Paula Godinho

Or o galo cantar das veces

Identificacins locais, culturas das marxes e construcin de nacins na fronteira entre

Portugal e Galicia

2008

ndice

Agradecementos. 5Introducin

1. culturas das marxes: un problema. 112. Nada que declarar: unha viaxe acompaada da antropoloxa polas fronteiras. 193. Cuestins de escala: dos fragmentos, do todo, das redes 404. Camios para un problema 49

Parte I: Or o galo cantar das veces: fronteiras e hbitos das marxes nun tempo longo 551. In finibus situs: o local, o rexional e o nacional 592. As nacins na fronteira: da little community comunidade imaxinada

843. Hbitos das marxes: momentos, economas e sociabilidades 104

3.1. A fronteira tan extensa, que se pasaba por calquera parte: contrabando e centralidade estatal 1123.2. Espazo liminar, tempo de marxe 121

4. Do desvanecemento da fronteira recomunitarizacin: estratexias patrimonializantes 126Parte II: A fronteira a trazo fino: o Tratado de Lmites entre Portugal e Espaa de 1864 1391. A obsesin pola fixacin: da miopa dos estados premodernos ao recoecemento dos lmites da nacin 1412. Racionalidades e discursos de centro 1453. As nacins mapanse e recocense 1514. O Tratado de Lmites de 1864 na fronteira entre o norte de Portugal e Galicia 155

4.1. Os antecedentes: constitucin da comisin, diverxencias, disidencias, intereses157

4.2. Quen di presente? 1634.2.1. A mtis, ou como volver potbel a cultura de centro 1634.2.2. O discurso tcnico: cartgrafos, enxeeiros, militares 1694.2.3. Na tranquilidade do gabinete: as lentes do Estado miope e a distancia do estranxeirado 171

4.3. Cuestins complexas 1764.3.1. O Couto Mixto: da indistincin aos intereses prospectivos dos Estados 1774.3.2. Os pobos promiscuos: a xemelgaridade contra a Nacin 1884.3.3. Outros lmites conflitivos 192

4.4. Outro 29 de Setembro: a aprobacin do texto do Tratado 1994.5. Resistencias de rutina 204

5. Racionalidades e prcticas: os Estados-nacin, o local e os tempos de transicin211

Parte III: Memoria e contrahexemona: dous casos excepcionais 2191. Etnografa e subteorizacin do acontecemento 2212. Festa de Santiago e traxedia en Vilarelho da Raia, 1939 2253. Maquis na fronteira: os acontecementos de 1946 en Cambedo da Raia 237

3.1. Dez anos decisivos (1936-1946): entre a guerra civil e a paz incivil 2383.2. Na marxe: fronteiras, comunidades de intercoecemento e situacins de crise

2463.3. Cambedo da Raia, unha aldea mistiga 2483.4. Maquis na marxe norte trasmontana e galega 2493.5. O grupo do Juan ou a partida do Demtrio 2523.6. O acoso final 2623.7. Bandidos versus guerrilleiros: contradicins e memorias 267

4. Da contrahexemona edificacin dunha memoria hexemnica da resistencia 276

Dando voltas ao atallo - Remate con sabor a Antonio Machado 280Fontes escritas, bibliografa e pxinas web consultadas 291Mapa e fotos

Agradecementos

Os antroplogos aprenden frecuentemente nun lugar para contar noutro e manteen dbedas infinitas cos que lles deron un lar temporal. O campo sobre todo un conxunto de relacins que non tiamos antes e que tecemos. Enlzannos, prolnganse e a partir delas construmos saber. Como lembra Michel Agier, ese saber dos antroplogos fala de relacins e nace delas. De moitas vontades se fixo este libro, anda que me caiba responder polos seus erros e omisins. Resultando dunha investigacin demorada, anda que descontinua, suxeita aos ritmos da vida acadmica e s interrupcins lectivas, algunhas sern as faltas nestes agradecementos, que xamais recubrirn a calidade e cantidade do que se recibiu.

Estoulle profundamente recoecida ao pobo das aldeas de Mandn, Ombra, Rabal, Vilarelho de Cota, Cambedo da Raia, Vilarelho da Raia, Soutelinho da Raia e Lamadarcos, na fronteira entre Chaves e Vern. Saliento a Carlos Silva, antigo presidente do Centro Social, Cultural e Deportivo de Vilarelho da Raia, que me dispensou os seus arquivos persoais e foi un importante apoio no campo; Francisco Prez (Xico de Mandn), onde na sa taberna fixen unha significativa recolla, entre un vaso de Couto Mixto e msica de gaitas; Laurinda Calvo, entusiasta raiota na dispora; Eli e Silvina Feij, Aurora Gonalves, Ilda Pinho e Glria Valena, queridos amigos con quen moito compartn en Cambedo da Raia, gardando unha memoria dorida de Manuel Brcia e Manuela lvarez; Teresa de Jesus Silva, Teresa da Conceio, Laurinda Baptista Peixoto, Matilde Pereira Amorim, Maria de Lurdes Calvo e Joo Lopes Filipe foron fundamentais durante as estadas en Vilarelho, onde a mia maior gratitude debida a Aida Amorim. En Rabal, agradezo a Ramona Salgado, Amador Ribeiro e Ramn Astorga Fernndez. O Pe. Camilo Gmez Prieto, coa sa xovialidade e simpata, facilitou longamente a mia pesquisa nos arquivos de Ombra. Agradezo todo o apoio e os documentos cedidos por parte dos presidentes das Juntas de Freguesias de Lamadarcos, David Salgueiro Fernandes, e de Soutelinho da Raia, lvaro Alves Ferreira, ben como s familias de ambos. Paquita Fernndez Nez, Ana Colmenero, Deolinda Augusto Barroso, Esperanza Gonzlez, Lola Prez Gonzlez, Florinda Barbosa Pinheiro con todas estas mulleres, en gostosas conversas ou entre memorias de tempos tremendos e sufridos, puiden reconstitur modos de vida e procesos sociais, rutinas e momentos de crise nesta parcela da raia.

Permanecn no departamento de Historia Contempornea e das Amricas da Universidade de Santiago de Compostela como investigadora e profesora convidada en 2003, acollida por Xos Manoel Nez Seixas e Lourenzo Fernndez Prieto, a quen debo innmeras suxestins bibliogrficas, varios materiais postos disposicin, discusins, contactos e mltiples coidados coa mia loxstica. Estendo a mia gratitude s respectivas familias, cuxa

tenrura tornou inesquecbeis e proveitosos os meses pasados en Santiago. A amizade de Ana Cabana, do campus de Lugo da USC, xa cimentada en Lisboa, tera que xuntarse de Mar Lliares e Jos Carlos Bermejo, de Miguel Cabo Villaverde, de Eduardo Rico Boquete, de Rubn Lois e de Elias Torres, da USC, cuxas obras e atencins me foron ofrecidas. En Ourense, quedei debedora do decano da Universidade, Xos Manuel Cid, que me acolleu en 2006, cuxa atencin e coecementos me permitiron conclur esta investigacin e ter condicins agradbeis para a escrita, entre Santiago, Ourense, a fronteira e Carnota, onde agradezo o esforzo de Maribel e Chisco Fernndez Naval para conseguir unha casa. Aos meus moi queridos amigos Lus Martnez-Risco e David Cortn, con quen discutn e aprendn entre a mis saborosa comensalidade, xntanse as respectivas familias, Ana Sotelo, Mayuca e os Amigos da Repblica. A Xos Carlos Sierra, tanto mentres era director do Museo de Ribadavia, como despois na Consellera de Cultura, son debedora dun intenso intercambio de coecementos e de toda a atencin que prestou a esta investigacin.

Estoulle profundamente agradecida a Jorge Crespo polo incentivo que me fixo proseguir con esta investigacin. Aln de discusins, en que tamn participaron outros investigadores do Centro de Estudos de Etnologia Portuguesa, foi debido ao seu saber, que sempre me afixen a percorrer, e porque aceptou dar no meu lugar unha materia, que puiden acceder ao segundo perodo de licenza sabtica en 2006. Ao Departamento de Antropologia debo a concesin de das dispensas sabticas e agradezo o interese dos meus colegas Joo Leal, Susana Pereira Bastos, Jos Gabriel Pereira Bastos, Maria Cardeira da Silva, Cludia Sousa, Amlia Frazo Moreira, Margarida Fernandes, Catarina Alves Costa, Clara Saraiva e Jill Dias (falecida en 2008), ben como o apoio e o cario de Teresa Teixeira. Ins Fonseca, Snia Almeida, Snia Ferreira, Dulce Simes, Tiago de Matos Silva, Eduarda Rovisco e Paulo Jablonski foron interlocutores privilexiados para un conxunto de discusins, que se estenderon aos novos investigadores Francisco Liz, Filipa Piecho, Manuel Teles Grilo, Manuel Pereira, Eduardo Arajo, Filipe Pires, Andr Pires e Francisco Leito, que se namoraron da fronteira galaico-portuguesa. Estoulle tamn agradecida aos meus alumnos da disciplina de Antropologia e Fronteiras, no mbito do mestrado de Antropologia, Poder e Identidades, pola reflexin conxunta e profundidade do coecemento que proporcionaron.

Agradezo igualmente aos meus colegas Juan Pan-Montojo (UAM), John Thompson (Montana State University), Jordi Canal (EHESS), Fabienne Wateau (CNRS), Bruno Lefebvre e o grupo Lestamp (U. Nantes), Jos Maria Valcuende del Rio (U. Sevilla), Hastings Donnan (Queens University Belfast), Anders Gustavsson (U. Oslo), William Kavanagh (U. Comillas), Angel Rodrguez Gallardo (U. Vigo), Jos Maria Cardesin (U. da Corua) e Albert Moncuss (U. Valencia) a partilla de coecementos e o intercambio de libros e experiencias. A Pepa Cuc, amiga coa que co seu saber puiden contar en mltiples conversas, agradezo o acollemento dado na sa casa e na Universidade de Valencia. Entre coloquios, congresos, viaxes e banquetes, Xerardo Pereiro (UTAD) ensinoume a desear unha etnografa desta fronteira, que

ben coece.A Fundao para a Cincia e a Tecnologia, no mbito do III Quadro Comunitrio de

Apoio, co-participado polo Fondo Social Europeo, concedeume unha primeira bolsa de licenza sabtica de tres meses que permitiu realizar unha parte do traballo de campo e da investigacin bibliogrfica en Galicia en 2003, sobre todo a travs do vnculo Universidade de Santiago de Compostela. Unha segunda bolsa de licenza sabtica da FCT, agora desenvolvida no campus de Ourense da Universidade de Vigo, no 2006, permitiume conclur a escrita deste texto, que circunstancias diversas parecan querer adiar por demasiado tempo.

No Arquivo Histrico-Diplomtico do Ministrio dos Negcios Estrangeiros saliento a simpata entendida da directora, Isabel Fevereiro, ben como o apoio de Isabel Coelho, no que corresponde cartografa. No Arquivo Nacional da Torre do Tombo, na Biblioteca Nacional, nos Arquivos Distritais de Bragana e de Vila Real e na Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela, resalto o coidado dos respectivos funcionarios. Ao maior Magalhes e ao Sarxento Axudante Maldonado, da Brigada Fiscal da GNR, debo o apoio prestado e o empeo na consulta do Arquivo da antiga Guarda Fiscal, no Porto.

Sen a atribucin do Premio Xess Taboada Chivite de 2008 pola Comarca de Vern esta obra non tera sido publicada neste formato. Agradzollo aos membros do xurado que o concederon por unanimidade: Prof. Fernando Acua Castroviejo, vicepresidente do Padroado do Museo do Pobo Galego, Prof. Jos Portela, da UTAD (cuxas anotacins me serviron na revisin final), Prof. Lourenzo Fernndez Prieto, da Universidade de Santiago de Compostela, Prof. Susana Reboreda Morillo, da Universidade de Vigo, Prof. Carlos Velasco, da Universidade da Corua, e ao Dr. Antnio Manuel Alves Ramos, do Museu da Regio Flaviense. Xos Montesinos, en representacin da comarca de Vern, foi o meu contacto privilexiado neste proceso, agradecndolle todos os coidados que tivo comigo. Estoulle moi agradecida ao E-Geo e infatigbel Isabel Cortes, da mapoteca do Departamento de Geografia da FCSH-UNL polos mapas que aqu se presentan. Agradzolle a Ana Paula Guimares, polo IELT, que se entusiasmou coa publicacin e a Fernando Mo de Ferro, da Colibri, pola atencin que contina a dedicarlle aos autores das ciencias sociais.

Estoulle especialmente recoecida a Antnio Loja Neves, querido amigo de moitas camiadas, a quen acompaei, ben como a Jos Alves Pereira, mentres realizaban e montaban o conmovedor documental O Silncio; a Luisa Tiago de Oliveira, polas suxestins variadas; ao Rui Pires, Ftima de S e Melo e Ana Aires por todo o interese; ao Jos Dias Baptista, por compartirmos un mesmo gosto de forma cooperante. Ergo un vaso aos sospeitos do costume, que entre crises do corpo e do esprito, estn a sempre: Mil, Tuta Brs dos Santos, Cristina de S Frias, Fernando Neves, Fernando Alves e Fernando Moreira, coas nosas crianzas. Ao Antnio Monteiro Cardoso, entre moitas e saborosas discusins, agradzolle algunhas fotos, a preciosa lectura final, todas as suxestins e o eterno bo humor.

Sen Francisca Candeias, nada podera ser feito: a sa tenrura e os coidados coa familia, deshabituada polas mias estadas fra, axudou a facernos felices nestes ltimos anos. O meu Pai e a mia Nai axudan a dar sentido a todo; con prexuzo das sas vidas e da sa sade, substituronme por longos meses xunto aos meus fillos. Ins e ao Joo, que quedaron demasiadas veces sen min e foron arrastrados para estadas de campo que despois gozaban gustosamente, agradzolles por daren razns para continuar a pulir a pedra bruta.

() o pas que eu prefiro toda a terraquando chegar a minha hora, cubram-me con a terra

inteira.

Nzim Hikmet, 1959

Se non temos unha fronteira non a poderemos cruzar nin siquera saltar por riba dela. Mesmo preciso que exista para podela destrur cando nos pete.

Suso de Toro

Culturas das marxes, un problemaEn 1947, nunha excursin pola fronteira, na aldea de Vilarelho da Raia, no concello de

Chaves, Jorge Dias deparara cun obxecto que serva como pedra para lavar roupa e que identifica como un metate, antigo muo usado por Incas e Aztecas, antes da chegada dos europeos a Amrica. No ano seguinte, cando volveu a aldea, a pedra estaba partida, mais soubo que exista outra, coa mesma finalidade. Informrono de que trinta anos antes, Juan, un home de Rabal, poboacin galega localizada a douscentos metros de Vilarelho, via a esta aldea facer chocolate. Moa o gran do cacao en dous destes muos, a travs duns rebolos de pedra, mesturaba faria, azucre, un pouco de manteiga formada en placas, vendidas despois polas aldeas portuguesas das inmediacins (Dias, 1949). A travs dun texto sobre a cultura material, que revela a atencin do fundador da moderna antropoloxa portuguesa a este obxecto, poden ser ilustrados os cruzamentos correntes dos aldens desta zona da fronteira entre o norte de Portugal e Galicia, a existencia de industria e comercio locais ou de pequena escala, mais que envolven un trfico transnacional, a continuidade dunha historia e a ligazn entre as pequenas aldeas da veiga de Vern-Chaves e un wallersteiniano sistema-mundo. De aqu partirase para coecer unha cultura de marxe, entre os procesos globais e as lxicas locais, as comunidades cara a cara e as imaxinadas, nun perodo que se inicia na segunda metade do sculo XIX e desemboca no tempo denso da actualidade presenciada ao longo de estadas de campo nos ltimos vinte anos1. Complicando a perspectiva sobre as fronteiras como periferias, pretndese ollalas como centros de relacins onde os lmites nacionais son un recurso en crecemento nas prcticas locais, integrado como argumento polos habitantes locais.

Debido a especificidades que a Historia ilumina e as sociabilidades locais elucidan, a lia limtrofe entre Portugal e Galicia asumiu con frecuencia un carcter de marxe convivencial, pautada pola cooperacin e polo conflito entre as poboacins locais, aln da esfera dos Estados e frecuentemente recusa das normas delineadas. A fronteira galaico-

1 O carcter procesual desta cultura de marxe recusa a existencia dunha alteridade incomensurbel ou a sa presentacin como esencia colectiva (Bensa, 2006),

considerndoa como o conxunto de ferramentas dispobeis para resolver problemas locais cos medios existentes, anda que os individuos posan diferentes

instrumentos, atendendo sa historia persoal e colectiva.

portuguesa un fenmeno cultural complexo e multidimensionado, articulado de forma diversa no espazo e no tempo. Nun longo pasado, as poboacins raianas integraron redes informais que competan co campo de actuacin estatal e desenvolveron modos de vida que incorporan identificacins contraditorias, expresadas nunha vida local cunha mestura de trazos culturais, delineados dun e doutro lado da fronteira. Resultan dun campo relacional, cun conxunto de lazos en que a economa local e as sociabilidades xeradas se desenvolven nunha zona de influencia complexa, na cal o modo de vida insire a transgresin na rutina e na que a definicin dunha identificacin nacional se integra un proceso social continuo de delimitacin conxuntural dos amigos e dos inimigos.

Para conseguir homoxeneizar as poboacins, convertndose cada individuo nun cidadn, os Estados-nacin da modernidade dotronse dun conxunto de mecanismos destinados a garantir a superposicin dunha lealdade a un centro relativamente a outras mis localizadas, consistindo a identidade nacional na substitucin do amor do territorio local polo do territorio nacional (Sahlins, 1996:24)2. A construcin da identificacin nacional obriga a que se considere como un outro o vecio, eventualmente convertndoo nun inimigo (Gonalves, 1998:64). Como apunta Peter Sahlins, esa identificacin unha extensin do proceso que mantn unha demarcacin entre eles e ns nunha comunidade mis limitada, creando un sentimento subxectivo de diferenza (Sahlins, 1996: 285-6).

A tensin entre os niveis local e estatal indispensbel para entender as mudanzas de significado e o carcter instrumental das fronteiras en diversas conxunturas, coas interaccins entre os habitantes de ambos lados a delinear lmites alternativos. Como as fronteiras polticas estn estabelecidas para controlar e limitar os individuos, debido a unha disidencia entre as lxicas dos Estados e as das poboacins locais, vivir na fronteira implicou infrinxir de maneira sistemtica esas fronteiras para defender os seus territorios locais.

A marxe fronteiriza, mis que unha xustaposicin cultural, constituu un espazo de eleccin para pensar os procesos de identificacin, xa que as fronteiras polticas emerxen no termo de procesos polticos e acontecementos nacionais, baixo o efecto de forzas, de intereses e sobre todo das historias de cada pas. Polas sas historias e culturas obxectivadas e subxectivadas, as poboacins relacinanse en simultneo coas institucins do seu propio estado e do Estado ou Estados aln da fronteira, entidades cuxo poder se superpn s relacins raianas (Donnan e Wilson, 1998:8)3. Mais, as orlas son especialmente interesantes para pensar como se converte a diversidade interna en homoxeneidade e cales son os lmites desta. A mobilidade das identificacins nas zonas limtrofes, anda que marcada por conflitos que capitalizan eses mesmos lmites, confire un interese engadido s vidas dos que a

2Benedict Anderson indica que o termo nacionalizao, usado para describir a supresin, real ou pretendida, do control da propiedade privada sobre algns

sectores da economa, era, por ese feito, unha especie de sinnimo de socializao (Anderson, 2000:15).

3Sardea, tal vez a mis revisitada fronteira ibrica desde o traballo seminal de Peter Sahlins, serve na actualidade de bo exemplo desta marxe convivencial, na

que os habitantes non experimentan unha lia fronteiriza, antes unha zona fronteiriza, a travs da que se poden mover (Moncus Ferr, 1999: 120), verificndose

a existencia dunha fronteira coti aberta versus unha fronteira poltica pechada.

residen. A sa abordaxe require o recurso conxugado de varias Ciencias Sociais, asociando un estudo extensivo do territorio que abranguen e o estudo localizado e profundo nalgns puntos.

O estudo das fronteiras incle as identificacins locais, remitindo para periferias que son paradoxalmente o centro dun conxunto de intereses, preocupacins e actividades (Driessen, 2005: 134), nunha lxica localizada4. A rea xerada por esa membrana poltica, entre os concellos de Chaves, polo lado portugus, e de Vilardevs, Vern, Ombra e Cualedro, en Galicia, porosa aos fluxos de persoas, bens e saberes, sexa esa circulacin aceptada ou perseguida polos Estados que controlan os lmites territoriais, o contexto vasto en que decorre este libro.

Entrelzanse varias cuestins s que se tenta responder: como encadraron nun tempo longo os pobos raianos os individuos e os grupos sociais a sa situacin marxinal na lxica reprodutiva, garantindo a sa continuidade? Que especificidade asume a esa reproducin, sexa no cotin sexa nos momentos excepcionais? De que forma a cultura da marxe prepara os individuos, que varan en xnero, idade, grupo social, para utilizar ese recurso engadido, en diferentes conxunturas, sobre todo en momentos de crise colectiva? Nun momento de suposta ruptura, como o que derrubou administrativamente as fronteiras entre algns pases que integran o espazo europeo, como conviviron os pobos raianos con esa alteracin? Que papel xogan as elites locais na edificacin da Europa das regies, como alternativa concepcin perifrica da orla?

A travs dos procesos envolvidos na producin dunha realidade que se transforma, nunha rexin cunha historia complexa pola existencia dunha nacin subestatal, pretendo interrogar tres niveis da construcin da cultura da marxe, pola percepcin dos lugares e pola dinmica dos fluxos5. Un primeiro, corresponde a unha abordaxe de varias escalas, locais e traslocais, que se cruzan na fronteira, con especial nfase nas rutinas que xeraron as culturas das marxes e o recurso ao rexistro escondido (Scott, 1990). Nun segundo interrogo a interceptacin entre o centro e a periferia na demarcacin de fronteiras, sobre todo a travs de discursos e prcticas de diversos grupos arredor desa delimitacin. Finalmente, dous momentos de efervescencia colectiva, un no inicio mis enmarcado na visin durkheimiana, outro polo lado da accin colectiva e da violencia, permiten interrogar a emerxencia dun acontecemento e a manipulacin da memoria, co lacre de silencio que recubriu algns eventos asociados resistencia na fronteira durante o franquismo, o

4 Sendo a fronteira unha realidade creada, podemos tratala como concepto, ou sexa, como creacin que integra os mapas mentais e as xeografas mltiples da

identidade (Douglass, 1999:18).

5 Tal como refiren Moncuss e Pujadas para Sardea (2005:107), non hai aqu s dous referentes territoriais, conceptualizados como as das entidades

delimitadoras da fronteira internacional. Hai que engadirlle outro referente, Galicia. A cultura da marxe necesita de, polo menos, das nacins para, a partir delas,

construr unha rea cultural, mantendo e reforzando esa articulacin complementaria. As fronteiras claramente marcadas son necesarias para seren

transgredidas ou respectadas, segundo o contexto e as estratexias postas en xogo. Como lembra Uriarte, preciso estabelecer as diferenzas para poder

eliminalas, no sentido de manter e asegurar o fluxo econmico, lingstico, demogrfico e cultural dun lado para o outro da raia en beneficio de ambas partes

(Uriarte, 2005:77).

salazarismo e a Transicin. A aceleracin do proceso de desligamento da agricultura na zona estudada explica a

estraeza sentida no aparente absurdo da desaparicin da fronteira para se ter tornado mis real, nas zonas da raia. As, a abordaxe dos hbitos require unha presentacin complementaria dos niveis relacionais a detectados: o local e o translocal, este repartido nunha perspectiva rexional, nacional e transnacional, con particular destacado para as redes sociais.

Na fronteira, as vindas dos individuos configuran culturas das marxes, compartidas independentemente da lia de demarcacin entre os Estados (Donnan e Wilson, 1999:12). As configuracins asumidas polas construcins de nacins na fronteira, complicadas pola existencia dunha nacin subestatal galega lvannos a interrogar as comunidades imaxinarias e as comunidades reais. Estas ltimas, tecidas a travs do hbito, coas sas divisins internas, mecanismos de cohesin e conflito, estn asociadas a formas de contacto econmico irregulares para os estados centrais, como o contrabando de bens e a pasaxe clandestina de persoas.

Se todo o limiar e toda a fronteira constiten unha pasaxe (Ravenau, 1996), mais do que o fenmeno na sa totalidade, importa unha anlise polo mido no tempo, permitindo entender as transaccins, a direccin dos fluxos, o peso das conxunturas e a diferenciacin interna entre os que cruzaban ilegalmente a fronteira, que frecuentemente plasma outras formas de distincin no contexto alden.

A abordaxe do tratado fronteirizo de 1864 permite descubrir racionalidades e prcticas distintas, que deben ser mesturadas, por parte dos Estados portugus e espaol, ben como dos pobos locais. As culturas das marxes, dependentes de conxunturas histricas vastas, non obnubilan a existencia de fragmentacins, antes as encadran. Abordalas, require unha visin alongada no tempo, aqu marcada polas negociacins do Tratado de Lmites de 1864 entre Portugal e Espaa, inserido nun movemento mis xeral, esencial construcin de nacins. Se os Estados premodernos eran cegos relativamente aos respectivos lmites (Scott, 1998), na modernidade o seu coecemento imponse, en virtude do desenvolvemento capitalista. Non se trata, principalmente, de coecer para construr a nacin, como comunidade imaxinada (Anderson, 1987), mais vn corresponder a necesidades dos Estados burgueses6. A xnese histrica do territorio ou a territorializacin da soberana acompanse e inspranse na territorializacin das comunidades aldes, coas fronteiras do territorio nacional a institurense nunha dialctica entre os intereses locais e nacionais (Sahlins, 1996: 25). A cartografa contribuir para este proceso, que conta coa racionalidade iluminista centralizadora. Os traballos da comisin responsbel polo Tratado de Lmites desorbitarn os seus propios

6 Eric Hobsbawm (1990) considera que o principio de nacionalidade que os diplomticos discutiron e que alterou o mapa de Europa entre 1830 e 1878 era

diferente do fenmeno do nacionalismo, que se foi volvendo cada vez mis central na era da democratizacin europea e da poltica de masas: Fixemos Italia,

agora temos que facer italianos (Massimo dAzeglio).

membros, envolvendo un equipo conturbado de negociadores portugueses e espaois, obxecto de substitucins, antipatas e disidencias, que tornan lexbeis os intereses de grupos dentro das elites dos dous pases. Aln dun discurso poltico, cuxos textos remiten a unha visin miope estatal, xntaselle outro de carcter tcnico, de enxeeiros e cartgrafos que recoecern e farn os clculos no campus. A mtis local, enteiramente desconsiderada e tornada allea negociacin de territorios como o Couto Mixto, as aldeas de Soutelinho, Cambedo, Lamadarcos e outros lmites non consensuais, evidnciase sobre todo a travs das armas dos dbiles.

Finalmente, dous estudos de caso profundos permitirn de maneira circunstanciada localizar, a travs de das ocasins marcadas polo trxico, esa relacin entre as poboacins raianas e os Estados centrais, mediados polos seus axentes locais. Nun dos casos, unha festa que redundou en traxedia, reconstituda a travs de mltiples relatos cruzados e do recurso aos escasos arquivos e documentos escritos dispobeis, permite interrogar as relacins entre os dous Estados ditatoriais e a sa lectura na lia de fronteira. No outro, de maneira mis densa, retmase un asunto xa tratado noutros textos (Godinho, 1993; 1995; 2004; 2007), obxecto dunha investigacin revisitada en tempos recentes, nun lugar marcado pola miscibilidade, Cambedo da Raia.

Sen se abstraer de procesos globais, procrase detectar e comprender as lxicas propias dunha orla fronteiriza, non aprehensbeis a travs das perspectivas do centro, nun lugar de complexidade e de engadidos de posibilidades estratxicas, considerndose que moito pode ser aprehendido acerca dos centros do poder polo enfoque nas sas periferias.7

Esas lxicas integran culturas das marxes, tomadas como unidade nas sas formas materiais e inmateriais, con linguaxes propias, detectbeis na reproducin das vidas e na producin da sociedade, tanto local, como dunha escala superior.

A fronteira, como lia divisoria, mis ntida para quen est lonxe que para os raianos, habituados ao seu cruzamento. Asentados nun campo contraditorio, con alternancia das formas expresas e do rexistro oculto (Scott, 1990) en funcin das conxunturas e dos grupos en presenza, as culturas das marxes radican nos lazos estabelecidos entre si a diario polos vecios dun e doutro lado dunha lia de demarcacin, aqun e aln da construcin dunha relacin de pertenza a un Estado nacional, manipulada de maneira diverxente no espazo e no tempo, en funcin dos intereses dos individuos e dos grupos. A subalternizacin por parte dos Estados centrais serve igualmente para entender o carcter autnomo e non designbel como subcultura, unha maneira propia, descentralizada e descentralizadora, baixo o formato contrahexemnico ou de rexistro escondido, perceptbel a travs de formas de supervivencia que encadran a resistencia rutineira, anda que as culturas rexionais e locais na fronteira non

7 As sucedeu continuadamente, xa que os estudos das orlas nas ciencias sociais se centraron nas condicins para a construcin das nacins e dos estados

(Donnan e Wilson, 1999:11).

constitan s axentes reactivos (Donnan e Wilson, 1999:11)8. A periferia non un absoluto, tendo pola sa conta a sa propia periferia, que se dile, xa que cada unha un centro doutra (MacClacy, 1991: 12). Por un lado, cada limite simblico, por outro relativo, sempre asociado a un centro que, nas imaxes que constre en relacin aos que viven nos lmites, reflicte mellor os valores dos grupos dominantes de centro do que daqueles que viven nos locais mis lonxincuos, en consecuencia do esaxero das diferenzas e da supresin das similitudes entre ambos (MacClancy, 1991: 12). A dinmica da lia de fronteira, que xera, alimenta e reproduce formas de identificacin ambivalentes, depende de forma recorrente da tensin existente entre o control dos Estados e as posibilidades de lle escapar, creativamente delineadas, que difiren ao longo do tempo9.

Anda que as fronteiras sexan sitios e smbolos do poder, con visbeis marcas da soberana (Donnan e Wilson, 1991:1), o nivel do poltico, entendido na centralidade e coa centralidade, ou sexa, traducindo os intereses dos grupos dominantes, insuficiente para percibir as lxicas sociais destas periferias, tecidas segundo outros modelos, aqu interrogados. Ollar exclusivamente a partir das lentes do poltico na sa centralidade, ignorando as teas sociais, impide o recoecemento por dentro das lxicas propias da fronteira, perifricas para os grupos de dominacin. Neste nivel, pode ser estudada a identificacin nacional, xa que na fronteira a violencia do Estado parece trazar tanto os lmites dos territorios, como os das identificacins nacionais, anda que se verifique que o local, a nacin e a cultura non son necesariamente isomrficos (Lamont e Molnr, 2002: 181) e que o recurso nacionalidade o medio fundamental para regular a sociedade local (Lepetit in Sahlins, 1996: 7)10.

Para comprender como os grupos subordinados se organizaron para defender os seus intereses, o entendemento dos fenmenos polticas a travs das realidades sociais e simblicas debe comportar as formas recorrentes de resistencia. Por gran parte da Historia, eses grupos subalternos raramente atinxiron o luxo dunha aberta e organizada actividade poltica formal (Scott, 1985). a fusin entre o interese propio e a resistencia, esta con vantaxes inmediatas e concretas, que constite a forza vital nestes grupos. Integrado nas formas de obter lucro utilizadas polas familias, o rexistro escondido case un investimento de rutina que implica segredo, silencio e anonimato, xa que canto mis ameazador sexa o poder, tanto mis densa a mscara (Scott, 1999:56) e "o peixe no fala sobre a gua" (Scott, 8 A fronteira, sitio e smbolo do poder (Donnan e Wilson, 1999:1), sempre unha periferia, do mesmo modo que os discursos xactanciosos dos procesos globais

proveen dos designados localismos globalizados (Santos, 2001, passim). Esta realidade, fsica e social, lese e vese na paisaxe (Wateau, 1999:229) que

comporta os trazos da actividade do pasado, nunha dialctica entre os individuos e os lugares no tempo (Bender, 2001:4).

9 A explicacin para a unidade das xentes da fronteira a comunho de intereses (Cardoso, 1998:475), no entanto tamn marcada por enfrontamentos:

asaltos, roubos, violacins, mortes e ofensas persoais. Nas terras raianas, durante a Idade Media, O contacto to estreito e as divises to tnues que a

fronteira perde o seu valor e a sua prpria existncia. Surge como um espao amplo no qual se vive e convive en torno de laos de amizade. A criao de

obstculos pelo poder central ou regional de modo a afirmar a fronteira e a afastar os habitantes dos reinos vizinhos, origina manifestaes de desagrado da

populao pedindo ao rei que as deixe vizinhar. (Cardoso, 1998:475)

10 Tamn Barth indica que cando se traza a historia dun grupo tnico no decurso do tempo, non se est a trazar, en simultneo e no mesmo sentido, a historia

dunha cultura (Barth, 1976:48).

1985: 29). O rexistro escondido a modalidade privilexiada das formas non hexemnicas, contrapuntuais, disidentes e subversivas (Scott, 1992: 60) e, pola sa discrepancia en relacin ao rexistro pblico, pode avaliarse o impacto da dominacin (Scott, 1992:58). A travs dos acenos, da fala ou das prcticas, representa un nivel normalmente escamoteado ao rexistro pblico polo exercicio do poder. O primeiro, que de forma tautolxica se caracteriza pola invisibilidade, levanta cuestins de mtodo, anda que as formas de emblematizar e patrimonializar actuais vean traendo a escena aquilo que, para ser eficaz, quedaba recatado. Como escriben Antnia Pedroso Lima e Ramn Sarr, a producin etnogrfica transporta un principio de incerteza con algunhas similitudes ao que os fsicos detectaron (Lima e Sarr, 2006). Ao analizar as unidades en estudo, comprendidas en termos xeogrficos, tnicos ou relixiosos, non vemos o fluxo (de bens, de persoas, de ideas, de identidades) que as asocia a outras unidades e que pon en causa o entendemento da realidade pechada, como enclave ontolxico. Por outro lado, se nos centrarmos no fluxo, poderemos non percibir que vivir en sociedade , tamn, un exercicio de pechar portas (Lima e Sarr, 2006). Como epicentro de voces diversas e de locais variados, a raia ten unha dinmica constante, cuxos fluxos habituais dispares e nunca acabados constiten unha forma de aprehender a sociedade, anda que non sexa o mellor campo para procurar estruturas.

O recoecemento dos lmites, esencial continuidade dun grupo territorial, obriga a unha reflexin sobre a separacin, o que est xunto e o que est separado. No amago de calquera proceso de identificacin est sempre unha fronteira, unha lia que separa un ns de outros, edificados por mecanismos de oposicin11.

A xnese histrica do territorio ou a territorializacin da soberana acompanse e inspranse na territorializacin das comunidades aldes e as fronteiras do territorio nacional son o froito dunha dialctica entre os intereses locais e nacionais (Sahlins, 1996: 25), permitindo aos individuos ter unha concreta, local e poderosa experiencia do Estado. A vivencia social dese contexto envolve lazos formais e informais entre as comunidades locais e a poltica en termos mis vastos, constitundo por iso un lugar privilexiado para analizar as dimensins macro e micro da identidade nacional (Lamont e Molnr, 2002:183).

Nas zonas do globo disputadas, a fronteira pode ser vista, segundo Guichonnet e Raffestin, como un sismgrafo, que rexistra os abalos polticos cuxa orixe profunda est noutro lado (1974:20). Nos ltimos vinte anos, varios estados deixaron de existir, outros foron creados, varias fronteiras foron refeitas. Derrubado o muro de Berln, desintegrada a antiga Unin Sovitica, cun conxunto de guerras clasificadas como tnicas na antiga Iugoslavia, asistimos ao desprazamento das lias delimitadoras. Na Unin Europea, de forma concomitante, mitigronse os lmites internos e reforzouse a fortaleza europea12. Despois 11 A expresin indoeuropea para porta-fronteira, dhwer, que parece ao mesmo tempo designar o interior e o exterior, vistos a partir de dentro, polariza o positivo

(dentro) e o negativo (fra); as, a fronteira o lmite de marca das diferenzas (Lson Tolosana, 1997:143).

12 Desde a cimeira en Maastricht en 1992, a Unin Europea levou afora a esfera de control mis estrito, convertndose en fortaleza pouco porosa aln dos seus

propios cidadns, nun proceso vasto que ten en conta a grande interdependencia dentro do sistema-mundo, constitundo, como lembra o Groupe Frontire, "uma

de 1989, aumentou o nmero, o tipo e a intervencin en disputas de fronteiras13: o Irak e Kuwait, Armenia e Azerbaixn, Etiopa e Eritrea, Israel e Lbano, Grecia e Turqua, Serbia, Bosnia-Herzegovina e Croacia. Xurdiron ou tiveron continuidade tamn conflitos tnicos en torno a fronteiras como Nagorno-Karabakh, Kosovo, Chechenia, Darfur, entre Zaire e Ruanda, Grecia e Albania, Irlanda e o Reino Unido, Palestina e Israel, Serbia e Albania (Donnan e Wilson, 1999: 3). A invasin e ocupacin do Irak amosa como de irrisoria a construcin de fronteiras, merc dun poder imperial e dos seus aliados. No Vern de 2006, o bombardeo e a nova invasin do Lbano por parte de Israel trouxeron liza edificacin deste Estado. Por outro lado, pobos sen Estado como os chechenos, os curdos, os vascos, os irlandeses do norte, os sikhs e os habitantes do Quebec, loitan pola delimitacin de fronteiras nun proceso que, como refire Billig (1999), non pode ser remitido para unha segunda divisin do nacionalismo.

Ao mesmo tempo, creceron os fluxos de persoas e de bens en grande escala, as ideas volvronse itinerantes con maior facilidade e algns lmites externos volvronse internos, esixindo que interroguemos certas categoras. Autores moi citados escribiron sobre o fin da Historia e o choque de civilizacins, no ltimo caso estabelecendo unha fronteira cultural entre o Occidente e o Islam, dous recipientes de boca ancha.

Cunha circularidade non rebatida e tautolxica, as identidades convertronse no peirao de partida e a estacin de mltiples investigacins, nun tempo en que os procesos de globalizacin, lonxe de atenuaren as fronteiras entre as culturas, son concomitantes dunha afirmacin das diferenzas e acentuacin das sas manifestacins. Estabelecronse lmites entre o idntico e o diverso, en dicotomas estruturais tomadas con poucas cautelas, ao mesmo tempo que algns comezaban a escribir sobre a hibridez, transferindo para as ciencias sociais conceptos das ciencias da natureza.

Os discursos sobre a identidade, homoxeneizadores, serven para igualar as partes da realidade seleccionada e para disimular canto de heteroxneo estea abarcado, tratando o social como se fose un individuo, a travs da raz etimolxica da identidade, a calidade do idntico14.

manifestao particularmente viva de um processo muito mais vasto, mas muito desigual escala planetria" (Arbaret-Schulz et al., 2004:1). No entanto, fronte

ao desorbitar do terror en atentados, os acordos de Schengen de 1997 veen sendo cuestionados no que concirne posibilidade de libre circulacin entre os

cidadns dos varios pases da UE que os subscribiron. A atenuacin das fronteiras internas, suspensa por razns de orde pblica ou seguridade nacional, significa

por outro lado unha intensificacin no control das fronteiras externas, marcando unha acentuada diferenza entre os de fra e os de dentro da UE, traxicamente

visbel nas mortes dos africanos que cruzan o mar en barcos frxiles, sucumbindo aos naufraxios, fame, sede e ao calor durante a viaxe.

13 A este propsito, preguntaba Pascal:Pourquoi me tuez-vous? Eh quoi! Ne demeurez-vous pas de lautre ct de leau? Mon ami, si vous demeuriez de ce ct,

je serais un assassin et cela serait injuste de vous tuer de la sorte; mais puisque vous demeurez de lautre ct, je suis un brave et cela est justePlaisante

justice quune rivire borne! (Pascal, Penses, Paris, 1937, cit. Sahlins, 1997: 293-4). As palabras de Pascal reprtanse a un tempo en que as fronteiras naturais,

como os ros, eran determinantes nun discurso xeogrfico e poltico; no caso da Sardea, e non habendo calquera fronteira natural que divida as das partes, que

antes resultan da vontade dos negociadores dos estados centrais, os sardos forxan progresivamente as sas identidades distintas mentres espaois e franceses,

e eses constrinximentos polticos transforman en lmites reais as sas identidades territoriais e sociais.

14 Piero Vereni diferencia persoa de individuo, a travs do seu sentido etimolxico: do latn persona(m), sa vez tomado do etrusco phersu,

mscara, a palabra persoa indica a flexibilidade, a negociabilidade da suposta identidade (Vereni, 1996). A adecuacin identitaria permitida pola

mscara, coa panoplia de identidades posbeis ser arredada a travs da idea moderna de nacin que induciu, instruu e persuadiu as persoas a

Como Valcuence del Ro prefiro analizar os procesos de identificacin (Valcuence del Ro, 1998:62), polo peso conferido Historia e Antropoloxa Poltica, a travs do enfoque colocado nas formas da infrapoltica e do rexistro escondido (Scott, 1990).

Sendo innmeros os termos de designacin, precisemos que non na lia, antes na rea fronteiriza, que se pode detectar unha cultura da marxe. Como refiren Hasting Donnan e Thomas Wilson, o enfoque nas culturas das marxes unha forma de identificar e analizar a rede da poltica, da economa e da sociedade que liga individuos e grupos nas rexins de fronteira e non s, dentro e fra dos propios pases, nunha paisaxe cultural que transcende as fronteiras polticas (Donnan e Wilson, 1999: 12). Marcada polo contestacin e pola negociacin poltica e cultural, a marxe o lugar de encontro entre as ideoloxas estatais e nacionais e as tentativas locais de identificacin poltica e cultural contra aquelas, sobre todo no caso das nacins esquecidas (Thomassen, 1996). Se a zona de fronteira remite para unha construcin poltica inherente a cada Estado, pertence, no entanto, en simultneo, a dous estados contiguos (Sahlins, 1996: 21). Esas fronteiras recordan lmites temporais e espaciais entre as comunidades locais e os Estados, interrogando as consecuencias materiais da accin recproca dunhas sobre as outras, abordadas a travs dun enfoque habitual e nas construcins culturais que dan sentido s fronteiras entre as comunidades e as nacins, ben as como en ocasins de excepcin, tanto pola violencia como pola ritualidade.

volvrense individuos. Do latn individuum, o resultado do prefixo de negacin in- e de dividere, dividir o que non pode ser dividido ou sexa,

etimoloxicamente en latn a versin do grego atomos (Vereni, 1996). O camio de persoa at individuo require unha fronteira e queda

indubidabelmente marcado pola perda de diversidade, marcada nun terceiro termo, identidade, do latn identitas, o mesmo o individuo idntico a

algns, formatado, que presupn outro, alter. Coa moderna construcin de nacin, esixirselle s persoas que se volvan individuos, afirmando a sa

identidade. Mais, esa identidade pode volverse allea ao contexto social, cultural e mesmo xeogrfico, nun proceso de naturalizacin que resiste a todo

tipo de condicionamento (Vereni, 1996), xa que os nacionais mesmo fra do seu espazo tomarn ese sentido primeiro da sa identidade. As, ao

crearen ou recrearen personalidades grupais, esas anlises desvanecen o que diverxente polo lugar social, econmico, de status, de xnero ou de

idade.

Nada que declarar, unha viaxe acompaada da antropoloxa polas fronteiras

A histria do mundo pode ser melhor observada a partir da fronteira.

Pierre Vilar

Devido ausncia de sistematizao, o estudo das fronteiras entre Estados pela antropologia pode ser considerada a histria de uma oportunidade perdida (Donnan e Wilson, 1999: 27). Con bastante reflexin en relacin s fronteiras simblicas e da fronteira como metfora, os antroplogos dedicaron pouca enerxa s fronteiras xurdico-polticas (Thomassen, 1996). Paradoxalmente, amosan un xa antigo interese polos lmites, demostrando nas baias que colocaron nos seus campos de estudo, tratando cada unidade social como unha discreta totalidade orgnica e encarando a cultura como compartida, consensual e discreta (Donnan, 2001: 1290). Os profesionais da disciplina habituronse ao conforto das delimitacins e, de forma continuada desde os seus inicios, fixaron barreiras no espazo, dentro das cales tian os seus dominios os Nuer ou os Aranda, os Arapesh ou os Winnebago, como se evidencia na mostra universal de Murdock (1957)15, anda que nos ltimos 500 anos, practicamente todas as culturas do mundo fosen atinxidas polos efectos da expansin europea e que unha mostra mundial de casos illados fose unha mera ilusin (Wolf, 1982). A nocin de cultura trazou fronteiras, ligando cada persoa a unha parte circunscrita da humanidade, a un subconxunto limitado no interior do cal as accins e os pensamentos dos seus membros teran inmediatamente sentido. No seo desta entidade reducida todo deba ser coherente, estruturado, recorrente, previsbel, como se os homes e mulleres, os novos e os vellos, os xefes e os subordinados, os patrns e os operarios a expresasen de forma permanente a sa pertenza a unha totalidade, aln das frangmentacins, mesmo sen o saberen (Bensa, 2006:125).

Como ciencia, a antropoloxa resulta do imperialismo, sen o cal non existiran para os europeos os pobos a ser estudados. Tendo presente esta evidencia, vlvese difcil ollar para calquera cultura como un sistema pechado ou unha forma de autoperpetuacin de formas de vida. Esa nocin de cultura debe a sa supervivencia terica negacin da temporalidade e serve todas as interpretacins ahistricas, segundo as cales unha orde simblica imposta sera definida por regras transcendentes en relacin s prcticas. Recorda Alban Bensa que o

15 No artigo de Murdock son identificadas 565 culturas en todo o mundo, nun tempo que vn da antigidade at actualidade, distribudas da seguinte forma:

116 localzanse en frica, 78 arredor do Mediterrneo, 85 na Eurasia Oriental, 99 no Pacfico Insular, 110 na Amrica do Norte e 77 na Amrica do Sul. Dous

criterios visaron evitar os casos duplicados, por ter sido excluda a seleccin de das culturas dunha mesma rea que fosen xeograficamente contiguas ou que

tivesen linguas mutuamente intelixbeis, salvo se fosen suficientemente diferentes na organizacin econmica, social ou lingstica, no sentido de garantir tian

conseguido unha integracin independente. George Murdock excluira, deste modo, os pares de culturas ben descritas na etnografa, como a arapajo-cheyene,

bena-hehe, bontoc-ifugao, kwakiutl-nootka e swazi-zul (Murdock, 1957).

acontecemento aparece cortado de toda a ascendencia, mais ten a baixada unha gran descendencia16.

Non completamente recente a percepcin de que as fronteiras, pola porosidade e polo contacto que permiten entre grupos e realidades desiguais, constiten un obxecto de anlise e un medio para a comprensin da mestizaxe e do conflito, da cooperacin e da resistencia. Como falso paradoxo, o seu estudo xorde nun tempo en que os discursos sobre os procesos globais parecen desvalorizar as dimensins do contacto localizado en zonas perifricas. No entanto, sexa polo carcter conflitivo dos lmites, sexa por seren fronteiras mortas, son mltiples as razns para as interrogar, nos lugares onde as identificacins son transformadas, fundidas e frecuentemente desafiadas.

Polo papel desempeado na orixe e no desenvolvemento dos Estados, ben como nas relacins entre estes, certos eventos s poden ocorrer nas fronteiras (Donnan e Wilson, 1999:4). Se a antropoloxa pode ser a ciencia social mellor colocada para examinar un dos menos estudados fenmenos, as culturas e identidades de fronteiras (Donnan e Wilson, 1999:5), non far esa camiada solitaria, sen a xeografa, a ciencia poltica, a historia ou a socioloxa. Estes autores delinean unha historia das abordaxes antropolxicas en torno das fronteiras, asocindoas a outras disciplinas afns para comprender a nacin e o Estado, a travs de quen reside nos confns (Donnan e Wilson, 1999:xiii).

Nunha lxica murdockiana, a antropoloxa sobre todo unha ciencia que estabelece fronteiras entre grupos, pobos ou dominios. A comprensin dese momento clasificador da disciplina non pode deixar de remitirnos a unha visin diacrnica en torno desta rea do saber, que a localice no tempo e a insira nas lxicas e nas necesidades a que correspondeu. No sentido que hoxe se lle d aos estudos sobre a fronteira, recente o interese antropolxico. Xeracins de antroplogos foron ensinados a illar o seu obxecto para estudalo mellor.

Algunhas perspectivas tericas, como o difusionismo, desacreditado desde mediados do sculo XX e substitudo por enfoques culturais transcendan barreiras e se comunicaban dunha a outra cultura. Foi preciso superar a etapa seguinte, os estudos de comunidade, que pasaron a dominar a investigacin con nfase estruturo-funcionalista, para que as fronteiras se viesen volver interesantes obxectos de investigacin (Donnan e Wilson, 1999:20-21).

Entre os romanos o termo definire, servir de fronteira, explicbel por unha 16 No prlogo a unha obra sobre a fronteira entre Portugal e Espaa na modernidade, Carlos Martnez Shaw considera que Si hay una realidad histrica por

antonomasia, esa es la frontera. En efecto, la frontera es el paradigma del cambio histrico, uno de los objectos ms mudables a los que el estudioso pueda

acercarse. Las fronteras ham variado su configuracin de modo tan continuo que el trabajo del cartgrafo, que ha de establecer las divisorias, a lo que ms se

asemeja es a la tarea de Penlope en su homrico telar de taca. Las fronteras han cambiado tambin constantemente de funcin, pasando alternativamante de

mero obstculo geogrfico a consistente raya poltica, de medroso baluarte militar a riguroso compartimento econmico. Las fronteras han sido sucesivamente

una slida barrera vigilada con severidad por los ojos del Argos estatal o una lnea ficticia donde una tolerancia complacente ha favorecido todo tipo de

intercambios. Las fronteras han podido ser consideradas incluso como un elemento cuya permanente transgresin consolida mejor que ninguna otra accin el

espiritu de libertad, ya que es el mundo del nmada, del proscrito, del aventurero. Las fronteras son, finalmente, un espacio permeable, ya que todo intento oficial

de estanco (poltico, militar, econmico, intelectual) ha tropezado con la inevitable smosis que ha permitido cruzar de un lado a otro a los hombres de la raya

con sus frutos o sus ideas. (en Melon Jimemez, 1999: 11)

organizacin do espazo que consideraba que as sas extremidades se abran para o descoecido, finis. O termo fronteira mis tardo. A sa etimoloxa est ligada a front, termo que, a partir do sculo XIII designa o lmite temporal e flutuante que separa dous exrcitos durante un conflito (Lucien Febvre, 1962, cit. por Arbaret-Schulz et al, 2004:2).

S co Estado moderno a fronteira queda asociada soberana e entre os sculos XVI e XIX os confns e a no man's land seran sucesivamente substitudos por lias e lmites. Este termo, que implica maior precisin, procede da lingua figurada e abstracta, circunscribindo dous conxuntos espaciais nos que se pon nfase nas diferenzas. No sculo XIX nomanse comisarios que se desprazan fronteira, unha separacin que expresa o exercicio dun poder, e a determinan os lmites17.

Tanto un como outro termo, atribense a unha lia ideal, debido ao perfeccionamento recente das formas de precisin e da cartografa, pois at tarde os lmites polticos foron a remolque dos marcos divisorios da propiedade feudal (Van Gennep, 1995:155)18. Anda que con lentitude, o contido das palabras muda e a diferenza entre fronteira e lmite tamn tende a mitigarse, dndose unha como sinnima da outra19. Mobilzanse os recursos ideolxicos dispobeis para xustificar os trazados, entre a fronteira histrica, con base na que os movementos nacionalistas do sculo XIX reivindicaban os lmites, e a fronteira natural, que conduce hoxe a unha resemantizacin da natureza que xustifica os proxectos territoriais transfronteirizos (Forny-Kober, 2003, citado por Arbaret-Schulz et al, 2004:2)20. Estes lmites non son necesariamente naturais21 no que esta nocin remita para o dominio da Natureza e da Providencia e son definitivos, eliminando as fronteiras mbeis, os pobos promiscuos e as situacins dubidosas como a do Couto Mixto. Como refiren Thomas Wilson e

17 Comparando as asercins de lord Curson, Lyde e Vallaux, por un lado, que empregan indiferentemente fronteira e lmite, e Semple, Holdich e Fawcett, que

consideran que o primeiro termo zonal, mentres o segundo remite para unha lia, Van Gennep refuta a distincin considerando que o termo francs frontire,

equivalente ao portugus fronteira suficiente para designar todas as nuances (gradacins) do lmite poltico (van Gennep, 1995:154)

18 Como salientando polo Groupe Frontire, a fronteira de Estado ser exportada para fra da Europa co colonialismo e acaba por imporse en todo o planeta,

constitundo hoxe o modelo nas organizacins internacionais (Arbaret-Schulz, 2004:2). Tamn Benedict Anderson adianta que a difusin da nacin global,

podendo ser interpretada a travs da metfora maligna da metstase, ou baixo a forma sorrinte da identidade e da emancipacin (Anderson, 2000:7)

19 Rolf Petri recorda que os confns, os lmites, para a psicoloxa como para a socioloxa serven aos individuos e aos grupos para se certificaren da propia

identidade (Petri, 2004:14).

20 En relacin s designadas fronteiras histricas, a sa reivindicacin explica algns dos mis recentes conflitos, tal como outros no pasado, xa que se apoia

nunha escolla dun perodo histrico de referencia que corresponde mxima expansin do territorio respectivo, en detrimento dos Estados vecios, como

sucedeu coa grande Alemaa ou, mis recentemente, a gran Serbia. Xa as fronteiras naturais, xustificadas por accidentes topogrficos ou hidrogrficos lexbeis

na paisaxe, servindo a xeografa de forma determinista particin poltica, participan hoxe das cuestins do ambiente, debido ao novo papel conferido

natureza, que determina a xestin comn de parques (Moncus e Pujadas, 2005), de bacas fluviais (Arbaret-Schulz, 2004:2) ou de presas (Wateau, 1999).

21 A idea de que a fronteira escollida e acentuada por Fabienne Wateau na sa abordaxe das diferentes reivindicacins de identidade lexbeis nas construcins

das presas de Sela e de Alqueva, respectivamente no norte e no sur da fronteira entre Portugal e Espaa. Esa escolla ten unha finalidade precisa: converter o

outro nun inimigo ou nun semellante (Wateau, 1999:230). A construcin de ambas presas levou a unha redefinicin identitaria, posicionndose as poboacins

en relacin a elas, aos outros e fronteira, anda que de formas distintas. No caso de Sela, a construcin da presa foi contestada, a travs de formas de

resistencia colectiva que uniron o grupo dun lado e do outro da fronteira, modificou esa mesma nocin, aproveitando as relacins existentes e facendo apelo a

unha orixe histrica comn entre Galicia e Portugal. Remtense para o esquecemento, nese momento e por conveniencia conxuntural, as ocasins de conflito e

diverxencia, as rivalidades e os discursos despreciativos. Xa no Alqueva a situacin foi distinta. Non houbo contestacin pblica, a poboacin de 400 habitantes

da Aldea da Luz viviu o seu drama illada e adoptou un discurso nacional de lexitimacin do proxecto. Como lembra a autora, a fronteira subxectividade, ou

polo menos subxectivada: ao servir unha causa, conduce a unha definicin de identidade e vlvese instrumental, por ser antes unha realidade emprica (Wateau,

1999:234).

Hastings Donnan, as fronteiras son sinais da soberana e do dominio dun Estado e evidencian as relacins pacficas ou hosts entre este e os seus vecios (Donnan e Wilson, 1999:15).

Nunha obra de 1969, Ethnic Groups and Boundaries, Fredrik Barth considera que os grupos tnicos constrense culturalmente e debate a organizacin politnica, que procede do contacto entre diferentes grupos culturais. Considera, que as distincins tnicas non dependen dunha ausencia de interaccin e de aceptacin social, mais antes constiten o seu fundamento: a interaccin non as liquida, en consecuencia da mudanza ou da aculturacin, xa que as diferenzas culturais poden persistir pese aos contactos intertnicos e da interdependencia22. A existencia de fronteiras, que resulta da definicin dos grupos tnicos, implica diferenza racial e cultural, separacin social e barreiras de linguaxe, cunha inimizade espontnea e organizada. O autor salienta o illamento necesario para a manutencin destas caractersticas, que son usadas para xustificar a diversidade cultural (Barth, 1969:11)23. As fronteiras tnicas que definen o grupo, e non a materia cultural que comprenden, son o punto central da investigacin: estabelecer categoras conduce a procesos de inclusin e exclusin, que constren a diferenza entre ns e outros. Para o autor, as fronteiras persisten anda que se alargue o fluxo de xente a travs delas, ou sexa, as distincins tnicas fundadoras non dependen da ausencia de mobilidade, de contactos e de incorporacin a travs dos cales a distincin de etnia est salvagardada pese s mudanzas operadas nos seus elementos. Entre o autorecoecemento e o recoecemento polos outros, esenciais ao estabelecemento de fronteiras, a investigacin centrouse na identificacin interna mis do que na categorizacin externa e na influencia por parte de estruturas mis vastas, desvalorizando as relacins de poder relativo, de dominacin e de subordinacin.

O traballo de Barth revolucionou o estudo dos grupos tnicos e das fronteiras, ao argumentar que posbel atravesar as fronteiras dun dado grupo e manter relacins regulares a travs delas sen que as referidas fronteiras deixen, por tal feito, de ser duradeiras e de se manter. Ao canalizar a vida social e a identificacin de algun como membro dun grupo tnico, as fronteiras implican a partilla de criterios de avaliacin e xulgamento, que conducen asuncin de que existe un potencial para a diversificacin e a expansin da sa relacin social que poder eventualmente cubrir diferentes sectores e dominios de actividades (Barth, 1969:15). Por outro lado, a dicotomizacin doutros, entendidos como estraos por seren membros dun diferente grupo tnico, implica o recoecemento das 22 O autor define o grupo tnico como unha poboacin que obedece a catro caractersticas: (1) longamente auto-perpetuada bioloxicamente; (2) partilla valores

culturais, realizados en franca unidade de formas culturais; (3) caracteriza un campo de comunicacin e interaccin; (4) os membros identifcanse entre si e son

identificados por outros como constitundo unha categora que se distingue de outras da mesma orde (Barth, 1969: 10-11). Salienta que os grupos tnicos non

poden ser entendidos con base en longas listas de atributos identificados obxectivamente e que os individuos poden destacar uns, mentres esquecen outros.

23 Benedict Anderson refire que as nacins son imaxinadas como limitadas xa que, por maiores que sexa, teen fronteiras finitas, mesmo se son elsticas, aln

das cales se encontran outras nacins. Imaxnanse como soberanas porque, na poca en que o concepto xurdiu, o Iluminismo e a Revolucin tian destrudo a

lexitimidade da orde divina e da realeza dinstica xerrquica. As nacins aspiran a ser libres e o smbolo emblema da sa liberdade o estado soberano.

Finalmente, imaxnanse como comunidades porque, pese situacin de desigualdade e explotacin que prevalece en cada unha, a nacin sempre concibida

como unha camaradaxe horizontal e profunda. No fondo, esta fraternidade que volve posbel, ao longo dos ltimos dous sculos, para moitos millns de

persoas, non s matar como morrer por unha construcin imaxinaria (Anderson, 1991).

limitacins partilla do entendemento, das diferenzas nos criterios para avaliacin de valores e desempeos e dunha restricin da interaccin a sectores cos cales existe unha asumida comprensin e interese mutuos. As, hai necesidade de abordar cada fronteira de dentro e de fra, en simultneo, xa que constiten o resultado dun duplo proceso. Estes grupos son constitudos por individuos que manipulan estratexicamente a sa identificacin cultural, exaltndoa ou de acordo co momento e o contexto.

O concepto de cultura da marxe gana contido precisamente a partir deste debate entre a claridade da oposicin ns/eles, cuxos lmites son malebeis de acordo coas necesidades, a conxuntura e o contexto. A fronteira pode non significar necesariamente outro sistema (Wallman, cit. por Donnan e Wilson, 1999:23), con performances, aparencias, actividades, estrutura social e simblica distintas, presentando das caras, cunha lia de unins entre ns e eles. Subxectivada, a lia ten o sentido que lle dado polos raianos, dependendo do contexto e das conxunturas, merc do sexo, idade ou grupo social24. Se concibirmos os actos como escollas en funcin de obrigas, a cuestin central non est na aplicacin das normas definidas en abstracto mais na marxe de manobra dos suxeitos no seo dun espazo social de contornos incertos25.

Nun traballo pioneiro, en 1921, Arnold van Gennep remita para a demarcacin dun territorio primordialidade do seu valor emblemtico: para que adquira plenitude simblica necesario saber onde termina (van Gennep, 1995:151). O concepto de nacionalidade remite para o desexo de existir como nacin, por parte dun grupo de persoas, unidas por unha comunidade territorial, lingstica ou histrica. Ese sentimento de nacionalidade sera premoderno: mesmo os pobos mis primitivos recoecan os lmites dos seus territorios de caza, recoleccin e pesca e os campesios amsanlles aos fillos os terreos que lles pertencen e que estes irn herdar. O desenvolvemento de sentimentos patriticos estara asociado a unha dada localidade, estendndose despois a todo o territorio dunha nacionalidade, anda que o autor recoeza a existencia de nacionalidades sen territorio, como os xitanos. Sen fronteira, non hai identificacin, xa que a sa aposicin presupn unha definicin de algo. Sexa ela admitida ou rexeitada, inventada ou desprazada, cada unha destas actitudes indica unha ligazn a unha definicin colectiva. Este autor, mis coecido pola sa obra seminal Les Rites de Passage, anterior ao texto en cuestin, resalta o carcter de sacralidade asociado aos signos visbeis da separacin, os marcos, que converten a ultrapasaxe dos lmites ou das fronteiras nun verdadeiro rito mxico e relixioso, a pasaxe dun mundo ao outro (van Gennep, 1995:152). Coa banalizacin da nacionalidade pode ocorrer unha perda de importancia deses

24 Hastings Donnan e Thomas Wikson consideran que as fronteiras, deseadas no espazo xeogrfico e recoecidas pola lei internacional, marcan os lmites da

soberana e do control do Estado sobre os cidadns, que poden ter sido atinxidos pola forza ou pola ameaza de a utilizar. Son, as, mis obxectivas que

subxectivas (Donnan e Wilson, 1999:26)

25 Como anota Alban Bensa, a referencia a unha totalidade comprendida en sincrona volve inintelixbel a temporalidade das prcticas; preciso analizar tanto o

que fai o actor, como aquilo que o predetermina a reaccionar as (Bensa, 2006: 220).

smbolos26. Destcanse dous traballos fundadores, ambos realizados no contexto europeo e

asentados nunha etnografa de fronteira que demostra como os rexistros temporais e espaciais das relacins de orla unen as comunidades locais e os Estados The Hidden Frontier, de Eric Wolf e John Cole, publicado en 1974 e Boundaries: The Making of France and Spain in the Pyrenees, de Peter Sahlins, sado en 1989. O primeiro reflicte sobre das aldeas ben distintas, chamando a atencin para a necesidade de entender os procesos locais a partir igualmente das influencias exteriores. Nunha aproximacin creacin das nacins nun contexto rural, os autores presentan das aldeas italianas do Tirol, unha das cales suxeita por Hitler e Mussolini a un plebiscito, no que os tiroleses do sur teran que escoller entre unha integracin na Alemaa (chamada retorno, anda que nunca fixesen parte dela) ou a permanencia na sa ligazn a Italia, deixando de ser consideradas minoras tnicas (Wolf e Cole, 1974). O resultado do plebiscito, que levou integracin en Italia das das aldeas do sur do Tirol, non atena un dado significativo: confrontados co ascenso fascista, moitos dos tiroleses do sur, de S. Flix e outras aldeas procuraron no III Reich e no Fhrer unha nova expresin para a sa oposicin aos italianos, mais Hitler sacrificaraos en favor da sa alianza coa Italia fascista.

As aldeas, ambas cun modo de vida agropastoril, usando os pastos de altitude, localzanse na rexin italiana de Trentino Alto Adige. S. Flix ten cerca de 350 persoas, falantes de alemn, e Tret, trescentos residentes, romanizados. A primeira poboacin est ligada administrativamente provincia de Bolzano, a segunda a Trento, que pasou a integrar a Italia no final da I Grande Guerra. Cunha escasa distancia que as separa, son no entanto ben distintas, como resultado dun proceso milenario na exonoma, na sociedade e na poltica. A aldea de S. Flix asenta nunha estrutura social e poltica con privilexios campesios, a de Tret nunha rede social, erguida bilateralmente en todas as direccins a travs de lazos de descendencia e afinidade (Wolf, 2001:295). Desde a fase das grandes migracins xermnicas, a instalacin adoptou das formas: unha na dependencia dun mosteiro, outra independente. S. Flix ten as caractersticas das aldeas tirolesas, constitundo unha comunidade rural de campesios autnomos, mentres Tret ten todo en comn coas aldeas adscritas a Roma, dependentes da cidade que sobre elas exerce xurisdicin. Este feito non ten s implicacins legais ou polticas, mais sobre todo exerce un efecto ideolxico estrutural.

A partir de mediados do sculo XIV o dominio dos condes do Tirol pasou aos

26 Sobre a sacralidade asociada marca de lmites, nota Pierre Bourdieu, remitindo para mile Benveniste: A etimologia da palavra regio (regio), tal como a

descreve mile Benveniste, conduz ao princpio da di-viso, acto mgico, quer dizer, propriamente social, de diacrisis que introduz por decreto uma

descontinuidade decisria na continuidade natural (no s entre as regies do espao, mas tambm entre as idades, os sexos, etc.). Regere fines, o acto que

consiste en traar as fronteiras en linhas rectas, en separar o interior do exterior, o reino do sagrado do reino do profano, o territrio nacional do territrio

estrangeiro, um acto religioso realizado pela personagem investida da mais alta autoridade, o rex, encarregado de regere sacra, de fixar as regras que trazem

existncia aquilo por elas prescrito, de falar con autoridade, de pr-dizer no sentido de chamar ao ser, por um dizer executrio, o que se diz, de fazer sobrevir o

porvir enunciado. (Bourdieu, 1989:113-114)

Habsburgos, que orientaron a zona para a mineralizacin de prata, da que precisaron at a chegada da que provia de Amrica. Nun inicio, permitiron a continuidade dos modos de vida, mais rapidamente liquidaron a autonoma local a travs da subida de imposto e dunha forte opresin. Concomitantemente, xurdiron formas de resistencia a nivel relixioso e poltico-militar. Por un lado, convertronse ao anabaptismo, referindo unha mudanza nun mundo tan dominado por Csar e tan lonxe do esprito cristin (Wolf, 2001: 292). Por outro, no Tirol, en 1525, desencadearase unha guerra, que reivindicaba unha repblica labrega con base nas aldeas, a expulsin dos banqueiros estranxeiros e usuarios, a abolicin do comercio, a creacin dunha economa tirolesa autrquica asentada na agricultura, a preservacin do modo de vida, dos oficios tradicionais e do dereito a poder escoller os padres (Wolf, 2001:292-3). Despois dunha sanguenta derrota, tiveron que enfrontarse coa Contrarreforma, exilindose uns e quedando os outros suxeitos aos Xesutas a quen os Habsburgos confiaron as comunidades revoltosas. O clero conseguiu impor en simultneo a lealdade aos Habsburgos e ao Sagrado Corazn de Xess, mentres os novos seores empurraban o Tirol para o subdesenvolvemento, retirando dereitos anteriores revolta e instaurando un neofeudalismo, unha segunda servidume. Xa no decurso do sculo XIX, as esixencias de desmantelamento da monarqua austro-hngara xorden asociadas ao nacemento de novos Estados e as presins sobre o imperio son internas e externas.

A partir de 1875 detectbel a edificacin de dous formatos distintos de nacionalismo, un nas cidades italianas de Trentino, polo Adritico, at Trieste, outro nas provincias xermnicas. Mentres o nacionalismo alemn asenta na ideoloxa Blut und Boden (ou sexa, do sangue e do solo), levando a denegrir a vida urbana e o cosmopolitismo, o italiano propn unha Italia para facer italianos, a partir dos membros dunha elite urbana, que non fai apelo a un Volk orixinal, antes apelando ao concepto de civilt. Calquera dos nacionalismos refire mistificar a realidade, un co apelo ao sangue e referentes biolxicos, desvalorizando a civilizacin, outro sinalando co retorno as calidades que tian engrandecido a civilizacin romana (Wolf, 2001:300).

No estudo de Tret e S. Flix lmbrase o papel das elites locais na manipulacin dos individuos. Cada aldea responde de forma diferente, en tempos diferentes, aos intereses e esixencias da sa elite particular, dentro dun campo poltico mais vasto. Eses campos asumen as sas caractersticas propias en resposta s actividades dos grupos dominantes, ao seu aparicin ou s coligacins que constitan (Cole e Wolf, 1974: 287). Unidos por unha mesma adaptacin ecolxica, os habitantes de Tret e de S. Flix cocense e comunican, encntranse nos camios da montaa, na estrada de acceso cidade, no mercado. Vistanse, conviven, intersanse polos problemas e polos chismes uns dos outros. Moitos son bilinges. En cada aldea hai descendentes de xente da outra. A fronteira entre as das comunidades non impermebel, mais , no entanto, real, evidenciada pola endogamia (Wolf, 2001: 295).

Como as outras aldeas tirolesas, S. Flix ten as caractersticas dunha comuna rural autnoma, mentres Tret, como as aldeas labregas da Italia en xeral, dependente dunha cidade, o que fai con que os habitantes de S. Flix constran unha identificacin orgullosa de campesios, mentres os de Tret dilan esa sa condicin, que senten remitida para a subalternidade. Os primeiros viven en poboamento disperso, os segundos en aglomerado. Anda que os nacionalistas insistan que a dispersin caracteristicamente xermnica, mentres o poboamento compacto nas aldeas est asociado s aldeas de influencia romnica, Wolf salienta que os estudos comparativos amosan que o poboamento aglomerado e a herdanza divisbel son caractersticos de zonas antigas, mentres o disperso, asociado a formas de herdanza indivisbel, mis propio de reas de colonizacin (Wolf, 2001: 296). Se a palabra chave para S. Flix orde, para Tret flexibilidade. Os habitantes de Tret e de S. Flix minimizan en pblico estas diferenzas, anda que en privado sexan frecuentes os chistes e os estereotipos tnicos.

Esta obra, que combina unha abordaxe da fronteira en termos simblicos, cunha visin da economa poltica, inserindo os lmites locais nun mbito mis vasto e nun proceso histrico, volveuse marcante para estudos subsecuentes, nomeadamente o de Peter Sahlins na Sardea. A travs do estudo publicado en 1989, Sahlins pretende ollar a historia a partir da periferia, entre Francia e Espaa, nos Pirineus. Interroga como se apropian os individuos das sas fronteiras e das sas identidades, nunha zona en que a fronteira entre dous Estados-nacin se confronta cunha nacin subestatal, Catalua27. Anda que realizado nunha rexin de montaa, tal como o traballo de Wolf e Cole, "o que distingue a Sardea da fronteira alpina, e a aproxima mais da Europa Central e Oriental, a existncia de um grupo etnocultural dividido politicamente entre dois estados nacionais (Sahlins, 1996:38).

A Sardea est composta por 80 lugares, organizados nos moldes comunitarios, comns antes da intervencin dos Estados modernos que non coecen esas formas de ordenacin local. Estas comunidades, clulas da vida social que gozaban dunha autonoma relativa, podan agruparse en entidades mis vastas, para a partilla de terras e auga. Cereais, vio, aceite e gando entraban e saan regularmente, nun comercio que ligou os dous lados do Pirineus durante un longo perodo. No Antigo Rxime A fronteira provoca um reajustamento dos movimentos de populao, do mesmo modo que remodela as relaes de classe e de comunidade na zona fronteiria (Sahlins, 1996:147)28.

Nos mapas e nos tratados, os Estados centrais non dan calquera nome a este val,

27 Intersalle explorar a formacin da idea de soberana territorial nacional entre o sculo XVII e os sculo XIX, que precede de nacionalismo e procura trazar a

emerxencia da nocin e das prcticas do territorio na poltica do sculo XIX. O seu perodo de anlise termina coa extensin do dereito de voto e co

desenvolvemento de partidos polticos nacionais no final do sculo XIX.

28 No texto de 1660 os franceses reivindican os Pirineos como seus, mentres os espaois os consideran de administracin comn, o que conduce a un debate

duradeiro acerca do que sern os verdadeiros Pirineos. Por non se conseguiren convencer nin quereren ceder, a fronteira acabar por ser estabelecida no medio

da planicie da Sardea, ou sexa Os limites destas fronteiras naturais no resultam nem da geografia nem da histria, mas de um difcil compromisso

diplomtico.(Sahlins, 1996:65)

designado frecuentemente pas adxacente e s desde 1680 aparecern as designacins de Sardea francesa e espaola. Mais a querela da pertenza arrastrarase at os tratados de 1868. Despois de sculos de guerra, no inicio do sculo XVIII Espaa e Francia son aliadas, en Europa e no Novo Mundo. A represin do contrabando predispor os dous pases a cooperar e a querer decidir claramente a lia de trazado da fronteira entre os dous Estados. Para evitar o separatismo cataln, a monarqua espaola vai encamiarse mis cedo que a francesa no sentido de estabelecer unha fronteira econmica propiamente nacional. No que toca ao Estado francs, a delimitacin dun territorio econmico nacional estar acompaado dun crecente proteccionismo, que proba como a territorializacin da soberana un proceso ben real. A taxacin dos produtos na lia de fronteira ser unhas das obrigas maiores da vida nesas zonas, que xerar unha especie de cerco a Sardea, inscrito nunha evolucin mis xeral con vista ao estabelecemento dunha lia de demarcacin territorial.

Peter Sahlins recusa a pasividade dos campesios fronteirizos neste dominio e sustenta que os Estados non impuxeron s os seus valores e as sas fronteiras sociedade local. Esta ltima deu igualmente un impulso creacin da nacin como un Estado territorial. Os protagonistas deste proceso non son s os homes de Estado, os ministros ou os directores, mais igualmente os campesios, os autrquicos, os contrabandistas e os desertores.

Todos participan na formacin das identidades nacionais e, se as comunidades locais se opoen ao Estado, tamn o utilizan no seu proveito: A gnese histrica do territrio ou a territorializao da soberania acompanham-se e inspiram-se na territorializao das comunidades aldes; e as fronteiras do territrio nacional so o fruto de uma dialctica entre os intereses locais e nacionais. (Sahlins, 1996: 25). O seu sentimento nacional manifstase de forma mis clara. Anda que reticentes entrada na vida da nacin, sana no entanto na sa vida, cando se apoian nela para defenderen os intereses das sas comunidades.

Tanto o traballo de Cole como o de Wolf (1974) e o de Sahlins (1989) demostran a importancia da perspectiva da fronteira na antropoloxa poltica, a travs do papel desempeado polos pobos raianos na diplomacia e na poltica, permitindo igualmente modificar a posicin en relacin s periferias. Verse como membro dunha nacin implica a percepcin dunha diferenza clara entre o propio e o do outro lado o que permite a aparicin dunha identificacin nacional moito antes da asimilacin da sociedade local polo centro. Os campesios, cuxos sentidos e dimensin da lealdade poden ser representados por crculos concntricos, non poderan volverse cidadns se non transmutasen a sa identificacin cun lugar, unha aldea, nun mis vasto sentido de pertenza a unha comunidade imaxinada e limitada, a nacin29.29 O sociocentrismo ou o campanilismo serven de designacin a un sistema social de pertenza por crculos concntricos. As, o sentimento de identificacin

declina progresivamente cando un individuo se distancia da sa aldea ou da sa parroquia. A seguir, esa identificacin co val ou cunha unidade administrativa,

como o concello ou comarca, despois coa rexin, a seguir a provincia, e s despois a nacin. Con este modelo simplificado, o desenvolvemento dunha identidade

nacional implica a inversin dos polos, a travs do declive relativo da lealdade co grupo local, compensado por unha ligazn engadida nacin.

As obras editadas por Hasting Donnan e Thomas Wilson (1994; 1998; 1999) evidencian a importancia ganada polos estudos de fronteiras no contexto das abordaxes da antropoloxa. Na sntese de 1999, Borders: Frontiers of Identity, Nation and State, son tratadas moitas das cuestins emerxentes neste dominio. Despois dunha presentacin da cuestin, cun percorrido pola abordaxe realizada pola antropoloxa e a demostracin de que este un camio feito na compaa de outras ciencias (a xeografa e o enfoque na paisaxe, a historia, a ciencia poltica, a socioloxa, os estudos culturais e comparativos), analzanse os smbolos e rituais do poder, a violencia, as formas econmicas subterrneas e a transformacin do valor, a travs do contrabando e do trfico ilegal, da prostitucin, da explotacin dos inmigrantes clandestinos, dos refuxiados, do comercio, do xogo e do turismo (Donnan e Wilson, 1999)30. A partir das sas obras, quedan claras algunhas conclusins: as fronteiras son multidimensionais e, a travs do seu enfoque, a antropoloxa pode teorizar sobre a mudanza das definicins das periferias na sa relacin cos centros; axudan a comprender a lia imprecisa entre as nacins e os Estados; a sa abordaxe ten que ter en conta a confluencia dos lmites simblicos e poltico-xurdicos. Mais, a etnografa das fronteiras ten que estenderse pola economa poltica e pola antropoloxa histrica (Driessen, 2005: 134)31.

No contexto anglosaxn, en 1995 saira un artigo de R.R. lvarez Jr. na Annual Review of Anthropology. En 1996, a edicin dun volume de Europaea Journal of the Europeanists (II,1, 1996) dedicado a esta problemtica, contribuu para a antropoloxa das fronteiras, evidenciada igualmente nunha entrada da Encyclopedia of Cultural Anthropology, escrita de novo por R. R. lvarez Jr., intitulada Border Studies, sada no mesmo ano32. O nmero de Ethnologia Europaea (n 30, 2, 2000), baixo o tema Border and Borderlands. An Anthropological Perspective, corresponde a un momento en que a antropoloxa das fronteiras se via institucionalizando, cunha entrada as designada na International Encyclopedia of the Social and Behaviour Sciences, en 2001, asinada por Hastings Donnan. Na actualidade, existe unha Association of Borderlands Scholars e un Journal of Borderlands Studies (Driessen, 2005:133).

30 Ten sentido interrogar as perspectivas de desenvolvemento local e rexional (Cavaco, 1995), de centro e periferia (Simes, 1995), ben como a permeabilidade e

a utilizacin da fronteira como un recurso (Brito, 1996), a abordaxe festiva de cerimonias congregadoras de poboacins transfronteirizas (Giesta, 1999), a

literatura tradicional na raia (Pires, 1996), as formas de reproducin social (Brito, 1996; Godinho, 2006). Fra do contexto da UE, atndase, por exemplo, na

interrogacin da tradicin imaxinada na fronteira entre novos estados (Brumen, 2000). Nunha situacin intermedia, que aborda a fronteira sueco-norueguesa para

examinar as relacins e as visins das autoridades, dos viaxantes e dos que residen na fronteira, importante o traballo de Gustavsson (2000).

31 Nun estado da arte acerca dos estudos fronteirizos en 1989, Strassoldo identificara un nun novo tipo de estudos da fronteira na Europa, iniciado nos anos

1960, centrndose menos no Estado en si e mis na integracin, na socioeconoma e nos problemas das poboacins de fronteira (cit en Donnan e Wilson, 1999:8),

cunha vertente de intervencin evidente mais con escasa investigacin emprica.

32 Nesta entrada, Alvarez Jr. remite o ttulo para a investigacin que os antroplogos e outros cientficos sociais fan na fronteira (Alvarez Jr, 1996:147). Para o

contexto norteamericano a que o autor fai referencia, a mis estudada fronteira, que une os EUA ao Mxico, vira a volverse unha rexin cultural, a nica fronteira

internacional en que o mundo desenvolvido encontra o non desenvolvido (Alvarez Jr, 1996:148). Se nos traballos dos anos 1950 e 1960 os antroplogos facan

enfoque nos grupos tnicos, sobre todo nos indios norteamericanos e mexicanos, sobre todo a travs dos community studies que illaban e os conxelaban no

presente etnogrfico, s a partir dos anos 1980 xurdiu o interese polas anlises das culturas das marxes. O concepto de fronteira o de barreira fsica no que

das ou mis culturas chocan e se funden debido aos seus contactos e integracin econmica e, segundo lvarez, faltaban na altura traballos etnogrficos

sobre os tipos particulares de persoas, poboacins e comportamentos sociais transfronteirizos (Alvarez Jr, 1996:149).

A mis estudada fronteira, entre o Mxico e os Estados Unidos, permtenos detectar como vara a preocupacin en torno destes contextos. Nos anos 1930 e 1940, os antroplogos americanos, centrados na identificacin dunha rea de cultura, escriban sobre a cultura nica destas terras de fronteira, definndoa a travs da xeografa e dunha mestura de influencias espaolas, angloamericanas, mexicanas e indias. Nas das dcadas seguintes, s estudos de comunidade ao longo da fronteira consideraban os pobos a existentes mis ou menos arredados da sociedade en xeral e dos procesos polticos, mentres no anos 1970 ganaran importancia os estudos sobre os padrns de emigracin dos mexicanos para os EUA e moitos dos traballos seguan un determinado actor, con preocupacin en torno dos problemas sociais, como a residencia, a sade ou a educacin. S na dcada de 1980 emerxeran cuestins inherentes ao cruzamento da fronteira, aos lazos desenvolvidos, organizacin social e expresin cultural dos pobos a residentes, mentres nos anos 1990 a conceptualizacin terica acerca da fronteira volverase un tema central (Driessen, 2005:133). Timidamente, na Universidade de Manchester, no Reino Unido, baixo a influencia de Max Gluckman, das monografas seran a base dunha incipiente escola de estudos antropolxicos da fronteira, unha sobre as aldeas rabes da fronteira en Israel (Cohen, 1965), outra sobre o Ulster (Harris, 1972). Anda que ningunha das das se centre sobre culturas de fronteira, identifican temas como o da acentuacin dos conflitos locais nas inmediacins de fronteiras estatais, convertbeis en conflitos en torno da nacionalidade e que non son desencadeados en funcin doutros lazos, como os de parentesco, residencia, partilla de ligazns sociais e relacins econmicas, que unen as poboacins (Donnan, 2001: 1291).

O Groupe Frontire (Arbaret-Schulz et al, 2004:7) propn catro funcins esenciais nas fronteiras. As, (1) unha fronteira unha construcin que coloca a distancia na proximidade, xa que a contigidade entre os lugares contrariada pola presenza de dispositivos que introducen un distanciamento, a travs de modalidades materiais de apropiacin e de soberana como as barreiras ou os muros ou ideais, ambos interpretbeis con medios de proteccin dun territorio, dun pobo ou dun poder; (2) un sistema de control de fluxos destinado a asegurar unha soberana do territorio grazas a unha filtracin, que conduce a que a fronteira sexa unha zona de barreira, de mediacin, de estimulacin e de persuasin; (3) un lugar privilexiado de afirmacin e de recoecemento de poderes polticos, xa que constite o atributo dun poder que procura fixar lmites, ou que os ve impostos; (4) instite unha distincin pola pertenza material e simblica a unha entidade da que a expresin, entre un dentro e un fra territorial, xa que serve para delimitar e significa, como se viu, o fin dun territorio (Arbaret-Schulz et al, 2004:7). Pola sa ltima funcin, designa o outro, o estranxeiro, ao mesmo tempo que serve de vehculo a unha identificacin territorial. 33

33 O concepto de estranxeiro con remisin para o nivel nacional, e non local, tardo, permanecendo na segunda forma at ao final do perodo medieval en

Francia (Torney, 2003:45). O termo nacin, que penetra con forza coa Revolucin francesa, era definido inicialmente en termos que excluam uma nobreza

A fronteira dixase tocar por mltiples lugares e pode ser vista como lia, cruzada por emigrantes que lle dan contidos, funcins e soos ligados a alternativas de reproducin econmica, ou pode ser asociada mobilidade, s redes sociais e construcin de outras identificacins34. Os movementos de fronteira, sexa de pasaxe de bens, sexa de persoas pobres emigrantes econmicos, traballadores ilegais e refuxiados sexa de contrabandistas, mais sobre todo, na secuencia de atentados, de terroristas, veen sendo obxecto dun engadido control. No afrouxamento ou no endurecemento do control das pasaxes de fronteira pode lerse, tamn a creacin de uma vlvula de segurana para a intranquilidade social, permitindo escapar os individuos considerados mis complicados polas autoridades, como sucede nos procesos de repatriacin de inmigrantes que tean cometido delitos (Torney, 2003:127) ou na criminalizacin da propia inmigracin35. Mentres sexa zona vulnerbel, na que se poden desencadear conflitos, a fronteira favorece a emerxencia de lugares de hibridizacin, por ultrapasar o cadro estrito das relacins de proximidade, confrontando ideas, valores e normas, concitando adaptacin a prcticas locais especficas (Arbaret-Schulz et al, 2004:8).

Outra perspectiva da fronteira, central nesta abordaxe, a da emerxencia das culturas da raia, entre as localidades e os fluxos transfronteirizos, na zona de confluencia entre dous ou mis Estados. Eses espazos de transicin, que son os primeiros ou os ltimos que un viaxante ve, estn fortemente marcados pola presenza da lia delimitadora entre Estados, obxecto dun cruzamento legal ou ilegal por parte de mercadoras e persoas. De resto, o desenvolvemento das identificacins nacionais require a abordaxe das diferenzas, mentres noutros valoriza as semellanzas.

Nas aldeas estudadas na fronteira, aln das formas de estratificacin interna identificadas neste contexto (O'Neill, 1982; Brito, 1996; Godinho, 2006), detctase un ranking con outros poboacins, nomeadamente coas vilas e cidades, claras ganadoras neste proceso. Como Evans Pritchard demostraba para os Nuer, os niveis de identificacin estn dependentes do interlocutor, como est igualmente o nivel de discurso, a utilizacin do rexistro escondido ou das formas expresadas. A imaxe dun modelo de organizacin segmentario serve