2019 FEN BİLİMLERİ FEN VE TEKNOLOJİ · Bilgisi Fizik bölümünü kapsamaktadır ve Kamu...

ÖABTKPSS

2019

FEN BİLİMLERİFEN VE TEKNOLOJİ

pegemkampüs

Video dersler ücretsizolarak cebinizde

Lütfen detaylı bilgi içinön sözü okuyunuz.

50 soruda

32SORU

KONU ANLATIMLIVİDEO DESTEKLİ

FİZİK

KOMİSYONÖABT Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği 1. Kitap (Fizik)

ISBN 978-605-241-331-9

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ' ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

9. Baskı: 2019, Ankara

Proje-Yayın: Mehmet Ali TutluDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel Avci

Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARATel : 0312 394 55 91

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 12385

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ Konu anlatımlı setimiz dört kitap hâlinde düzenlenmiştir. Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 1. Kitap" adlı yayınımız Alan Bilgisi Fizik bölümünü kapsamaktadır ve Kamu Personel Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki fizik so-rularını çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve gelitirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanya-zın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek haya-tınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve de-taylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çö-zümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiş-tir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili soru-larınızı [email protected] adresine e-posta yoluyla ya da 0507-3166066 numa-rasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Sorunuz en kısa sürede yazarlarımız tarafından cevaplandırılacaktır.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar...

QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

ÜyelikÜyelik ekranını eksiksiz

doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz.

Aktivasyon

Üye girişi yaptıktan sonraaçılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz.

AktifKitaplar

Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı

Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı

izlemeye başlayabilirsiniz.

QR Kod Okutma

QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz.

Uygulama İndirme

Uygulamanızı mağazalarından “Pegem Kampüs”yazarak indirebilirsiniz.

Aktivasyon Kodu Fen Fizik kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır.

v

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: FİZİĞİN UĞRAŞ ALANI

Fiziğin Uğraş Alanı �� 3

Fiziğin Doğası �� 4

Çözümlü Test �� 7

Çözümler �� 10

2. BÖLÜM: VEKTÖRLER

Vektörler �� 11



3. BÖLÜM: KESİŞEN KUVVETLERİN DENGESİ

Kesişen Kuvvetlerin Dengesi �� 25



4. BÖLÜM: MADDE VE ÖZELLİKLERİ

Madde ve Özellikleri �� 35



Dayanıklılık �� 44

Doğada ve Çevremizde Yüzey Alanı - Hacim İlişkileri �� 44



5. BÖLÜM: BASINÇ

Basınç �� 55



6. BÖLÜM: SIVILARIN KALDIRMA KUVVETİ

Sıvıların Kaldırma Kuvveti �� 72



7. BÖLÜM: ISI VE SICAKLIK

Isı ve Sıcaklık �� 83



Genleşme �� 95



8. BÖLÜM: TORK (MOMENT)

Tork (Moment) �� 107



9. BÖLÜM: AĞIRLIK VE KÜTLE MERKEZİ

Ağırlık ve Kütle Merkezi �� 117



10. BÖLÜM: BASİT MAKİNELER

Basit Makineler �� 128



11. BÖLÜM: HAREKET

Hareket �� 143

Düzgün Doğrusal Hareket �� 145



Bağıl Hareket �� 159



İÇİNDEKİLER

vi

12. BÖLÜM: YERYÜZÜNDE HAREKET

Yeryüzünde Hareket �� 170



Yatay Atış �� 182

Eğik Atış �� 184



13. BÖLÜM: DİNAMİK

Dinamik�� 196



14. BÖLÜM: ÇEMBERSEL HAREKET

Çembersel Hareket �� 214





15. BÖLÜM: BASİT HARMONİK HAREKET

Basit Harmonik Hareket �� 246



16. BÖLÜM: İŞ, GÜÇ VE ENERJİ

İş, Güç ve Enerji �� 263



17. BÖLÜM: İTME VE MOMENTUM

İtme ve Momentum �� 287



18. BÖLÜM: OPTİK

Optik �� 314



Küresel Aynalar �� 328



Işığın Kırılması �� 340



Mercekler �� 359



19. BÖLÜM: ELEKTRİK

Elektrik�� 376



Elektrik Alanı �� 394



Paralel Levhalar �� 412



Elektrik Akımı �� 431



20. BÖLÜM: DALGALAR

Dalgalar �� 457



21. BÖLÜM: MANYETİZMA

Manyetizma �� 490



22. BÖLÜM: MODERN FİZİK

Modern Fizik �� 534

Işığın Yapısı �� 534



Elektromanyetik Dalgalar �� 569



ALAN BİLGİSİ

3

FİZİ İN U RAŞ ALANI1.BÖLÜM

FİZİĞİN UĞRAŞ ALANI

Doğa olaylarından canlı varlıklarla ilgili olanlar biyolo-jinin, maddenin yapısal özellikleriyle ilgili olanlar kim-yanın, maddenin yapısal özellikleri dışında kalan özel-likler ve bunlar üzerinde gerçekleşen olaylar ise fiziğin konusudur. Fizik yasa ve teorilerinin ifade edilmesinde matematik vazgeçilmez bir dildir. Fizik, madde ve enerji arasındaki etkileşimi inceleyen ve doğada gerçekleşen olaylarla ilgili mantıklı açıklamalar üretmeye çalışan uy-gulamalı bir bilim dalıdır. Bu bilim dalında çalışan bilim insanları fizikçi adını alırlar.

Bir fizikçi, fizik biliminin sınanabilir, sorgulanabilir, yanlış-lanabilir ve delillere dayandırılabilir olduğunu bilir. Aynı zamanda bilimsel bir bilginin her zaman mutlak doğru olmadığını unutmadan doğada gerçekleşen olayları in-celeyerek bu olayların hem sebeplerini hem de sonuçla-rını açıklamaya çalışır. Fizik, insan yaşamının her anında vardır. Bundan dolayı, fiziğin değişik alt alanları vardır. Bu alt alanların neler olduğu ve inceledikleri konular, aşağıda kısaca tanıtılmıştır.

Mekanik

Cisimlerin nasıl hareket ettiklerini ve nasıl etkileştiklerini inceler.

Termodinamik

Enerjinin madde içinde nasıl yayıldığını ve nasıl iletildi-ğini inceler.

Manyetizma

Dünya'nın manyetik alanını, manyetik maddelerden ve elektrik akımından oluşan manyetik alanı inceler.

Optik

Işıkla ilgili olayları, ışığın saydam ortamlardaki davranı-şını inceler.

Elektrik

Maddenin yapısındaki elektron ve protonların sahip ol-duğu elektrik yükleri ile bunların neden olduğu elektriksel alan ve elektriksel kuvveti inceler.

Katı Hâl Fiziği

Yoğun hâldeki maddelerin, elektriksel, manyetik, optik ve esneklik özelliklerini inceler.

Atom Fiziği

Atomların yapısını oluşturan unsurların birbirleriyle nasıl etkileştiğini inceler.

Nükleer Fizik

Atom çekirdeğinin yapısını ve kararsız çekirdeklerin nasıl ışıma yaptıklarını inceler.

Örnek

Mekanik

Nükleer fizik

Optik

Katı hâl fiziği

Atom fiziği

Nano teknoloji

Uçakların uçurulması

Gök kuşağı

Radyasyon

Yukarıda fiziğin alt alanları ile uğraştığı konular verilmiştir.

Buna göre, alt alanlar ile açıklamalar doğru olarak eşleştirildiğinde hangi alt alan boşta kalır?

A) Mekanik

B) Nükleer fizik

C) Optik

D) Katı hâl fiziği

E) Atom fiziği

ÇözümUçakların uçurulması mekaniğe, radyasyon nükleer fizi-ğe, gökkuşağı optiğe, nano teknoloji atom fiziğine girer. Buna göre katı hâl fiziği boşta kalır.

Cevap D

4


FİZİĞİN DOĞASI

Gözlem, bir olayla ilgili olarak duyu organları ya da araç ve gereçler kullanılarak yapılan incelemelerdir. Fiziksel bir olay, duyu organlarını güçlendirerek birtakım teknolo-jik araçlarla gözlenir.

Fizikle ilgili bir olay iki tür gözlem yapılarak incelenir. Bunlardan ilki nitel gözlem, ikincisi ise nicel gözlemdir.

Nitel gözlem, herhangi bir ölçme aracı kullanmadan beş duyu organı kullanılarak yapılan gözlem türüne denir.

Bu gözlemler kesinlik ifade etmez, hata payı çoktur, ya-nıltıcıdır, güvenilir değildir. Duruma ve kişiye göre deği-şebilir. Objektif değildir.

Nicel gözlem, duyu organları ile birlikte ölçme araçları da kullanılarak yapılan gözlem türüne denir. Duruma ve kişiye göre değişmez. Bilimsel önem taşır ve güvenilir bir gözlemdir. Bilimde en çok kullanılan gözlem çeşididir.

Örnek

Aşağıdakilerden hangisi nicel gözleme girmez?

A) Bileziğin kütlesini eşit kollu terazi kullanarak bulma

B) Kumaşın boyunu mezura kullanarak bulma

C) Taşın hacmini su dolu dereceli silindir kullanarak bulma

D) Suyun sıcaklığını parmağımızı içine sokarak bulma

E) Afyon ile Ankara arasındaki karayolunun uzunluğunu otomobilin kilometre sayacı ile bulma

Çözüm

A, B, C, E seçeneklerinde duyu organları ile birlikte ölç-me araçları da kullanılmıştır. Ancak D seçeneğinde sa-dece duyu organları kullanılmıştır.

Cevap D

Temel ve Türetilmiş Büyüklükler

Kendi başına ifade edildiğinde bir anlamı olan büyüklük-lere temel büyüklük denir.

Temel Büyüklük

Büyüklük Sembolü Birimi Ölçüm Aleti

Kütle m kilogram (kg)

Eşit kollu terazi

Zaman t saniye (s) Kronometre

Uzunluk , metre (m) Metre

Sıcaklık T kelvin (K) Termometre

Işık şiddeti I candela (cd) Fotometre

Akım şiddeti i Amper (A) Ampermetre

Madde miktarı A Mole (mol)

Türetilmiş Büyüklükler

Büyüklük Sembolü Birimi

Ağırlık G Newton

Kuvvet F Newton

Enerji E Joule

Güç P joule_______ saniye

İvme a metre________ saniye2

Hız v metre________ saniye

Basınç P Newton________ metre2

5


Ölçmede Hata

Ölçme sonuçlarının gerçek değerden farklı olması, ölçmede hata yapıldığı anlamına gelir. Ölçüm sonucu ile gerçek değer arasındaki farka ölçmede hata denir. Bu hataların kaynağı ölçme yöntemi, ölçümü yapan kişi, ölç-me aracı ve ölçümün yapıldığı ortamdan kaynaklanabilir.

Örnek

Ölçüm sonucu ile gerçek değer arasındaki hatanın kaynağı aşağıdakilerden hangisi olamaz?

A) Ölçme aracı

B) Ölçme yöntemi

C) Ölçümü yapan kişi

D) Ölçümün birden fazla yapılması

E) Ölçümün yapıldığı ortam

Çözüm

Ölçümün birden fazla yapılması ölçmedeki hata payını azaltır. Dolayısıyla ölçümün birden fazla yapılması ölç-mede hatanın kaynağı olamaz.Cevap D

Skaler ve Vektörel Büyüklükler

Birim ve sayı kullanılarak tanımlanabilen büyüklüklere skaler büyüklük denir. Fizikte, enerji, zaman, güç, ısı kütle, hacim, özkütle, sıcaklık vb. büyüklükler skaler büyüklüktür.

Birim ve sayıya ilave olarak bir yöne de sahip olan büyüklükler ise vektörel büyüklük olarak adlandırılır.Hız, ivme, yer değiştirme, kuvvet, ağırlık, momentum vb. büyüklükler vektörel büyüklüklere örnektir.

Örnek

Aşağıdakilerden hangisi vektörel bir büyüklüktür?

A) Güç B) Enerji C) Sıcaklık

D) Hız E) Kütle

Çözüm

Vektörel büyüklükler birim ve sayı yanında yöne de sa-hip olan büyüklüklerdir. Güç, enerji, sıcaklık ve kütle sa-dece birim ve sayı ile ifade ediliyor. Hız ise birim ve sayı yanında yöne de sahiptir.

Cevap D

Hipotez

Bilimsel bir problemin verilere dayalı olarak kurulan ge-çici çözüm yoludur. Bilimsel bir hipotez, incelenen prob-leme bir ölçüde cevap verebilmeli ve eldeki tüm verileri içermelidir. Bilimsel bir hipotezin bir takım deneylerle geçerli olup olmadığı test edilmelidir. Bundan sonra kont-rollü deneyler yapılarak hipoteze dayalı tahminlerin dola-yısıyla hipotezin geçerliliği ve doğruluğu araştırılır.

Kontrollü deney, deney sonucunu etkileyecek koşullar-dan birini değiştirip diğerlerini sabit tutacak şekilde ya-pılan deneydir.

Bilimsel bir problemin çözümünde takip ettiği yol sırasıy-la şu şekilde olabilir:

• Problem belirlenir.

• Problemle ilgili veriler toplanır.

• Hipotez kurulur.

• Hipoteze dayalı tahmin yapılır.

• Kontrollü deney ve nicel gözlem yapılır.

• Doğrulanmıyorsa işlemlere baştan başlanır.

• Doğrulanıyorsa hipotez geçerlidir.

Fizik bilimiyle ilgilenen bilim insanları, birtakım bilimsel bilgilere ulaşırken planlı ve sistemli bir şekilde çalışırlar.Bu süreçte fizikle ilgili ilke, kanun ve teorilere ulaşırken bilimsel çalışma yöntemi olarak bilinen bir yol izlerler. Bir bilim insanının kullandığı bilimsel yöntem, diğer bir bi-lim insanı tarafından kullanılan bilimsel yöntemden farklı olabilir.

Bilimsel bir yöntemin aşamaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

1. Olaylarla ilgili gözlem yapma

2. Sorular oluşturma aynı konuda önceden yapılan çalışmaları inceleme

3. Hipotezler kurma

4. Hipotezleri test etmek için bir takım deneyler ta-sarlama

5. Kontrollü deneyler yapma

6. Deney sonuçlarının tekrarlanabilirliğini kontrol etme verileri analiz etme ve önceden yapılan tah-minlerle karşılaştırma

7. Verilerden sonuç çıkarma

8. Sonuçların hipotezleri ne ölçüde desteklediğine ve sonuçların literatürdeki bilgilerle ne ölçüde tu-tarlı olduğuna karar verme

6


Örnek

Aşağıdakilerden hangisi bilimsel yönteme girmez?

A) Hipotezler kurma

B) Verilerden sonuç çıkarma

C) Neden − sonuç ilişkilerinden kaçınma

D) Kontrollü deneyler yapma

E) Olaylarla ilgili nitel ve nicel gözlem yapma

Çözüm

Neden sonuç ilişkilerinden kaçınma bilimsel çalışma yöntemine girmez.

Cevap C

Bilimsel Teori ve Yasa

Bilimsel bilgi türleri olarak bilinen "teori" ve "yasa"lar bir-birinden oldukça farklı kavramlardır.

Bilimsel teori, gözlenen bir doğa olayıyla ilgili genelle-melerin açıklamasıdır. Büyük patlama ve atomun yapı-sıyla ilgili teoriler, bilimsel teoriye örnektir.

Bilimsel yasa ise doğruluğu kanıtlanmış varsayımlar olarak tanımlanabilir. Bilimsel yasalara kütle çekim, kütle ve enerjinin korunumu örnek olarak verilebilir.

Bilimsel yasa ve teoriler mutlaka deneysel desteğe sahip olmalıdır. Fakat bu şekilde de olsa bilimsel teoriler asla yasa olmaz. Bilimsel yasaların teorilerden daha üst dü-zey bilgi oldukları ve bilimsel teorilerin daha fazla deney-sel destek buldukça bilimsel yasa oldukları yönündeki bilgiler, kesinlikle yanlıştır.

Örnek

1. Coulomb...

2. Büyük patlama...

3. Enerjinin korunumu...

4. Modern atom...

5. Eylemsizlik...

6. Elektromanyetik...

Yukarıda sıralanan yasa ve teorilerin tamamlanmasının sayısal dağılımı aşağıdakilerden hangisidir?

Yasa Teori

A) 3 3

B) 4 2

C) 2 4

D) 1 5

E) 5 1

Çözüm

Coulomb yasası, enerjinin korunumu yasası, eylemsiz-lik yasası, büyük patlama teorisi, modern atom teorisi, elektromanyetik teorisi.

Buna göre yukarıda 3 yasa, 3 teori vardır.

Cevap A

Örnek

Işık yılının birimi nedir?

A) saniye B) metre / saniyeC) metre D) metre / saniye2

E) kilogram

Çözüm:

Işık yılı demek ışığın bir yılda aldığı yoldur. Dolayısıyla ışık yılı uzunluğu ifade eder.

Cevap C

7


ÇÖZÜMLÜ TEST

1. Fizik bilimi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Sınanabilir.

B) Delillere dayandırılabilir.

C) Sorgulanamaz.

D) Yanlışlanabilir.

E) Gözlem ve deneylere dayandırılabilir.

2. Fiziğin uğraş alanına;

I. Doğa olayları

II. Canlıların üremesi

III. Atomun yapısı

verilenlerden hangileri girer?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III

D) II ve III E) I, II ve III

3. Fiziğin alt alanları ile açıklamaları verilmiştir.

Katı hâl fiziği

Nükleer fizik

Termodinamik

Mekanik

Atom fiziği

Atomların yapısını oluşturan unsurların nasıl etkileştiğini inceler.

Cisimlerin nasıl hareket ettiklerini ve nasıl etkileştiklerini inceler.

Yoğun hâldeki maddelerin elektriksel manyetik esneklik ve optik özelliklerini inceler.

Enerjinin madde içinde nasıl yayıldığını ve iletildiğini inceler.

Alt alanlar ile açıklamalar doğru olarak eşleştirildiğinde hangi alt alan boşta kalır?

A) Katı hâl fiziği

B) Nükleer fizik

C) Atom fiziği

D) Mekanik

E) Termodinamik

4.

I. Temel büyüklükler, kendi başına ifade edildiğinde anlamı olan büyüklüklerdir.

II. Skaler büyüklükler, birim ve sayı kullanılarak tanımlanabilen büyüklüklerdir.

III. Vektörel büyüklükler, birim ve sayının yanında yöne de sahip olan büyüklüklerdir.

Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) I, II ve III

5. Aşağıdakilerden hangisi temel büyüklüklerden biri değildir?

A) Madde miktarı

B) Akım şiddeti

C) Işık şiddeti

D) Kütle

E) Hacim

6. Aşağıdaki temel büyüklüklerle ilgili ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Işık yılı uzunluk birimidir.

B) SI birim sisteminde sıcaklık birimi Kelvin'dir.

C) Akım şiddeti birimleri onar onar büyür veya küçülür.

D) Kütle eşit kollu terazi ile ölçülür.

E) Işık şiddeti skaler büyüklüktür.

8


7. Aşağıdakilerden hangisi hem türetilmiş hem de vektörel bir büyüklüktür?

A) Güç B) Sürat C) Kuvvet D) Enerji E) Potansiyel farkı

8. Fizik yasa ve teorilerinin ifade edilmesinde ---- vazgeçilmez bir dildir.

Yukarıdaki boşluğa aşağıdaki bilim dallarından hangisi getirilmelidir?

A) Biyoloji B) Matematik C) Kimya

D) Jeoloji E) Coğrafya

9. Nano teknoloji, fiziğin alt bilim dallarından hangisinin alanına girer?

A) Atom fiziği B) Katı hâl fiziği C) Nükleer fizik

D) Elektrik E) Manyetizma

10. Aşağıdakilerden hangisi nitel gözleme bir örnektir?

A) Ceketin kolunu mezura ile ölçmek

B) Taşın hacmini dereceli silindire atarak bulmak

C) Suyun sıcaklığını termometre ile ölçmek

D) Deniz dalgalarının hareketine bakarak rüzgârın hızını bulmak

E) Altın yüksüğün kütlesini eşit kollu terazi ile ölçmek

11. Aşağıda verilen büyüklük ile ilgili ölçme birimi eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

A) Madde miktarı − mol

B) Enerji − joule

C) Isı − watt

D) Akım şiddeti − amper

E) Kuvvet − newton

12.

I. sürat = yol _______ zaman

II. iş = kuvvet · yol

III. güç = iş _______ zaman

IV. kuvvet = kütle ⋅ ivme

V. akım şiddeti = potansiyel farkı · direnç

Yukarıdaki hangi türetilmiş büyüklük yanlış ifade edilmiştir?

A) I B) II C) III D) IV E) V

13.

I. Sadece beş duyu organını kullanarak yapılan in-celemeye nitel gözlem denir.

II. Suyun sıcaklığını dokunarak bulmak nitel bir göz-lemdir.

III. Eşit kollu terazi ile bileziğin kütlesini ölçmek nicel bir gözlemdir.

Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?

A)Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II


9


14. Aşağıdakilerden hangisi SI birim sistemlerinden biri değildir?

A) Joule B) Saniye C) Metre

D) Celcius E) Kilogram

15. Aşağıdakilerden hangisi bilimsel yönteme girmez?

A) Neden − sonuç ilişkilerinden kaçınma

B) Verilerden sonuç çıkarma

C) Hipotezler kurma

D) Kontrollü deneyler yapma

E) Olaylarla ilgili gözlem yapma

16. Fizikte yapılan deneylerde,

I. Bağımsız değişken,

II. Kontrol değişkenleri,

III. Bağımlı değişkenverilenlerden hangileri uygulanır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II


17. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Bilimsel yasa, doğruluğu kanıtlanmış varsayımlardır.

B) Bilimsel teori, gözlenen bir doğa olayıyla ilgili genellemelerin açıklamasıdır.

C) Deneysel desteğe sahip olan teoriler yasa olur.

D) Bilimsel yasa ve teoriler mutlaka deneysel desteğe sahip olmalıdır.

E) Enerjinin korunumu bir yasa, büyük patlama bir teoridir.

18. • Atom

• Kütle çekim

• Ohm

• Coulomb

• Elektromanyetik

• Snell

• Büyük patlama

Yukarıdakilerden kaç tanesi teori ile biter?

A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6

19. Aşağıdakilerden hangisi türetilmiş bir büyüklük birimidir?

A) Amper B) Saat C) Metre

D) Ohm E) Kilogram

20. Aşağıdakilerden hangisi enerji birimidir?

A) Derece B) Kalori C) Fahrenheit

D) Watt E) Kelvin

ÖABTKPSS

2019


pegemkampüs



50 soruda

32SORU


KİMYA

KOMİSYONÖABT Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 2. Kitap (Kimya)

ISBN 978-605-241-331-9Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.


Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.




Proje-Yayın: Ümit DilaverDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı


Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)


İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

ÖN SÖZ


Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri - Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (ÖABT Fen Bilimleri-Kimya) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olması amacıyla MEB müfredatından da yararlanarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Bu kitabın tüm hazırlık aşamasında emeği geçen hocamız Ozan Özdemir'e teşekkürü borç biliriz. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitaba ilişkin sorularınızı [email protected] adresine e-posta yoluyla ya da 0538 594 92 40 numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır.


Başarılar...




Aktivasyon


AktifKitaplar




QR Kod Okutma


Uygulama İndirme



v

İÇİNDEKİLER

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: MADDE

A. KİMYA BİLİMİ ��3 Yunan Felsefesine Göre Kimya ��3

Orta Çağ'da Kimya ��4

Modern Kimyanın Öncüleri ��5

Birim Sistemleri ��6

Ölçümlerde Belirsizlikler ��7

B. MADDE �� 12Maddenin Ortak Özellikleri ��12

Kapasite ve Şiddet Özelliği ��13

Maddenin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri ��13

Maddenin Ayırt Edici Özellikleri ��14

Maddenin Sınıflandırılması ��21

1. Saf (Arı) Maddeler ��21

2. Karışımlar (Saf Olmayan Maddeler)��23

Homojen Karışımlar (Çözeltiler) ��24

Çözeltilerin Sınıflandırılması ��24

Heterojen Karışımlar ��25

Karışımları Ayırma Yöntemleri ��25

C. MADDELERİN HÂL DEĞİŞİMİ �� 27D. MADDELER ARASI ISI ALIŞVERİŞİ ��28 ÇÖZÜMLÜ TEST ��30 ÇÖZÜMLER ��33

2. BÖLÜM: ATOM VE YAPISI

A. STATİK (DURGUN) ELEKTRİK ��35 Atom ve Elektriklenme ��35

Faraday’ın Elektroliz Deneyleri ve Atom Altı Parçacıklar ��35

Elektronun Keşfi ��36

Elektron Yükü İle Atomdaki Pozitif Yük Arasındaki İlişki ��38

Nötronun Keşfi ��39

B. ATOMUN TEMEL TANECİKLERİ VE ÖZELLİKLERİ �� 39

Dalton Atom Modeli ��39

Thomson Atom Modeli ��40

Rutherford Atom Modeli ��40

C. IŞIK �� 40Elektromanyetik Dalga Modeli ��41

Işığın Dalga Modeli ��41

Madde-Işık Etkileşimi ��42

Dalga Mekaniği Atom Modeli �� 49

D. ATOMLARIN ELEKTRON DAĞILIMI ��50 Küresel Simetri ��53

İyonların Elektron Dağılımı ��54

Değerlik Orbitalleri ve Değerlik Elektronları ��55

Temel Hâl - Uyarılmış Hâl ��55

Kuantum Sayıları ve Atomik Dalga Fonksiyonları ��56

E. ATOM TÜRLERİ ��63ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ��67ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ��69ÇÖZÜMLER - 1 ��71ÇÖZÜMLER - 2 ��73

3. BÖLÜM: PERİYODİK ÇİZELGE

A. PERİYODİK TABLONUN TARİHSEL GELİŞİMİ ��74 B. PERİYODİK CETVEL ��74

Periyodik Cetvelde Yer Bulma ��75

Grupların Genel Özellikleri ��77

Elementlerin Periyodik Cetvelde Değişen Özellikleri ��81

C. KOVALENT, İYONİK VE VAN DER WAALS YARIÇAPI �� 90D. BÜYÜK PATLAMANIN DENEYSEL

KANITLARI �� 91E. ALAŞIMLAR �� 92ÇÖZÜMLÜ TEST �� 94ÇÖZÜMLER ��97

4. BÖLÜM: KİMYASAL BAĞLAR

A. KİMYASAL TÜRLER ��100 B. KİMYASAL TÜRLER ARASINDA ETKİLEŞİM �� 100

Kimyasal Türler Arasında Bağ Oluşumu ��100

Güçlü Etkileşimler ��101

Zayıf Etkileşimler ��105

Kimyasal Bağ Kavramı ��109

Lewis Yapılarının Yazılması �� 111

Formal Yük �� 112

Rezonans�� 113

Hibritleşme (Melezleşme) �� 116

Molekül Geometrisi ve VSEPR Kuramı �� 118

Moleküler Orbital Teorisi ��126

Katılar ��130

Kristal Türleri ��131

İletkenlik ��136

ÇÖZÜMLÜ TEST �� 138ÇÖZÜMLER ��141

vi

İÇİNDEKİLER

5. BÖLÜM: BİLEŞİKLER

BİLEŞİKLER ��144 1. Basit (Kaba) Formül ��144

2. Molekül (Gerçek) Formülü ��144

3. Açık (Yapı) Formülü ��144

İyonik Bağlı Bileşiklerin Formüllerinin Yazılması ve Adlandırılması ��144

Kovalent Bağlı Bileşiklerin Yazılması ve Adlandırılması ��147

Bileşiklerin Sınıflandırılması ��149

ÇÖZÜMLÜ TEST ��155 ÇÖZÜMLER ��157 6. BÖLÜM: KİMYASAL TEPKİMELER

A. KİMYASAL TEPKİMELER ��159 Basit Denklem Denkleştirme ��159

B. KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ ��161ÇÖZÜMLÜ TEST �� 170ÇÖZÜMLER ��173

7. BÖLÜM: MOL KAVRAMI

MOL KAVRAMI ��176 1. Avogadro Sayısı ve Mol Sayısı ��176

2. Bağıl Kütle ve Mol Kütlesi ��178

3. Molar Hacim ��180

4. Avogadro Hipotezi ��181

ÇÖZÜMLÜ TEST �� 183ÇÖZÜMLER ��186 8. BÖLÜM: STOKİYOMETRİ

A. KİMYASAL YASALAR ��189 B. KİMYASAL HESAPLAMALAR �� 193ÇÖZÜMLÜ TEST �� 203ÇÖZÜMLER ��206

9. BÖLÜM: GAZLAR

A. GAZLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ ��210 Brown Hareketi ��210

B. KİNETİK GAZ TEORİSİ �� 210Gazların Difüzyonu �� 211

Efüzyon ��212

C. GAZLARDA BASINÇ, HACİM, MOL SAYISI VE SICAKLIK İLİŞKİSİ �� 213

Basınç ��213

İdeal Gaz Denklemi ��217

Gazların Yoğunluğu ��217

D. GAZ YASALARI �� 219Gazlarda Basınç-Hacim İlişkisi ��219

Gazlarda Basınç-Mol Sayısı İlişkisi ��221

Gazlarda Basınç-Sıcaklık İlişkisi ��221

Gazlarda Hacim-Sıcaklık İlişkisi ��222

Gazlarda Hacim-Mol Sayısı İlişkisi ��223

Kısmi Basınç ��225

Genel Gaz Denklemi ��227

Gazların Karıştırılması ��227

Tepkimeli Gaz Problemleri ��229

Su Üstünde Toplanan Gaz Basıncı ��233

Gerçek Gazlar ��234

Henry Yasası ��236

Atmosferde Su Buharı ��237


10. BÖLÜM: ÇÖZELTİLER

A. ÇÖZELTİLER ��246 B. ÇÖZELTİ TÜRLERİ �� 246C. ÇÖZÜNÜRLÜĞE ETKİ EDEN FAKTÖRLER �� 248D. ÇÖZÜNME HIZI �� 251E. DERİŞİM (KONSANTRASYON) �� 251F. ÇÖZELTİLER ARASI TEPKİMELER �� 258G. KOLİGATİF ÖZELLİKLER �� 263ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ��277 ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ��280 ÇÖZÜMLER - 1 ��281 ÇÖZÜMLER - 2 ��285

11. BÖLÜM: RADYOAKTİFLİK

A. RADYOAKTİFLİK (ÇEKİRDEK TEPKİMELERİ) ��286

Alfa Işıması ��286

Beta Işıması ��286

Gama Işıması ��287

Pozitron Işıması ��287

Nötron Işıması ��288

Proton Işıması ��288

Elektron Yakalaması (K yakalaması) ��288

Doğal Radyoaktiflik ��290

Yapay Radyoaktiflik ve Bombardıman ��290

Fisyon (Çekirdek Bölünmesi) ��290

Füzyon (Çekirdek Kaynaşması) ��290

Yarılanma Süresi ��291

Radyasyon Birimleri ��294

vii

İÇİNDEKİLER

Çekirdek Bağlanma Enerjisi ��294

Atom Altı Parçacıklar ��295

Radyoaktif Işık ��296

Absorblaşmış Doz ��296

Doğadaki Temel Kuvvetler ��297

Radyoaktif Tepkimelerin Kinetiği ��297


12. BÖLÜM: TERMODİNAMİK

A. KİMYASAL TEPKİMELERDE ENERJİ ��304 B. KİMYASAL TEPKİMELERDE ENERJİ

DEĞİŞİMİ ��307 Endotermik Tepkimeler ��307

Ekzotermik Tepkimeler ��308

Sistemlerde Entalpi Değişimi ��309

Oluşum Entalpisi (Isısı) ��310

Tepkime Entalpisi (∆H) Hesaplanması �� 311

Hess Yasası ��313

Born - Haber Çevrimi ��314

Bağ Enerjileri ��316

Kalorimetre Kabı ��317

İstemlilik ��319

Termodinamiğin 2. Kanunu ��320

Termodinamiğin 3. Kanunu ��321

Gibbs Serbest Enerjisi ��322

Serbest Enerji ve Kimyasal Denge ��323

Buharlaşma Entalpisi ��324

Trouton Kuralı ��324

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 �� 327ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ��329 ÇÖZÜMLÜ TEST - 3 ��331ÇÖZÜMLER - 1 ��333 ÇÖZÜMLER - 2 ��335 ÇÖZÜMLER - 3 ��337

13. BÖLÜM: KİMYASAL KİNETİK

A. TEPKİME HIZI ��339 Tepkime Hızının İzlenmesi ��340

Çarpışma Teorisi ��341

B. TEPKİME HIZINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER �� 342C. HIZ DENKLEMİNİN YAZILMASI �� 347

Tek Basamaklı (Mekanizmasız) Tepkimelerde Hız Bağıntısı ��347

Çok Basamaklı (Mekanizmalı) Tepkimelerde Hız Bağıntısı ��347

Tepkime Mekanizmasına Katalizörün Etkisi ��348

Deneysel Yoldan Hız Denkleminin Bulunması ��350

Birinci Dereceden Reaksiyonların Hız Denklemi ve Yarılanma Ömrü ��351

İkinci Dereceden Reaksiyonların Hız Denklemi ��352

Sıfırıncı Dereceden Reaksiyonların Hız Denklemi ��353

Anlık Hız ��354

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 �� 356ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ��360 ÇÖZÜMLER - 1 ��362 ÇÖZÜMLER - 2 ��365

14. BÖLÜM: KİMYASAL DENGE

A. FİZİKSEL DENGE ��367 B. KİMYASAL DENGE ��367

Denge Sabiti ��367

Derişimler Türünden Denge Sabiti ��368

Dengenin Nicel Görünümü ��368

Kısmi Basınçlar Türünden Denge Sabiti ��372

Denge Sabitinin Değişimi ��374

Dengenin Kontrolü (Denge Kesri) ��375

C. DENGEYE ETKİ EDEN FAKTÖRLER (Le Chatelier İlkesi) �� 376

1. Derişimin Etkisi ��376

2. Basınç ve Hacmin Etkisi ��378

3. Sıcaklığın Etkisi ��379

Kimyasal Dengenin Nedeni ��380


15. BÖLÜM: ÇÖZÜNÜRLÜK DENGESİ

A. ÇÖZÜNÜRLÜK DENGESİ ��388 B. KOMPLEKS İYON DENGELERİ VE K

çç �� 397


16. BÖLÜM: SULU ÇÖZELTİLERDE ASİT - BAZ DENGESİ

A. ASİT-BAZ TANIMLARI ��408 1. Arrhenius Asit-Baz Tanımı ��408

2. Lowry-Bronsted Asit-Baz Tanımı ��408

3. Lewis Asit-Baz Tanımı ��409

viii

İÇİNDEKİLER

Saf Suyun İyonlaşması ��412

pH ve pOH Kavramı ��412

Kuvvetli Asitlerde ve Bazlarda pH ve pOH ��415

Sulu Çözeltilerde Zayıf Asit ve Baz Dengeleri ��416

Zayıf Asitlerde ve Bazlarda pH ve pOH ��417

Poliprotik Asitler ve pH ��418

İyonlaşma Yüzdesi ��418

B. NÖTRLEŞME ��419Tam Nötrleşme ��419

Kısmi Nötrleşme ��420

Tampon Çözeltiler ��421

Hidroliz ��426

C. TİTRASYON �� 426Asit veya Bazların Titrasyon Eğrileri ��427

İndikatörler ��431

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 �� 434ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ��437 ÇÖZÜMLER - 1 ��439 ÇÖZÜMLER - 2 ��443

17. BÖLÜM: ELEKTROKİMYA

A. ELEKTROKİMYA ��446 B. ELEKTROKİMYASAL PİL �� 449C. ELEKTROLİZ �� 458ÇÖZÜMLÜ TEST �� 467ÇÖZÜMLER ��472

18. BÖLÜM: ORGANİK KİMYA

A. ORGANİK BİLEŞİKLER VE ÖZELLİKLERİ ��476Hidrokarbonlar ��477

Alkanlar (Parafinler) ��477

Alkanların Adlandırılması ��480

İzomer Maddeler ��485

B. ALKANLARIN ELDESİ �� 4871. Würtz Sentezi ��487

2. Grignard Bileşiklerinin Hidrolizi ��487

3. Karboksilli Asit Tuzlarının Dekarboksilasyonu ��488

4. Alkil Halojenürlerin İndirgenmesi ��488

5. Doymamış Hidrokarbonların İndirgenmesi 488

Sikloalkanlar ��488

C. DOYMAMIŞ HİDROKARBONLAR �� 489

D. STEREOİZOMERİ ��491 E. ALKENLERİN TEPKİMELERİ �� 493F. ALKİNLER �� 496

Alkinlerin Adlandırılması ��496

Alkinlerin Tepkimeleri ��497

Alkinlerin Yükseltgenmeli Bölünmesi ��498

Alkinlere Katılma Tepkimeleri Özet ��498

Alkinlerin Elde Edilme Tepkimeleri ��499

G. ALKOLLER, ETERLER, ALDEHİTLER VE KETONLAR �� 500H. KARBOKSİLLİ ASİTLER, ESTERLER, KARBON-

HİDRATLAR, AZOTLU ORGANİK BİLEŞİKLER, AROMATİKLER �� 510

Monokarboksilli Asitler ��510

Polikarboksilli Asitler ��510

Karboksilli Asitlerin Adlandırılması ��510

Karboksilli Asitlerin Genel Elde Edilme Tepkimeleri �� 511

Karboksilli Asitlerin Özellikleri �� 511

Karboksilli Asitlerin Kimyasal Tepkimeleri ��512

Esterler ��514

Yağlar ��516

Karbonhidratlar ��516

Azotlu Organik Bileşikler ��517

Aromatik Bileşikler ��519

I. STEREOİZOMERİ �� 530Optik İzomeri (Optikçe Aktiflik) ��530

Asimetrik Karbon Atomu ��530

Simetrik Karbon Atomu ��530

Enantiyomerler ve Rotamerler ��531

Polarize Işık ��531

D ve L Tipi Enantiyomerler ��531

R-S Adlandırma Sistemi ��532

Rasemik Karışım ��532

Birden Fazla Asimetrik Karbon ��532

İki Kiral Karbon Atomlu Bileşiklerde ��533

Diastereomerler ��533

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 �� 538ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ��541 ÇÖZÜMLER - 1 ��546 ÇÖZÜMLER - 2 ��548 KAYNAKÇA ��552

ALAN BİLGİSİ

3

MADDE1.BÖLÜM

A. KİMYA BİLİMİ

Kimya bilimi maddeyi incelemektedir. Kimya; maddenin yapısını, özelliklerini, bileşimini, etkileşimlerini ve tepki-melerini araştıran bilim dalıdır. Genel bir ifadeyle Kimya; maddenin özellikleriyle, sınıflandırılmasıyla, atomlarla, atom teorisiyle, kimyasal bileşiklerle, kimyasal tepkime-lerle, maddenin hâlleriyle, molekül içi ve moleküller arası çekim kuvvetleriyle, kimyasal bağlarla, tepkime hızıyla ve kimyasal dengenin prensipleriyle ve benzeri konularla ilgilenir.

Kimyanın ana bilim dallarını ise;

1. Analitik kimya,

2. Anorganik kimya,

3. Organik kimya,

4. Fizikokimya,

5. Biyokimya

şeklinde sınıflandırabiliriz. Bu ana bilim dallarına ülkemizde ve yabancı ülkelerde yeni eklemeler yapılmıştır.

Örnek

Polimer kimyası, nanoteknoloji, biyoteknoloji, yüzey kimyası, biyoorganik kimya vb. alanlar kimyanın yeni anabilim dallarıdır.

Ancak kitabımızın içeriğinde biyokimya ve yukarıda ör-neklerini verdiğimiz anabilim dallarına değinmeyeceğiz. Ayrıca anabilim dalları ayrı başlıklar altında incelenme-yecek, konular bütüncül bir anlayış içerisinde verilmeye çalışılacaktır.

İsterseniz önce Kimyanın temel bir bilim dalı olma süre-cini birlikte inceleyelim. Kimya biliminin temelini Simya oluşturmaktadır. Simyadan kimya bilimine geçişin tarih-sel sürecini şöyle özetleyebiliriz:

Kimyanın bugün bulunduğu nokta, yaklaşık 3 bin yıllık bir bilgi birikiminin sonucudur. Doğada meydana gelen olay-ların nedenlerini araştırmak, bunlara anlamlı açıklamalar bulmak tarih kadar eski bir olaydır. Bütün öteki bilim dal-ları gibi Kimya da insanın yararlandığı basit buluşlarla gelişmiştir. İnsanları yeni maddeler keşfetmeye yönelten ihtiyaçları aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz:

1. Beslenme ihtiyacı: Önce hayatta kalabilmek için doğa-daki yenilebilir maddeleri keşfetmekle işe başladılar.

2. Barınma ve korunma ihtiyacı: Sonra yıldırımlardan ve vahşi hayvanlardan korunmak için kendilerine uy-gun barınaklar hazırlamakla işe devam ettiler. Mağa-ralar ve değişik barınma yerleri inşa ettiler.

3. Savunma ve avlanma ihtiyacı: Hayatta kalabilmek ve hayatı kolaylaştırmak için değişik aletler ürettiler.

4. Isınma ihtiyacı: Ateşi kullanmayı öğrendiler.

5. Günlük hayatı kolaylaştırma ihtiyacı: Demire ve bakı-ra şekil vermeyi keşfettiler.

6. Giyinme ihtiyacı: Avladıkları hayvanların derilerinden elbiseler ürettiler.

7. Dış görünüşü değiştirme çabası: Güzelleşmek ve dış görünüşlerini daha güzel göstermek için değişik bo-yaları ürettiler ve kullandılar.

8. Değişik tatları kullanma ve gıdaları daha uzun sakla-ma ihtiyacı: Tuzu buldular.

9. Hastalıkları ve yaraları tedavi etme ihtiyacı:Yaralarını iyileştirmek için değişik bitkilerden elde ettikleri mad-deleri ilaç olarak kullandılar.

MÖ 2000 yıllarından beri Mısır’daki kimyacılar basit ilaçların yapımı ve bunların üretimi ile ilgilenmişlerdir. Sınama − yanılma yöntemiyle bazı bitkilerin öz suları-nın iyileştirici, bazılarının ise zararlı etkileri olduğunu görmüşlerdir. Bu dönemde kimyanın büyü ve tılsımla eş değer tutulduğu da söylenebilir.

Eldeki bilgiler Mısırlıların bakır, kurşun ve cıvayı cev-herlerinden ayırabildiklerini; cam yapımı, boyacılık ve altın saflaştırma konularında oldukça fazla deneyimleri olduğunu göstermektedir. Mısır uygarlığı kimyadan ge-niş ölçüde yararlanmış olmasına rağmen işin daha çok pratik yönü ile ilgilendikleri, teorik yönü ile ilgilenmedikleri anlaşılmaktadır.

Yunan filozofları ise Mısırlıların tersine işin teorik yönü ile ilgilenmişler, deneysel yönü ile pek ilgilenmemişlerdir.

Yunan Felsefesine Göre Kimya

Yunan filozoflarının bir kısmı bütün maddelerin belli bir ana maddesi olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bir başka ifa-deyle doğadaki çeşitli görünümdeki maddelerin belli bir ortak özelliği, yapısı vardır.

Empedokles (MÖ 492−432) ana maddenin dört unsur-dan (elementten) oluştuğunu ileri süren ilk düşünürdür. Empedokles’e göre ana madde hava, su, toprak ve ateş olmak üzere dört elementten meydana gelmektedir. Bu dört elementten biri katı (toprak), biri sıvı (su), biri ise gazdır (hava). Ateş de havadan daha hafif bir çeşit gaz olarak kabul edilmektedir. Bu görüşe göre bir cisim yan-dığı zaman kendini oluşturan elementlerine ayrışmak-tadır. Mesela odun karmaşık bir maddedir. Yandığında ateş açığa çıkar. Duman (hava) yükselir. Yanma sırasın-da suyun kaynadığı görülebilir. Yanma sonunda kalan kül ise toprağı belirtir. Bu nedenle hava, su, toprak ve ateşin birleşerek odunu oluşturduğuna inanılır.

Leukippos (MÖ 5. yüzyıl) ve onun öğrencisi olan De-mokritos (MÖ 460 − 370) atom kavramını ilk ortaya atan bilginlerdir; maddenin en küçük parçasına, Yunancadaki bölünemez anlamına gelen "atomos" adını vermişlerdir. Atomların sürekli hareket hâlinde olduğunu söyleyen Demokritos’tur.

4

MADDE1.BÖLÜM

Demokritos’a göre uzay, atomların düşünülmeyecek ka-dar uzun süredir içinde hareket ettikleri büyük boşluktur.

Aristo (MÖ 384 − 322), Empodokles’in dört elementinden (hava, su, toprak, ateş) esinlenerek yeni bir kuram ortaya koyar. Aristo, maddenin temel özellikleri olarak adlandır-dığı sıcaklık, soğukluk, nemlilik (ıslaklık) ve kuruluğun çiftler hâlinde birleşmesiyle bu elementlerin meydana geldiğini ileri sürer. Buna göre su, nemli ve soğuk şey-lerin, ateş ise sıcak ve kuru şeylerin özüdür. Dört temel özellik ikişer ikişer birleşerek yalnız dört bileşim meyda-na getirebilir. Çünkü sıcak ile soğuk veya kuru ile yaş gibi karşıt özellikler birleşemez. Özelliklerden birinin yerine ötekinin geçmesiyle bir element ötekine dönüşebilir.

Sıcak

Islak Soğuk

Kuru

Hava Toprak

Ateş

Su

Şekil: Aristo'nun Element Sınıflandırması

Orta Çağ'da Kimya

Orta Çağ'daki kimyacılar ki bunlara simyacılar (alşimist-ler) da denir, yeni bir teori geliştirdiler. Bütün deneysel çalışmalarını bu teoriye dayandırdılar. Onlar şuna inanı-yorlardı: İnsanlar dâhil doğadaki her şey bir bütünlüğe, mükemmelliğe doğru gitmektedir. Altının gerçek metal olduğuna karar verdiler. Çünkü bu element havadan et-kilenmiyordu, asitlere karşı dayanıklıydı ve kükürtle ısı-tıldığında öteki metaller gibi etkilenmiyordu. Onlara göre bütün metaller altına dönüşme yönünde bir çaba içinde-dir. Altın ile öteki metaller arasındaki tek fark bunların ol-gunluk dereceleri yani yaşlarıdır. Bunlar doğadaki yavaş dönüşümlerini hızlandırmanın mümkün olduğunu düşü-nüyorlardı. Dolayısıyla bir metalin başka bir metale ve sonunda altına dönüştürülmesi ana amaç hâline gelmişti.

Simya, saf olmayan metallerden altın elde edilmesi veya insan ömrünü sonsuza kadar uzatmayı sağlayacak olan hayat iksirinin bulunması ile eş anlamlı tutulmuştur. Ger-çekten de simyacılar daha çok zenginlik ve uzun ömür sağlamak için kimya ile ilgileniyorlardı.

Orta Çağ’dan itibaren Avrupalı simyacılar hem madenleri altına çevirmek hem de ölümsüzlük iksiri yapmada kulla-nılacağını düşündükleri efsanevi bir madde olan "Felse-fe Taşı"nın bulunması için büyük çaba harcadılar.

Simyanın temel bir bilim dalı olmamasının nedenleri aşa-ğıdaki nedenlere bağlanabilir.

1. Simya teorik temellere sahip değildir.

2. Sınama−yanılma yolu ile olayları anlamaya çalışır.

3. Sistematik bilgi birikimine sahip değildir.

Simyacılar çalışmalarını yüzyıllarca sürdürmüşler ancak yanlış bir varsayımdan yola çıktıkları için bekledikleri so-nucu alamamışlardır. Bununla birlikte simyacıların çalış-malarının tamamen boşa gittiği de söylenemez.

Yapılan çok sayıdaki araştırma gerçek bilginin öğrenil-mesini sağlamıştır.

Simyanın kimya bilimine katkıları üç başlıkta incele-nebilir:

1. Yeni kimyasal maddelerin (özellikle bazı karışımla-rın) ilk defa elde edilmesi

2. Bugün laboratuvarda kullandığımız deney araç ge-reçlerinin ilk basit örneklerinin keşfedilip kullanılması

3. Günümüzde kimya deneylerinde kullanılan bazı yön-temlerin ve en temel işlemlerin (damıtma, kristallen-dirme vs.) kullanılması

Simyacılar yüzyıllar boyunca günümüzdeki labora-tuvarlarda hâlâ kullanılan birçok kimyasal metodu kullanmıştır.Sabitleştirme DamıtmaÇözme SüblimleştirmeYumuşatma Mayalandırma

Eski çağlarda insanlar, sınama yanılma yolu ile doğada bulunan bir kısım maddenin faydalarını keşfetmişlerdir. Bu maddelere örnek olarak aşağıdakiler verilebilir.

Simyadan günümüze aktarılan bulgular:

• Barut

• Madenlerin işlenmesi

• Metaller üzerinde çalışmalar

• Mürekkep

• Kozmetik

• Boya üretimi

• Derinin boyanması

• Seramik

• Esans üretimi

• Kâğıt

• Cam

Simyacıların çalışmaları sonucunda keşfedilen kim-yasal maddeler:

Sülfürik asit: H2SO4 (Zaç yağı)

Nitrik asit: HNO3 (Kezzap)

Hidroklorik asit: HCl (Tuz ruhu)

Demir−II−sülfat: FeSO4 (Kıbrıs taşı−Zaç−Kıbrıs−Vitriyol)

Asetik asit: CH3COOH (Sirke ruhu)

5

MADDE1.BÖLÜM

Potasyum alüminyum sülfat: KAl(SO4)2 (Şap)

Sodyum sülfür: Na2S (Sarı zırnık)

Potasyum nitrat: KNO3 (Hint güherçilesi)

Sodyum nitrat: NaNO3 (Şili güherçilesi)

Na−stearat + Na−oleat + Na−palmitat: (Sabun)

K−stearat + K−oleat + K−palmitat: (Arap sabunu)

Kurşun oksit: Pb3O4 ( Süleğen, turuncu boya )

Sodyum klorür: NaCl (Yemek tuzu)

Bakır−II−Sülfat: CuSO4 (Göz taşı)

Kükürt: S

Malahit yeşili: Cu2CO3(OH)2 ‘dir.

Kil: mAl2O3, nSiO2, pH2O

Çinko sülfür: ZnS (Üstübeç−beyaz boya)

Hristiyanlığın ilk yüzyılında Yahudi Maria olarak bilinen bir kadın simyacı; çeşitli türde fırınlar, ısıtma ve damıt-ma düzenekleri geliştirmiş, simyacı Kleopatra ise altın yapımı konusunda bir kitap yazmıştır. Maria’nın bulu-şu olan su banyosu günümüzde de “Benmari” adı al-tında kullanılmaktadır. MS 350−420 yılları arasında İskenderiye’de yaşamış olan Zosimos, simya öğretisi-nin en önemli temsilcisidir ve 28 ciltlik bir simya ansik-lopedisi yazmıştır.

Cabir−bin Hayyan, Ebubekir el−Razi ve İbn Sina ünlü Müslüman simyacılardır.

Ebu Musa Câbir bin Hayyan (721−815) Harran Üniversi-tesi rektörüdür. Atomun parçalanabileceğini ifade eden büyük bir bilim adamıdır. İnbik adı verilen laboratuvar düzeneğini geliştirmiş ve kendisinin ortaya attığı "baz" kavramıyla kimyanın gelişmesine katkıda bulunmuştur. Eserlerinden 12. yüzyılda Latinceye çevrilmiş olan Kitab al-Kimya adlı eseri, Simya ve Kimya kelimelerinin köke-nini oluşturmuştur.

İnbik (Damıtma Aracı)

Filojiston Kuramı ve Yanma

Empedokles’in yanan bir cisimden bir şeylerin ayrıldığını ve geride hafif bir kül bıraktığını gözlemlediğini söyle-miştik.

Bundan sonra yanan bir cismin ağırlığındaki azalma ile bozunduğu genel olarak kabul görmeye başlamıştır. Robert Boyle (1626−1691); metallerin oksitlerine dönüş-türülmelerinde ağırlıklarının arttığını, solunum ve yan-ma sırasında havanın bir kısmının azaldığını (oksijen) ve geride yanma için elverişsiz bir gaz kaldığını (azot) biliyordu. Alman kimyacı Becher, 1669 yılında ateşi ya-nan cisimdeki bir element olarak tanımlamış ve yanma sırasında bunun kaçıp gittiğini varsaymıştır. Daha sonra 1702 yılında Georg Stahl, bu nesneyi filojiston (phylo-piston) olarak adlandırmıştır. Bu teoriye göre metaller ısıtıldıklarında filojiston kaybederler ve kül şeklinde artık bırakırlar (maden külü). Filojistonca zengin olan, odun kömürü veya hidrojen ile ısıtılırsa kaybettiği filojistonu tekrar soğurur ve tekrar metal hâline gelir. Yanıcı cisim-ler, yanıcı olmayan bir kısım ile filojistondan oluşmuştur. Buna göre metal oksitler birer element, metaller ise metal oksit (kül) ve filojistondan oluşan birer bileşiktir. Bu teori yaklaşık 100 yıl kimyaya egemen olmuştur.

Bu teoriye göre yanmakta olan bir kibrit kapalı bir kaba bırakılırsa bir süre sonra sönecektir çünkü şişe içindeki hava filojiston yönünden doymuş hâle gelecektir. Canlı organizmaların yaptığı da zaten bünyeyi filojiston yönün-den arındırmaktır. Bir fanusun altındaki fare, etrafındaki hava filojiston yönünden doygun hâle gelince ölür.

Bu teori gerçekte çok ilginçtir. Yanma olayı, hiçbir tartım yapılmadan bizim bugünkü açıklamamıza benzer şekilde açıklanmaktadır. Dikkat edilirse bu teorideki filojiston bir bakıma bizim karbondioksite eş değer olmaktadır.

Modern Kimyanın Öncüleri (17. Yüzyılda Kimya)

Orta Çağ'da kimyadan pratik olarak yararlanılır ve zen-ginlik aracı olarak bakılırken 1661 yılında İngiliz bilgini Robert Boyle’un (1626−1691) “şüpheci kimyager” adlı yapıtının yayımlanmasıyla Aristocuların görüşü altüst ol-muştur. Robert Boyle, ilk kez kimyasal elementleri mad-denin parçalanamayan yapı taşları olarak tanımlamıştır.

Yine ilk kez kimyasal bileşikler ile karışımlar arasındaki ayrımı yapmış ve kimyasal bileşiklerde maddenin özellik-lerinin değiştiğini, basit karışımlarda ise her bir maddenin özelliklerinin korunduğunu açıkça belirtmiştir. Buna göre element bir özellik değil, bir maddedir. Bileşikler element-lerin birleşmesinden meydana gelirler. Görüldüğü gibi Robert Boyle, element ve bileşiklerin bugün de geçerli olan doğru tanımlarını yapmıştır. Robert Boyle’un çalış-malarının en önemli özelliklerinden biri de gazlar üzerin-de yaptığı deneylerdir.

6

MADDE1.BÖLÜM

Çalışmaları sonunda gazların basıncı ile hacminin ters orantılı değiştiğini bulmuştur. Bu yasa bugün de kendi ismiyle anılır.

Lavoisier (1743−1794), filojiston kuramının egemen olduğu bir dönemde, yanma olayını bugünkü anlamda açıklayan bilgindir. Lavoisier; metal oksitlerin, oksijen ile metallerin tepkimeye girerek oluşturdukları bileşikler olduğunu kanıtlamıştır. Kapalı kaplarda yaptığı deney-lerle bir kimyasal tepkime sırasında maddenin kütlesinin değişmediğini bulmuştur. Bu buluşu “Kütlenin Korunumu Yasası” olarak bilinir. Buna göre hiçbir şey, ne yapay yol-larla ne de doğal işlemlerle yeniden yaratılamaz. Her bir işlemde madde miktarı, işlemden önce ve sonra aynıdır. Değişen yalnız biçimleridir. Bir başka deyişle her bir iş-lemde maddenin niceliği değişmez, yalnız niteliği değişir.

Lavoisier’in bu yasası Einstein’ın görecelik (rölativite) kuramını ortaya atmasına kadar geçerliğini korudu; nicel kimya Lavoisier’in bu kuramına dayanır. Lavoisier’den sonra kimyagerler, kimyasal olaylardaki kütleler üzerin-deki çalışmalarını yoğunlaştırmışlardır. Bileşik ile karışım arasındaki fark belirginleşmeye başlamıştır.

Bir kısım kimyagerler bileşiklerdeki element oranlarının değişken olduğunu söylerken J. L. Proust (1755−1826) bileşiklerin belli bir bileşiminin olduğunu, bileşiklerin özel-liklerinin ve kendini meydana getiren bileşenlerin oranı-nın değişmediğini ortaya atmıştır. Bu prensip bugün "Sa-bit Oranlar Yasası" olarak bilinir.

Richter, birleşme oranları yasası ile stokiyometrinin (madde denkliği) kurucusu sayılır. Asit ve bazın nötrleş-tirilmesi yardımıyla miktar oranlarını saptamıştır. Demir veya cıva gibi bazı elementlerin oksijenle farklı oranlarda birleşebileceğini ileri sürmüştür ki bu çok sonraları değer-lik kavramıyla doğrulanabilen bir gözlemdir.

Alman kimyager Jeremias Richter (1767 − 1807) 1792 − 1802 yılları arasındaki çalışmalarında o güne kadar çağdaşla-rının ihmal ettiği bir konuda önemli buluşlar yaptı. Buna göre birbiriyle tepkimeye giren iki elementin birleşme oranlarındaki miktar, bu elementlerin bir üçüncü element ile verdikleri tepkimelerde de aynıdır.

Mesela 1 g hidrojen, 8 g oksijenle birleşerek suyu, 1 g hidrojen 3 g karbonla birleşerek metanı, 1 g hidrojen 35.5 g klorla birleşerek hidrojen klorürü, 1 g hidrojen 25 g arsenikle birleşerek arsini meydana getirir.

Kimyanın ilgi alanı madde ve maddenin iç yapısı oldu-ğuna göre kimyayı incelemeye öncelikli olarak maddenin tanımı, maddenin temel özellikleri ve maddenin sınıflan-dırılması ile başlayabiliriz.

Birim Sistemleri

Birim: Bir büyüklüğü ölçmek ve karşılaştırmak amacıy-la seçilen, aynı cinsten büyüklüklere birim denir. 4 birim sistemi vardır.

MKS (metre − kilogram kuvvet − saniye)

CGS (santimetre − gram − saniye)

MTS (metre − ton − saniye)

(SI) UKSA (metre − kilogram − saniye − amper)

(SI) (metrik birimleri): Ölçümün bilimsel sistemi Syste-me Internationale d'Unites' (Uluslararası Birimler Siste-mi) diye bilinir ve SI şeklinde kısaltılır. Bu sistem, metre diye bilinen uzunluk birimini temel alan metrik sistemin modern şeklidir.

(SI) ondalık bir sistemdir.

(SI) Birim Sistemine Göre Temel Birimler

Miktar (Sembol) Birim Adı Kısaltılmış Şekli

Uzunluk (ℓ) metre mKütle (m) kilogram kgZaman (t) saniye s

Sıcaklık (T) kelvin K

Madde Miktarı (n) mol molElektrik Akımı (Ι) amper A

(SI) Birimleri İçin Kullanılan Ön Ekler:Katlar Ön Ek Kısaltma

101 deka da102 hekta h103 kilo K106 mega M109 giga G1012 tera T

Kesirler Ön Ek Kısaltma

10−1 desi d

10−2 santi c

10−3 mili m

10−6 mikro µ

10−9 nano n

10−12 piko p

ÖABTKPSS

2019


pegemkampüs



50 soruda

32SORU


BİYOLOJİ

KOMİSYONÖABT Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 3. Kitap (Biyoloji)

ISBN 978-605-241-331-9







Proje-Yayın Yönetmeni: Ümit DilaverDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun





İletişim





pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

ÖN SÖZ


Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri - Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (ÖABT Fen Bilimleri-Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olması amacıyla MEB müfredatından da yararlanarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Bu kitabın tüm hazırlık aşamasında emeği geçen hocamız Duran Çelik'e teşekkürü borç biliriz. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitaba ilişkin sorularınızı [email protected] adresine e-posta yoluyla ya da 0507-3166066 numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır.


Başarılar...


iv



Aktivasyon


AktifKitaplar




QR Kod Okutma


Uygulama İndirme



v

3. BÖLÜM: HÜCRE

Hücre ��51A� Hücre Zarının Yapısı ��53B� Hücre Zarından Madde Geçişleri ��56Çözümlü Test ��62Çözümler ��64C� Sitoplazma ve Organeller��65

1. Mitokondri ��652. Ribozom ��663. Endoplazmik Retikulum ��664. Golgi Aygıtı ��675. Lizozom ��676. Peroksizom ��687. Koful (Vokuol) ��688. Plastidler ��699. Sentrozom ��70

Çözümlü Test ��71Çözümler ��72D� Çekirdek ��73E� Kalıtım Materyali ��74Çözümlü Test ��77Çözümler ��78Hücre Bölünmesi ��79

Mitoz Bölünme ��81Mayoz Bölünme ��82

Çözümlü Test ��87Çözümler ��89

4. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE

SINIFLANDIRILMASI

Canlıların Sınıflandırılması ve Canlılar Âlemi ��90A� Canlıların Sınıflandırılması��90

1. Amprik (Yapay) Sınıflandırma ��902. Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma ��90

Çözümlü Test ��94Çözümler ��95B� Virüsler ��96Çözümlü Test ��98Çözümler ��99C� Canlılar Âlemi��100

1. Bakteri Âlemi ��1012. Archae Âlemi ��1053. Protista Âlemi ��1064. Mantarlar (Fungi) ��1085. Bitkiler Âlemi (Plantae) ��1096. Hayvanlar Âlemi (Animalae) �� 112

D� Biyolojik Çeşitlilik��122Çözümlü Test ��123Çözümler ��124

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: BİLİMSEL ÇALIŞMA VE

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Bilimsel Çalışma Yöntemleri ��3Canlıların Ortak Özellikleri ��4

1. Hücresel Yapı ��42. Beslenme ��43. Solunum ve ATP Üretimi ��44. Metabolizma ��45. Organizasyon��46. Hareket ��57. Çevresel Uyarılara Tepki��58. Üreme ��59. Boşaltım ��510. Büyüme - Gelişme ��511. Kimyasal Yapı ��512. Homeostasi (İç Denge) ��513. Enzim Kullanabilme ��614. Mutasyona Uğrayabilme ��6


2. BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

Canlıların Temel Bileşenleri ��9A� İnorganik Bileşikler ��10B� Organik Bileşikler ��12

1. Karbonhidratlar (Şekerler) ��132. Yağlar (Lipitler) ��163. Proteinler ��194. Vitaminler ��22

Çözümlü Test ��24Çözümler ��26C� Enzimler ��27Çözümlü Test ��33Çözümler ��35D� Nükleik Asitler ��36E� Genetik Şifre ve Protein Sentezi ��43Çözümlü Test ��48Çözümler ��49

İÇİNDEKİLER

vi

5. BÖLÜM: EKOLOJİ

Ekoloji ��125A� Ekolojik Kavramlar ��125B� Biyomlar ��127Çözümlü Test ��130Çözümler ��131C� Populasyon ve Hayvan Topluluğu ��132

1. Populasyonun Büyüklüğü ��1322. Populasyon Yoğunluğu ��1323. Doğum ve Ölüm Oranı ��1334. Yaş Dağılımı ��1335. Büyüme Eğrileri ��1336� Rekabet ��1347. Av - Avcı İlişkisi ��1358. Popülasyon Dağılımı ��135

Çözümlü Test ��136Çözümler ��137D� Besin Zinciri ve Enerji Piramidi ��138

1� Predatör Zincir ��1382� Parazit Zincir ��1403� Saprofit Zincir ��140

Çözümlü Test ��142Çözümler ��143E� Doğadaki Madde Döngüsü��144

1. Karbon Döngüsü ��1442. Oksijen Döngüsü ��1443. Azot Döngüsü ��1444. Su Döngüsü ��1455. Fosfor Döngüsü ��1466. Kükürt Döngüsü ��146

Çözümlü Test ��147Çözümler ��148F� Beslenme Şekilleri ve Etkileşim ��149

1. Ototrof Canlılar ��1492. Hem Ototrof Hem de Heterotrof Canlılar ��1493. Heterotrof Canlılar ��150

G� Jeolojik Zamanlarda Türkiye ��154Bitkilerin Yetişme Koşulları ��156


6. BÖLÜM: FOTOSENTEZ

Fotosentez ��159A� Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre ��161

1� Devirli Fotofosforilasyon ��1622� Devirsiz Fotofosforilasyon ��163

B� Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calvin Devri) ��164

C� Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler ��168Çözümlü Test ��170Çözümler ��172

7. BÖLÜM: HÜCRESEL SOLUNUM

Metabolizma ve Kimyasal Enerji ��173Hücresel Solunum ��175

A� Oksijenli (Aerob) Solunum ��1751. Glikoz (Glikolitik) Reaksiyonlar ��1762. Krebs Çemberi Reaksiyonları

(Sitrik Asit Devri) ��1773. E.T.S (Hidrojen yolu) Reaksiyonları ��177

B� Oksijensiz (Anaerob) Solunum ��181C� Fermantasyon (Mayalanma) ��181

1� Glikoliz Evresi ��1812� Son Ürün Evresi��181Kori Döngüsü ��183Glikogenezis ��183


8. BÖLÜM: BİTKİSEL DOKULAR

Bitkisel Dokular ��188A� Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku ��189B� Temel Doku ��190C� İletim Doku ��191D� Örtü Doku ��192E� Salgı Doku ��194F� Bitkinin Kısımları ��194Çözümlü Test ��198Çözümler ��200

9. BÖLÜM: BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMİ

Bitkilerde Taşıma Sistemi ��201A� Ksilemde Taşıma ��202

1. Kılcallık ��2022. Kök Basıncı ��2023. Terleme (Transpirasyon) Çekim Teorisi

ve Kohezyon ��202B� Terlemeye Etki Eden Faktörler ��204C� Floemde Taşıma ��205Çözümlü Test ��206

Çözümler ��208

vii

10. BÖLÜM: BİTKİLERDE BESLENME,

BÜYÜME VE HAREKET

Bitkilerde Beslenme, Büyüme ve Hareket ��209A� Makro Elementler ��209B� Mikro Elementler ��209C� Minimum Kuralı ��209D� Bitkilerde Büyüme ��210

1. Dış Faktörler ��2102. İç Faktörler (Hormonlar) ��210

E� Fotoperiyodizm ��213F� Bitkilerde Hareket ��213Çözümlü Test ��215Çözümler ��217

11. BÖLÜM: BİTKİLERDE ÜREME VE GELİŞME

Bitkilerde Üreme ve Gelişme ��218A� Tohumsuz Bitkilerde Üreme ��218B� Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme ��220C� Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ��220D� Tohum ��225E� Meyve ��227Çözümlü Test ��229Çözümler ��231

12. BÖLÜM CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME

Canlılarda Üreme ve Gelişme ��232A� Eşeysiz Üreme ��232B� Eşeyli Üreme ��233C� Hayvanlarda Eşeyli Üreme ��236D� Yumurtanın Yapısı ��237E� İnsanda Üreme ��238

1. Erkek Üreme Sistemi ��2382. Dişi Üreme Sistemi ��239

F� Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme ��2421. Segmentasyon ��2422. Blastula Evresi ��2433. Gastrula Evresi ��243

G� Başkalaşım (Metamorfoz) ��246Çözümlü Test ��248Çözümler ��249

13. BÖLÜM: KALITIM

Kalıtım��250A� Kalıtımla İlgili Kavramlar ��250B� Kalıtım ve Çevre ��251C� Genetik ve Olasılık ��253D� Eksik Baskınlık ��258E� Genotipin Araştırılması

(Kontrol = Geri Çaprazlama) ��259F� Çok Allellik (Multiple Allellik) ��260G� Kan Grupları ��260

1. ABO Sistemi ��2602. Rh Sistemi ��2623. MN Sistemi ��264

H� Mutasyonlar ��274Çözümlü Test ��280Çözümler ��281

14. BÖLÜM: POPULASYON GENETİĞİ

Popülasyon Genetiği ��2821. Popülasyon ��2822. Gen Havuzu ��2823. Gen Frekansı ��2824. Kararlı ve Kararsız Popülasyon ��282

A� Hardy - Weinberg Kuralı ��283B� Akraba Evlilikleri ��285C� Genetik Islah ��286D� Populasyonun Gen Frenkasını

Değiştiren Etkenler ��286Çözümlü Test ��290Çözümler ��291

15. BÖLÜM: BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK

MÜHENDİSLİĞİ

Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği ��292A� Biyoteknolojik Yöntemler ��292B� Genetik Mühendisliği ��293C� Hayvanlarda Klonlama ��294D� DNA İzolasyonu ��295E� DNA'nın Aktarımı ��295

1. Transformasyon ��2952. Mikroenjeksiyon ��2953. Biyolistik Yöntem ��2954. Elektroporasyon Yöntemi ��295

F� DNA Parmak İzi ��295Çözümlü Test ��297Çözümler ��299

viii

16. BÖLÜM: CANLILARIN OLUŞUMU VE EVRİM

Canlıların Oluşumu ve Evrim��300A� Abiyogenez (Kendiliğinden Oluş Hipotezi) ��300B� Biyogenez (Canlıdan Oluş) Hipotezi ��300

1. Panspermia Hipotezi ��3002. Ototrof Hipotezi ��3013. Heterotrof Hipotezi ��301

C� LAMARCK'ın Evrimle İlgili Görüşü ��302D� DARWİN'İN Evrimle İlgili Görüşü ��302E. Yaratılış Görüşü ��304F� Ekolojik ve Evrimsel Kurallar ��304G� Evrimi Destekleyen Kanıtlar ��305Çözümlü Test ��307Çözümler ��308

17. BÖLÜM: CANLILARDA DAVRANIŞ

Canlılarda Davranış .................................................309A� Doğal Davranış ��309B� Sosyal Davranış ��310C� Sonradan Kazanılan Davranış ��310D� Biyolojik Saat (Biyoritm) �� 311E. Hayvanlarda Savunma Davranışları �� 311Çözümlü Test ��313Çözümler ��314

18. BÖLÜM: SİNİR SİSTEMİ

Sinir Sistemi .............................................................315A� Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi ��315B� Omurgalılarda Sinir Sistemi ��316C� İnsanda Sinir Sistemi ��320

I. Merkezî Sinir Sistemi ��3201� Beyin ��3202. Omurilik (Medulla Spinalis) ��324II. Çevresel Sinir Sistemi ��325


19. BÖLÜM: DUYU ORGANLARI

Duyu Organları��329A� Göz ve Görme Duyusu ��329B� Kulak ve İşitme Duyusu ��332C� Burun ve Koku Duyusu ��334D� Dil ve Tat Alma Duyusu ��335E. Deri ve Dokunma Duyusu ��336Çözümlü Test ��338Çözümler ��339

20. BÖLÜM: HORMONLAR VE ENDOKRİN SİSTEM

Hormonlar ve Endokrin Sistemi .............................340A� Hipofiz Bezi ��341

1. Ön lob (Anterior) ��3412. Ara lob (Median) ��3423. Arka lob (Posterior) ��342

B� Tiroid Bezi ��3431. Tiroksin Hormonu ��3432. Kalsitonin (Tirokalsitonin) Hormonu ��343

C� Paratiroid Bezi ��344D� Böbrek Üstü Bezler (Adrenal Bezleri) ��344

1. Adrenal Korteks Hormonları ��3452. Adrenal Medulla (Öz) Hormonları ��345

E. Pankreas ��3461. İnsülin Hormonu ��3472. Glukagon Hormonu ��347

F� Eşeysel Bezler (Gonad Hormonları) ��3471. Östrojen Hormonu ��3472. Progesteron Hormonu ��3473. Testosteron Hormonu ��347

G� Timus Bezi ��347H� Epifiz Bezi ��347İ. Plasenta��348K. Sindirim Hormonları ��348Çözümlü Test ��350Çözümler ��352

ix

21. BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ

Destek ve Hareket Sistemi ��353A� Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket ��353B� Omurgasızlarda Destek ve Hareket ��353C� Omurgalı Hayvanlarda Destek ve Hareket ��354D� İnsanda İskelet Sistemi ��354E� Kas Sistemi ��358F� Çizgili Kasların Çalışma Mekanizması��359G� Kasılmanın Kimyası ��361H� Kas ve İskelet İlişkisi ��363Çözümlü Test ��365Çözümler ��366

22. BÖLÜM: SİNDİRİM SİSTEMİ

Sindirim Sistemi ��367A� Sindirim Basamakları ��367B� Sindirim Çeşitleri ��367C� Canlılarda Sindirim ��367D� İnsanda Sindirim Sistemi ��369E� Besinlerin Kimyasal Sindirimi ��375F� Besinlerin Emilimi ��375Çözümlü Test ��378Çözümler ��380

23. BÖLÜM: HAYVANLARDA DOLAŞIM VE BAĞIŞIKLIK

SİSTEMİ

Hayvanlarda Dolaşım ve Bağışıklık Sistemi��381A� Omurgalılarda Dolaşım Sistemi ��382B� Hayvanlarda Isı Düzenlenmesi ��383C� İnsanda Dolaşım Sistemi ��384D� Kan Damarlarının Yapısı ve Özellikleri ��386E� Kan ile Hücreler Arasında Madde Alışverişi (STARLİNG Hipotezi) ��388

Dolaşım Sistemi Hastalıkları ��389F� Lenf Dolaşımı��390G� İnsanda Bağışıklık Sistemi��391

1. Bağışıklık Sistemi ��3922. Bağışıklığın Kazanılması ��393


24. BÖLÜM: SOLUNUM SİSTEMİ

Solunum Sistemi ��398A� Hayvanlarda Solunum Sistemi ��398B� İnsanda Solunum Sistemi ��401C� Soluk Alıp Verme Mekanizması ��402D� Solunum Gazlarının Taşınması ��403Çözümlü Test ��405Çözümler ��406

25. BÖLÜM: BOŞALTIM SİSTEMİ

Boşaltım Sistemi��407A� Tek Hücrelilerde Boşaltım ��408B� Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım ��408C� Omurgalı Hayvanlarda Boşaltım ��410D� İnsanda Boşaltım Sistemi ��410E� İdrar Oluşumu ��413F� Ozmoregülasyon ��416Çözümlü Test ��418Çözümler ��419

KAYNAKÇA ��420

ALAN BİLGİSİ

3

BİLİMSEL ÇALIŞMA VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ1.BÖLÜM

BİLİMSEL ÇALIŞMA YÖNTEMLERİBilimsel çalışma yöntemleri, belli bir sistematiğe bağlı olarak gerçekleştirilir.

Bilim adamlarının bilimsel etkinliklerinde, gerçekçi ge-nellemelere gidebilmek için yaptıkları çalışmalar bilimsel yöntem olarak adlandırılır.

Problemin Tespiti

Gerçeklerin Toplanması

Hipotezin Kurulması

Tahminlerde Bulunma

Kontrollü Deney ve Gözlemler

Sonuçlar

Sonuçlarhipotezi doğru-luyor mu?

Teori

Kanun

Hayır

Hipotezinyenilenmesi

Evet

Şekil: Bilimsel Çalışma Yapılırken İzlenen Metot

1. Problemin Tespiti ve Gerçeklerin Toplanması

Bilimsel bir çalışmaya bazen gözlemler sonucu ortaya çı-kan problemlerle başlanırken bazen de bilinen bir prob-lemle ilgili gözlemler yapılarak başlanır.

Bu gözlemler sırasında, problemle ilgili veriler (gerçekler) toplanır.

2. Hipotezin Kurulması

Hipotez, probleme sunulmuş geçici çözüm yoludur. Hipo-tezlerin, geçerliliğini koruyabilmesi için deneylerle doğru-luklarının ispatlanması gerekir.

• Hipotezin Özellikleri:

* Eldeki verilere uygun olmalı

* Probleme çözüm önermiş olmalı

* Yeni tahminlere yol açabilmeli

* Deney ve gözlemlere açık olmalı

3. Tahmin Kurma

Tahmin, hipotezden çıkarılabilecek mantıklı sonuçlardır. Tahminler hipotezleri test ederler. Belli bir kalıbı vardır.

"Eğer..........ise........... dır." şeklindeki kalıplarda noktalı yerlere hipotez getirilir.

4. Kontrollü Deney ve Gözlemler

Yapılan bir deneyde, tüm öğeler sabit tutulup, yalnız biri-nin değiştirilmesiyle, değiştirilen öğenin, o canlı üzerine yaptığı etkiyi bulmak için yapılan deneydir.

Şekil: Kontrollü deneyYukarıdaki düzenekte aynı türe ait eşit boydaki üç bitki, içinde aynı topraktan 100'er gram bulunan saksılar içerisi-ne konulmuştur. Yalnız sıcaklık faktörü değiştirilerek sıcak-lığın, bitki büyümesi üzerine etkileri denenmek istenmiştir.

Bir problemle ilgili beş duyuya dayanan incelemeler göz-lem adını alır. İki türlü yapılabilir.

a. Nitel Gözlem: Ölçüm aletleri ve belli parametreleri kullanmaksızın, sadece araştırmacının beş duyusuna dayanan gözlemlerdir. Örneğin; "Bu bataklıkta çok sayı-da sivrisinek var." gibi.

b. Nicel Gözlem: Ölçü aletleri ve standart birimler kulla-nılarak veri toplanmasına dayanan gözlemlerdir. Örne-ğin; hava sıcaklığı 18 °C gibi.

5. Teori

Kökleşmiş hipotezlere teori denir. Teoriler deneylerle is-patlanır, ancak aksi ispatlandığı takdirde değiştirilebilir. Örneğin; Dalton'un atom teorisi günümüzde geçerliliğini kaybetmiştir.

6. Kanun, Yasa, Gerçek

Doğruluğu tüm bilimlerce kabul edilen gerçek ya da teo-rilerdir. Örneğin; Yer çekimi kanunu.

100 g toprak18 °C

Aynı tür

100 g toprak20 °C

Aynı tür

100 g toprak22 °C

Aynı tür

Işık Işık Işık

4


CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

En ilkel canlılar olan bakteri ve archaelerden omurgalı-lara kadar canlıların tamamında görülen ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve canlı hayatının devamlılığı için gereklidir.

1. Hücresel Yapı

Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en temel birim olan hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir. Ör-neğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi. Canlılar hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot ol-mak üzere ikiye ayrılır.

• Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve organel-leri olmayan hücrelerdir. Organel olarak yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve archae âleminde bulunan canlılar prokaryottur.

• Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekir-dek içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır. Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordi-neli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısındadır.

Bütün hücrelerde hücre zarı, sitoplazma, DNA, RNA, ri-bozom ve enzim bulunur.

2. Beslenme

Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel ar-tışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır olarak alır.

• Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır. Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örneğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler ok-sitlenme enerjisini kullanırlar. Bazı bakteriler, algler, fitoplanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir.

• Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır ala-rak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin olarak kullanır. Örneğin; mantarlar, hayvanlar bazı protistler, heterotrof beslenirler.

3. Solunum ve ATP Üretimi

Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yıka-rak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda kesinti-siz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık göstergesidir.

Solunum üç şekilde meydana gelir:

I. Aerobik solunum: Oksijen ETS'de en son indirge-yici olarak görev yapar. Glikoliz, kreps ve ETS tepki-melerinden meydana gelir. Prokaryotlarda sitoplaz-ma ve mezozomda, ökaryotlarda ise sitoplazma ve mitokondride meydana gelir.

II. Anaerobik Solunum: Oksijenden başka moleküller (azot, kükürt gibi) ETS'de en son indirgenen mo-leküldür. Tepkimeleri aerobik solunuma benzerlik gösterir.

III. Fermantasyon: Glukozun sitoplazmada parçalan-masıdır. Önceleri etil alkol için kullanılırken sonraları tüm ökaryotlarda sitoplazmada meydana gelen tep-kimeler için kullanılmaktadır. Aynı zamanda prokar-yotlarda sitoplazmada meydana gelen 4 ATP sen-tezlenen tepkimeler için de kullanılmaktadır. Son ürüne göre adlandırılır. Örneğin; laktik asit, etil alkol, bütrik asit gibi.

4. Metabolizma

Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik (yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir.

• Anabolizma (özümleme = asimilasyon): Basit moleküllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sen-tezlenmesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon endergoniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi anabolik olaylardır.

• Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Komp-leks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanma-sıdır. Sindirim, solunum, proteinlerin hidrolizi, katabo-lik olaylardır.

5. Organizasyon

Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında fark-lı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda be-lirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur.

Atom → Molekül → Organel → Hücre → Doku → Organ → Sistem → Organizma

5


Bir hücrelilerde organizasyon hücre düzeyindedir. Bun-dan dolayı hücresel organizasyona kadarki kısım canlı-ların ortak özelliğidir.

Doku → Organ → Sistem → Organizma şeklinde organi-zasyon ise çok hücreli canlılarda ortaktır.

6. Hareket

Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki şekildedir. Birinci hareket tipi daha çok bitki, sünger ve bazı sölenterlerde meydana gelir. Bu hareket tipine du-rum değiştirme hareketi denir. Hayvanların tamamına yakınında ve sil, kamçı, yalancı ayak gibi yapılara sahip canlılarda ise yer değiştirme hareketi görülür.

Ayrıca bundan başka hareket esnasında enerji harcanıyor ise buna aktif hareket, harcanmıyor ise pasif hareket denir.

7. Çevresel Uyarılara Tepki

Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıları algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan can-lılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir. Ör-neğin öglenanın ışığa doğru hareketi fiziksel tepki, bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedinin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı şid-deti arttıkça tepkinin derecesi de artabilir.

Canlılar değişen ortam şartlarına tepki göstererek orta-ma adaptasyonu sağlamış olur. Böylece hayatta kalma şansları artar.

8. Üreme

Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir. Üreme yaşam için değil popülasyonların devamı için ge-reklidir.

• Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla ken-disiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır. Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakte-rilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz üremedir.

• Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin (sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Ma-yoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gamet-ler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli olabilir.

9. Boşaltım

Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşal-tım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge (homeostasi) sağlamış olur.

Bakterilerde boşaltım yüzeyden difüzyonla gerçekleşir-ken protistlerde kontraktil kofullarla, omurgasızlarda ise nefridyum ve protonefridyum denilen yapılarla boşaltım sağlanır. Omurgalılarda aktif bir boşaltım vardır. Meme-liler terleme yaparak, nefes vererek ve böbreklerden id-rar atarak boşaltımı sağlar. Bitkilerde hayvanlarda oldu-ğu gibi aktif bir boşaltım yoktur. Atıklar yıl boyu kofulda birikir. Yaprak dökümüyle de atıklar bitkiden uzaklaşır. Ayrıca bitkilerde stoma, lentiseller ve hidatodlardan da boşaltım yapılır.

10. Büyüme - Gelişme

Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkiler-de meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme görülür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bö-lünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür. Bitki ve hayvanların büyümesi hücre bölünmesiyle olur. Fakat tek hücrelilerde bölünme üreme demektir. Bu ne-denle tek hücreliler hacimsel artış sağlayarak büyürler. Gelişme hücrenin bölünmeye hazır oluncaya kadarki dönemini kapsar. Bölünecek kıvama geldiğinde gelişme son bulur. Büyüme ise geri dönüşümsüz olarak meydana gelen sitoplazma artışıdır. Büyümeyle birlikte canlıdaki hücre, organ ve dokuların görevlerini tam olarak yapma-sı anlamına gelen olgunlaşmaya da gelişme denir.

11. Kimyasal Yapı

Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su, karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlı-larda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir.

12. Homeostasi (İç denge)

Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kim-yasallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sistemi ve endokrin sistem önemlidir. Ayrıca solunum ve boşaltım sistemleri de homeostasinin sağlanmasında bi-rinci dereceden sorumlu yapılardır.

ÖABTKPSS

2019


pegemkampüs



50 soruda

32SORU


YER BİLİMİ - ASTRONOMİÇEVRE BİLİMİ - ALAN EĞİTİMİ

Komisyon

ÖABT Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 4. Kitap (Yer Bilimi-Astronomi-Çevre Bilimi-Alan Eğitimi)

ISBN 978-605-241-331-9


© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayım ve satış hakları





Proje-Yayın: Ümit DilaverDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun





İletişim





pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

ÖN SÖZ


ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ konu anlatımlı setimiz dört kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 4. Kitap" adlı yayınımız Alan Bilgisi (Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi bölümlerini kapsamaktadır ve Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT ’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi [email protected] adresine e-posta yoluyla ya da 0507-3166066 numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır


Başarılar...


pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

iv



Aktivasyon


AktifKitaplar




QR Kod Okutma


Uygulama İndirme



pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

v

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: YER BİLİMİ JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU ��3

A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI��3

B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER ��3

Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları ��3

Dünya'nın Şeklinin Sonuçları ��4

Dünya'nın Hareketleri ��4

Yer'in Geosferleri ��6

Yer'in İç Isısı ��7

Yer Çekimi ��8

Levha Hareketleri ��8

İzostasi ��9

Yer Yuvarının Yaşı ��10

Yer Kabuğunu Oluşturan Maddeler, Yer Kabuğunun Malzemesi: Taşlar (Kayaçlar) ��10

Başlıca Kayaçlar ��10

Tortul Taşlar ��11

Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ve Özellikleri ��12

Taşların Çözülmesi ve Çözülme Şekilleri��13

Toprak Oluşumu ��14

Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler ��14

Toprak Horizonları ��15

Toprakların Sınıflandırılması ��16

Dünya'yı Şekillendiren Kuvvetler ��18

Jeolojik Zamanlar ��23

ÇÖZÜMLÜ TEST ��26

ÇÖZÜMLER ��29

2. BÖLÜM: ASTRONOMİASTRONOMİ, ASTRONOMİ TARİHİ, TEMEL KAVRAMLAR VE BİLİM DALLARI ��30

EVREN VE YAPISI ��32

GÜNEŞ SİSTEMİ VE GEZEGENLER ��38

ASTRONOMİ İLE İLGİLİ KURUM VE KURULUŞLAR ��43



3. BÖLÜM: ÇEVRE BİLİMİÇEVRE BİLİMİ VE TARİHİ ��49

A. Çevre ve Ögeleri ��49

B. Çevrenin Boyutları��49

C. Çevre Biliminin Tarihsel Gelişimi ��49

ÇEVRE EĞİTİMİ ��51

A. Çevre Eğitimi Stratejilerinin Belirlendiği Toplantılar ��51

B. Çevre Eğitimine Yönelik Yaklaşımlar ��52

C. Çevre Okuryazarı Bireylerin Özellikleri ��52

D. Türkiye’de Çevre Eğitimi ��53

E. Türkiye’de Kalkınma Planları ve Çevre Eğitimi ��53

EKOLOJİ ��54

A. Ekosistemlerin Canlı Unsurları ��55

B. Ekosistemler��57

İNSAN VE ÇEVRE ��63

A. Nüfus ve Çevre ��63

B. Tarım ve Çevre ��63

C. Sanayileşme ve Çevre ��64

D. Enerji ve Çevre ��64

E. Çevre Kirliliği ��65

ÇEVRE İLE İLGİLİ MEVZUAT VE KURULUŞLAR ��71

A. Ulusal Kuruluşlar ve Faaliyetleri ��71

B. Uluslararası Kuruluşlar ve Faaliyetleri��73

C. Çevreyle İlgili Ulusal ve Uluslararası Başlıca Sözleşmeler ve Kanunlar��74



İÇİNDEKİLER

vi

4. BÖLÜM: ALAN EĞİTİMİA. 2017 YILINDA YAYIMLANAN FEN BİLİMLERİ

DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ��81

Öğretim Programı'nın Temel Felsefesi ��81

Öğretim Programı’nın Genel Amaçları ��82

Öğretim Programı'nda Temel Beceriler ��82

Öğretim Programı’nda Değerler Eğitimi ��83

Öğretim Programı’nda Ölçme Ve Değerlendirme Yaklaşımı ��84

Öğretim Programı’nda Rehberlik ��85

Öğretim Programı’nda Fen Ve Mühendislik Uygulamaları ��86

Öğretim Programı’nın Uygulanmasında Dikkat Edilecek Hususlar ��86

Öğretim Programı’nın Yapısı ��87

B. 2013 YILINDA YAYIMLANAN FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI'NIN TEMEL ANLAYIŞI VE VİZYONU ��89

Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı'nın Amaçları ��89

Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı'nın Temel Yaklaşımı ��90

C. 2013 YILINDA YAYIMLANAN FEN BİLİMLERİ DERSİNİN YAPISI VE ÖĞRENME ALANLARI ��92

Bilimsel Süreç Becerileri ��93

Yaşam Becerileri ��97

Fen Bilimleri Programında Fen-Teknoloji- Toplum-Çevre Alanı ��99

2013 YILINDA YAYIMLANAN FEN BİLİMLERİ ÖĞRETİM PROGRAMINDAKİ ÖĞRENME YAKLAŞIMI ��109

Yapılandırmacı Yaklaşım ��109

Araştırmaya – Sorgulamaya Dayalı Öğrenme ��113

Proje Tabanlı Öğrenme (PTÖ) ��115

İş Birliğine Dayalı Öğrenme ��116

Argümantasyon Odaklı Öğrenme ��117

Probleme Dayalı Öğrenme ��118

Laboratuvar (Deney) Yöntemi ��120

Fen Laboratuvarları Güvenlik Sembolleri ��124

Tehlike Sembolleri ��128

Laboratuvarda Sık Kullanılan Araç ve Gereçler ��130

Çoklu Zekâ Kuramı ��136

Çoklu Zekâ Alanları ��136

Fen Eğitiminde Kullanılan Modeller ��140

Kavram Öğretimi ��141

Kavram Haritaları ��151

Kavram Ağları ��154

Kavram Karikatürleri ��154

Kavramsal Değişim Metinleri ��155

Kavram Kargaşası Yöntemi ��158

Anlam Çözümleme Tabloları ��159

Zihin Haritaları ��159

Bilgi Haritaları ��159

Tahmin - Gözlem - Açıklama(TGA) ��160

Vee Diyagramları ��161

FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI'NDA ��162

Ölçme ve Değerlendirme ��162

Performans Değerlendirme ��163

Öğrenci Ürün Dosyası(Portfolyo) ��164

Öz Değerlendirme ��164

Akran Değerlendirme ��165

Dereceli Puanlama Anahtarı(Rubrik) ��165

Alternatif Ölçme Değerlendirme �� 168

Yapılandırılmış Grid ��168

Tanılayıcı Dallanmış Ağaç ��169

Kelime İlişkilendirme Testleri ��169

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ��170






KAYNAKÇA ��185

pegem

Sticky Note

Marked set by pegem

ALAN BİLGİSİ

3

YER BİLİMİ1.BÖLÜM

Yer Bilimi; genel anlamda gezegen olarak Dünya'nın Güneş Sistemi içindeki konumunu, kimyasal ve fiziksel özelliklerini, diğer gök cisimlerinden ayıran niteliklerini, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle geçirdiği değişimleri, ortaya çıkışından bugüne kadar üzerinde ve etrafında meyda-na gelen temel gelişim ve değişimleri ele alan ve “yer” ile ilgilenen bilimler topluluğudur. Ayrıca Dünya üzerinde canlıların ortaya çıkışından bugüne kadar süregelen de-ğişimlerini incelemektedir. Bu açıdan bakıldığında jeoloji, coğrafya, jeofizik, jeodezi, oşinografi (oseanografi), jeo-kimya ve meteoroloji alt disiplinlerine ayrılır.

JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSUJeoloji: Yeryuvarının Güneş sistemi içindeki durumunu, onun yapısı, fiziksel özellikleri, kimyasal bileşimi, oluşu-mu, gelişimi ve kendisini şekillendiren hareketleri incele-yen bilim dalıdır.

Jeoloji, yer kabuğunun bileşimi, yapısı, organik ve inor-ganik gelişimi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle uğradığı değişimler ve içinde bulunan bütün mineraller, maden-ler ve yer altı kaynaklarını incelemektedir. Bu bakımdan jeoloji; insan ve insan topluluklarının yeryüzüne dağılışı ile bu dağılışın nedenleri ve yeryüzü arasındaki ilişkileri ve etkileşimleri inceleyen coğrafya ile yerküreyi fiziksel yöntemlerle analiz eden ve araştıran diğer bir yer bilimi alt disiplini olan jeofizikten ayrılmaktadır.

Jeolojiden hangi alanlarda yararlanılmaktadır?

1. Kömür, petrol gibi önemli yer altı zenginliklerinin araştırılmasında, işletilmesinde

2. Yer altı sularının tespitinde 3. Yol, tünel, baraj gibi yapılarda4. Çevre ile ilgili alanlarda5. Yerküreyi çepeçevre saran atmosfer ve diğer gök ci-

simlerini barındıran uzayı incelemede6. Canlıların yaratılışından bugüne geçirdiği evrimleri

araştırmada

A. JEOLOJİNİN ANABİLİM DALLARI

1. Genel Jeoloji2. Mineraloji3. Petrografi4. Uygulamalı Jeoloji5. Maden Yatakları

6. Yapısal Jeoloji

1. Genel Jeoloji: Yer kabuğunun oluşumunda rol oyna-yan iç ve dış kuvvetlerin yaptıkları etkiler ve bunlar sonu-cunda ortaya çıkan değişiklikleri inceler.

Örnek

Dinamik jeoloji, Fiziksel jeoloji

2. Mineraloji: Minerallerin kimyasal, fiziksel ve optik özelliklerinden yararlanarak onları tanımlama ve sınıf-landırmayı konu alır.

3. Petrografi: Doğada varolan kayaçların minerallerini, kimyasal bileşimlerini, yapı ve dokularını ve doğada bu-lunuş şekillerini ortaya koyarak, kayaçları tanımayı, sınıf-lamayı hedefleyen bir bilim dalıdır.

4. Uygulamalı Jeoloji: Çevre ve kent jeolojisi, yer altı suları, mühendislik yapıları, yapı malzemeleri, zemin özellikleri, kömür ve petrol gibi konularla ilgilenir.

5. Maden Yatakları: Ekonomik değere sahip, minerallerin bulunması ve çalışılmasını ele alır.

6. Yapısal Jeoloji: Diğer adıyla “tektonik”, yer kabuğu-nun yapısıyla, bu yapıyı oluşturan hareketlerle ve defor-masyonlarla ilgilenir.

B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER

Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları

Dünya, kutuplardan basık, ekvatordan şişkin olan küreye yakın bir şekle sahiptir, küreye çok yakın bir şekildedir.

Güneş sisteminde gezegenlerden biri olan Dünya; Güneş'e uzaklık bakımından 3. sırada yer alır.

Kendine has şekline geoid denir.

Yer'in geoid olduğunu nasıl anlarız?

1. Ekvator'un tam bir meridyen çizgisinden uzun olması2. Ekvator yarıçapının, kutuplar yarıçapından fazla olması3. Yer çekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru artması

Dünya'nın Boyutları

Ekvator Çevresi 40.076 kmKutuplar Çevresi 40.009 kmEkvator Yarıçapı 6378 km

Kutuplar Yarıçapı 6357 kmBasıklık Oranı 1/297 kmYüz Ölçümü 510.100.000 km2

Hacmi 1.083.320.000 km3

4


Dünya'nın Şeklinin Sonuçları

1. Paralel dairelerinin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır.

2. Dünya'nın yarısı karanlık iken diğer yarısı aydınlıkta kalır. Bu yüzden gece-gündüz oluşur.

3. Meridyenlerin boyları eşittir. Bu durum bütün merid-yenlerin bir kutuptan diğerine uzanmasının sonucudur.

4. Ardışık meridyenler arasındaki mesafe Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

19 km

85 km

111 km

KKN

GKN

80°

40°

0° Ekvator

5. Yerin ekseni çevresindeki çizgisel dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır.

NOTEkvator'da 1670 km/saat olan çizgisel hız ku-tup noktalarına doğru düzenli azalır ve kutup noktalarında sıfır olur.

6. Harita çizimlerinde şekil ve alan bozulması meydana gelir.

7. Ekvator'dan Kuzey Kutbu'na doğru gidildikçe Ku-tup Yıldızı'nın görünüm açısı büyür. Güney Yarım Küre'de Kutup Yıldızı görülmez.

8. Bir noktadan aynı yöne gidilirse tekrar aynı noktaya ulaşılır.

9. Güneş ışınlarının düşme açısı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

10. Güneş ışınlarının Ekvator çevresine büyük, kutuplar çevresine küçük açılarla gelmesi nedeniyle Ekvator çevresi sürekli termik alçak basınç, kutuplar çevresi ise sürekli termik yüksek basınç alanları durumundadır.

Dünya'nın Hareketleri

Yer'in 2 türlü hareketi vardır. Bunlardan birincisi, kendi ekseni çevresindeki hareketi; ikincisi, Güneş çevresinde-ki yıllık hareketidir.

1. Dünya'nın Günlük Hareketi

Dünya, kendi ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru bir turunu 24 saatte tamamlamasına günlük hareket de-nir. Bunun sonucunda bir Güneş günü meydana gelir.

Dünya'nın Günlük Hareketinin Sonuçları (Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi)

1. Gece ve gündüz birbirini takip eder.

2. Gün içinde güneş ışınlarının yere düşme açısı değişir.

NOTGüneş'in sabah doğuşundan akşam batışına kadar ufuk düzleminde yer değiştirmesi ışınla-rın yeryüzüne farklı açılarla düşmesine neden olur.

Doğu

Sabah

Öğle 12.00

Akşam

Batı A Merkezi

Güneş ışınlarının düşme açısının değişimine bağlı ola-rak gün içinde sıcaklık değerleri değişir.

KRİTİK NOKTA: Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak sıcaklık ortalamaları değişiyor olsa da günün en sıcak anı güneş ışınlarının en büyük açı ile geldiği öğle saatlerinde yaşanır. (13.00−14.00)

Günün en soğuk vakitleri, gece boyunca atmosferin ve yer-yüzünün ısı kaybetmesinden dolayı sabahın ilk saatleridir.

3. Gündüz havanın ısınma, gece ise soğumasına bağlı olarak günlük sıcaklık farkları oluşur.

Örnek

Gündüz en yüksek sıcaklık 20°C, gece ise en düşük 4°C olduğunda 16°C günlük sıcaklık farkı oluşur.

5


Günlük Sıcaklık Farklarının Sonuçları

a) Deniz−kara ile dağ−vadi arasında hafif şiddetli meltem rüzgârları oluşur.

b) Kayalarda mekanik (fiziksel) çözülme hızı artar.

4. Yerin geoid şekli meydana gelir.

5. Çizgisel ve açısal hızlar ile savrulma kuvveti meyda-na gelir.

6. Cisimlerin gün içerisindeki gölge boyu (uzunlukları) değişir. (Güneş ışınlarının yere düşme açısına bağlı olarak)

7. Yerel saat farkları oluşur (Doğuda bulunan yerlerde yerel saat ileri, batıda ise daha geridir.).

Örnek

İstanbul 11.32

Osmaniye 12.00

Iğdır 12.32

NOTDünya batıdan doğuya doğru döner. Doğuda-kiler Güneş'i batıdakilerden daha önce görür.

8. Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları sapmaya uğ-rar. Bu durum yerin ekseni çevresinde dönmesi sıra-sında oluşan, "Koriyolis Kuvveti" ile ilgilidir.

Bu sapma doğrultusu Kuzey Yarım Küre'de esme yönü-nün sağına doğru, Güney Yarım Küre'de esme yönünün soluna doğru gerçekleşir.

9. Hava kütlelerinin yükselici hareket yaptığı 60° para-lelleri civarında Dinamik Alçak Basınç, alçalıcı hare-ket yaptığı 30° paralelleri civarında ise Dinamik Yük-sek Basınç alanları oluşur.

2. Dünya'nın Yıllık Hareketi

Dünya Güneş çevresindeki yıllık hareketini elips şeklinde bir yörünge üzerinde yapar. Bu hareketini yaklaşık olarak 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir. Dünya 939 milyon km'lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder.

Dünya'nın Yıllık Hareketinin Sonuçları (Güneş Etrafında Dönmesi)

(Gündüz-gece eşitliği)

(Gündüz-gece eşitliği)

4 Temmuz Günöte

3 Ocak Günberi

152 milyon km147 milyon km

21 Mart

21 Aralık

23 Eylül

21 Haziran İlkbahar Kış

G

Yaz

(Gün dönümü)

(Gün dönümü)

Güz (Sonbahar)

Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında izledi-ği yola yörünge denir. Dünya’nın yörüngesinden geçen düzleme yörünge düzlemi veya ekliptik düzlem adı verilir.

Dünya'nın Yörüngesinin Elips Biçiminde Olmasının Sonuçları

1. Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Gün-beri (3 Ocak) ve günöte (4 Temmuz) dönemlerinin yaşanmasına neden olur.

2. Güneş’in Dünya’ya uyguladığı çekim kuvveti değişir.

3. Güneş’in uyguladığı çekim kuvvetinin farklı olması Dünya’nın Güneş çevresindeki hızının da değişme-sine neden olur.

4. Dünya Güneş’e yaklaştığı zaman (günberi dönemin-de) Güneş’in çekim etkisinden kurtulmak için daha hızlı döner (3 Ocak).

Bunun sonucunda:

a) Şubat ayı diğer aylardan farklı olarak 28 gün sürer.

b) KYK’de kış mevsimi GYK’den 2 gün kısa sürer.

5. Dünya, Güneş’ten uzaklaştığı zaman (günöte) Güneş’in çekim etkisi azaldığı için yörünge etrafında daha ya-vaş döner. (4 Temmuz)

Bunun sonucunda:

a) Sonbahar ekinoksu 21 Eylül’de meydana gelme-si gerekirken 2 gün gecikme ile 23 Eylül’e sarkar.

b) KYK’de yaz mevsimi GYK’den 2 gün uzun sürer.

NOTŞubat ayının 4 yılda bir 29 gün çekmesi, Dünya'nın yıllık hareketi sonucunda orta-ya çıkan artık zamanın (Gura) toplanıp bir güne eşit olmasıyla alakalıdır.

6


Dünya'nın Eksen Eğikliğinin Sonuçları

Kuzey kutup dairesi

Güney kutup dairesi

EkliptikEkvator

66°33′

23°27′

Yengeç Dönencesi

Oğlak Dönencesi

Ekliptik eksen ile Dünya’nın ekseni birbiri ile çakışmaz ve aralarında 23°27′ lık bir eğiklik vardır. Bu eğikliğe Dünya’nın Eksen Eğikliği denir.

Ekvatoral Kuşak: 23°27′ Kuzey Yengeç dönencesi ile 23°27’ Güney Oğlak dönencesi arasında kalan bölgedir. Güneş ışınları dönencelere yılda bir kez, dönenceler ara-sındaki herhangi bir noktaya ise yılda iki kez dik açı ile düşer.

Orta Kuşak: Her iki yarımkürede 23°27′ dönenceler ile 66°33′ kutup daireleri arasında kalan bölgedir. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısının değişimine bağlı olarak dört mevsimin belirgin yaşandığı bölgedir.

Kutup Kuşağı: 66°33′ kutup daireleri ile 90° kutup nok-taları arasında kalan bölgedir. Kutup kuşağında 24 saati aşan gece ya da gündüzler oluşur.

1. Mevsimler oluşur. Mevsimlerin Kuzey ve Güney ya-rımküreye göre değişmesine neden olur.

2. Matematik iklim kuşaklarının sınırlarını belirler.

0°

23°27'

23°27'

66°33'

66°33'

90°

90°Kutup Kuşağı

Orta Kuşak

Orta Kuşak

Tropikal Kuşak

Tropikal Kuşak

Kutup Kuşağı

3. Bir yere güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir.

4. Gece ve gündüz süresi arasındaki fark Ekvator'dan kutuplara gidildikçe artar.

5. Gece ve gündüz süreleri yıl içinde değişir.

6. Aynı anda Kuzey ve Güney Yarım Kürelerde farklı mevsimler yaşanır.

7. Mevsimlik sıcaklık farkları oluşur.

8. Güneşin yeryüzündeki herhangi bir merkezdeki ufuk düzlemi üzerinde doğduğu ve battığı noktalar yıl bo-yunca yer değiştirir.

9. Güneş ışınlarının dik açıyla gelebildiği enlemlerin sı-nırlarını belirler. Yıl boyunca dönencelere 1 kez, dö-nenceler arasına 2 kez dik açıyla gelir.

10. Aydınlanma Çemberi mevsimlere göre değişir. Ay-dınlanma Çemberinin teğet olarak geçtiği enlemlerin sınırını belirler. Aydınlanma çemberi yıl boyunca ku-tup noktaları (90°) ile kutup daireleri (66°33') arasın-da sürekli yer değiştirir.

11. Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur.

12. 21 Mart - 23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Yarım Küre'de gündüz süreleri uzar, gece süreleri kısalır. 23 Eylül - 21 Mart tarihleri arasında ise tersine gece süreleri uzar, gündüz süreleri kısalır.

Yer'in Geosferleri (Yer'in İç Yapısı)

Yer Yuvarlağı: Sıcaklık, kalınlık, yoğunluk bakımından farklı iç içe katmanlardan meydana gelir.

Yer'in katmanlarını içten dışa doğru sıralayacak olursak deprem dalgalarından yararlanarak bu katmanların özel-liklerini sıralayabiliriz.

• Çekirdek

• Manto

• Taşküre (Litosfer)

Çekirdek (Ağır Küre ya da Barisfer de denir).

• Yer'in en iç kısmında yer alır. Yoğunluğu 10 g/cm3 aşar. Yoğunluğu mantonun 2 katıdır.

• Çekirdek iki kısma ayrılır.

a) Dış Çekirdek

b) İç Çekirdek

Dış Çekirdek: Yapısındaki erimiş hâlde Nikel−Demir karışımından meydana gelir. Dış Çekirdek çekirdeğin 2980-5120 km'ler arasındaki kısmında yer alır.

İç Çekirdek: Yapısındaki katı hâlde bulunan Nikel−Demir karışımından oluşur. İç Çekirdek çekirdeğin 5150-6371 km'ler arasındaki kısmında yer alır.

Manto (Ateş Küre ya da Pirosfer de denir).

• Yer kabuğunun altında Litosfer ile Çekirdek arasında yer alır. 100−2890 km'ler arasında yer alır.

• Manto'nun sıcaklığı 1900−3700 °C arasında iken yo-ğunluğu 3,3−5,5 g/cm3 arasında değişir.

• Yapısında silisyum, nikel, demir ve magnezyum bu-lunur.

• Mantoda alçalıcı ve yükselici hareketler görülür. Bu-nun nedeni alt ve üst kısımlarının yoğunluk farkından dolayı yerin içine sokulup yer kabuğuna doğru yük-selmesidir.

7


NOTManto'nun üst kesimi yüksek basınç ve sı-caklıktan dolayı elastiktir. Alt kesimleri ise sıvı hâldedir.

Yani yoğunluk farkından dolayı kızgın akıcı madde magma yer kabuğuna doğru yükse-lirken yoğunluğun fazla olduğu kesimlerde magma yerin içine doğru hızla ilerler.

Litosfer (Taşküre)

Yer kabuğunun ortalama 35 km'lik üst kısmına yer ka-buğu denir.

• Kalınlığı ortalama 100 km'dir.

• Yapısı silisyum-alüminyum bileşimindeki taşlardan oluşmuştur. Kalınlığı 50 km bulan sial yer kabuğu-nun en üst katmanıdır. Çoğunlukla bu katman kıtaları oluşturur. Okyanus tabanlarında incelir ve kaybolur.

• Yer kabuğunun altındaki bölüm silisyum ve magnez-yumdan oluştuğu için sima adı verilir.

Sima ince bir katmandır. Kalınlığı 4−12 km arasında olup okyanus tabanlarını oluşturur.

Yer kabuğu

Sial Sima

Kalınlığı: 4-12 km Okyanus tabanlarını oluşturur.

Kalınlığı: 50 km Okyanus tabanlarında incelir.

Büyük okyanus tabanının bazı bölümlerinde hiç görül-mez. (sial)

Jeoterm Basamağı: Yeryüzünden yerin derinliklerine gidildikçe her 33 m'de sıcaklığın 1° artmasına jeoterm basamağı denir.

Yeryüzü

Jeoterm basamağı

33 m = 1°C artar.

ÖABT Çıkmış Soru

I. Biyosfer

II. Hidrosfer

III. Fotosfer

IV. Atmosfer

Yukarıda verilenlerden hangisi Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan küreleri arasında yer almaz?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve III

E) III ve IV

Çözüm:

Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan:

• Biyosfer: Canlı küre

• Hidrosfer: Su küre

• Atmosfer: Hava küre

• Litosfer: Taş küre

gibi küreleri bulunur.

Ancak fotosfer (ışık küre) Güneş'in görünen parlak yü-zeyine verilen isimdir.

Cevap C

Yer'in İç Isısı

Güneş sisteminin meydana geldiği zamanda, çok sayıda küçük parçanın birlikte yerküreyi meydana getirdiklerin-de ortaya çıkan enerjiye yerin iç ısısı denir.

Yerküreyi meydana getiren bu küçük parçacıkların ya-vaşlamalarıyla ve kinetik enerjinin açığa çıkmasıyla bir-likte meydana gelen yeni gezegenin kütle çekim gücü etkisiyle de Dünya'nın merkezinde (çekirdeğinde) yoğun-laşma sonucu açığa potansiyel enerji çıkar. Açığa çıkan enerji sıvılaşma sıcaklığının çok üzerinde bir sıcaklığa erişir.

NOT4,6 − 3,8 milyar yılları arasında kozmik çarpış-maların yoğun olduğu bu dönemlerde, yeni ısı taşınmalarına aralıklarla bu kozmik çarpışma-ların neden olduğu düşünülmekteydi. Fosil ısı olarak bilinen bu ısıya yerkürenin katmanla-rının erken dönemlerde farklılaşmasında ne olduğu fikri bugün önemini yitirmiştir.

8


Yer Çekimi

Cisimleri, Yer'in (Dünya'nın) merkezine çeken kütle çeki-midir. Kütle çekimi dünya tarafından gerçekleşir.

Yer çekimi, cismin ağırlığı yönünde yani Dünya'nın mer-kezine doğrudur. Yer çekimi ivmesi "g" ile gösterilir.

İvme: Bir cismin hızının zamanla değişim hızına denir.

Yer çekimi: Dünya'nın yüzeyinde bulunulan konuma göre değişir.

Bir cismin ağırlığı fazla ise Dünya'nın merkezine yaklaşır. Bir cismin ağırlığı az ise Dünya'nın merkezinden uzak-laşır.

Kütle büyüdükçe, yer çekimi kuvveti de büyür.

NOTDünya'nın şekli nedeniyle bir cismin kutup-lardaki yarıçapı, Ekvator'daki yarıçapından küçüktür. Yani bir cisim Dünya'nın merkezi-ne yaklaştıkça ağırlığı artarken merkezden uzaklaştıkça ağırlığı azalır.

Dünya kutuplardan basık olduğu için, kutup-lardaki yarıçap Ekvator'daki yarıçaptan bü-yüktür. Nedeni yerin merkezine daha fazla yaklaşılmasıdır.

• Uzayda yer çekimi yoktur. Burada cismin ağırlığı sı-fırdır.

Levha Hareketleri

• Levha hareketleri veya levha tektoniği olarak da bilinir.

• En geniş anlamıyla litosferin yapısını ve bu yapıyı doğuran evrimi araştıran jeoloji dalıdır.

Birbirine yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır.

• İki levhanın çarpışmasıyla oluşan yeryüzü şekli, lev-haların türüne göre değişir.

Depremlere ve yanardağların oluşumuna neden olur.

• Yanardağların çoğu da genellikle erimiş kayaların levhadaki çatlaklardan yararlanarak fışkırdığı levha sınırında yer alır.

Kıtaların Kayması:

• Alfred Wegener'in "kıtaların kayması 1915'de" ku-ramının geliştirilmesi sonucu oluşmuştur.

• Başlangıçta tüm kıtaların Pangea adında tek bir kıta olduğu, sonradan parçalanarak zamanla günümüz-deki yerlerine ulaştığı görüşünü ortaya attı.

• Dünya'nın yüzeyi kesintisiz gibi görünüyorsa da, ger-çekte dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır.

• Levha adı verilen bu parçalar, çok yavaş olarak sü-rekli biçimde birbirlerine göre hareket ederler.

225 Milyon yıl önce

135 Milyon yıl önce 65 Milyon yıl önce

Günümüz

200 Milyon yıl önce

• Wegener teorisine göre kıtalar birinci zamanın ikinci yarısına kadar tek bir parça hâlinde idi.

• II. ve III. zamanlarda kıtalar parçalanarak birbirinden uzaklaşmıştır.

• Kıtaların arasındaki boşluklara suların dolmasıyla okyanus ve denizler meydana gelmiştir.

• A. Wegener’in teorisi geliştirilerek 1950’de levha tek-toniği teorisi adıyla yeni bir teori ortaya atıldı.

• Bu teoriye göre yer kabuğu levha ya da tabla adı ve-rilen çok büyük parçalar hâlindedir ve manto üzerin-de yüzer hâldedir.

• Bu nedenle kimi zaman birbirinden uzaklaşırken, kimi zaman da birbirlerine yaklaşırlar.

• Levhaların birbirinden uzaklaşması sonucu okyanus tabanlarındaki kırıklar genişler ve bazaltik lavlar or-taya çıkar.

• Bunlar katılaşarak kıtaların kenarlarına eklenir. Bu-nun sonucunda kıtalar birbirinden uzaklaşır ve okya-nus tabanları genişler.

9


1. İki Okyanusal Levhanın Çarpışması: Bu levhalar karşılaştığında ikisi de birbirinin altına dalmaya çalışır. Yoğunluğu fazla olan levha alta dalmayı başarır. Bu dal-ma nedeniyle yüzeyde derin hendekler oluşur. Alta dalan levha bu bölgede erir ve magmaya karışır. Daha sonra zayıf bulduğu bir noktadan yeryüzüne çıkmaya çalışır ve volkan adaları oluşur. Filipinlerdeki pek çok ada bu şekil-de oluşmuştur. Örneğin; Japonya, Filipinler ve Mariana Çukuru.

Andezitik stratovolkanlar

Andezitik stratovolkanlar zinciri

Kaldera ve riyolitikpayroklastik

Sıcak noktaSıcak nokta

Yükselenmagma

LitosferLitosfer

Çukur Çukur

KırılmaBölgesi

Okyanussırtı

Okyanusal kabukKabuk

Kıtasal

Astonosfer

Bazaltik kalkanvolkanlar

Bazaltik volkanizmanınyayılma merkezi

2. İki Kıtasal Levhanın Çarpışması: Kıtasal levhaların yoğunlukları az olduğu için karşılaştıklarında genellikle batmazlar. Bu levhalar yaklaşarak çarpıştıklarında yer kabuğu çok büyük kıvrımlar oluşturacak şekilde kenar-lara itilir ve milyonlarca yıl içinde gerçekleşen bu olaylar sonucunda kıvrımlı sıradağlar oluşur. Ancak bu oluşum her zaman dağ oluşmasıyla sonuçlanmaz. Levhalar çok güçlüyse dağ oluşumu gerçekleşmez ve yer kabuğu eğilebilir, yatık bir hâl alabilir ya da kırılabilir. Örneğin; Himalaya dağlarının oluşumu ve Ege Bölgesi'ndeki Boz Dağlar bu şekilde gerçekleşmiştir.

Magma

Earthquakes

Sea level

Backarc region

Asthenosphere

Oceaniccrust

Forearcbasin

Volkanicisland arc

Lithosphere100-km deph

3. Okyanusal ve Kıtasal Levha Çarpışması: Okyanu-sal ve kıtasal levhaların yoğunlukları birbirinden farklıdır.(Okyanusal levhanın yoğunluğu daha fazladır.) Bu tür iki levha karşılaştığında yoğunluğu daha fazla olan okyanu-sal levha, kıtasal levhanın altına doğru dalar ve erimeye başlar. Okyanusal levhaların battığı bölgede yüzeyde bir hendek (çukur) oluşur. Bu olayın meydana geldiği bölge-ye dalma-batma bölgesi denir. Ateş küre içinde daha de-

rinlere inmeye başlayan okyanusal levha erimeye başlar ve magmaya karışır. Magma da zayıf noktalardan yeryü-züne doğru yükselerek yanardağ kümelerinin oluşumuna neden olur. Örneğin; Güney Amerika Levhasının altına giren Nazca Levhası’nın yol açtığı And Dağları buna ör-nektir.

4. Levhaların Uzaklaşma Hareketi: Birbirinden uzakla-şan levhalar arasında yarıklar oluşur. Magma bu yarık-lardan dışarı çıkar ve soğur. Böylece levhalar birbirinden uzaklaşamaya devam eder. Milyonlarca yıl devam eden bu hareketlilik yeni okyanusların oluşmasına ya da mev-cut okyanusların şekil değiştirmesine neden olur. Ateş kürede meydana gelen konveksiyon hareketi zaman zaman da levhaların birbirinden ayrılmasına neden olur. Birbirinden uzaklaşan levhalar sınırda magmanın çoğu levhanın kenarlarında katılaşıp kalırken bir kısmı da çat-laklardan yüzeye çıkarak yayılma sırtları olarak adlandı-rılan volkanik sıradağları oluşturur. Sürekli olarak biçim değiştiren okyanus tabanları zaman zaman yok olsa da bunların yerine yenileri oluşur.

ÖABT Çıkmış Soru

Kıtaların kaymasına ilişkin ayrıntılı tezini 1912 yılında ortaya koyan Alfred Wegener, çok sayıda veriden yararlanarak jeolojik zamanın büyük bölü-mü boyunca -------- ile isimlendirdiği tek bir kıtanın bulunduğunu ileri sürmüştür.

Yukarıda verilen paragrafta boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?A) GondwanaB) PangeaC) LavrasyaD) AvrasyaE) Antartika

Çözüm:

1912 yılında kıtaların kaymasına ilişkin ayrıntılı tezini ortaya koyan Alfred Wegener, çok sayıda jeolojik ve jeomorfolojik veriden yararlanarak jeolojik zamanın bü-yük bir bölümü boyunca "Pangea" olarak isimlendirdiği tek bir kıtanın bulunduğunu ileri sürmüştür.

Cevap B

İzostasi

Yer kabuğunun kütleleri ve yoğunlukları birbirinden farklı büyük blokları arasındaki denge durumuna denir.

Bu terim ilk kez 1889'da Amerikalı C. E. Dutton tarafın-dan kullanılmıştır.

Bu prensibe göre yüksek dağlık bölgeler, çevrelerinde-ki basık araziye göre daha hafif maddelerden meydana gelmiştir. Yer kabuğunun ağır olan kısımları yer kabuğu-

2019 FEN BİLİMLERİ FEN VE TEKNOLOJİ · Bilgisi Fizik bölümünü kapsamaktadır ve Kamu...

Documents

Transcript of 2019 FEN BİLİMLERİ FEN VE TEKNOLOJİ · Bilgisi Fizik bölümünü kapsamaktadır ve Kamu...