2015 - 2 / juni · 2018-02-04 · 2015 - 2 / juni • Zaterdag 18 juli 2015, busexcursie naar...

2015 - 2 / juni

• Zaterdag18juli2015,busexcursienaarNieuw-Buineneno.a.Appingedam.

• Zaterdag8augustus2015,excursienaarHengelo.• Zondag13september2015,bezoekaan

Landhuis'tReigersnestteOostvoorne.

BELANGRIJKE DATA

• Vanhetbestuur:introducees,oproepvrijwilliger,betalingsherinneringlidmaatschap.(pag.2).

• Evenementen(1):Zaterdag18juli2015,busexcursienaarhetKeramischMuseumGoedewaageninNieuw-Buinen,werkenvandearchitectEgbertReitsmainAppingedam,BedumenGroningen(pag.4).

• Evenementen(2):Zaterdag8augustus2015,excursienaarHengelo(pag.8).

• Evenementen(3):Zondag13september2015,bezoekaanLandhuis'tReigersnestteOostvoorne.(pag.10).

• JohanCoenraadBraakensiek(1858-1940)(pag.12).• Jac.JongertenElLissitzky(pag.14).• Eengreepuitnieuwverschenenboeken(pag.16).• UitbreidingwebsiteVVNK(pag.19).• Boekbespreking:Vrienden van Jan Stuyt en Louise

Barozzi;Bijdragenaaneenalbumanno1928(pag.20).• Tentoonstellingsagenda(pag.23).

IN DIT NUMMER

VERENIGING VRIENDEN NIEUWE KUNST 1900

nieuws- en informatieblad

VAN HET BESTUUR

VVNK Nieuwsbrief 2015 nr 2 pagina 3

IntroduceesTijdensdeALVkwamaandeordedat

bijovertekeningvaneenexcursieersomsleden op de wachtlijst terecht komen endusnietkunnendeelnemenomdatereer-derdoorledenintroduceeszijnaangemeld.

Naampelberaadheefthetbestuurbe-slotenomvoortaanbijovertekeningledenvoorrangtegeven.Verderisbeslotenomdedeelnameprijs voor introducees ongeveer30%hogertemakendandedeelnameprijsvoorleden.

Voorhetgevalintroduceeshet(goede)besluit zouden nemen om alsnog lid teworden geldtde verhoogdedeelnameprijsuiteraard niet en dan hoeftmen bij over-tekeningookledennietvoortelatengaan.

Oproep vrijwilliger voor het maken van de drukgerede pdf van 'Rond 1900'Hetbestuurdoeteenoproepaanleden

diet.z.t.dekopijvoor"Rond1900"kunnenen willen opmaken naar een drukgeredePDF.Kennisenervaringmethetdooronsgebruikte opmaakprogramma InDesign iswel een pré. Belangstellenden wordt ver-zochtcontactoptenemenmetonzeweb-masterEefdeHilster,[email protected]

Betalingsherinnering lidmaatschapDe penningmeester doet een oproep

aanledendiehunlidmaatschapsgeld(leden€ 30enpartnerleden € 20)nogniethebbenbetaald, dat alsnog tedoenonder vermel-dingvanhunlidnummer.Hetrekeningnris:NL95INGB0008125358tnvVerVriendenNieuweKunst1900.


IMpRESSIE ALV IN ooSTERHoUT

Terugblik excursies• 28maart:ALVin

het MechanicalEntertainmentMuseum, teOosterhout. 32deelnemers.

• 8 mei: SociëteitDe Maas enHeijplaatteRot-terdam.42deel-nemers.

Foto's: Eef de Hilster.

IMpRESSIE BEzoEK RoTTERDAM


Programma Nieuw-Buinen en Reitsema10:27uur AankomstintercityuitZwolleopstationAssen.10:40uur VertrekbusvóórhetNSstationAssenuitgangstadszijdenaarNieuw-Buinen.11:15uur OntvangstmetkoffieenietslekkersinMuseumGoedewaagen,Glaslaan29,

Nieuw-Buinen,in-enrondleidingmuseumenaardewerkfabriek.12:45uur PerbusvanNieuw-BuinennaarAppingedam50km45minuten.13:30uur BezoekkerkEgbertReitsma,Dijkstraat73,Appingedam.14:30uur PerbusnaarBedum.15:00uur BezoekGoedeHerderkerkEgbertReitsma,Schultingastraat1,Bedum.15:30uur PerbusnaarNassaulaanGroningen.15:45uur Van buiten bekijken dubbele villa Egbert Reitsma Nassaulaan 4a/4b

Groningen,inéénvandewoonhuizenkanwellichtookvanbinneneenblikwordengeworpen(zekerisdatnunognietdusonderenigvoorbehoud).

16:15uur PerbusnaarstationGroningen,eindeexcursie.DebusvertrektdaarnaweernaarAssen.EventueelkanmenookmeeterugnaarAssenendaarweerbijhetstationwordenafgezet.

N.B. Men dient zelf te zorgen voor eten en drinken onderweg!

EVENEMENTEN (1)

Zaterdag 18 juli 2015: busexcursie naar het Keramisch Museum Goedewaagen in Nieuw-Buinen, werken van de architect Egbert Reitsma in Appingedam, Bedum en Groningen.

Beschrijving excursie

Keramisch Museum GoedwaagenRoyalGoedewaagen iseenaardewerk-

fabriekenproduceerthandgemaaktekera-miekproducten voor bijzondere gelegen-heden. De fabriek is één van de oudsteaardewerkfabriekeninNederland.

In1610werdinGoudadebasisgelegdvandehuidigeaardewerkfabriek.Menbegonmeteenvoudigeenbetaalbarevoorwerpenvooralledaagsgebruik.Deeeuwendaarna

groeide Nederlanduit tot een van debelangrijkstehandels-staten voor tabak.Royal Goedewaagenontwikkelde zich totde grootste pijpen-fabrikantvanonsland.

Indejaren'20vande vorige eeuwwer-denmetdeovernamevan deAmsterdamsefabrikant "De Distel"denodigevakmenseninhuisgehaald.Indietijd ontwierp BertNienhuis jugendstil-modellenenartdeco-vormendiehetbedrijfberoemd maakten.Voor scheepvaart-maatschappijen als

deKoninklijkePakketvaartMaatschappijende Java-China-Japan-Lijn werden fraaie artdecotegeltableausontworpenengemaakt.

RoyalGoedewaagen verhuisde in1974vanGoudanaarhetDrentseNieuw-Buinen.VroegerwerdendeovensvandefabriekinGoudametturfuitdiestreekvanDrenthegestookt, vandaar de verhuizing naar eendeel van het land waar men van oudsheral contacten mee had. In 1989 werd hetmuseumgeopend.Tegenwoordigwordtnognetzoambachtelijkaardewerkgemaaktals400 jaar geleden. Door de hedendaagseontwerptechnieken is het aantal mogelijk-hedenechterwelveelgroter.

HetKeramischMuseumGoedewaagenis gehuisvest in de aanpalende aardewerk-fabriek van Royal Goedewaagen, maar injuridisch en financieel opzicht een geheelonafhankelijkestichting.

Op zaal laat hetmuseum inwisselten-toonstellingen en in een langer durende

presentatie van aardewerk uit art nou-veau en art deco tezamen ongeveer 800objectenzienvaneenkeuraanaardewerk-fabriekendieindeperiode1880-1940actiefzijngeweestwaaronderRozenburg,Porce-leyneFles,St.LucasenPlateelbakkerijZuidHolland.

We zullen ontvangen en rondgeleidwordendoordeheerFriggoVisser,conser-vatorvanhetmuseum.

Bouwwerken ReitsmaWe vervolgen de excursie door werk

vandearchitectEgbertReitsmaindepro-vincieGroningentegaanbekijken.

EgbertReitsma(Ulrum,19januari1892-Glimmen,19 juni 1976)waseenNeder-landsearchitect,dievooralbekendstaatomzijnbakstenenarchitectuur.

Reitsma groeide op in een gerefor-

Foto-impressie van de tussenhal van het Museum (Fotografie: Victor E. Nieuwenhuijs, Amsterdam)


Egbert Reitsma (1892-1976)

VVNK Nieuwsbrief 2015 nr 2 pagina 7VVNK Nieuwsbrief 2015 nr 2 pagina 6

meerdgezinalszoonvaneentimmerman,die lateralsarchitect-aannemerbetrokkenwas bij de bouw van de GereformeerdeKerk van Ulrum. Egbert trad in de voet-sporen van zijn vader en begon zijn loop-baanalstimmerman-aannemer.LatervolgdehijeenopleidingaandeAcademieMinervainGroningen.Nazijnopleidingvertrokhijnaar Rotterdam voor een baan als archi-tect op het bureau van architectWillemKromhout.Hierkwamhijinaanrakingmetdenieuwebouwstijlen, als artnouveauendeAmsterdamseSchool.In1920keerdehijterug naarUlrum,waarna hij zich als nietonverdienstelijk kunstschilder aansloot bijdeGroningerkunstenaarskringDePloeg.

DeontwerpenvanReitsmawarenaan-vankelijk in de stijl van de AmsterdamseSchool.Dedoor hemontworpen gerefor-meerde kerken inAppingedam en Bedumstammenuitdieperiode.

Vorigjaarhebbenwijhetdoorhemont-worpen Noordersanatorium in Zuidlarenbezocht. De deelnemers bewaren goedeherinneringen aan die excursie. Het leekons de moeite waard ommeer van dezearchitect tegaanbekijkenweermetuitlegvandekleindochter,FrederiekReitsmadieonsvorigjaarookinZuidlarenheeftontvan-gen.ZievoormeerinformatieoverEgbertReitsmade'Rond1900'vanjuni2014.

Allereerst zetten wij koers naarAppingedam om daar de Gereformeerdekerk(1927)tegaanbezichtigen.

Dekerk isgelegenopdehoekvandeDijkstraatendeSintAnnastraat.Nadatdeuit 1868 daterende oude kerk in 1926 invlammenwas opgegaan, kreeg Reitsma deopdrachtopdezeplekeennieuwekerktebouwen.Hetwerd een zaalkerk diewerdvormgeven in een aan de AmsterdamseSchool verwante bouwstijl. In 1977 werdde kerk uitgebreid volgens een plan dat

Reitsma al bij het ontwerp had voorzien.Dekerkiserkendalsrijksmonument,ondermeervanwegehetsobere,maarexpressievemateriaalgebruik, de markante ligging, deesthetische kwaliteit en als voorbeeld vaneen kerkgebouw uit deze periode en vanhetoeuvrevanReitsma.

HetstadjeAppingedam,gelegenaanhetDamsterdiep,wasvroegerdehoofdstadvanhetOmmeland(historischgewest)Fivelingo.HetistezamenmetdestadGroningeneenvandetweeplaatsenmethistorischestads-rechtenindeprovincie.Hetcentrumisaan-gewezenalseenbeschermdstadsgezicht.

Wijgaandetochtvervolgenmeteenbe-zoekaandeGoedeHerderkerkinBedum.

Dezekerkwerdin1937-'38ontworpendoorReitsma.Het is eenmooi voorbeeldvan de expressionistische AmsterdamseSchool: eenplattegrondvandekerk indevorm van een Grieks kruis, een waaier-vormigebankenstelseleneenparabolischekruisgewelf.

Het nagenoeg geheel oorspronkelijkeinterieur wordt overspannen door een inhoutuitgevoerdkruisgewelfenbevatfraaieglas-in-loodramenmetfiguratievevoorstel-lingenuithetOudeTestament.

Wij gaan de dag afsluiten met hetbekijkenvantweedoorReitsmaontworpendubbele stadsvilla's indeNassaulaan indestadGroningen.

Overal in de Oranjebuurt, waar deNassaulaan doorheen loopt was de dub-belevillavoorvrijstaandehuizendestijdsdegangbareformule.Nietteminonderscheidende beide naast elkaar gelegen villa's vanReitsmazichnadrukkelijk in vorm,materi-aalgebruikenkleurzichvandeanderedub-belevilla'sindezebuurtdieveelconventi-onelerzijn.

Beide dubbele villa's heeft Reitsmaop dezelfde plattegrond met aan elkaar

gespiegelde helften gebaseerd, maar doorhettrappenhuisinhetenegevalgeheelin-pandigteplaatsen,inhetanderemeernaarbuitenishijertochingeslaagdomaanzien-lijkeverschillenaantebrengenindeuiter-lijkeverschijningsvormvandetweedubbelehuizen.

Bijhetdrukkenvan'Rond1900'wasnognietmetzekerheidbekendofhetmogelijkisoméénvandevilla'svanbinnentebekijken.

Aanmelding en kostenDe kosten voor deze excursiedag

bedragen € 25,- voor leden en € 32,50voor introducees. Jongeren t/m 26 jaarbetalen € 12,50. Minimum aantal deel-nemers30,maximumaantaldeelnemers49.Bijovertekeninggaanledenvoor.

Aanmeldingbijvoorkeurviadewebsitewww.vvnk.nl/evenementen of als dat nietkanviadeaanmeldstrook.

Telefonische bereikbaarheid op 18 juliBenStork 06-23552634

Gereformeerde kerk, Appingedam.

Goede Herderkerk, Bedum, exterieur en interieur.

Dubbele villa, Nassaulaan 4a/4b, Groningen. (Foto Wim te Brake)


Zaterdag 8 augustus 2015: Excursie naar Hengelo.

De excursie naar Hengelo bestaatuit een rondleiding door het Tuindorp't Lansink met in aansluiting een bezoekaande tentoonstellingAlbertHulshoff Pol(1883–1957),HerautvanhetromantischelandschapinMuseumHengelo.

Als één van de eerste fabrikanten inNederlandvondC.T.Stork,deoprichtervanhetNederlandsebedrijfStork,datzijnver-antwoordelijkheidverdergingdanonderne-men inenge zin.Hij stichtte al in1867de

'Hengelosche Bouwvereniging' en gaf hier-meedeaanzet tothetdenkenovergoedearbeiderswoningen. Het waren zijn zoonsdie het plan in 1910 ten uitvoer brachten.Deinspiratievoorhettuindorpontleendende gebroeders Stork aan voorbeelden inEngeland.Hetmoesteenwijkwordenmetverschillendewoningtypen, grote tuinenenopenbare parkjes. Door variatie van duur-dereengoedkoperewoningenkondewijkeen afspiegeling van de fabrieksbevolkingworden. Arbeiders, bazen, ingenieurs enklerken, tezamen de Storkfamilie vormend,zouden kriskras door elkaar wonen. Hetkapitaal voor de wijk werd bijeengebrachtdoordefirma'sStork,Dikkers&CoendeNederlandseKatoen Spinnerij.DeAmster-damsearchitectKarelMuller(1857–1942)maaktehetontwerpvoorhettuindorp.Nadeaankoopvandegrondwaaropboerderij

'HetLansink' gelegenwas,konvrijwelaan-sluitendaandefabrieksterreinenvanStorkenDikkersmetdebouwwordenbegonnen.Deopzet vanhet tuindorpvoorzag in allevooreendergelijkewijknoodzakelijkevoor-zieningen.Sinds2003isTuindorp 'tLansinkeenbeschermdstads-endorpsgezicht.

De schilder Albert Gerhard HulshoffPolwerd in 1883 inHengelo geboren.Hijkreeg les van de Almelose kunstschilderArnoldGorteren later inAmsterdamvanCarelDakeenHendrikJanWolter. InAm-sterdamontstondeenbijzonderebandtus-senHulshoffPolenPietMondriaan.Samentrokken ze erop uit in de omgeving vanAmsterdam(hetGein),ensamenschilder-den ze in de periode 1906 – 1908 ondermeer rondomde boerderijDeWaarbeek.Hun onderwerpen in Twente zijn ondermeerhetMolenvenbijSaasveldendeWater-

molen bij Oele.DeHengelose kunst-schilder die nietalleen schilderde,maar ook tekendeen etste, kreeg degouden medaillevan KoninginWilhelmina en deWillinkvanCollen-prijs. Behalve land-schappen koos hijookvoorinterieurs,su iker fabr ieken ,

portretten,bloemenenstillevens.Indeten-toonstellingisookwerkvanMondriaantezien.DekunstenaaroverleedteHilversumop4april1957.

De tentoonstelling is mede tot standgekomenmeteenfinanciëlebijdragevandeVVNK.

Kosten en aanmeldingDekostenvoordezeexcursiebedragen

€11,-voorledenen€15,-voorintrodu-cees. Jongeren t/m26 jaarbetalen€5,50.Exclusief toegang tot Museum Hengelo(Museumkaartgeldig,Rembrandtkaartniet).Minimum aantal deelnemers 20,maximumaantaldeelnemers40.Bijovertekeninggaanledenvoor.

Adressen en bereikbaarheidMuseum Hengelo: Museum Hengelo,

Beekstraat51,HengeloOv.HetmuseumisoploopafstandvanhetNSstation,hetbus-stationentaxiservices.

Telefonische bereikbaarheid op 8 augustusKeesvanderGeer 06-53811260TheadeHilster 06-23483329

EVENEMENTEN (2)

Programma Hengelo

11:00uur OntvangstinmuseumHengelometkoffie/thee11:30uur StadswandelingonderbegeleidingvangidsvanMuseumnaarTuindorp13:00uur LunchinMuseumHengelo13:45uur ToelichtingoptentoonstellingAlbertG.HulshoffPol14:15uur Bezichtigingvantentoonstelling15:00uur Afsluitingeneventueelkoffie/thee.


Albert Hulshof Pol.

Hotel 't Lansink te Hengelo.

OndergaandezonbijKortenhoef.

Plattegrond tuindorp 't Lansink Hengelo.

VermeldingprijsStLucas.


EVENEMENTEN (3)

Programma Oostvoorne

12:00uur Ontvangstmetkoffie/theegevolgddoorrondleidinginhethuisdoorChristineenHesjevanDuin.

13:15uur Broodjeslunch.14:00uur Rondleidingdoordeprachtigegrotetuinmetveelbijzonderebomenen

planten..

Zondag 13 september 2015: bezoek aan Landhuis 't Reigersnest te Oostvoorne.

Tijdens een excursie raadde een van de leden ons met klem aan om eens een bezoek te brengen aan 't Reigersnest: "Heel bijzonder zei hij, normaal niet toegankelijk maar ik zorg voor het contact waardoor jullie ook binnen kunnen kijken".

't Reigersnest is één van de hoogte-punten van de Amsterdamse School.Gebouwd in1919-1920doorde architec-

tenPieterVorkinken Jac.Ph.Wormseralsvakantiehuis voor J.M.Hudig, telg van eenbekendeRotterdamseassuradeursfamilie.

Destijlwaarinhetlandhuisisgebouwdstaat bekend als de plastisch-organischerichtingbinnendeAmsterdamseSchool.Datisgoedtezienaanhetexterieur.Hethuisheeft een vriendelijke uitstraling o.a. doordetweelagezijvleugelsdiedebezoekerbijaankomstalshetwareindearmensluiten.

Typerend zijn ook de vloeiende lijnenvanmuren,ramen,schoorstenenendatter-wijldegeveleensterkehorizontalegeledingvertoont. Dezelfde plasticiteit en horizon-taliteit zijn in het interieur te vinden. Dewoonkamer heeft een haast ovale vorm,versterkt door een eveneens ovaal vloer-

kleed. Gelede wandopbouw, horizontalebetimmering, blokvormige decoraties enhet zadeldakvormige plafond vergrotendehorizontalewerkingvanhetvertrek.

Hetlandhuisdatzijnnaamdanktaandereigerkoloniedielangophetlandgoedver-bleefwasbedoeldalsvakantiewoningvoordefamilieHudig.Deoorspronkelijkekleuren–veelpaarsengroen–warenbedoeldomdebewonerseengevoelvangeborgenheidte geven. Later is dit veranderd in crème-kleurhetgeenzorgtvooreenlichtaanzien.Voorhetoverigeishetinterieurinminofmeeroriginelestaat.Heelbijzonder!

In1938lietdeweduweHudighethuisgeschiktmakenvoorpermanentebewoning.'tReigersnestisnogsteedsinbezitvandefamilieHudig;afentoewordthetgebruiktvoor vakanties, het is te huur en inder-daad…ooktekoop!

Op13septemberwordenweontvangenenrondgeleiddoortweekleinkinderenvanI.M.HudigtewetenChristineenHesjevanDuin.

Aanmelding en kostenAandezeexcursiekunnen30personen

deelnemen, maximaal 1 introducé per lid.Bij overtekening hebben leden voorrang.Opgevenvóór1september–bijvoorkeur–viawww.vvnk.nl/evenementenofdeaan-meldstrook sturenaandePenningmeesterVVNK,Sportlaan142,1442EGPurmerend.

Deelnamekosten: Koffie/broodjeslunch/rondleidingen:leden€20,introducees€26,jongeren

totenmet26jaarbetalen€10.

Adres en bereikbaarheid'tReigersnestZwartelaan13233AXOostvoorne

Metopenbaarvervoeris 'tReigersnestmoeilijktebereiken.

ReistijdvanafStationRotterdamnaar'tReigersnestbedraagtruimeenuur:

Vanaf Rotterdam Centraal trein naarSchiedam Centrum (vertrek: 10:47 uur)lopen (3 min) naar dichtbijzijnde metro-stationSchiedamCentrum:neemMetroCnaarSpijkenisserichtingDeAkkers(vertrek10:55uur)uitstappenSpijkenisseCentrum;lopen2min.naarbusstation.Neemdaarbus103 richtingRockanje (vertrek11:19uur):uitstappen Bushalte De Ruy, Oostvoorne,aankomst11:46uur.Vandaar ishetnogca.10min.lopennaar'tReigersnest.

Voordeautoisruimeparkeergelegenheid.

Telefonische bereikbaarheid op 13 septemberEddyEngelsman 0620204711

Buffetkast in 't Reigersnest

Ontwerpschets'tReigersnest

't Reigersnest


VVNK Nieuwsbrief 2015 nr 2 pagina 12 VVNK Nieuwsbrief 2015 nr 2 pagina 13

Thea de Hilster

Zijn levenJohan Braakensiek wordt op 24 mei

1858geboreninAmsterdam.Hijisdejong-stevaneengrootgezin.ZijnvaderAlbertusBraakensiek heeft met zijn zoonAlbertusBarendHendrikeenuitgeverijendrukkerij.Beidenzijnvakkundigegraveursenlithogra-fen.

Johan zit vaak te tekenen in de druk-kerij.Hij is slechthorendenkanniet goedmeekomenopschool.Hijwordtopzijn11evanschoolgehaaldendoetallerhandeklus-jes in de drukkerij. In de avonduren volgthij tekenlessen bij de graficus en schilderJan Baptist Tetar van Elven. Als hij 15 iskrijgt hij een baantje als patroontekenaarbijeenmodezaakwaarhijo.a.borduur-ensoutachepatronen (randversieringen vankoord)moettekenen.

MartinusKalff,hoofdredacteurvanhetAl-gemeenHandelsblad,zietzijntekeningenindedrukkerijenherkenthettalent.Opzijnvoor-spraakmagJohaneind1876kosteloostoela-tingsexamen doen aan deRijksacademie vanBeeldendeKunstenteAmsterdam.Hijwordteraangenomenenstudeerterin1881af.

OpdeRijksacademiebehoorthijtotdeoprichtersvandestudentenverenigingSintLucas,de laterekunstenaarsverenigingSintLucas.Daarwordtdoordeledengediscus-sieerdovermodernekunst.Braakensiek iszelfeenmanvandepraktijkenhoudtzichnietzobezigmettheorieënofschoonheids-idealen. Hij zegt hierover: "Daar moestenwenietsvanhebben,wantbijdegeleerdebetoogenvieljeinslaap."

Hij trouwt in 1888 met PietertjeKooijman, een dochter van de gemeente-opzichter uit de Beemster. Ze krijgen 3dochters:Mien,GrietenNeelie.

Op1november1931gaathijop73jarigeleeftijdmetpensioen.Hij heeft geenpensi-oenvoorziening.MauritsKann,redacteurenmede-eigenaar van De Groene, geeft hemtotzijnoverlijdeneenjaargeldvanf1.500.Erzijndiverseinzamelingengeweestomditaantevullen.Zowordtervoorhemeenaandeelvaneen loterij–vastgesteldop f.14.000–afgezonderdalspensioenvoorziening.

Braakensiek overlijdt op 27 februari1940enwordtopZorgvlietbegraven.

EenkleinzoonvanBraakensiekheeftzijntekentalent geërfd. Het is de tekenaar JanvanOort(1921-2006)dieonderhetpseu-doniemJeanDulieubekendisgewordenmetzijntekeningenvanPaulusdeboskabouter.

IllustratorBraakensiekheeftmeerdan65boeken

geïllustreerd. Soms maakt hij alleen deomslagtekening. In 1882 illustreert hij depopulaire verhalenbundels Uit het volk enVan allerlei slagvanJustusvanMaurik.OokdeboekenvankapiteinMarryatvoorziethijvanillustraties.

Heteersteboekvan DikTrom - Uit het leven van Dik Trom–gaatpasgoedlopenalshijin1899voorde2edrukdetekeningen maakt.Braakensiek doetzijninspiratiessomsop in de Beemster.Zijn vrouw komtdaarvandaaneneen

oomheeftereencafé.Het eerste boek van Kieviet dat hij

illustreert is Fulco de minstreel, uitgeko-men in1892. Intotaalheefthij18boekenvan Kieviet geïllustreerd waaronder de 6boekenvanDikTrom.

Politieke prentenIn1886wordtBraakensiektekenaarbij

weekbladDe Amsterdammer,in1925omge-doopt tot Groene Amsterdammer. Kalff enVanMaurikzijnerdanredacteuren.Opde'platen'-vergadering,waarwordtbesprokenwelke afbeeldingener indekrantwordenopgenomen,maakthijmeestalaleenschets.Thuiswerkthijdezeuit.Deprentenwor-denalslossebijlagebijdekrantgevoegdenwordenregelmatig inetalagesvansigaren-winkels opgehangen. Zijn prenten van deBoerenoorlog in Zuid-Afrika van 1899-1902gevenhemeenenormebekendheid.

Niet iedereen vindt zijn prenten goed;soms worden ze omschreven als 'bloede-loos,conventioneelvansamenstel,saaivanopzet en uitvoering'.Anderen roemen hetfeitdathijinéénlijnietsoppapierkanzet-ten. Er zijnmaarweinig tekenaars die datkunnen.

Hijblijftmeerdan45 jaarbijdekrantenmaakt zo'n 2300 prenten.Alleen in deweekvanzijnhuwelijkleverthijgeenprent

in. Zelfs als hij geveld is door griep komter een tekening: een portret van de zieketekenaar.

In1942–slechtstweejaarnazijndood-isereenveilingvandevolledigeverzame-lingpolitieketekeningen.Hij isdanalbijnavergeten,deveilingbrengtnietveelop.

Ander werkHijmaaktindeloopderjarenookvrij

werk: tekeningen en olieverfschilderijen.VaakkleurigetaferelenuithetAmsterdamsevolksleven.Hartjesdaguit1926behoorttotdefavorieteninhetAmsterdamMuseum.

TentoonstellingIn het Kinderboekenmuseum Het

Schooltje van Dik Trom in Etersheim(gemeente Oosthuizen, NH) is tot eindseptember een tentoonstelling gewijd aanhetwerkvanBraakensiek.

Het schooltje uit 1882 is een van deweinigeovergeblevenéénklassigescholen.

JoHAN CoENRAAD BRAAKENSIEK (1858-1940)

Illus

tratie

uit

het b

oek

'Uit

het

leve

n va

n D

ik Tr

om'.

Bijvo

egse

l 'D

e Am

ster

dam

mer

', Wee

kbla

d vo

or N

eder

land

van

16

juli

1921

. H

et o

ntwa

peni

ngsv

oors

tel v

an A

mer

ika.

Har

tjesd

ag, 1

926.

Col

lect

ie A

mst

erda

m M

useu

m.


een aantrekkelijkheid en persoonlijkheidaanhunreclamewetentegeven."

Met zijn kleurrijke emaillen reclame-borden voor thee, koffie en tabakenmetzijnaffiches,drukwerkenverpakkingenver-zorgde Jongertdehuisstijl voorVanNelle.Ook ontwierp hij de belettering van denieuwgebouwdefabriekin1929.

De Van Nelle-fabriekMetde intredevanKeesdeLeeuwals

firmantkwamenplannentotbouwvaneennieuwefabriekineenstroomversnelling.Deoorlog zorgde nog voor vertraging maarin de jaren erna werden grondaankopengedaan in de zogeheten Spaanse polder.Architect Michiel Brinkman maakte deeersteschetsenvaneentotaalplanvoordetabak-,koffie-endetheefabriek.

Na het plotselinge overlijden van dearchitectwerddienszoonJandeopdrachtgegundinsamenwerkingmetLeenvanderVlugt. Kees van der Leeuw speelde eenactieve rol in het bouwproces. Hij gingop studiereis naar de Verenigde Statenen bezocht daar fabrieksgebouwen eningenieursbureaus. De Van Nelle-fabriekmoest een daglichtfabriek worden metoptimale omstandigheden voor de arbei-ders.Voorhet interne transportwerdbij-voorbeeld gebruik gemaakt van een ket-tingtransporteur. Voor het mannelijk envrouwelijk personeel waren aparte kleed-kamersenwaslokalen.Voor sportwerdenvoetbal-enhockeyveldenaangelegd,terwijlvoorontspanningen recreatiemenonderandereterechtkonineenklaverjasclub,eendameskooreneenzwemclub.

Tegenoverdeminofmeerfotografischeafbeelding van de fabriek op de postzegeluit de architectuurserie maakte Jongertgebruik van de moderne vormentaal, ge-

inspireerd door de Russische constructi-visten.DebelangrijkstevertegenwoordigersvandezekunststromingwarenMalevitsjenEl Lissitzki. Zij maakten abstracte compo-sities bestaande uit meerdere geometri-scheelementenenmaakteneenopvallendgebruikvantypografie.

MartStam-eenvoormaligeleerlingvanJongertopdePurmerendsetekenschool–was als architectmede vormgever van denieuwe fabriek. Stamwas bevriendmet ElLissitzky, die op zijn beurt Jongert sterkmoethebbenbeïnvloed.Eind jaren twintigvertoonden de reclameboodschappen vanJongert allerlei symbolendieontleendzijnaan de beeldtaal van de Constructivisten.Geometrische composities in primairekleuren met typografische blikvangers alspijlen, vraagtekens en uitroeptekens. Ookde nieuwe fabriek figureerde in adverten-ties, waarin met krachtige kapitalen eenabstract vormgegeven fabrieksgebouwonder de aandacht werd gebracht. Bovende architectuur van de fabriek hangt eenschakeluitdekettingtransporteur.Hetookdoor de Russische kunstenaar El Lissitzkigebruikte uitroepteken in zijn boekomslagvoorDas Entfesselte Theater paste Jongerttoeineenandereadvertentie.

Vlnr: advertenties in De Drie Meren op 2-3-1929, 9-3-1929 en 16-3-1929 en Schuitemakers Purmerender Courant van 19-3-1929.

Boekomslag El Lissitszky voor het boek van

Alexander Tairoff - Das entfesselte Theater, Gustav

Kiepenheuer Verlag, Potsdam 1927.

Jack Otsen

Bij toeval kwam ik vier ad-vertenties in lokale krantenop het spoor: nooit eerder gepubliceerdenooknietopgemerktdoordesamenstel-lers van de catalogus 'Proeven is koopen',verschenenin2010tergelegenheidvandeoverzichtstentoonstelling over Jongert inhetmuseumBoijmansVanBeuningen.

In 2014 kreegde Van Nelle-fa-briek in Rotterdameen plaats op deUNESCO-Wereld-erfgroeplijst.Al eer-

derin1955wasditicoonvanhetNieuweBouwenafgebeeldopeenpostzegel.Ennogeerderin1929haddevormgeverJac. Jon-gert de propagandistische waarde van ditpronkstukvanarchitectuuringezienenge-bruiktinzijnreclamevoordethee-,koffie-

en tabaksfabrikant. Voor zover bekendontwierp Jongert vier krantenadvertentieswaarop invloeden zijn te zien van de ab-stractekunstvandeRussischeconstructi-visten.

Nazijnverhuizingin1918vanPurmerendnaarRotterdamkwamJongertteverkerenin idealistische kringen.Door zijn lidmaat-schap van de vereniging OPBOUW ver-groottehijzijnnetwerkindeRotterdamsekunstwereld.Hijontmoetteerdevooruit-strevendearchitectenMichielBrinkmanenMartStam,deontwerpersPaulSchuitema,WillemGispenenPietZwart.DoorKeesvan der Leeuw werd Jongert aangetrok-ken als esthetisch adviseur bijVan Nelle.Als reclameontwerper paste hij zich aandewensenvande fabriek aan:minderde-coratief en zonder de sierlijke letters, zokenmerkend voor zijn reclames in zijnPurmerendse periode voor de drankenfir-maOud.Zijnstijlwerdzakelijker,vooraldetypografischevormgevingwerdstrakker.Indewoorden van Jongert: "Dewensen vandefirmawaren:hethelder-zakelijke,waarbijdebetovering vanhet gevoelige alleen totuitingkonkomenbijdeverhoudingeneningroeperingen,hetkarakteristieke tevens inhunnieuwefabriek. Ikhebmijaanhuneisaangepastentochnogdoormatenenkleur

JAC. JoNGERT EN EL LISSITzKy

VVNK Nieuwsbrief 2015 nr 2 pagina 17VVNK Nieuwsbrief 2015 nr 2 pagina 16

Bijeengebracht door Eddy Engelsman

Holland op z'n mooistFrouke vanDijke,Dik vanderMeulen,MichielPurmer,MaartjevandenHeuvel,JohnSillevisBennoTempel,2015,224blz.,200afb.,zelfdeboektweeverschillendeomslagen: Weissenbruch (gele rug)en Jozef Israëls (rode rug), gebonden,€24,95.

Dit boek is verschenen bij de tweegrote tentoonstellingen in Den Haag enDordrecht gewijd aan de Haagse School,de belangrijkste kunststroming tussen deGouden Eeuw en De Stijl. Eerst komt devroegeHaagsSchoolaanbod,metnogdesporenvandeRomantiekendeSchoolvanBarbizon. In hetwerk van Jozef Israëls enWillemRoelofsspelenromantischeonder-werpenensentimenteneengroterol.JozefIsraëls, in de vroege periode de leidendefiguur, schilderde het zware bestaan vanvissers en boeren. Roelofs de overweldi-gendenatuur(tentoonstellingHetvoorjaarvan de Haagse School in het DordrechtsMuseumt/m6september2015).Geleidelijk

wonhetrealismehetvanhetsentiment.Inde tweede periode van deHaagse Schoolstaathetlandschapcentraal,zoalsbijMauve,GabriëlenWeissenbruch.Aandehandvanschilderijenwordtdeontwikkelingvanhetlandschapendenatuurbelevingvanhet19e-eeuwse Nederland belicht. Daarover gaatde tentoonstellingOppadmetdeHaagseSchoolinhetHaagsGemeentemuseumt/m30augustus2015.

Honderd jaar geleden stierf HendrikWillem Mesdag (1850-1915). Daarom is2015 uitgeroepen tot hetMesdagjaar,metveelactiviteitenenpublicaties.Zieookdetentoonstellingsagenda.

Mesdags uit de familieSuzanneVeldink&EveliendeVisser,2015,72 blz., rijk geïllustreerd, paperback.€15,95.

H.W. Mesdag en zijn vrouw SientjeMesdag-Van Houten waren echte familie-mensen. Mesdags beroemdste werk, het

PanoramaMesdaginDenHaag,isnogaltijdin handen van zijn nazaten, die ook eengroot aantal werken van hun familieledenhebben.Voordeeerstekeergaateenboekinopdezevangeneratieopgeneratiedoor-gegevenkunstwerkenenfamilieverhalen,enopdeafhandelingvanMesdagsartistiekena-latenschapdoor zijn nazaten.GelijknamigetentoonstellinginhetPanoramaMesdagt/m4oktober2015.

Hendrik Willem MesdagKunstenaar, verzamelaar, entrepreneurMaite van Dijk, Mayken Jonkman,SuzanneVeldinkenanderen

In deze monografie wordt beschrevenhoe Mesdag verschillende rollen vervulde.Als kunstenaar, verzamelaar en veelzijdigcultureelondernemerkreeghijtoegangtotdeHaagse hogere standen.Doordat hij aldierollenhandigkoninzettenwashijinzijn

tijdeenvandemachtigstemannenvandeNederlandse kunstwereld. Zijn grote nati-onaleeninternationalenetwerkhielphemdaarbij.

Piet Boendermaker, Maecenas van de Bergense SchoolPietSpijk,2015,304blz.,200afb.,kleurenz/w,gebonden,€35.

In de vorige Rond 1900 (maart 2015)staat de aankondiging van de gelijknamigetentoonstellinginMuseumAlkmaart/m25oktober, evenals het VVNK-Symposium-verslagoverhetreferaatvanPietSpijk.Nuisookhetboekverschenenoverdeop-enondergangvandebefaamdekunstcollectievanPietBoendermakermet±3000werkenvan onder meer Leo Gestel, Jan Sluijters,DirkFilarski,ElseBergenCharleyToorop.

EEN GREEp UIT NIEUW VERSCHENEN BoEKEN


H.N. Werkman (1882-1945) Leven & werkAnnekedeVriesennegenanderen,o.a.VVNK-lidMiekevanderWal,2015,256blz.,ruim250afb.,gebonden,€29,95

Voetsporen: Fie Werkman & haar vader Hendrik Nicolaas WerkmanDoeke Sijens, 2015, 110 blz., 26 afb.plus afb.van briefgedeelten, gebonden,€22,50.

Na de mooie tentoonstelling overdrie generaties Werkman in MuseumDr888 (catalogus: 3 generatiesWerkman,Pauilo Martina, 224 blz., € 25.) is er nut/m 1 november 2015 de grote over-zichtstentoonstelling in het GroningerMuseum.Daarbij iseenvoortreffelijkboek

verschenen over de drukker en schilder,zakenman en dichter, vader en bohemien.Nadat de goedlopende drukkerij slechterging begonWerkmanmet de drukpers teexperimenteren.Hijdrukteookmetlettersenanderevormenenfigurenrechtstreeksop papier. Vooruitstrevende compositieswaren het, zoals in zijn tijdschriften Hot Printing enThe Next Call.HijwasvoorzittervandekunstenaarsverenigingDePloegenwerdin1941drukkervoordeclandestieneuitgeverij 'De Blauwe Schuit'. Zowel in detentoonstelling als het boek zijn 'druksels'en schilderijen, experimenteel drukwerk,affichesendebijzonderepublicatiesuitdeoorlogsjarenvoor 'DeBlauweSchuit' alle-maaltezien.DriedagenvoordebevrijdingvanGroningenwerdhijdoordebezettersgefusilleerd.VolgensHenkvanOswordtdewaarderingvoorzijnwerkteveelindatlichtgezien. Daardoor werd hij ten onrechte

een symbool van de kunstenaar die tegendeonderdrukkingvochtvanwegezijndrangnaar artistieke vrijheid. In 1989 noemdeVanOsdatal'Dweperigeverzetspathetiek'.OokvóórdeoorlogwasWerkmanaleenoorspronkelijke vooruitstrevende kunste-naardiezichnietineenhokjelietdrukken.

Ookt/m1november2015inhetGro-ninger Museum: de tentoonstelling Voet-sporenoverhetwerkvanWerkman'sdoch-terFieWerkman(1915-2002).FieWerkmanwerkte aanvankelijk op papier en maakteabstracte collages. Later ontstonden dezogenaamde stofassemblages waarbij indrukinkt gedrenkte zijde op eenTerlenkaondergrond werd bevestigd. Figuratie enabstractie wisselen elkaar af in krachtigecomposities.

De kunst van J. Mendes da CostaLoekTilanus,2015,216blz.,200afb. inkleurenz/w,gebonden,€37.

De tentoonstelling Labor et ars overMendesdaCosta (1863-1939) inMuseumBeelden aan Zee in Scheveningen isafgelopen (zie Rond 1900, maart 2015),maarerisgelukkigeenboekoverzijnwerk.

Hij is de belangrijksteNederlandse beeld-houwerrond1900.Hijmaaktegrotebeel-den,reliëfsvoorgebouwen,maarookkleinesculpturenvandieren,vooralapenenuilen.Hetboekbesluitmeteencomplete,rijkge-illustreerdeoeuvrelijst.

Deze boeken zijn verkrijgbaar bij de musea waar de tentoonstellingen worden gehouden en de boekhandel.

Fonds Studie & Publicatie/ScriptieprijsDewebsite vandeVVNKbiedt steeds

meer informatie.Wie geïnteresseerd is inwelkebijdragendeverenigingheeftverleenduithetFondsStudie&Publicatiekandatsindskortvindenopdepaginawww.vvnk/fonds.Onder het kopje 'Verstrekte bijdragen'zijn de tot dusver uitgekeerde bijdragentevindenvoorbijvoorbeeldonderzoeken

symposia.Derechterkolomlaatallepublica-tieszienwaarvooreenbijdrageisverstrekt.Eentotaaloverzicht is inpdf-documenttedownloaden.

OpdezelfdepaginaisookeenoverzichtvandeuitgereikteVVNK-Scriptieprijzen.

NieuwsbladarchiefHetnieuwsbladarchiefisuitgebreidmet

een eenvoudige zoekfunctie waarmee deinhoudsopgaven van het nieuwsblad 'Rond1900'benaderdkanworden.

UITBREIDING WEBSITE VVNK



Vrienden van Jan Stuyt en Louise Barozzi; Bijdragen aan een album anno 1928Auteur:AgnesvanderLindenUitgave: uitgeverij Vantilt/StichtingNijmeegse Kunsthistorische Studies/RadboudUniversiteitNijmegen,2015.Ingenaaid, 172 blz., 60 afbeeldingen,waarvan22albumbladen;€14,50ISBN978-94-91226-00-7

Eddy Engelsman

HetboekvanAgnes van derLinden ademtde sfeer van het'Rijke Room-sche Leven' vanarchitect JanStuyt (1868-1934). In de na-latenschap vanStuyt werd een

albummet 22 bijdragen van vrienden vanStuyt en zijn vrouw Louise Barozzi aan-getroffen. Een bonte verzameling bladenwaaropeenstukje tekst,eenregelmuziekof een tekening staat. Elk blad komt vaneen andere persoon.. Aanvankelijk wasniet altijd duidelijk vanwie.De auteur, lidvanonzevereniging (VVNK),heeft 'enkelevergetenkunstenaarsuitdegrabbeltondergeschiedenis naar boven gehaald.' Behalvedealbumbladenmakendeverhalende,somsanekdotische, achtergronden het boekinteressant. Een verdwenen wereld vanenthousiasme voor de katholieke zaak envangedrevenkunstenaars,politicienprela-tenindejarentwintigvandevorigeeeuw.

Jan Stuyt is voor VVNK-leden geenvreemde. Hij was een veelzijdig architectmaar staat bekend om zijn ruim vijftigkerken.Stuytheeftookvilla'sènduizendenwoningen in de volkswoningbouw zoals inde mijnstreek ontworpen. En een aantalraadhuizen, onder andere in Purmerend,nuhetPurmerendsmuseum,datdeVVNK-leden in 2011 bezochten. Eind vorig jaarwarenwe ook in deObrechtkerk inAm-sterdam, een gezamenlijk ontwerp van JosCuypers en Jan Stuyt.Al eerder droeg deVVNK bij aan een symposium in 2011 inNijmegenmetalstitel: 'ArchitectJanStuytendeHeiligLandstichting',hetcomplexvanondermeerdeCenakelkerk.

Vriendenalbums Albumsmet bijdragen van kunstenaars

zijnofweleenliefhebberijvandeverzame-laardiehetalbumaanlegt,ofwelbedoeldomiemandtehuldigen.Ditalbumbehoortech-tertoteenminderbekendecategorie.Lou-ise Barozzi had de vrienden eerst de legefoliovellenopgestuurd,ensteldehetgeheelbegin1928samen.Deverzamelinghadge-bundeldmoetenwordentoteenalbum.Omonbekenderedenishetalbumnietvoltooid,en niet in ingebonden staat aangetroffen.Welkebedoelingdesamenstelstermetditalbumhad,valtnietzomaaruithetmateriaaloptemaken.AanwijzingenvoorwatLouiseStuytwilde, blijken te vinden in twee ver-gelijkbare albums uit dezelfde tijd. Zij be-horentoteennognieteerderbeschrevencategoriekunstenaarsalbums.AgnesvanderLindengaateruitvoerigopinenkomttotdeconclusiedatLouisezeheeftverzameldmetdebedoelinghetalbumtedoenverko-pentenbatevaneenliefdadigdoel.

Katholiek netwerkDe dossiermap geeft goed weer uit

wiedevriendenkringvan JanStuytenzijnvrouwbestond.Hetiseenfraaieschetsvanhet milieu van katholieke kunstenaars enanderenbuitendekunstwereldaanheteindvandejarentwintigvandevorigeeeuw.Hijbehoordetotdeintellectueleelitevanhetkatholiekevolksdeel in zijn tijd.Deauteurbehandeltdebiografieënvandebijdragersblad voor blad. Zoals musicus Peter vanAnrooy,decomponistvandePietHein-rap-sodiedieéénregel inmuziekschrift levert,met onderschrift: '"Piet-Hein" inDebussy-stijl'. Zelfs over één muziekregel weet zenogeenboeiendverhaaltevertellen.Ookletterkundigen als de schrijver-criticusHenri Borel, leveren gedichten. Er is eengedicht in het Limburgs van de bevriendekantonrechter Edmund Jaspar. Curieus isookhetgedichtAbend an der Rivièravandekunst verzamelende arts-hoogleraar OttoLanz.Dienamhet initiatieftotdeverbou-wingvaneenleegstaanderijwielschoolaandeHobbemastraattotzwembad.Stuytwasdearchitectvandegrootscheepseverbou-wingtothetZuiderbad.VerderschrijfteenministerenookdepauselijkediplomaatLo-renzoSchioppaeenkortetekst.

KunstenaarsBladen van beeldend kunstenaars zijn

erookruimschoots.De(profane)schilder/tekenaar Jan Bleys levert een aquarel vaneen 'schaars geklede dame, oprijzend uiteenboeketklaprozen.' Ineenbegeleidendbriefje schrijft hij dat 'hij hoopt dat hetalbumnietvooroudetantesbestemdis'.

De edelsmid Jan Eloy Brom, van wiewerk in vele kerken van Stuyt te vindenis, schetst drie kinderkopjes.Architect JosCuypers stuurt Louise eenmetwaterverfingekleurdeschets.Stuyt'sgoedevriend,deschilder/graficus Antoon Molkenboer die

monumentaalwerk inStuyt'skerkenheeftgemaakt,stuurtzelfstweeportretteninwa-terverf.

DebeeldhouwerAugustFalise,deveel-zijdigemaarvergeten 'kunstnijvere'AugustvanOs,diezichzowellietinspirerendoorde Beuroonse esthetiek als door de artnouveau en art deco, de kerkschilder JanOosterman die vaak in de gebouwen vanStuyt heeft gewerkt, en de enige architectin het album, Henri Thunnissen, het zijnallemaalvoorbeeldenvanvriendendieeenbijdrageleveren.

Thunnissen's met waterverf gekleurdepotloodschetsvaneenkerkkoepelsiertookhetomslagvanhetboek.

BoEKBESpREKING

Jan Bleys, 'Lente'.


SymposiumDe afdeling Kunstgeschiedenis van de

RadboudUniversiteitheeftnaaraanleidingvanhetalbumop24apriljl.eensymposiumgehouden over katholieke kunstenaars inhetinterbellumonderdetitel'Kunstenaarsrond Jan Stuyt; bijdragen aan een albumin 1928'. Mede-VVNK-bestuurslid LieskeTibbe en ik hebben daar een aantal refe-ratengehoordwaarindebijdragenvandekunstenaars aanhet albumverderwerdenuitgediept. In de Universiteitsbibliotheek,Erasmuslaan36 inNijmegen isnog totenmetjunieenkleinetentoonstellingoverde

bladenenandermateriaaltezien.Misschiente combineren met een bezoek aan deHeiligLandstichting.Ookzonderhet sym-posiumtehebbenbijgewoond ishetboekalleszinslezenswaard.

Agnes van der Linden schreef ook demonografie 'Jan Stuyt (1868-1934), eenbegenadigdendienendarchitect'(2011).

BergenNH-MuseumKranenburgh072-5898927/www.museumkranenburgh.nlDe Bergense School keert terug

naar de villa van KRANENBURGH.Voor het eerst sinds de opening ander-half jaar geledenhangthetwerk vandezekunstenaars in de intieme zalen van debenedenverdieping. Daar zal de collectiepermanenttezienzijnenkrijgtdeBergenseSchoolzijnthuis.

Onder de noemer collectie Kranen-burghisdeeerstetentoonstellingvanaf18aprilvanstartgegaan.Laterinhetjaarwis-selendekunstwerken.Totdedeelnemendekunstenaars behoren ook tijdgenoten vande Bergense School. De eerste collectie-tentoonstelling bevat werk van Henri leFauconnier, JaapWeijand, Arnout Colnot,Piet en MathieuWiegman, Leo Gestel enHenritenHolt.

KunstenaarsvandeBergenseSchoolentijdgenotenwoondenenwerkten zeventigtot honderd jaar geleden in Bergen. Op

deeerstetentoonstelling istezienhoezijnaar het landschap keken. Er hangen ookportretten.MetdetentoonstellingentoontMuseumKranenburghdeeigenkunstschat-ten.Deculturelebuitenplaatswilkunstnietalleen bewaren, maar ook delen met hetpubliek.

DenHaag-GemeenteMuseumDenHaag070-3381111/www.gemeentemuseum.nlHolland op z'n mooist; t/m 30 augustus (samen met Museum Dordrecht).Ze schilderden Nederland op zijn

mooist, met grazende koeien, molens enfrisse wolkenpartijen.Weissenbruch, Mes-dag, Gabriëls, Mauve en andere schildersvandeHaagseSchooltrokkeneropuitenwistenhetNederlandselandschapoppak-kendewijzevastteleggen.Zopakkendzelfs,dathuniconischetaferelendeNederlandseidentiteittotopdedagvanvandaagbepa-len. Met 'Holland op z'n mooist' presen-teerthetGemeentemuseumDenHaageengrote tentoonstelling met ruim honderdschitterende werken. Daarbij worden ver-halenverteldoverdebetekenisvanendeveranderingen in het Hollandse landschap.

TENTooNSTELLINGAGENDA per mei 2015

Antoon Molkenboer, 'Marietje Kok - garnalenmeiske'.

August van Os, 'Goeden Herder'.

Arnout Colnot, Polder bij Schermersloot, 1930. Collectie Kranenburgh.

Jan Hendrik Weissenbruch, Strandtafereel, 1887, olieverf op doek, 106.9 x 136.9 cm.

Gemeentemuseum Den Haag.

lingen de vele gezichten van deze Haagseicoon.NaastzeeschilderlegdeMesdagookals kunstverzamelaar en ondernemer eennieuwebasis voorhet culturele klimaat indehofstad.MesdagenDenHaagzijnhier-dooronlosmakelijkmetelkaarverbonden.

DenHaag-LouisCouperusmuseum070-3640653/www.louiscouperusmuseum.nlMesdag, Couperus en tijdgenoten; t/m 27 september 2015.InhetLouisCouperusMuseumisinhet

Mesdagjaar2015detentoonstellingMesdag,Couperusentijdgenotentezien.

Mesdag en Couperus leefden ieder inhuneigenwereld.Mesdagwasdeberoemdezeeschilder en grondlegger van deHaagseSchool. Couperus was van jongs af aanhet grote literaire talent dat vele boeken,columns en reisverhalen schreef, onderandereoverDenHaag.Beidenhebbenveelgereisd,omindrukkenoptedoen,naarbe-kendeleermeestersinBrussel(Mesdag)ofgewoonweguit hetbenauwdeNederland(Couperus).Hetwaren levensgenieters enbeidenhaddendiedrangtothetscheppenvankunst,ophetdoekofmetdepen.Hetisnietbekendofdekunstenaarselkaarooithebbenontmoet.

Louis Couperus was geen kunstcriti-cus,maar in twee feuilletons beschrijft hijzijn bezoeken aan tentoonstellingen vanNederlandse kunst in Rome (1911) enMünchen (1913; later gebundeld in hetboekVan en over alles en iedereen.Velenamenvanbekendenegentiendeenvroegtwintigste eeuwse schilders passeren hier-bij de revue. Couperus noemt Jozef Isra-els,Mauve,Weissenbruch,Matthijs enWil-lemMaris,Gabriël, Zilcken, Bauer,Hoynckvan Papendrecht en Thérèse Schwartze.

Hij schrijft specifiek over de 'kerkjes vanBosboom' en de 'Apostel'-tekeningen vanJanToorop.Ditzijnnamenvanschildersdieook voorkomen in de Mesdag Collectie.Mesdagverzameldewerkenvandezeschil-ders, Couperus schreef erover. Een aantalvandegenoemdekunstenaarsschonkCou-perusvoorzijnvijftigsteverjaardageenstukgrafiekvanhunhand.CouperusenMesdaghadden nog meer gemeen: Mesdag orga-niseerde huiskamerconcerten, Couperushieldvanoperaenklassiekemuziek.MesdagverzameldeJapansekunst,Couperusreisdenaar'Nippon'.

De tentoonstelling in het LouisCouperus Museum bestaat uit doeken,aquarellenentekeningenvandezeschilders(ookuitparticulierecollecties)bewonderddoorCouperusenverzamelddoorMesdag.Daarnaastwordtaandachtgeschonkenaanhet Den Haag van rond 1900, aangevuld

De opkomst van de Haagse School hangtsamenmetdetoenemendewaarderingvandenatuur ineigen land.Datuittezichbe-gintwintigsteeeuwindeoprichtingvandeVerenigingNatuurmonumenten,waarronddeze tentoonstelling intensief mee wordtsamengewerkt.Hetresultaat iseenuniekewisselwerkingtussencultuurennatuur. Ie-dereenkandekunstwerkenopzaalbewon-derenénopexcursie in denatuurdiedeHaagseSchoolzomooiinbeeldbracht.

Aanheteindvandenegentiendeeeuwmoest de wilde natuur plaatsmaken voornuttige landbouwgrond en industrie. MaarookhetHollandsecultuurlandschap,datdeHaagseSchoolzomooivastlegde,verander-de ingrijpend.Tochbepalende schilderijenvandezestroming totopdedagvanvan-daaghoeer (inter)nationaalnaarons landwordtgekeken.DekunstenaarshebbenonszogezegdvanhetHollandselandschaplerenhouden.Ruimhonderdschilderijen,deeer-ste natuurfotografie uit het einde van denegentiendeeeuw, archiefmateriaal en eenuitgebreidbuitenprogrammametexcursiesin natuurgebieden geven bezoekers eenbeeld van het Nederlandse landschap vanweleer en het landschap anno 2015. Eenaantal topwerken die in het Gemeente-museumwordengetoond,warenlangetijdinJapan.Nuvormenzehetmiddelpuntvan'Hollandopz'nmooist',aangevuldmetwer-kenuitveelandere,belangrijkemusealeenparticulierecollecties.Bijdetentoonstellingisookeencatalogusverschenenwaarovereldersinditbladwordtbericht.

DenHaag-HaagsHistorischMuseum070-3646940/ www.haagshistorischmuseum.nlOp 't duin; duingezichten en duin-gedichten; t/m 15 september 2015.StadenduinenzijninDenHaagonlos-

makelijkmetelkaarverbonden.Daarom isin het Haags Historisch Museum de ten-toonstellingOp'tduiningericht.Insamen-werking met het Letterkundig Museumtoonthetmuseum inmeerdan80kunst-werkenhoededuineneengeliefdeinspira-tiebronvormenvoorschildersendichters.VanConstantijnHuygenstotBernlefenvanJan van Goyen en JanToorop tot heden-daagseschilders.Doordekunstwerkenengedichtenmetelkaarteverbinden,ontstaanverrassendecombinaties.

DenHaagMesdagjaarwww.denhaagmesdag.nlDit jaarwordt 100 jaar cultureel nala-

tenschapvandemandieDenHaag(inter)nationaal op de kaart heeft gezet, H.W.Mesdag gevierd. Met verschillende ten-toonstellingen, symposia en evenementenbelichten tal van Haagse musea en instel-


Joseph Bles, Gezicht op cafe Zee- en Duinzicht te Scheveningen, circa 1870.

Collectie Haags Historisch Museum.

toontKlaasMesdag,opongeveer80-jarigeleeftijd, met zijn hand rustend op de kopvaneenhond.Opeen fotouit 1915 is tezien dat dit portret een belangrijke plaatsinnam inMesdags atelier aan de Laan vanMeerdervoort.

DenHaag-PulchriStudio070-3461735/www.pulchri.nlMesdag & Pulchri. "Uit ijver voor het schone" en "Denkend aan Mesdag"; beide t/m 19 juli 2015.HendrikWillemMesdag(1831-1915)is

onlosmakelijkmetdekunstenaarsverenigingPulchri Studio verbonden. Met een ruimefinanciële bijdrage was hij zeer belangrijkbijdeaankoopvanhetpandaanhetLangeVoorhout,waardeverenigingtotopvandaaggehuisvestis.Mesdagzelfwasvan1889tot1907 voorzitter van de vereniging. PulchriStudioonderstreeptdeze innigebandmettweetentoonstellingentijdenshetMesdag-jaar: "Mesdag&Pulchri" en "Denkend aanMesdag"."

HendrikWillemMesdagheeft sinds hijlidvanPulchri studiowaszijn stempelge-druktopdevereniging.Deactieveendoel-gerichte wijze waarop hij vanaf het beginvan zijn schilderscarrière een zakelijk net-werkopbouwde- talentdathijhadopge-daanalsbankierinhetbedrijfvanzijnvader-leiddeerin1889toedathijvoorzittervanPulchriwerd.Ditbleefhijtot1907.AandekoopvanhetpandaanhetLangeVoorhoutin 1898 droeg Mesdag financieel ruim bij.Deledensteldenelkeenwerkbeschikbaarvooreenveilingwaarvandeopbrengstookhieraantengoedekwam.In1901werdhetpandopgeleverdenhierzitPulchrinunog.

HetarchiefvanPulchriwordtbewaardbij het Haags Gemeentearchief (HGA).Hierin zit veel bijzonder materiaal. In het

Mesdagjaar wordt materiaal uit de col-lecties van het HGA en uit het Pulchriarchief samengebracht in de tentoonstel-ling"Mesdag&Pulchri".NietalleenMesdag,degebouwen, interieursenexterieursvandePulchri-panden,maarookhetwerkvantijdgenoten en diverse leden van Pulchrikomthierinaanbod.EnniettevergetendefeestenenpartijendieinPulchririjkelijkengrootswerdengevierd.

DetentoonstellingwordtgeorganiseerddoorhetHaagsGemeentearchief.

Dordrecht-DordrechtsMuseum787708708/www.dordrechtsmuseum.nlHolland op z'n mooist – Het voor-jaar van de Haagse School; t/m 6 september (samen met gemeente-museum den Haag).MetHollandopz'nmooist–Hetvoor-

jaarvandeHaagseSchool toonthetDor-drechtsMuseumdeHaagseSchool ineenverrassendperspectiefdooreenverbindingteleggenmetdevaakonderbelichteinvloe-denvanuitdeRomantiek.De tentoonstel-ling laat bezoekers op een anderemanierkennismakenmetdeHaagseSchoolenlaatzienwaardewortelseninvloedenvandeze

metoriginelehandschriften,documentenenboekbanden. De tentoonstelling is samen-gestelddoorWillemiendeVlieger-Moll.ZijwasdeinitiatiefnemervanhetIsaacIsraels-zomer in2012en isdeschrijfstervanhetboekIsaacIsraelsinDenHaag.

DenHaag-PanoramaMesdag070-3106665/www.panorama-mesdag.comMesdags uit de familie; t/m 4 oktober 2015.PanoramaMesdagpresenteertwerkvan

HendrikWillemMesdagenSientjeMesdag-vanHoutenafkomstiguitdeprivécollectiesvan nazaten van het echtpaar. Deze vangeneratieopgeneratieovergeleverdeschil-derijenenwerkenoppapieruitinternatio-naleprivéverzamelingenzijnnormaliternietzichtbaarvoorhetgrotepubliek.

Hendrik Willem Mesdag en SientjeMesdag-van Houten waren echte familie-mensen. Mesdags belangrijkste werk, hetPanoramaMesdaginDenHaag,isnogaltijdinhandenvan zijnnazaten,die tevenseengrootaantalwerkenbezittenvan 'oomentante Mesdag', zoals het kunstenaarsecht-paarinfamiliekringnogsteedsliefdevolge-noemdwordt.

Voorveelvandenakomelingenzijndekunstwerken van hun beroemde familie-ledenonderdeelvanhetdagelijksleven.De

objecten herinneren aan een bijzonderefamiliegeschiedenis en worden met trotsgetoond. Deze aquarellen, schilderijen enschetsen werden aan kinderen en klein-kinderen doorgegeven. Deze bijzonderewerkenenfamilieverhalendieeraanverbon-denzijn,staanindezetentoonstellingcen-traal. Uniek historisch materiaal afkomstiguit het omvangrijke Panorama Mesdag-archiefcompleteertdekunstwerken.

Ook minder bekend maar heel per-soonlijk werk van het echtpaar komt opdetentoonstellingaanbod.Eengrootaan-talwerkenuithetfamiliebezitontstondalsoefening,plezierigtijdverdrijfofherinneringaaneenfamilielidofbijzonderegebeurtenisenheeftvanwegedezeintiemekwaliteitende kunstmarkt nooit bereikt. Deze huise-lijkesfeerspreektbijvoorbeelduitSientjeslevensgrote verbeelding van haar zwarteNewfoundlanderNeroenhetportretvanMesdagsvaderKlaas.Bijna150jaarnahetoverlijden van deze Groningse bankierhangthetwerkvandaagdedagindewoon-kamervaneenafstammeling.Hetschilderij


Links: Hendrik Willem Mesdag, Tuinman, 1867. Midden: Sientje Mesdag-van Houten. Nero, 1874.

Rechts: Hendrik Willem Mesdag, Portret van Klaas Mesdag, 1875 of 1876, detail.

H.W. Mesdag.

en de ontwikkeling van zijn kunstenaar-schap. Zijn grafische achtergrond, de eco-nomische ontwikkelingen, het kunstleveninGroningenenderestvandewereld,deoorlogsjaren–hetuniekevanWerkmanligtindeantwoordendiehijhieropvondmetzijnkunst.Indeexpositieisditnietalleentezieninzijnwerkmaarookinbrieven,por-tretten, foto's en familiedrukwerk. Ook isdehandperstezien,waaropWerkmanzijndrukselsmaakte.Hetspeelgoed-drukpersjewaarop de gebroedersWerkman in hunjonge jaren boekjesmaakten laat de startvanWerkmansloopbaanzien.

Ter gelegenheid van de tentoonstellingiseenboekuitgegevendatopeenandereplaatsinditblad(pag.18)aandeordekomt.

Hengelo-HistorischMuseumHengelo074–2594216/historischmuseumhengelo.nlExpositie Albert Gerhard Hulshoff Pol, zie excursie Hengelo (pag. 8).

Katwijk-KatwijksMuseum071-4013047/www.katwijksmuseum.nlIn het licht van de Egmondse school; t/m 19 juni 2015.De 'Egmondse School' is de verzamel-

naam voor een groep kunstschilders dietussen 1884 en 1905 werkzaamwaren inen rond Egmond in Noord-Holland, nietver van het later tot bloei gekomen kun-stenaarsdorp Bergen. Centrale figuur bin-nendeEgmondsekoloniewasdesteenrijkeAmerikaansekunstenaarGeorgeHitchcock,dievelezomersachtereeninhettoenarmeEgmondneerstreek.Hijwerdalsnelverge-zeld door zijn vroegere studievriend GariMelchers.Hetlandschapmetbloembollen-veldenhaddevoorkeurvanHitchcockter-wijlMelcherszichtoelegdeopportretten.

HetaantalkunstenaarsinEgmondnamna1890sterk toe, toenHitchcockereen'Art Summer School' startte, naar hetvoorbeeld van de ParijseAcadémie Julian.Iedereen kon vrijelijk inschrijven voor dezomerschool en adviezen krijgen tijdensgezamenlijketeken-enschildersessies,vaak'enpleinair'.De leerlingen,vooralEngelseenAmerikaansedames,kwamenvaakbijeenin het landhuis van Hitchcock 'Schuylen-burg'inEgmondaandenHoef.DepensionsinEgmondaanZeehaddenveelklandizieenorganiseerdenmetregelmaatexpositiesvandekunstschilders.

In1884bezochtdeOostenrijksekeize-rinElisabeth'Sissi',dekolonie,watveel in-ternationalepubliciteitopleverde.Na1900raakte'Egmond'alskunstenaarsdorpallengsindevergetelheid.

succesvollekunststromingliggen.

ErisvoordeliefhebberveeltegenietentijdensHetvoorjaarvandeHaagseSchool.Meerdan100topstukkenvanonderandereJozefIsraëls,WillemRoelofs,degebroedersMarisenMauvevormensameneenprach-tigetentoonstellingentonenhetontluikenvandeHaagseSchool.

Groningen-GroningerMuseum050-3666555/www.groningermuseum.nlH.N. Werkman (1882-1945) Leven & Werk; t/m 1 november 2015.Op 10 april 1945, vlak voor het einde

van de Tweede Wereldoorlog, werd deGroninger drukker en kunstenaar H.N.Werkman (1882-1945) door de bezettergefusilleerd.Wasdatomdathijillegaaldruk-werkmaakte?Washij als kunstenaardoorhetmakenvandoordenazi'sverbodenkunsteengevaargeworden?Ofishijhetslachtof-fergewordenvandepaniekendechaosvandelaatsteoorlogsdagen?Deredenvanzijndoodisnogsteedsnietduidelijk.Feitisweldat hiermeeeen eind kwamaanhet levenvaneenbevlogenkunstenaar,dievooralna1945metzijnkunsteengoede, internatio-nalereputatiezouopbouwen.

In2015herdenkthetGroningerMuseumWerkmans zeventigste sterfdag met deoverzichtstentoonstelling H.N. Werkman(1882-1945) Leven &Werk. In deze ten-toonstelling zijn druksels en schilderijen,experimenteeldrukwerkendebijzonderepublicaties uit de oorlogsjaren voor DeBlauweSchuittezien.Deeigenzinnigeont-wikkelingen inzijnwerk lateneenkunste-naarziendiezichsteedsbleefvernieuwen,endiezichniethieldaanregelsdieanderenhemoplegden.Hijgafzijneigendraaiaandebegrippenabstractenfiguratief.'Hetresul-taatisnaarmijnaard,nietnaareenprinciep',schreefhijin1942aaneenvriend.

Tegelijkertijdisereenwisselwerkingtus-senzijnlevensloop,detijdwaarinhijleefde


H.N. Werkman, Draaideur van het postkantoor 2, 1941,

Sjabloon en stempel op papier 66 x 50 cm.Groninger Museum, Foto Marten de Leeuw

H.N. Werkman, Vrouweneiland 9, 1942, Sjabloon, stempel op papier, 64 x 50 cm, Groninger Museum

Mauve, Bomschuit met paarden op het strand..

Op diverse plekken in de tentoonstel-lingwordenBelgischeschilderijengetoondnaastvergelijkbarewerkenvanNederlandsekunstenaars. Deze zijn afkomstig uit deSingercollectieenuitandereNederlandsemusealeenparticulierecollecties.Metdezeontmoetingenwordt de parallelle ontwik-kelingvandeNederlandsemodernekunsten die uit België getoond. De combina-ties illustrerenookdat er sprakewas vanwederzijdse beïnvloeding tussen beeldendkunstenaarsuitNederlandenBelgië.

Het overzicht toont voorbeelden vandemonumentalerealistischeSalonschilder-kunst, om via het Belgisch impressionismeen pointillisme, symbolisme en expressio-nismeteeindigenmetmagischrealismeensurrealisme.BelgischekunstenaarsalsJamesEnsor,TheoVanRijsselberghe,EmileClaus,Gustave&LeonDeSmet,RikWouters,FritsVanDeBerghe,GustaveVanDenWoestijne,George Minne, Permeke, René Magritteen Paul Delvaux ontmoeten Nederlandsetijdgenotenals JanToorop, JanSluijters, JanMankesenCarelWillink.

Otterlo-Kröller-MüllerMuseum0318-591241/www.kmm.nlVan Gogh & Co. Dwars door de col-lectie; t/m 27 september.Hetmuseumpresenteertzo'n50schil-

derijen en tekeningen uit de eigen VanGoghcollectie samenmet werk van voor-gangers, tijdgenoten en navolgers vanVanGogh.OnderhenFrançoisBonvin,CharleyToorop,HenriFantin-Latour, Jean-Baptiste-Camille Corot, Paul Cézanne, AdolpheMonticellienBartvanderLeck.

4 thema's worden uitgelicht: de men-selijke figuur, natuurmotieven, stads- endorpsgezichten en stillevens.Aan de hand

vandezethema'swordenovereenkomstenenverschillenduidelijkenwordensomson-verwachteverbandengelegdtussendever-schillendekunstenaars.

VoorVincent is een kleine presentatiemet een door Joseph Mendes da CostagemaaktbeeldvanVanGogheneenserieposters uit 1990, van onder anderen RoyLichtenstein, Giuseppe Penone en MarioMerz,terherinneringaanVanGoghs100stesterfdag.

Roden-MuseumHavezatheMensinge050-5015030/www.mensinge.nlMaastrichts aardewerkHavezateMensingeheefteenexpositie

samengesteldmetbijzondereenherkenba-retopstukkenuitdeperiode1880–1940van invloedrijke ontwerpers, zoals C.M.E.Bellefroid,W.J. Rozendaal en C.H.M. Vos.Deze ontwerpers waren verbonden aan

Het Katwijks Museum laat zien dater tussen de beide kunstenaarsdorpenEgmondenKatwijkovereenkomstenwaren.Zo werden beide dorpen in dezelfde tijddoorkunstenaarsbezochtenbeleefden indattijdsbestekookhunbloeiperiode.Daar-naastwerktenenwoondenenkelekunste-naarssomsinbeidedorpen.

Op de tentoonstelling in het KatwijksMuseumzullenongeveerveertigwerkentezienzijn.Deexpositieistotstandgekomeninsamenwerkingmetdr.PeterJ.H.vandenBergenRobLeijen.

Laren-SingerMuseum035-5393939/www.singerlaren.nlBelgische schone. Ensor tot Margritte; 16 juni t/m 30 augustus 2015.Tervieringvan20jaarculturelesamen-

werking tussen Nederland enVlaanderenpresenteertSingerLaren inde zomervan2015 een ode aan de Belgische klassiekemoderne kunst, samengesteld uit de ver-zameling van het Museum voor SchoneKunsten Gent, één van de oudste museavanBelgië. Een70-tal hoogtepunten toonteenoverzichtvandeontwikkelingenvandeavant-garde kunst in België in de periode1885-1960.


Theo Van Rysselberghe, Portret van Marguerite van Mons 1886.

Museum voor Schone Kunsten Gent

James Ensor Oude dame met maskers, 1889 Olieverf op doek.

Museum voor Schone Kunsten Gent

secretariaat

DeZevenProvincië[email protected]

redactie rond 1900teksten

[email protected]

vormgeving

EefdeHilster

[email protected]

Tentoonstellingen uitgebreid beschreven ineerderverschenenuitgavenvan'Rond1900'

Alkmaar-MuseumAlkmaar072-5489789/www.stedelijkmuseumalkmaar.nlPiet Boendermaker, Mecenas van de Ber-gense School; t/m 25 oktober 2015.

Amsterdam-MuseumhetSchip020-4182885/www.hetschip.nlFerm, kloek en eerlijk: Tine Baanders, grafisch vormgever"; t/m 27 september 2015 (verlengd). Bezoekerscentrum De Dageraad, Burge meester Tellegenstraat 128, 1073 KG Amsterdam, dependance van het Museum Het Schip.

Doorwerth-MuseumVeluwezoom026-3397409/www.museumveluwezoom.nlJoffers en andere dames in Renkum (Vrouwe lijke leden van Pictura Veluvensis); t/m 24 juni 2015.

Drachten-MuseumDr88880512-515647/www.museumdrachten.nl3 generaties Werkman; t/m 21 juni 2015.

Gouda-MuseumGouda/0182-331000/www.museumgouda.nlVan Michel tot Israëls; Landschappen, stil-levens en figuren; t/m 6 december 2015.

Leiden-StedelijkmuseumdeLakenhal071-5165360/www.lakenhal.nlCollectiepresentatie 1880-1950; t/m medio 2015.

Leerdam-NationaalGlasmuseum0345-612714/www.nationaalglasmuseum.nlCollectie Highlights; t/m eind 2015.

Nieuw-Buinen-KeramischMuseumGoedewaagen0599-616090/www.keramischmuseumgoedewaagen.nl- Hoogtepunten uit de keramiek van Art Nouveau en Art Deco, sieraardewerk, pot-terie, tegels en tegeltableaus, plastiekjes, herzien en aangevuld; t/m 6 juli 2015.- Amsterdamse stadsgezichten in kera-miek, van tegeltableau tot historische miniatuur, aangevuld, t/m 6 juli 2015- Tegelkunst rond 1900, bruiklenen uit de collectie Meentwijck; t/m 6 juli 2015.

Tilburg-NederlandsTextielmuseum013-5367475/www.textielmuseum.nlArt Nouveau damast; t/m 1 november 2015

Zwolle-MuseumdeFundatie0572-388188/www.museumdefundatie.nlPolitieke oorlogsprenten uit de Nieuwe Amsterdammer 1919 van Jan Sluijters; t/m 23 augustus 2015 (opnieuw verlengd).

dedriegrootsteMaastrichtsefabrieken,tewetenPetrusRegout(laterSphinx),SociétéCéramiqueenMosa.AllestukkenkomenuitdeprivéverzamelingvanMarianHankel.

De Sphinx, model Strand, ca. 1933.

2015 - 2 / juni · 2018-02-04 · 2015 - 2 / juni • Zaterdag 18 juli 2015, busexcursie naar...

Documents

Transcript of 2015 - 2 / juni · 2018-02-04 · 2015 - 2 / juni • Zaterdag 18 juli 2015, busexcursie naar...