Διαφάνειες για το μάθημα Ειδικά Θέματα Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής. Δρ. Διονύσης Τσιριγώτης Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ Ε. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ, 1910-1919. Κεντρικοί Πολιτικοί Στόχοι:

1. Βραχυπρόθεσμος στόχος ήταν η συγκρότηση ενός ισχυρού «αστικού εθνικού κράτους» δικαίου. Μεθοδικές διαδικασίες αναδιοργάνωσης-αναδόμησης των εσωτερικών δομών, ⎯κοινωνική πολιτική, διοικητική, δικαστική, οικονομική, στρατιωτική, πολιτική οργάνωση και εκπαιδευτική πολιτική. Στρατηγικό τρίπτυχο κοινωνικο-πολιτική, στρατιωτική και οικονομική ανάπτυξη.

2. Μεσοπρόθεσμος πολιτικός στόχος⎯αναβίβαση του ρόλου και της θέσης της Ελλάδας στο υποσύστημα των Βαλκανίων, μέσω της ανάσχεσης των άμεσων περιφερειακών συστημικών απειλών⎯Οθωμανική Αυτοκρατορία, Βουλγαρία.

3. Μακροπρόθεσμος και υπέρτατος πολιτικός στόχος ήταν η πραγμάτωση της εδαφικής ολοκλήρωσης του ελληνικού έθνους⎯Μεγάλη Ιδέα.

Περίοδος Βαλκανικών Πολέμων, 1912-1913. Παράθυρα ευκαιριών-απειλών του διεθνούς συστήματος. Επανάσταση των Νεότουρκων, (1908), Ιταλό-Τουρκικός πόλεμος, Βαλκανική συμμαχία. Το διατακτικό της πολιτικής σκέψης-πράξης του Ε.Βενιζέλου εδράζεται στις κεντρικές αρχές ενός συστήματος ισορροπίας ισχύος-συμφερόντων, γεγονός που αντικατοπτρίζονταν στη διατήρηση του εδαφικού καθεστώτος στα Βαλκάνια και στην Ανατολία. Π.χ. μετά το τέλος του Α’ Βαλκανικού πολέμου, (Συνθήκη Λονδίνου, 30.5.1913), ο Ε.Βενιζέλος έθεσε ως μείζονα πολιτικό στόχο της υψηλής του στρατηγικής, την εγκαθίδρυση ενός συστήματος ισορροπίας ισχύος στη Βαλκανική, για την ανάσχεση ενδεχόμενων αναθεωρητικών συμπεριφορών από τα όμορα βαλκανικά κράτη⎯Βουλγαρία. Προϋποτιθέμενη συνθήκη ήταν η διπλωματική διευθέτηση του ζητήματος της διανομής των ευρωπαϊκών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μεταξύ των νικητριών δυνάμεων. Δύο όψεις της υψηλής πολιτικής του Ε.Βενιζέλου: Παθητική: Η Μεγάλη Ιδέα, θα επιτυγχανόταν με την εκ των έσω αποδιάρθρωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, απότοκη της πολιτισμικής, οικονομικής, πνευματικής και πολιτικής επικράτησης των ελληνικών πληθυσμών της Ανατολίας. Ενεργητική: εδράζεται σε ορθολογικά κριτήρια κόστους-οφέλους και σε εκτιμήσεις αναδιανεμητικών ζητημάτων⎯κατανομή απόλυτων-σχετικών κερδών μεταξύ των Βαλκανικών κρατών και συνεπαγόμενα την ενίσχυση της

σχετικής ισχύος, της θέσης-ρόλου τους. Κατά τούτο θα αποκλείσει στρατηγικές ουδετερότητας ή κατευνασμού, θέτοντας ως αντικειμενικό πολιτικό στόχο την απελευθέρωση των εθνικών πληθυσμών που διαβιούσαν στις υπόδουλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ⎯Μακεδονία, Θράκη, Ήπειρο και νησιά Αιγαίου. Μέσα-συντελεστές ισχύος. Εσωτερική οικονομικό-στρατιωτική εξισορρόπηση και εξωτερική πολιτικό-διπλωματική και στρατιωτική εξισορρόπηση.

Εσωτερική στρατιωτική εξισορρόπηση: ποσοτική αύξηση-ποιοτική ενίσχυση του στρατιωτικού υλικού, εξορθολογισμός των στρατιωτικών δυνάμεων, επιζήτηση συντελεστών εξωτερικής στρατιωτικής εξισορρόπησης⎯συμμαχίες με βαλκανικά κράτη. Εκμετάλλευση του συγκριτικού του πλεονεκτήματος⎯ναυτική ισχύς, ναυτική πρωτοκαθεδρία-έλεγχο θαλάσσιων οδών στο Αιγαίο. Οικονομική αναδιοργάνωση-ανόρθωσης, για την εξοικονόμηση και τη βέλτιστη δυνατή κατανομή των οικονομικών πόρων στις αμυντικές δαπάνες, (δημιουργία πλεονάσματος στο κρατικό προϋπολογισμό το 1911).

Ερώτημα: Προσδιορίστε τη σχέση πολέμου-πολιτικής. Για τον Ε.Βενιζέλο, η χρήση της στρατιωτικής ισχύος ήταν ένα μέσο της πολιτικής για την επίτευξη των στόχων της και όχι αυτοσκοπός. Ως εκ τούτου προέβη στη μεθοδική χρήση της στρατιωτικής ισχύος για την επίτευξη τετελεσμένων γεγονότων, μέσω της κατάληψης-κατοχής στρατηγικής σημασίας εδαφικών περιοχών, όπως ήταν η Θεσσαλονίκη και τα Ιωάννινα. Τρόπος διεξαγωγής: οικονομία των μέσων και των μεθόδων κατά τη διάρκεια μιας ένοπλης σύρραξης. Ωστόσο δεν απέκλειε τη διενέργεια ενός προληπτικού πολέμου, έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εφόσον η τελευταία είχε ήδη προβεί σε εχθρικές ενέργειες, σε ακήρυχτο πόλεμο, καθώς και ενός πόλεμου παρεμπόδισης, έναντι της Βουλγαρίας.

Ως απόρροια της έγκαιρης-έγκυρης στρατηγικής ενόρασης των αναφυόμενων απειλών και ευκαιριών του εξωτερικού περιβάλλοντος, του ορθολογικού προσδιορισμού των πολιτικών στόχων και της αγαστής διασύνδεσης και εφαρμογής των κεντρικών διαστάσεων της ελληνικής υψηλής στρατηγικής για την επίτευξή τους, ο βαθμός της αποτελεσματικότητάς της ήταν εξαιρετικά υψηλός. Τα εδαφικά κέρδη της Ελλάδας κρυσταλλώνονται στη Συνθήκη του Βουκουρεστίου,(10.8.1913), βάση της οποίας έλαβε την Δυτική, Ανατολική και Κεντρική Μακεδονία, τη Νότια Ήπειρο, την Καβάλα, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου, εκτός από τα Δωδεκάνησα και την Ίμβρο, Τένεδο και Καστελόριζο. Περίοδος του Α’ Π.Π. (1914-1918). Διάγνωση εξωτερικού περιβάλλοντος⎯παράθυρα ευκαιριών και απειλών, λόγω του αναφαινόμενης συστημικής αλλαγής, απότοκη του κενού ισχύος που δημιουργήθηκε με την αναδίπλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την Ευρώπη και του γεωπολιτικού-γεωστρατηγικού ανταγωνισμού των δύο αντίπαλων συνασπισμών, Ανταντ-Κεντρικές Δυνάμεις.

Ελλάδα-Σερβία είναι οι κερδισμένες των βαλκανικών πολέμων, άρα επιθυμούν τη διατήρηση του status-quo. Βουλγαρία-Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι οι ηττημένες με συνεπαγόμενο να επιδιώκουν την αλλαγή του status-quo. Στόχοι ελληνικής εξωτερικής πολιτικής: Διατήρηση της ισορροπίας ισχύος και συνεπαγόμενα του εδαφικού καθεστώτος στη βαλκανική περιφέρεια. Ωστόσο η θεμελιώδης μεταβολή των εξωτερικών καταστάσεων με την έναρξη του Α’ Π.Π., (28.7.1914), δημιουργούσε μια σειρά διλημμάτων ασφαλείας⎯Βουλγαρία, Πύλη, για τους διαμορφωτές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Ο Ε.Βενιζέλος θα οριοθετήσει ως αξονικό πολιτικό στόχο τη διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας, της εσωτερικής-εξωτερικής κυριαρχίας της Ελλάδας, μέσω της αξιοποίησης των οποιονδήποτε παραθύρων ευκαιρίας για την επίτευξη του αέναου εθνικού στόχου της Μεγάλης Ιδέα. Ως βέλτιστη πολιτική-στρατηγική επιλογή προκρίνεται η σύμπραξη της Ελλάδας με τις δυνάμεις της Ανταντ. Αντίστροφα ο θρόνος, το σύνολο των αντιβενιζελικών πολιτικών κομμάτων και η στρατιωτική ηγεσία υποστήριξαν την επιλογή της πολιτικής ουδετερότητας. Ερώτημα: Ποια από τις δύο όψεις, ⎯πολιτικό-στρατιωτική σύμπραξη με Ανταντ ή εφαρμογή πολιτικής ουδετερότητας⎯, ήταν η βέλτιστη δυνατή επιλογή για τη διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων. Μια πρώτη διαπίστωση είναι ότι η εφαρμογή της πολιτικής της ουδετερότητας ήταν αναποτελεσματική όχι μόνο για την προαγωγή των αξονικών πολιτικών στόχων, αλλά και για την προάσπιση του συμφέροντος επιβίωσης, ⎯εδαφική ακεραιότητα, εσωτερική-εξωτερική κυριαρχία. Σε μια δεύτερη και βαθύτερη αποτίμηση, αποδεικνύεται ότι η συγκεκριμένη πολιτική όψη, αφενός δεν δύνατο να καταστεί χρηστική και αφετέρου ο βαθμός προσαρμοστικότητάς της με τις διαμορφωθείσες συνθήκες του διεθνούς περιβάλλοντος,⎯παράθυρα ευκαιριών-απειλών⎯, ήταν εξαιρετικά ισχνός. Για το λόγω ότι δεν αναφύονταν οι προϋποτιθέμενες συνθήκες για την εφαρμογή της: α) η πολικότητα του διεθνούς συστήματος. β) η γεωγραφική απόσταση του ουδέτερου κράτους από τις εστίες των συγκρούσεων, γ) η γεωπολιτική-γεωοικονομική βαρύτητα που ενέχει στους στρατηγικούς υπολογισμούς των πόλων του διεθνούς συστήματος το ουδέτερο κράτος. Καταληκτικά η πολιτική ουδετερότητα δεν διασφάλιζε τα θεμελιώδη ζωτικά ελληνικά συμφέροντα:

α) ανάσχεση των άμεσων απειλών,⎯Βουλγαρίας, Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,

β) διατήρηση της ισορροπίας ισχύος-συμφερόντων και του status-quo στα Βαλκάνια,

γ) διατήρηση της θέσης- ρόλου της Ελλάδος στο υποσύστημα των Βαλκανίων.

Αντίστροφα η επιλογή της πολιτικό-στρατιωτικής σύμπραξης της Ελλάδας με την Ανταντ, εδράζονταν στη συναρμογή των ελληνικών και των βρετανικών ζωτικών συμφερόντων. Η Ελλάδα θα λειτουργούσε ως τοποτηρητής και θεματοφύλακας των ζωτικών συμφερόντων της Αγγλίας στην ανατολική Μεσόγειο. Η Ανταντ θα παρείχε τους ικανούς-αναγκαίους συντελεστές εξωτερικής οικονομικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης, αφενός για την ανάσχεση των άμεσων περιφερειακών απειλών και αφετέρου για την επίτευξη του αέναου εθνικού στόχου,⎯Μεγάλη Ιδέα.

Ερώτημα: Γιατί να επιλεγεί η πολιτικό-στρατιωτική σύμπραξη με την Αντάντ και όχι με τις δυνάμεις του Άξονα. Απάντηση: Ανάπτυξη πελατειακών σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις. Δηλαδή, η επιλογή, από τις αντιβενιζελικές κυβερνήσεις, της πολιτικής της ευμενούς ουδετερότητας έναντι των Κεντρικών Δυνάμεων θα έπρεπε να μεταφρασθεί σε απτά πολιτικό-οικονομικά ή εδαφικά ανταλλάγματα για την Ελλάδα. Το τελικό ζητούμενο, της πολιτικής απόφασης του Ε.Βενιζέλου να συμπράξει με την Ανταντ, ήταν η αξιοποίηση ενός θεμελιώδους παραθύρου ευκαιρίας, (σε περίπτωση νίκης της Ανταντ), για την πραγμάτωση της εδαφικής ολοκλήρωσης του ελληνικού έθνους, με σχετικά αποδεκτό κόστος,(υπό την έννοια της εξωτερικής οικονομικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης από τις δυνάμεις της Ανταντ). Προϋποτιθέμενες συνθήκες για σύμπραξη με Ανταντ:

1. εξωτερική στρατιωτική εξισορρόπηση για την ανάσχεση των εξωτερικών απειλών ⎯Βουλγαρία,

2. οικονομική εξωτερική εξισορρόπηση, με παροχή δανείων για την κάλυψη των αμυντικών δαπανών.

3. εδαφική και πληθυσμιακή μεγέθυνση, ⎯προσφορά της Κύπρου και εδαφικών τμημάτων στα παράλια της Μ.Ασίας⎯, με απότοκο την αναβίβαση της θέσης-ρόλου της Ελλάδας σε περιφερειακή δύναμη.

Αντίστοιχα η Ελλάδα θα κατέβαλε :

1. εδαφικά ανταλλάγματα, π.χ. το ζήτημα παραχώρησης της Καβάλας στη Βουλγαρία, για την στρατιωτική σύμπραξη της δεύτερης με τις δυνάμεις της Αντάντ.

2. στρατιωτικές διευκολύνσεις στις συμμαχικές δυνάμεις, κυρίως με την χρησιμοποίηση του λιμένα της Θεσσαλονίκης,(μέγιστης στρατηγικής σημασίας παράγοντας), για την μεταφορά στρατευμάτων και εφοδίων.

3. παροχή εξωτερικής στρατιωτικής εξισορρόπησης στη Σερβία, εάν δεχόταν επίθεση από τις Κεντρικές δυνάμεις.

Αναφυόμενα ζητήματα που οδήγησαν σε πολιτική σύγκρουση τον Ε.Βενιζέλο με το Θρόνο και την Στρατιωτική Ηγεσία. Επιχείρηση των δυνάμεων της Ανταντ στην Καλλίπολη & Τήρηση των διεθνών υποχρεώσεων της Ελλάδας από τη συνθήκη συμμαχίας με τη Σερβία. Ερώτημα: σχέση ισχύος, διεθνούς δικαίου-διεθνούς ηθικής.

Εστιαζόμενος στη σχέση ισχύος-δικαίου, διεθνούς υποχρέωσης-εθνικού συμφέροντος, ο Ε. Βενιζέλος αναγνωρίζει ότι η ισχύς υπερισχύει του δικαίου και το εθνικό συμφέρον προηγείται των διεθνών υποχρεώσεων. Πάραυτα ένα λιγότερο ισχυρό κράτος, είναι εξ αντικειμένου υποχρεωμένο να τηρεί τις υποχρεώσεις του, που απορρέουν από διεθνείς συνθήκες, εφόσον με την πολιτική αυτή πράξη, νομιμοποιείται διεθνώς και αποκτά συντελεστές εξωτερικής εξισορρόπησης.

Εντούτοις η ανωτέρω πολιτική απόφαση του Ε.Βενιζέλου, εδράζεται στο εθνικό συμφέρον. Δηλαδή, η παροχή εξωτερικής στρατιωτικής εξισορρόπησης της Ελλάδας προς τη Σερβία, κρίνονταν επιβεβλημένη, για τη διατήρηση της ισορροπίας ισχύος στα Βαλκάνια.

Αποτελέσματα της πολιτικής ουδετερότητας:

α) Ανατροπή της ισορροπίας ισχύος στα Βαλκάνια, μετά την πολιτικό-στρατιωτική σύμπραξη της Βουλγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τις Κεντρικές Δυνάμεις.

β) Κατάλυση της εσωτερικής-εξωτερικής κυριαρχίας της Ελλάδας. γ) Εδαφική συρρίκνωση του Ελληνικού κράτους, λόγω της κατάληψης-

κατοχής μειζόνων περιοχών της Αν. Μακεδονίας από τις βουλγαρικές δυνάμεις.

δ) Οικονομική-στρατιωτική απίσχνανση της Ελλάδας, απόρροια της παρατεταμένης επιστράτευσης και της κατάσχεσης μεγάλου μέρους του οπλισμού του ελληνικού στρατού από τα γερμανοβουλγαρικά στρατεύματα. Ερώτημα: Οριοθετήστε τα αίτια και αιτιατά του εθνικού διχασμού.

Μικρασιατική Εκστρατεία, 1919-1922 Ερώτημα: Διαμόρφωσε και εφάρμοσε ο Ε.Βενιζέλος μια λελογισμένη πρόταση εθνικής στρατηγικής για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας; Κεντρικές αρχές της εθνικής στρατηγικής του Ε.Βενιζέλου:

α) Αποφυγή στρατηγικής υπερεπέκτασης και υπερεξάπλωσης. Περιορισμένη χρήσης στρατιωτικής ισχύος, διεθνής νομιμοποίηση της ελληνικής στρατιωτικής αποστολής στη Σμύρνη από τη διασυμμαχική διάσκεψη.

β) Στρατηγική τετελεσμένων. γ) Αποφυγή πολιτικών κατευνασμού. Π.χ. κατά την διάρκεια των

διπλωματικών διεργασιών της Διάσκεψης της Βουλώνης, (7/20 Ιουνίου 1920), ο Ε.Βενιζέλος θα προδηλώσει την πολιτική του επιλογή για μονομερή χρήση της ελληνικής στρατιωτικής ισχύος με αντικειμενικό στόχο την επιβολή των όρων της Συνθήκης των Σεβρών στον Κεμάλ, σε αντιδιαστολή με την πολιτική των παραχωρήσεων, (κατευνασμού), την οποία υποστήριξε η ιταλική και η γαλλική πλευρά.

δ) Αρχή αυτοβοήθειας.

Ο αντίλογος στην πραγματικότητα αυτή συνέχεται με μια σειρά αξιολογικών κρίσεων μεταξύ των οποίων και οι εξής :

α) «Η απόβαση των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη υπήρξε απόφαση μοιραία για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Η σταδιακή εμπλοκή της Ελλάδας στην Μικρά Ασία αποδείχθηκε, βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον, καταστροφική. Στην ανατολική Θράκη, στην Κωνσταντινούπολη, στα παράλια και στην ενδοχώρα της Τουρκίας κατοικούσαν το 1919 2.450.000 Ελλήνων έναντι 8.000.000 Τούρκων και 1.500.000 περίπου Αρμενίων, Εβραίων και Βουλγάρων»1. β) «Η 15η Μαϊου 1919, ημέρα αποβάσεως των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, υπήρξε η δραματικότερη της νεωτέρας ιστορίας, όχι εκ του αποτελέσματος της, […], αλλά διότι το εγχείρημα απετολμήθη με την Ελλάδα βαθύτατα διαιρεμένη, και την ψευδαίσθηση ότι η προσπάθεια είχε πραγματική υποστήριξη από τις νικήτριες δυνάμεις του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Στα δεδομένα αυτά πρέπει να προστεθεί και η πλήρης άγνοια της επικρατούσης στη Μικρά Ασία πραγματικότητος, όπου η κατάρρευση του οθωμανικού συστήματος, ανεδείκνυε έναν δυναμικότατο εθνικισμό με ηγέτη τον Μουσταφά Κεμάλ»2. γ) «[…] Η χώρα αύτη (Μ.Ασία) αποτελεί σύνολον μερών στενώς συνδεομένων προς αλλήλα γεωγραφικώς, οικονομικώς, ιστορικώς και εθνολογικώς. Είναι δύσκολον να υποδιαιρέση τις την χώραν ταύτην πολιτικώς, χωρίς να περιπέση εις ανωμαλίας, αίτινες, έχουσαι αντίκτυπον επί του οικονομικού και εθνολογικού πεδίου, θα γεννήσωσι μοιραίως, εν τη εξελίξει του χρόνου, προστριβάς, αίτινες θα αγάγωσιν εις αγώνας προς συνένωσιν πάλιν των χωρών τούτων δια της επικρατήσεως της μιας εξ αυτών. […]»3. Διερεύνηση του βαθμού προσαρμοστικότητας⎯στις εσωτερικές-εξωτερικές συνθήκες⎯ και του μέτρου αποτελεσματικότητας της εθνικής στρατηγικής του Ε.Βενιζέλου.

1. Συναρμογή με τις γεωπολιτικές και γεωστρατηγικές μεταβλητές του εξωτερικού περιβάλλοντος, με απότοκο την ανάσχεση των παραθύρων τρωτότητας και την αξιοποίηση των παραθύρων ευκαιρίας. Π.χ. προαγωγή των ζωτικών συμφερόντων Αγγλίας-Γαλλίας στην Ανατολία, ανάσχεση εδαφικών τετελεσμένων από την Ιταλία.

2. Ο Ε.Βενιζέλος υποστήριξε ότι ο γεωγραφικός διαχωρισμός της Μικράς Ασίας θα καθορίζονταν από πολιτικό-στρατηγικά κριτήρια και όχι από αμιγώς στρατιωτικά. Δύο ικανές και αναγκαίες συνθήκες για τη βιωσιμότητα της ελληνικής πολιτικής κυριαρχίας στην Ιωνία. Εδαφικός διαμελισμός-αποδιάρθρωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δημιουργία νέων κρατών και εγκαθίδρυση πολιτικό-οικονομικών σφαιρών επιρροής των Μεγάλων Δυνάμεων. Αποικισμός στις ενσωματωθείσες στην Ελλάδα περιοχές της Μικράς Ασίας.

1 Θ. Βερέμης, «Αρχή δεινών μεγάλων», Καθημερινή, 20.5.2007. 2 Κ. Ιορδανίδη, «Διαιρεμένοι και χωρίς συμμάχους», Καθημερινή, 20.5.2007. 3 Υπόθεση του Ι.Μεταξά. Βλ. Χρ. Χρηστίδη, (επιμ.), Ι.Μεταξάς. Το Προσωπικό του Ημερολόγιο, τομ. 2, Αθήνα, Γκοβόστης, 1952, σ. 386.

3. Τουρκικός εθνικισμός. Η παρουσία των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στη Σμύρνη, αφύπνισε και ενδυνάμωσε τον τουρκικό εθνικισμό. Από την άλλη πλευρά η εξέλιξη του κεμαλικού εθνικιστικού κινήματος δεν είχε προσλάβει, την έκταση και την ένταση ενός καθολικού εθνικού προτάγματος

4. Εσωτερική προσαρμοστικότητα-νομιμοποίηση της υψηλής στρατηγικής του Ε.Βενιζέλου. Εδραζόταν σε συλλογικά αποδεκτές εθνολογικές και πολιτισμικές παραδοχές⎯κοσμοεικόνες, που ενείχαν ηθικοκανονιστική και κοινωνικό-πολιτική νομιμοποίηση. Ωστόσο μια σειρά παρεμβαίνουσων μεταβλητών, ⎯όπως η πόλωση του διχαστικού κλίματος μεταξύ βενιζελικών-αντιβενιζελικών, λόγω του δυναστικού ζητήματος, η λειτουργική ανεπάρκεια της βενιζελικής κυβέρνησης στο εσωτερικό, παράλληλα με την εκδήλωση αυταρχικών συμπεριφορών εις βάρος των μελών της αντιπολίτευσης⎯, απομείωσαν το βαθμό προσαρμοστικότητας της εσωτερικής πολιτικής των Φιλελευθέρων.

Ερώτημα: Ποιο ήταν όμως το μέτρο αποτελεσματικότητας της εθνικής στρατηγικής του Ε.Βενιζέλου για την πραγμάτωση της εδαφικής ολοκλήρωσης του ελληνικού έθνους; Κρίνοντας εκ του αποτελέσματος της Συνθήκης των Σεβρών ο βαθμός αποτελεσματικότητας ήταν υψηλός. Η απόφαση του Ε.Βενιζέλου, να εμπλέξει πολιτικό-στρατιωτικά την Ελλάδα στην Ιωνία, δεν ήταν η αξονική αιτία της Μικρασιατικής καταστροφής. Γιατί;

1. Η διατήρηση της εσωτερικής τάξης και της προάσπισης της εξωτερικής ασφάλειας της Σμύρνης, δεν οδηγούσε την Ελλάδα σε στρατηγική υπερεπέκταση ή υπερεξάπλωση.

2. Τα μεγέθη ισχύος μεταξύ της Ελλάδας και της αποδιαρθρωμένης πολιτικό-στρατιωτικά Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

3. Η πρόταξη μιας συγκροτημένης και ορθολογικά υπολογισμένης πολιτικής για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών.

Αντίστροφα η ανάληψη της πολιτικής διακυβέρνησης της Ελλάδας από τις αντιβενιζελικές πολιτικές παρατάξεις θα συνωθήσει στην αποδιάρθρωση της εθνικής στρατηγικής. Λόγω:

α) Χαμηλού βαθμού προσαρμοστικότητας στις εσωτερικές και εξωτερικές αναγκαιότητες. Λανθασμένη διάγνωση-αξιολόγηση των άμεσων συστημικών απειλών.

β) Αμετροέπεια στη σύζευξη του πολιτικού στόχου με το σύνολο των διατιθέμενων μέσων. Εφαρμογή μιας επιθετικής στρατιωτικής στρατηγικής, για την επιβολή της ελληνικής πολιτικής βουλήσεως στο κεμαλικό καθεστώς, αποκλειστικά και μόνο με συντελεστές εσωτερικής οικονομικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης.

γ) Υψηλού βαθμού τρωτότητας. Εξαιτίας της επιχειρησιακής και τακτικής αδυναμίας της ελληνικής στρατιωτικής στρατηγικής να υπερκεράσει τους θεμελιώδεις παράγοντες της τριβής και της ομίχλης

του πολέμου, που παρουσιάσθηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια των επιθετικών επιχειρήσεων της ελληνικής στρατιάς πέρα από το Σαγγάριο,(Ιούλιος-Αύγουστος 1921) και κορυφώθηκαν την περίοδο της αντεπίθεσης των κεμαλικών στρατιωτικών δυνάμεων, τον Αύγουστο του 1922.

δ) Ανορθολογικής και αντιπαραγωγικής συνύφανσης των όψεων-διαστάσεων της εθνικής στρατηγικής. Αποτυχία στον εσωτερικό συνταιριασμό των πολλαπλών της διαστάσεών, με συνεπακόλουθο την αλληλο-υπονόμευση και αλληλο-εξουδετερωσή τους κατά την εφαρμογή τους.

ε) Εξασθένηση του μέτρου αποτελεσματικότητας της εθνικής στρατηγικής. Η αδιάλειπτη, αποκλειστική και απαρέγκλιτη χρήση της στρατιωτικής ισχύος για την επίτευξη του θεμελιώδους πολιτικού στόχου.

Ελληνική Εξωτερική Πολιτική- 1923-1940 Περίοδος 1923-1928. (Φάση εσωτερικής πολιτικής, οικονομικής, στρατιωτικής ανασυγκρότησης). Κεντρικοί στόχοι ελληνικής εξωτερικής πολιτικής: 1. Προάσπιση συμφέροντος επιβίωσης 2. Ζωτικά Συμφέροντα- Εδαφικές αξιώσεις: Δωδεκάνησα, Β. Ήπειρος, Κύπρος. Μέσα: Στρατιωτική εσωτερική εξισορρόπηση-ανάσχεση γειτονικής εισβολής, Διεθνείς Θεσμοί-ΚτΕ. Προσήλωση στις βασικές αρχές του Διεθνούς Δικαίου, αρχή της pacta sund servanta. Συνδιάσκεψη Λωζάνης, Οκτώβριος 1922. Βασικά ζητήματα της συνδιάσκεψης σχετικά με την Ελλάδα- Αν. Θράκη, νησιά Ανατ. Αιγαίου και ανταλλαγή πληθυσμών. Συνθήκη Λωζάνης, 24 Ιουλίου 1923 Κέρδη Τουρκίας- Αν. Θράκη, νησιά Ίμβρο-Τένεδο, τρίγωνο Έβρου (Καράαγατς), αναγνώριση τουρκικής κυριαρχίας στα Στενά. Ελλάδα- αποκτά όλα τα νησιά του Αιγαίου εκτός από τα Δωδεκάνησα που παραχωρούνται στην Ιταλία. Ανταλλαγή πληθυσμών, εξαίρεση μόνο για έλληνες Κων/πολης και μουσουλμάνος δυτ. Θρακης. Τι κέρδισε η Ελλάδα υπό το γράμμα της Συνθήκης της Λωζάνης; (άρθρα 12 & 13), αναγνωρίζονταν η ελληνική κυριαρχία στα νησιά Χίο, Σάμο, Ικαρία, Μυτιλήνη, Λήμνο και Σαμοθράκη, παράλληλα με την επιβολή καθεστώτος μερικής αποστρατικοποίησης στα τέσσερα πρώτα. Με τη Σύμβαση της Λωζάνης για τα Στενά, (άρθρο 4) επιβάλλονταν καθεστώς

πλήρους αποστρατικοποίησης (ως ουδέτερες ζώνες) στα νησιά Λήμνος, Σαμοθράκη και Λαγούσες4. Περίοδος της Β’ Ελληνικής Δημοκρατίας, 1924-1935 -Θεσμικές εσωτερικές κρίσεις.

1.Πολιτική κρίση-κυβερνητική αστάθεια, έλλειψη εσωτερικής νομιμοποίησης

με απότοκο διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις και άμεση παρέμβαση του

στρατού και του θρόνου στην πολιτική ζωή.

2.Οικονομική κρίση-ευμεγέθη δημοσιονομικά ελλείμματα, εξωτερικός δανεισμός και στενότητα των συναλλαγματικών διαθεσίμων, με απότοκο την άνοδο του πληθωρισμού-ανεργίας. 3.Κοινωνική κρίση- απότοκη του προσφυγικού ζητήματος, (ανάγκη

αποκατάστασης- ενσωμάτωσης των προσφύγων σ’ ένα νέο

κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον), της αυξήσεως του αστικού πληθυσμού και

των εθνολογικών μεταβολών που επήλθαν στην περιοχή της Μακεδονίας.

Εξωτερικές απειλές: -Αλβανία. Καταπάτηση των θρησκευτικών, εκπαιδευτικών και κοινοτικών

ελευθεριών του ελληνικού πληθυσμού της Β. Ηπείρου. Οριστική διαρρύθμιση,

με το πρωτόκολλο της Φλωρεντίας, (27.1.1925), του εδαφικού καθεστώτος

που είχε προβλεφθεί από την Πρεσβευτική Συνδιάσκεψη στις 9 Νοεμβρίου

1921.

-Βουλγαρία. Άρνηση τήρησης των διεθνών συνθηκών και εφαρμογής των

διεθνών της υποχρεώσεων–π.χ. το ζήτημα της εθελοντικής μετανάστευσης

των βουλγάρων από την Ελλάδα και των ελλήνων από τη Βουλγαρία, το

Μακεδονικό ζήτημα, η βουλγαρική αξίωση για ελεύθερη οικονομική ζώνη στο

Αιγαίο.

-Γιουγκοσλαβία. Ζητήματα διανομής σχετικών κερδών, (π.χ. το Μακεδονικό),

και συνεπαγόμενα θέσεως, ρόλου και γοήτρου μεταξύ Ελλάδας-

Γιουγκοσλαβίας – το ζήτημα της εξόδου στο Αιγαίο.

4 Βλ, αναλυτικότερα Παζαρτζί-Οικονομίδης, 1989.

-Ρουμανία. Στασιμότητα στις διμερείς διπλωματικές σχέσεις. Θα χρειαστεί η

ιταλική διαμεσολάβηση για την πραγμάτωση της ελληνο-ρουμανικής

πολιτικοδιπλωματικής προσέγγισης, τον Μάρτιο του 1928.

Διεθνές Σύστημα

-Βρετανία. Η οικονομικοπολιτική πρόσδεση της Ελλάδας με την Βρετανία, η

οποία ενισχύθηκε ιδιαίτερα από την κυβέρνηση του Α.Μιχαλακόπουλου, δεν

μεταφράσθηκε σε απτούς συντελεστές εξωτερικής εξισορρόπησης. Παρά

ταύτα οι διμερείς σχέσεις Ελλάδας-Βρετανίας επεκτείνονται στον οικονομικό

τομέα, λόγω του ζωτικού συμφέροντος της Βρετανίας για την εξεύρεση νέων

αγορών και την επένδυση κεφαλαίων στο εξωτερικό–ισχυρή βρετανική

παρουσία στην οικονομική και εμπορική πολιτική της Ελλάδας.

Προσφυγή της Ελλάδας στην κεφαλαιαγορά του Λονδίνου για τη διασφάλιση

των ικανών και αναγκαίων συντελεστών της οικονομικής αναδιοργάνωσης-

ανάπτυξης.

-Γαλλία. Περίοδος δοκιμασίας λόγω της μεταστροφής του στρατηγικού

ενδιαφέροντος της Γαλλίας προς την Κεντρική Ευρώπη, παράλληλα με την

εκδήλωση μεμονωμένων ατυχών επεισοδίων ή ανεπίλυτων διμερών

διαφορών (διακανονισμός πολεμικών χρεών). Διπλωματική πρωτοβουλία της

Γαλλίας για την αποκατάσταση των ελληνοσερβικών σχέσεων.

-Ιταλία. Η κυβέρνηση του Α. Ζαΐμη, με υπουργό εξωτερικών τον Α.

Μιχαλακόπουλο, θα ανταποκριθεί θετικά στην ιταλική πρόσκληση για

ενίσχυση των διμερών σχέσεων των δύο κρατών, επιδιώκοντας την ανάπτυξη

του εύρους-περιεχομένου τους. Αντικειμενικός πολιτικός στόχος ήταν η

ενίσχυση της διαπραγματευτικής ισχύος της Ελλάδας και συνεπαγόμενα του

κύρους-γοήτρου της έναντι της Γιουγκοσλαβίας-Τουρκίας, η εργαλειακή

χρήση της ιταλικής διπλωματίας για την εξομάλυνση των ελληνοβουλγαρικών

και ελληνοαλβανικών σχέσεων και η διασφάλιση της ζωής-περιουσίας

(ζωτικό συμφέρον) του ελληνισμού της Β. Ηπείρου και των Δωδεκανήσων

Ο αξονικός στρατηγικός προσανατολισμός της Ελλάδας–διατήρηση του

εδαφικού καθεστώτος της Συνθήκης της Λωζάνης– συνεπικουρείται με

συντελεστές διεθνούς θεσμικής εξισορρόπησης, όπως η συμμετοχή της σε

διεθνείς θεσμούς–Κοινωνία των Εθνών– η εφαρμογή της αρχής της pacta

sund servanta, (δηλαδή του σεβασμού των διεθνών υποχρεώσεων, του

απαραβίαστου των υποσχέσεων και του δεσμευτικού χαρακτήρα των

συνθηκών), η σταθερή προσήλωση στις βασικές αρχές τους διεθνούς δικαίου

και στους κανόνες της διεθνούς τάξης. Στο πλαίσιο αυτής της συλλογιστικής,

στόχοι όπως:

α) η δημιουργία κλίματος ύφεσης μέσω πολιτικών κατευνασμού-συνεργασίας

στο βαλκανικό υποσύστημα,

β) η σταθεροποίηση της δραχμής και η νέα διαρρύθμιση των διεθνών

οικονομικών υποχρεώσεων της χώρας–εξωτερικό χρέος, δάνεια για

εγκατάσταση προσφύγων,

γ) ο αναδασμός της μεγάλης γαιοκτησίας, κ.α.

έμελλαν να αποτελέσουν, μετά τη συγκρότηση της οικουμενικής κυβέρνησης,

(4.12.1926), ορόσημα στην πορεία της εσωτερικής οικονομικοστρατιωτικής

και κοινωνικοπολιτικής ανασυγκρότησης της Ελλάδας.

Περίοδος 1928-1932 Η τετραετία του Ε.Βενιζέλου, 1928-1932

Αναπροσανατολισμός της ελληνικής υψηλής στρατηγικής: απεμπόληση της

πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας και ενίσχυση της θέσης-ρόλου της Ελλάδας στο

ανταγωνιστικό περιφερειακό της υποσύστημα,

Κεντρικός στόχος της πολυδιαυλικής υψηλής στρατηγικής του Ε.Βενιζέλου-

προστασία συμφέροντος επιβίωσης, μέσω της διασφάλισης-προάσπισης του

καθεστώτος της Λωζάνης, και αποκατάσταση της θέσης-ρόλου-εθνικού

γοήτρου της Ελλάδας στην βαλκανική της περιφέρεια, μέσω της εξόδου της

από το καθεστώς της πολιτικό-διπλωματικής απομόνωσης, απότοκο των

ανεπίλυτων διμερών ζητημάτων με τους περιφερειακούς της συνδαιτυμόνες

και τις Μεγάλες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις.

Αξονικό μέσο ήταν η χρήση της διπλωματίας για την ανάπτυξη διεθνών

ερεισμάτων-συντελεστών εξωτερικής εξισορρόπησης, την αποκατάσταση της

πολιτικής φήμης της Ελλάδας, ως κράτους status-quo, του εθνικού

γοήτρου⎯δυνατότητα συναλλαγής με ίσους όρους στο πολιτικό-διπλωματικό

πεδίο μεταξύ των βαλκανικών κρατών, και τον μετριασμό της απόλυτης

εξάρτησης από τις Μεγάλες Δυνάμεις, (ιδιαίτερα Αγγλία-Γαλλία).

Προϋποτιθέμενες συνθήκες για την προαγωγή του ανωτέρω πολιτικού

στόχου:

α) Η πολιτικό-στρατηγική συνεννόηση με την μείζονα μεσογειακή ναυτική

δύναμη⎯Ιταλία, ή οποία επισφραγίσθηκε με τη σύναψη, (στις 23.9.1928)

συμφώνου φιλίας, συνδιαλλαγής και δικαστικού διακανονισμού, πενταετούς

διάρκειας. Μεταξύ των άλλων προβλέπονταν και η αμοιβαία πολιτικό-

διπλωματική υποστήριξη σε περίπτωση εξωτερικής απειλής μίας εκ των δύο

χώρων.

Αποτελέσματα: διεύρυνση του διπλωματικού ορίζοντα της ελληνικής υψηλής

στρατηγικής, ισχυροποίηση της θέσης-ρόλου-γοήτρου της Ελλάδας στο

περιφερειακό της υποσύστημα.

β) Η επίλυση των διμερών διαφορών με τα Βαλκανικά κράτη.

Ο Βενιζέλος χρησιμοποίησε εργαλειακά την ελληνο-ιταλική συμφωνία, ως

μέσο διπλωματικής πίεσης στη Γιουγκοσλαβία καθιστώντας εναργή την

ελληνική πολιτική θέση στις αξιώσεις του Βελιγραδίου⎯ δημιουργία

ελεύθερης ζώνης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και έλεγχο της

σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Γευγελής. Με τη διαμεσολάβηση του

Παρισιού, θα επιτύχει τον μετριασμό των Γιουγκοσλαβικών αξιώσεων και την

επιτυχή απόληξη των διμερών διαπραγματεύσεων, με την υπογραφή δύο

πρωτοκόλλων, (11.10.1929), και ενός σύμφωνου φιλίας, συνδιαλλαγής και

ειρηνικής διευθέτησης των διαφορών, (27.3.1929).

Η αναβίβαση της θέσης-ρόλου της Ελλάδας αντικατοπτρίστηκε στην

επιβεβαίωση των φιλικών δεσμών με τη Ρουμανία, μέσω της σύναψης

διμερούς συμφώνου στις 21.3.1928. Η επίσκεψη του Ε.Βενιζέλου στο

Βουκουρέστι, τον Αύγουστο του 1931, ολοκληρώθηκε με την υπογραφή νέας

διμερούς Συμβάσεως Εμπορίου, Ναυσιπλοΐας και Εγκαταστάσεως.

Τουναντίον η εξομάλυνση των εκκρεμών διαφορών με την Αλβανία και τη

Βουλγαρία, προσέκρουαν σε ανυπέρβλητα πολιτικά εμπόδια. Με την πρώτη,

οι προστριβές εντοπίζονταν στο καθεστώς της ελληνικής μειονότητας στη

Βόρεια Ήπειρο, ενώ η αναθεωρητική πολιτική της Βουλγαρίας, καθ’ όλη τη

διάρκεια του μεσοπολέμου, για την ανατροπή του καθεστώτος της Λωζάνης,

με αντικειμενικό στόχο την πρόσκτηση ελληνικών εδαφών, ⎯Μακεδονία, Δυτ.

Θράκη⎯, απειλούσε την ελληνική εδαφική ακεραιότητα, (συμφέρον

επιβίωσης). Το αδιέξοδο στις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις κορυφώνεται κατά

τη διάρκεια του 1931, μετά την καταγγελία, από την ελληνική πλευρά, της

προσωρινής ελληνο-βουλγαρικής εμπορικής σύμβασης, ως απάντηση στην

απόφαση της βουλγαρικής κυβέρνησης για την αύξηση των εισαγωγικών

δασμών σε ορισμένα ελληνικά προϊόντα.

γ) Προσέγγιση και εξομάλυνση των πολιτικών-διπλωματικών της σχέσεων με

τις Μεγάλες Δυνάμεις. Μείωση της πολιτικό-στρατιωτικής

εξάρτησης⎯εξαρτησιακή λογική, της Ελλάδας, από τους συνδυασμούς των

Μεγάλων Δυνάμεων⋅ «και δή εκείνων, αίτινες εζήτουν να ασκούν την

επιρροήν εις τα Βαλκάνια».

Ο έλληνας πρωθυπουργός, θα μετριάσει τις αναφυόμενες τριβές που δύνατο

να δημιουργήσει η επικείμενη σύναψη του ελληνοϊταλικού συμφώνου, στις

διμερείς σχέσεις της Ελλάδας με τη Γαλλία-Αγγλία, μέσω της φανερής

διπλωματίας (έγκαιρη γνωστοποίηση στην Γαλλία και Αγγλία του

περιεχομένου της επικείμενης ελληνο-ιταλικής συμφωνίας).

Μετά την άρση των αρχικών επιφυλάξεων του βρετανικού υπουργείου

εξωτερικών, για την ελληνοϊταλική προσέγγιση, το Σύμφωνο της Ρώμης,

συναρμόζονταν τόσο με τις βασικές αρχές της βρετανικής υψηλής

στρατηγικής, όσο και με τους ειδικότερους στόχους της βρετανικής

διπλωματίας στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Παρεπόμενα, η πολιτικό-

διπλωματική υποστήριξη του Λονδίνου στην πολιτική του Ε.Βενιζέλου,

εξυπηρετούσε την ενίσχυση-διεύρυνση των ζωτικών οικονομικών του

συμφερόντων στην Ελλάδα, τα οποία επεκτείνονταν εκτός από τον

δανειοδοτικό και στον επενδυτικό τομέα.

δ) Αποφυγή οποιασδήποτε πολιτικό-στρατηγικής ενέργειας δυναμικής

διεκδίκησης των ανεκπλήρωτων εθνικών συμφερόντων⎯Δωδεκάνησα,

Κυπριακό. Με βάση την πολιτική πράξη του έλληνα πρωθυπουργού,

⎯ειδικότερα στο Κυπριακό ζήτημα⎯, διαφαίνεται η μεθοδική αποφυγή για την

παροχή εξωτερικής εξισορρόπησης σε οποιαδήποτε “αλυτρωτική” κίνηση, στο

βαθμό και στο μέτρο που δεν υποστηρίζονταν από ισχυρά εξωτερικά

ερείσματα ή δεν δύνατο να λειτουργήσει εξαναγκαστικά προς τις Μεγάλες

Δυνάμεις⎯Ιταλία, Αγγλία, για την απόδοση μιας ευμενούς λύσεως.

ε) Πολιτική-διπλωματική συνεννόηση με την Κεμαλική Τουρκία. Η

συμβολή του Ε.Βενιζέλου υπήρξε αποφασιστική για τη διαρρύθμιση των

διμερών ελληνο-τουρκικών διαφορών, την ενίσχυση των πολιτικών-

διπλωματικών σχέσεων των δύο κρατών, την εγκαθίδρυση ενός κλίματος

détente και μιας βραχύβιας περιόδου φιλίας-συνεργασίας.

Οι προσδιοριστικές μεταβλητές της ελληνοτουρκικής συνεννόησης: α) Και τα δύο κράτη, λειτουργούσαν εντός ενός αναδιαμορφωμένου

περιφερειακού συστήματος, που χαρακτηρίζονταν από ρευστότητα-

ανακατανομή στην ισορροπία ισχύος, συμφερόντων, θέσεως και ρόλων.

Αναλυτικότερα, με εξαίρεση την Τουρκία, η Ρουμανία παρέμεινε το

μεγαλύτερο, εδαφικά-πληθυσμιακά, βαλκανικό κράτος, απότοκο των

εδαφικών προσκτήσεων από τη Ρωσία, την Αυστροουγγαρία και τη

Βουλγαρία. Η Σερβία, αποκόμισε τα μεγαλύτερα κέρδη σε ποσοστιαία βάση,

τριπλασιάζοντας σχεδόν την έκταση και τον πληθυσμό της. Η Τουρκία είχε τις

μεγαλύτερες εδαφικές απώλειες, ωστόσο επωφελήθηκε εξαιτίας της

ομοιογένειας και της ενότητας που απέκτησε ως αποτέλεσμα της μετατροπής

της από μια πολυεθνική αυτοκρατορία σε κράτος-έθνος. Τοιουτοτρόπως

εμφανίσθηκε ικανοποιημένη με το εδαφικό καθεστώς⎯διατήρηση των Στενών

και της ενδοχώρας της Ανατολίας, και επικεντρώθηκε στο έργο της

εσωτερικής ανόρθωσης. Η Βουλγαρία απέμεινε η μοναδική αναθεωρητική

δύναμη, έχοντας όμως υποβιβαστεί από τη δεύτερη στην τελευταία θέση της

βαλκανικής ιεραρχίας.

β) Οι δύο πολιτικοί ηγέτες, Ε.Βενιζέλος-Μ.Κεμάλ, εμφορούνταν από το

νεοτερικό εκσυγχρονιστικό κανόνα⎯αστικός εκσυγχρονισμός. Ο Ε.Βενιζέλος,

από την πρώτη κιόλας κυβερνητική του θητεία, θα διαμορφώσει-εφαρμόσει

ένα μεθοδικό και ολοκληρωμένο πολιτικό πρόγραμμα για τον αστικό

εκσυγχρονισμό της Ελλάδας, παράλληλα με την σύσταση μια σύγχρονης

δημοκρατίας κατά τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα. Από την άλλη πλευρά, ο

Μ.Κεμάλ, θα εφαρμόσει ένα θεσμικό κυρίως εκσυγχρονισμό, επιχειρώντας την

μετάταξη της χώρας του από το μεσαίωνα στον σύγχρονο κόσμο.

γ) Η επιτακτική πολιτική αναγκαιότητα της διαρρύθμισης των εσωτερικών

κοινωνικό-οικονομικών προβλημάτων και της σταθεροποίησης του πολιτικού

καθεστώτος. Π.χ. η ελληνοτουρκική φιλία προσέφερε στην Άγκυρα την

χρονική άνεση για την αντιμετώπιση της εσωτερικής κρίσης⎯σταθεροποίηση

κεμαλικού καθεστώτος, εξυγίανση οικονομίας, καταστολή των εξεγέρσεων

των Κούρδων αυτονομιστών, ανάκτηση κι ανασύνταξη δυνάμεων, και

ταυτόχρονα τη δυνατότητα υπαγωγής της Ελλάδας στο άρμα της Τουρκίας.

δ) Οι αναφυόμενες διεθνείς συγκυρίες, όπως η πολιτικό-διπλωματική

συνεννόηση Σερβίας-Βουλγαρίας, που οδήγησε τον Ε.Βενιζέλο στην

προσέγγιση της Τουρκίας ως μια κίνηση τακτικού διπλωματικού ελιγμού, η

πολιτική κατεύθυνση της Κεμαλικής Τουρκίας για ενσωμάτωση και

ολοκλήρωση στο σύστημα των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Γενικότερα το κεντρικό δόγμα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής είναι ότι : «η

Ελλάδα αποτελεί μια χώρα την οποία δεν πρέπει να χάνουμε από τα μάτια

μας, αλλά να ακολουθούμε κατά πόδας». «Η λογική που διέπει αυτή την

πρόταση είναι η εξής: όσες φορές η Ελλάδα απείλησε την ακεραιότητα της

Τουρκίας, βρισκόταν συνασπισμένη με τις χώρες εκείνες με τις οποίες η

Τουρκία διατηρούσε φιλικές σχέσεις και δεν φαινόταν πρόθυμη να

προασπίσει τα συμφέροντά τους. Κατ’ επέκταση του λοιπού θα καταβάλλεται

προσπάθεια να βρίσκεται η Τουρκία στις ίδιες συμμαχίες με την Ελλάδα,[…]».

ε) Η ρητή αποδοχή του διεθνούς καθεστώτος της Συνθήκης της Λωζάνης και

η επίσημη διακήρυξη, από τις πολιτικές ηγεσίες των δύο κρατών, του

σεβασμού των διεθνών τους υποχρεώσεων, της εδαφικής ακεραιότητας και

των εθνικών συμφερόντων αλλήλων.

στ) Η γεωπολιτική-γεωστρατηγική σημασία του ελληνο-τουρκικού άξονα για τη

διατήρηση της ισορροπίας ισχύος στα Βαλκάνια, ως ανασχετικός φραγμός σε

οποιαδήποτε αναθεωρητική ενέργεια μιας βαλκανικής δύναμης για την

εγκαθίδρυση πρωτοκαθεδρίας στην περιοχή⎯περιφερειακός ηγεμόνας.

Αναλυτικότερα τα κοινά ζωτικά συμφέροντα Ελλάδας-Τουρκίας στη

Βαλκανική, συνοδεύονταν από μια ανάλογη αντιστοιχία συμφερόντων στη

Μεσόγειο. Η Τουρκία ως παράκτιο και ηπειρωτικό κράτος, αναδεικνύονταν σε

μείζονα δύναμη, στο περιφερειακό υποσύστημα των Βαλκανίων και της Μικρά

Ασίας, με την οποία θα δύνατο να συμμαχήσει η Ελλάδα για τη διασφάλιση

των συμφερόντων της σε ηπειρωτικό⎯Βαλκάνια, και σε ναυτικό⎯Μεσόγειος,

επίπεδο.

Πάρα ταύτα το θεμελιώδες ζήτημα που απέκλειε μια ουσιώδη πολιτική-

διπλωματική προσέγγιση αντικατοπτρίζονταν στον τρόπο εφαρμογής της συμβάσεως ανταλλαγής των πληθυσμών. Οι διμερείς ελληνοτουρκικές διαφορές ήταν συνυφασμένες με τα ειδικότερα προβλήματα των

«εγκατεστημένων» και «ανταλλάξιμων». Ως «εγκατεστημένοι»

χαρακτηρίζονταν, (σύμφωνα με την σύμβαση για την ανταλλαγή των

πληθυσμών), οι έλληνες κάτοικοι της Κων/πολης, ως τις 30 Οκτωβρίου 1918,

και οι μουσουλμάνοι που διέμεναν ανατολικά από την ελληνοβουλγαρική

συνοριακή γραμμή του 1913, δηλαδή στη Δυτ. Θράκη. Ως «ανταλλάξιμοι»

θεωρούνταν οι ορθόδοξοι κάτοικοι των περιοχών της ηπειρωτικής Τουρκίας

και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της υπόλοιπης Ελλάδας. Η εφαρμογή όμως του

όρου και ιδίως η εκτίμηση της περιουσίας των «εγκατεστημένων» και των

«ανταλλάξιμων» δεν άργησε να προκαλέσει σοβαρές αντιγνωμίες. Μετά από

παρατεταμένες διαβουλεύσεις, και την αποδοχή της αρχής της συνολικής

εκτιμήσεως των οφειλόμενων αποζημιώσεων από την ελληνική πλευρά,

υλοποιήθηκε μια συμφωνία στις 10.6.1930, για την οριστική επίλυση των

αναφυόμενων διαφορών. Ο Ε.Βενιζέλος θα αιτιολογήσει την απόφαση της

ελληνικής κυβέρνησης, για την αποδοχή της αρχής του συμψηφισμού των

περιουσιών, εκ του αποτελέσματος που ενείχε η ελληνο-τουρκική προσέγγιση

για την προαγωγή των ελληνικών εθνικών συμφερόντων.

Η παγίωση του πνεύματος της «εγκάρδιας» συνεννόησης και της πολύ-

επίπεδης συνεργασίας, ολοκληρώθηκε με την επίσκεψη του Ε.Βενιζέλου στην

Άγκυρα και τη συνομολόγηση διμερών συμφώνων. Στις 30 Οκτωβρίου 1930

υπογράφηκε το σύμφωνο Φιλίας, Ουδετερότητας και Διαιτησίας,

συνοδευόμενο από τη συνομολόγηση μιας εμπορικής συμβάσεως και μιας

ειδικής συμφωνίας ελέγχου των ναυτικών εξοπλισμών. Συνεπακόλουθα

με την υπογραφή του Συμφώνου Εγγυήσεως, (14.9.1933), η ελληνο-

τουρκική συνεννόηση θα προαχθεί, κατά τον χαρακτηρισμό του Ε.Βενιζέλου:

«εις καθαράν αμυντικήν συμμαχίαν απέναντι της Βουλγαρίας εις ην

περίπτωσιν ήθελεν αύτη να παραβιάση τα κοινά μας σύνορα».

Η ολοκλήρωση της ελληνοτουρκικής συνεννόησης καταδεικνύεται

πραγματολογικά σε οικονομικούς και πολιτικούς τομείς, δηλαδή σε ζητήματα

χαμηλής και υψηλής πολιτικής. Αναλυτικότερα στο επίπεδο της διμερούς

οικονομικής συνεργασίας επιτελούνταν θετικά βήματα. Π.χ. η συνομολόγηση

των δύο εμπορικών συμβάσεων, στις 9.5.1933 και στις 13.11.1934,

συνέβαλαν στην προώθηση των εμπορικών συναλλαγών και στην μερική

κάλυψη του ελλείμματος του ελληνικού εμπορικού ισοζυγίου. Τοιουτοτρόπως

και στο πολιτικό πεδίο η συνεργασία ήταν ουσιαστική, αντανακλώντας ένα

πνεύμα αμοιβαίας σύμπνοιας και αλληλεγγύης. Π.χ. η προώθηση των

τουρκικών στρατιωτικών μονάδων στην ανατολική Θράκη με σκοπό την

αποτροπή βουλγαρικής πραξικοπηματικής ενέργειας στην διάρκεια του

φιλοβενιζελικού κινήματος, τον Μάρτιο του 1935, και η ελληνική διπλωματική

υποστήριξη των τουρκικών αιτημάτων στη Διάσκεψη του Μοντραί.

Ο υψηλός βαθμός σπουδαιότητας της ελληνοτουρκικής συνεννόησης για την ελληνική υψηλή στρατηγική: α) Η αποκατάσταση της ισορροπίας ισχύος στο Βαλκανικό υποσύστημα και η

αύξηση της διαπραγματευτικής ισχύος της Ελλάδας για την εξομάλυνση των

πολιτικό-διπλωματικών της σχέσεων με τους βαλκανικούς της συνδαιτυμόνες.

β) Η προάσπιση των ελληνικών ζωτικών συμφερόντων, δηλαδή της

προστασίας της ζωής, περιουσίας, και των όρων διαβίωσης του εξωελλαδικού

ελληνισμού, στις τουρκικές περιοχές της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,

(Κων/πολη, Σμύρνη, Πατριαρχείο).

γ) Η απρόσκοπτη οικονομικό-πολιτική ανασυγκρότηση της Ελλάδας και η

ανάπτυξη των οικονομικών, πνευματικών και πολιτιστικών δυνατοτήτων των

ελληνικών κοινοτήτων της Μικρά Ασίας και της Ανατολικής Μεσογείου.

δ) Η δημιουργία ενός πολιτικό-στρατιωτικού άξονα μεταξύ των δύο

χώρων,(που αποδέχονταν το εδαφικό καθεστώς), ως ανασχετικού φραγμού

στον αναθεωρητισμό της Βουλγαρίας και στον ηγεμονισμό της

Γιουγκοσλαβίας.

Εν ολίγοις ο κεντρικός στόχος της ελληνικής υψηλής στρατηγικής ήταν η

διατήρηση της ισορροπίας ισχύος στην περιοχή, μέσω της σύναψης διμερών

συμφώνων-συνθηκών. Κατά τον Ε.Βενιζέλο η Ελλάδα υποστήριζε την

πολυμερή συνεργασία στο βαθμό και στο μέτρο που το σύνολο των

περιφερειακών της συνδαιτυμόνων ήταν ευνοϊκά διακείμενα και

ικανοποιημένα με το υπάρχον εδαφικό καθεστώς. Ωστόσο όταν αυτό δεν

συμβαίνει η Ελλάδα οφείλει να συνεργάζεται με τις μη αναθεωρητικές

Βαλκανικές χώρες για την εξισορρόπηση-ανάσχεση των κρατών που

επιζητούν την αλλαγή του status-quo. Ως εκ τούτου η ιδέα της Βαλκανικής

Ομοσπονδίας ή καλύτερα Συνομοσπονδίας, που υποστήριξε ο Ε.Βενιζέλος

κατά την πρώτη κυβερνητική του θητεία, αντικαθίσταται από την καθολική

διαβαλκανική συνεργασία στα πλαίσια διμερών συμφώνων.

Συμπερασματικά, η τελευταία κυβέρνηση του Ε.Βενιζέλου είχε να επιδείξει

σημαντικές επιτυχίες στο πεδίο της εσωτερικής⎯οικονομική, κοινωνική,

πολιτική ανόρθωση, και εξωτερικής πολιτικής⎯αναπροσδιορισμός των

πολιτικό-διπλωματικών σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις-μείωση της

εξαρτησιακής λογικής, αναβάθμιση της θέσης-ρόλου της Ελλάδας στο

περιφερειακό της υποσύστημα-δημιουργία ελληνο-τουρκικού άξονα.

Ωστόσο για ακόμη μια φορά, μετά την περίοδο 1917-1920, η πολιτική του

θα υπονομευθεί από το εσωτερικό, με συνεπαγόμενο την απώλεια της

εσωτερικής συνοχής της Βενιζελικής παράταξης και την αναβίωση του

εθνικού διχασμού. Επιπρόσθετα μια σειρά από μείζονα πολιτικά,

οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα απομείωσαν το βαθμό

αποτελεσματικότητας της κυβερνητικής πολιτικής, με συνεπαγόμενο την

παραίτηση της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων και την συνεπαγόμενη

μεταβολή του πολιτικού κλίματος⎯απώλεια εσωτερικής νομιμοποίησης,

με τις εκλογές της 25ης Σεπτεμβρίου του 1932.

Το απόγειο της ΕλληνοΤουρκικής συνεννόησης και το Βαλκανικό Σύμφωνο.

Κορύφωση εικοσαετούς κρίσης 1919-1939. Ενίσχυση των ενδοευρωπαϊκών

αντιθέσεων και μεταβολή της ισορροπίας ισχύος στο Ευρωπαϊκό

υποσύστημα.

Τα Βαλκανικά κράτη επιζητούν τη σύναψη μιας πολυμερούς συμμαχίας μέσω

αλλεπάλληλων πολιτικό-διπλωματικών διασκέψεων⎯μεταξύ 1930-1933

πραγματοποιήθηκαν τέσσερις βαλκανικές διασκέψεις. Αντικειμενικός στόχος

ήταν η συγκρότηση ενός συστήματος συλλογικής άμυνας για την προάσπιση

του συμφέροντος επιβίωσης των Βαλκανικών κρατών, λόγω της λειτουργικής

απίσχνανσης-επιχειρησιακής αδυναμίας του συστήματος συλλογικής

ασφάλειας της ΚτΕ.

Η νέα ελληνική κυβέρνηση, του Π.Τσαλδάρη (5.3.1933) προσβλέποντας,

στην ενίσχυση και αναβίβαση της διαβαλκανικής συνεργασίας σε συμμαχία,

ως μέσο εξωτερικής εξισορρόπησης για τη διασφάλιση του ελληνικού

συμφέροντος επιβίωσης, θα συμμετάσχει ενεργά στις προπαρασκευαστικές

διακυβερνητικές επαφές (Οκτώβριος 1933-Ιανουάριος 1934)

συνυπογράφοντας, μαζί με τη Γιουγκοσλαβία, τη Ρουμανία και την Τουρκία,

το Σύμφωνο της Βαλκανικής Συνεννοήσεως, στις 9.2.1934 στην Αθήνα.

Πάραυτα η εμβέλεια και το μέτρο στρατηγικής αποτελεσματικότητας του

Συμφώνου δεν ανταποκρίθηκε στις αρχικές προσδοκίες των κρατών-μελών,

δηλαδή στην ανάγκη για καθολική συσπείρωση των κρατών της χερσονήσου

του Αίμου σε έναν ενιαίο αμυντικό συνασπισμό. Η αποχή της Αλβανίας και η

πολιτική αντίθεση της Βουλγαρίας στο υπάρχον εδαφικό καθεστώς, διάνοιγαν

ένα παράθυρο τρωτότητας στην εσωτερική συνοχή του Συμφώνου,

καθιστώντας το ευάλωτο, στους αναφυόμενους πολιτικό-στρατηγικούς

ανταγωνισμούς των δύο μπλοκ⎯Ανταντ-Κεντρικές Δυνάμεις.

Ειδικότερα για την Ελλάδα, η υπογραφή του Συμφώνου, σηματοδοτούσε την

εγκατάλειψη της αξονικής αρχής, της υψηλής στρατηγικής Ε.Βενιζέλου, για

την αποφυγή εμπλοκής στους πολιτικό-στρατιωτικούς ανταγωνισμούς των

Μεγάλων Δυνάμεων μέσω της σύναψης πολυμερών συνθηκών. Ο

Ε.Βενιζέλος, ηγέτης της αξιωματικής αντιπολίτευσης, αντιτάχθηκε σθεναρά

τόσο στο γενικό πνεύμα όσο και στους ειδικούς όρους του Συμφώνου. Η

συλλογιστική του κρητικού πολιτικού, ήταν ότι υπό το πλαίσιο υπολογισμών

κόστους-οφέλους, η διπλωματική πράξη της ελληνικής κυβέρνησης ήταν

ασύμφορη, υπονομεύοντας ουσιαστικά τη βάση της ελληνοϊταλικής συμμαχίας

και επιβαρύνοντας την Ελλάδα με την ανάληψη άσκοπων και επικίνδυνων

διεθνών υποχρεώσεων,⎯π.χ. στην περίπτωση που η Ιταλία επιτίθονταν στη

Γιουγκοσλαβία διαμέσου της Αλβανικής εδαφικής επικράτειας. Τοιουτοτρόπως

διατείνονταν ότι το τετραμερές σύμφωνο δεν συντελούσε στην σχετική

διασφάλιση του ελληνικού συμφέροντος επιβίωσης, συγκριτικά με τις διμερείς

εγγυήσεις, ενώ το ενδεχόμενο της σύμπηξης ενός κοινού σερβο-βουλγαρικού

μετώπου, που θα ανάγονταν σ’ άμεση απειλή για τα ελληνικά εθνικά

συμφέροντα, θα δύνατο να εξισορροπηθεί από την ελληνοτουρκική αμυντική

συμμαχία. Τέλος επεξηγούσε ότι η σύναψη του Συμφώνου εξυπηρετούσε

ουσιαστικά το συμφέρον επιβίωσης της Ρουμανίας-Γιουγκοσλαβίας, από τις

αναφυόμενες εξωτερικές τους απειλές,⎯Βουλγαρία, Σοβιετική Ένωση,

Ουγγαρία, Αλβανία, Ιταλία, Γερμανία. Με τη θέση του Ε.Βενιζέλου

συντάχθηκαν όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί της αντιπολίτευσης,

(συμπεριλαμβανομένου και του Ι.Μεταξά), με αποτέλεσμα, ο έλληνας ΥΠΕΞ,

Δ.Μάξιμος, να προβεί στην ακόλουθη ερμηνευτική δήλωση, (15.3.1934):

«Σκοπός του Συμφώνου της Βαλκανικής Συνεννοήσεως είναι η εγγύησις

της ασφάλειας των ενδοβαλκανικών συνόρων μόνον εναντίον άλλου

βαλκανικού κράτους. Κατά συνέπειαν, η Ελλάς εν ουδεμία περιπτώσει

δύναται προς εκτέλεσιν των δια του Συμφώνου αναλαμβανόμενων

υποχρεώσεων να αχθή εις πόλεμον με οιανδήποτε των Μεγάλων

Δυνάμεων».

Υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου αμοιβαίας εγγυήσεως της εδαφικής ακεραιότητας των δύο χωρών, (υπεγράφη στην Άγκυρα στις

14.9.1933). Το νέο στοιχείο που προσθέτει το εν λόγω σύμφωνο, στο ήδη

διαμορφωμένο πλαίσιο της ελληνοτουρκικής συνεννόησης, είναι η εγγύηση

του «κοινού συνόρου». Η εγγύηση ήταν διπλωματική, χωρίς βέβαια να

αποκλείεται η σύναψη στρατιωτικής συμφωνίας, ενώ στο όρο «κοινόν

σύνορον», εμπερικλείονταν ολόκληρη η ελληνική και τουρκική Θράκη.

Επίσης, κατ’ αίτηση της ελληνικής κυβέρνησης, εξαιρέθηκαν από το καθεστώς

εγγυήσεως του «κοινού συνόρου» τα ναυτικά σύνορα, ⎯τα μεταξύ των

συμβαλλόμενων μερών χωρικά ύδατα στα παράλια της Μικράς Ασίας⎯, για

την αποφυγή ενδεχόμενων διπλωματικών προστριβών με την Ιταλία, η οποία

κατείχε τα Δωδεκάνησα.

Το σύμφωνο αυτό είχε χαρακτήρα αμυντικής συμμαχίας μόνο σε αναφορά με

την υπεράσπιση της εδαφικής περιφέρειας της Θράκης, ελληνικής και

τουρκικής. Παράλληλα, με την αμοιβαία εγγύηση του απαραβίαστου των

κοινών συνόρων, δημιουργήθηκε ένας ισχυρός ελληνοτουρκικός άξονας, ως

ανασχετικός φραγμός στην περίπτωση εκδήλωσης αναθεωρητικών πολιτικών

συμπεριφορών εντός της οριοθετημένης εδαφικής περιοχής.

Το σημείο τρωτότητας του εν λόγω Συμφώνου εντοπίζεται στην

οριοθέτηση των όρων εγγυήσεως, δηλαδή στον προσδιορισμού της απειλής,

στην εδαφική έκταση του κοινού συνόρου, στο είδος και το μέγεθος της

εξωτερικής βοήθειας. Πράγματι από τους πρώτους μήνες του 1934, η

ελληνική κυβέρνηση επιχείρησε να δώσει στο σύμφωνο της 14ης Σεπτεμβρίου

1933 έμπρακτο στρατιωτικό περιεχόμενο με τη διασαφήνιση των όρων

λειτουργίας της προβλεπόμενης εδαφικής εγγυήσεως. Στις 4 Νοεμβρίου, ο

έλληνας ΥΠΕΞ, Δ.Μάξιμος μονογραφούσε στην Άγκυρα στρατιωτική

συμφωνία προορισμένη να καθορίσει το είδος της βοήθειας και την εδαφική

έκταση του «κοινού συνόρου» της Θράκης. Τα συμβαλλόμενα μέρη θα

αμύνονταν, σε κάθε περίπτωση, στην παραβίαση του κοινού συνόρου τους

από τη Βουλγαρία, (ως «κοινό σύνορο» χαρακτηριζόταν ολόκληρη η

ελληνοβουλγαρική και τουρκοβουλγαρική μεθόριος), ενώ οι στρατιωτικές τους

υπηρεσίες θα ενασχολούνταν με τον επιχειρησιακό σχεδιασμό για την

εκτέλεση της συγκεκριμένης διάταξης. Πάρα ταύτα η εν λόγω συμφωνία δεν

θα ευοδοθεί, αρχικά λόγω της εναντίωσης-αντίδρασης του έλληνα υπουργού

στρατιωτικών, Γ. Κονδύλη, και εν συνεχεία λόγω της άρνησης της τουρκικής

στρατιωτικής ηγεσίας, να προβεί στη σύναψη διμερούς συμβάσεως, με το

επιχείρημα ότι η συνοδευτική πράξη του Βαλκανικού Συμφώνου κάλυπτε

επαρκώς τις αμυντικές ανάγκες των δύο χωρών.

Τέλος, στις 27.4.1938, υπογράφηκε στην Αθήνα η «συμπληρωματική συνθήκη», Ελλάδας-Τουρκίας, η οποία προέβλεπε την υποχρέωση

εφαρμογής πολιτικής ουδετερότητας το ενός εκ των συμβαλλόμενων μερών,

στην περίπτωση που ο εταίρος του δεχόταν επίθεση μίας ή περισσοτέρων

δυνάμεων. Σε περίπτωση επίθεσης από τρίτη χώρα, τα συμβαλλόμενα μέρη

ήταν υποχρεωμένα να συνεννοηθούν για την από κοινού αντιμετώπιση της

κατάστασης, ανακόπτοντας-παρεμποδίζοντας με το σύνολο των διατιθέμενων

μέσων τους, τη διέλευση του στρατού και του πολεμικού υλικού του

επιτιθέμενου. Συνεπώς, οι αμοιβαίες συμβατικές υποχρεώσεις υπερέβαιναν το

γεωγραφικό πλαίσιο της Βαλκανικής, στο βαθμό που το επιχειρησιακό πεδίο

εφαρμογής τους εμπεριέκλειε και τις πολιτικό-διπλωματικές σχέσεις των δύο

όμορων κρατών με εξωβαλκανικές δυνάμεις.

Η συγκεκριμένη συμφωνία ευνοούσε κατά μείζονα βαθμό την Τουρκική

πλευρά, εφόσον η Ελλάδα ήταν υποχρεωμένη να παρεμποδίσει-ανασχέσει

μια ενδεχόμενη επίθεση της Ιταλίας ή της Βουλγαρίας κατά της Τουρκίας,

στην περίπτωση που οι πρώτες επιχειρούσαν να χρησιμοποιήσουν την

ελληνική εδαφική επικράτεια, ως διαμετακομιστικό κόμβο για την μεταφορά

των στρατευμάτων τους. Τουναντίον για την Τουρκία το κόστος ήταν

ουσιαστικά αμελητέο, εφόσον δεν υπήρχε κάποια εχθρική ως προς αυτήν

χώρα, που θα χρησιμοποιούσε το έδαφός της για να επιτεθεί στην Ελλάδα.

Εντούτοις, το γεγονός ότι η «συμπληρωματική συνθήκη», ενώ διεύρυνε τις

αμοιβαίες συμμαχικές υποχρεώσεις, δεν συντελούσε στη διευκρίνιση των ήδη

συνομολογημένων,⎯βάση προγενέστερων συνθηκών⎯, την καθιστούσε

επιδεκτική σε οξύτερη κριτική. Η ελληνική πλευρά, δεν κατόρθωσε, ως

αντιστάθμισμα για την ανάληψη ετεροβαρών υποχρεώσεων, να εκμαιεύσει

την ταυτόχρονη συνομολόγηση στρατιωτικής συμφωνίας, δίνοντας απτό

περιεχόμενο στις συμφωνίες των προηγούμενων ετών, 1930-1933.

Εν κατακλείδι το σημείο τρωτότητας του ελληνοτουρκικού άξονα,

εντοπίζεται στην εγγενή αδυναμία των δύο Συμφώνων του 1933 και του 1938,

να προσδιορίσουν εναργώς το casus foederis⎯το σκοπό της συμφωνίας,

⎯συγκεκριμένα το είδος και το μέγεθος της εξωτερικής βοήθειας που όφειλαν

να καταβάλουν τα δύο μέρη⎯, απότοκο της πολιτικό-διπλωματικής αδυναμίας

των δύο πλευρών να προχωρήσουν στη σύναψη στρατιωτικής συμβάσεως.

Το «Αυταρχικό Φαινόμενο» της 4ης Αυγούστου 1936, (περίοδος διακυβέρνησης του Ι.Μεταξά, 1936-1940).

Κεντρικές αρχές της εξωτερικής πολιτικής του Ι.Μεταξά:

1. Προσανατολισμός της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής προς τις Δυτικές

δυνάμεις,⎯από τον Μάιο του 1936, γεγονός που ακύρωσε τις θεμελιώδεις

αρχές της εξωτερικής πολιτικής του Ε.Βενιζέλου. Π.χ., κατά τη διάρκεια του

Συμβουλίου των υπουργών εξωτερικών της Βαλκανικής Συνεννόησης,

(6.5.1936), ο Ι. Μεταξάς δέχθηκε να περιληφθεί στο πρακτικό η ακόλουθη

παράγραφος:

«Το Συμβούλιον της Βαλκανικής Συνεννοήσεως, μετ’ εξέτασιν των

προβλημάτων υπό το πρίσμα των συμφερόντων της Βαλκανικής

Συνεννοήσεως, απεφάσισεν ότι αύτη θα προσεχώρει εις κάθε

γαλλοβρεταννικήν συνεργασίαν».

Τον Φεβρουάριο του 1937, ο Ι.Μεταξάς, προχώρησε στη σύναψη

στρατιωτικής συμβάσεως, με τους βαλκανικούς του εταίρους, αν και η

ελληνική στρατιωτική ηγεσία, (μέσω του αρχηγού του ΓΕΣ, αντιστράτηγου

Παπάγου) είχε διατυπώσει τις επιφυλάξεις της για τα άρθρα 7 και 14 της

σύμβασης. Συγκεκριμένα με το άρθρο 7, η Ελλάδα αναλάμβανε την

υποχρέωση να εμπλακεί σε πόλεμο, είτε με την Ιταλία, είτε με οποιαδήποτε

μεγάλη δύναμη. Ενώ με το άρθρο 14 αναγνωρίζονταν στη Γιουγκοσλαβία το

δικαίωμα, (το οποίο απαρέγκλιτα είχε αρνηθεί ο Ε.Βενιζέλος από το 1928),

της χρήσης, ⎯σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης με την Ιταλία⎯, του λιμένα

της Θεσσαλονίκης για τον στρατιωτικό της ανεφοδιασμό.

Τέλος μετά την υπογραφή της συμπληρωματικής ελληνοτουρκικής συνθήκης,

(1938) ο Ι.Μεταξάς δήλωσε ότι: «είμαστε με τις δυτικές δυνάμεις διότι αυτό

είναι το συμφέρον μας, και διότι αυτό είναι το συμφέρον των συμμάχων μας

των Τούρκων».

Το παράδοξο της εξωτερικής πολιτικής του Ι. Μεταξά: από τη μια

πλευρά ως κεντρική αρχή τίθεται η εφαρμογή της πολιτικής ουδετερότητας,

ενώ από την άλλη πλευρά, αναλαμβάνει πολιτικό-διπλωματικές πρωτοβουλίες

για την πολιτικό-στρατιωτική πρόσδεση της Ελλάδας στο βρετανικό άρμα.

Αποτέλεσμα: διάρρηξη των ελληνοϊταλικών συμβατικών δεσμών και

άμεση εμπλοκή της Ελλάδας στους πολιτικό-στρατηγικούς ανταγωνισμούς

των Μεγάλων Δυνάμεων, δημιουργώντας άμεσες απειλές για τα ελληνικά

ζωτικά συμφέροντα⎯Κύπρος, Δωδεκάνησα, Β. Ήπειρος, και για το ελληνικό

συμφέρον επιβίωσης.

Κεντρικό ερώτημα προς διερεύνηση: εάν και σε ποιο βαθμό η

ελληνική εξωτερική πολιτική διαμορφώνεται με γνώμονα τις προτεραιότητες

της εσωτερικής πολιτικής και ειδικότερα της διασφάλισης του ίδιου

συμφέροντος⎯κυβερνητικής αυτοσυντήρησης, της πολιτικής ηγεσίας.

Εμπειρικές παρατηρήσεις:

α) Η ελληνική ουδετερότητα, εξυπηρετούσε τα ζωτικά συμφέροντα της

Βρετανικής και της Γερμανικής υψηλής στρατηγικής. Ειδικότερα προσέδιδε τη

δυνατότητα στη Βρετανία να στραφεί απερίσπαστη στην ενίσχυση των

πολιτικό-στρατηγικών της δεσμών με την Τουρκία. Αντίστοιχα, η πολιτική της

ουδετερότητας καθίστατο ευνοϊκή και για την προαγωγή των αξονικών

στόχων της Γερμανικής πολιτικής στα Βαλκάνια:

1. ανάσχεση της σύμπηξης ενός πολιτικό-στρατιωτικού συνασπισμού

συνδεδεμένου με την Αγγλία, με συνεπαγόμενο την γεωγραφική της

περικύκλωση,

2. ενίσχυση της γερμανικής οικονομικής και ιδεολογικής της επιρροής

στις βαλκανικές χώρες.

β) Ο Ι.Μεταξάς γνώριζε, από τον Δεκέμβριο του 1936, ότι γεωπολιτικά η

Ελλάδα είχε ενταχθεί στην Ιταλική σφαίρα επιρροής. Συγκεκριμένα σε

τηλεγράφημά του ο έλληνας πρέσβης στο Λονδίνο,(23.12.1936), ανέφερε ότι:

«Ο πρέσβυς της Ρωσίας μου ανεκοίνωσεων εμπιστευτικώς ότι, κατά την

τελευταίαν επίσκεψιν του υπουργού Εξωτερικών της Ιταλίας εις Βερολίνον, ως

σφαίρα επιρροής των δύο χωρών καθωρίσθη: της μεν Γερμανίας, η

Τσεχοσλοβακία, Αυστρία, Ουγγαρία, Βουλγαρία και Πολωνία, της δε Ιταλίας η

Αλβανία, Γιουγκοσλαβία, Ελλάς και Βόρειος Αφρική. Η Τουρκίαν έμεινεν έξω

από την συμφωνίαν αυτήν».

Ο Ι. Μεταξάς θα αναζητήσει συντελεστές εξωτερικής εξισορρόπησης από τις δυτικές δυνάμεις. Γιατί;

1. Απέρριψε τις εισηγήσεις της Ρώμης για την ανανέωση του συμφώνου

Βενιζέλου-Μουσολίνι, (Σεπτέμβριος 1939).

2. Εκδήλωση διαιρετικών τάσεων μεταξύ των μελών του Βαλκανικού

Συμφώνου.

3. Αναγνώριση της γεωστρατηγικής σημασία που ενείχε η

τοπογεωγραφική θέση της Ελλάδας για την προαγωγή των βρετανικών

ζωτικών συμφερόντων στην Ανατολική Μεσόγειο.

Υπό αυτό το πλαίσιο, ο έλληνας πρωθυπουργός θα επιχειρήσει να εξαργυρώσει τη στρατηγική αξία της χώρας του, ως γεωπολιτικού

άξονα, με απτά ανταλλάγματα⎯συντελεστές εξωτερικής

εξισορρόπησης.

«Ειλικρινά δεν καταλαβαίνω τη στάση σας. Χρειάζεστε την Ελλάδα. Σε ώρες

ανάγκης την χρησιμοποιήσατε στο παρελθόν και θα την ξαναχρησιμοποιήσετε

στο μέλλον. Εντούτοις ενώ κάνετε τόσα πολλά για την Τουρκία, δεν δείχνετε

καμία διάθεση να κάνετε οτιδήποτε για την Ελλάδα, να σταθείτε στο πλευρό

της, ή να την βοηθήσετε. Εννοώ αυτή τη στιγμή, όχι μόνο τις πολιτικές μας

σχέσεις, αλλά την οικονομική βοήθεια, πιστώσεις κ.λ.π., που χρειαζόμαστε για

την εθνική μας ανασυγκρότηση και που αισθανόμαστε, ιδιαίτερα εν όψει των

όσων κάνετε για την Τουρκία, ότι έχουμε σχεδόν το δικαίωμα να απαιτούμε

από σας. Και γνωρίζετε ασφαλώς πως δουλεύουν εδώ οι Γερμανοί. Γιατί δεν

κάνετε τίποτε[…]».

Ιστορικός γρίφος: Πως δύναται να ερμηνευθεί η ολική μεταστροφή

του πολιτικό-στρατηγικού προσανατολισμού της εξωτερικής πολιτικής του Ι.Μεταξά, από την φιλογερμανική του τοποθέτηση κατά τη διάρκεια του Α’Π.Π., στην επιζήτηση της βρετανικής πολιτικο-στρατιωτικής υποστήριξης; Δύο απαντήσεις δύναται να δοθούν στο εν λόγω ερώτημα:

1. Η πρώτη εδράζεται στα ερείσματα που κόμιζε η πολιτικό-στρατηγική

πρόσδεση της Ελλάδας στο βρετανικό άρμα, για την βιωσιμότητα του

καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Συγκεκριμένα, η πολιτικό-στρατηγική

σύμπραξη με τη Βρετανία, προσέδιδε στον Ι.Μεταξά, τα ικανά και αναγκαία

μέσα για τον προσεταιρισμό των παραγόντων εκείνων⎯δηλαδή την

βρετανική κυβέρνηση και τον θρόνο, που διασφάλιζαν την εσωτερική-διεθνή

νομιμοποίηση του αυταρχικού καθεστώτος και τη διατήρησή του στην

εξουσία. Επίσης ο εξωτερικός προσανατολισμός της χώρας προς τη Βρετανία

δεν παρέκκλινε από τις διαθέσεις της εσωτερικής κοινής γνώμης.

Πορίσματα:

Ι) Το καθεστώτος της 4ης Αυγούστου δεν ήταν ολοκληρωτικό αλλά αυταρχικό,

απόληξη του εθνικού διχασμού που εγκαινίασε ο θρόνος με αφορμή τον

εξωτερικό προσανατολισμό της χώρας κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και της

αδυναμίας των πολιτικών δυνάμεων να σταθεροποιήσουν το εσωτερικό

μέτωπο μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Κατά τούτο το καθεστώς της 4ης

Αυγούστου αντικατοπτρίζει το πρακτικό συμβιβασμό της ολοκληρωτικής

βούλησης του Ι.Μεταξά με την αυταρχική πολιτική επιλογή του θρόνου.

ΙΙ) Ο Ι.Μεταξάς, ευθύς με την ανάληψη του πρωθυπουργικού αξιώματος, θα

στρέψει τον εξωτερικό προσανατολισμό της Ελλάδας προς το Λονδίνο. Η

αξονική αρχή της υψηλής στρατηγικής του Ε.Βενιζέλου, «είμεθα φίλοι όλων

αλλά σύμμαχοι κανενός», δεν συναρμόζονταν με το πολιτικό-στρατηγικό

διατακτικό του μεταξικού καθεστώτος και του θρόνου.

ΙΙΙ) Αντίστοιχα καταδεικνύεται η εξαρτησιακή λογική της υψηλής στρατηγικής

του Ι.Μεταξά, από τη Βρετανία. Π.χ. στο ζήτημα της ανανέωσης του ελληνο-

ιταλικού συμφώνου, ο έλληνας πρωθυπουργός θα συναρτήσει την απόφασή

του, από τις υποδείξεις της βρετανικής κυβέρνησης.

2.Η δεύτερη απάντηση συναρτάται με το ζήτημα της διάγνωσης-αξιολόγησης

της άμεσης απειλής για το ελληνικό συμφέρον επιβίωσης. Εάν δηλαδή η

μείζονα απειλή για την Ελλάδα αποκρυσταλλώνονταν στην αναθεωρητική

πολιτική της Ιταλίας και της Βουλγαρίας, τότε ο στρατηγικός της

προσανατολισμός προς τη Βρετανία ήταν μια ορθολογική επιλογή, στο βαθμό

και στο μέτρο που εξαργυρώνονταν με ικανούς και αναγκαίους συντελεστές

εξωτερικής εξισορρόπησης⎯στρατιωτική-οικονομική βοήθεια, εγγύηση της

ελληνικής εδαφικής ακεραιότητας, κ.α..

Συμπερασματικά, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή της υψηλής στρατηγικής του

Ι.Μεταξά συναρτήθηκε άμεσα, με την αναζήτηση των ικανών και αναγκαίων

συνθηκών, αφενός για την διασφάλιση της εσωτερικής-εξωτερικής

νομιμοποίησης του αυταρχικού καθεστώτος του, και αφετέρου για την

ενίσχυση της αμυντικής ασφάλειας της χώρας μέσω συντελεστών εσωτερικής

και εξωτερικής εξισορρόπησης.

Η υπέρβαση του κορυφαίου σημείου της ελληνο-τουρκικής συνεννόησης και ο Β’Π.Π.

Ο Ι. Μεταξάς επεδίωξε την αναβίβαση της διμερούς πολιτικό-διπλωματικής

συνεργασίας με την Τουρκία στον στρατηγικό τομέα της αμυντικής ασφάλειας.

Γιατί;

1.Σύναψη ιταλογιουγκοσλαβικού συμφώνου,(1937).

2.Συμμαχία Αυστρίας-Γερμανίας και ενίσχυση των πολιτικό-διπλωματικών

πιέσεων της Γερμανίας στη νοτιοανατολική Ευρώπη.

Η θετική ανταπόκριση της Άγκυρας, θα απολήξει στην υπογραφή της νέας

ελληνοτουρκικής συνθήκης,(27.4.1938), «συμπληρωματικής» των συμφωνιών

του 1930-1933. Προέβλεπε ότι σε περίπτωση επιθέσεως τρίτου κράτους

έναντι της μίας εκ των συμβαλλόμενων μερών, η άλλη θα έπρεπε

«να εξασφαλίσει την ουδετερότητά της, αποκρούουσα εν ανάγκη δια των

όπλων την χρησιμοποίησιν του εδάφους της υπό της ή των δυνάμεων αυτών

προς διέλευσιν στρατευμάτων, όπλων, πολεμοφοδίων κ.λ.π.»

Σημείο τρωτότητας της ελληνο-τουρκικής αμυντικής συνεργασίας- απουσία

στρατιωτικής σύμβασης, μη οριοθέτηση του είδους της παρεχόμενης βοήθειας

μεταξύ των δύο μερών.

Η μεταστροφή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής σηματοδοτείται με τον

θάνατο του Μουσταφά Κεμάλ, (10.11.1938) και την ανάληψη της προεδρίας

της χώρας από τον Ισμέτ Ινονού. Για παράδειγμα τον Νοέμβριο του 1939 η

Άγκυρα απάντησε αρνητικά στις προτάσεις του ελληνικού γενικού επιτελείου

για τη σύναψη στρατιωτικής συμφωνίας και τη δημιουργία ενός ενιαίου

στρατιωτικού μετώπου στη Θράκη, ικανού να αναχαιτίσει μια βουλγαρική ή

βούλγαρο-γερμανική επίθεση. Συνακόλουθα οι ελληνοτουρκικές συνομιλίες

που συνεχίσθηκαν και τους πρώτους μήνες του 1940 οδηγήθηκαν σε

αδιέξοδο, λόγω των τουρκικών υπεκφυγών.

Ο αντικειμενικός πολιτικός στόχος της Τουρκίας ήταν η απόκτηση θέσης

περιφερειακής δύναμης και άσκησης ηγετικού ρόλου, γεγονός που

δημιούργησε στρατηγικούς προβληματισμούς τόσο στην ελληνική πολιτική

ηγεσία, ή οποία είχε επενδύσει στην τουρκική εξωτερική εξισορρόπηση, για

την προάσπιση του συμφέροντος επιβίωσής της, όσο και στους Άγγλο-

Γάλλους, λόγω του συμφώνου συμμαχίας με την Άγκυρα,(19.10.1939)5. Για

να διασκεδάσει τις αναφυόμενες πολιτικό-στρατηγικές ανησυχίες των

συμμάχων της, η Άγκυρα έσπευσε να διαβεβαιώσει,(19.1.1941), ότι θα

εισέλθει στον πόλεμο εάν και εφόσον:

α) υποστεί η ίδια επίθεση από οποιαδήποτε ξένη δύναμη,

β) η Ελλάδα υποστεί επίθεση είτε από τη Βουλγαρία, είτε από τη Γερμανία,

μέσω του βουλγαρικού εδάφους,

γ) απειλούνταν το λιμάνι της Θεσσαλονίκης.

Συνεπακόλουθα, ο Ισμετ Ινονού θα διαπραγματευθεί με όλες τις εμπόλεμες

δυνάμεις, θα δημιουργήσει συμμαχίες, θα επηρεάσει τις κατανομές ισχύος

μεταξύ των αντιμαχόμενων συνασπισμών και θα αθετήσει τις συνεπαγόμενες

από διμερείς συνθήκες υποχρεώσεις της χώρας του, επιζητώντας μείζονα

εδαφικά ανταλλάγματα. Με άλλα λόγια η Τουρκία επεδίωξε την ανάκτηση της

«χαμένης Αυτοκρατορίας» της, εγείροντας εδαφικές αξιώσεις, πρωτίστως,

έναντι της Ελλάδας,⎯νησιά Αιγαίου, όπως η Χίος, Σάμος, Μυτιλήνη, τα

Δωδεκάνησα, και συνακόλουθα στην Αν. Μεσόγειο⎯Κύπρος, στα

Βαλκάνια⎯προτεκτοράτο στην Αλβανία, στον Καύκασο και στις Αραβικές

χώρες⎯Ιράκ.

Η υψηλή γεωστρατηγική σημασία της τοπογεωγραφικής της θέσης, για την

προαγωγή των βρετανικών συμφερόντων, συνώθησε στην πολιτικό-

διπλωματική της πρόσδεση από το Λονδίνο και στην αναγνώριση, ότι

αποτελούσε τον πιο «στέρεο κρίκο μέσα στο σύστημα των Βαλκανικών

χωρών». Η Τουρκία δεν ήταν μόνο το κλειδί για την ασφάλεια-προαγωγή των

βρετανικών ζωτικών συμφερόντων στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά και ένα

εργαλείο για την βρετανική υψηλή στρατηγική, λόγω της επιρροής που

δύνατο ν’ ασκήσει, στις όμορες βαλκανικές και αραβικές χώρες.

Παροχή εξωτερικής οικονομικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης από τη

Βρετανία: Εκτός από την δανειοδότηση-οικονομική βοήθεια, η Βρετανία

5 Ειδικότερα η Τουρκία ανέλαβε την υποχρέωση να παράσχει στη δυτική συμμαχία «όλη την ενίσχυση και τη συμπαράσταση που τις επέτρεπαν οι δυνάμεις τις», σε περίπτωση εισόδου των χωρών του Άξονα στο θέατρο της Μεσογείου. Ωστόσο όταν η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Αγγλίας-Γαλλίας τον Ιούνιο του 1940, η Τουρκία παρέμεινε ουδέτερη, διατηρώντας παράλληλα και τις εμπορικές της σχέσεις με τους εμπολέμους.

προέβη και στην ανάπτυξη της βαριάς τουρκικής βιομηχανίας. Με την

υπογραφή του τριμερούς αγγλογαλλοτουρκικού συμφώνου στις 19.10.1939, η

Τουρκία εξασφάλισε την καταβολή εξωτερικών δανείων, συνολικού ύψους

43.500.000 στερλίνων, με αντάλλαγμα να παράσχει «όλη την ενίσχυση και την

συμπαράσταση» που τις επέτρεπαν οι δυνάμεις της, στην Αντάντ, ⎯εάν και

εφόσον οι στρατιωτικές επιχειρήσεις διεξάγονταν στο θέατρο της Μεσογείου

και όχι στο δυτικοευρωπαϊκό. Τουναντίον, η Ελλάδα έλαβε μετά βίας ένα

δάνειο 2.000.000 στερλινών, πληρωτέο σε είκοσι ετήσιες δόσεις.

Η πολιτικό-διπλωματική αδυναμία της κυβέρνησης Μεταξά στην εξεύρεση

ετερόφωτων πηγών ισχύος:

Αμέσως μετά την ιταλική επίθεση, 28.10.1940, ο Ι.Μεταξάς, θα επιζητήσει την

εξωτερική στρατιωτική εξισορρόπηση της Βρετανίας, η οποία θ’ ανταλλάξει

την υπόσχεση για καθολική υποστήριξη, με τη διασφάλιση του δικαιώματος

αποβίβασης στρατιωτικών δυνάμεων στα νησιά της Κρήτης και της Λήμνου,

προάγοντας τα ζωτικά της συμφέροντα στη Μεσόγειο⎯έλεγχος θαλάσσιων

οδών.

Ακολούθως, στις 17.11.1940, μετά την απώθηση και εκδίωξη των ιταλικών

δυνάμεων από το ελληνικό έδαφος, ο Ι. Μεταξάς πρότεινε στο Λονδίνο την

ανάληψη κοινής στρατιωτικής δράσης: «εις την Ελλάδα είναι ετοίμη η βάσις

τοιαύτης ενεργείας της Αγγλίας και χάρις εις την ανδρείαν των πολεμικών μας

δυνάμεων η βάσις αυτή είναι ασφαλής».

Εν συνεχεία, η επικείμενη γερμανική εισβολή στα Βαλκάνια, συνώθησε την

Ελλάδα στην αναζήτηση συντελεστών εξωτερικής εξισορρόπησης, είτε μέσω

της πολιτικό-στρατιωτικής της σύμπραξης με την Βρετανία, είτε μέσω της

σύμπηξης ενός κοινού Βαλκανικού μετώπου.

Στο θεμέλιο της ελληνοτουρκικής φιλίας υποβόσκει η υπέρτατη αρχή της

Τουρκικής διπλωματίας: Η επιθυμία της Άγκυρας να αποκτήσει status και

ρόλο μεγάλης δύναμης. Το αναμφίλεκτο γεγονός του κρίσιμου γεωπολιτικού

της χώρου, παράλληλα με την πρόταξη ενός συγκροτημένου εθνικού

προτάγματος,⎯μιας ορθολογικά υπολογισμένης και μεθοδικά διαμορφωμένης

υψηλής στρατηγικής⎯, για την πραγμάτωση του οράματος της «Μεγάλης

Δύναμης», της επέτρεψε να λειτουργήσει ως ηγετική δύναμη, μέσω της

σύναψης περιφερειακών συμμαχιών (π.χ. Βαλκανικό Σύμφωνο), και της

αξιοποίησης κάθε αναφυόμενου παραθύρου ευκαιρίας κατά τη διάρκεια του

Β’Π.Π.

Κατοχή-Εμφύλιος, (Περίοδος 1941-1949) Λόγω της ιδιάζουσας κοινωνικό-πολιτικής κατάστασης που επικράτησε κατά

την περίοδο της Γερμανικής κατοχής, συγκροτήθηκαν, αρχικά δύο και εν

συνεχεία τρία κυβερνητικά σχήματα. Η κατοχική κυβέρνηση των Αθηνών, που

διέθετε εδαφική-πληθυσμιακή βάση και δοτή εξουσία, η εξόριστη ελληνική

κυβέρνηση του Ε.Τσουδερού, που αντλούσε την εξουσία της από τη βούληση

του βασιλιά και στερούνταν τους θεμελιώδους συντελεστές της εθνικής ισχύος

και αργότερα ιδρύθηκε ένα επιπλέον θεσμός πολιτικής διακυβέρνησης η

Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης⎯Π.Ε.Ε.Α.6,(10.3.1944), από την

αντιστασιακή οργάνωση του Ε.Α.Μ..

Οι πολιτικοί στόχοι της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης:

α) προάσπιση των εθνικών συμφερόντων και των κοινωνικό-οικονομικών

αναγκών του δοκιμαζόμενου ελληνικού λαού,

β) προβολή των εθνικών διεκδικήσεων⎯Δωδεκάνησα, Β.Ήπειρος, Κύπρος,

γ) διασφάλιση των ικανών και αναγκαίων συντελεστών ισχύος, για την

υποστήριξη των προαναφερθέντων πολιτικών στόχων.

Το μείζον πρόβλημα που καλείται να αντιμετωπίσει η εξόριστη ελληνική

κυβέρνηση είναι η δυσαναλογία στόχων-μέσων, με συνεπαγόμενο την

αναζήτηση συντελεστών εξωτερικής οικονομικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης

από τον συμμαχικό παράγοντα και ειδικότερα από τη Βρετανία.

Για τις κατοχικές ελληνικές κυβερνήσεις πολιτικός στόχος ήταν η

εσωτερική τους νομιμοποίηση ή τουλάχιστον η διασφάλιση της ανοχής του

6 Επρόκειτο για ένα κεντρικό πολιτικό όργανο για το συντονισμό των ενεργειών-αγώνα της εθνικής απελευθέρωσης και την άσκηση πολιτικής εξουσίας στις ελεύθερες περιοχές της Ελλάδας. Ιδρύθηκε μετά από πρόσκληση της κεντρικής επιτροπής του ΕΑΜ, στις 15.12.1943, σε όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις, τις πολιτικές παρατάξεις και την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση του Ε.Τσουδερού. Η συγκρότηση της Π.Ε.Ε.Α. ήταν μια ενέργεια που αποσκοπούσε κατά μείζονα βαθμό στην εδραίωση της πολιτικής εξουσίας του ΕΑΜ μετά την απελευθέρωση.

ελληνικού λαού, μέσω της εφαρμογής μιας μεθοδικής και έντονης

προπαγάνδας, η οποία εδράζονταν στον αντικομουνισμό και αντισλαβισμό.

Τα πρώτα μαζικά κινήματα εθνικής αντίστασης, το ΕΑΜ⎯Εθνικό

Απελευθερωτικό Μέτωπο, ο ΕΔΕΣ⎯Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός

Σύνδεσμος, και η ΕΚΚΑ⎯Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση, ιδρύθηκαν

και αναπτύχθηκαν από τον πρώτο μόλις χρόνο της Κατοχής, αναλαμβάνοντας

ενεργή στρατιωτική δράση στα μέσα του 1942. Το κίνημα που απέκτησε την

ευρύτερη δυνατή υποστήριξη-νομιμοποίηση από τον ελληνικό πληθυσμού, και

αναδείχθηκε σε πρωταγωνιστή των πολιτικών εξελίξεων στην μεταπολεμική

Ελλάδα, ήταν το Ε.Α.Μ. Παρά τα αναμφίλεκτα μειονεκτήματά του,

αναδείχθηκε στην αντιπροσωπευτικότερη και ισχυρότερη, ⎯από την πλευρά

των συντελεστών ισχύος⎯, εθνική οργάνωση κατά τη διάρκεια της ξένης

κατοχής.

Αποτέλεσμα: Η Ελλάδα διαιρέθηκε σε δύο εσωτερικά πολιτικό-στρατιωτικά

στρατόπεδα, το λεγόμενο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), υπό τον

έλεγχο των κομμουνιστικών Δυνάμεων, και τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό

Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ), προσήκοντα στην εθνικόφρονα παράταξη. Η εσωτερική

διένεξη μεταξύ των σημαντικότερων αντιστασιακών ομάδων⎯ΕΑΜ/ΕΛΑΣ-

ΕΔΕΣ, για την νομή της πολιτικής εξουσίας στην μεταπολεμική Ελλάδα,

συνεπικουρούμενη από τον εξωτερικό παράγοντα⎯Βρετανία, θα παρωθήσει

την χώρα στον εμφύλιο πόλεμο, επαληθεύοντας την ενδημική ασθένεια του

νεοτερικού ελληνικού κράτους,⎯εθνικός διχασμός.

Ο διαμοιρασμός των Βαλκανίων σε ζώνες επιρροής.

Η «συμφωνία των ποσοστών», μεταξύ Τσόρτσιλ-Στάλιν στη Μόσχα, τον

Οκτώβριο του 1944. Η Ρουμανία θα περνούσε στην σφαίρα επιρροής της

Μόσχας και η Ελλάδα στη σφαίρα επιρροής του Λονδίνου.

Με την ολοκλήρωση της συμφωνίας των ποσοστών, η Αγγλία διασφάλισε τη

διεθνή αναγνώριση-νομιμοποίηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων στην

Ελλάδα. Συνακόλουθα ο δεύτερος αντικειμενικός στόχος του βρετανού

πρωθυπουργού, ήταν η εσωτερική νομιμοποίηση της οργανικής εξάρτησης

της μεταπολεμικής Ελλάδας από τη Βρετανία. Για το λόγο αυτό θα

υποστηρίξει πολιτικό-διπλωματικά και οικονομικό-στρατιωτικά την εξόριστη

ελληνική κυβέρνηση, την αντιστασιακή οργάνωση του ΕΔΕΣ, και θα

συγκατατεθεί στην παλινόρθωση της μοναρχίας.

Η ελληνική κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Γ.Παπανδρέου και η δεύτερη φάση του εμφυλίου.

Στη Συμφωνία του Λιβάνου, 20.5.1944, αποκρυσταλλώθηκαν οι κεντρικές

αρχές τον προγραμματικών θέσεων του Γ.Παπανδρέου. Π.χ. ο

προγραμματισμός της ανοικοδόμησης της χώρας, με την παροχή

διασυμμαχικής βοήθειας, η οποία «θα έπρεπε να ζητηθεί ως προσφορά και

όχι ως δανεισμός», ενώ κοινό αίτημα του ελληνικού πολιτικού κόσμου

αποτέλεσε «η πλήρης ικανοποίηση των εθνικών δικαίων», δηλαδή η

συγκρότηση «μιας νέας ελευθέρας και μεγάλης Ελλάδος».

Η πρώτη μεταπολεμική ελληνική κυβέρνηση, εθνικής ενότητας, ⎯αποτέλεσμα

του Συμφώνου του Λιβάνου⎯, σχηματίσθηκε από τον Γ.Παπανδρέου, στις

15.8.1944. Το κεντρικό πρόβλημα που καλείτε να επιλύσει η ελληνική

κυβέρνηση ήταν η ομαλή εγκατάστασή της στην Ελλάδα και η αποκατάσταση

της κυβερνητικής εξουσίας, χωρίς την εκδήλωση νέων κοινωνικό-πολιτικών

κλυδωνισμών.

Σύμφωνο της Καζέρτας, (20.9.1944), από τον αρχιστράτηγο των Συμμαχικών

Δυνάμεων Μέσης Ανατολής Χένρυ Ουίλσον, το βρετανό υπουργό για τη

Μεσόγειο Χ. Μακ Μίλλαν, τον Γ. Παπανδρέου και τους στρατηγούς Ζέρβα και

Σαράφη. Οι τελευταίοι ως διοικητές αντίστοιχα του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ,

προσυπέγραψαν στην κοινή δήλωση, ότι ενόψει της ανάγκης συντονισμού

του αγώνα για την ταχύτερη δυνατή απελευθέρωση της χώρας «αποδέχονται

πλήρως τας διαταγάς της ελληνικής κυβερνήσεως και τας του ανωτάτου

συμμαχικού αρχιστράτηγου, υπό τας διαταγάς του οποίου η ελληνική

κυβέρνησις έθεσεν όλας τας εν Ελλάδι δρώσας ελληνικάς δυνάμεις».

Πολιτικοί Στόχοι της κυβέρνησης Παπανδρέου, (18.10.1944): Στον περίφημο «Λόγο της Απελευθέρωσης», που εκφώνησε την ίδια μέρα ο

έλληνας πρωθυπουργός, στο Σύνταγμα, διακήρυξε το ζωτικό συμφέρον της

Ελλάδας για την ολοκλήρωση των ανεκπλήρωτων εθνικών διεκδικήσεων:

«η Βόρειος Ήπειρος, αποτελεί αναπόσπαστον τμήμα της Ελλάδος και έχει

προφανώς καθαγιασθή και από τους τάφους των ηρώων μας. Τα

Δωδεκάνησα θα επανέλθουν στην Ελλάδα».

Συγκρότηση μιας άρρηκτης «σπονδυλικής στήλης» για την ενίσχυση της

αμυντικής ικανότητας. Για τη διασφάλιση των ικανών και αναγκαίων

προϋποθέσεων της ενίσχυσης της αμυντικής ασφάλειας της χώρας,

προβλήθηκε, ⎯στις περιπτώσεις που αναφύονταν το ανάλογο παράθυρο

ευκαιρίας⎯, το αίτημα της επανοριοθέτησης της μεθοριακής γραμμής, κατά

μήκος των βορείων παρυφών της ελληνικής Μακεδονίας και της Θράκης.

Το κεφαλαιώδες πολιτικό πρόβλημα, της μεταβίβασης της πολιτικής

εξουσίας από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην κυβέρνηση του Γ.Παπανδρέου,

αναδεικνύονταν σε άμεση απειλή για την εγκαθίδρυση, την λειτουργικότητα

και τη βιωσιμότητα της ελληνικής κυβέρνησης. Προϋποτιθέμενη συνθήκη για

την ομαλή μεταβίβαση της πολιτικής εξουσίας, ήταν ο αφοπλισμός των

στρατευμάτων της αντίστασης και η αντικατάστασή τους από έναν εθνικό

στρατό.

Η αποτυχία των διαπραγματεύσεων, στις 22.11.1944, μεταξύ της κυβέρνησης

Παπανδρέου και της ηγεσίας του ΕΑΜ για τον αφοπλισμό των αντιστασιακών

ομάδων, απέληξε στην παραίτηση των υπουργών της Αριστεράς, (1.12.1944),

και στην έναρξη της δεύτερης φάσης του εμφυλίου, τα γνωστά

«Δεκεμβριανά». Η μάχη των Αθηνών θα λήξει με την επικράτηση των

βρετανικών στρατευμάτων έναντι του ΕΛΑΣ και την υπογραφή της Συμφωνίας

της Βάρκιζας, (Φεβρουάριος 1945).

Η Τρίτη φάση του Εμφυλίου πολέμου Προοίμιο του τρίτου και τελευταίου γύρου του εμφυλίου πολέμου θεωρούνται

οι βουλευτικές εκλογές,(31.3.1946), και το δημοψήφισμα για την παλινόρθωση

της Μοναρχίας, (1.9.1946), προσφέροντας στο ΚΚΕ την πιο πειστική

αιτιολόγηση για την επιλογή του ένοπλου αγώνα. Ο εμφύλιος πόλεμος

ξανάρχισε και μέσα στα επόμενα δύο χρόνια εξαπλώθηκε σε ολόκληρη

σχεδόν την ελληνική επικράτεια, εκτός των πόλεων που έλεγχε η κυβέρνηση.

Το αποτέλεσμα του τρίτου γύρου του εμφυλίου πολέμου 1946-1949

προσδιορίστηκε από την αλλαγή στην ισορροπία ισχύος-συμφερόντων μεταξύ

του Ανατολικού-Δυτικού Μπλοκ,⎯λόγω συμφωνίας ποσοστών, ρήξη Τίτο-

Στάλιν, δόγμα Τρούμαν⎯, που αναδείχθηκε σε μείζον παράθυρο τρωτότητας

για την στρατηγική αποτελεσματικότητα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Περίοδος 1950-1963. Η ολοκληρωτική εξάρτηση της Ελλάδας από τις ΗΠΑ.

Το τέλος του Β’ Π.Π. και του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, θα σηματοδοτήσει

την επίσημη εισδοχή της Ελλάδας στο διπολικό κόσμο, ως οργανικού μέλος

του Βορειοατλαντικού Συμφώνου.

Η υπαγωγή σε καθεστώς εξάρτησης ήταν απόρροια της πολιτικά αβέβαιης

θέσης της ελληνικής κυβέρνησης, του κατακερματισμού των πολιτικών

δυνάμεων και της αναβάθμιση του ρόλου του στέμματος και της στρατιωτικής

γραφειοκρατίας, η οποία ανέλαβε την προστασία των συμφερόντων του ξένου

παράγοντα ή και των εγγενών αδυναμιών του εσωτερικού κοινωνικό-

πολιτικού συστήματος της ίδιας της χώρας.

H πρώτη μεταεμφυλιακή περίοδος οριοθετείται από την ύπαρξη ενός

εξω-κοινοβουλευτικού κέντρου εξουσίας, που οδήγησε στη συγκρότηση μιας

ισχυρής παρακρατικής κυβέρνησης. Στους εξω-κοινοβουλευτικούς

μηχανισμούς άσκησης εσωτερικής κυριαρχίας, εμπερικλείονταν ο βασιλιάς και

το περιβάλλον του, ο στρατός, οργανικά εξαρτημένος από τις ΗΠΑ και το

ΝΑΤΟ, ⎯διοικούμενος από μια μυστική οργάνωση, τον Ιερό Δεσμό Ελλήνων

Αξιωματικών7, (Ι.Δ.Ε.Α.), που ιδρύθηκε το 1944, οι μυστικές υπηρεσίες (ΚΥΠ)

που ελέγχονταν από την CIA⎯, η αστυνομία και οι παραστρατιωτικές

δυνάμεις ⎯σώματα πολιτοφυλακής-Τάγματα Εθνικής Ασφάλειας, (ΤΕΑ), που

δρούσαν στην ύπαιθρο.

7 Επρόκειτο για μια μυστική στρατιωτική οργάνωση, ελλήνων αξιωματικών, που είχε προέλθει από τη συνένωση βασιλικών (ΕΝΑ) και εθνικιστικών οργανώσεων που είχαν εμφανισθεί στη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β’Π.Π..

Οι κεντρώες ελληνικές κυβερνήσεις που αναδείχθηκαν από τις πρώτες

μεταεμφυλιακές εκλογές, ⎯1950, 1951⎯, αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση

της χώρας σ’ένα δυσχερές εσωτερικό και εξωτερικό πολιτικό πλαίσιο, δεν

κατόρθωσαν να επιτύχουν την εσωτερική τους νομιμοποίηση. Αυτό γιατί το

πολιτικό τους πρόγραμμα για εθνική συμφιλίωση, για τον εκδημοκρατισμό της

πολιτικής ζωής, και η συνεπαγόμενη πολιτική αποδοχή των δυνάμεων της

Αριστεράς, θα αποτελέσουν ένα επαρκώς αιτιολογημένο αντιπολιτευτικό

επιχείρημα για τη δεξιά-συντηρητική πολιτική παράταξη.

Η κυβερνητική-πολιτική κρίση, οδήγησε στην ανασυγκρότηση της δεξιάς

παράταξης⎯ίδρυση του Ελληνικού Συναγερμού από τον στρατηγό Αλ.

Παπάγο, 6.8.1951⎯, και στην ανάληψη της πολιτικής διακυβέρνησης της

χώρας, με τις εκλογές της 16.11.1952.

Οι κεντρικές αρχές της πολιτικής των συντηρητικών-δεξιών κυβερνήσεων του

Α.Παπάγου, (1952-1955) και Κ.Καραμανλή, (1955-1963) συνοψίζονται στην:

α) πίστη-νομιμοφροσύνη στο ΝΑΤΟ,

β) προσπάθεια εμβάνθυσης των σχέσεων με τις ΗΠΑ,

γ) επιζήτηση συντελεστών εξωτερικής εξισορρόπησης σε περιφερειακό

επίπεδο για την πολιτικό-διπλωματική ανάσχεση της Βουλγαρικής απειλής.

Τοιουτοτρόπως, στους αξονικούς πολιτικούς στόχους, εμπερικλείονταν,

⎯κατά σειρά προτεραιότητας⎯,

α) η διασφάλιση του συμφέροντος επιβίωσης, ήτοι ενίσχυση της εθνικής

ασφάλειας και άμυνας,

β) η οικονομική και πολιτικό-διοικητική ανασυγκρότηση και

γ) η σταθεροποίηση του εσωτερικού κοινωνικό-πολιτικού συστήματος μέσω

της ενεργής-άμεσης καταστολής των αντιφρονούντων.

Εξωτερικές απειλές: 1. Βουλγαρία: Π.χ. η Μακεδονική διαμάχη, οι δύο στρατιωτικές

ελληνοβουλγαρικές αναμετρήσεις, (1913 και 1917-1918) και οι ισάριθμες

περίοδοι κατοχής ελληνικών εδαφών από τη Βουλγαρία (1916-18 και 1941-

1944). Επίσης, αμέσως μετά το τέλος του Β’Π.Π. οι κομμουνιστικές

κυβερνήσεις της Σόφιας και του Βελιγραδίου έγειραν εδαφικές διεκδικήσεις σε

βάρος της Ελλάδας και υποστήριξαν τη δημιουργία μείζονος μακεδονικού

κράτους, με την ενσωμάτωση εδαφών και της ελληνικής «Μακεδονίας του

Αιγαίου».

2.Αλβανία: το ανεπίλυτο ζήτημα της Β. Ηπείρου, με αποτέλεσμα τη διατήρηση

της εμπόλεμης κατάστασης, από την πλευρά της Αθήνας, που ίσχυε από την

περίοδο της ιταλικής εισβολής.

3.Το ιδεολογικό υπόβαθρο του Ψυχρού Πολέμου, εφόσον ο ελληνικός

εμφύλιος πόλεμος υπήρξε πεδίο αντιπαράθεσης «δι’ αντιπροσώπων» των

δύο «κόσμων» του διπολικού συστήματος.

Μέσα πολιτικό-στρατηγικής διαχείρισης των απειλών από την κυβέρνηση

Παπάγου. 1.Πολιτικό-στρατιωτική σύμπραξη με τη δυτική συμμαχία για τη

διασφάλιση ετερόφωτων πηγών οικονομικής-στρατιωτικής εξισορρόπησης,

(ΗΠΑ-ΝΑΤΟ). Κατά τούτο, το κεντρικό δόγμα στην άσκηση της ελληνικής

υψηλής στρατηγικής, αποκρυσταλλώνονταν στη διατήρηση περιφερειακών

ερεισμάτων ισχυρότερων από τα αντίστοιχα των ενδεχόμενων αντιπάλων ή

ανταγωνιστών.

2.Ενίσχυση της ελληνικής ασφάλειας-άμυνας με την εγκαθίδρυση των

αμερικανικών-νατοϊκών στρατιωτικών εγκαταστάσεων-βάσεων, (συμφωνία

«περί στρατιωτικών ευκολιών», 19538 ).

3.Ενίσχυση της ελληνικής αποτρεπτικής ικανότητας μέσω ποσοτικής-

ποιοτικής εξωτερικής εξισορρόπησης των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων.

Μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 60’ ο εξοπλισμός των ελληνικών

ενόπλων δυνάμεων προέρχονταν, σχεδόν αποκλειστικά, από την αμερικανική

βοήθεια και κατά δεύτερο λόγο από τα προγράμματα του ΝΑΤΟ.

4.Εισδοχή σε διεθνείς οργανισμούς-διεθνή καθεστώτα. Π.χ. οι ελληνικές

κυβερνήσεις Πλαστήρα και Παπάγου επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη

συμμετοχή της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Αμυντική Κοινότητα.

8 Βάσει του άρθρου 1 της συμφωνίας, η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποκτούσε το δικαίωμα «να κατασκευάζει, αναπτύσσει, χρησιμοποιεί και θέτει εν λειτουργία στρατιωτικά και βοηθητικά έργα» στην Ελλάδα. Επίσης αναγνώριζε ευρύτατα δικαιώματα χρήσης στις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις, που θα μπορούσαν «να εισέρχωνται, εξέρχωνται, κυκλοφορούν, υπερίπτανται ελευθέρως εν Ελλάδι και εις τα χωρικά της ύδατα, υπό την επιφύλαξιν οιασδήποτε τεχνικής συνεννοήσεως εις ην ήθελον προέλθη αι Αρμόδιαι Αρχαί των δύο κυβερνήσεων». Παρατίθεται στο Ι.Δ.Στεφανίδης, Ασύμμετροι εταίροι, Αθήνα, Πατάκη, 2002, σ.206-207.

5.Δημιουργία περιφερειακών πολιτικό-διπλωματικών ερεισμάτων. Π.χ. η

πολιτικό-διπλωματική προσέγγιση της Ελλάδας με τα όμορα κράτη,

Γιουγκοσλαβία-Τουρκία, που κατέληξε στην υπογραφή τριμερούς

Βαλκανικού Συμφώνου μη επίθεσης και φιλίας στην Άγκυρα, (28.2.1953).

Αποκορύφωμα της τριμερούς διαβαλκανικής συνεργασίας ήταν η

δημιουργία ενός συστήματος συλλογικής άμυνας με τη σύναψη συνθήκης

συμμαχίας, πολιτικής συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας στο Μπλεντ της

Γιουγκοσλαβίας, (9.8.1953). Μολοταύτα, το Βαλκανικό σύμφωνο επήλθε

σε αχρησία, λόγω της απουσίας του casus-foederis, (ένα κοινό θεμελιακό

υπόβαθρο), μετά το θάνατο του Στάλιν, (1953) και τη βαθμιαία μεταστροφή

της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ, απέναντι στην Τουρκία και στη

Γιουγκοσλαβία.

Η περίοδος της κυβέρνησης Κ.Καραμανλή, 1955-1963. Η άνοδος του Κ.Καραμανλή στην πρωθυπουργία, ⎯μετά το θάνατο του Α.Παπάγου και την επιβολή του στην ηγεσία της συντηρητικής-δεξιάς πολιτικής παράταξης από τον έλληνα βασιλιά Παύλο⎯, θα σηματοδοτοθεί από την απότομη λήξη της δεύτερης περιόδου της ελληνο-τουρκικής συνεννόησης, λόγω του Κυπριακού ζητήματος. Οι κεντρικοί πολιτικοί στόχοι της εξωτερικής πολιτικής του Κ.Καραμανλή, συνοψίζονται : 1) στην επίλυση του Κυπριακού, 2) στον εκσυγχρονισμό της εθνικής οικονομίας και 3) στην αναμόρφωση του δημόσιου βίου της χώρας. Κοινή συνισταμένη⎯μέσο, των τριών αυτών στόχων ήταν η οργανική ένταξη της Ελλάδας στους δυτικούς θεσμούς ⎯ΝΑΤΟ, ΕΟΚ. Ως εκ τούτου θα επιζητηθεί η εμβάθυνση της συμμαχικής αλληλεγγύης στο ΝΑΤΟ, με αντικειμενικό στόχο την ανάληψη συλλογικής κοινής δράσης, πέρα από τον στρατιωτικό, στον πολιτικό και οικονομικό τομέα. Σε διεθνές επίπεδο, η πολιτική πρακτική του Κ.Καραμανλή οριοθετείται από δύο σημαντικές πρωτοβουλίες για την μεταρρύθμιση της ελληνικής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής: 1.Η επιζήτηση εξωτερικών πολιτικό-διπλωματικών ερεισμάτων. Π.χ. το άνοιγμα στον Αραβικό κόσμο, το εμπορικό-οικονομικό άνοιγμα στο Κομμουνιστικό μπλοκ, η επανάληψη των διπλωματικών σχέσεων με την Ουγγαρία, η ανταλλαγή πρεσβευτών με την Τσεχοσλοβακία, η ομαλοποίηση των ελληνο-ρουμανικών εξωτερικών σχέσεων, η διμερής προσέγγιση με τη Γιουγκοσλαβία, οι διπλωματικές επαφές με τη Δυτική Ευρώπη⎯π.χ. η επίσκεψη του Βασιλιά Παύλου και της πριγκίπισσας Φρειδερίκης στη Γαλλία, η επίσκεψη του προέδρου της Δυτ. Γερμανίας, Heuss⎯, και η επίσκεψη του Κ.Καραμανλή στις ΗΠΑ. 2. Υποβολή πρότασης για εισδοχή της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ. Αυτό ήταν το απόγειο της λειτουργικής προσέγγισης του έλληνα πρωθυπουργού,

αποσκοπώντας σ’ έναν μακροπρόθεσμο στρατηγικό προσανατολισμό για την Ελλάδα.

Ερώτημα: Ποια ήταν η αξονική αιτία της μονομερούς εξάρτησης της

μεταεμφυλιακής Ελλάδας από τις ΗΠΑ; Πως δύναται να ερμηνευθεί η εξαρτησιακή λογική της ελληνικής υψηλής στρατηγικής των δεξιών κυβερνήσεων Παπάγου-Καραμανλή; 1.Η υψηλή ευαισθησία τρωτότητας του ελληνικού συμφέροντος επιβίωσης, μετά τον Β’Π.Π., και κυρίως κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος του εμφυλίου, καθιστούσε επιτακτική πολιτικό-στρατηγική αναγκαιότητα την εισαγωγή συμπληρωματικής ασφάλειας. Αφενός για τη διατήρηση και ανάπτυξη του κοινωνικό-πολιτικού συστήματος και αφετέρου για την ενίσχυση της αποτρεπτικής ικανότητας της ελληνικής στρατιωτικής στρατηγικής. Ωστόσο το ανταλλακτικό τίμημα⎯στρατιωτικές-ναυτικές βάσεις, για τη διασφάλιση της κυβερνητικής σταθερότητας και την ενίσχυση της εθνικής ασφάλειας, αποτέλεσε το όχημα για την θεσμοθέτηση της οργανικής εξάρτησης της Ελλάδας από την Νατοϊκή συμμαχία και την αμερικανική κηδεμονία. Πιο συγκεκριμένα με τις τρεις ελληνο-αμερικανικές συμφωνίες, Ιουνίου 1947, Ιουλίου 1947 και Ιουλίου 1948, για την εφαρμογή του δόγματος Τρούμαν,(12.3.1947), και εν συνεχεία του Σχεδίου Μάρσαλ,(5.6.1947), η Ελλάδα μετατρέπεται σε υποτελή κράτος⎯προτεκτοράτο, των ΗΠΑ, εφόσον «κατ’ αίτησιν της ελληνικής κυβερνήσεως» (οι ΗΠΑ) υποκαθιστούν το ελληνικό κράτος στην εφαρμογή του προγράμματος ανασυγκρότησης της χώρας. Η δημοσιονομική, η νομισματική, η οικονομική πολιτική καθώς και η αναδιοργάνωση της εσωτερικής διοίκησης περιέρχονται άμεσα ή έμμεσα στην αμερικανική πρωτοβουλία. Ο αντικειμενικός στόχος της αμερικανικής βοήθειας προς την Ελλάδα ήταν διττός: οικονομική ανασυγκρότηση και καταστολή των αντιφρονούντων με συνεπαγόμενο την αποκατάσταση της εσωτερικής τάξης και ασφάλειας. Μετά το «Σχέδιο Μάρσαλ», εφαρμόσθηκε, (από το 1952/53), η Συμφωνία Αμοιβαίας Ασφάλειας μεταξύ ΗΠΑ και Ελλάδας, με αντικειμενικό στόχο την οριοθέτηση της ελληνικής συνεισφοράς στην ασφάλεια των ΗΠΑ και του «ελεύθερου κόσμου» εν γένει. Συγκεκριμένα επιζητήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση να εγγυηθεί την εκπλήρωση των στρατιωτικών της υποχρεώσεων που απέρρεαν από τις συνθήκες στις οποίες ήταν συμβαλλόμενο μέρος με τις ΗΠΑ. Υπό αυτό το πλαίσιο η Ελλάδα όφειλε να διαθέσει το μεγαλύτερο μέρος των κονδυλίων του Ειδικού Λογαριασμού για στρατιωτικούς σκοπούς. Παράλληλα οι ΗΠΑ διέθεταν πόρους για την ενίσχυση «στρατιωτικών και παραστρατιωτικών δυνάμεων… σε οικονομικές και άλλες εποικοδομητικές δραστηριότητες σε καιρό ειρήνης». Επίσης συνεισέφεραν στα «μυστικά κονδύλια» της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, που διοχετεύονταν κυρίως στον αντικομουνιστικό αγώνα. Κατά τα τελευταία δύο χρόνια του προγράμματος ανασυγκρότησης, η δωρεάν οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ προς την Ελλάδα μειώθηκε δραστικά. Από τα 181 εκατ. $ το οικονομικό έτος 1951/52, μειώθηκε στα 81 και 22,8 εκατ.$ τα επόμενα δύο οικονομικά έτη αντίστοιχα.

Η διαχείριση των εξωτερικών ζητημάτων από την κυβέρνηση Κ.Καραμανλή Εφαρμογή της αρχής του διαχωρισμού μεταξύ των λειτουργικών ζητημάτων χαμηλής πολιτικής, για τα οποία ήταν δυνατή η συνεργασία με τρίτα κράτη εκτός της δυτικής συμμαχίας, από τα θέματα αρχής, όπως η πίστη-νομιμοφροσύνη στο ΝΑΤΟ, χωρίς ωστόσο ν’ αναιρείται η εξαρτησιακή λογική της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Στον τομέα των ελληνοτουρκικών σχέσεων, επιχείρησε την εκτόνωση της διπλωματικής έντασης, από τα Σεπτεμβριανά,(6-7.9.1955), γεγονός που ως ένα βαθμό επιτεύχθηκε με την ειδική τελετή που οργάνωσε η τουρκική κυβέρνηση στη Σμύρνη για να τιμήσει την ελληνική σημαία9. Όσον αφορά το Κυπριακό, θα υποστηρίξει τις διαπραγματεύσεις Μακάριου-Χάρντινγκ10, οι οποίες είχαν αρχίσει δύο μέρες πριν, (4.10.1956), από την ορκωμοσία της κυβέρνησής του, παρεκκλίνοντας ουσιαστικά από την συμπεφωνημένη αρχική ελληνική πολιτική γραμμή, ⎯μέσω της σιωπηρής συμφωνία των πολιτικών κομμάτων τον Αύγουστο του 1954⎯, περί «τακτής και ευλόγου προθεσμίας» του δικαιώματος της αυτοδιαθέσεως. Αντίθετα προκρίθηκε η εξεύρεση λύσης στα πλαίσια των διμερών συνομιλιών της κυπριακής ηγεσίας με την Αγγλική κυβέρνηση, υπό τη βάση της αποδοχής των βρετανικών προτάσεων για την εφαρμογή ενός αποικιακού Συντάγματος που θα οδηγούσε σε αυτοκυβέρνηση. Από τις αναλύσεις αμερικανών αξιωματούχων (1956-58) καθίσταται σαφές ότι η εσωτερική πολιτική προηγείται της εξωτερικής, με συνεπαγόμενο η ρευστή εσωτερική κοινωνικό-πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα ν’ αντανακλάτε στην πολιτική στάση της ελληνικής κυβέρνησης. Πάραυτα η Αθήνα συνεργάστηκε οποτεδήποτε τέθηκε ζήτημα χρήσης της ελληνικής επικράτειας για την επιχειρησιακή εφαρμογή του «δόγματος Αϊζενχάουερ». Έτσι τον Αύγουστο του 1957, η ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε τη χρήση των αμερικανικών βάσεων για την αερογέφυρα σωτηρίας των Αμερικανών προς το καθεστώς του βασιλιά Χουσεϊν της Ιορδανίας, αν και φοβούμενη της αντιδράσεις της ελληνικής κοινής γνώμης αρνήθηκε δημόσια το γεγονός. 9 Γενικότερα η ελληνική κυβέρνηση, με επιστολή του πρωθυπουργού, Κ. Καραμανλή, προς τον τούρκο ομόλογό του, Μεντερές, θέτει ως προϋποτιθέμενη συνθήκη για την ομαλοποίηση των ελληνοτουρκικών σχέσεων την καταβολή των αποζημιώσεων στους ομοεθνείς: «Ελληνική Κυβέρνησις επιθυμεί τονίση ότι διά να δημιουργηθούν σταθεραί προϋποθέσεις χαλαρώσεως υφισταμένης εντάσεως είναι ανάγκη να εκδηλωθούν εμπράκτως αποφάσεις Τουρκικής Κυβερνήσεως περί ηθικής και υλικής αποκαταστάσεως». Όπ. παρ., σ. 420. 10 Το προκείμενο το εν λόγω συνομιλιών για τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο αποκρυσταλλώνονταν στην αναγνώριση της αρχής της αυτοδιάθεσης από τη Βρετανία. Αντίστροφα η θέση της βρετανικής κυβέρνησης, ως προς το αξονικό αυτό ζήτημα, αποτυπώνετε σε επίσημο έγγραφο που επέδωσε ο βρετανός κυβερνήτης της Μεγαλονήσου, στρατάρχης Χάρντινγκ, στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, (21.11.1956), και στο οποίο αναφέρονταν ότι: «δεν αποτελεί θέση της Κυβέρνησης της Αυτής Μεγαλειότητας ότι η αρχή της αυτοδιάθεσης δεν μπορεί να εφαρμοστεί ποτέ στην Κύπρο. Η θέση της Κυβέρνησης είναι ότι επί του παρόντος δεν αποτελεί μια πρακτική πρόταση, τόσο εξαιτίας της δεδομένης γεωπολιτικής κατάστασης όσο και εξαιτίας των επιπτώσεών της στις σχέσεις μεταξύ των δυνάμεων της Ανατολικής Μεσογείου που συμμετέχουν στο ΝΑΤΟ». Ωστόσο το Ηνωμένο Βασίλειο θα ήταν διατεθειμένο να μελετήσει «μια ευρεία εφαρμογή της αυτοκυβέρνησης», υπό τον όρο ότι ο κυπριακός πληθυσμός θα συνεργαζόταν ελεύθερα στην εφαρμογή της.

Από την προηγηθείσα εμπειρική ανάλυση, αποδεικνύεται ότι η ουσιαστική απεξάρτηση από τις ΗΠΑ, ουδέποτε αντιμετωπίστηκε ως σοβαρή επιλογή από τις κυβερνήσεις της δεξιάς παράταξης, λόγω της οικονομικής-στρατιωτικής αδυναμίας του μεταπολεμικού ελληνικού κράτους και του συνεπαγόμενου μείζονος ελλείμματος εξωτερικής ασφάλειας. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις την περίοδο 1955-1963. Η απρόσκοπτη πορεία της ελληνο-τουρκικής συνεννόησης αναδεικνύεται σε σταθερά της υψηλής στρατηγικής του Κ.Καραμανλή, ο οποίος ευθύς με την ανάληψη της πολιτικής διακυβέρνησης της χώρας καλείται ν’ αποκαταστήσει το κλίμα ύφεσης στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις, ήδη τεταμένο από τα Σεπτεμβριανά (6.9.1955) και τον ένοπλο αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο11. Οι εξωτερικές μεταβλητές που συνώθησαν στην επανέναρξη της ελληνο-τουρκικής προσέγγισης ήταν:

α) η άμεση πολιτική παρέμβαση των ΗΠΑ στις κυβερνήσεις Ελλάδας-Τουρκίας, για την ανανέωση του μεταξύ τους πνεύματος φιλίας-συνεργασίας, λόγω της στρατηγικής αναγκαιότητας για τη διασφάλιση της εσωτερικής συνοχής-ενότητας του ΝΑΤΟ,

β) η οριοθέτηση, από την ελληνική πολιτική ηγεσία, του από βορρά κινδύνου ως μείζονος συστημικής απειλής για τον ελληνικό συμφέρον επιβίωσης, με συνεπαγόμενο η ελληνοτουρκική συνεννόηση ν’ ανάγεται σε αξονικό μέσο εξωτερικής εξισορρόπησης. Κατά τούτο ο έλληνας πρωθυπουργός θα επιζητήσει την πολιτική συνεννόηση με την Τουρκία σε ζητήματα χαμηλής πολιτικής, παραμερίζοντας τα συγκρουόμενα ζωτικά συμφέροντα των δύο κρατών στο Κυπριακό. Για παράδειγμα στις ετήσιες συνόδους του Βορειοατλαντικού Συμβουλίου η Ελλάδα και η Τουρκία ακολούθησαν κοινή πολιτική γραμμή στο ζήτημα της ενίσχυσης των οικονομικά ασθενέστερων μελών της συμμαχίας. Το 1958 συνεργάστηκαν, εντός του θεσμικού πλαισίου του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, για την προβολή κοινών θέσεων για τα αγροτικά προϊόντα, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για τη σύσταση μιας ευρωπαϊκής ζώνης ελεύθερων συναλλαγών. Μετά τη διευθέτηση του Κυπριακού, (Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου) η ελληνική πλευρά εξέτασε και το ενδεχόμενο να επιδιώξει την από κοινού σύνδεση των δύο χωρών με την ΕΟΚ. Συνεπαγόμενα, για την κυβέρνηση Καραμανλή, η ελληνο-τουρκική προσέγγιση δεν αποτελούσε μόνο μια πολιτικό-στρατηγική αναγκαιότητα για την εξισορρόπηση της Βουλγαρικής απειλής, αλλά και μια ιστορική αναγκαιότητα. Π.χ. τον Μάιο του 1959, ο Κ.Καραμανλής, κατά τη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στην Άγκυρα θα δηλώσει ότι οι κυβερνήσεις των δύο κρατών θα πρέπει να διανείμουν στους πληθυσμούς τους ένα χάρτη της

11 Η ΕΟΚΑ δημιουργήθηκε από τον απόστρατο συνταγματάρχη του ελληνικού στρατού Γ. Γρίβα, Κύπριου στην καταγωγή, στα τέλη του 1954- αρχές 1955. Η «επαναστατική» της δράση εκκινά τη νύχτα της 31ης Μαρτίου προς την 1η Απριλίου, 1955, όταν εξερράγησαν 20 περίπου εκρηκτικοί μηχανισμού σε διάφορες πόλεις της Κύπρου. Βλ. αναλυτικότερα Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, Ιστορία Χαμένων Ευκαιριών, (Κυπριακό, 1950-1963), τομ. α’, σ. 62-71.

περιοχής ούτως ώστε να κατανοήσουν ότι αποτελούν ένα μικρό νησί που περιβάλλεται από μια σλαβική και κομμουνιστική θάλασσα.

Εν ολίγοις, καθ’όλη την περίοδο της θητείας της κυβέρνησης του Κ.Καραμανλή, ο έλληνας πρωθυπουργός, μεθοδικά και αποτελεσματικά ενεργώντας, απέφυγε να μεταφέρει την ελληνοτουρκική διαφορά στο ΝΑΤΟ, με κίνδυνο την εσωτερική συνοχή της συμμαχίας, διατηρώντας παράλληλα τους πολιτικό-διπλωματικούς δεσμούς των κρατών-μελών του Βαλκανικού Συμφώνου «εν υπνώσει». Η περίοδος της Ένωσης Κέντρου, (Γ.Παπανδρέου), 1964-1965. Η Ένωση Κέντρου (Ε.Κ.) θα αναλάβει την πολιτική διακυβέρνηση της Ελλάδας μετά τη νίκη της στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964 με ποσοστό 52,7%. Στο πεδίο της εσωτερικής πολιτικής η Ε.Κ. θα ασκήσει μια κοινωνική πολιτική αναδιανομής του εθνικού εισοδήματος, θα προβεί στην αναδιάρθρωση-ορθολογικοποίηση της ελληνικής οικονομίας, της οποίας ο ρυθμός ανάπτυξης άγγιξε, το 8% κατά το 1965 και οι δομές της έτειναν να ισορροπήσουν, (για πρώτη φορά η αξία της βιομηχανικής παραγωγής υπερβαίνει την αντίστοιχη της γεωργίας), θα εκσυγχρονίσει-εκδημοκρατίσει τη δημόσια εκπαίδευση και θα φιλελευθεροποιήσει το πολίτευμα,⎯προσπάθεια εκδημοκρατισμού του συνδικαλιστικού κινήματος, προστασία ατομικών ελευθεριών, κ.α. Στο επίπεδο της εξωτερικής πολιτικής εκδηλώνονται κάποιες ουσιώδεις τάσεις, ⎯κυρίως από την αριστερή πτέρυγα της Ε.Κ.⎯, για την απόκτηση ελευθερίας πολιτικής δράσεως και προσδιορισμού του εθνικού συμφέροντος. Για πρώτη φορά μια ελληνική κυβέρνηση θα επιχειρήσει ν’ ανατρέψει την εξαρτησιακή λογική της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, μέσω της διαμόρφωσης ενός πελατειακού πλαισίου με τις ΗΠΑ. Η μείζονα διαφοροποίηση της εξωτερικής πολιτικής Ε.Κ. συγκριτικά με εκείνη των προκατόχων της, κυβερνήσεων της ΕΡΕ, εντοπίζεται στο μέτρο της εξάρτησης και στο είδος της διαμορφωθείσας πολιτικό-στρατηγικής σχέσης με τις ΗΠΑ-ΝΑΤΟ, από υποτελή-δορυφορική σε αποκλειστικά συμμαχική, με αμοιβαία δικαιώματα-υποχρεώσεις. Ωστόσο η ένταξη της Ελλάδας στον Δυτικό συνασπισμό δεν διαμφισβητείται και αιτιολογείται με ιστορικούς-γεωγραφικούς παράγοντες:

«Η ιστορία και η γεωγραφία τοποθετούν την Ελλάδα στον ελεύθερο κόσμο. Δια τούτο μετέχουμε εις την αμυντικήν Ατλαντικήν Συμμαχία. Εντός της Συμμαχίας επιτελούμε όλες τις υποχρεώσεις μας, αλλά διεκδικούμε επίσης, όλα τα δικαιώματα. Αυτή είναι η διαφορά μεταξύ συμμάχων και δορυφόρων».

Κεντρικά εθνικά ζητήματα για τον Γ. Παπανδρέου ήταν η απελευθέρωση του ελληνισμού της Κύπρου και η προστασία του ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης.

Η πολιτική που θα ακολουθήσει η κυβέρνηση του Γ.Παπανδρέου για την διαρρύθμιση του Κυπριακού θα είναι εντελώς αντίστροφη με την αξονική της θέση για το τελικό προϊόν των συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου.

«Οι συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου αποτελούν εθνικό έγκλημα» και «… είναι δυστύχημα» μεν, αλλά «αφ’ ότου υπεγράφησαν εδημιουργήθη πραγματική κατάστασις και χρειάζεται μεγάλη προσοχή». Από την άλλη πλευρά αν και δεν υπάρχει σαφής προτεραιότητα μεταξύ του αιτήματος της ένωσης και του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των κυπρίων, ο Γ.Παπανδρέου, τον Φεβρουάριο του 1964, θα υποστηρίξει τη θέση του «εθνικού κέντρου». Στο πεδίο των εξωτερικών σχέσεων η ελληνική κυβέρνηση θα προσδώσει μείζονα προτεραιότητα στην ελληνο-τουρκική πολιτικό-διπλωματική προσέγγιση, αποσκοπώντας στην ανάπτυξη-διατήρηση φιλικών σχέσεων με την Τουρκία. Εκτός από το Κυπριακό, το επόμενο μείζον ζήτημα ήταν η προστασία της ζωτικών συμφερόντων των ελλήνων της Κων/πολης, της Ίμβρου και της Τενέδου. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η πολιτικό-διπλωματική απάντηση της Ελλάδας δεν διέθετε την ανάλογη βαρύτητα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έγιναν διάφορες διεθνείς παραστάσεις, συμπεριλαμβανομένης και της προσφυγής στο Σ.Α. Αντίθετα, η κυβέρνηση της Ε.Κ. θα αντιδράσει δυναμικά και σθεναρά στη μονομερή ενέργεια της Τουρκίας για επέκταση των χωρικών της υδάτων από 6 σε 12 ν.μ. και στην εγκαθίδρυση ζώνης αλιείας 6 ν.μ. Αναλυτικότερα η Ε.Κ. ακολούθησε μια πολυδιαυλική εξωτερική πολιτική, σε συνέχεια εκείνης των δεξιών πολιτικών ελληνικών κυβερνήσεων. 1.Αναβάθμιση των διμερών διπλωματικών σχέσεων με τη Βουλγαρία. Υπογραφή μιας ιστορικής συμφωνίας, στις 28.6.1964 στη Σόφια, που συμπεριλάμβανε 11 επί μέρους συμφωνίες σχετικά με την αποκατάσταση των φιλικών σχέσεων, τη χρησιμοποίηση των υδάτινων πόρων, τη ρύθμιση των μεταφορών, τις τελωνειακές διευκολύνσεις, την επικοινωνία, τη μορφωτική συνεργασία, κ.λ.π. 2.Βελτίωση των ελληνο-γιουγκοσλαβικών σχέσεων, γεγονός που απέληξε στην υπογραφή δύο συμφωνιών, για τη ρύθμιση λειτουργικών ζητημάτων, (π.χ. η πρώτη για την ανταλλαγή κτημάτων εκατέρωθεν των συνόρων και η δεύτερη για της άδειες διέλευσης φορτηγών). 3.Ζήτημα ελληνο-αλβανικών σχέσεων. Διατήρηση του status-quo, μη άρση της εμπόλεμης κατάστασης σε τοπικό επίπεδο, μη σύναψη διπλωματικών σχέσεων, υποστήριξη των δικαιωμάτων της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία. 4.Διπλωματικό άνοιγμα στη Μόσχα και στον Αραβικό κόσμο⎯διατήρηση των παραδοσιακών φιλικών δεσμών. Π.χ. ο έλληνας πρωθυπουργός αποδέχθηκε την πρόσκληση της Μόσχας για επίσημη επίσκεψη, (η οποία ματαιώθηκε λόγω των αμερικανικών αντιδράσεων), και προχώρησε στην υπογραφή πενταετούς συμφωνίας, (13.10.1964), για την εξαγωγή αγροτικών προϊόντων. Εξωτερικές σχέσεις της Ελλάδας με το ΝΑΤΟ. Τρεις πολιτικό-στρατηγικοί άξονες:

α) Σχέσεις Ελλάδας-ΝΑΤΟ. Για πρώτη φορά, (Δεκέμβριος 1963) τίθεται το ζήτημα των αμυντικών δαπανών της χώρας, ⎯ως οι μεγαλύτερες μεταξύ των κρατών-μελών της συμμαχίας⎯, υπό το πλαίσιο της αύξησης της στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας από τις χώρες του ΝΑΤΟ. Ειδικότερα η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε οικονομική βοήθεια ύψους 23,5 εκ. δολ. για τα έτη 1963-1964. Η προώθηση των αιτημάτων της, βρήκε ευμενή απήχηση ενώ ενισχύθηκε και η στρατιωτική συνεργασία με τον οργανισμό, (π.χ. η συμφωνία εγκατάστασης πεδίου βολής στην Κρήτη τον Ιούνιο του 1964). β) Ελληνοτουρκικές σχέσεις και ΝΑΤΟ. Η θέση της Ελλάδας δεν ήταν αρκετά διακριτή: Από τη μια πλευρά διακηρύσσονταν επίσημα ότι η ελληνική πολιτική ηγεσία δεν επιθυμούσε την μεσολάβηση του Γ.Γ. του ΝΑΤΟ, ενώ από την άλλη πλευρά, ο Γ. Παπανδρέου επισήμανε, τον Μάιο του 1964, ότι το ενδιαφέρον του ΝΑΤΟ για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι αυτονόητο και ευπρόσδεκτο. γ) Κυπριακό. Η Ελλάδα πέτυχε την αναγνώριση, από το Ατλαντικό Συμβούλιο, της αποκλειστικής αρμοδιότητας του ΟΗΕ για την επίλυσή του. Το αυταρχικό φαινόμενο της 21ης Απριλίου 1967 και η Τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Η απόπειρα της ελληνικής κυβέρνησης της Ε.Κ. να ελέγξει τις

εξωκοινοβουλευτικές δυνάμεις και να επιδείξει μια σχετική αυτονομία απέναντι

στις ΗΠΑ, οδήγησε στα Ιουλιανά, (15 Ιουλίου 1965), δηλαδή στην απόλυση

της νόμιμης κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου, από τον βασιλιά Κωνσταντίνο

Β’. Ακολούθως οι αντισυνταγματικές ενέργειες του θρόνου, με σκοπό την

σύσταση φιλοβασιλικών κυβερνήσεων και την κατασκευή κοινοβουλευτικής

πλειοψηφίας, θα παρωθήσουν σ’ έναν αλυσιδωτό κύκλο πολιτικής και

κοινωνικής αναταραχής, με απότοκο το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης

Απριλίου του 1967.

Η επτάχρονη κυβερνητική θητεία του Απριλιανού καθεστώτος,

σηματοδοτείται από την επαναδραστηριοποίηση της εξαρτησιακής λογικής

της ελληνικής υψηλής στρατηγικής. Κατά τούτο, η διεθνο-πολιτική συναρμογή

της Ελλάδας με το διατακτικό της αμερικανικής υψηλής στρατηγικής θα

παραμείνει ανέπαφη, ενώ όσες περιστασιακές και για λόγους εσωτερικής

σκοπιμότητας αντιδυτικές διακηρύξεις εκδηλώθηκαν, εδράζονταν πολύ

περισσότερο σ’ επίπεδο ρητορείας παρά πολιτικής πράξης-διπλωματίας. Η

πίστη-νομιμοφροσύνη στην Βορειοατλαντική συμμαχία, αντικατοπτρίζεται

στην φιλοκαθεστωτική πολιτική στάση των ΗΠΑ, αλλά και στη γενικότερη

διεθνή ανοχή του αυταρχικού καθεστώτος12.

Ερώτημα: Ποιοι ήταν οι παράγοντες ⎯ανεξάρτητες μεταβλητές, που

συνώθησαν στην αναβίβαση της γεωπολιτικής-γεωστρατηγικής θέσης της

Ελλάδας εντός του νατοϊκού πλαισίου και πως αντικατοπτρίστηκε η εν λόγω

εξέλιξη στη διαμόρφωση-εφαρμογή της πολιτικής του αυταρχικού καθεστώτος

της 21ης Απριλίου;

Μια σειρά από διεθνή γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στο ευρύτερο

υποσύστημα της Ανατολικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής, π.χ. ο

Αραβοϊσραηλινός πόλεμος, (Μάιος 1967), η σοβιετική εισβολή στην

Τσεχοσλοβακία, (Αύγουστος 1968), το πραξικόπημα του Καντάφι στη Λιβύη,

(Σεπτέμβριος 1969), με συνεπαγόμενο την απομάκρυνση των αμερικανικών

βάσεων, κ.α. θα αναδείξουν την υψηλή γεωστρατηγική σημασία της Ελλάδας,

για την προαγωγή των αμερικανικών ζωτικών συμφερόντων. Υπό το πλαίσιο

της ενίσχυσης των προωθημένων χωρών⎯Ιράν, Τουρκία, Ελλάδα⎯, του

ΝΑΤΟ, λόγω της επιτακτικής στρατηγικής αναγκαιότητας για τη διατήρηση της

εσωτερικής συνοχής της Συμμαχίας, αποφασίσθηκε η αναστολή του

αμερικανικού εμπάργκο όπλων στην Ελλάδα, πριν από την οριστική του

κατάργηση τον Σεπτέμβριο του 1970.

Τοιουτοτρόπως, εκτός από την οικονομικό-στρατιωτική εξισορρόπηση, οι

ΗΠΑ θα προσφέρουν και πολιτικό-διπλωματική υποστήριξη στην ελληνική

στρατιωτική χούντα. Η επιζήτηση, από την πλευρά των ΗΠΑ, πρόσθετων

λιμενικών διευκολύνσεων, θα ολοκληρωθεί με την υπογραφή της «τεχνικής

συμφωνίας» πενταετούς διάρκειας, (8.1.1973), κατά την οποία προβλέπονταν

η χρησιμοποίηση όρμων και λιμένων «υπό καθωρισμένου αριθμού και τύπου

σκαφών του 6ου στόλου των ΗΠΑ… προς εξυπηρέτησιν των σκοπών της

Βορειοατλαντικής συμμαχίας». Ειδικότερα, για τον ελλιμενισμό του Έκτου 12 Ουσιαστικά μόνο κατά το χρονικό διάστημα των λίγων εβδομάδων, που ακολούθησαν την αναχώρηση του βασιλιά Κωνσταντίνου από την Ελλάδα, μετά το αντικίνημα του Δεκεμβρίου του 1967, η δικτατορία αντιμετώπισε πραγματικό πρόβλημα διεθνούς αναγνώρισης. Αυτό γιατί, με εξαίρεση ορισμένους διεθνείς οργανισμούς, (π.χ. Συμβούλιο της Ευρώπης), την αρχή της μη ανάμειξης στις «εσωτερικές ελληνικές υποθέσεις», έδειξαν να τη σέβονται οι περισσότερες δυτικοευρωπαικές χώρες, (με εξαίρεση της Σκανδιναβικές), αλλά και οι πλειοψηφία των σοσιαλιστικών κρατών-μελών του Συμφώνου της Βαρσοβίας, που δεν έδειξαν να επηρεάζονται, από τον αντικομουνιστικό χαρακτήρα του καθεστώτος, για την σύναψη διμερών σχέσεων με την Ελλάδα. Βλ. Θ.Διαμαντόπουλος, «Το Απριλιανό Καθεστώς», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. ΙΣΤ, σ. 285.

Στόλου, ⎯έξι αντιτορπιλικά κατά την πρώτη φάση και ένα αεροπλανοφόρο

στη δεύτερη⎯, επιλέχθηκε ο χώρος της Ελευσίνας.

Η διαχείριση της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής. Η διπλωματία της χούντας στο τρίγωνο, Κύπρος, Τουρκία, ΗΠΑ.

Στόχοι Αυταρχικού καθεστώτος: Η εσωτερική ανοικοδόμηση, ανασυγκρότηση

και ανάπτυξη του ελληνικού κράτος μέσω της πρόσκτησης συντελεστών

εξωτερικής οικονομικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης και της ανάσχεσης,

εξισορρόπησης ή κατευνασμού των άμεσων περιφερειακών απειλών ⎯ο από

βορρά βουλγαρικός κίνδυνος.

Χρήση διπλωματίας για τη διαρρύθμιση εκκρεμών διμερών ζητημάτων με τους περιφερειακούς συνδαιτυμόνες και ανάπτυξη φιλικών-συνεργατικών σχέσεων με τρίτα κράτη. Π.χ. το φθινόπωρο του 1970 η Αθήνα θα υποστηρίξει την σοβιετική πρόταση για σύγκληση ευρωπαϊκής διάσκεψης ασφαλείας. Το 1971 αποκαταστάθηκαν οι διπλωματικές σχέσεις με την Αλβανία, χωρίς ωστόσο να αρθεί η εμπόλεμη κατάσταση, που εξακολουθούσε να ισχύει από την εποχή του Β’Π.Π. Επίσης την ίδια χρονιά η στρατιωτική χούντα θα προσκαλέσει τους υπουργός εξωτερικών της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας για επίσκεψη στην Αθήνα,(ο βούλγαρος υπουργός εξωτερικών επισκέφθηκε την Αθήνα τον Μάιο του 1973). Τέλος οι συνταγματάρχες αναγνώρισαν το 1972 την Λ.Δ. της Κίνας, (μάλιστα τον Μάρτιο του 1973, ένα από τα κορυφαία στελέχη της χούντας επισκέφθηκε το Πεκίνο), και το 1973 την Λ.Δ. της Γερμανίας.

Ελληνοτουρκικά. Η μείζονα προτεραιότητα ήταν η ταχεία επίλυση του

Κυπριακού. Το Κυπριακό πρόβλημα τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο,

Μάιος 1967, εντοπίζονταν στις επαμφοτερίζουσες πολιτικές θέσεις μεταξύ της

κοινοτικής αυτονομίας που υποστήριζαν οι Τουρκοκύπριοι και οι απαιτήσεις

των Ελληνοκυπρίων για ενιαίο κράτος με εκτεταμένα δικαιώματα για τη

μειονότητα.

Ως αξονικό μέσο για την επίλυση του προκρίνονταν, από ελληνικής και

τουρκικής πλευράς, οι διμερείς διαπραγματεύσεις.

Ελληνοτουρκική προσέγγιση: Συνάντηση του έλληνα και του τούρκου

πρωθυπουργού,(Κ.Κόλλια-Σ.Ντεμιρέλ) και των υπουργών εξωτερικών τους

(Π.Οικονόμου-Γκούρα και Ι.Τσαγλαγιανγκίλ) το Σεπτέμβριο του 1967 στον

Έβρο. Ο κοινός πολιτικός στόχος των δύο κρατών ήταν μέσα από τις διμερείς

διαπραγματεύσεις, (αποκλείοντας ουσιαστικά τον κυρίως ενδιαφερόμενο

⎯Κυπριακή κυβέρνηση), να προκριθεί και να εφαρμοσθεί η λύση της διπλής

ένωσης. Ειδικότερα ο Γ. Παπαδόπουλος με δήλωσή του στο τέλος Μάιου,

ενέκρινε την επιλογή της ελληνοτουρκικής προσέγγισης, υπό τη βάση της

θεωρίας του εθνικού κέντρου⎯το Κυπριακό δεν συνιστούσε προτεραιότητα

αλλά παρακολούθημα των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Μείζον εμπόδιο σε μια

επιτυχή απόληξη των ελληνο-τουρκικών διαπραγματεύσεων αναδεικνύονταν

ο πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, αρχιεπίσκοπος Μακάριος, ο οποίος

έπρεπε, είτε να υποταχθεί είτε ν’ ανατραπεί.

Πολιτική κρίση Αθήνας-Λευκωσίας με την δολοφονική απόπειρα εναντίων του

Μακάριου στις 8.3.1970. Ακολούθως, ο Γ.Παπαδόπουλος συνέστησε στον

πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας, (9.6.1971), να επιδείξει μεγαλύτερη

διαλλακτικότητα στις ενδοκυπριακές συνομιλίες. Η απόρριψη της ελληνικής

σύστασης από τον Μακάριο, συνώθησε στη σκλήρυνση της πολιτικής στάσης

της στρατιωτικής Χούντας, η οποία με επιστολή του, Γ.Παπαδόπουλου,

(18.6.1971), απέληγε σ’ έναν διπλωματικό εξαναγκασμό⎯σε περίπτωση μη

συμμόρφωσης του Μακάριου, θα εξαναγκαζόταν να λάβει «πικρά μέτρα»,

(δηλαδή την απόσυρση των ελλαδιτών αξιωματικών της Εθνικής Φρουράς). Η

κρίση θα κορυφωθεί στις 20.7.1971, με την αναβίωση, στην πιο ακραία

μορφή, της θεωρίας του «εθνικού κέντρου».

Εν ολίγοις, η βέλτιστη δυνατή λύση για το απριλιανό στρατιωτικό

καθεστώς, ήταν η διπλή ένωση, η οποία θα συνωθούσε και σ’ έναν καθολικό

διακανονισμό των ελληνοτουρκικών προβλημάτων.

Στις απαρχές του 1972, η Αθήνα θα επιχειρήσει να επιβάλει την πολιτική της βούληση στη Λευκωσία, συνεπικουρούμενη και από την παραστρατιωτική δράση του Γρίβα κατά του Μακάριου. Το έναυσμα για την άμεση επέμβαση της Αθήνας στο εσωτερικό πολιτικό σύστημα της

Κύπρου ⎯επίδοση τελεσιγράφου για τον εξαναγκασμό σε παραίτηση

του Μακάριου⎯ δόθηκε με αφορμή την εισαγωγή τσεχοσλοβακικού

οπλισμού για τον εξοπλισμό του εφεδρικού αστυνομικού σώματος της Κυπριακής κυβέρνησης. Συνεπαγόμενα, το πραγματικό γεγονός ήταν η συνεργασία Τουρκίας-Ελλάδας ώστε το Κυπριακό να παύσει να αποτελεί ζήτημα στις μεταξύ τους σχέσεις.

Η Αμερικανική πολιτική, αντίκειται στον αξονικό πολιτικό στόχο της Αθήνας

για υποταγή ή ανατροπή του Μακάριου. Αυτό γιατί το αμερικανικό υπουργείο

εξωτερικών, ήταν πεπεισμένο ότι ο αντικειμενικός σκοπός της εισαγωγής του

τσεχοσλοβάκικου οπλισμού ήταν επιχειρησιακός⎯αυτοάμυνα της Κυπριακής

κυβέρνησης έναντι της ΕΟΚΑ Β’⎯, και όχι πολιτικό-

στρατηγικός⎯διπλωματικό άνοιγμα προς το σοβιετικό συνασπισμό.

Ερώτημα: Ποιος ήταν ο αντικειμενικός πολιτικός στόχος της πολιτικής

απόφασης του απριλιανού καθεστώτος για την επιβολή της πολιτικής του

βουλήσεως στον Μακάριο;

Σταθεροποίηση του καθεστώτος της Χούντας στο εσωτερικό κοινωνικό-

πολιτικό σύστημα, μέσω της αποφυγής της λαϊκής δυσαρέσκειας-

κατακραυγής, από μια ενδεχόμενη στρατιωτική επέμβαση της Τουρκίας στην

Κύπρο.

Κατά τα τέλη του 1972 ο Παπαδόπουλος ξεκίνησε διαδικασίες για την

πολιτικοποίηση-φιλελευθεροποίηση του αυταρχικού καθεστώτος, με

αντικειμενικό στόχο την αποδυνάμωση των ομοτράπεζών του και των λοιπών

υποστηρικτών της διαιώνισης της στρατοκρατίας. Παρεπόμενα η επιλογή της

φιλελευθεροποίησης θα συνωθήσει στην εκδήλωση μεγάλης έντασης και

έκτασης λαϊκών αντικαθεστωτικών αντιδράσεων κατά τα μέσα του 1973.

Το πραξικόπημα του Ιωαννίδη κατά της εσωτερικής κυπριακής έννομης τάξης και η Τουρκική εισβολή.

Η ανάληψη των ηνίων, του υπό κατάρρευση αυταρχικού καθεστώτος της 21ης

Απριλίου, από το «αόρατο δικτάτορα» Ιωαννίδη,(Οκτώβριος 1973), θα

οδηγήσει στην εξαγωγή της στρατιωτικής χούντας στην Κύπρο με

αντικειμενικό πολιτικό στόχο την ανατροπή της Κυπριακής κυβέρνησης. Το

διατακτικό του εν λόγω στόχου ήταν διττό⋅ κατάλυση της κυπριακής

κυβέρνησης, η αναστολή το κυπριακού πολιτικού συστήματος, προσέβλεπε

στην απίσχνανση της σοβιετικής επιρροής και στην ενίσχυση της εσωτερικής

συνοχής και της επιχειρησιακής ικανότητας του ΝΑΤΟ στην ανατολική

Μεσόγειο.

Κεντρικές θέσεις της εξωτερικής πολιτικής του Δ.Ιωαννίδη, για ελληνοτουρκικά-κυπριακό. Προδήλωσε ότι δεν επιθυμούσε στρατιωτική

σύρραξη με την Τουρκία, εφόσον σε μια τέτοια περίπτωση θα επωφελούνταν

η Σοβιετική Ένωση. Τοιουτοτρόπως απέκλεισε το ενδεχόμενο της διεξαγωγής

ενός προληπτικού πολέμου από την Ελλάδα, αν και σε καμία περίπτωση δεν

θα επέτρεπε να τεθούν σε διαμφισβήτηση τα ελληνικά ζωτικά συμφέροντα στο

Αιγαίο και στην Κύπρο. Ως εκ τούτου, οι ΗΠΑ θα έπρεπε να λειτουργήσουν,

(κατά την εκτίμηση του Ιωαννίδη), ως εξωτερικός εξισορροπητής για την

εγκαθίδρυση μιας περιφερειακής ισορροπίας ισχύος μεταξύ των δύο μερών.

Για το Κυπριακό, θα υποστηρίξει τη λύση της Ένωσης, διακρίνοντας δύο τινά⋅

είτε η Κύπρος θα μετατρέπονταν στην «Κούβα» της Μεσογείου, είτε η

ελληνική πλειοψηφία του 80% θα επιτύγχανε την ένωση. Αυτό που απέκλειε

καθολικά και απαρέγκλιτα ήταν η λύση της ένωσης της Κύπρου με την

Τουρκία.

Ερωτήματα: Ποια ήταν η πολιτική στάση των ΗΠΑ, πριν και μετά την

πραξικοπηματική ανατροπή του προέδρου Μακάριου, (15.7.1974);

Η επίσημη θέση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, πριν την 15η Ιουλίου

του 1974, αποκρυσταλλώνεται στην πολιτική απόφαση του Χ.Κίσσιντζερ για

την αποφυγή επέμβασης στο εσωτερικό πολιτικό σύστημα της Ελλάδας.

Το παράδοξο, με την ανωτέρω πολιτική επιλογή των ΗΠΑ, εδράζεται στο

γεγονός της αναμφίλεκτης βεβαιότητας των αμερικανών διπλωματών σε

Ελλάδα και Κύπρο, ότι η πολιτική πράξη του στρατιωτικού καθεστώτος του

Δ.Ιωαννίδη, θα έθετε σε κίνδυνο τα ζωτικά συμφέροντα των ΗΠΑ-ΝΑΤΟ.

Η μοναδική παρέμβαση των ΗΠΑ, για την αποτροπή του

σχεδιαζόμενου ελληνικού πραξικοπήματος στην Κύπρο, εκδηλώθηκε στις

29.6.1974, με μήνυμα της αμερικανικής πρεσβείας στον Ιωαννίδη.

Μετά την εκδήλωση του ελληνικού πραξικοπήματος στην Κύπρο, (15.7.1974),

οι αναδιαμορφωμένοι στόχοι της αμερικανικής υψηλής στρατηγικής,

(17.7.1974), είναι οι εξής: α) παρεμπόδιση ενός ελληνο-τουρκικού πολέμου,

και β) ανάσχεση οποιασδήποτε πολιτικό-διπλωματικής ή στρατιωτικής

ενέργειας που θα οδηγούσε στη διεθνοποίηση του ζητήματος.

Η διαμορφωθείσα πολιτική κατάσταση στην Κύπρο αντικατοπτρίζεται σ’ένα

διπολικό σχήμα, με το Μακάριο να θεωρείται νόμιμος αρχηγός του κράτους

και το νέο πολιτικό καθεστώς, ⎯η κυβέρνηση «εθνικής σωτηρίας»13⎯, να

έχει τον de facto έλεγχο της κατάστασης. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της

Ουάσιγκτον το έξωθεν επιβαλλόμενο πολιτικό καθεστώς, στερούνταν

διεθνούς νομιμοποίησης, από ένα μεγάλο τμήμα της διεθνούς κοινότητας

καθώς και από τις ΗΠΑ-Τουρκία. Ως ιδεώδη λύση προκρίνονταν η διεξαγωγή

διαπραγματεύσεων μεταξύ των εγγυητριών δυνάμεων των συμφωνιών

Ζυρίχης-Λονδίνου.

Το δεύτερο ερώτημα συναρτάται με την οριοθέτηση και το μέγεθος της

απειλής για τα τουρκικά γεωστρατηγικά συμφέροντα. Τα εναλλακτικά

πολιτικό-στρατηγικά σενάρια της τουρκικής πολιτικό-στρατηγικής αντίδρασης

συνοψίζονταν:

α) στην άμεση στρατιωτική επέμβαση της Τουρκίας, εάν και εφόσον

απειλούνταν η ζωή-περιουσία των Τουρκοκυπρίων, (ζωτικό συμφέρον),

β) στην αποδοχή της διαμορφωθείσας κατάστασης, από την Τουρκία,

εάν και εφόσον προσμετρούνταν και ικανοποιούνταν οι ανάγκες των

Τουρκοκυπρίων από το νέο πολιτικό καθεστώς, χωρίς ωστόσο να

εξειδικεύεται η πιθανή φύση ή έκταση των εν λόγω αναγκών.

Το κλειδί για την ερμηνεία της Τουρκικής πολιτικής απόφασης για

τη στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο εδράζεται σ’ένα θεμελιώδες ζήτημα της

θεωρίας των διεθνών σχέσεων, αναφορικά με τον τρόπο αντίληψης-

ερμηνείας-αξιολόγησης των πολιτικό-στρατηγικών πράξεων-αποφάσεων

μεταξύ δύο όμορων κρατών. Στην εν λόγω περίπτωση, το πραξικόπημα κατά

του Μακάριου εκλήφθηκε από την τουρκική πολιτική ηγεσία ως μορφή

κεκαλυμμένης ένωσης, με συνεπαγόμενο η απόφαση για στρατιωτική εισβολή

να ληφθεί από τη νύχτα της 15ης Ιουλίου.

13 Πρόεδρος της νέας κυβέρνησης της Κύπρου ήταν ο Ν.Σαμψών.

Τοιουτοτρόπως δεν δύναται να παραβλεφθεί ο αξονικός πολιτικό-

στρατηγικός στην αιτιολόγηση της τουρκικής απόφασης, δηλαδή τα

αναδιανεμητικά ζητήματα θέσης, ρόλου, σχετικής ισχύος-σχετικών κερδών. Ο

αντικειμενικός πολιτικός στόχος, δεν ήταν τόσο η προστασία του ζωτικού

συμφέροντος των τουρκοκυπρίων, όσο η ανάσχεση της καθόδου της Ελλάδας

στην Αν. Μεσόγειο, εξέλιξη που θα καθιστούσε την Τουρκία περισσότερο

ευάλωτη. Συνακόλουθα, η πολιτική άρνηση της Ελλάδας στην ικανοποίηση

των μειζόνων τουρκικών αξιώσεων, ⎯που προοιώνιζαν τη διχοτόμηση του

νησιού⎯, και η πολιτικό-στρατηγική αδυναμία του αμερικανικού παράγοντα,

απέληξαν στην τουρκική εισβολή και κατοχή του βόρειου τμήματος της

Κυπριακής Δημοκρατίας, (20.7.1974).

Το τρίτο και τελευταίο ερώτημα, αναφέρεται στην εξέταση των

αξονικών πτυχών της ελληνικής, τουρκικής και αμερικανικής υψηλής

στρατηγικής.

Η αμερικανική επέμβαση για τον τερματισμό της τουρκικής εισβολής,

(συμφωνία κατάπαυσης του πυρός στις 21-22.7.1974), συνώθησε στην

κατάλυση του στρατιωτικού καθεστώτος σε Αθήνα-Λευκωσία και στην

ανάληψη της πολιτικής διακυβέρνησης από τους Κ.Καραμανλή, (24.7.1974)

και Γ. Κληρίδη,(23.7.1974) αντίστοιχα. Η νέα ελληνική κυβέρνηση, υπό το

πλαίσιο ενός εξαιρετικά δυσχερούς εσωτερικού-εξωτερικού περιβάλλοντος,

καλείτε να προασπίσει τα εθνικά ζωτικά συμφέροντα και συγκεκριμένα ν’

ανασχέσει την άμεση τουρκική απειλή και ν’ ανατρέψει τα τετελεσμένα στην

Κύπρο. Η πολιτική της επιλογή συνίσταται στην ειρηνική διευθέτηση της

Κυπριακής κρίσης και στην εφαρμογή μιας έντιμής και δίκαιης λύσης.

Ειδικότερα η πολιτική της εδράζεται στις αξονικές αρχές του διεθνούς δικαίου,

⎯μη επέμβαση, διακρατική ισοτιμία, σεβασμός εσωτερικής-εξωτερικής

κρατικής κυριαρχίας⎯, στο ρόλο του εκτελεστικού οργάνου, ⎯Συμβούλιο

Ασφαλείας⎯, του οργανισμού των Η.Ε. και σε ενδοσυμμαχικούς συντελεστές

εξωτερικής πολιτικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης. Πρωταρχικός στόχος της

Ελλάδας ήταν η εφαρμογή των ψηφισμάτων του Σ.Α., 353 και 354, για τον

σεβασμό της εθνικής ανεξαρτησίας-κυριαρχίας, της εδαφικής ακεραιότητας

της κυπριακής πολιτείας και της αποχώρησης των ξένων στρατευμάτων από

το εδάφη της.

Η απουσία συμμόρφωσης της Τουρκίας με τις αποφάσεις του Σ.Α. και

η αδυναμία επιβολής τους προς αυτήν, καταδεικνύει όχι μόνο την εξαρτημένη

φύση των διεθνών θεσμών από την κρατική ισχύ, αλλά και την γεωπολιτική-

γεωστρατηγική βαρύτητα της εκάστοτε χώρας – Ελλάδας, Τουρκίας και

Κύπρου – στο ισοζύγιο πολιτικό-διπλωματικής ισχύος, και ειδικότερα το

ιδιαίτερο εύρος της διαπραγματευτικής τους ισχύος εντός των διεθνών

θεσμών.

Η υψηλή ευαισθησία τρωτότητας του ελληνικού συμφέροντος

επιβίωσης, ⎯απειλή ελληνοτουρκικού πολέμου⎯, σε συνδυασμό με την

απίσχνανση των συντελεστών της ελληνικής εθνικής ισχύος, καθιστούσε

επιτακτική στρατηγική αναγκαιότητα την ανεύρεση και πρόσκτηση

συντελεστών εξωτερικής πολιτικό-στρατιωτικής εξισορρόπησης. Για το λόγο

αυτό, η Ελλάδα θα επιζητήσει την ενδο-συμμαχική στρατιωτική επέμβαση,

ΗΠΑ-Βρετανία, για την ανάσχεση της τουρκικής επιθετικότητας και την

αποτροπή μιας ενδεχόμενης εδαφικής διεύρυνσης της τουρκικής κατοχής

στην Κύπρο.

Στο πλαίσιο αυτής της εξέλιξης, ⎯υψηλός βαθμός τρωτότητας της ελληνικής

υψηλής στρατηγικής- απίσχνανση της ελληνικής διαπραγματευτικής ισχύος⎯,

η Αθήνα υιοθέτησε και εφάρμοσε μια κατευναστική πολιτική για την

ικανοποίηση των μειζόνων πολιτικών αξιώσεων της Άγκυρας, κατά τη λήξη

της πρώτης φάσης της Διάσκεψης της Γενεύης, 30.7.1974. Συγκεκριμένα

αναγνωρίσθηκε η ύπαρξη δύο χωριστών διοικήσεων στην Κύπρο,

αποφασίσθηκε η αποχώρηση της Εθνικής φρουράς από τους

τουρκοκυπριακούς θύλακες, ενώ δεν οριοθετήθηκε το ζήτημα της

αποχώρησης των τουρκικών στρατευμάτων.

Αντίστροφα ο αντικειμενικός πολιτικός στόχος της Τουρκίας ήταν η

επιβολή της πολιτικής της βουλήσεως σε Αθήνα-Λευκωσία μέσω της

εγκαθίδρυσης ισορροπημένων ανταγωνισμών και ελεγχόμενων πολιτικό-

στρατιωτικών εντάσεων μικρής κλίμακας, ούτως ώστε να αποκτήσει τη

μέγιστη δυνατή πολιτικό-διπλωματική επιρροή με το ελάχιστο δυνατό

πολιτικό-στρατιωτικό κόστος. Εκδήλωση της εν λόγω πολιτικής ήταν οι

συνεχείς παραβιάσεις της κατάπαυσης του πυρός και η ποσοτική

εξισορρόπηση των τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Κύπρο.

Αμφότερα, τα τουρκικά σχέδια, προέβλεπαν μια συγκεκαλυμμένη μορφή

διχοτόμησης της Κύπρου,⎯με την έννοια ότι το 34% του εδάφους της

Κυπριακής Δημοκρατίας θα παρέμενε υπό τουρκική κατοχή⎯, μέσω της

εγκαθίδρυσης μιας χαλαρής διζωνικής, (σχέδιο Ντενκτάς) ή πολυκαντονικής

γεωγραφικής ομοσπονδίας, (σχέδιο Γκιουνές)14. Η αποτυχημένη έκβαση του

τελευταίου γύρου της διάσκεψης της Γενεύης, λόγω της τουρκικής απόφασης

να μην δοθεί κανένα χρονικό περιθώριο στην ελληνική πλευρά,

⎯συγκεκριμένα ο Κληρίδης ζήτησε προθεσμία 36 ωρών για να συζητήσει τα

σενάρια για το Κυπριακό με την ελληνική κυβέρνηση⎯, οδήγησε στη δεύτερη

και ισχυρότερη φάση της τουρκικής εισβολής με απότοκο την κατοχή του 38%

του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας, (Αττίλας ΙΙ).

14 Στο πρώτο (σχέδιο Ντενκτάς) προτείνονταν η γεωγραφική διαίρεση της Κύπρου και η ομοσπονδιακή λύση με την ισότιμη εκπροσώπηση Ελλήνων και Τούρκων στην ομοσπονδιακή Βουλή των δύο αυτόνομων κρατιδίων. Το σχέδιο προέβλεπε την παραχώρηση Κυπριακού εδάφους εκτάσεως 34% στον τουρκικό στρατό είκοσι τέσσερις ώρες μετά την αποδοχή του. Στο δεύτερο, (σχέδιο Γκιουνές) προτείνονταν η δημιουργία έξη καντονιών, στην Λεύκα και σε περιοχές στην πόλη Χρυσοχούς, στην Πάφο, στη Λάρνακα και στην Καρπασία. Όσον αφορά τον διεθνή παράγοντα ο Κληρίδης ανέφερε ότι ο Κίσιντζερ υποστήριζε ομοσπονδιακή λύση επί γεωγραφικής βάσεως με μεγαλύτερες διασφαλίσεις προς τους Τουρκοκύπριους. Οι Βρετανοί ευνοούσαν ομοσπονδιακή λύση επί γεωγραφικής βάσεως, αλλά πίστευαν ότι το ποσοστό που ζητούσαν οι Τούρκοι (34%) ήταν υπερβολικά υψηλό και έπρεπε να μειωθεί. Ενώ η λύση της ομοσπονδίας, υποστηριζόταν και από τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ.

Εσωτερικές –εξωτερικές παράμετροι της ελληνικής υψηλής στρατηγικής, 1974-1980.

Η διαμόρφωση και εφαρμογή της ελληνικής υψηλής στρατηγικής

προσδιορίζεται τόσο από εσωτερικές όσο και από εξωτερικές δομικές

μεταβλητές.

Σε επίπεδο διεθνούς συστήματος έχουμε τη μεταστροφή-αντικατάσταση της

ψυχροπολεμικής έντασης στις εξωτερικές σχέσεις ανατολικού και δυτικού

συνασπισμού με ένα κλίμα ύφεσης-détente. Αντίστοιχα και στα περιφερειακά

υποσυστήματα λαμβάνουν χώρα ανακατανομές ισχύος-συμφερόντων με

απότοκο την:

α) ανάδειξη των αραβικών πετρελαιοπαραγωγικών κρατών σε σημαντικούς

δρώντες της διεθνούς πολιτικής, ιδίως μετά την πετρελαϊκή κρίση,(1973-74),

⎯αναβίβαση το status των αραβικών πετρελαιοπαραγωγών κρατών στην

ιεραρχική κλίμακα θέσεως, ρόλου και ισχύος σε πλανητικό επίπεδο,

β) αλλαγή στην ισορροπία ισχύος-συμφερόντων στο Βαλκανικό υποσύστημα. Σχηματικά η Βαλκανική πτέρυγα του Συμφώνου της Βαρσοβίας αποδιαρθρώνεται, υπό την έννοια ότι δεν αποτελεί πλέον βάση στάθμευσης των σοβιετικών δυνάμεων ή αποθήκευσης πυρηνικών όπλων.

Η κτηματική αξία της ελληνικής εδαφικής επικράτειας, ως στρατηγικό

προγεφύρωμα των εκάστοτε Μεγάλων Δυνάμεων για την πραγμάτωση-

προαγωγή των αξονικών ζωτικών τους συμφερόντων ήταν αρκετά υψηλή.

γ) ανάδειξη της Ε.Ο.Κ. σε μείζονα διεθνή θεσμό στο Ευρωπαϊκό υποσύστημα.

Αντίστροφα στις εσωτερικές προσδιοριστικές μεταβλητές της ελληνικής

υψηλής στρατηγικής εμπερικλείονται:

α) οι σημαίνοντες προσωπικότητες της κυβερνητικής εξουσίας, οι

κρατικοί πολιτικοί οργανισμοί, οι γραφειοκρατικές ομάδες και οι συμμετέχοντες

στον κυβερνητικό μηχανισμό. Ειδικότερα κατά την επταετή διακυβέρνηση της

Ελλάδας από την Ν.Δ., (1974-1981), δηλωτικό ρόλο στη διαμόρφωση της

ελληνικής υψηλής στρατηγικής και ειδικότερα στη διαδικασία λήψης

αποφάσεων, άσκησαν ο πρωθυπουργός και μετέπειτα πρόεδρος της

Δημοκρατίας, Κ.Καραμανλής, συνεπικουρούμενος από το σύμβουλό του σε

θέματα εθνικής ασφάλειας, πρέσβη Π.Μολυβιάτη, και οι στενά

συνεργαζόμενοι με αυτόν υπουργοί, Ε.Αβέρωφ, Δ.Ράλλης και Κ.Μητσοτάκης.

β) Η ανάδειξη ενός νέου πολιτικού συστήματος, με ιδιάζων χαρακτηριστικό την απελευθέρωση της κοινωνικής και οικονομικής κινητικότητας. Εκσυγχρονισμός-αναδιαμόρφωση τόσο της εσωτερικής όσο και της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας. Συγκεκριμένα δύο παράγοντες ενίσχυσαν την διαδικασία εκσυγχρονισμού της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής: α) η εγκαθίδρυση- σταθεροποίηση του δημοκρατικού πολιτεύματος και η

συναίνεση του συνόλου των πολιτικών δυνάμεων της χώρας στις ακόλουθες

κεντρικές αρχές:

1. Αναδιαμόρφωση των δομών, των μέσων και των στόχων της ελληνικής

εξωτερικής πολιτικής και διασφάλιση της ελευθερίας δράσεως, ⎯στο

βαθμό και το μέτρο του δυνατού⎯, της ελευθερίας της απόφασης και

του προσδιορισμού των εθνικών συμφερόντων.

2. Μεταστροφή της κεντρικής εξωτερικής συστημικής απειλής από βορρά

προς ανατολάς⎯Τουρκία. Αξονικός στόχος της ελληνικής υψηλής

στρατηγικής είναι η διασφάλιση της ισορροπίας ισχύος-συμφερόντων

στο Αιγαίο και η ειρηνική διευθέτηση του Κυπριακού.

3. Μείωση της ελληνικής πολιτικό-στρατιωτικής εξάρτησης από τις ΗΠΑ,

και ενδυνάμωση της εθνικής κυριαρχίας-ανεξαρτησίας, υπό τη βάση της

αρχής αυτοβοήθειας και της σύμπηξης διμερών πολιτικό-διπλωματικών

σχέσεων, φιλίας-συνεργασίας με όμορα κράτη, (διεθνής νομιμοποίηση).

4. Αποδοχή-παραδοχή, από τα κόμματα εξουσίας, (Ν.Δ.-ΠΑΣΟΚ) της

ένταξης της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ. (μετά το 1981), ως αξονικού στόχου της

ελληνικής υψηλής στρατηγικής.

β) Το ελληνικό πολιτικό-διπλωματικό άνοιγμα προς το ανατολικό μπλοκ, τα

βαλκανικά κράτη, τις αραβικές χώρες και τον τρίτο κόσμο.

Οριοθέτηση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής από τη Ν.Δ., 1974-1980. Κυβέρνηση εθνικής ενότητας από τον Κ.Καραμανλή, (24.7.1974). Αξονικοί

πολιτικοί στόχοι αποκατάσταση της δημοκρατικής ομαλότητας, δημιουργία

κλίματος εθνικής ομοψυχίας-ενότητας, προετοιμασία για τη διενέργεια εθνικών

εκλογών, αποδιάρθρωση του πλέγματος εξουσίας της

Χούντας⎯αποκατάσταση δημοκρατικών θεσμών, ευμενή, (για την Ελλάδα-

Κύπρο) επίλυση του Κυπριακού, (Διάσκεψη Γενεύης Ιούλιος-Αύγουστος

1974).

Ίδρυση της Ν.Δ., από τον Κ.Καραμανλή, (29.9.1974). Εξασφάλιση ισχυρής

κυβερνητικής πλειοψηφίας στις εκλογές της 17.11.1974, (συγκεντρώνοντας το

54,4% των ψήφων και 216 έδρες).

Αναδιαμόρφωση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής σε τρεις βασικούς

άξονες:

1. Εκσυγχρονισμός των εσωτερικών πολιτικών, οικονομικών, διοικητικών

και στρατιωτικών δομών της χώρας, ήτοι εσωτερική ποιοτική-ποσοτική

εξισορρόπηση⎯ανασυγκρότηση-ενίσχυση, των εσωτερικών

συντελεστών⎯οικονομία, τεχνολογία, βιομηχανία, εκπαίδευση, ένοπλες

δυνάμεις, πολιτικές-διοικητικές δομές⎯, της εθνικής ισχύος.

2. Διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας και της εσωτερικής-εξωτερικής

κυριαρχίας, ήτοι επιβίωση-αυτοσυντήρηση του ελληνικού κράτους. Για την

ανάσχεση της άμεσης τουρκικής απειλής η Ελλάδα θ’ αναπτύξει και θα

χρησιμοποιήσει συντελεστές οικονομικό-στρατιωτικής, εσωτερικής-

εξωτερικής, εξισορρόπησης για την ενίσχυση της αποτρεπτικής της

ικανότητας και τη δυνατότητα ειρηνικής διευθέτησης των διμερών νομικών

διαφορών:

3. Αναδιάρθρωση των διεθνο-πολιτικών προσανατολισμών της Ελλάδας και αναβίβαση της θέσης-ρόλου της στο Βαλκανικό και στο Ευρωπαϊκό υποσύστημα. Η αναδιάρθρωση των διεθνο-πολιτικών προσανατολισμών της χώρας από τις συντηρητικές κυβερνήσεις της Ν.Δ. πραγματώνεται σε δύο άξονες: α) στην αναβίβαση της ελληνικής θέσης-ρόλου εντός του δυτικού συστήματος, με την υποβολή πρότασης για ένταξη στην Ε.Ο.Κ. β) Συνακόλουθα η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ., δημιουργούσε μια νέα ενδοδυτική ισορροπία, υπό την έννοια ότι ο ρόλος των ΗΠΑ, από δω και στο εξής, θα περιορίζονταν σ’ αυτόν του στρατιωτικού προμηθευτή. Με την ενταξιακή προοπτική της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ., ο Κ.Καραμανλής επιχειρεί ταυτόχρονα, να μετατρέψει το καθεστώς της μονομερούς-δυσλειτουργικής εξάρτησης από τις ΗΠΑ σε καθεστώς οικονομικό-πολιτικής αλληλεξάρτησης από την Ε.Ο.Κ., με αντικειμενικό στόχο την μείωση της αμερικανικής παρέμβασης στην ελληνική εσωτερική-εξωτερική πολιτική. Η ένταξη στην Ε.Ο.Κ, αιτιολογείται κατά τον έλληνα πρωθυπουργό: «[…] προ πάντων για λόγους πολιτικούς, που αναφέρονται εις την σταθεροποίησιν της δημοκρατίας και εις το μέλλον του έθνους».

Η εξαρτησιακή λογική της ελληνικής υψηλής στρατηγικής. Την

περίοδο 1974-1980, η κυβέρνηση του Κ.Καραμανλή θα επιδιώξει την μείωση

του βαθμού εξάρτησης της Ελλάδας από τις ΗΠΑ, μέσω της διεύρυνσης των

πολιτικό-διπλωματικών της σχέσεων σ’ εναλλακτικά περιφερειακά

υποσυστήματα, ⎯Ευρώπη, Βαλκάνια, Ανατολικές χώρες, Αραβικός κόσμος

κ.α.⎯, και της εκλογίκευσης του δυτικού προσανατολισμού της χώρας με την

ένταξη στην Ε.Ο.Κ. Το αναμορφωμένο πλαίσιο της ελληνικής υψηλής

στρατηγικής επαλλάσσεται μεταξύ ενός μείζονος βαθμού εξάρτησης από τις

ΗΠΑ και ενός μεγαλύτερου βαθμού αλληλεξάρτησης από τους δυτικούς

θεσμούς. Πάραυτα, αν και η αμερικανική επέμβαση στην εσωτερική-εξωτερική

πολιτική της Ελλάδας, σε σχέση με την περίοδο της δικτατορίας, μειώνεται

σημαντικά, ωστόσο δεν εξαλείφετε. Τουναντίον η πρόσδεση της Ελλάδας

στην αμερικανο-νατοϊκη ομπρέλα ενισχύεται λόγω του υψηλού οικονομικό-

πολιτικού και στρατηγικού της τιμήματος.

Η επιδείνωση των διμερών ελληνοτουρκικών σχέσεων και η

κατακόρυφη αύξηση της μεταξύ τους έντασης, αναδεικνύει τον στρατηγικό

ρόλο των ΗΠΑ, ως εξωτερικού εξισορροπητή για την διατήρηση της

ισορροπίας ισχύος στο Αιγαίο. Συνακόλουθα, η υψηλή ευαισθησία

τρωτότητας του ελληνικού συμφέροντος επιβίωσης, καθ’ όλο το χρονικό

διάστημα της ελληνοτουρκικής έντασης, λόγω του εναργούς αμυντικού

ελλείμματος και της επιτακτικής στρατηγικής αναγκαιότητας για έξωθεν

οικονομική-στρατιωτική εξισορρόπηση, επαληθεύει την υπόθεση της

εξαρτησιακής λογικής της ελληνικής υψηλής στρατηγικής.

Καταληκτικά δύναται να υποστηριχθεί ότι με την ένταξη της Ελλάδας

στην Ε.Ο.Κ., την επαναφορά της στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, και τον

εκσυγχρονισμό του πολιτικού-οικονομικού της συστήματος, κατά το διατακτικό

της φιλελεύθερης-καπιταλιστικής οικονομίας, ολοκληρώνεται η διαδικασία

εκδυτικισμού της.

Οι Ελληνο-Τουρκικές Διαφορές.

Το ένα σκέλος των ελληνοτουρκικών διαφορών εστιάζεται στο Κυπριακό. Η

δεύτερη εστία κρυσταλλώνεται στην προβολή των τουρκικών διεκδικήσεων

στο Αιγαίο.

Οι ελληνοτουρκικές διαφορές- Ι) Διμερή Ζητήματα, που αφορούν αποκλειστικά τις δύο χώρες-Αιγιαλίτιδα,

υφαλοκρηπίδα, έκταση 10ν.μ. εναέριου χώρου.

ΙΙ) Διεθνή θεσμικά ζητήματα- έχουν εγερθεί από τουρκικές διεκδικήσεις και δεν

κατευθύνονται ευθέως προς την Ελλάδα, αφορούν πρωτίστως ορισμένους

διεθνείς οργανισμούς που έχουν καθιερώσει καθεστώτα που αμφισβητεί η

Τουρκία- Περιοχή Πληροφόρησης Πτήσεων, Εναέριο επιχειρησιακό έλεγχο και

το καθεστώς αποστρατικοποίησης των Ελληνικών Νησιών του Αν. Αιγαίου.

1. Υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Ειδικότερα η ανακίνηση του θέματος της υφαλοκρηπίδας αποτέλεσε την

αφετηρία σε μια αλληλουχία γεγονότων που σηματοδοτούν την εξέλιξη της

ελληνοτουρκικής διένεξης. Όπως επεξηγεί ο Χ. Ροζάκης : «Η ελληνοτουρκική

διαφορά για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου αφορά στο θέμα οριοθέτησης των

αντίστοιχων κυριαρχικών δικαιωμάτων των υποθαλάσσιων τμημάτων των

ανοιχτών θαλασσών (βυθός και υπέδαφος του βυθού έξω από τα όρια της

αιγιαλίτιδας ζώνης) τα οποία ορίζονται από την αλυσίδα των ανατολικών

νησιών του Αιγαίου και των δυτικών ακτών της ηπειρωτικής Τουρκίας».

Το σχετικό θέμα ανέκυψε όταν το Νοέμβριο του 1973 η τουρκική κυβέρνηση

παραχώρησε απροειδοποίητα, με μονομερή πρωτοβουλία, άδεια για

εξερεύνηση και εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του Αιγαίου σε περιοχές

εντός των ορίων της ελληνικής υφαλοκρηπίδας.

Η ραγδαία μεταβολή των ελληνοτουρκικών σχέσεων στο Αιγαίο επέρχεται

το Νοέμβριο του 1973, όταν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην τουρκική

εφημερίδα της κυβέρνησης η εκχώρηση 27 αδειών για τον εντοπισμό και

την εκμετάλλευση κοιτασμάτων πετρελαίου σε περιοχές εκτός των

χωρικών υδάτων της Τουρκίας, και μάλιστα στα χωρικά ύδατα της Χίου,

Λέσβου, Λήμνου, κ.α. Η επισημοποίηση των τουρκικών διεκδικήσεων

σήμαινε όχι μόνο κατάφωρη παραβίαση του καθεστώτος που απορρέει

από τις Συνθήκη της Λωζάνης, αφού οι τουρκικές έρευνες εμπεριέκλειαν

τμήματα της υφαλοκρηπίδας των ελληνικών νησιών, αλλά επιπλέον

απειλούσε το συμφέρον επιβίωσης της Ελλάδας. Έπειτα από μια περίοδο

οξύτητας στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις, η ελληνική πλευρά προτείνει στις

25.7.75 προσφυγή στο Δ.Δ. της Χάγης, για να καθορίσει το εφαρμοστέο

δίκαιο για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Η Τουρκία συμφωνεί,

προτείνοντας παράλληλα να διεξαχθούν διμερείς διαπραγματεύσεις επί

της ουσίας του ζητήματος. Η Ελλάδα δέχεται, ωστόσο η Τουρκία

υπαναχώρησε, ματαιώνοντας την συνάντηση των εμπειρογνωμόνων για

την υπογραφή συνυποσχετικού.

Νέα απόπειρα δημιουργίας τετελεσμένων-έξοδος Σισμίκ Ιούλιος-

Αύγουστος 1976. Ταυτόχρονη προσφυγή της Ελλάδας στο Σ.Α. και στο

Δ.Δ. Το πρώτο συνέστησε διμερείς διαπραγματεύσεις. Συνακόλουθα από

τη στιγμή που το ΣΑ περιορίζεται να συστήσει την επανάληψη των

διαπραγματεύσεων για την επίλυση των διαφορών, ή υπόθεση ήταν εκ

των προτέρων χαμένη στο Δ.Δ. όπου προσέφυγε μονομερώς η Ελλάδα με

το αίτημα της επίλυσης της διαφοράς επί της ουσίας και της λήψης

προσωρινών μέτρων κατά της Τουρκίας, ώστε να μην προβαίνει σε

έρευνες στην υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Το Δικαστήριο εδραζόμενο στην

απόφαση του ΣΑ, αναφέρθηκε ρητά στην ανάγκη διεξαγωγής

ελληνοτουρκικών συνομιλιών. Συγκεκριμένα με 12 ψήφους υπέρ και μια

κατά, (την ελληνική) θεώρησε ότι τα πραγματικά περιστατικά δεν

δικαιολογούν την άσκηση δικαιοδοσίας που το παρέχει το άρθρο 41 για τη

λήψη συντηρητικών μέτρων στο Αιγαίο. Για να συμμορφωθούν με τις

συστάσεις του ΣΑ οι υπουργοί των δύο χωρών αποφασίζουν (1.10.76) την

επανάληψη των διαπραγματεύσεων και συνέρχονται στη Βέρνη, 2.10.76.

Τα δύο μέρη με το πρακτικό της Βέρνης συμφωνούν να αποφεύγονται

κατά το διάστημα των διαπραγματεύσεων πράξεις που θα παραβλάπτουν

την ομαλή διεξαγωγή τους. Ωστόσο η Τουρκία ακολουθεί την τυπική της

τακτική: α) επιδίωξη κλειστών διαπραγματεύσεων, β) παραμερισμός των

κανόνων δικαίου με το πρόσχημα ότι η διαφορά είναι πολιτική.

Επιχειρήματα της Τουρκίας στο θέμα οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας:

α) Ειδικές συνθήκες, τα ελληνικά μικρασιατικά νησιά είναι πολύ κοντά στις

τουρκικές ακτές και τη περισφίγγουν. Το εν λόγω επιχείρημα μπορεί να

αποδειχθεί επωφελές και για την ελληνική πλευρά: ειδικές συνθήκες για

την Ελλάδα είναι η ιδιομορφία του ελληνικού εδάφους ηπειρωτικού-

νησιωτικού, που αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο.

Β) το γεωλογικό επιχείρημα που επικαλείται η Τουρκία, ότι τα ελληνικά

νησιά βρίσκονται κοντά στην προέκταση της Ανατολίας, υποχωρεί

μπροστά στην κατοχυρωμένη από διεθνείς συνθήκες ελληνική κυριαρχία.

Οι αβαθείς εκτάσεις που βρίσκονται κοντά στις ηπειρωτικές ακτές της

Τουρκίας-και που έχουν ως γεωλογικά αποκορυφώματα τα ελληνικά

νησιά-αποτελούν φυσική προέκταση του εδάφους της Ανατολίας

Γ) το αιγαίο είναι μια ημίκλειστή θάλασσα που απαιτεί την εφαρμογή

ιδιαίτερων κανόνων. Συγκεκριμένα οι ειδικές συνθήκες που επικρατούν

στη θάλασσα αυτή-ύπαρξη μεγάλου αριθμού νησιών, στενότητα ανοικτής

θάλασσας, υπαγορεύουν αποκλίσεις από την αυστηρή εφαρμογή των

γενικών κανόνων του δικαίου της θάλασσας.

Δ)εφαρμογή αρχή ευθυδικίας-επιείκειας, δικαιοσύνης. Δηλαδή

συνυπολογισμό όλων των ειδικών στοιχείων που θα μπορούσαν σε μια

εξειδικευμένη περίπτωση να οδηγήσουν σε ένα πιο δίκαιο αποτέλεσμα της

οριοθέτησης.

Οι θέσεις της Ελλάδας είναι :

α) τα νησιά δικαιούνται υφαλοκρηπίδας,

β) οριοθέτηση με τον κανόνα της μέσης γραμμής. Το θέμα της

υφαλοκρηπίδας αποτελεί ζωτικό συμφέρον για την Ελλάδα-στρατηγική

αξία.

2. Εναέριο χώρο του αιγαίου15.

Η Ελλάδα έχει ένα σύνθετο καθεστώς αιγιαλίτιδας ζώνης, 6ν.μ. πλήρη

αιγιαλίτιδα ζώνη και 10 ν.μ. περιορισμένη αιγιαλίτιδα ζώνη για τους

σκοπούς της αεροπορίας-έχει ισχύσει από το 1931 μέχρι σήμερα. Η

Τουρκία ξεκίνησε από το 1975 την πρακτική των παραβιάσεων και των

15 Τα καθεστώτα του εθνικού εναέριου χώρου του Αιγαίου είναι τρία: το καθεστώς του εθνικού εναέριου χώρου της Ελλάδας, ασκεί εδαφική κυριαρχία, το καθεστώς περιοχής πληροφόρησης πτήσεων (FIR) του κέντρου των Αθηνών, η Ελλάδα ασκεί αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες, το καθεστώς του εναέριου επιχειρησιακού ελέγχου στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, η Ελλάδα ασκούσε συγκεκριμένες αρμοδιότητες.

παραβάσεων του εθνικού εναέριο χώρου και της Περιοχής Πληροφόρησης

Πτήσεων.

Διεθνοποίηση της διαφοράς-η Ελλάδα προσέφυγε στον Γ.Γ. των Η.Ε. (1975)

και υπέβαλε διαμαρτυρίες στον Διεθνή Οργανισμό Πολιτικής Αεροπορίας.

Συγκεκριμένα με την έκδοση της ΝΟΤΑΜ 714, λίγο μετά την εισβολή στην

Κύπρο, η Τουρκία ζητούσε από τα αεροσκάφη που πετούν στο Αν. Αιγαίο να

κάνουν αναφορά στα κέντρα ελέγχου εναέριας κυκλοφορίας της Κων/πολης

και της Άγκυρας και όχι της Αθήνας, όπως προβλεπόταν από τις ρυθμίσεις

του ICAO. Είχε πλέον καταστεί φανερό στην ελληνική ηγεσία ότι εγείροντας

ένα τείχος στο μέσο του Αιγαίου (υφαλοκρηπίδα, εναέριος χώρος) η Τουρκία

απέβλεπε στην παράνομη ιδιοποίηση του ανατολικού του τμήματος και

προχωρούσε αλματωδώς προς την υλοποίηση «του τρίπτυχου που είχε

χαράξει από παλιά» στο πεδίο της εξωτερικής της πολιτικής. Συγκεκριμένα με

τον Αττίλα 1 και 2 είχε καταλάβει το βόρειο τμήμα της Κύπρου,

ουδετεροποιώντας ταυτόχρονα το νότιο, με τις καινοφανείς τις απόψεις περί

υφαλοκρηπίδας και εναέριου ελέγχου είχε εγείρει αξιώσεις στο Αιγαίο και με τη

συντήρηση του μειονοτικού θέματος που περιοδικά επισκιάζει τις διμερείς

σχέσεις ενέγραφε υποθήκη στη Θράκη. Η αντίδραση της Ελλάδας ήταν να

αποσύρει τον Αύγουστο του 1974 τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις από το

στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, καταγγέλλοντας παράλληλα τη συμφωνία

ελλιμενισμού πολεμικών πλοίων που είχαν υπογράψει οι ΗΠΑ με το

στρατιωτικό καθεστώς ένα χρόνο πριν.

Επιχειρήματα των Δύο Κρατών Ελλάδα:

1. επιχείρημα νομιμότητας αναφέρεται στη ύπαρξη δύο αιγιαλίτιδων

ζωνών. Η μία ζώνη των 6 ν.μ. είναι μια πλήρης ζώνη χωρικών υδάτων ενώ

η δεύτερη αιγιαλίτιδα ζώνη περιορίζεται σε μια μόνο λειτουργία-

αστυνόμευση αεροπλοΐας και συνεπώς στην προστασία του παράκτιου

κράτους από τις υπερπτήσεις.

2.Λογική του μείζονος και του ελάσσονος. Αφού η Ελλάδα είχε από το

1931 το δικαίωμα να καθιερώσει 10 ν.μ. αιγιαλίτιδα ζώνη που να καλύπτει

όλες τις εκδηλώσεις και λειτουργίες της ζώνης. Κάτω από τις σημερινές

συνθήκες, όπου η Ελλάδα μπορεί να έχει αιγιαλίτιδα 12 ν.μ., γιατί να μην

μπορεί να έχει αιγιαλίτιδα 10 ν.μ. για ορισμένες μόνο λειτουργίες.

3.Αναγνώριση από την Τουρκία και το σύνολο των κρατών της διεθνούς

κοινότητας του καθεστώτος αυτού.

Τουρκία:

1.Ο ελληνικός εναέριος χώρος είναι παράνομος γιατί σύμφωνα με το

διεθνές δίκαιο όπως αντανακλάται στη Σύμβαση του Σικάγου, ο εθνικός

εναέριος χώρος ταυτίζεται με το έδαφος και την αιγιαλίτιδα ζώνη ενός

κράτους και η κυριαρχία του αέρα απορρέει ως επακόλουθο από την

κυριαρχία της ξηράς και της αιγιαλίτιδας ζώνης. Με βάση αυτά τα

δεδομένα ο εθνικός εναέριος χώρος της Ελλάδας είναι 6 ν.μ.

3.Το FIR, εμπερικλείει τον εθνικό εναέριο χώρο και το διεθνή εναέριο χώρο.

Το κράτος δεν ασκεί κυριαρχία, απλά ελέγχει και συντονίζει τις πτήσεις και

είναι γι’ αυτό υπόλογο στη διεθνή κοινότητα.

Η Τουρκία αμφισβήτησε το ελληνικό FIR, με τη ΝΟΤΑΜ 714, (6.8.1974), η

οποία χάραζε μια γραμμή αναφοράς στο μέσο περίπου του Αιγαίου και

γνωστοποιούσε ότι τα αεροπλάνα που θα πετούσαν ανατολικά της γραμμής

αυτής θα πρέπει να αναφέρονται στο κέντρο του FIR της Κων/πολης και να

παίρνουν οδηγίες πτήσεις από αυτό. Η Τουρκία απέβλεπε σε μια de facto

τροποποίηση των ορίων του FIR Αθηνών. H Ελλάδα θα αντιδράσει, μετά την

Τουρκική εισβολή στην Κύπρο και τις απορριπτικές απαντήσεις της Τουρκίας

στις διαμαρτυρίες της Ελλάδα, εκδίδει ΝΟΤΑΜ με την οποία κηρύσσει το

Αιγαίο επικίνδυνη περιοχή. Για 6 περίπου χρόνια με την ενέργεια αυτή

νέκρωσε την διεθνή αεροπλοΐα στο Αιγαίο.

Επιχειρήματα των Δύο Κρατών: Τουρκία:

1. Η Ελλάδα έχει καταχραστεί τη διεθνή αρμοδιότητα που τις έχει αποδοθεί

από τη διεθνή κοινότητα και έχει αποπειραθεί να μεταβάλλει το απλό

διαχειριστικό και διεκπαιρεωτικό της δικαίωμα σε κυριαρχικό.

2. Η άμυνα της Τουρκίας, λόγω της καταχρηστικής αντίληψης λειτουργίας

του ελληνικού FIR και λόγω της ίδιας της φύσης της περιοχής FIR που

αγγίζει την Τουρκική αιγιαλίτιδα πάσχει.

Ελλάδα:

1. Το καθεστώς αυτό έχει νόμιμα θεσμοθετηθεί με αποφάσεις του ICAO,

ότι έχει τηρήσει πιστά τις προδιαγραφές του , χωρίς να έχει επιδιώξει να

καταχραστεί τη διεθνή της αρμοδιότητα και ότι σε κάθε περίπτωση η

Τουρκία δεν είχε διαμαρτυρηθεί στο παρελθόν.

2. Η ελληνική πλευρά δεν μπορεί να αποδεχθεί το ενδεχόμενο αποκοπής

της κυριαρχίας και της επικοινωνίας που συνεπάγεται η προκρινόμενη

διχοτόμηση του αιγιακού εναέριου χώρου.

4.Το ζήτημα του Εναέριου Επιχειρησιακού Ελέγχου στο Αιγαίο. Εξυπηρετεί ένα τμήμα της διεθνούς κοινότητας δηλαδή τα κράτη-μέλη του

ΝΑΤΟ, αφορά δηλαδή το συντονισμό και τον έλεγχο στρατιωτικών

επιχειρήσεων. Σε κάθε περίπτωση είναι ένα καθεστώς που διαμορφώνεται

για την εξυπηρέτηση του ΝΑΤΟ και των στόχων των κρατών-μελών του.

Το πρόβλημα αναφύεται στον καθορισμό των ορίων του εναέριου

επιχειρησιακού ελέγχου.

Η Ελλάδα και η Τουρκία διαφώνησαν για το θέμα της αεράμυνας. Η

Τουρκία απαίτησε να υπάρχουν δύο ζώνες ελέγχου στο Αιγαίο-ανατολική

και δυτική, ενώ η Ελλάδα ζήτησε το σύνολο του Αιγαίου, ως τα όρια του

FIR. Από το 1955 έως το 1974 η ελληνική θέση επικράτησε. Το πρόβλημα

ανέκυψε με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο και την αποχώρηση της

Ελλάδας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Η Τουρκία είχε την

ευχέρεια να υποβάλει προτάσεις αναθεώρησης του καθεστώτος

επιχειρησιακού ελέγχου στην περιοχή, με αποτέλεσμα το ΝΑΤΟ να

μεταβάλει τη δομή των περιφερειακών στρατηγείων της Σμύρνης τα οποία

από την 1.7.1978 περιήλθαν σε τουρκικά χέρια.

5.Αιγιαλίτιδα Ζώνη. Στις 12.6.74 η Τουρκία κατέστησε σαφές ότι η επέκταση των ελληνικών

χωρικών υδάτων από 6 σε 12 ν.μ. θα αποτελούσε αιτία πολέμου.

-Τα πλεονεκτήματα της επέκτασης της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης στα

12ν.μ. αφορούν τη διεύρυνση του χώρου που θα ασκούνται τα ελληνικά

κυριαρχικά δικαιώματα. Η ζώνη της ελληνικής κυριαρχίας θα αυξηθεί από

75.000 τ.χλ. σε 130.000. Ανάλογη θα είναι και η επέκταση της ελληνικής

υφαλοκρηπίδας και φυσικά αντίστοιχη η μείωση από την Τουρκία του

ηπειρωτικού της υψιπέδου. Αλλά κυρίως θα αποφεύγονταν η αποκοπή

των νησιών του Ανατ. Αιγαίου από την Ηπειρωτική Ελλάδα και η

διάσπαση της ενότητας του ελληνικού εθνικού χώρου. Είναι ωστόσο

γεγονός ότι η επέκταση της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης προσκρούει στα

συμφέροντα διαφόρων κρατών και ιδιαίτερα των υπερδυνάμεων.

Λόγοι αντίδρασης της Τουρκίας:

α) ένα μεγάλο τμήμα της θάλασσας θα περιέλθει στην ελληνική κυριαρχία

με αποτέλεσμα οι ελευθερίες των θαλασσών (ελεύθερη ναυσιπλοΐα, αλιεία,

αεροπλοΐα, κ.α.) να περιοριστούν γεωγραφικά.

Β)το ανάλογο τμήμα βυθού και υπεδάφους του βυθού, που βρίσκεται στις

ανοιχτές θάλασσες και αποτελεί την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου να

περιέλθει στην ελληνική κυριαρχία.

Επιχειρήματα Τουρκίας: ένα κράτος δεν μπορεί ορίζοντας την αιγιαλίτιδα

ζώνη του να παρεμποδίσει την πρόσβαση της γειτονικής του χώρας στις

ανοιχτές θάλασσες, η διεύρυνση της ελληνικής υφαλοκρηπίδας θα

επικάλυπτε την τουρκική υφαλοκρηπίδα, το Αιγαίο έχει ειδικά γεωγραφικά

χαρακτηριστικά-ημίκλειστη θάλασσα άρα δεν μπορεί να ισχύουν κανόνες

γενικής εφαρμογής.

Πλεονεκτήματα Ελλάδας από επέκταση αιγιαλίτιδας ζώνης:

1.Η αιγιαλίτιδα ζώνη για θέματα αεροπορίας θα επικαλυφθεί από την

πλήρη αιγιαλίτιδα ζώνη.

2.Μια αιγιαλίτιδα ζώνη 12 ν.μ. θα δώσει την νομική δυνατότητα στην

Ελλάδα να μιλήσει για ένα αρχιπέλαγος στις Κυκλάδες.

3. Θα προσδώσει τη δυνατότητα για την εφαρμογή μια άμυνας βάθος σε

περίπτωση αιφνιδιαστικής επίθεσης

6.Αποστρατικοποίηση Νησιών. (Αν. Αιγαίο-Λήμνος, Σαμοθράκη, Μυτιλήνη, Χίος, Σάμος, Ικαρία και Δωδεκάνησα) Το 1968 η Τουρκία έθεσε θέμα για την στρατικοποίηση των νησιών της

Λήμνου και Σαμοθράκης. Το 1973 διαμαρτυρήθηκε για την ύπαρξη ελληνικών

στρατευμάτων στη Λήμνο, Σαμοθράκη, Χίο, Λέσβο, Σάμο και Δωδεκάνησο.

Από το 1977 και μετά το ενδιαφέρον της Τουρκίας επικεντρώθηκε στη Λήμνο,

για τον αποκλεισμό της από το σχεδιασμό του ΝΑΤΟ. Τα νησιά Λήμνος-

Σαμοθράκη δεν υπόκεινται στις διατάξεις περί αποστρατικοποίησης λόγω

Σύμβασης Μοντραί. Το θέμα έχει σημασία για τα Δωδεκάνησα και τα 4 νησιά

του κεντρικού Αιγαίου-Μυτιλήνη, Σάμο, Ικαρία, Χίο. Η θέση της Τουρκίας είναι

ότι το καθεστώς αποστρατικοποίησης της Δωδεκανήσου θεσπίστηκε

αποκλειστικά για την ασφάλειά της. Η θέση αυτή στερείται νομικής βάσης:

1. Από πουθενά δεν προκύπτει ότι η αποστρατικοποίηση της

Δωδεκανήσου έγινε υπέρ της Τουρκίας.

2. Η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενη στη Συνθήκη ειρήνης των Παρισίων

και με βάση τη Συνθήκης της Βιέννης για το Δίκαιο το Συνθηκών μια

συνθήκη δεν δημιουργεί υποχρεώσεις ή δικαιώματα για τρίτα κράτη.

Η νομική βάση της Ελλάδας: α) Νόμιμη άμυνα, β) Θεμελιώδης αλλαγή των

περιστάσεων, τα καθεστώτα αποστρατικοποίησης δεν μπορούν να

λειτουργήσουν παρά μόνο σ’ένα αυστηρά ειρηνικό περιβάλλον, γ) η

θεωρία των αντιποίνων, στην προπαρασκευή επίθεσης από την Τουρκία η

Ελλάδα αντιτάσσει προπαρασκευή άμυνας, αποτελεί δηλαδή απάντηση σε

προηγηθείσα τουρκική παρανομία.