm faaliyetlerinin oluşma nedenleri ile bunun çevre ile ilişkilerine bakar.

e. Ticaret Coğrafyası: Mal ve hizmet alım satımı ile bunların ülke ve bölgelere etkisini inceler.

7

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1.BÖLÜM

Kısaca coğrafyayı bölümlere ve faydalandığı bilim dallarına göre aşağıdaki gibi ayırabiliriz.

COĞRAFYA

Fiziki Coğrafya

- Jeomorfoloji

- Klimatoloji

- Hidrografya

- Bitki Coğrafyası

- Zoocoğrafya

- Toprak Coğrafyası

- Kartografya

Beşerî ve Ekonomik Coğrafya

- Nüfus Coğrafyası

- Yerleşme Coğrafyası

- Siyasi Coğrafya

- Kültürel Coğrafya

- Tarım Coğrafyası

- Sanayi Coğrafyası

- Maden Coğrafyası

- Ulaşım Coğrafyası

- Turizm Coğrafyası

Ayrıca coğrafyanın bu bölümleri, diğer bazı bilim ve bilim dallarından faydalanır:

Coğrafyanın Dalları Faydalandığı Bazı Bilim ve Bilim Dalları

Jeomorfoloji Jeoloji, Jeofizik, Pedoloji, Astronomi, Speleoloji, Petroloji

Klimatoloji Meteoroloji, Astronomi

Hidrografya Hidroloji, Oseonografya , Limnoloji, Potamoloji

Biyocoğrafya Biyoloji, Botanik, Zooloji, Tıp

Nüfus coğrafyası Demografi, İstatistik

Kartografya Jeodezi, Fotogrametri, Astronomi

Siyasi Coğrafya Siyaset, Jeopolitik

Sağlık Coğrafyası Tıp, Biyoloji

UyarıBazı akademik kaynaklarda coğrafya bölümlerine ayrılırken ilk olarak genel ve özel (yerel) coğrafya olarak ay-rılır. Genel coğrafya; fiziki ve beşeri-ekonomik olarak ayrılırken yerel (özel) coğrafya bölgeler, ülkeler ve kıtalar coğrafyası olarak üç başlığa ayrılır. Bazı akademisyenler ise yerel coğrafya ayrımına sadece bir bakış açısı ol-ması ve aslında "Asya Kıtasının İklimi" konusunda olduğu gibi yine temel coğrafya mantığında sadece belirli bir bölge üzerinde yoğunlaşıldığı için yerel coğrafya ayrımına karşı çıkmaktadır. Yabancı kaynaklara bakıldığında coğrafyanının genelde fiziki ve beşeri olarak iki başlık altında incelendiği görülür.

ÖABTKPSS

2019

50 soruda

30SORU

KONU ANLATIMLIVİDEO DESTEKLİ

SOSYAL BİLGİLER

SİYASET BİLİMİDİĞER SOSYAL BİLİM ALANLARI

(Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji , Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji veSosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme)

ALAN EĞİTİMİ

pegemkampüs

Video dersler ücretsizolarak cebinizde

Lütfen detaylı bilgi içinön sözü okuyunuz.

KomisyonÖABT SOSYAL BİLGİLER 3. KİTAP

SİYASET BİLİMİ DİĞER SOSYAL BİLİM ALANLARI VE ALAN EĞİTİMİ

ISBN 978-605-241-375-3

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayım ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

9. Baskı: 2019, Ankara

Proje-Yayın Yönetmeni: Pelin ÖzdemirDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Vadi Grup Basım AŞİvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

pegem
Sticky Note
Marked set by pegem

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

ÖABT SOSYAL BİLGİLER konu anlatımlı setimiz üç kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sosyal Bilgiler 3. Kitap" adlı yayınımız; Siyaset Bilimi, Temel Hukuk, Diğer Sosyal Bilim Alanları (Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi bölümlerini kapsamaktadır ve Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (ÖABT-Sosyal Bilgiler) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi [email protected] adresine e-posta yoluyla ya da 0538 594 92 40 numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar...

QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

pegem
Sticky Note
Marked set by pegem

iv

ÜyelikÜyelik ekranını eksiksiz

doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz.

Aktivasyon

Üye girişi yaptıktan sonraaçılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz.

AktifKitaplar

Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı

Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı

izlemeye başlayabilirsiniz.

QR Kod Okutma

QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz.

Uygulama İndirme

Uygulamanızı mağazalarından “Pegem Kampüs”yazarak indirebilirsiniz.

Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.Aktivasyon Kodu Tarih kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır.

v

SİYASET BİLİMİ DİĞER SOSYAL BİLİM ALANLARI

1. BÖLÜM SİYASET BİLİMİ

Siyasetin Farklı Anlamları �����������������������������������������3

Siyaset Biliminin Tarihçesi ����������������������������������������3

İslam Dünyasında Siyaset Bilimi ������������������������������4

Siyaset Biliminin Konusu, Kapsamı, Yöntemi ve Teknikleri�������������������������������������������������������������������5

İktidar Kavramı ���������������������������������������������������������7

Egemenlik �����������������������������������������������������������������8

Meşruluk �������������������������������������������������������������������9

Devlet ve Siyasal Sistemler ��������������������������������������9

Bir Hukuk Devleti Olarak Türkiye����������������������������12

Kanunların Yapılması ve Yürürlüğe Girmesi �����������13

Devlet Türleri ����������������������������������������������������������15

Siyasal Sistemler ����������������������������������������������������16

Siyasal Davranış ve Bireyi Siyasete Yönlendiren Temel Faktörler �������������������������������������������������������22

Siyasal Katılma ������������������������������������������������������23

Demokrasi ��������������������������������������������������������������24

Alternatif Demokrasi Önerileri���������������������������������27

Siyasi Düşünceler ve İdeolojiler������������������������������28

Siyasal Partiler �������������������������������������������������������32

Kamuoyu ����������������������������������������������������������������33

Baskı Grupları���������������������������������������������������������33

Bürokrasi ����������������������������������������������������������������33

Uluslararası İlişkiler Kuramları ��������������������������������34

Yeni Dünya Düzeni �������������������������������������������������35

Ulusüstü Siyasal Örgütlenmeler �����������������������������36

Çözümlü Test ����������������������������������������������������������40

Çözümler ����������������������������������������������������������������42

2. BÖLÜM TEMEL HUKUK

Toplum Yaşamını Düzenleyen Kurallar �������������������44

Hukukun Kaynakları �����������������������������������������������45

Anayasa������������������������������������������������������������������45

1982 Anayasası ������������������������������������������������������47

Hukuki Ehliyet Kavramı ������������������������������������������73

Çözümlü Test ����������������������������������������������������������75

Çözümler ����������������������������������������������������������������77

3. BÖLÜM DİĞER SOSYAL BİLİM ALANLARI

Sosyal Bilgilerin Temelleri �����������������������������������������81

Sosyal Bilgiler Öğretimine Farklı Yaklaşımlar ���������81

Dünyada Sosyal Bilgiler Geleneği ��������������������������83

Türkiye’de Sosyal Bilgiler Geleneği ������������������������84

Sosyal Bilgiler ve Sosyal Bilimler����������������������������85

Antropoloji���������������������������������������������������������������86

Ekonomi������������������������������������������������������������������87

Coğrafya �����������������������������������������������������������������88

Tarih ������������������������������������������������������������������������91

Psikoloji ������������������������������������������������������������������92

Siyaset Bilimi ����������������������������������������������������������94

Sosyoloji �����������������������������������������������������������������95

Felsefe ��������������������������������������������������������������������96

Hukuk ���������������������������������������������������������������������99

Arkeoloji ����������������������������������������������������������������106

Uluslararası İlişkiler ����������������������������������������������106

İletişim ������������������������������������������������������������������107

Sanat ��������������������������������������������������������������������110

Dilbilim ������������������������������������������������������������������112

Diğer Sosyal Bilim Alanları �����������������������������������113

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������114

Çözümler ��������������������������������������������������������������116

Sosyal Psikoloji ��������������������������������������������������������118

Sosyal Psikolojinin Kısa Tarihçesi ������������������������118

Sosyal Psikolojinin İki Temel İlkesi �����������������������118

Sosyal Algı������������������������������������������������������������119

Sosyal Biliş �����������������������������������������������������������119

Bireyler Arasındaki İlişkileri Etkileyen Birey-İçi Süreçler ��������������������������������������������������120

Sosyal Etki ������������������������������������������������������������122

Grup Etkisi �������������������������������������������������������������123

Sosyal İlişkiler �������������������������������������������������������124

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������126

Çözümler ��������������������������������������������������������������128

İÇİNDEKİLER

pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem

vi

Arkeoloji ��������������������������������������������������������������������130

Tanımı ve Yaklaşımlar ������������������������������������������130

Arkeolojinin Tarihçesi ��������������������������������������������132

Arkeolojide Kullanılan Temel Yöntemler ���������������133

Anadolu Arkeolojisi �����������������������������������������������135

Hellen Göçleri ve Arkaik Dönem���������������������������140

Klasik Dönem �������������������������������������������������������141

Hellenistik Dönem�������������������������������������������������142

Türk Arkeologlar ���������������������������������������������������145

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������150

Çözümler ��������������������������������������������������������������152

Antropoloji ����������������������������������������������������������������154

Antropolojinin Yaklaşımı ve İlkeleri �����������������������154

Antropolojinin Dalları ��������������������������������������������154

Antropoloji Kapsamında Yer Alan Bazı Kavramlar �����������������������������������������������������156

Antropoloji Biliminin Kısa Tarihçesi �����������������������156

Antropolojinin Yöntemi ve Araştırma Teknikleri ����157

Kültür Kavramı ������������������������������������������������������158

Temel Antropoloji Kuramları ���������������������������������160

İnsanın Evrimi �������������������������������������������������������163

Sanayi Öncesi Uyarlanma ve Yasam Tarzları: Avcı-Toplayıcılık ve Tarım �������������������������������������166

Kent, Devlet ve Endüstri ���������������������������������������157

Çok Kültürlülük, Çok Kültürcülük ve Antropolojide Yeni Yönelimler �������������������������������167

Din ve Kutsal ��������������������������������������������������������168

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������170Çözümler ��������������������������������������������������������������172

Sosyoloji��������������������������������������������������������������������174

Sosyolojinin Kısa Tarihçesi �����������������������������������174

Sosyolojinin Temel Kavramları �����������������������������177

Sosyolojide Temel Yaklaşımlar �����������������������������177

Kültür ve Toplum ���������������������������������������������������182

Kültürün Dinamikleri ���������������������������������������������184

Toplumun Temel Birimi Aile ����������������������������������184

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������185

Çözümler ��������������������������������������������������������������187

Felsefe �����������������������������������������������������������������������189

Bilgelik Sevgisi Olarak Felsefe �����������������������������190

Felsefenin Konuları ve Alt Alanları �����������������������198

Çözümlü Test �������������������������������������������������204

Çözümler ��������������������������������������������������������206

Ekonomi ��������������������������������������������������������������������207

Makro Ekonomi – Mikro Ekonomi �������������������������207

Ekonominin Temel Soruları�����������������������������������208

Tüketici Davranışları ve Fayda �����������������������������209

Arz, Talep ve Esneklik ������������������������������������������210

Üretim �������������������������������������������������������������������214

Maliyet ������������������������������������������������������������������214

Kâr Maksimizasyonu ��������������������������������������������215

Mal ve Faktör Piyasaları ���������������������������������������215

Makro Ekonominin Kapsamı ve Temel Makro Ekonomik Değişkenler ������������������������������������������217

Ekonomik Performansın Ölçülmesi ve Temel Ekonomik Değişkenler ������������������������������������������217

Tüketim �����������������������������������������������������������������219

Tasarruf�����������������������������������������������������������������219

Ekonominin Dışa Açılımı ��������������������������������������219

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������221

Çözüm ������������������������������������������������������������������223

Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme ������������������������225

Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Unsurlar �������������226

Değişmeyle İlgili Temel Kavramlar������������������������227

Toplumsal Değişme Türleri �����������������������������������227

Yazılı Tarih Öncesi Çağlarda ve İlk Çağ'da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme ��������������������������������230

Orta Çağ'da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme �����232

Yeni ve Yakın Çağlarda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme (1453-1914) �������������������������������239

Bilim ve Teknolojinin Etkilediği Sosyal Unsurlar ���247

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������248

Çözümler ��������������������������������������������������������������250

pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem

vii

Sanat ve Estetik ��������������������������������������������������������252

Sanat Teorileri�������������������������������������������������������253

Çağdaş Sanat Akımları�����������������������������������������256

Estetik �������������������������������������������������������������������257

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������261

Çözümler ��������������������������������������������������������������263

İnsan İlişkileri ve İletişim �����������������������������������������265

İletişimin Temel Amaçları ��������������������������������������266

İletişim Süreçleri ���������������������������������������������������266

İletişim Ortamı ������������������������������������������������������266

İletişim Türleri �������������������������������������������������������266

İnsanlar Arasındaki İlişkilerde İletişimin Önemi ����267

İnsan İlişkileri ��������������������������������������������������������267

Kişiler Arası İletişim ����������������������������������������������268

İletişim Sürecinde İlişki Kurma Boyutu �����������������269

İletişim Türleri �������������������������������������������������������270

İletişim Engelleri ���������������������������������������������������271

Savunma Mekanizmaları ��������������������������������������272

Empati ������������������������������������������������������������������274

Etkili İletişim ����������������������������������������������������������275

Etkili Dinleme ��������������������������������������������������������275

Çatışma ����������������������������������������������������������������276

Çatışma Çözme Yolları �����������������������������������������276

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������277

Çözümler ��������������������������������������������������������������279

Günümüz Dünya Sorunları ��������������������������������������281

Çevre Sorunları ����������������������������������������������������281

Açlık ����������������������������������������������������������������������282

Kıtlık����������������������������������������������������������������������284

Fakirlik (Yoksulluk) ������������������������������������������������285

Yetersiz Beslenme ������������������������������������������������285

Obezite �����������������������������������������������������������������286

Aşırı Tüketim Hastalığı �����������������������������������������286

Dengesiz Nüfus Artışları ���������������������������������������286

Irkçılık �������������������������������������������������������������������287

İnsan Hakları İhlalleri ��������������������������������������������287

Terör ���������������������������������������������������������������������289

Enerji Sorunu ��������������������������������������������������������289

Alternatif Enerji Kaynakları �����������������������������������290

Nükleer Enerji ve Füzyon Enerjisi�������������������������293

Asya Krizi��������������������������������������������������������������293

Japon Sendromu ��������������������������������������������������294

Çin Faktörü �����������������������������������������������������������295

Küreselleşme ��������������������������������������������������������299

Küresel İklim Değişikliği ����������������������������������������301

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������303

Çözümler ��������������������������������������������������������������306

Sosyal Proje Geliştirme �������������������������������������������308

Konu ve Amacın Belirlenmesi�������������������������������310

Ölçütlerin Belirlenmesi ������������������������������������������310

Proje Planı ������������������������������������������������������������310

Araştırma ve Eylem ����������������������������������������������311

Sunum Hazırlama �������������������������������������������������312

Sosyal Proje ���������������������������������������������������������316

Proje Yönetimi ������������������������������������������������������317

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������319

Çözümler ��������������������������������������������������������������321

4. BÖL.ÜM ALAN EĞİTİMİ

Öğretim İlkeleri ���������������������������������������������������������325

Sosyal Bilgiler Öğretimi �������������������������������������������326

Sosyal Bilgiler Öğretiminin Amaçları ��������������������326

Sosyal Bilgiler Öğretimi Bağlamında Davranışçı ve Yapılandırmacı Öğrenme Anlayışları ���������������328

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yaklaşımlar ���������������329

Sosyal Bilgilerde İçerik: Kapsam ve Yapı �������������331

Öğretim Programının Temel Felsefesi ������������������334

Öğretim Programında Temel Beceriler �����������������334

2018 Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Beceriler ���������������������������������������������������������������337

Sosyal Bilgilerde Kavram Öğretimi �����������������������350

Sosyal Bilgilerde Değerler ������������������������������������356

Öğrenme Alanları �������������������������������������������������364

2018 Öğrenme Alanları ve İçerikleri ���������������������365

Sosyal Bilgiler Öğretimi İle İlgili Diğer Konular �����369

1. Tarihî Empati�����������������������������������������������369

2. Zaman ve Kronolojiyi Algılama �������������������371

3. Müze Eğitimi �����������������������������������������������377

pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem
pegem
Sticky Note
Marked set by pegem

viii

4. Sözlü Tarih ��������������������������������������������������383

5. Kanıt Temelli Sosyal Bilgiler Öğretimi ���������383

6. Yerel Tarih ���������������������������������������������������384

7. Sosyal Bilgiler Laboratuvarları ��������������������387

8. Güncel Olaylar ��������������������������������������������387

9. Sosyal Bilgilerde Biyografi ��������������������������389

10. Sosyal Bilgilerde Gazete Kupürleri �����������390

Sosyal Bilgilerde Kullanılabilecek Bazı Yaklaşım/Yöntem/Teknik ve Etkinlikler�������������������� 391

Öğretim Programında Rehberlik ����������������������������� 405

Öğretim Programında Ölçme ve Değerlendirme Yaklaşımı ����������������������������������������������������������������� 405

Öğretim Programının Uygulanmasında Dikkat Edilecek Hususlar ���������������������������������������������������� 407

5. Sınıf Kazanım ve Açıklamaları ���������������������������� 408

6. Sınıf Kazanım ve Açıklamaları ���������������������������409

7. Sınıf Kazanım ve Açıklamaları ���������������������������411

Çözümlü Test ��������������������������������������������������������414

Çözümler ��������������������������������������������������������������417

KAYNAKÇA ���������������������������������������������������������������421

SİYASET BİLİMİDİĞER SOSYAL BİLİM

ALANLARI

3

SİYASET BİLİMİ1.BÖLÜM

SİYASET BİLİMİ

Arapçadan Türkçeye geçen bir sözcük olan siyaset bir amaç veya prensip gereğince şehrin yönetilmesine iliş-kin sanat anlamında kullanılmıştır.

Politika kelimesi ise siyasetin Batı dillerindeki karşılığıdır.

Aristoteles, politikayı “en yüksek iyiyi” ve “iyi yaşamayı” amaçlayan devlete ilişkin tüm faaliyetler, devlet yönetimi ve yurttaşlığa ilişkin işler şeklinde tanımlamıştır.

SİYASETİN FARKLI ANLAMLARI

Devlet Yönetimine İlişkin Faaliyetler Anlamında Si-yaset: Aristoteles’in tanımındaki “iyi yaşamayı” temine yönelik devlet faaliyetleri bu kapsamda yer almaktadır.

İktidar Mücadelesi Anlamında Siyaset: İktidar mücade-lesi olarak anlaşılmasının temelinde, toplumsal hayattaki zıtlıklar arasındaki mücadelede, siyasetin bu zıtlıkları belli dengede uzlaştıran faaliyet olarak ortaya çıkması anlayışı vardır. Bu anlayışa göre iktidarı ele geçirmiş olan grup ya da sınıflar bu mevkilerini korumak ve sürdürmek, diğerleri de iktidarı ele geçirmek için mücadeleye girişmektedir.

Değerlerin Otorite Yoluyla Dağıtılması Anlamında Si-yaset: Siyasetin bu şekilde tanımlanması onun sadece devlete ilişkin işler, kurumlar ve faaliyetler olarak değil, her türlü değerin paylaşımı için otorite kullanımını gerek-tiren faaliyetler olarak anlaşılmasını sağlamaktadır. Bu yaklaşım siyaset olgusunun kapsamını genişlemekte ve hem modern ulus devletlere hem de tüm toplumsal/siya-sal organizasyonlara ilişkin ortak bir faaliyet alanı olarak değerlendirilmesini sağlamaktadır.

SİYASET BİLİMİNİN TARİHÇESİ

Eski Yunan düşünürlerinden Platon iyi ve erdemli bir devletin nasıl olacağı ve bu devleti kimlerin yöneteceği gibi konulardaki görüşlerini Devlet adlı yapıtında ortaya koymuştur.

UyarıPlaton devletin bilge krallar tarafından yöne-tilmesini ve filozofların kral olmasını savun-muştur.

Platon’a göre devlet iktidarı kullanan idareciler, savaş-çılar, üretimi gerçekleştiren çiftçiler ve halk sınıflarından oluşmaktadır.

Bir diğer eski Yunan düşünürü Aristoteles, devleti ve devlet yönetimi ile ilgili süreçleri bir inceleme ve gözlem konusu olarak ele almış ve zamanın siyasal sistemlerini karşılaştırmalı olarak incelemiştir. Bu nedenle de çağdaş siyaset biliminin temellerini atan kişi olarak kabul edilmektedir.

Aristoteles Politika adlı eserinde Eski Yunan sitelerinin siyasal örgütlenmelerini gözlemlerle ortaya koymaya ve siyasal rejimleri sınıflandırmaya çalışmış ve kendisinden sonra gelen düşünürleri etkilemiştir.

Siyaset Orta Çağ boyunca din etkisinde kalmıştır. 16. yüzyılın başında yaşamış olan Machiavelli, İtalya’da-ki prenslikleri ele aldığı kitabı Prens ile siyaset konusun-daki idealist ve ahlakçı çizgisini terk ederek siyaseti ger-çekçi bir zemine oturtmuştur. Kitabında hükümdarların iktidarı ele geçirmelerini, elde tutmalarını ve diğerleriyle ilişkilerini anlatırken insanlara boyun eğdirme niteliğine dikkat çekmiştir.

Biri yasalara uyma diğeri de zora başvurma olmak üzere iki tür mücadeleden söz eden Machiavelli birincisi yet-mediğinde ikincisine başvurmanın gereğine değinmiştir. Onun düşüncesinde amacın gerçekleştirilmesi için her türlü eylemin meşru olduğu anlayışı egemendir. Bu an-layış Makyavelizm olarak ifade edilmiştir.

Örnek Soru

Aşağıdaki cümlelerden hangisi Makyavelizm’i özetlemektedir?

A) Amaca varmak için hiçbir kural tanımamalıdır.

B) Siyaset sınırsız özgürlüktür.

C) Siyasetin işleyişi ve kuralları gereğince her yola başvurulabilir.

D) Yasalara uygun bir yönetim şekli yoktur.

E) İyi bir yönetici mutlaka zora başvurur.

Çözüm:Makyavelizm çoğu kez, amaca ulaşmak için hiçbir ku-ralın, ilkenin ve değerin tanınmayacağı şeklinde anla-şılmış olsa da, Machiavelli aslında siyasetin kişisel ve dinî ahlaktan ayrı bir mantığı olduğunu savunmuştur. Buna göre de bu kurallar ve işleyiş gereğince her türlü eyleme başvurulabileceğini dile getirmiştir.

Cevap C

4

SİYASET BİLİMİ1.BÖLÜM

Çağdaş siyaset biliminin öncülerinden kabul edilen Montesquieu güçler ayrılığı ilkesini savunmuş, olay-lar arasındaki zorunlu ilişkileri incelemiş ve olması gerekenden çok, olanla ilgilenmiştir.

Kanunların Ruhu adlı kitabında bir ülkede uygulanan yasaların arka planını ortaya çıkarmaya ve niçin aynı yasaların farklı toplumlarda farklı sonuçlar verdiğini açık-lamaya çalışmıştır.

Montesquieu’ya göre iklimin ve coğrafi özelliklerin yasa-lar ve siyasal davranışlar üzerinde önemli bir etkisi vardır.

Hükûmet biçimlerinin doğasını ve temel ilkesini ortaya koymaya çalışmış ve ülkenin büyüklüğü ile hükûmet bi-çimleri arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir.

Montesquieu’ya göre cumhuriyet için küçük, monarşi için orta ve istibdat için de büyük bir imparatorluk gereklidir.

19. yüzyılda İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya ve Ameri-ka Birleşik Devletleri’nde toplumsal gerçeklikle ilgili olarak yapılan çalışmalarda özellikle sosyoloji ve ekonomi bilim-leri ön plana çıkarken siyaset biliminin Aristoteles’ten bu yana süren üstünlüğü son bulmuştur.

Bu anlamda 19. yüzyılın önemli isimlerinden biri Karl Marx’tır. Siyaseti toplumsal ilişkilerden belirleyiciliğe sahip bir olgu olarak sunan Makyavelizm’in aksine, Marx siyasetin özerk bir kurum olmadığını ve altyapı kurumları tarafından belirlendiğini savunur. Ona göre siyaset bir üstyapı kurumudur ve onu belirleyen temel faktör, üretim ilişkilerinin oluşturduğu altyapı kurumla-rıdır. Altyapı yani üretim tarzı değişmedikçe üstyapı da değişmez.

Amerika’da Demokrasi adlı kitabın yazarı olan Tocqu-eville ekonomik gelişme ile siyasal yapılar arasındaki ilişkileri, Amerikan toplumunun özelliklerini ve Avrupa toplumlarından farklılıklarını ele almış ve böylece kar-şılaştırmalı siyaset biliminin önemli bir örneğini ortaya koymuştur.

Çağdaş siyaset biliminin öncü isimlerinden M. Weber, zihniyet ile davranışlar ve toplumsal ilişkiler konusundaki çözümlemeleri ile büyük ilgi görmüştür. Weber, çağdaş siyaset biliminin temel konularından olan iktidar, egemenlik, otorite ve meşruiyet gibi olgularla ilgi-lenmiş, bürokrasi ve siyaset arasındaki ilişkilere dik-kat çekmiştir. Ona göre siyaset, kişinin diğer kişiler üzerinde egemenlik kurmasıdır. Dolayısıyla siyasetin temelinde egemenlik ve itaat ilişkisi bulunmaktadır.

Siyasi iktidarın temel ögelerinden biri olan otorite konu-sunda Weber şu ayrımı yapmıştır:

• Geleneksel otorite

• Karizmatik otorite

• Hukukî/rasyonel otorite

İSLAM DÜNYASINDA SİYASET BİLİMİ

İslam düşünürlerinin siyaset olgusuna yaklaşımlarında, temelde dinin evren ve toplum anlayışı belirleyici olmuş ve siyasetin ahlaki eylemler alanı olarak değerlendirilme-si söz konusu olmuştur.

UyarıSiyasetname: Hükümdarlar için kaleme alınmış eserler olup hükümdarlara yönetim-de izleyecekleri politikalar ve ahlaki ilkeler konusunda tavsiyede bulunmaktadır.

UyarıLayiha: Yazıldıkları dönemin siyasi duru-munu, sorunlarını ve iktidar ilişkilerini ortaya koyması bakımından önemlidir.

Farabi İslam dünyasında siyaset konusunda önemli gö-rüşler ileri sürmüş düşünürlerden biridir.

Farabi çeşitli insanların bir araya gelmeleriyle topluluğun oluştuğunu belirtmiş ve sakinlerinin mutluluğa erişmek amacıyla yardımlaştığı topluluğu fazıl topluluk olarak tanımlamıştır.

Farabi fazıl topluluğu insan vücuduna benzetmiştir. Vü-cuttaki çeşitli organlar gibi insanların da yardımlaşarak çalıştıklarını ifade etmiştir. Nasıl vücudun hâkim bir orga-nı varsa fazıl şehrin hâkim organının da devlet başkanı olduğunu belirtmiştir.

5

SİYASET BİLİMİ1.BÖLÜM

Uyarıİslam düşünürlerine göre siyaset ahlaktan bağımsız bir davranış olmayıp ahlaki ilişkile-re ve ölçülere göre işleyen bir alandır.

Örnek Soru

Batı dünyasında, siyasetin ahlaktan ayrı bir davranış ve alan olduğu düşüncesi aşağıda-ki düşünürlerden hangisi tarafından ortaya konulmuştur?

A) Tocqueville

B) Weber

C) Marx

D) Machiavelli

E) Aristoteles

Çözüm

Machiavelli siyaseti genel ahlaktan ayrı işleyen bir alan olarak ortaya koyana kadar, Batı dünyasında si-yaset, tıpkı İslam dünyasındaki gibi ahlaka bağımlı bir gerçeklik olarak düşünülmekteydi.

Cevap D

Mâverdi, fıkıh kitaplarının çeşitli bölümlerinde yer alan ve anayasada kamu hukukuna ve siyasete ilişkin olan bölümleri bir araya toplamış ve önemli bir çalışmaya imza atmıştır.

Genellikle hükümdarların isteği üzerine yazılan ve kendi-lerine sunulan siyasetnamelerin en tanınmışlarından biri Nizamülmülk tarafından yazılmıştır. Bu eser Selçuklu Sultanı Melikşah’ın tavsiyesi üzerine yazılmıştır. Eser-de nasihatlerin yanı sıra devrin olaylarına, Selçuklu Devleti’nin işleyişine, aksaklıklara, alınması gereken tedbirlere ve kurumlara işlerlik kazandırmak için ya-pılması gereken düzenlemelere yer verilmiştir.

İslam siyaset teorisinin en özgün isimlerinden biri İbn Teymiye’dir. Es-Siyasetu’ş-Şeriyye adlı eseri genel ola-rak anayasa ve kamu hukukunun bir özeti niteliğindedir. Bu eserde anayasa, idare, maliye hukuku gibi siyasal ik-tidarı ilgilendiren konulara yer verilmiştir.

İbn Haldun; genelde siyasete ilişkin kitaplardaki Kitap ve Sünnet’in siyasetle ilgili hükümlerinin ortaya konulması, tarihten çeşitli deneyimlerin aktarılması ve hükümdarlara ahlaki davranışlara yönelik öğütlerde bulunulması şeklin-deki yöntemi değiştirerek bakışını topluma yöneltmiştir.

İbn Haldun tarafından ortaya konulmuş olan asabiyet teorisi şu şekilde açıklanmaktadır:

Aynı soydan gelenler veya aralarında yakınlık bulunan-lar arasındaki dayanışma duygusu olarak tanımlanacak asabiyet, bir topluluğun muhaliflere karşı birlikte hareket etmesini, belli organizasyonları gerçekleştirmesini, güç ve iktidar kazanmasını sağlayan bir olgu olarak sunul-muştur.

İbn Haldun asabiyet kavramını dayanışma ruhu, cemaat ruhu, grup duygusu, kabilecilik, kan bağı, toplumsal da-yanışma anlamlarında kullanmıştır.

SİYASET BİLİMİNİN KONUSU, KAPSAMI, YÖNTEMİ VE TEKNİKLERİ

14945’lere gelinceye değin hukuk, sosyoloji ve tarih di-siplinleri içerisine dağılmış olan siyaset konuları, 20. yüz-yılın ikinci yarısında davranışçı ekolünde de katkısıyla siyaset bilimi olarak bağımsız bir şekilde gelişmiştir.

Siyaset Biliminin Konusu

Klasik siyaset biliminde inceleme alanı devlettir. Bu an-layışa göre siyaset bilimi devlet bilimidir. Bu anlayışın kökenleri Aristoteles’e kadar gitmektedir.

Siyasetin iktidar mücadelesi olarak tanımlanması ve toplumsal güçlerin de bu çerçeveye dâhil edilmesi ile bir-likte siyaset biliminin alanı genişlemiştir.

Toplumsal yaşamda var olan tüm iktidar türleri bir bilim dalı kapsamında ele alınamayacağı için siyaset biliminin siyasal iktidarla sınırlandırılması mecbur olmuştur.

UyarıGünümüzde siyaset biliminin konusu “ikti-dar”, “güç” ve “otorite”ye ilişkin davranışlar, oluşumlar, faaliyetler, kurumlar ve ilişkilerdir.

6

SİYASET BİLİMİ1.BÖLÜM

Siyaset Biliminin Kapsamı

Siyaset Bilimi’nin kapsamı, UNESCO’nun 1948 yılında Paris’te düzenlediği bir toplantıda dört temel konu ile sı-nırlandırılmıştır:

I. Siyaset Teorisi

A. Siyaset teorisi

B. Siyasal düşünceler tarihi

II. Siyasal Kurumlar

A. Anayasa

B. Merkezî hükûmet

C. Bölgesel ve yerel yönetimler

D. Kamu yönetimi/idare

E. Devletin ekonomik ve toplumsal görevleri

F. Karşılaştırmalı siyasal kurumlar

III. Siyasal Güçler (Toplumsal Katmanlar)

A. Siyasal partiler

B. Siyasal birlikler ve dernekler

C. Vatandaşların devlet ve hükûmet yönetimine katılması (Seçimler ve seçim sistemleri)

D. Kamuoyu

IV. Uluslararası İlişkiler

A. Uluslararası siyaset

B. Uluslararası örgütlenme ve kurumlar

C. Uluslararası hukuk

UNESCO’nun bu düzenlemesi ile birlikte siyaset bilimi hem bağımsız bir disiplin olarak gelişmiş hem de ulusla-rarası kabul gören bir içeriğe kavuşmuştur.

UyarıUNESCO’nun sınıflandırmasında öne çıkan konular siyaset teorisi, siyasal kurumlar, si-yasal güçler ve uluslararası ilişkilerdir.

Amerikan Siyaset Bilimi Derneği 1973 yılında yeni bir bakış açısıyla siyaset biliminin kapsamını ve alt disip-linlerini yeniden belirlemiştir. Söz konusu temel konular şunlardır:

• Siyasal kurumlar ve davranışlar

• Metodoloji

• Uluslararası hukuk, örgütler ve siyaset

• Siyasal istikrar ve siyasal değişme

• Siyasal teori

• Kamusal siyasalın tayini ve içeriği

• Kamu yönetimi

• ABD’nin siyasal kurumları, siyasal süreçler, güçler ve davranış

Siyaset Biliminde Yöntem

Temelde bilimin iki ana yöntemi vardır, bunlar tümden-gelim (dedüksiyon) ile tümevarım (endüksiyon) yöntem-leridir.

Tümevarım Yöntemi: Tek tek olgulardan genel sonuçla-rın çıkarıldığı bir süreci ifade etmektedir.

Tümdengelim Yöntemi: Genellemelerden olgulara ve bunların onaylanması veya çürütülmesi yoluna gidilmek-tedir.

Siyaset Biliminde Kullanılan Teknikler

9 Karşılaştırmalı Analiz Tekniği

Siyasal bir olgunun değişik toplumlardaki görünümünün bir bütün içinde ele alınmasına olanak sunan karşılaştır-malı analiz, siyaset biliminde sıklıkla kullanılan teknikler arasında yer almaktadır. Karşılaştırma tekniği hem bir olgunun farklı toplumlardaki görünümüne hem de aynı toplumda farklı zamanlardaki durumunun tespitine imkân vermektedir.

9 Alan Araştırması

Siyasal olguların belirli bir siyasal ortamda nasıl görü-nüm sergilediği alan araştırması yoluyla belirlenir. Bu teknik olgunun gerçek yaşamda incelenmesine olanak tanımaktadır.

9 Örnek Olay Tekniği

İnceleme nesnesinin büyüklüğü ve homojenliği dikkate alındığında olguyu temsil ettiğine inanılan herhangi bir örnek olay derinlemesine incelenerek geneli hakkında bazı sonuçlara varılabilir.

7

SİYASET BİLİMİ1.BÖLÜM

Örnek Soru

Üçüncü dünya ülkeleri ile ilgili araştırma yapan bir siyaset bilimci, bu ülkelerin hepsini incelemek yerine söz konusu ülkelerin siyasal sistemlerini temsil ettiğini düşündüğü bir örnek seçerek o ülkeyi derinlemesine incelemiştir.

Bu durumda aşağıdaki tekniklerden hangisi kullanılmıştır?A) TümdengelimB) TümevarımC) Örnek olayD) Alan araştırmasıE) Karşılaştırmalı analiz

ÇözümSorudaki örnekte, ele alınan konuya örnek oluşturan tüm ülkeler yerine konuyu temsil ettiği düşünülen bir örnek seçilerek inceleme yapılmıştır. Böylece konu ile ilgili genel bir sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu tek-nik ise örnek olay incelemesidir.

Cevap C

İKTİDAR KAVRAMI

Siyaset biliminin temel kavramlarından biri iktidardır. İnsanlar arasındaki farklılıklar toplumların hiyerarşik ola-rak örgütlenmesine neden olmaktadır. İktidar en genel anlamıyla bir kişi ya da grubun diğer kişi ve grupları kendi arzusu ve düşüncesi doğrultusunda etkileyip yönlendirebilmesidir.

Her toplumsal oluşum kendine özgü bir siyasal sistem geliştirmektedir. Bu siyasal sistem aynı zamanda toplum-sal düzeni tesis edecek ve işletecek iktidarı elde etme mekanizmalarının neler olduğunu ve iktidarın nasıl işleti-leceğini belirleyen iktidar yapılarını oluşturur.

İktidarın Kaynakları ve Teknikleri

Ekonomik zenginlik, fiziki güç, silah gücü gibi maddi fark-lılıkların yanı sıra bilgi, yetenek, statü, kişilik özellikleri gibi maddi olmayan farklılıklar iktidar ilişkisinde birer kay-nağa dönüşür.

İktidarın farklı kaynakları ve farklı biçimleri vardır:

Fiziksel Kaynak: Fiziksel kaynak kapsamında, denetim kurmanın en önemli aracı kuvvet kullanımıdır. Kuvvet kullanımı, fiziksel kaynağa dayalı olarak polis ve askerî güç örneğindeki gibi maddi olabilir. Ama her kuvvet kul-lanımı maddi olmak durumunda değildir; zor kullanma tehdit, yıldırma, sindirme, korkutma ve sembolik şiddet fiziksel kaynağa dayalı kuvvet kullanımı örnekleridir. Bir iktidar ilişkisinde fiziksel kaynağa dayalı olarak kuvvet kullanımı yasal ya da meşru olabileceği gibi yasa dışı ya da gayrimeşru da olabilir.

UyarıModern toplumlarda devletin kullandığı en üstün iktidar olan siyasal iktidarın en önemli özelliği, meşru zor kullanma tekelini elinde tutmasıdır.

Ekonomik Kaynak: Ekonomik kaynaklara sahip olanlar, bu kaynağa dayanarak iktidarı elde edip bu konumlarını devam ettirirler. İktidarı elde etmek için sahip oldukları ekonomik kaynakları dağıtma ve belli kişi ya da grupları yararlandırma yoluna gidebilirler.

Ekonomik kaynağa dayalı olarak iktidar ilişkilerinde başvurulan diğer bir yöntem de rütbe, makam, ödül gibi avantajların dağıtılmasıdır. Ödüllendirme ya da ceza-landırma (para cezası, rütbe yükseltmeme ya da işten kovma gibi), bu kaynağa dayalı iktidar ilişkilerinde sıkça başvurulan bir tekniktir.

Sembolik Kaynak: Sembolik kaynaklar kapsamındaki teknikler arasında propaganda, endoktrinasyon (fikir aşı-lama) ve yönlendirme (manipülasyon) yer alır.

Örnek Soru

Kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması iktidarın sembolik kaynak kullanım olanağını artırmıştır.

Kitle iletişim araçları aracılığıyla kullanımı sıklaşan teknik aşağıdakilerden hangisidir? A) YönlendirmeB) Fikir aşılamaC) PropagandaD) İlgi çekmeE) Zor kullanma

Çözüm

Yönlendirme, özellikle kitle iletişim araçlarının yaygın-laşmasıyla sıkça karşılaşılan bir teknik olmuştur. Kit-leler bu yolla şartlandırılmakta ve iktidar sahiplerine itibar kazandırılmaktadır.

Cevap A