2009-2012 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН ҚАЗАҚСТАН … · 2009-2012 жылдарға...

2009-2012 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАНҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ САЛАСЫНДАҒЫ

ҰЛТТЫҚ ІС-ҚИМЫЛ ЖОСПАРЫ

�

2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары. Жалпы ред. басқ. Тастемір Әбішев, Сағынбек Тұрсынов – Астана, 2009. – 136 б.

Оқырмандардың назарына ұсынылып отырған 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары (бұдан әрі – Ұлттық жоспар) заңнама мен құқық қолдану практикасын, адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін жетілдіру, сондай-ақ халықтың адам құқықтары мен оны қорғау тетіктері туралы хабардар болуын жақсарту жөніндегі нақты қадамдарды көздейтін біріккен бағдарлама болып табылады.

Адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспарын Қазақстан Республикасының Президенті 2009 жылғы 5-мамырда №32-36.125 резолюциясымен мақұлдаған.

Ұлттық жоспар «Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы» Базалық баяндама нәтижелеріне, мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының, халықаралық ұйымдардың әлеуметтанулық сауалдамаларды пайдалана отырып жүргізген зерттеулеріне негізделіп дайындалған.

Еліміздің құқық қорғау тетіктері дамуының жағымды қарқынын атап өте отырып, Ұлттық жоспар заңнамалық база мен құқық қолдану практикасындағы жекелеген ақтаңдақтардың кездесетінін, мемлекеттік органдар мен құқық қорғау ҮЕҰ жұмысындағы тиісті үйлестіру мен жүйеліліктің жоқтығын ашып көрсетеді.

Ұлттық жоспардың ұсынымдарын жүзеге асыру Қазақстанға құқықтық мемлекет құруда, адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік және қоғамдық тетіктерін нығайтуда, жалпыға ортақ халықаралық стандарттар деңгейіндегі дамыған азаматтық қоғам құруда жаңа табыстарға жетуге мүмкіндік береді.

Ұлттық жоспардағы материалдар биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына, құқық қорғау органдарына, адвокаттарға, адам құқықтарын соттан тыс қорғау институттарының, үкіметтік емес және халықаралық ұйымдардың, басқа да қоғамдық бірлестіктердің, Қазақстанда аккредитацияланған дипломатиялық қызметтердің өкілдеріне пайдалы болады.

Бұл басылым Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасының, Қазақстандағы Нидерланды Корольдігі Ел-шілігінің, Қазақстандағы және Қырғызстандағы Ұлыбритания Елшілігінің «Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс қимыл жоспарын дайындау үшін ұлттық әлеуетті нығайту» жобасының аясындағы техникалық көмегімен дайындалған. Басылымдағы материалдар БҰҰДБ-ның және Елшілігтерінің ресми көз-қарасын білдірмейді.

3

Кіріспе сөз

Қазақстан тарихында тұңғыш рет қабылданған адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспары Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың елімізді одан әрі демократияландыру бағытын берік ұстанғанының жарқын куәсі болып табылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының бірінші бабында «адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» біздің мемлекетіміз үшін жоғары құндылық болып табылады делінген. Сондықтан тәуелсіздік жылдарында біздің барлық күш-жігеріміз адамның іргелі құқықтары мен қоғамның барлық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталды. Сонымен бірге Қазақстан өзінің адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерінен ауытқымай, БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да халықаралық ұйымдардың осы бағыттағы күш-жігерлеріне қолдау көрсетіп келеді.

Мемлекетіміздің адам құқықтарын қорғау жөніндегі кешенді іс-қимыл практикасы әлемнің әртүрлі елдері мен өңірлерінде өзін сәтті жағынан танытты. Қазақстан мұндай жоспарды тұңғыш рет қабылдай отырып, оны бұрынғы кеңестік кеңістіктегі алғашқы қолданған ел болып отыр. Мен осы Жоспарда көзделген шаралардың адам құқықтарын қорғау саласындағы қазақстандық заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдірудің маңызды құралына айналатынына сенімдімін. Жоспарда ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасын, адам құқықтары жөніндегі ұлттық мекемелердің қызметін, билік пен азаматтық қоғам институттары арасындағы өзара іс-қимылды халықаралық стандарттарға сай жетілдіру, адамның құқықтық қорғалуы мен оның өз құқықтары, құқық қорғау тетіктерінің түйінді проблемалары мен оларды шешу шаралары туралы хабардар болуы деңгейін анықтау көзделген.

Ұлттық жоспардың ұсынымдары мен іс-шараларында азаматтардың конституциялық құқықтарын жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру мәселелері көрсетілген. Сот жүйесі тәуел-сіздігін нығайтуға, адам құқықтарын қорғаудың соттан тыс тетіктерін дамытуға, азамат-тардың азаматтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтарын, соның ішінде халықтың әлеуметтік жағынан қорғалатын топтарының құқықтарын халықаралық стандарттар деңгейінде қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінген.

Бүгінгі ұсынылып отырған 2009-2012 жылдарға арналған адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары Қазақстанның жаңа құқықтық даму тұжырымдамасының мақсаттары мен міндеттерін әзірлеудің бастамасы ғана емес, сонымен бірге адам құқықта-рын қорғау тетіктерін жетілдіру жөніндегі әрі қарайғы қадамдардың сәттілігінің де өлшемі болмақ.

Біз БҰҰ Даму Бағдарламасына, Қазақстандағы Нидерланды Корольдігі мен Ұлыбри-тания Елшіліктеріне, жұмыс тобы мүшелеріне, халықаралық және үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарына осы аса маңызды құжатты әзірлеуде және жариялауда зор қолдау көрсеткендері үшін алғыс айтамыз.

Қанат Саудабаев

Қазақстан РеспубликасыныңМемлекеттік хатшысы

�

БҰҰДБ Тұрақты Өкілі, БҰҰ-ның Қазақстандағы Резидент-Үйлестірушісі,

Хаолянь Шу мырзаның құттықтау сөзі

Ел тарихындағы тұңғыш қабылданған 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Рес-публикасындағы Адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін адам құқықтарын ілгерілету мен қорғауды әділдік пен бейбітші-лік туралы Жарғыны жүзеге асыруға арналған негізгі талаптар ретінде қарай отырып, арнайы іс-шаралар мен заңнаманы жақсартуға көңіл бөлу және даму аспектілерін талқылау арқылы күшейтуге бағытталған.

БҰҰ жүйесінің адам құқықтарын ілгерілету және қорғауға қызығушылығы адам құқықтарына, даму бағдарламаларын әзірлеуге, сондай-ақ ел, өңір және жалпы әлем деңгейіндегі адам құқықтары мәселелерін шешуге бағытталған көптеген бастамаларға негізделген көзқарасты пайдалануынан көрінеді.

Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы Іс-қимыл жоспарын әзірлеу Қазақстан Үкі-метінің, Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасының, үкіметтік емес ұйымдардың, БҰҰ-ның басқа да агенттіктерінің және осы бастаманы қолдаған Ұлыбританияның және Нидерланды Корольдігінің Қазақстандағы Елшіліктерінің, Астанадағы ЕҚЫҰ орталығы сияқты әріптестік ұйымдардың арасындағы сәтті ынтымақтастықтың нәтижесі болып табылады. Бұл Жоспарды дайындаудан бұрын Қазақстандағы Адам құқықтарының ахуалы туралы базалық зерттеу жүргізіліп, есеп дайындалған, бұл ұлттық заңнаманы, құқық қолдану практикасын және оның адам құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық құқық нормаларына сәйкестілігін талдауға мүмкіндік берді. Адам құқықтары жөніндегі комиссияАдам құқықтары жөніндегі комиссия мен Жоспарды дайындау жөніндегі жұмыс тобы халықаралық тәжірибені, жетістіктер мен сабақтарды назарға алды. Қазақстан бұл жұмыспен қатар, БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі Кеңесінің құрылуын және оның жұмысын белсенді қолдады, сондай-ақ қазіргі кезде өзінің адам құқықтарынан ауытқымайтынын дәлелдей отырып, Әмбебап мерзімді шолу процесін бастап жатыр.

Қазақстанда Адам құқықтары саласындағы іс-қимыл жоспарын енгізудің саясатты неғұр-лым толық және тиімді жүзеге асыруға, құқықтың, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеудің жоғары тұру принципін нығайтуға, азаматтық қоғам мен Үкімет арасындағы диалогтың жаңа деңгейге көшуіне жағдай жасайтынына сенімдімін. Бұл жоспар Қазақстан Үкіметінің «Еуропаға жол» бағдарламасын жүзеге асыруда, атап айтқанда, Қазақстанның 2010 жылы ЕҚЫҰ-на төрағалық етуі қарсаңындағы ұлттық заңнаманы халықаралық стан-дарттарға сәйкес келтіру жөніндегі Үкіметтің атқаратын жұмысында практикалық маңызға ие.

Мен Адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындауға үлес қос-қан барлық ұйымдар мен жеке адамдарға ризашылықпен алғысымды айта отырып, оның сәтті енгізілуіне тілектестігімді білдіргім келеді.

Хаолянь Шу

БҰҰДБ Тұрақты Өкілі,БҰҰ-ның Қазақстандағы Резидент-Үйлестірушісі

�

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ............................................................................................................. 6

Өмір сүру құқығы .......................................................................................... 8

Жеке өмір сүру және дербес мәліметтерін қорғау құқығы ........................ 10

Еркiн жүрiп-тұру және тұрғылықты мекендi таңдау құқығы .................... 17

Бірлесу құқығы ............................................................................................... 24

Ойлау, ар-ождан және дін бостандығы құқығы .......................................... 32

Бейбіт жиналыстар мен митингтер бостандығы құқығы ........................... 40

Сөз және ақпарат алу бостандығы құқығы ................................................. 46

Мемлекет істерін басқаруға қатысу (еркін және әділ сайлау) құқығы .................................................................. 48

Еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтары.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы ............................................................ 55

Денсаулық сақтау, медициналық көмек алу құқығы .................................. 62

Мүмкіндігі шектеулі адамдар (мүгедектер) құқықтары ............................. 65

Оралмандар құқықтары ................................................................................. 74

Бала құқықтары .............................................................................................. 78

Әйел құқықтары ............................................................................................. 89

Аз ұлттар құқықтары ..................................................................................... 94

Халықты құқықтық ағарту ............................................................................ 99

Халықтың әлеуметтік қорғалатын топтарына жататынадамдардың тегін білікті заңгерлік көмек алу құқықтары ......................... 104

Алдын ала тергеу және анықтау кезеңіндегі адам құқықтары .................. 106

Азаптаулардан және басқа да қатыгез, адмгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінен еркін болу құқығы ............................................... 109

Әділ сот ісін жүргізу құқығы ........................................................................ 116

Сот шешімдерін орындау сатысындағы адам құқықтары ......................... 124

Сотталғандар құқықтары .............................................................................. 127

Қорытынды ..................................................................................................... 132

6

КІРІСПЕ

Адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспарларын әзірлеу идеясы 1993 жылы Венадағы Адам құқықтары жөніндегі дүниежүзілік конференция жұмысы бары-сында тұжырымдалғаны белгілі. Осы конференция шеңберінде қабылданған әрі БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен Вена декларациясы мен адам құқықтары саласындағы ахуалды тиімді және ұзақмерзімді жақсарту жөніндегі нақты әмбебап іс-шаралар әзірлеуге арналған іс-қимыл Бағдарламасы әрбір елге адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірлеу мүмкіндіктерін қарастыруды ұсынған.

Қазақстан тәуелсіз мемлекет, әлем қауымдастығының тең дәрежелі мүшесі бола отырып, адам құқықтары саласындағы жұмыс пен қоғамды демократияландырудың маңыздылығын белсенді көрсетіп, құқықтық негіздемені қалыптастырып, оны қамтамасыз ету тетіктерін жасауға ерекше күш салып келеді. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан Республикасы ұлттық заңнамада адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарды бекітудің маңызды қадамдарын жасады.

Сонымен бірге, қалыптасқан практика Қазақстанда мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың адам құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау саласындағы жұмыста-рының біртұтас еместігімен, үйлестірілмейтіндігімен сипатталатынын көрсетіп отыр. Мем-лекеттік органдар тарапынан болатын бастамашылдықтың бір қатары қазақстандық ҮЕҰ мен халықаралық ұйымдар тарапынан лайықты қолдау таппай жатады және оған билік құ-рылымдарының қатысуын көздемейді.

Істің қалыптасқан жағдайының негізгі себептері – жеткілікті тәжірибе мен дәстүрдің, әлемдік құқық қорғаушы ой-сананың біздің өмір шындығымызға тұжырымдамалық-әдістемелік бейімделуінің, қажетті құқықтық базаның жоқтығы болып табылады. Осы айтылғандарға орай, бүгінгі таңда адам құқықтарын қорғау және көтермелеу саласындағы жұмысты жүйелі және үйлестіріп ұйымдастыруға жағдай жасайтын құқық қорғау кешенін жасау маңызды болып табылады. Осы 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары (бұдан әрі – Ұлттық жоспар) адам құқықтары, адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесі туралы заң-наманы жетілдіру, сондай-ақ халықтың адам құқықтары мен оны қорғаудың тетіктері туралы хабардар болуын жақсарту жөніндегі нақты қадамдарды көздейтін біріккен бағдарлама болып табылады.

Ұлттық жоспар – Орталық Азия елдері мен Қазақстан тарихында тұңғыш қабылданған Қазақстан Республикасының адам құқықтары саласындағы ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын тұжырымдайтын және оларды қорғаудың тетіктері мен рәсімдерін жетілдіру жөніндегі нақты ұсыныстарды қамтитын кең ауқымды құжат.

Ұлттық жоспарды 2009-2012 жылдарға арналған адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірлеу мәселелеріне арналған халықаралық дөңгелек үстелдің 2006 жылғы 17 сәуірдегі қарарына сәйкес құрылған жұмыс тобы дайындап, құрастырды. Жұмыс тобының құрамы паритеттік негізде іріктелді: жұмыс тобы мүшелерінің 50%-ын ҮЕҰ өкілдері және 50%-ын мемлекеттік органдар өкілдері құрайды.

Ұлттық жоспардың мақсаты Мемлекет басшысын, Қазақстан Республикасының Пар-ламенті мен Үкіметін Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы ахуал туралы хабардар ету, ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасындағы олқылықтарды, адамның құқықтық қорғалу және оның өз құқықтары туралы хабардар болу деңгейін, адам құқықтарын қорғау саласындағы, сондай-ақ ұлттық құқық қорғаушы институттар қызметін жетілдірудегі түйінді проблемалар мен оларды шешу жөніндегі нақты қадамдарды айқындау болып табылады.

Сонымен қатар, бұл Ұлттық жоспар: - халықтың кеңінен және белсенді қолдауымен барлық билік тармақтары мен ҮЕҰ-

дың жедел, үйлестірілген іс-қимылын талап ететін адам құқықтарын қорғау саласындағы жұмыстың басымдық бағыттарын анықтауға;

�

- билік құрылымдары мен жұртшылықтың назарын адам құқықтары саласындағы ке-леңсіз жағдайлар мен шешілмеген проблемаларға аударуға;

- ішкіұлттық және халықаралық стандарттар мен нормаларды, мемлекеттік және қо-ғамдық тетіктерді қамтитын адам құқақтарын қорғаудың кешенді тұтас жүйесін жасауға жәрдемдесетін Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы заңнамалық және құқық қол-дану практикасы дамуының негізгі бағыттарын анықтауға;

- адам құқықтарын қорғаудың ішкі мемлекеттік (ұлттық) жүйесінің халықаралық-құқықтық жүйелермен тығыз үйлестірілуін орнатуға;

- халықты құқықтық ағартуды дамытуға жағдай жасайды.Ұлттық жоспарды дайындау кезінде Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Базалық

баяндамасы мен жыл сайынғы баяндамаларының ұсынымдары, Қазақстан Республикасы-ның мемлекеттік органдарының, үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының (бұдан әрі – ҚР ҮЕҰ), Қазақстанда аккредитацияланған халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың берген мәліметтері, сондай-ақ Әлеуметтанушылардың халықаралық ассоциациясының (ISA) тұ-рақты мүшесі болып табылатын тәуелсіз Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясының Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасының тапсырысы бойынша жүргізген «Қазақстан-дағы адам құқықтары: қоғамдық пікір» атты әлеуметтанушылық зерттеулерінің нәтижелері пайдаланылды. Ұлттық жоспарда сол сияқты жұмыс тобы мүшелерінің пенитенциарлық жүйе, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, білім беру, мәдениет мекемелерінде, құрылыс нысандары мен басқа да ұйымдарда болу нәтижесінде алынған мәліметтер; сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі комиссия мемлекеттік органдармен және ҚР ҮЕҰ-мен, адам құқықтары саласындағы халықаралық ұйымдармен бірлесіп 2000 - 2008 жылдар аралығындағы өткізген халықаралық конференциялардың, «дөңгелек үстелдер» мен семинарлардың, тренингтердің материалдары; жеке және заңды тұлғалардың Адам құқықтары жөніндегі комиссияға ша-ғымдарын қорыту және талдау нәтижелері пайдаланылды.

Ұлттық жоспардың тұжырымдамалық бөлігінде адамның және азаматтың азаматтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтарының қамтамасыз етілуі мәселелері талданады.

Бірінші бөлімде адамның өмір сүру және жеке басының өміріне қол сұғылмау, еркiн жүрiп-тұру және тұрғылықты мекендi таңдау, ойлау, ар-ождан және дін бостандығы, бірлесу, бейбіт жиналыстар мен митингтер өткізу бостандығы, мемлекет істерін басқаруға қатысу (еркін жә-не әділ сайлау), сөз және ақпарат алу бостандығы, денсаулық сақтау және медициналық көмек алу құқықтарының сақталу мәселелері егжей-тегжейлі талданады. Азаматтық, әлеуметтік және экономикалық құқықтардың сақталуы тұрғысынан жұмыс тобының адам құқықтары сақталуы мен көші-қон және еңбек қатынастары саласындағы заңдылықтың қамтамасыз етілуінің өзекті мәселелеріне арналған арнайы зерттеулерінің нәтижелері берілген. Соны-мен қатар, бұл бөлімде мүмкіндігі шектеулі адамдардың (мүгедектердің), оралмандардың құқықтарының, баланың, әйелдердің, аз ұлттардың құқықтарының сақталуының, халықты құқықтық ағартудың өзекті мәселелері көрсетілген. Ұлттық жоспардың екінші бөлімінде азаматтардың тегін білікті заңгерлік көмек алу құқығының қамтамасыз етілуі мәселелері, адамның және азаматтың алдын ала тергеу мен анықтау барысында; қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша сот әділдігін жүргізу саласындағы; атқару ісін жүргізу саты-сындағы; пенитенциарлық жүйедегі құқықтарының сақталуы талданады.

Қазақстан Республикасы адам құқықтары саласындағы 60-тан астам көпжақты әмбе-бап халықаралық келісім-шарттардың, соның ішінде Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің, Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияның, Нәсілдік кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенцияның, Бала құқықтары туралы конвенцияның, Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенцияның, Босқындар мәртебесі туралы конвенция мен оның Хаттамасының қатысушысы болып табылатынын атап өткен жөн.

�

Жоғарыда аталған ратификацияланған халықаралық келісім-шарттар тұрғысында Ұлттық жоспардың барлық тарауларында адам құқықтары саласын реттейтін ұлттық заң-наманың халықаралық стандарттарға сәйкестігі тұрғысынан салыстырмалы-құқықтық талдауы, сондай-ақ адам құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңнама мен құқық қол-дану практикасын жетілдіру жөніндегі қорытындылар мен ұсынымдар берілген, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2012 жылдарда адам құқықтарын қорғау саласындағы жү-зеге асыратын нақты шаралары көрсетілген.

Мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ мен БАҚ-тардың адам құқықтары саласындағы құ-қық қорғау қызметінің тиімділігін бағалау жөніндегі «Қазақстандағы адам құқықтары: қоғамдық пікір» жобасы шеңберіндегі әлеуметтанушылық зерттеулерінің ахуалдық талдауы Ұлттық жоспардың барлық тарауларында адам құқықтарының нақты түрлері тұрғысынан келтірілген.

Қорытындыда Ұлттық іс-қимыл жоспарын жүзеге асыру бойынша күтілетін нәти-желердің қорытындылары келтіріледі және Қазақстандағы құқық қорғау тетіктерін жетіл-дірудің келешегі тұжырымдалады.

Өмір сүру құқығы

Өмір сүру құқығы осы саладағы барлық басқа құқықтар мен бостандықтардың бас-тапқы негізін құрайды. Ол әлемдік өркениеттің абсолютті құндылығы болып табылады, өйткені адам қайтыс болған жағдайда қалған құқықтардың барлығы мағынасы мен мәнін жоғалтады. Бұл іргелі құқықты адамның жеке басының мемлекет, оның өкілдері не болмаса жеке тұлғалар тарапынан оның өміріне кез келген заңсыз қол сұғушылықтан еркін болу құқығы ретінде қарастыруға әбден болады.

Өмір сүру құқығының әлеуметтік шарттары бірқатар конституциялық қағидалармен: қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай келетін еңбек ету жағдайына құқығымен (ҚР Кон-ституциясы 24-бабының 2 тармағы); жасына келген, және науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтiк қамсыздандырылумен (28-бап); ден-саулығын сақтау мен мемлекеттiк және жеке меншiк емдеу мекемелерiнде медициналық жәрдем алумен (29-бап) және басқа да кепілдіктермен қамтамасыз етіледі.

Іс жүзінде қалған барлық құқықтар қалай да болмасын өмір сүру құқығының айна-ласында бірігеді. Мысалға, әлеуметтік қорғалуға, қолайлы қоршаған ортаға, лайықты өмір сүруге құқығы, сол сияқты азаптаулардан және басқа да қатыгез, адмгершілікке жатпай-тын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінен еркін болу құқығы оның тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етудің қосымша құралдары болып табылады. Мемлекет бұл құқықтарды мойындауға және қолда бар барлық құралдармен адамның өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасауға міндетті. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына қар-сы жасалатын қылмыстың аса ауыр қылмыстық жазаланатын іс-әрекет санатын құрайтыны кездейсоқ емес.

Бұл саладағы бөлек проблема – мемлекеттің аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға жа-заның ауыр шарасы ретінде өлім жазасын қолдану құқығы. Өмір сүру құқығы өлім жазасын шектеу де болып табылады.

1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 15-бабында былай деп бекітілген:

1. Әркiмнiң өмiр сүруге құқығы бар.2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы адамдардың қаза

болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жа-заға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар.

«Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында

�

ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар» деген тұжырым Аза-маттық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (бұдан әрі – АСҚХП) 6-бабы-ның 2-ші тармағына және БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитетінің жалпы реттегі №6 Ескертуінің 7- тармағында келтірілген осы баптың түсініктемесіне сәйкес келеді.

ҚР Қылмыстық кодексінің 6-бабының 5 бөлігіне сәйкес өлім жазасы рақымшылық жа-сау тәртібімен өмір бойы бас бостандығынан айырумен немесе айрықша режимдегі түзеу колониясында жазасын өтеуге жиырма бес жыл бас бостандығынан айырумен алмастыры-луы мүмкін, бұл АСҚХП 6-бабының 4- тармағына сәйкес келеді.

2003 жылғы 17 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назар-баев «Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий енгізу туралы» Жарлыққа қол қойды. Бұл Жарлыққа Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы Конституциясының әркімнің өмір сүру құқығын бекітетін 15-бабының 1 тармағына сәйкес қол қойған, ол Қа-зақстан Республикасының қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру туралы құқықтық саясат тұжырымдамасының қағидаларын жүзеге асыруға бағытталған және өлім жазасын қолдануды шектеуге бағытталған бағдарының заңды жалғасы болып табылады.

Көптеген әлеуметтанушылық сауалдамалар ел халқының көпшілігі өлім жазасын толық жоюды әлі ертерек деп санайтынын көрсетеді. Қоғамның пікірін ескермеуге болмайды, сондықтан ең ауыр жазаны қолдануды одан әрі шектеуге жасалған кезекті қадам ретінде өлім жазасын орындауға мораторий жариялау таңдалды.

Жарлық соттардың өлім жазасы туралы үкімді орындауды тоқтата тұруын көздейді. Өлім жазасына балама ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыруды енгізу өзін-өзі ақтайды деп ойлаймыз. Бұл ретте өлім жазасының өзі қылмыстық жазалау түрі ретінде жойылмайды, тек соттардың өлімге кесуді орындауын тоқтатады. Мораторийдің мерзімі шектелмейді, тек қажет кезінде күші жойылады.

Өмір бойы қамауға алу институтының пайда болуы соттардың өлім жазасын кесу жағ-дайларын барынша азайтады, бұл өлім жазасынан толықтай бас тарту үшін нақты алғы-шарттар жасайды деп ойлауға әбден болады.

Қазіргі уақытта Қазақстанның Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің Екінші Факультативтік хаттамасына қол қойып, ратификациялау мүмкіндіктері туралы мәселе және еліміздің қылмыстық жазалау ретіндегі өлім жазасын қолданудан толықтай бас тартуы бойынша пікірталас жүруде. Бұл ҚР Конституциясының адам өмірі мен оны қорғаудың ажырамас қағидасын жариялауымен тікелей байланысты.

ҚР Конституциясының 15-бабына енгізілген өзгерістер өлім жазасын қолдану шеңберін едәуір тарылтып, бұл мәселенің түпкілікті шешілуін заңның қарауына береді. Бірақ заң өлім жазасын сақтаудың қажеттігі немесе керісінше оны қолданудан толық бас тарту туралы мәселе бойынша әртүрлі келіспеушіліктердің болуынан әлі күнге дейін қабылданған жоқ.

Өлім жазасын сақтауды жақтайтындар өз ұстанымдарын аса ауыр қылмыстардың өсу қаупімен дәлелдейді. Дегенмен де, өлім жазасын орындауға мораторий енгізілген күннен бері мұндай құбылыс байқала қойған жоқ, әйтсе де өлім жазасы түріндегі жазалау іс жүзінде болған жоқ. Өткен жылдардағы үкімдер бойынша (негізінен мораторий енгізгенге дейін) өлім жазасына кесілген сотталғандар бас бостандығынан айыру орындарында ұсталып, нақ бас бостандығынан айыруды өтеді. Енді олардың барлығына өлім жазасы жазалаудың басқа түрімен алмастырылды.

Өлім жазасын орындауға мораторий таяу жылдарда, мүмкін мүлде жойылмайды деген батыл сенім білдіруге болады. Демек, үкім бойынша қандай да бір кезде өлім жазасы та-ғайындалатын болса, ол орындалмайды. Онда мұндай сотталғандар санын жылдан жылға жинай беріп қажеті не деген сұрақ туады. Сонда оларды кейіннен ақтау үшін бе? Ал бұған дейін мораторий қолданылатын өлім жазасына кесілген адамдардың мәртебесі заңдылық тұрғысынан анықталмаған, бұл олардың құқықтарын айтарлықтай бұзады.

Көп елдер өлім жазасын қолданудан бас тартты, олардың ішінде дамыған Еуропа елдері де, экономика, саяси өмір, құқық тәртібі саласында проблемалары бар елдер де бар.

�0

Қылмыстық кодексте өлім жазасы түріндегі жазаның болуы Қазақстандағы қылмыстық іс саясатының қуғын-сүргінге ұшыратындығы, ізгілікті еместігі туралы пікірлер айтылуға сылтау болып табылады. Демек, Қылмыстық кодекске тиісті өзгертулер енгізу қажет.

Қазақстанда соттан тыс немесе өз бетімен жазалау немесе құқық қорғау органдары немесе ұлттық қауіпсіздік органдары жасаған адамдардың зорлықпен жойылып кету прак-тикасы жоқ.

Дегенмен де, АСҚХП ережелерін жүзеге асыру кезінде өмір сүру құқығын түсіндіру-ге мүмкіндігінше кеңінен, соның ішінде БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетінің №6 Жалпы тәртіптегі ескертуінің 5-ші тармағына сәйкес қарау қажет сияқты, бұл құқықты қорғау кең мағынасында әртүрлі салалардағы сындарлы шешімдер қабылдауды, мысалға, балалар өлімін азайту мен өмір сүру жасын ұзартуды, кедейлікпен және аурумен күресті, т.б. талап етеді.

№ Іс-шаралар Мерзімі Орындаушылар1. Қазақстан Республикасында адамның

және азаматтың құқықтарын қорғаудың ұлттық тетіктерін жетілдіру мақсатында адам құқықтарын қорғаудың халықаралық тетіктерін күшейту және өлім жазасын толық жою үшін 1989 жылғы 15 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің өлім жазасын жоюға бағытталған екінші Факульта-тивтік хаттамасын (БҰҰ Бас Ассамблея-сының 1989 жылғы 15 желтоқсандағы 44/128 қарары) ратификациялау.

2011 жыл Әділет министрлігі,Сыртқы істер министрлігі, Бас прокуратураның, Жоғарғы Соттың және Адам құқықтары жөніндегі комиссияның қатысуымен

2. Өлім жазасын жою мәселесі жөніндегі «дөңгелек үстелдер», семинарлар, конференциялар өткізу

2009 -2010 жылдар

Әділет министрлігі,Бас прокуратура, Жоғарғы Сот, Сыртқы істер министрлігі, Адам құқықтары жөніндегі комиссия, құқық қорғаушы ҮЕҰ (келісім бойынша),БҰҰ Даму Бағдарламасы,Астанадағы ЕҚЫҰ орталығы (келісім бойынша)

Жеке өмір сүру және дербес мәліметтерін қорғау құқығы

Жеке өмір (прайвеси) – БҰҰ Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын-да, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде және көптеген басқа ха-лықаралық және өңірлік келісімдерде танылған адамның іргелі құқығы. Жеке өмір адамның ар-намысы мен жиналу бостандығы, ойлау бостандығы, бірлесу және сөз бостандығы сияқты басқа да шешуші құндылықтарының негізін қалайды. Жеке өмір қазіргі замандағы адамның маңызды құқықтарының біріне айналды.

Әлемнің барлық елдері дерлік өз конституцияларында жеке өмір құқығын мойындай-ды. Бұл конституциялық нормалар ең аз дегенде тұрғын үйге қол сұғылмаушылық пен

��

коммуникациялар құпиясы құқықтарын қамтиды. Кейбір жаңа конституцияларда дербес мәліметтерге қол жеткізуді шектеу туралы ескертулер бар.

Қазақстан Республикасы ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 17-бабына сәйкес: «1. Әрбiр адам жеке және отбасылық өмiрiне өзгелердiң өз бетiнше, немесе заңсыз араласуынан, өз бетiнше немесе заңсыз озбырлық жасап, баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғылуынан, ар-намысы мен абы-рой-беделiне нұқсан келтiрiлуiнен қорғалуы тиiс.

2. Әрбiр адамның осындай озбырлық пен қол сұғушылықтан заңмен қорғалуына құқы-ғы бар».

1988 жылы БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитеті өзінің отыз екінші сессиясында АСҚХП-нің осы бабына жалпы тәртіптегі №16 Ескертуін қабылдады:

«1. 17-бап әрбiр адамның жеке және отбасылық өмiрiне өзгелердiң өз бетiнше, неме-се заңсыз араласуынан, өз бетiнше немесе заңсыз озбырлық жасап, баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғылуынан, ар-намысы мен абырой-беделiне нұқсан кел-тiрiлуiнен қорғалу құқығын көздейді. Комитеттің пікірінше бұл құқық кез келген мұндай араласу мен осындай қол сұғылудан оны мемлекеттік органдардың, жеке немесе заңды тұлғалардың жасағанына қарамастан кепілдіктермен нығайтылуға тиіс. Бұл баптан туындайтын міндеттемелер мемлекеттен мұндай араласу мен осындай қол сұғуларға пәрменді тыйым салу, сондай-ақ осы құқықты қорғау үшін заңнамалық және басқа да шараларды қабылдауды талап етеді...

3. «Заңсыз» термині араласудың заңда көзделген жағдайдан басқа кезде мүлде бол-мауын білдіреді. Мемлекет рұқсат ететін араласу заңның негізінде жасалуы мүмкін, ол өз кезегінде Пактінің ережелеріне, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуге тиіс.

4. «Өз бетінше араласу» ұғымы да АСҚХП 17-бабында көзделген құқықты қорғаумен байланысты. Комитеттің пікірінше, «өз бетінше араласу» ұғымы заңда жол берілетін араласуға да қолданылуы мүмкін. Өз бетінше ұғымын енгізу тіпті заңмен жол берілетін араласудың өзі Пактінің ережелеріне, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуін және кез келген жағдайда нақты жағдайларда негізделген болуын қамтамасыз етуге арналған...

7. Барлық адамдар қоғамда өмір сүретіндіктен, жеке өмірді қорғау абсолютті болуы мүмкін емес. Сонымен бірге, құзырлы мемлекеттік органдардың индивидтің жеке өміріне қатысты тек Пактіде түсіндірілгеніндей қоғам мүддесі үшін қажет ақпаратты ғана сұрату мүмкіндігі болуға тиіс...

10. Мемлекеттік биліктің немесе жеке тұлғалардың немесе органдардың компью-терлерде, мәліметтер банктерінде немесе өзге де түрде жеке сипаттағы ақпарат жи-науы мен сақтауы заңмен реттелуге тиіс. Мемлекет қандай да бір адамның жеке өміріне қатысты ақпараттың оны алуға, өңдеуге және пайдалануға рұқсаты жоқ адамдардың қолына түспеуінің, осындай ақпараттың ешқашан да Пактінің мақсаттарына сай кел-мейтін мақсаттарда пайдаланбауының тиімді шараларын қолдануы тиіс. Әрбір адам өзінің жеке өмірін тиімді қорғауы үшін автоматтандырылған мәліметтер файлдарында жеке сипаттағы ақпараттың бар-жоқтығына және бар болса, онда ол қандай және қан-дай мақсатпен екендігіне айқын түрде көз жеткізу құқығына ие болуға тиіс. Әрбір адам қандай мемлекеттік органдар немесе жеке тұлғалар олардың файлдарын бақылайтынын немесе бақылауы мүмкін екеніне көз жеткізу мүмкіндігіне де ие болуға тиіс. Егер де мұндай файлдарда жеке сипаттағы дұрыс емес ақпарат болса немесе ол заңның ережелерін бұза отырып жиналған не болмаса өңделген болса, онда әрбір адам бұл ақпаратты түзетуді немесе алып тастауды талап ету құқығына ие болуға тиіс».

Жеке өмір мен дербес мәліметтерді қорғау саласындағы халықаралық практика адам-ның жеке өмірін қорғауға арналған арнайы заң қабылдау жолымен жүріп келеді.

Мұндай заңдарды қабылдаудың қажеттігін негіздейтін негізгі себептер ретінде мыналар аталады:

��

- өткен жылдардың қателігін түзеу қажеттігі. Тиісті заңдарды қабылдау өткен жылдар-дың тоталитарлық режимі кезіндегі адам құқықтарының бұзылу салдарын түзеуге мүмкін-дік береді;

- электрондық бизнесті дамытуға жағдай жасау. Жеке өмірге қатысты заңдар бірыңғай электрондық сауда ережелерін белгілеуге бағытталған заңдар пакеттеріне енгізілген;

- ұлттық заңнаманың халықаралық міндеттемелерге сәйкестілігін қамтамасыз ету.Дегенмен де, заңдар мен өзге де қорғау нысандарын қабылдау және жүзеге асырудың

халықаралық тәжірибесі жеке өмірдің бұзылуы бұрынғысынша үлкен проблема күйінде қа-лып отырғанын куәландырады. Көп елдерде заң шығарушылар техникалық прогреске «ілесе алмай жатады» және де бұл адам құқықтарын қорғау саласындағы үлкен ақтаңдақтардың пайда болуына әкеп соғады. Кей кездері құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтер ай-рықша құзырға ие болып жатады. Соңында айтар болсақ, заңдардың орындалуына лайықты бақылау болмаған кезде заңның өмір сүруі оның пәрменді қорғайтынын білдірмейді.

Көптеген демократиялық елдерде коммуникацияларды бақылаумен байланысты адам құ-қықтарының бұзылуы кең тараған.

Тіпті жеке өмірді қорғайтын қатаң заңдары бар елдерде әлі күнге құқық қорғау орган-дарында ештеңеге айыпталмайтын және қылмыс жасады деп күдіктенбейтін азаматтарға арналған үлкен досьелер бар.

Тұтас алғанда жеке өмір құқығы көптеген қатерлерге ұшырайды.Ақпараттық технологиялар күрделілігі үнемі өсіп келеді. Жеке адамдар туралы ақпарат

жинау, талдау және таратудың жаңа мүмкіндіктері пайда болуда, бұл тиісті заңдарды шұғыл енгізу туралы ойлануға мәжбүр етеді. Медицина және денсаулық сақтау, телекоммуника-циялар саласындағы жаңа зерттеулер, қаржы қаражаттарын тасымалдау мен жылжытудың кең мүмкіндіктері әрбір адам туралы қол жетімді ақпарат санын едәуір арттырды. Жоғары жылдамдықты желімен байланысқан қуатты компьютерлер қоғамның әрбір адамына егжей-тегжейлі досье жасау үшін пайдаланылуы мүмкін және бұл үшін біртұтас орталық ЭЕМ талап етілмейді. Бастапқыда қорғаныс қажеттілігі үшін жасалған жаңа технологиялармен құқық қорғау органдары, мемлекеттік құрылымдар мен жеке меншік фирмалар қарулануда.

Қоғамдық пікір сауалдамаларынан көптеген елдердегі адамдардың қазіргі таңда жеке өмірінің бұзылуынан қазіргі заман тарихында бұрын-соңды болмағандай қауіптенетінін көреміз. Әртүрлі елдердегі азаматтардың тұтастай топтары олардың жеке өміріне килігуге өздерінің алаңдаушылықтарын білдіреді, бұл барған сайын көп мемлекеттерді жеке өмірді қорғауға бағытталған арнайы заңдар қабылдауға мәжбүрлеуде.

Бүгінгі таңда ақпараттық технологиялардың орасан жылдамдықпен өсіп жатқаны ай-қын. Жеке өмірге килігу мүмкіндіктері де – немесе, жоқ дегенде әлеуеттік мүмкіндіктері де - өсіп жатыр.

Бұл айқын аспектілерден басқа сол сияқты жеке өмірді бұзуға ықпал ететін бірқатар маңызды факторлар бар:

жаһандылық, яғни мәліметтер ағыны үшін географиялық шекараның бұзылуы. Ин-тернеттің дамуы – міне бұл, мүмкін, соған барынша белгілі мысал;

конвергенция, яғни жүйелер арасындағы технологиялық кедергілердің жойылуы. Қа-зіргі заманғы ақпараттық кедергісіз жүйелер өз ара іс-қимыл жасайды, бір-бірімен әртүрлі мәліметтер түрін алмасып, өңдей алады;

мультимедиа, яғни мәліметтер мен көріністерді берудің қазіргі заманғы нысандары; бір форматта берілген ақпаратты келесі форматтарға оңай алмастыруға болады.

Бұл жағдайларда жеке өмір құқығын қамтамасыз етуді халықаралық стандарттар мен қазіргі заманғы қатерлерге сәйкес келетіндей құқықтық реттеу қажет.

Халықаралық заңнамада белгілі адам құқықтарының барлығының ішінен прайвесиді анықтау және жіктеу бәрінен қиын. Прайвеси анықтамалары жағдайға байланысты өзгере-ді. Көп елдерде прайвеси тұжырымдамасы мәліметтерді қорғаумен тұйықталады (прайвеси жеке бас мәліметтерін қорғау терминінде түсіндіріледі). Осы айтарлықтай қатаң шеңберден

13

тыс прайвеси көбінесе қоғамның жеке өмірге араласа отырып, әрі аспайтын шегі ретінде қарастырылады.

Бұл жағдайда прайвесиді екіге бөлуге болады:ақпараттық прайвеси, ол банктік және медициналық ақпарат сияқты жеке бас мәлімет-

терін жинау мен өңдеуді реттеуді қамтиды; тәни прайвеси, ол адамның денелік тұтастығын, мысалға ішкі органдарды зерттеу сияқ-

ты бөтеннің араласуынан қорғауға қатысты; коммуникациялар прайвесиі, бұл почта хабарламаларының, телефонмен сөйлесудің,

электрондық почтаның және басқа да байланыс түрлерінің сақталуы мен қол сұғылмауын білдіреді;

аумақтық прайвеси, тұрғын үйге, сондай-ақ жұмыс орны мен қоғамдық орындарда баса көктеп кіруге шектеулерді білдіреді.

Жеке өмірді қамтамасыз етудің қазіргі заманғы модельдерінің негізінде «құқықты қор-ғау» принципі жатыр. Осы принципке сәйкес мемлекет азаматтарға қатысты жеке бас мә-ліметтерін заңнамалық қорғауды қамтамасыз етуге міндетті.

Бұл заңнамалық қорғау мыналарға қатысты болуға тиіс:- дербес карточкаларды немесе досьелерді пайдалануға, бұлар белгілі бір дәрежеде

әлемнің барлық дерлік елдерінде пайдаланылады. Карточкалардың түрлері, олардың мақ-саттары мен ақпараттарының көлемі әртүрлі және олардағы дербес мәліметтер әртүрлі мақсаттарда пайдаланылады. Ақпарат жинау жүйелері экстремизммен немесе лаңкестік-пен күресуге бағытталуы не болмаса ұлттық тіркеу жүйесінің жай бір бөлігі болуы мүмкін. Ұлттық сәйкестілік жүйесі оны жеке өмірді қорғаумен толықтыруды талап етеді;

- биометрияға, яғни адамның дене сипаттамалары туралы мәліметтерді оны сәйкес-тендіру мақсатында жинау, өңдеу және сақтау процесіне. Барынша кең тараған биометриялық жүйелер көздің тор қабығын түсіріп сканерлеу, қолдың геометриясын зерттеу, дактилоско-пия, дауысты тану және цифрлы (электрондық түрде сақталатын) фотосурет болып табы-лады. Биометрия үкіметтер мен жеке меншік фирмалардың назарын аударуда, өйткені жеке басты сәйкестендірудің басқа түрлеріне қарағанда толық және дәл сәйкестендіруді қамтамасыз етеді. Бұл ретте ДНК-ны сәйкестендіру технологиясы көбірек дау туғызады. Ол санаулы минуттың ішінде ДНК талдауларын орасан мәліметтер базасымен салыстырып беруге мүмкіндік беретін ең жаңа технологиялық жетістіктерді пайдаланады. Бұл да жеке өмірді құқықтық қорғаудың тиімді құралдарын талап етеді;

- коммуникацияларға бақылауға, өйткені іс жүзінде барлық елдерде телефон, телекс және телефакс хабарламаларына бақылау жасау мүмкіндіктері қарастырылған. Көп жағдай-ларда бұл бақылау құқық қорғау органдарының бастамасымен және тікелей қатысуымен жасалады. Коммуникацияларға заңсыз қол жеткізу көптеген елдерде бар және осылайша алынған ақпарат көлемдері орасан өлшемге ие. Телефонмен сөйлесуді бақылау жүйелерін қашықтан пайдалануға «ыңғайлы» ету үшін құқық қорғау органдары дәстүрлі түрде теле-коммуникациялық компаниялармен бірге жұмыс істейді. Бұл уағдаластықтар арнайы қызметтердің коммуникацияларға ақпаратты автоматты түрде алып отыратын жүйе орнатуға дейін баратын қол жетімдік беру түріне ие. Мұндай қызмет түріне заңнамалық тұрғыдан шектеулер қою прайвесиді және адамның жеке өміріне құқығын қамтамасыз ету үшін қажет;

- Интернет пен почта хабарламаларын ұстап алу. Соңғы онжылдықта коммуника-циялар мен зерттеудің маңызды құралына айналды. Технология қарыштап дамуда және пайдаланушылар саны жыл сайын миллиондап өсуде. Интернет коммерциялық операция-ларда барған сайын жиі пайдаланылуда. Интернеттің мүмкіншіліктері, жылдамдығы, се-німділігі үнемі артып келеді, сонымен бірге Желіні пайдалануға деген жаңа көзқарастар саны да өсіп келеді. Бірақ бұл икемді құрылым билік тарапының килігуінен және бақылауы-нан қорғалмаған. Компьютер желілері – салыстырмалы түрде жаңа құбылыс болғандықтан, телефон құқығын реттеу кезінде қолданылатын сияқты оған арналған заңнамалық ережелер

��

жасалмаған. Бүкіл әлемдегі құқық қорғау органдары мен ұлттық қауіпсіздік қызметтері Интернет арқылы берілетін электрондық почта мен барлық ақпаратты ұстап алу және талдау жүйесін жасаумен шұғылдануда. Бұл жағдайда прайвесиді қорғаудың кепілдіктері қажет.

- бейнеқадағалау. Соңғы жылдарда бейнекамераларды пайдалану бүкіл әлем бойынша бұрын-соңды болып көрмеген ауқымға ие болып отыр. Оны жеке меншік секторда пайда-лану барған сайын кең тарауда. Мұндай жүйелер түнде көруді, компьютермен басқаруды, қоз-ғалыс датчиктерін қамтитын күрделі технологияларға негізделген (жүйені камераның «көру өрісінде» қандай да бір қозғалыс болса дабыл сигналы қосылатындай етіп бағдарламалап қоюға болады). Атап өтетін жайт, кейбір орындарда жасырын бейнеқадағалауды қандай да бір кедергісіз-ақ жасауға болады. Мұндай бейнеқадағалауларды пайдалану да прайвесиді қорғау мақсатында құқықтық реттелуге тиіс.

- жұмыс орнын қадағалау. Барлық дерлік елдердегі қызметкерлер менеджерлер тара-пынан мұқият қадағаланады. Әдетте, мұндай жағдайларда заңнамалық қорғау үлкен емес, себебі қадағалау көбінесе жұмысқа қабылдау шарттарының бірі болып табылады. Компа-ния қазірге бұл бақылауды заңдастыруға әрекет жасап жатқанда оның түрлерінің барлығы бірдей шын мәнінде заңды бола бермейтіні түсінікті болып келеді. Соған байланысты бей-неқадағалауларға заңнамалық шектеулер енгізу және жұмыс берушінің міндеттеріне мұн-дай мәселелерді қызметкермен келісіп алуды бекіту қажет.

Қазақстан заңнамасында жеке өмірді қорғауға қатысты бірқатар нормалар бар.Біріншіден, бұл ҚР Конституциясының 18-бабының ережелері:«1. Әркiмнiң жеке өмiрiне қол сұғылмауына, өзiнiң және отбасының құпиясы болуына,

ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар.2. Әркiм өзiнiң жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының,

телефон арқылы сөйлескен сөздерiнiң, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар. Бұл құқықты шектеуге заңда тiкелей белгiленген реттер мен тәртiп бойынша ғана жол берiледi».

Екіншіден, ҚР Конституциясының 25-бабының ережелері:

«1. Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешiмiнсiз тұрғын үйден айыруға жол бе-рiлмейдi. Тұрғын үйге басып кiруге, оны тексеруге және тiнтуге заңмен белгiленген рет-тер мен тәртiп бойынша ғана жол берiледi...».

Одан әрі жеке өмірге қол сұғылмаушылық қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен жанама қорғалған.

ҚР ҚІК 16-бабына сәйкес: «Азаматтардың жеке өмiрi, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында болады.

Әркiмнiң жеке салымдар мен жинақтардың, хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудiң, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясына құқығы бар. Қылмыстық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тiкелей белгiленген жағдайлар мен тәртiп бой-ынша ғана жол берiледi».

Хат-хабарға тыйым салу, хабарды жол-жөнекей ұстау, сөйлесулердi тыңдау мен жазу негіздемелері мен тәртібі ҚР ҚІК 235-237 баптарында баяндалған.

ҚР ҚІК 17-бабына сәйкес «Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Тұрғын үйге онда тұратын адамдардың еркiне қарсы кiруге, оны қарауға және тiнту жүргiзуге заңда белгiленген жағдайлар мен тәртiп бойынша ғана жол берiледi».

Тұрғын үйді көру және оған тінту жүргізу үшін кіру негіздемелері мен тәртібі ҚР ҚІК 27 және 29 тарауларында баяндалған.

ҚР АІК 10-бабына сәйкес «Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиясы заңның қорғауында болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтар, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарлар құпиясына құқығы бар. Азаматтық

��

процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі».

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (ҚР ӘҚК) 18-бабына сәйкес «Жеке өмiр, жеке бастың және отбасының құпиясы заңның қорғауында болады. Әркiмнiң жеке салымдар мен жинақ ақша, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почтамен, телеграф арқылы және өзге хабарламалар алысу құпиясына құқығы бар. Әкiм-шiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзу барысында осы құқықтарды шектеуге тек заңмен тiкелей белгiленген жағдайларда және тәртiппен жол берiледi».

ҚР Қылмыстық кодексінің 142, 143, 144 және 145 баптарында жеке өмірге қол сұ-ғылмауын бұзғаны, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почтамен, телеграф арқылы және өзге хабарламалар алысу құпиясын, дәрігерлік құпияны жариялағаны, тұрғын үйдің қол сұғылмауын заңсыз бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік белгіленген.

Дегенменмен де, бұл құқықтық нормалар осы құқықтарды барлық мемлекеттік ор-гандардың, жеке адамдар мен ұйымдардың сақтауына кепілдіктерді қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз. Әкімшілік заңнамада азаматтардың жеке өмірі құқықтарын бұзғаны үшін жауапкершілікке тікелей қатысты баптар мүлде жоқ. Ақпарат беруден бас тартқаны (ҚР ӘҚК 84-бабы), соттың айыптау үкімі заңды күшіне енгенге дейін кінәлілік туралы мәлімет таратқаны үшін (ҚР ӘҚК 86-бабы) жауапкершілік немесе тыныштықты бұзғаны үшін (ҚР ӘҚК 333-бабы) жауапкершілікті жеке өмір құқығын қорғау шарасына жатқызу қиын.

Осыған байланысты қазақстандық заңнаманы жеке өмір құқығын қорғау саласын-дағы халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру үшін БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетінің жалпы тәртіптегі ескертулерінде көрсетілгендей әрі заңсыз, әрі өз еркімен ара-ласудан қорғауға кепілдік беретін арнайы заңнама қабылдануы қажет.

БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетінің жалпы тәртіптегі ескертулеріне сәйкес қазақстандық заңнамада АСҚХП 17-бабында пайдаланылатын барлық ұғымдардың анық-тамалары болуы қажет.

Мысалға, «тұрғын үй» ұғымы бұл мақсат үшін адамның тұратын жері ғана емес, со-нымен бірге оның жұмыс орнын қоса алғандағы әдеттегі істерімен айналысатын орны ретінде түсіндірілуі тиіс.

Қазақстан Республикасы кеден органдарының азаматтардың жеке өміріне қол сұғыл-мау, жеке басының және отбасының құпиясы құқығын бұзуы фактілері практикада жиі кездесетінін ерекше атап өткен жөн. Атап айтқанда олар азаматтардың алып шығатын бейнекассеталарды, аудиокассеталарды, дискілер мен фототаспаларды оларда тыйым са-лынған ақпараттың бар-жоғын тексеру үшін міндетті түрде алдын ала қарауға ұсынуы туралы қолданыстағы кедендік ережеге сілтеме жасайды.

Жұмыс тобының пікірінше кеден органдарының талаптары оларды орындаудың күр-делілігінен азаматтардың негізделген жазғыруын тудырады және кеден органдары қыз-меткерлері тарапынан жемқорлық құқық бұзушылыққа жағдай жасайды.

Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясы 1500 респондент арасында жүргіз-ген сауалдама жеке өмірге қол сұғылмау құқығын қорғау саласындағы ахуалға сұрақ бе-рілгендердің 19% теріс баға бергенін көрсетіп отыр. Сұрақ берілгендердің 65,3% жеке өмірге қол сұғылмау құқығын қорғаудың мемлекеттік тетіктеріне оң баға берген. Сұрақ берілгендердің 15,7% жауап беруге қиналған. Тұтас алғанда, жеке адамның өміріне қол сұғылмау құқығын қорғау ахуалына жасалған әлеуметтанушылық талдау нәтижелері жеке өмірге қол сұғылмау құқығын қорғаудың мемлекеттік тетіктері кейбір жеке лауазымды адамдардың, басқа да адамдардың заңдылық пен адам құқықтарын бұзу фактілерін есепке алмағанда, Қазақстанның адам құқықтары саласындағы халықара-лық міндеттемелерін ескере отырып жетіліп келеді деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Соңында, жеке өмірді қорғауға қандай органдар жауап беретінін және бұл үшін қандай тиімді құралдар бар екенін айқындау қажет.

16

№№ Іс-шаралар Мерзімі Орындаушылар1. Шетелдік жеке өмірді қорғаудың

әртүрлі модельдерін қолдану тәжірибесін зерделеу

2009 жылғы 2 және 3 тоқсан

Әділет министрлігі,Бас прокуратура,Адам құқықтары жөніндегі комиссия

2. Жеке өмірді қорғаудың әртүрлі модельдерін қолдану мәселесі жөніндегі «дөңгелек үстелдер», семинарлар, конференциялар өткізу

2009 жылғы4 тоқсан

Әділет министрлігі,Бас прокуратура, Жоғарғы Сот, Сыртқы істер министрлігі, Адам құқықтары жөніндегі комиссия, құқық қорғау ҮЕҰ (келісім бойынша),БҰҰ Даму Бағдарламасы (келісім бойынша),Астанадағы ЕҚЫҰ орталығы (келісім бойынша).

3. Жеке өмір құқығын қорғау туралы заңнама тұжырымдамасын әзірлеу


Әділет министрлігі Бас прокуратураның қатысуымен

4. Жеке өмір құқығын қорғау туралы заңнама тұжырымдамасын дөңгелек үстел (конференция) өткізе отырып талқылау


Әділет министрлігі,Бас прокуратура,Жоғарғы Сот, Адам құқықтары жөніндегі комиссия

5. Жеке өмір мен дербес мәліметтерді қорғау туралы Заң жобасын және өзге де заңнамалық актілерге жеке өмірді қорғау мәселелері жөніндегі өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын әзірлеу


Әділет министрлігі

6. Жеке өмір мен дербес мәліметтерді қорғау туралы Заң жобасын және өзге де заңнамалық актілерге жеке өмірді қорғау мәселелері жөніндегі өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын дөңгелек үстел өткізе отырып талқылау

2011 жылғы 1 тоқсан


��

7. Азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмаушылық, жеке басы мен отбасының құпиясы конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында жеке тұлғалардың кедендік мүлікті алып кіру және алып шығу ережелерін реттейтін заңға тәуелді актілер нормаларының Конституция нормаларына, Қазақ-стан Республикасы заңдарына және оның адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелеріне сәйкестігін тексеру, жеке тұлға-лардың мүліктерін кедендік ресімдеу процедурасын жалпыға ортақ танылған халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру

2010-2011 жылдар

Әділет министрлігі, Бас прокуратура,Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті

8. Халықтың көпшілік бөлігіне арнап ұстау, тұтқындау, келісім-шарт жасау, жоғары оқу орындарына түсу, жұмысқа кіру және шығу кезіндегі адам құқықтары туралы жаднама-ларды жариялауды қоса отырып, адам құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелерін БАҚ-тарда жүйелі түрде жариялап отыру.

2009-2012 жылдар

Мәдениет және ақпарат министрлігі,Бас прокуратура,Әділет министрлігі,Білім және ғылым министрлігі, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Адам құқықтары жөніндегі комиссия

Еркiн жүрiп-тұру және тұрғылықты мекендi таңдау құқығы

Жалпыға ортақ танылған принциптер мен халықаралық нормаларға сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясы «Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүр-ген әрбiр адам, заңда көрсетiлгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркiн жүрiп-тұруға және тұрғылықты мекендi өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар» (21-баптың 1 тармағы) деп белгілейді.

Сонымен бірге, «Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Заңының 16-бабына сәйкес шетел азаматтары Қазақстан Республикасының шетел азаматтары үшін ашық аумағында Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпке сәйкес емін-еркін жүріп-тұрады және тұрғылықты мекенді таңдай алады.

Еркін жүріп-тұрудың халықаралық стандарттары мынадай негізгі принциптерге негіз-делген:

- елдің ішінде еркін жүріп-тұру оның аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның биліктен ерекше рұқсат сұрау қажетінсіз еркін жүріп-тұру және тұрғылық мекенді таңдап алу құқығын көздейді. Бұл құқық елдің азаматтарына, шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға, босқындар мен заңды көшіп келушілерге бірдей қатысты;

- өз елінен кету құқығы және өз еліне қайтып кіру құқығы адамның жеке құқықтары болып табылады және заңмен кепілдік берілуге тиіс;

- кіруге-кетуге, сондай-ақ елдің ішінде еркін жүріп-тұруға шектеу қоюды ұлттық қа-уіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау, денсаулықты, имандылық пен адам-

��

гершілікті қорғау, басқа да адамдардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау мүддесі үшін тек заңмен енгізуге болады. Бұл шектеулер өзге халықаралық деңгейде танылған құқықтар мен бостандықтарға сәйкес келуі, айқын мақсатқа қызмет етуі және парасатты болуы, қажет және жеткілікті болуы тиіс;

- босқындарға немесе пана іздеген адамдарға қатысты негізгі принцип елден шығарып жібермеу принципі, яғни мемлекеттердің елден шығармау және нәсілдік, діни, әлеуметтік тегі, азаматтығы немесе саяси көзқарастары себепті олардың өміріне немесе бостандығына қатер төнетін елдің шекарасына қайтармау міндеттемесі болып табылады.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы көші-қон заңнамасы КСРО тарағаннан кейін қалыптаса бастады. Осы саладағы негізгі заңнамалық актілер нақ 90-шы жылдар-дың басында-ортасында қабылданды. 1991 жылғы желтоқсанда «ҚР азаматтығы туралы» ҚР Заңы, 1995 жылғы маусымда «Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы» ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы қабылданды. Көші-қон заңнамасының негізін 1995 жылғы тамызда қабылданған ҚР Конституциясы құрап, 21-бабында еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді таңдау құқығын, ал 12-баптың 4 тармағында «Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе» шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарының және бостандықтарының Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең дәрежелілігін бекітті. 1997 жылғы жел-тоқсанда «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңы қабылданды.

Алайда көші-қон мәселелерінің ауқымды бөлігі қабылданған заңнамаларда қамтылмай қалған. ҚР-на кіру, болу, ҚР-нан шығу, республикада уақытша және тұрақты болу және басқа көптеген мәселелер Үкімет қаулыларымен, Ішкі істер министрлігінің бұйрықтарымен, түрлі министрліктер мен ведомстволардың нұсқаулықтарымен реттеледі. Солардың ішінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы «Шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында болуын құқықтық реттеудің жеке мәселелері» атты қаулысы; «Шетелдік азаматтардың ҚР аумағына кіруі және болуы, сондай-ақ олардың ҚР-нан кетуі ережелерін қолдану тәртібі туралы» нұсқаулық, «Ішкі істер органдарының ҚР-нан тыс жерге тұрғылықты мекенге көшіп кетуге рұқсат беруі туралы» нұсқаулық және басқа да көптеген құжаттар. Ең жуық есептеулер бойынша көші-қон саласындағы қатынастарды реттейтін заңға тәуелді құжаттардың саны 200-ден асады. Кейбір заңға тәуелді актілерде шетелдіктердің Қазақстан Республикасының аумағындағы құқықтары мен бостандықта-рына шектеулер бар, бұл ҚР Конституциясының 39-бабын бұзу болып табылады: «Адам-ның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін».

Қазақстандағы қазіргі кеңестік төлқұжаттық жүйеден және тіркеу режимінен мұраға қалған тұрғылықты мекенінде міндетті түрде тіркелу институты Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұру құқығын шектеу болып қалуда. Әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері, сайлау құқықтарын жүзеге асыру, Қазақстаннан кету құқықтары және басқа мәселелер тіркеу ин-ститутына тәуелді екенін атап өткен маңызды.

Адам құқықтары жөніндегі комиссияның жекелеген нормативтік-құқықтық актілерге іріктеп жүргізген талдауы олардың Конституцияның азаматтардың жеке басы мен жүріп-тұруы еркіндігіне кепілдік беретін нормаларына сәйкес келмейтін жерлерінің бар екенін көрсетеді.

Мысалға, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 76-бабының 1 тармағымен кәмелетке толмаған адамға тәрбиелік ықпал ету шарасы ретінде бос уақытын шектеу және жүріс-тұрысына ерекше талаптар қою тағайындалуы мүмкін деп белгіленген.

Кодекс мұндай шараларды қай органдар тағайындауы мүмкін екенін қарастырмаған-дықтан, бүгінгі таңда бұл шараны соттан басқа әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарап жатқан кез келген орган тағайындай алады. Бұл Қазақстан Республикасы Конституциясы-ның 16 және 21-баптары талаптарына сай келмейді.

��

Дәл осындай сәйкессіздіктер «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы» Заңның 11-бабының және «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңның 30-бабының нормаларында да бар, бұл нормаларға сәйкес балалар Оңалту және бейімдеу орталықтарына олардың келісімінсіз және сот шешімінсіз орналастырылуы мүмкін.

Осыған байланысты, балалардың конституциялық құқықтарын қорғау мақсатында Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Қазақстан Рес-публикасының Үкіметіне барша заңнамаға талдау жүргізіп, кәмелетке толмағанның бостан-дығын және оның еркін жүріп-тұру құқығын шектеу тек қана соттың шешімі бойынша болуға тиіс екендігі туралы нормалармен толықтыруды ұсынады.

Қазақстан Республикасы Конституциясы 21-бабының 2 тармағына сәйкес әркiмнiң Рес-публикадан тыс жерлерге кетуiне құқығы бар. Республика азаматтарының Республикаға кедергiсiз қайтып оралуына құқығы бар.

Прокуратура органдарына шетел азаматтарынан олардың құқықтарын құқық қорғау органдары қызметкерлерінің бұзғандығы туралы көптеген шағымдар келіп түседі.

Прокуратура органдары жүргізген тексеруде құқық қорғау органдарының лауазымды адамдарының әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарап, айыппұл түрінде әкімшілік жаза тағайындау туралы шешім шығарғаннан кейін шетелдіктердің ұлттық төлқұжаттарын алып қоятыны анықталған.

Өз іс-әрекеттері заңдылығының негіздемесі ретінде құқық қорғау органдары Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 618-бабы 1 бөлігінің 5) тармақшасын алға тартады, онда іс бойынша қабылданған қаулының орындалуын қамтамасыз ету мақсатында уәкілетті лауазымды тұлға өз құзыры шегінде жеке тұлғаға қатысты құжаттар мен заттарды алып қою түріндегі әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуді қамтамасыз ету шарасын қолдануға құқылы деп белгіленген.

Бұл ретте, олар «іс бойынша қабылданған қаулының орындалуын қамтамасыз ету нор-масы лауазымды адамдардың әкімшілік жауапкершілікке тартылған азаматтардың төл-құжаттарын олардың салынған айыппұлды толығымен төлегенге дейінгі кепілдігі ретінде өзінде ұстап тұру құқығы ретінде ұғынылады.

Құқық қорғау органдарының лауазымды адамдарының бұл норманы қолдануы Кодекс-тің басқа талаптарына, соның ішінде әкімшілік жазаның жеке түрлерін орындаудың белгі-ленген тәртіптеріне (Кодекстің 44 тарауы) және халықаралық стандарттарға қайшы келеді.

Төлқұжаты жоқ шетелдік билет алу, елден еркін шығып кету мүмкіндігінен айрылады және құқық субъектілігі шектеулі болады, бұл Қазақстан Республикасы Конституциясы-ның 21-бабының 2 тармағын және Қазақстан Республикасы 2005 жылы ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 12-бабының 2 тармағын бұзу болып табылады.

Қазақстан аумағында жүрген шетел азаматы үшін төлқұжат тек жеке басын куәландыру, жүріп-тұру, қонақ үйде тұру, банк операцияларын жүргізу үшін, соның ішінде айыппұл төлеу үшін ғана емес, сонымен бірге одан да өмірлік маңызды қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін, мысалға, медициналық қызмет түрін пайдалану үшін де қажет құжат болып табылады.

Ол аз болса, шетелдіктердің Қазақстан Республикасының аумағында төлқұжатсыз жүріп-тұруы Кодекстің 394-бабының 1 бөлігін бұзу болып табылады, соған байланысты төлқұжат-ты алып қойғаннан кейін ол аталған бап бойынша әкімшілік құқық бұзушылық субъектісіне айналады.

Осылайша, құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғалары шетел азаматының төл-құжатын алып қоя отырып, олардың халықаралық келісім-шарттар мен Конституциядағы кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын шектейді.

Осы айтылғанның негізінде, әкімшілік заңнаманың нормаларын дұрыс пайдаланбау-ды және жеке тұлғалардың құқықтарын бұзуды болдырмау мақсатында Адам құқықтары жөніндегі комиссия мен Бас прокуратура қазіргі кезде әзірленіп жатқан Әкімшілік-іс жүргізу кодексінің жобасы шеңберінде тиісті ұсыныстарды енгізді.

�0

Талдау жұмыстары елге келіп жатқан көшіп келушілер (мигранттар) саны жыл сайын өсіп жатқанын көрсетіп отыр. Сол сияқты Қазақстан Республикасында шетелдіктердің жүріп-тұру ережелерін бұзған, оларға қатысты әкімшілік ықпал ету шаралары, соның ішінде Республика аумағынан тыс жерге әкімшілік жолмен шығарып жіберу қолданылатын адамдар саны да өсіп жатыр.

Шетелдіктерді депортациялау тетігінің жеткілікті заңнамалық реттелмеуіне байланыс-ты қазіргі кезде соттардың құқық бұзушыларды әкімшілік жолмен шығарып жіберу туралы қаулыларының орындалу проблемалары туындауда.

Мысалға, тек прокуратура органдары ғана 2008 жылдың 3 тоқсанындағы Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының еңбегін пайдалануды реттейтін заңнаманың қолда-нылуын жоспарлы тексеру барысында 5 шетелдікке қатысты Қазақстан Республикасы Қыл-мыстық кодексінің 330-1-бабы (соттың шығарып жіберу туралы шешімін орындамау) бойынша қылмыстық іс қозғалған.

Шетелдіктерді шығарып жіберу тәртібі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің (бұдан әрі – кодекс) 731-бабымен реттелінеді, онда шетел-діктер мен азаматтығы жоқ адамдарды Қазақстан Республикасынан әкімшілік жолмен шы-ғарып жіберу туралы қаулының орындалуы шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды аумағына аталған адам шығарып жіберілетін шетел мемлекетінің билік өкіліне ресми беру жолымен немесе Қазақстан Республикасынан шығарып жіберілетін адамға бақылау жасалына отырып, өз бетімен кетуі жолымен жүргізілетіні көзделген. Егер де шығарып жіберілетін адамды шетел мемлекетінің өкіліне беру Қазақстан Республикасымен сол мемлекетпен келісім-шартында көзделмесе, шығарып жіберу шекара қызметі органдары анықтаған орында іске асырылады.

Қазіргі таңда, құқықтық реттеудің жоқтығына байланысты шетелдіктерді шетел аза-матының билік өкіліне, яғни тәртіп бұзушының азаматтық алған елінің елшілігіне ресми беруді көші-қон полициясы органдары жүргізбейді.

Сол сияқты, Республиканың заңнамалық актілерінде Кодекстің 731-бабында көрсетілген «шығарып жiберiлетiн адамға бақылау жасалына отырып, өз бетiмен кетуi» ұғымы және оның орындалу тетіктері қарастырылмаған.

Сонымен қатар, Шекара қызметтері шетелдіктерді шығарып жіберу орындарын белгі-лемеген.

Осылайша, Кодекстің 731-бабын жүзеге асырудың тетіктері мен тәртібін реттейтін нор-мативтік құқықтық акті қабылдау қажеттігі туындайды.

Заңсыз көші-қонға қарсы әрекет ету саласындағы ахуалға Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасының жағдайы да елеулі ықпал етеді.

Осыған байланысты, Мемлекеттік шекараның өткізу пункттерінің қызметін реттейтін нормативтік құқықтық актілер жетілдіруді талап етеді.

Барлық жұмыс істеп тұрған Республиканың Мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункттерінің әрқайсысының мәртебесін (халықаралық, көп тарапты немесе екі тарапты, күндізгі немесе тәулік бойы және т.б.) көрсетілген біртұтас Тізбесі әлі күнге дейін жоқ. Өткізу пункттеріне қатысты ертеректе шығарылған Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің нормативтік актілері көптеген өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады, олар көп жағдайда басқа заңнамалардың нормаларына қайшы келіп жатады.

Мысалға, «Қазақстан Республикасындағы өткізу пункттері туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Министрлер Кабинетінің 30.10.1992 жылғы №906 қаулысының 1 тармағымен «Достық» өткізу пункті (Алматы облысы) автомобильдік деп анықталған.

Алайда Республика Үкіметінің «Достық-Алашанькоу халықаралық теміржол шекаралық өткелін, Ақтоғай-Достық теміржол учаскесін және Қорғас халықаралық автомобиль өткізу пунктін одан әрі дамытудың 2004-2005 жылдарға арналған шаралары туралы» 26.08.2003 ж. №870 қаулысында ол Достық-Алашанькоу халықаралық теміржол шекаралық өткелі деп көрсетіліп тұр.

��

Оған қоса, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 03.07.2003 ж. №648 қаулысымен бе-кітілген «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасындағы теміржол өткізу пунктерінің тізбесінің» 4 тармағында «Достық» теміржол өткізу пункті деп белгіленген.

Осы айтылғандарға байланысты Қазақстан Республикасындағы өткізу пункттерінің біртұтас тізбесін бекітетін нормативтік құқықтық акті әзірлеу қажет деп ойлаймыз.

Мұнымен қатар, соңғы жылдары Республикаға көші-қон ағындарының тұрақты өсуі мемлекеттік көші-қон бақылау жүйесін жетілдіруді талап етеді. Ертеректе Адам құқықта-ры жөнідегі комиссия Қазақстан Республикасы Үкіметі мен орталық мемлекеттік органдар атына көші-қон саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға жауапты мемлекет-тік органды анықтау жөніндегі мәселені қарау туралы бірнеше рет ұсыныстар енгізген болатын.

Сонымен қатар, ағымдағы жылы мұндай ұсыныс Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің өкімімен құрылған көші-қон заңнамасын жетілдіру жөніндегі жұмыс тобының шеңберінде енгізілді, бірақ қолдау таппады.

Бүгінгі таңда, көші-қон саясатының біртұтас мақсаты мен міндетіне қарамастан, Қа-зақстан Республикасындағы көші-қон бақылау жүйесі бірнеше мемлекеттік органдардан тұрады. Бұл ретте, әрбір орган тек өздерінің жеке құзырларының орындалуына ғана жауап береді.

Қазіргі сәтте істің мұндай күйде болуының нәтижесі біртұтас көші-қон саясатының, мемлекеттік органдар арасында тиісті үйлестірудің, олардың жеделдігінің жоқтығы және көші-қон процестеріне бақылаудың төмендігі болып табылады, бұл түптеп келгенде қа-растырып отырған саладағы мемлекеттік саясаттың тиімділігіне де теріс әсерін тигізетін болады.

Қазіргі таңда көші-қон саясатын жүзеге асыру міндеттері сыртқы істер, ішкі істер, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, әділет, ауыл шаруашылығы министрліктеріне, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметіне, сондай-ақ облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдіктеріне жүктелген.

Кейбір жағдайларда бір мемлекеттік органның функцияларын басқалары қайталайды немесе толықтырады, бұл аталған органдардың бірде-бірі белгілі бір мәселе бойынша нақты статистиканы меңгермейтін жағдай туғызады.

Мысалға, шетел азаматтарына «жұмысқа» визаны тек қана Сыртқы істер министрлігінің (бұдан әрі – СІМ) шетелдік мекемелері береді, ал оларды созуды Ішкі істер министрлігінің (бұдан әрі – ІІМ) уәкілетті органдары жүзеге асырады.

Өз кезегінде, «іскерлік» санатының бастапқы визасын СІМ органдары да, ІІМ органда-ры беруі мүмкін және екі органның да оларды созу құқығы бар.

Республиканың азаматтығын алуға құжаттарды ресімдеу мәселелері ІІМ органдары қарайды, ал оларды құжаттандыру Әділет министрлігінің айрықша құзыры болып табы-лады.

Сол сияқты, «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасы Заңымен көші-қон процесі саласындағы салааралық үйлестіру мен басқаруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Көші-қон комитеті анықталған.

Алайда Комитет тиісті заңнамалық ықпал ету тетіктерінің жоқтығынан өз қызметін оралмандардың көшіп-келу квотасын жасақтаумен ғана шектеп, өз функцияларын лайықты дәрежеде атқара алмайды

Мемлекеттің көші-қон саясатын үйлестіруге және жүргізуге жауапты біртұтас орган-ды анықтау көші-қон процестерін тимді бақылауға және үйлестіруге, сондай-ақ еліміздің ұлттық қауіпсіздігін нығайтуға жағдай жасайтын болады.

Сонымен қатар, көші-қон процестерінің ұқсастығын назарға ала отырып, Ресей Фе-дерациясының тәжірибесін зерделеуді ұсынамыз, онда Ресей Федерациясы Ішкі істер министрлігі жүйесіндегі біртұтас орган – Федеральдық көші-қон қызметі бар, оның

��

функцияларына біртұтас көші-қон саясатын жүргізумен қатар, азаматтық мәселелерін қарау, құжаттандыру, халықты тіркеу, шетелдіктердің кіру, жүріп-тұру және шығып кетуін бақылау, шетел жұмысшы күшін тартуға рұқсат беру жөніндегі функциялар кіреді.

***Қазақстанға «маусымдық жұмысшылар» деп аталатын заңсыз еңбек көші-қонының өсу

үрдісі байқалады. Бұл бірінші кезекте экономиканың даму қарқынының әлсіздігі, өмір сүру деңгейінің төмендігі, әлеуметтік-саяси ахуалдың шиеленістігі атап өтілетін ТМД-ның орта азиялық елдерінің - Өзбекстанның, Тәжікстанның, Қырғызстанның азаматтарына қатысты. Осы факторларды ескере отырып, халықтың аз қамтылған бөлігі жұмыс пен жақсы өмір сүру жағдайын іздеп, соның ішінде Қазақстанға елді тастап шығуға ұмтылады. Бірқатар объективтік және субъективтік себептермен шетелдерге заңсыз шығып, еңбекке орналасуға мәжбүр, сол арқылы олар көбінесе жергілікті еңбек нарығында жұмыс орны тапшылығы мен жұмыссыздық сияқты құбылыстарды дамытуға алғы шарттар жасайды. Бұл ретте арзан жұмысшы қолына мүдделі қазақстандық жұмыс берушілер заңсыз көшіп келушілерді қуана қабылдап, еңбек нарығындағы ахуалды шиеленістіреді және елдің бюджетіне салықты едәу-ір аз төлейді. Тәжікстан, Өзбекстан және Қырғызстан азаматтары жұмыс іздеп Қазақстан-ға келіп, жұмыс берушілер тарапынан алдаудың, алаяқтылықтың және қанаудың құрбаны болып жататыны сирек құбылыс емес. Бұл азаматтар тиісті лицензиялары жоқ адамдармен контракт немесе шарт жасаспай қандай да бір жұмысты орындауға келісе отырып және Қа-зақстанда заңсыз жүріп әлеуетті құрбандарға айналады және осы сияқты қылмыстық қол сұғушылыққа бастарын тігеді.

«Көшіп келуші жұмысшылардың, яғни Қазақстанға жұмыс істеуге келген адамдардың құқықтары сақталады ма?» деген сұраққа 1500 респонденттің тек 18% оң жауап берген. Дегенмен де респонденттердің 42,5% көшіп келуші жұмысшылардың құқықтары ішінара сақталады, ал 16,8% көшіп келуші жұмысшылардың құқықтары мүлде сақталмайды деп есептейді. Бұл мәліметтер көшіп келуші жұмысшылар мен олардың отбасы мүшелеріне қатысты ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіру қажеттігін дәлел-дейді.

Заңсыз еңбек көші-қоны және оны реттеудің тиімді жолдарын іздестіру Қазақстанның көшіп келу саласындағы саясатының аса маңызды проблемаларының бірі болып табылады. Көшіп келу ағынының ел экономикасының дамуына, демографиялық ахуалына және көші-қон қауіпсіздігін қамтамасыз етуге оң ықпал етуі көп жағдайда бұл саладағы дер кезіндегі және дұрыс шешімдерді қабылдауға байланысты. Бұл саладағы негізгі міндеттер заңсыз көші-қонның жолын кесу жөніндегі шараларды күшейту ғана емес, сонымен бірге заңды еңбек көші-қонын ұлғайту және жұмыс істеп жүрген көшіп келушілерді заңдастыру болып табылады.

Тұтас алғанда көші-қон процестері барысындағы адам құқықтарының ахуалын тал-дау жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан мемлекеттік органдардың және лауазымды адамдардың, сондай-ақ көшіп-қонушылардың өздерінің заңдылық пен адам құқықтарын бұзуының жеке фактілері кездесетінін көрсетіп отыр.

***Қазақстан Республикасы соңғы жылдары босқындар мәселесімен бетпе-бет келуде.

2009 жылғы 1 қаңтарда республикада босқындардың 237 отбасы (578 адам) ресми тіркел-ген. Босқын мәртебесін алған адамдар (575 адам) негізінен Ауғанстаннан келгендер.

Босқын мәртебесі Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2007 жылғы 20 қарашадағы № 273-п бұйрығымен бекітіліп, ҚР Әділет ми-нистрлігінде 2008 жылғы 19 ақпанда тіркелген Босқын мәртебесін беру ережелеріне сәйкес беріледі.

Босқындар проблемасымен шұғылданатын мемлекеттік органдар қызметі «Босқындар мәртебесі туралы» 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967 жылғы Хаттамасының,

23

«Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы» Заңның баптарына негізделеді.

1998 жылғы 15 желтоқсанда Қазақстан Республикасы халықаралық қоғамдастық ал-дында босқындарға қатысты белгілі бір міндеттемелер ала отырып, Босқындар мәртебесі ту-ралы 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967 жылғы Хаттамасына ресми қосылды. Бірінші кезекте бұл елден шығармау принциптері, процедураға қол жетімдігі, хабардар болу, істі қарау мерзімінде шешімдерге шағымдану мен оны тіркеу мүмкіндігін беру және апелляциялар. Қазақстанның Конвенцияға қосылуына ресми билік пен БҰҰ босқындар істері жөніндегі Жоғары Комиссары Басқармасының (БҰҰ БЖКБ) Қазақстандағы кеңсесі арасындағы сындарлы ынтымақтастық едәуір дәрежеде ықпал етті.

«Халықтың көші-қоны туралы» Заңға сәйкес босқын деп тану туралы өтініш жасаған адамдармен жұмыс істеу және олардың Қазақстан Республикасындағы мәртебесін айқын-дау жөніндегі процедуралар, оларды тіркеу 1998 жылы басталды.

Қазақстан Республикасында босқындар деп Қазақстан Республикасының алдында өз-дерін босқындар деп тану туралы өтініш жасаған, саяси көзқарастары, нәсілі, діні, азамат-тығы, ұлты, белгілі бір әлеуметтік топқа жату белгілері бойынша құрбан болуы қаупінің негізі болуы себепті өздері азаматтары болып табылатын елден тыс болуға мәжбүр болған-дар мен азаматтығы жоқ адамдар және өз елінің тарапынан қорғау құқығына ие емес немесе оған осындай себептер салдарынан қайта оралғысы келмейтін шетелдіктер танылады.

Босқындардың үлкен бөлігі - 88,1% Алматы қаласында, қалғандары Оңтүстік Қазақстан және Қарағанды облыстарында тұрады. Білімі бойынша 99 адам жоғары, 14 адам – орта арнаулы, 248 адам – жалпы орта, 126 - бастауыш білімге ие және 18 адамның білімі жоқ.

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің талап-тарына сәйкес босқындардың тұру ережелерінің сақталуына үнемі бақылау жасалады, ай сайын қоғамдық ұйымдармен босқындарды құқықтық қорғау мәселелері жөнінде консуль-тативтік-кеңесші кездесулер өткізіліп тұрады.

БҰҰ Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы Комиссары Антонио Гутеррес мырза 2007 жылғы қарашада Мемлекет басшысымен кездескен кезде Қазақстандағы адам құқықтары ахуалына оң баға бере отырып, Республиканың босқындар құқықтары саласындағы өз мін-деттемелерін орындауы қажеттігін атап өтті және «Босқындар туралы» арнайы ҚР Заңын қабылдауды өтінді.

Ұлттық заңнама мен босқындарға қатысты құқық қолдану практикасын жетілдіру мақ-сатында Парламенттің «Босқындар туралы» Қазақстан Республикасы Заңын қабылдауды жеделдеткені дұрыс деп есептейміз.

Жоғарыда айтылғандарға орай Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2012 жылдар кезеңінде іс жүзінде Ұлттық жоспардың мынандай шараларын жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. Ел ішінде жүріп-тұру бостандығын реттейтін заңнамалық актілер мен ведомстволық нұсқаулықтар арасындағы қайшылықтарды жою.

2. Қазақстан Республикасы азаматтарының (мемлекеттік құпияны алып жүрушілер, ешқайда кетпеу туралы қол қою шарасы таңдалған адамдар және т.б.) шетелде тұрғылықты тұру мақсатында елден шығуын бақылаудың және жолын кесудің тетіктері мен проце-дураларын әзірлеу.

3. Көшіп-қонушылармен жұмысты тиімді үйлестіру үшін 2012 жылы Қазақстан Рес-публиасы Үкіметінің құрамында көші-қон жөніндегі біртұтас мемлекеттік орган құру.

4. 2012 жылы барлық көшіп-қонушы жұмысшылар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы БҰҰ Халықаралық конвенциясын ратификациялау.

5. «Босқындар туралы» ҚР Заңын қабылдауды жеделдету.6. Баспана іздеп жүрген адамдармен және көшіп-қонушылармен оларды сот ше-

шімінсіз шығарып жіберу немесе экстрадициялауға жол бермейтін қарым-қатынас жасау процедурасын әзірлеу.

7. Шекаралық және көші-қондық бақылаудың қазіргі заманғы ұлттық жүйесін және шетел азаматтарын, азаматтығы жоқ адамдарды, баспана іздеп жүрген немесе Қазақстан Рес-

��

публикасы шекара қызметінің бақылау-өткізу пункттерінде белгілі бір құқықтық мәртебесі жоқ адамдарды уақытша ұстау пункттері желісін жасау және енгізу.

8. Шетел азаматтарын, азаматтығы жоқ адамдарды Қазақстан Республикасының аума-ғына кіру және жүріп-тұру ережелері, еліміздің көші-қон заңнамасы туралы тиімді хабардар етудің ашық және қолжетімді жүйесін жасау.

9. Қазақстан Республикасының азаматтарын жыныстық, еңбек немесе басқа да қанау мақсатында заңсыз алып шығатын елдермен қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және адамдарды ұстап беру туралы халықаралық келісім-шарттар жасау.

10. 2010 жылы «Қазақстан Республикасы азаматының жеке басын куәландыратын құ-жаттар туралы» Заңды әзірлеп, қабылдау.

11. 2012 жылы «Қазақстан Республикасының халықты тіркеу туралы кейбір заңнама-лық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңды әзірлеп, қабылдау.

Бірлесу құқығы

Қазақстан Республикасында бірлесу құқығы Конституцияның 5 және 23 баптарымен, Азаматтық кодекстің 2 тарауының VII бөлімімен, коммерциялық емес ұйымдар туралы, саяси партиялар туралы, қоғамдық бірлестіктер туралы, кәсіподақтар туралы, діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы, заңнаманың ұлттық қауіпсіздік пен экстре-мизмге қарсы әрекет ету туралы кейбір ережелерімен, қылмыстық, әкімшілік және салық заңнамаларымен, сондай-ақ бірқатар заңға тәуелді актілермен: нұсқаулықтармен, ереже-лермен, қағидалармен және т.б. реттеледі.

Бірлесу құқығы адамдарға жеке адамның өз мүдделерін білдіретіні, көздейтіні және қорғайтыны сияқты ұжым боп ортақ мүдделерді білдіру, көздеу және қорғау құқығын береді.

Бірлесу құқығының кепілдіктері адам құқықтары жөніндегі негізгі халықаралық құ-жаттарда – Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (20-бап), Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (22-бап), көптеген БҰҰ конвенцияла-рында және адам құқықтары жөніндегі өңірлік құжаттарда бар.

Бірлесу құқығын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерге қатысты бірқатар қағида-лар ЕҚЫҰ кеңестерінде қабылданған осы ұйымның құжаттарында бар.

Қазақстан Республикасы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіні ратификациялады, ал БҰҰ-на және ЕҚЫҰ-на кірген кезде өзіне адамның құқықтары мен бостандықтарын, соның ішінде бірлесу құқығын сақтауға белгілі бір міндеттемелер алды.

Бұл міндеттемелер Конституция мен ұлттық заңнамада бірлесу құқығын бекітіп қою ғана емес, сонымен қатар оның бұл құқықты қазіргі заманғы баяндалуын, оның реттелуі мен заңдылығын, енгізілетін шектеулердің негізділігі мен мөлшерлестігін қабылдауда.

Осылайша әңгіме бірлесу құқығына кепілдік берудің саяси міндеттемесі туралы ғана емес, сонымен бірге бұл міндеттеменің нақты жағдайда қалай жүзеге асатыны туралы да болып отыр.

1. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің құқықтық жағдайының мәселелері

ҚР Конституциясының 23-бабының 1 тармағы Қазақстан Республикасы азаматтары-ның еркін бірлесу құқығы бар деп белгілейді. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі.

Егер де осы тармақтың бірінші сөйлемінің мағынасын қатаң қабылдар болсақ, ҚР Кон-ституциясы толықтай халықаралық құқықтарға сәйкес азаматтың қоғамдық бірлестік құру мақсатында басқа азаматтармен бірігуі құқығына кепілдік береді.

��

Алайда, ҚР Конституциясының 23-бабы 1- тармағының екінші сөйлемінің мағынасы-на және 5-бабына орай бірлесудің бір нысаны ғана – қызметі заңмен реттелетін қоғамдық бірлестіктер ғана конституциялық түрде бекітілген.

ҚР Конституциясының 5-бабына сәйкес мақсаты немесе iс-әрекетi Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiп-сiздiгiне нұқсан келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар құруға тыйым салынады.

Осыған ұқсас тыйымдар 1996 жылғы 31 мамырдағы Қоғамдық бірлестіктер туралы (өз-герістер мен толықтырулар енгізілген) заңның 5-бабында бар, бірақ бұл жерде оған қоса тіркелмеген қоғамдық бірлестіктердің қызметіне тыйым салынған.

Бұл тыйым халықаралық стандарттарға қайшы. Растау үшін, мәселен, Еуропалық Кеңестің Министрлер Кеңесі Комитетінің 2003 жыл-

ғы 16 сәуірдегі Шешімімен қолдау көрсетілген «Еуропадағы үкіметтік емес ұйымдар мәрте-бесінің негізгі принциптері» атты (2002 жылғы) құжатқа қарайық.

Еуропаның барлық дерлік елдері Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы-ның (ЕҚЫҰ) қатысушылары болып табылатынын ескерсек, іс жүзінде бұл құжат ЕҚЫҰ шеңберіндегі міндеттемелерге енгізілген бірлесу құқығының халықаралық стандарттары-ның түсінігін айқындайды.

Осы құжатқа сәйкес «ҮЕҰ» деп қауымдастықтар, одақтар, қоғамдық бірлестіктер, қор-лар, қайырымдылық қоғамдары, коммерциялық емес ұйымдар және т.б. айтылады. ҮЕҰ қызметінің аясы да әралуан, өйткені ҮЕҰ – мысалға, селолық шахмат клубы сияқты бірнеше мүшесі бар жергілікті шағын ұйым да болуы мүмкін, әрі дүние жүзіне танымал, ішінара алғанда құқық қорғау қызметімен айналысатын халықаралық қауымдастықтар да болуы мүмкін. Негізгі принциптердің мәтінінде ҮЕҰ әр түрінің мысалдары келтіріледі, алайда бұл тізбе толыққанды емес. Оған кәсіподақтар мен діни бірлестіктер кірмейді. Кейбір елдерде бұл құрылымдардың барлығы немесе олардың кейбіреулері қоғамдық бірлестіктер туралы заңнаманың қолданылу аясына жатады, ал басқа елдерде олар жеке заңдардың шеңберінде әрекет етеді. Саяси партиялар ҮЕҰ-ға жатпайды.

Негізгі принциптердің 4 тармағында көрсетілгеніндей, ҮЕҰ негізгі сипаттамасы – олардың басты мақсаттарының ішінде табыс табудың жоқтығы болып табылады. Барша ҮЕҰ үшін жалпы ерекшелік - өзін-өзі басқаруы және еріктілігі.

Аталған құжаттың 5 тармағы ҮЕҰ тіркелуінің міндеттілігі көзқарасы тұрғысынан өте маңызды: «ҮЕҰ бейресми ұйым да болуы мүмкін және құқық субъектілігіне ие құрылым да болуы мүмкін. ҮЕҰ алатын қаржылық және өзге де қолдау түріндегі айырмашылық-тарды көрсету мақсатында құқық субъектілігіне қоса олар ұлттық заңнамаға сәйкес әртүрлі мәртебелерді пайдалана алады».

Яғни әңгіме құқық субъектілігін алғысы келмейтін ҮЕҰ мен заңды тұлға мәртебесіне ие ҮЕҰ арасындағы айырмашылықтар туралы. Көптеген елдердің заңнамасындағы сияқ-ты, Принциптердің мәтінінде тек құқық субъектілігі бар ҮЕҰ-ға ғана қатысты бірқатар ережелер бар. Дегенмен де құжатта ҮЕҰ өз қызметін мұндай мәртебе алмай-ақ жүзеге асыруға құқылы болатын принцип мойындалады. Бұл ретте мұның ұлттық заңнамада да бекітілгені маңызды екендігі атап өтіледі.

Осылайша, бұл Принциптер еуропалық мемлекеттер үшін ортақ болғандықтан барлық еуропалық елдерде ҮЕҰ ресми және бейресми ұйымдар бола алады деп мойындалады.

Жоғарыда айтылғандай, қазақстандық заңнамада тіркелмеген қоғамдық бірлестіктердің қызметіне тыйым салады, бұл заң саласындағы терминдер мен түсініктерді пайдалануда белгілі бір проблемалар туғызады.

Біріншіден, «тіркелмеген қоғамдық бірлестік» термині заңгерлік тұрғыдан негізделме-ген болып табылады.

Қоғамдық бірлестік – бұл коммерциялық емес ұйымның ұйымдық-құқықтық нысаны-ның бірі, ол өз кезегінде заңды тұлғалардың бір түрі болып табылады (1994 жылғы ҚР

26

Азаматтық кодексі, 34-бап). Бұл құқықтық мәртебе. Әділет органдарында тіркелгенге дейін қоғамдық бірлестік заңгерлік тұрғыдан жоқ боп саналады, тек коммерциялық емес ұйым түрінде және қоғамдық бірлестік ұйымдық-құқықтық нысанда заңды тұлғаның құқықтық субъектілігін алуға үміткер азаматтардың тобы ғана бар. Яғни азаматтар тобы өздерін комитет, кеңес, клуб, қоғамдық бірлестік деп және т.б. атағанымен бұл әлі оның қоғамдық бірлестік екенін білдірмейді.

Екіншіден, неге екені белгісіз, заңнамада тек тіркелмеген қоғамдық бірлестікті құруға және қызмет етуіне тыйым салынған, әйтсе де коммерциялық емес ұйымдардың ішінде мекеме, қоғамдық қор және т.б. сияқты ұйымдық-құқықтық нысандар бар.

Үшіншіден, егер де тіркелмеген қоғамдық бірлестіктерді құруға және қызметіне тыйым салынар болса, онда бұл мүшелері он немесе одан көп ұйымдарға қатысты ма (қазақстан-дық заңнама бойынша қоғамдық бірлестік құру үшін бастамашы азаматтардың ең аз саны), әлде мүшелерінің саны аздарына қатысты ма, сол жағы түсініксіз. Мысалға, төрағасымен қоса алғанда бес адамнан тұратын ауланы тазарту жөніндегі қоғамдық комитеттің заңды немесе заңсыз екендігі туралы сұрақ туады. Сонымен қатар, қайсы бір бірлестіктің заңда белгіленген рәсімге сәйкес тіркелмеген болса, оның заңгерлік тұрғыдан бірлестік болғанын қалай анықтау жағы түсініксіз.

Осылайша, мынандай қорытынды жасауға болады: азаматтар бірлестігін тіркеудің мін-деттілігі мен тіркеуден өтпегені себепті қызметіне жауапты болуы туралы құқықтық норма-лар халықаралық стандарттарға сәйкес келмейді.

Осыған байланысты ұлттық заңнаманы адам құқықтары мен бостандықтарының халықаралық стандарттарына сәйкес келтіру үшін адамның бірлестіктер, қауымдастықтар, соның ішінде бейресми сипаттағысын құру немесе оларға кіру құқығын бекіту қажет.

Ол үшін азаматтардың бірлесу құқығы туралы жеке заң қабылдау қажет (мысалға Польша Республикасының үлгісімен), не болмаса заңда көзделген субъектілерге ҚР Кон-ституциясының 23-бабының 1 тармағын азаматтардың кез келген, ресми және бейресми нысандағы бірлесу құқығы бөлігінде түсіндіріп беруі үшін Конституциялық кеңеске өтініш жасау қажет.

2. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің ұйымдық-құқықтық нысандарының мәселелері

Заңды тұлғаның бір түрі ретіндегі коммерциялық емес ұйымдардың ұйымдық-құқық-тық нысандарының санын шектеумен байланысты проблеманы реттеу қажет. Бұл проблема сонау ХХ ғасырдың 90-шы жылдардың басынан келе жатыр. Ахуалды түзеудің алғашқы әрекеті 1994 жылғы ҚР Азаматтық кодексінде жасалған болатын, онда «Коммерциялық емес ұйымдар» атты VII тарауда қоғамдық бірлестіктермен қатар қоғамдық ұйымдардың басқа да ұйымдық-құқықтық нысандары пайда болды: мекеме, қоғамдық қор. ҚР Аза-маттық кодексінде аталған ұйымдық-құқықтық нысандағы қоғамдық ұйымдар алғаш рет коммерциялық емес мәртебесін алғанын атап өткен маңызды.

Оған қоса, ҚР Азаматтық кодекстің 34-бабында аталған коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлғалардан басқа коммерциялық емес ұйымдардың өзге де ны-сандарының болуы мүмкіндігі көзделген, олар «заңнамалық актілерде көзделген» болуға тиіс. Әйтсе де Азаматтық кодексте аталғаннан басқа ұйымдық-құқықтық нысандағы ком-мерциялық емес ұйымдарды құру мен қызмет етуі мүмкіндіктерін бекітетін ешқандай заң-намалық актілер әлі қабылданған жоқ.

Осылайша, 2001 жылы «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» ҚР Заңы қабылдан-ғанға дейінгі жеті жылдың ішінде (1994-2001 жылдар) өзге ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес қоғамдық ұйымдар аталған жалғыз заңнамалық акті ҚР Азаматтық кодексі болып келді, онда осындай тағы екі нысандар: мекеме мен қоғамдық қор аталған болатын.

��

Соның нәтижесінде азаматтардың қоғамдық ұйымдар құру және қызметі туралы бар-лық қоғамдық бастамалары тек үш ұйымдық-құқықтық нысанмен шектеулі еді: қоғамдық бірлестік, мекеме және қоғамдық қор. Бұл елдегі үшінші секторды дамытуда елеулі проб-лемалар туғызды және туғызып келеді.

Іс жүзіндегі ахуалды қарастырайық.Азаматтар тобы өздерінің ортақ мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру және заңды

тұлға мәртебесін алып, қоғамдық ұйым құру үшін бірігуге шешім қабылдады. Олар қандай ұйымдық-құқықтық нысанды таңдауға тиіс? Қоғамдық бірлестік пе? Бірақ онда Қоғамдық бірлестіктер туралы заңға сәйкес бұл азаматтар оннан кем болмауға тиіс, олардың ұйымы мүшелікке, белгілі бір құрылымға және т.б. ие болуға тиіс.

Ал егер бұл азаматтар оннан аз болса және мүшелік ұйымды, басқару органы ретін-дегі жалпы жиналысты және т.б. қаламаса, онда олар мекеме немесе қор нысанындағы коммерциялық емес ұйым құруға тиіс.

Алайда қоғамдық түрдегі коммерциялық емес ұйымның ұйымдық-құқықтық ныса-ны ретіндегі мекеменің өз кемшіліктері бар, ішінара алғанда құрылтайшы (меншік иесі) бұл коммерциялық емес ұйымның өз мүлкі жоқ бола тұра өзінің барша мүлкімен жауап береді. Онымен қоса қолданыстағы салық заңнамасы бойынша мекеме салық салу мақсаты үшін коммерциялық емес ұйымға мүлде жатпайды. Бұл жағдайдың қоғамдық бастамашыл азаматтарды «үркітетіні» түсінікті.

Қордың табиғаты оны коммерциялық емес қоғамдық ұйымға жатқызу көзқарасы тұр-ғысынан өзгеше және көбінесе қайырымдылық қызметі тұрғысынан қарастырылады, қай-ырымдылық қызмет деп «дене кемістіктеріне және өзге де жағдайларға байланысты өз бетінше сұраныстарын қанағаттандыра алмайтын, өз құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға қабілетсіз адамдар тобын қолдау және қорғау мүддесіне сай жүзеге асы-рылатын ерікті адал (қайтарымсыз) көмек беру (соның ішінде мүлік, ақша қаражатын беру, қызмет көрсету және басқа да қолдаулар) әдістерінің бірі» түсіндіріледі. Осыған орай, қор қайырымдылық немесе соған ұқсас қызметпен шұғылданатын коммерциялық емес ұйым-ның ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде қарастырылуға тиіс.

Нәтижесінде Қазақстанда 1994 жыл мен 2001 аралығында, тіпті қазіргі кезге дейінгі құрылған барлық қоғамдық ұйымдар үш ұйымдық-құқықтық нысандардың арасында жү-реді: қоғамдық бірлестік, мекеме және қор.

Елде ондаған қорлар пайда болды, олар принципінде қор болып табылмайды, өйтке-ні ақшалай және өзге де ресурстарды жинақтамайды және оларды таратумен немесе қай-ырымдылықпен шұғылданбайды. Көптеген мекемелер құрған бастамашы азаматтар ме-кемедегі мүліктің жеткіліксіздігіне байланысты үнемі өздеріне жеке мүліктік талап арыз-дарының болу қаупін сезінеді.

Жүздеген қоғамдық ұйымдар барынша қисынды жолмен жүрген – олардың көптеген бастамашылары заңның талабын орындау үшін қосымша адамдарды – оннан кем емес бас-тамашы азаматтарды іздеуді қаламаса да қоғамдық бірлестіктер құрған.

«Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Заңға ондағы «қоғамдық ұйым» ұғымын өзге ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйым ретінде анықтай отырып түзету енгізген маңызды болады.

3. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық ұйымдар мүшелерінің, ұйымдастырушыларының және құрылтайшыларының мәселелері

Қазақстан Республикасы 2005 жылы ратификациялаған Азаматтық және саяси құ-қықтар туралы Халықаралық пактіде мынандай тұжырым бар: «Әрбір адамның басқалар-мен қауымдастықтар құру ... құқығы бар».

«Әрбір» сөзінің кең ауқымды сипаты бірлесу бостандығы принципінде азамат болып табылмайтын адамдарды да (яғни басқа мемлекеттердің азаматтары болып табылатын адам-дарды, босқындар мен азаматтығы жоқ адамдарды, оралмандарды) қамтиды.

��

Халықаралық құқық нақты мемлекеттің азаматы болып табылмайтын (азамат емес) адамдардың саяси қызметіне кейбір шектеулер енгізу мүмкіндігін мойындайды, бұл бір-лесу құқығына да қолданылады. Алайда саяси демократия принциптеріне, бостандық пен заңның жоғары тұруына сәйкес келетін шектеулер ғана қолданылуға болады деп саналады. Сондықтан саяси партияларға азамат еместердің мүше болуына тыйым салу дәйекті болып табылады, өйткені партиялар биліктің жалпыұлттық органдарын жасақтауға қатысады.

Негізгі принциптердің 15 тармағына сәйкес кез келген жеке немесе заңды тұлға, елдің азаматы немесе шетелдік, не болмаса сондай адамдардың тобы еркін түрде ҮЕҰ құруға құқылы болуға тиіс. Бұл ретте Негізгі принциптерге түсіндірме жазбада шетелдік азаматтар үшін ҮЕҰ құру құқығын шектеуге ешқандай негіздеме болуға тиіс емес деп көрсетілген. Әрине, мұның жоғарыда атап өтілгендей ҮЕҰ болып табылатын саяси пар-тияларға қатысы жоқ.

Осылайша, адам құқықтары жөніндегі халықаралық құжаттардың ережелері мен ше-телдік тәжірибеге орай мынандай қорытынды жасауға болады: шетелдік азаматтар, бос-қындар мен азаматтығы жоқ адамдар, оралмандар үшін коммерциялық емес ұйымдар құруда, мүшелігінде және қызметіне қатысуында олардың саяси қызметінің (атап айтқанда саяси партиялардың қызметіне қатысудың, сайлау науқандарын қаржыландырудың жә-не т.б.) кейбір шектеулерінен басқа ешқандай шектеу жоқ. Сонымен қатар, азамат еместер үшін коммерциялық емес ұйымға немесе оның филиалына (өкілдігіне) басшылық жасау құқығына шектеулер жоқ.

4. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық ұйымдарды тіркеу мәселелері Жоғарыда атап өтілгеніндей, халықаралық стандарттарға және әлемнің көптеген ел-

дерінің тәжірибесіне сәйкес ҮЕҰ заңды тұлға мәртебесін алып та, алмай да жұмыс істей береді.

Дегенменде, ҮЕҰ көпшілігі мұндай мәртебені (коммерциялық емес ұйым түрінде) алғанды қалайды, өйткені бұл оларға салық жеңілдіктерін, мемлекеттің қолдауын алуға мүмкіндік береді және жалпы қызметін жеңілдетеді.

Негізгі принциптерде кез келген жеке немесе заңды тұлға, елдің азаматы немесе ше-телдік, не болмаса осындай адамдардың тобы ҮЕҰ еркін құруға құқылы болуға тиіс деп көрсетілген. Екі немесе одан көп адам мүшелік принципіне негізделген ҮЕҰ құруға құқылы болуға тиіс. Заңды тұлға мәртебесін алу үшін мүшелердің саны көп болуы талап етілуі мүмкін, алайда ол ҮЕҰ құруға кедергі жасайтын деңгейде болмауға тиіс. Кез келген адам мұра ету немесе сыйлау жолымен ҮЕҰ құру құқығына ие болуға тиіс, әдетте оның нәтижесінде қор немесе траст құрылады.

Негізгі принциптерге Түсіндірме жазбада ҮЕҰ құруға қажетті адамдардың ең аз саны туралы мәселе осы құжатты дайындау барысында ұзақ уақыт бойы талқыланды, өйткені әртүрлі елдердің заңдарында бұл сан өзгеріп отырады деп нақтыланған. Кейбір елдерде бұл үшін бір адам жеткілікті; басқа елдерде заңда жоғарырақ деңгей белгіленеді – екі, үш неме-се бес адам, тіпті одан да көп. Түптеп келгенде бейресми ұйымдар мен құқық субъектілі-гін алғысы келетін ұйымдар арасындағы айырмашылықты айқындауға шешім қабылданды. Бірінші жағдайда мүшелік принципіне негізделген ҮЕҰ құру үшін екі адам жеткілікті, ал құқық субъектілігін алу үшін мүшелерінің саны көп болуы талап етілуі мүмкін. Бірақ бұл жағдайда берілген сан өзінің мөлшері жағынан ұйымды құруға кедергі жасамауға тиіс.

Заңды тұлға мәртебесін алып ұйым құру жөніндегі процедураның өзі Еуропалық одақ елдері арасында әртүрлі. Ұйымдар заңды тұлға мәртебесін жариялау (өзінің құрылғаны ту-ралы мәлімдеме), оның жарғысын нотариалдық куәландыру, құзырлы органды хабардар ету немесе тіркеу нәтижесінде алуы мүмкін.

Қазақстанда заңды тұлға мәртебесін алуды тіркеу жүйесі бар.

��

Коммерциялық емес ұйымдарды тіркеуге қатысты айтар болсақ, ҚР заңнамасы ҮЕҰ-дың тіркелмей (заңды тұлға мәртебесін алмай) жұмыс істеуіне тікелей тыйым салмайды. Мұндай тікелей тыйым салу, жоғарыда атап өтілгеніндей, тек қоғамдық бірлестіктерге қатысты белгіленген.

Алайда әділет және прокуратура органдарының құқық қолдану практикасынан келіп шығатын бірқатар жағдайда азаматтар тобы құрған қоғамдық бірлестік мәртебесін алуды талап етпейтін және заңды тұлға мәртебесін алмаған ҮЕҰ тіркелмеген қоғамдық бірлестік ретінде қарастырылады және оның ұйымдастырушылары әкімшілік жауапкершілікке тар-тылады. Осыған ұқсас проблемалар тіркелмеген діни бірлестіктерде де пайда болады.

Қазақстан Республикасында заңды тұлғаларды тіркеудің рұқсат беру тәртібі белгі-ленгенін атап өткен жөн. Республикадағы бұл тәртіп мемлекеттің ұйымды егер де оның құрылтайшылары мұндай ұйымды құруға қойылатын заңнаманың барлық тиісті талапта-рын орындаған жағдайда тіркеу міндетін көздейді.

Қазақстанда заңды тұлға мәртебесін алу процедурасының өзі мен процедураға қойы-латын талаптар заңды тұлғаларды тіркеу туралы Заңда (1995 жылы қабылданған) және Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу ережелерінде (1999 жылы қабылданған) белгіленген.

Қазақстандағы коммерциялық емес ұйымдарды тіркеу рәсіміне байланысты бірқатар проблемалық мәселелерді атап өту қажет.

Біріншіден, бұл тіркеу алымының мөлшері. Бұл алым төлеу күнінде қолданыста бо-латын жиырма еселік айлық есептік көрсеткіш (70 АҚШ доллары шамасында). Бұл ретте бюджет қаражатынан қаржыландырылатын мекемелер, қазыналық кәсіпорындар және үй-жай (пәтер) иелері кооперативтері жеңілдіктерге ие (тіркеу алымы – 10 АҚШ долларынан сәл артық). Балалар мен жастар бірлестіктері жеңілдіктерге ие (тіркеу алымы – 15 АҚШ долларынан сәл артық). Тіпті шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғалар жеңілдіктерге ие (тіркеу алымы – 35 АҚШ долларынан сәл артық). Ал қоғамдық коммерциялық емес ұйымдар тіркеу алымдары бойынша коммерциялық кәсіпорындарға теңестірілген. Қазақстандық ҮЕҰ-дар бірнеше жылдардан бері мұндай әділетсіздікті атап көрсетіп келеді, бірақ әлі шешім қабылданған жоқ.

Екіншіден, бұл ұйымдық-құқықтық нысандардың (коммерциялық емес ұйымдардың) бірінің – қоғамдық бірлестіктердің қызметін аумақтық белгі бойынша: жергілікті, өңірлік және республикалық деп шектеу. Өңірлік қоғамдық бірлестікті тіркеу үшін республиканың кем дегенде бір облысында филиалы, ал республикалық бірлестікті тіркеу үшін – астана мен республикалық маңызды қаланы қоса алғандағы Қазақстан облыстарының жартысы-нан көбінде филиалы болуы қажет.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты қазақстандық заңнаманы адам құқықтары мен бостандықтарының халықаралық стандарттарына сәйкес келтіру үшін коммерциялық емес ұйымдардың заңды тұлға мәртебесін алуы саласында мыналар атқарылуы қажет:

- заңнама мен практикада коммерциялық емес заңды тұлғаларды тіркеудің оңайлатыл-ған тәртібін қамтамасыз ету;

- коммерциялық емес ұйымдар үшін олардың заңды тұлға мәртебесін алуын жеңілдету және азаматтық қоғамды дамытуға жәрдемдесу мақсатында тіркеу алымының мөлшерін төмендету;

- қоғамдық бірлестікке өңірлік немесе республикалық мәртебесін растаған кезде берілетін қосымша құқықтарды немесе артықшылықтарды заңнамада бекіту немесе бұл ережелерді қоғамдық бірлестіктер туралы заңнамадан алып тастау;

- саны оннан аз азаматтарға мүшелігі жоқ, бірақ бұл ретте қор немесе мекеме ұйымдық-құқықтық нысанында емес ҮЕҰ құруға мүмкіндік беру үшін коммерциялық емес ұйымдар туралы заңнамада ең кем дегенде тағы бір мүшелік емес ҮЕҰ ұйымдық-құқықтық нысанын бекіту, мысалға «қоғамдық ұйым» атауымен.

30

5. Қазақстан Республикасындағы бірлесу құқығын шектеу және қоғамдық ұйымдардың жауапкершілігі мәселелері

ҚР Конституциясының 5-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында мақсаты немесе iс-әрекетi Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар құруға тыйым салынады

Тікелей алғанда бұл конституциялық ереже халықаралық құқықтар талаптарына сәйкес келеді.

Сонымен қатар, ҚР Конституциясының 39-бабына сәйкес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және тек заңмен шектелуi мүмкiн. Бұл ереже де қандай да бір құқыққа шектеу енгізу көзқарасы тұрғысынан халықаралық стандарттарға сәйкес келеді.

Алайда бірлесу құқығын реттеуге қатысты заңнамалық актілерді тікелей талдау кон-ституциялық нормаларды кеңейтіп түсіндірумен байланысты және халықаралық құқықтық теория мен практика көзқарасы тұрғысынан мұндай шектеулерге қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін шектеулердің саны едәуір көп екенін көрсетеді.

«Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» ҚР Кодексінің 374-бабында «Қоғамдық бiрлес-тiк басшылары мен мүшелерiнiң осы қоғамдық бiрлестiктердiң жарғыларымен белгiленген мақсаттары мен мiндеттерiнiң шегiнен шығып кеткен немесе жазбаша ескертілгеннен кейін де Қазақстан Республикасының қоғамдық бірлестіктер туралы заңнамасын бұзатын iс-әрекеттер жасауы - ескерту жасауға немесе қоғамдық бiрлестiктiң басшы органы құ-рамына кіретін адамдарға айлық есептiк көрсеткiштiң жиырмаға дейінгі мөлшерiнде айып-пұл салуға әкеп соғады. Қоғамдық бiрлестiктiң Қазақстан Республикасының заңдарын бұзуы не осы баптың бірінші бөлігінде көзделген әкiмшiлiк жаза қолданылғаннан кейiн бiр жыл iшiнде нақ сол іс-әрекеттерді қайталап жасауы - қоғамдық бiрлестiк қызметiн алты айға дейiнгі мерзiмге тоқтата отырып, қоғамдық бiрлестiктiң басшы органының құрамына кіретін адамдарға айлық есептiк көрсеткіштің он беске дейiнгі мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады. Осы баптың бірінші және екiншi бөлiктерiнде көзделген әкiмшiлiк жаза қолданылғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған нақ сол iс-әрекеттер – осы қоғамдық бiрлестіктің қызметiне тыйым салуға әкеп соғады» деп көрсетілген.

Тұтас алғанда қолданыстағы әкімшілік заңнамада қоғамдық бірлестік – қоғамдық бір-лестіктер туралы жалпы қолданыстағы заңнаманың шеңберінде қайталап заң бұзғаны үшін тыйым салынатын заңды тұлғаның жалғыз ұйымдық-құқықтық нысаны.

Кез келген заңды тұлғаның қызметіне тыйым салу ең шеткі ықпал ету шарасы болып табылады және нақ сондықтан заңнамада да, практикада да бұл шараның қажеттігі, негізді-лігі және мөлшерлестігі дәлелденуге тиіс.

Егер де қоғамдық бірлестіктің мақсаты мен іс-қимылы конституциялық құрылыс-ты күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiруге, әртүрлі араздықты қоздыруға, әскерилендiрiлген құрамалар құруға, денсаулығы мен адам-гершілік ұстанымдарына қол сұғуға бағытталған болса, онда бұзушылықтың маңыздылы-ғы мен салдарының дәрежесіне қарай ондай қоғамдық бірлестіктердің қызметін тоқтату ту-ралы шаралардың орынды екенін айтуға болады. Алайда, кез келген ұсақ, тіпті қайталанған немесе бірнеше бұзушылықтар қызметін тоқтатуға немесе тыйым салынуына әкеп соқпауы тиіс.

Осыған орай, бұл нормалар алдын ала болжай алуға, икемділікке және тиімділікке қойылатын талаптарға сәйкес келуі және оларды кең ауқымда түсіндіруге мүмкіндік бер-

31

меуі үшін әкімшілік заңнамаға коммерциялық емес ұйымдардың, соның ішінде қоғамдық бірлестіктердің қызметі саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жау-апкершіліктерді нақтыландыру бөлігінде өзгерістер енгізуді жалғастыру қисынды болмақ.

Сондықтан айқын және коммерциялық емес ұйымдардың мақсаттарының, міндеттері мен қызмет түрлерінің заңды және заңсыздығына, олардың ҮЕҰ жарғыларында көрсеті-луіне қатысты шектеу қоюға жол беру талаптары саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкес келетін ресімдеме туралы мәселені қарау қажет.

Біздің қылмыстық заңнамамыздың қоғамдық бірлестіктердің басшылары мен мүше-лерінің жауапкершілігі бөлігіндегі ережелеріне қайта оралу қажет.

ҚР Қылмыстық кодексінде қоғамдық бірлестіктердің басшылары мен мүшелерінің қоғамдық бірлестіктердің мүшелері болып табылмайтын азаматтармен салыстырғандағы қылмыстық жауапкершілігін көздейтін бірқатар баптар бар.

ҚР Қылмыстық кодексінің 336-бабында «қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің мемле-кеттік органдар жұмысына заңсыз араласқаны үшін» қылмыстық жауапкершілік белгі-ленген, бұл ретте қоғамдық бірлестіктер мүшелері үшін заңда көзделген санкция айып-пұлды немесе төрт айға дейінгі мерзімге қамауға алуды, ал қоғамдық бірлестік басшысын – бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасын құрайды. Бір қызығы, қарапайым адам немесе коммерциялық ұйымның қызметкері үшін Қылмыстық кодексте мұндай баптар көзделмеген, яғни олар мұндай әрекет істегенде жауапқа «Бұзақылық», «Билік өкіліне қатысты күш қолдану» бабы немесе ҚР Қылмыстық кодексінің «Мемлекет-тің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар» атты 5 тарауының бірқатар баптары бойынша тартылады.

Тұтас алғанда ҚР әкімшілік және қылмыстық заңнамасы қоғамдық бірлестіктердің жауапкершілігі бөлігінде бір жағынан, қоғамдық бірлестіктер мен коммерциялық емес немесе коммерциялық ұйымдардың басқа да ұйымдық-құқықтық нысандары арасында-ғы «теңсіздікті» жою, екінші жағынан шектеулер мен санкцияларды мұндай шектеулерге жол берудің халықаралық стандарттары мен критерийлеріне сәйкес келтіру мақсатында жетілдіруді талап етеді.

Кәсіптік одақтар құру және оларға кіру құқығы

«Кәсіптік одақтар туралы» ҚР Заңымен азаматтарға кәсіптік одақтар құруға және оған кіруге құқық беріледі. Бұл ретте, бір кәсіптің шеңберінде құрылатын кәсіподақтар саны шектелмейді. Барлық кәсіптік одақтарға бірдей құқықтық мүмкіндіктер беріледі.

Жұмыс берушілер тарапынан кәсіптік одақтар құруға және оның қызметіне кедергі жасау фактілері бар. Құрылыс және өнеркәсіптік құрылыс материалдары қызметкерлері кәсіподағы Атырау филиалының мәліметтері бойынша 2007 жылдың ішінде кәсіптік ұйым құруға негізінен «Теңізшевройл» ЖШС мен Аджип ККО нысандарында жетекші мердігерлік жұмыс жүргізетін 16 кәсіпорынның басшылары кедергі жасаған. Олардың ішіндегі барынша ірілері «Атырау-Болашақ», «Теңізқұрылыссервис», «Сенімді Құрылыс», «Хемимонтаж», «Пундж Ллойд Қазақстан», «Юрест Рейтеон Суппорт Сервисез», «Сайпен», «Каспиан Вендер парк» ЖШС жіне т.б. болып табылады. 2007 жылы нақ осы ұйымдарда ұжымдық еңбек жанжалдары мен қызметкерлердің стихиялы акциялары орын алған болатын.

Қызметкерлердің құқықтары мен мүдделерін тиісті дәрежеде қорғау үшін жәй кәсіп-одақты құрып қою ғана емес, кәсіподақ ұйымының салалық кәсіподаққа кіруі қажет. Мы-салға, 2007 жылдың ішінде «Интергаз Орталық Азия» АҚ («Қазмұнайгаз» ҰК жүйесі) әкімшілік қысымымен жиналыс өткізіліп, кәсіподақ ұйымын құру аяқталып келеді, оған 6000 шамалы газтасымалдау қызметкерлері кіреді. Оларды салалық республикалық газ-тасымалдау кәсіподағына шақыру жөніндегі алғашқы келіссөздер қазірше ештеңеге қол жеткізген жоқ. Құрылған кәсіподақ басшылығы әкімшілікке толықтай тәуелді бола тұрып

32

өздерінің салалық кәсіподағын құру туралы пайымдайды, әйтсе де Жарғыда жоғары тұр-ған кәсіптік органдарға кіру қарастырылған. Жаңа кәсіподақ органы жұмыс берушінің бас-шылығына тәуелді болатын жағдай қалыптасуда, сол арқылы «қалта» кәсіподағы туады. Ондай кәсіподақ қызметкерлерді тарифтік келісімде көзделген шарттар мен жеңілдіктерден айырады.

Жергілікті жерлерде ұжымдық клісім-шарттар жасасуда да қиындықтар байқалады.Геология, геодезия және картография қызметкерлерінің республикалық салалық кәсіп-

одағының мәліметі бойынша 26 ұйымда әкімшіліктің кінәсінен ұжымдық келісім-шарттар жасалмай отыр, ал кәсіптік ұйымдар іс жүзінде таратылып жіберілген. Жұмыс берушілер-дің кәсіптік ұйымдардың жұмысына араласу фактілері бар. Алматы қаласының «Волков Геология» АҚ-да кәсіподақ ұйымы жұмыс беруші тарапынан кәсіподақ жарналарын пайда-лану тәртібін бұзғанын анықтаған. Бұған жауап ретінде акционерлік қоғамның әкімшілігі кәсіподақ ұйымын таратып жіберген.

Жоғарыда баяндалған жағдайлар Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2011 жыл-дар кезеңінде іс жүзінде мына шараларды жүзеге асыруды ұсынуға мүмкіндік береді:

1. Азаматтардың қоғамдық бірлестіктерін тіркеу тәртібі заңнамалық түрде оңайла-тылсын.

2. Заңнамада әр адамның бірлестіктер, одақтар, қауымдастықтар, соның ішінде бейрес-ми сипаттағыларын құру және кіру құқығы айқын бекітілуі тиіс. Ол үшін «Азаматтардың бірлесу құқығы туралы» бөлек Заң қабылдаған жөн.

3. Заңнамада және практикада коммерциялық емес заңды тұлғаларды тіркеудің қара-пайымдатылған тәртібі қамтамасыз етілсін.

4. Коммерциялық емес ұйымдар үшін олардың заңды тұлға мәртебесін алуын жеңілде-ту және азаматтық қоғамның дамуына жәрдемдесу мақсатында тіркеу алымының мөлшері төмендетілсін.

5. Салық кодексіне ҮЕҰ-ды жарғылық мақсат шеңберінде жүзеге асырылатын кәсіп-керлік қызметтен салық төлеуден босату туралы норма енгізілсін немесе дамыған елдердің тәжірибелерін пайдалана отырып ҮЕҰ-ның мұндай қызмет атқаруы кезінде салықтық же-ңілдіктердің өзге де тетіктері пайдаланылсын.

6. Өз кірістерінің бір бөлігін қазақстандық ҮЕҰ-ды қолдауға бөлетін коммерция-лық ұйымдар мен жеке кәсіпкерлер үшін салық жеңілдігін енгізу туралы мәселе қарасты-рылсын.

7. Саны оннан аз азаматтарға мүшелігі жоқ, бірақ қорлар немесе мекемелер ұйымдық-құқықтық нысанындағы емес ҮЕҰ құру мүмкіндігін беру үшін коммерциялық емес ұйым-дар туралы заңнамада мүшелік емес ҮЕҰ-ның кем дегенде тағы бір ұйымдық-құқықтық нысаны, мысалға «қоғамдық ұйым» атауымен бекітілсін.

8. 2011 жылы «Кәсіптік одақтар туралы» ҚР жаңа Заңы әзірленіп, қабылдансын.9. Саяси партияларды тіркеу, қайта тіркеу және тарату рәсімдері заңнамалық жолмен

қарапайымдатылсын.

Ойлау, ар-ождан және дін бостандығы құқығы

Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанда демократиялық қоғамдық құрылыс пен азамат-тық қоғамның дамуына негізгі және қажетті қолайлы саяси жағдайлар жасалды: ішкі тұрақ-тылық, этносаралық және конфессияаралық татулық пен келісім орнатылды.

Діни бірлестіктер саны тәуелсіздік жылдарында алты есеге көбейген. Егер де ХХ ға-сырдың 90-шы жылдары 671 діни бірлестік жұмыс істеген болса, 2009 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша Қазақстанда 40 конфессия мен деноминацияны танытатын 3993 діни бір-лестіктер жұмыс істейді. Діни бірлестіктерге 3034 ғибадатхана тиесілі.

33

2004 жылдан бері қолданылып келе жатқан діни бірлестіктерді тіркеудің қарапайым-датылған тетігі, сондай-ақ мемлекеттің діни бірлестіктерді табыс және шіркеу алымдары салығын төлеуден босатуға бағытталған салық саясаты мемлекет аумағында тіркелген діни бірлестіктердің еркін дамуына жағдай жасайды.

Көпұлттылық пен поликонфесиялылық дін саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтарының бірін анықтап отыр – бұл қоғамдағы тұрақтылық пен адам құқықтарын сақтау үшін қажетті шарт ретінде конфессияаралық келісімді нығайту.

Қазақстандағы конфессияаралық диалог тәжірибесін әлемдік діндер көшбасшылары мойындап, қолдау көрсетті. Астанада 2003 және 2006 жылдары Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының екі Съезі өтті. Егер 2003 жылы съезге әртүрлі діни конфессия-лардан 17 делегация келген болса, ал екінші съезде 43 елден 29 делегация қатысты, және де тек діни конфессиялар көшбасшылары ғана емес, сонымен бірге Еуропа мен Азия елдері-нің саяси қайраткерлері, ғалымдары мен сарапшылары, жетекші халықаралық ұйымдардың - БҰҰ, ЕҚЫҰ, ЮНЕСКО жетекшілері мен елші өкілдері қатысты. Съездердің гуманистік идеялары халықтар арасындағы өзара түсіністікті нығайтуға қосқан орасан үлес болды.

2006 жылғы 25-шілдеде Президент Азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасын бекі-ту туралы Жарлыққа қол қойды, оның мақсаты азаматтық қоғам институттарын және олар-дың адам құқықтары мен адамзат өлшемдері саласындағы халықаралық келісім-шарттар мен пактілер шеңберіндегі халықаралық-құқықтық құралдарына сәйкес мемлекетпен тең дәрежелі әріптестігін жан-жақты дамыту үшін заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық-әдістемелік базаны одан әрі жетілдіру. Азаматтық қоғам институтарының ішінде діни бірлестіктер де көрсетілген. Мемлекеттік билік пен азаматтық қоғам институттары-ның өзара іс-қимылының шешуші сәті діни сенім бостандығы мен азаматтардың бірлесу құқығын қамтамасыз ету болып табылады.

2007 жылы Қазақстан Республикасында діни сенім бостандығын қамтамасыз ету және мемлекеттік-конфессиялық қатынастарды жетілдіру жөніндегі 2007-2009 жылдарға арнал-ған мемлекеттік бағдарлама қабылданды, оның негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында діни сенім бостандығын жүзеге асыруға жағдай жасау болып табылады.

Елдегі қолданыстағы азаматтық татулық пен келісім моделінің нәтижелілігіне орай Қа-зақстанның атына ЕҚЫҰ, БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдардың бірқатар оң бағасы берілді.

Қазақстанда қалыптасқан конфессияаралық келісім моделіне 2002 жылы елімізге сапар-мен келген Рим Папасы Иоанн Павел Екінші, Қазақстанда әлемдік діндер көшбасшыларының съездерінде болған әртүрлі конфессиялар жетекшілері жоғары баға берді.

Қазақстан Республикасында ойлау, ар-ождан және дін бостандығына кепілдіктерінің ҚР Конституциясының 22-бабында бар екенін атап өткен жөн:

«1. Әркiмнiң ар-ождан бостандығына құқығы бар.2. Ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құ-

қықтар мен мемлекет алдындағы мiндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шекте-меуге тиiс».

ҚР Конституциясының 39-бабы былай деп белгілейді:«1. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құры-

лысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және тек заңмен шектелуi мүмкiн».

Сонымен қатар, ҚР Конституциясы 39-бабының 3 тармағы ар-ождан бостандығын қан-дай да бiр түрде шектеуге жол берiлмейтін құқықтар мен бостандықтар тізбесіне енгізеді.

Қазақстанда ар-ождан мен діни сенім бостандығын құқықтық реттеу «Діни сенім бос-тандығы және діни бірлестіктер туралы» Заң (бұдан әрі – Діни сенім бостандығы туралы Заң); Азаматтық кодекс және басқа да заңнамалық актілер арқылы жүзеге асырылады.

Ар-ождан мен дін бостандығын жүзеге асыруға қандай да бір дәрежеде ықпал ететін нормативтік құқықтық актілердің жалпы саны 100 атаудан асады.

34

Халықаралық құқықта ойлау, ар-ождан және дін бостандығы құқықтарына кепілдік адам құқықтары жөніндегі негізгі халықаралық құжаттарда: БҰҰ-ның 1981 жылғы Дін мен наным-сенім негізіндегі төзбеушілік пен кемсітудің барлық түрлерін жою туралы дек-ларациясында (бұдан әрі – ДНТКД), Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (бұдан әрі – АСҚХП) және Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымға мүше мемлекеттердің өзіне алған міндеттемелерінде берілген.

АСҚХП 18-бабы ойлау, ар-ождан және дін бостандығы түсінігін былай анықтайды: «Бұл құқық дiнге сену немесе дiндi қабылдау және наным-сенiмiн өз қалауынша таңдап алу еркiндiгiн, өз дiнiн, наным-сенiмiн жеке өзi немесе басқа адамдармен бiрiгiп тұту бос-тандығын, жария түрде немесе жеке жолмен уағыздау, құдайға құлшылық ету, дiни және наным-сенiм мен iлiм салт-жораларын орындау бостандығын да қамтиды».

ДНТКД 1-бабы бұл ұғымды білдіру принципті шартымен кеңейтеді: «Бұл құқық дінге немесе өз таңдауы және еркіндігі бойынша кез келген дінді ұстану наным-сенімге ие болу және өз наным-сенімін жеке немесе басқалармен бірге білдіру бостандығын қамтиды ... (әрі қарай АСҚХП 18-бабының мәтіні бойынша).

Ойлау, ар-ождан, дін және наным-сенім бостандығының түсінігі мен мазмұны ЕҚЫҰ Жоғары дәрежедегі Кеңесінің Қорытынды құжаттарында (Хельсинкий 1975, Мадрид 1980, Вена 1989, Копенгаген 1990, Париж 1990, Будапешт 1994) барынша толық жетілдірілген. Ішінара алғанда, 1990 жылғы Копенгаген Құжатының (9) тармағында ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер «(9.4) – әрбір адамның ойлау, ар-ождан және дін бостандығына құқығы бар. Бұл құқық дінін немесе наным-сенімін ауыстыру бостандығын және өз дінін немесе діни сенімін жекелей де, басқалармен бірге де, жария немесе жеке ғибадат ету, оқу және діни, салт жораларды орындау жолымен ұстану бостандығын қамтиды» деп растады. Бұл жерде ойлау, ар-ождан, дін және наным-сенім бостандығы ұғымы оларды өзгерту бостандығымен кеңейтілген, ал бұл бостандықты білдіру өзіне сол сияқты оқу бостандығын қамтиды.

Осылайша, ойлау, наным-сенім және дін бостандығын қамтитын діни сенім бостан-дығының қазіргі заманғы түсінігі мынадан тұрады: Бұл кез келген наным-сенімге немесе дінге өз таңдауы бойынша ие болу немесе ие болмау, қабылдау немесе өзгерту, сондай-ақ өз наным-сенімін немесе дінін жеке де, басқалармен бірге де, жария немесе жеке түрде оқу, ғибадат ету немесе діни, салт жораларды орындау жолымен ұстану немесе білдіру құқығы.

Дін бостандығының ар-ождан бостандығының құрамдас бөлігі ретіндегі мазмұны 1986 жылғы Вена кездесуінің қорытынды құжаты ережелерінде толық ашып көрсетілген, онда ЕҚЫҰ-на қатысушы мемлекеттер мынаған міндеттенген:

(16.4) діни конфессиялардың:- діни жоралар мен жиналыстар өткізуге арналған орындарға еркін қол жеткізуді негіз-

деу және қамтамасыз ету;- өз құрылымы мен иерархиясына сәйкес бірлесу және ұйымдардың негізін құру;- өз стандарттары мен талаптарына сәйкес штат қызметкерлерін таңдау, тағайындау

және ауыстыру, сондай-ақ бір-бірімен және мемлекеттік құрылымдармен өзара іс-қимыл кезінде кез келген шешімді еркін қабылдау;

- ерікті қаржылық және өзге де жанашырлық жәрдем сұрау және алу құқықтарын құр-меттеу;

(16.5) - діни құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету үшін бас-қа діни конфессиялармен, институттармен және ұйымдармен консультациялар және ақпа-рат алмасуды жүзеге асыру;

(16.6) - әрбір адамның өзі таңдаған тілде жекелей де, басқалармен бірге де діни білім беру және алу құқығын құрметтеу;

(16.7) - ... ата-аналардың өз наным-сенімдеріне сәйкес өздерінің балалары үшін діни жә-не моралдық тәрбиені таңдаудағы басымдықтарын құрметтеу;

(16.8) - тиісті институттарда дін мамандарын оқытуды көтермелеу;

35

(16.9) - дінге сенетін адамдардың жекелей де, басқалармен бірге де діни әдебиет пен жарияланымдарды, сондай-ақ олардың діни наным-сенімдеріне жататын басқа да заттар мен материалдарды сатып алу, иелену және пайдалану құқықтарын құрметтеу;

(16.10) – діни қауымдастықтарға, институттар мен ұйымдарға діни жарияланымдар мен өзге де баспа материалдарын және діни табыну заттарын шығаруға, импорттауға және тара-туға рұқсат ету;

(16.11) – діни конфессиялардың, қауымдардың, институттар мен ұйымдардың бұқара-лық ақпарат құралдарын қоса алғандағы жария диалогтарға қатысу мүдделерін мейірбан-дылықпен ескеру;

17) Қатысушы мемлекеттер жоғарыда аталған дін мен наным-сенім бостандығына қа-тысты нормаларды іске асырудың заңда белгіленген және олардың халықаралық құқық бойынша міндеттемелері мен халықаралық міндеттемелерімен сыйысатын шектеулерге ғана жататынын мойындайды. Олар өздерінің заңдары мен әкімшілік ережелерінде және оларды қолданған кезде ойлау, ар-ождан, дін және наным-сенім бостандығын толық және тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

(32) ... дінге сенетіндер, дінді немесе діни сенімін жеке немесе өз елдеріндегі басқа адамдармен бірге, сол сияқты басқа елдердің дінге сенушілерімен бірге ұстанатындар арасында жеке және топтық байланыстардың орнауы мен дамуын қолдау, тәуап етуге, діни жиналыстар мен басқа да іс-шаралар өткізуге жәрдем көрсету ... діни әдебиетті, басы-лымдарды және басқа да жарияланымдарды және діни сенімге, дінге, діни жоралар мен табынуды атқаруға қатысы бар заттарды сатып алу, алу және тарату бостандығын қамтама-сыз ету.

Қазақстан Республикасындағы ойлау, ар-ождан және дін бостандығының конституция-лық кепілдіктері мына принциптерде көрсетілген: халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын, халықаралық құқықтың Республика заңдарының алдында басымдығын құрметтеу – 4-баптың 1 және 3 тармақтары, 8-бап; әркімнің ойлау, ар-ождан және дін бостандығына құқығының абсолюттілігі мен ешкімнің айыра алмастығын тану және кез келген жағдайда ар-ождан бостандығына шектеу қоюға тыйым салу – 12-баптың 1 және 2 тармақтары, 18-баптың 1 тармағы, 19-баптың 1 тармағы, 22-баптың 1 тармағы, 39-баптың 3 тармағы; заң алдындағы теңдік және кез келген негізде кемсітуден еркін болу – 14-бап; азаматтар мен азамат еместердің құқықтарының теңдігі – 12-баптың 4 тармағы; заңнамалық және сотпен қорғау – 4-баптың 1 және 2 тармақтары, 74-баптың 2 және 3 тармақтары, 78-бап;

Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциясы мынандай кепілдіктер береді: әрбір адам (Қазақстан азаматы, оның аумағында заңды жүрген шетелдік, босқын немесе азаматтығы жоқ адам) ар-ождан бостандығына құқылы (яғни Қазақстан Республикасы-ның қолданыстағы құқығының бір бөлігі болып табылатын халықаралық құқық нормала-рын ескере отырып дінге немесе наным-сенімдерге өз таңдауы бойынша иеленуге немесе қабылдауға не ауыстыруға құқылы); ешкім де өзiнiң ойын немесе қандай дiнге не наным-сенімге жататынын ашып көрсетуге мәжбүрлене алмайды; дiнге көзқарасына, әртүрлі діни ағымдарға, топтарға немесе бірлестіктерге жататынына байланысты ешкiмдi кемсiтуге бол-майды.

Дінді немесе наным-сенімдерді «жекелей де, сол сияқты басқалармен қауымдастып та, жария немесе жеке ретте» ұстану бостандығының конституциялық кепілдіктері мына принциптерде көрсетілген: халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын, халық-аралық құқықтың Республика заңдарының алдында басымдығын құрметтеу – 4-баптың 1 және 3 тармақтары, 8-бап; идеологиялық әр-алуандылық – 5-баптың 1 тармағы; заң ал-дындағы бірдейлік – 5-баптың 2 тармағы; бірлесу және жиналыстар бостандығы – 23-баптың 1 тармағы, 32-баптың 1 тармағы; кез келген негізде кемсітуден еркін болу – 14-бап; азаматтар мен азамат еместердің құқықтарының теңдігі – 12-баптың 4 тармағы; қоғам-дық бiрлестiктер iсiне мемлекеттiң және мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң заңсыз

36

араласуына тыйым салу, сондай-ақ мемлекеттiк органдардың қызметiн бiрлестiктерге жүк-теуге тыйым салу – 1-бап, 5-баптың 2 тармағы; заңнамалық және сотпен қорғау – 4-баптың 1 және 2 тармақтары, 74-баптың 2 және 3 тармақтары, 78-бап.

Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциясы мынандай кепілдіктер береді: діни институттар (барлық көіріністерінде) мемлекеттен бөлінген; мемлекетте бір немесе бірнеше мемлекет қолдауындағы дін жоқ және ешқандай дін мемлекет құраушы фактор емес; ешқандай діни конфессиялар қандай да бір мемлекеттік функциялар атқармайды; бірде-бір дін, діни топ немесе бірлестік басқа діндерге, діни топтар немесе бірлестіктерге қатысты ешқандай артықшылыққа ие бола алмайды; ешбір адам (Қазақстан азаматы, шетелдік, Қазақстан аумағында заңды жүрген босқын немесе азаматтығы жоқ адам) дінге қатысы, әртүрлі діни ағымдарға, топтарға немесе бірлестіктерге жатуы себепті кемсітілмейді.

«Жекелей де, басқалармен бірге жария немесе жеке түрде» дін немесе наным-сенімді ұстану бостандығына конституциялық шектеулер мына қағидаларға негізделген: адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы, конституциялық құрылым мен қоғамдық имандылыққа қол сұқпауы тиіс – 12-баптың 5 тармағы; ... бірлестіктердің мақсаттары немесе іс-әрекеттері Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты қоздыруға, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендiрiлген құ-рамалар құруға бағытталмауға тиіс – 5-баптың 3 тармағы; діни негіздегі партиялардың қызметіне тыйым салу – 5-баптың 4 тармағы; шетелдiк дiни бiрлестiктердiң Республика аумағындағы қызметi, сондай-ақ шетелдiк дiни орталықтардың Республикадағы дiни бiр-лестiктер басшыларын тағайындауы мемлекетпен келiсілуге тиіс – 5-баптың 5 тармағы; адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңмен ғана және конститу-циялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада заңмен шек-телуi мүмкiн – 39-баптың 1 тармағы.

Ойлау, ар-ождан және дін бостандығының заңнамалық кепілдіктері

Қазақстанда ар-ождан және дін бостандығы туралы заңнама тұтас алғанда жеткілік-ті дәрежеде либералды болып табылады. Халықаралық стандарттарға сәйкес Діни сенім бостандығы туралы Заң діни бірлестіктердің міндетті мемлекеттік тіркелуін көздеген жоқ, алайда Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің (ӘҚК) 375-бабы діни бірлестіктерді мемлекеттік тіркеуден өтпей қызмет еткені үшін жазалауды көздейді. Іс жүзінде заңнама-дағы бұл қарама-қайшылықты соттар көбінесе ӘҚК пайдасына шешті, бұл Діни сенім туралы заңды, Конституцияның 39-бабын және «басқалармен бірге» дін ұстану бостандығы құқығы бөлігіндегі халықаралық стандарттарды көптеген бұзушылыққа әкеп соқты.

2005 жылы экстремизммен күрес және ұлттық қауіпсіздікті күшейту мақсатында үш Заң қабылданды: 2005 жылғы 18 ақпандағы «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заң; 2005 жылғы 23 ақпандағы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экстремизмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң; 08.07.2005 ж. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы.

АСҚХП 18-бабының 3 тармағы «ұлттық қауіпсіздікті» ойлау, ар-ождан және діни сенім бостандығына қандай да бір шектеулер қою үшін қолайлы себептердің қатарына қоспайды.

Сиракуз принциптеріне сәйкес шектеулер мен Азаматтық және саяси құқықтары тура-лы халықаралық пактінің ережелерінен ауытқуды түсіндіруге қатысты «ұлттық қауіпсіздік»

37

мүдделері» белгілі бір құқықтарды шектеуге мұндай шектеулер «егемендігін, аумақтық тұтастығын немесе саяси тәуелсіздігін күштеп немесе оны қолдану арқылы келетін қауіп-қатерден» қорғау үшін енгізілетін жағдайларда ғана негіз бола алады. «Сөз жергілікті не-месе заңға немесе тәртіпке төнген салыстырмалы түрде оқшауланған қатерді болдырмау туралы болған кезде ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне себеп ретінде сілтеме жасауға бол-майды», олар «айқын емес немесе өз еркімен шектеулер қоюға сылтау бола алмайды» және оларды «тек өрескел пайдалануға қарсы құқықтық қорғаудың жеткілікті кепілдіктері мен тиімді құралдары бар жағдайда ғана себеп ретінде пайдалануға жол беруге болады». «Ұлттық қауіпсіздік мүдделері» құқықтар мен бостандықтардың белгілі бір тобын ғана: жүріп-тұру және тұрғылықты орынды таңдау бостандығын; сот процестерінде көпшілік қауым мен баспасөздің болуына шектеулерді; сөз бостандығын; бірлесу және жиналыстар бостандығын шектеу үшін дәлел бола алады. Ойлау, ар-ождан және діни сенім бостандығы «ұлттық қауіпсіздік мүддесі үшін» жол берілетін құқықтар мен бостандықтар тізбесінде жоқ.

Дін немесе наным-сенім негізінде кемсітпеу және заң алдындағы теңдік (АСҚХП 26-бабы).

Діни бірлестіктер үшін заңнаманы бұзғаны үшін белгіленген заң алдындағы жауап-кершілік басқа заңды тұлғалармен салыстырғанда бірдей емес. Олар үшін тоқтатуға арнал-ған неғұрлым кеңірек негіздемелер және қызметін қалпына келтірудің неғұрлым күрделі процедуралары белгіленген (ӘҚК 723-бабы және Діни сенім бостандығы туралы Заңның 10-1-бабы).

Басқа заңды тұлғалармен салыстырғандағы айырмашылықтар діни бірлестіктерді жоюға қатысты да белгіленген.

Діни бірлестіктің заңды тұлға ретіндегі қызметіне сот мына жағдайларда тыйым салуы мүмкін: Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзғанда; жарғыға қайшы жүйелі түрде қызмет атқарғанда, сол сияқты қызметін тоқтатуға негіз болған кемшіліктерді белгіленген мерзімде жоймаған жағдайда (ӘҚК, 375-бап, 4, 5 бөліктері).

«Өз дiнiн, наным-сенiмiн жеке өзi немесе басқа адамдармен бiрiгiп тұту бостан-дығын, жария түрде немесе жеке жолмен уағыздау, құдайға құлшылық ету, дiни және наным-сенiм мен iлiм салт-жораларын орындау бостандығы құқығы (АСҚХП 18-бабының 1 тармағы).

Қазақстан заңнамасында АСҚХП 18-бабының 3 тармағы және Қазақстан Конститу-циясы 39-бабының 1 және 3 тармақтары шегінен шығатын бұл құқыққа шектеулер бар. Бұл шектеулер заңды тұлға мәртебесіне тәуелсіз заңды тұлға мәртебесін алу мүмкіндігіне, уағыздау («миссионерлік қызмет») және ілім (діни білім) бостандығына қатысты.

Заңды тұлға мәртебесіне тәуелсіз діни сенім бостандығы.Қазақстанда тіркелмеген діни бірлестіктер қызметіне тыйым салынған (Діни сенім бос-

тандығы туралы Заңның 4-бабының 4 бөлігі) және қызметіне тыйым салуға дейін баратын әкімшілік тәртіппен жазаланады (ӘҚК 374-1 және 375 баптары).

Егер де дінге сенушілер тобы мемлекеттік тіркеуден (қаражаты жоқ, саны аз немесе тіркелудегі брократтық кедергілер себепті) өтпесе немесе діни ойдан тіркелуден бас тар-са, ол заңсыз болып саналады. Іс жүзінде бұл топқа діни сенімін «басқа адамдармен бірі-гіп» тұтынудың барлық нысандарына: дұға оқуға жиналуға (жеке үйлер мен пәтерлерде өткізілетіндерін қоса алғанда), дінді оқытуға, уағыздауға, діни әдебиеттерді таратуға және т.б. тыйым салынады деген сөз.

Діни сенім бостандығы туралы Заңда «заңды тұлға белгісі жоқ саны аз діни топ» ұғы-мы бар, ол жергілікті билік органдарында есептік тіркеуден өткеннен кейін қолданылуы мүмкін (6-1 және 6-2 баптар). Алайда заңда есептік тіркеудің шарттары мен процедуралары анықталмаған.

38

Заңды мәртебе алу мүмкіндігі.Діни сенім бостандығы туралы Заң діни топтар үшін заңды тұлғаның төрт нысанын

көздейді: жергілікті діни бірлестіктер (қауымдастықтар), діни басқармалар (орталықтар), діни оқу орындары және ғибадатханалар (7-бап). «Дiни бiрлестiк» түріндегі заңды тұлғаны 10 азаматтан тұратын бастамашыл топ құра алады (9-бап).

ҚР Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі комитеті мен оның аумақтық бөлімшеле-рінде тіркеуден өтетін Қазақстандағы басқа заңды тұлғалардың барлық түрінен өзгеше діни бірлестіктер үшін мемлекеттік тіркеудің ерекше тәртібі белгіленген. Республиканың екі немесе одан көп облыстарында қызмет ететін діни басқармаларды (орталықтарды), бірлестіктерді, сондай-ақ олар құрған оқу орындары, ғибадатханалар мен басқа да бір-лестіктерді уәкілетті мемлекеттік орган (УМО) – ҚР Әділет министрлігінің Дін істер жөніндегі комитеті тіркейді. Діни бірлестіктерді мемлекеттік тіркеу процедурасын басқа заңды тұлғалармен салыстырғанда қиындата түсетін нәрсе – ол УМО өзінің қарауы бойынша дінтану және өзге де сараптама тағайындауы мүмкін, сондай-ақ діни бірлестік ұсынған құжаттар бойынша мамандардың қорытындыларын талап етуі мүмкін (9-бап). Сараптама мен қорытынды тағайындаудың негіздері, тәртібі заңда айтылмаған, ол заңға тәуелді Үкіметтің нормативтік актілерімен анықталады. Заң сол сияқты тіркеу мерзімін са-раптама жүргізу уақытында тоқтата тұруды көздейді, бірақ бұл мерзімді ешқандай уақыт шеңберімен шектемейді.

Әйтсе де Заң діни бірлестікті тіркеуден бас тартудың негіздемелерін көздемесе де, іс жүзінде қиындатылған процедуралар тіркеу процесін өз бетімен қалауынша созуға мүм-кіндік береді. Бұл ретте тіркеуді күтіп жатқан топтар «заңсыз» жағдайда болып, «басқалармен бірге» діни сенім бостандығы құқығына қысым жасалады.

Mиссионерлік қызмет. Діни сенім бостандығы туралы Заң миссионерлiк қызметті «өз қызметiн Қазақстан Рес-

публикасының аумағында жүзеге асыратын дiни бiрлестiктердiң жарғылық ережелерінде жоқ дiни сенiмдi діни ағартушылық қызмет арқылы уағыздау және тарату» деп анықтайды (1-1 бап, 2 тармақ). «Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар (бұдан әрi - миссионер) Қазақстан Республикасының аумағында миссионерлiк қызметтi есептiк тiркеуден өткеннен кейiн жүзеге асырады. Миссионерлiк қызметтi есептік тіркеусіз жүзеге асыруға тыйым салынады (4-1-бап).

Заң миссионерлерді есептік тіркеудің «заңды тұлға белгісі жоқ саны аз діни топтарды» есептік тіркеуден өзгеше түрде айқын ережелерін белгілейді (4-2 бап):

Діні білім беруЗаңда діни оқу орындарын құру құқығы тек діни басқармаларға (орталықтарға) ғана

берілген (7-бап).ҚР Конституциясына сәйкес Діни сенім бостандығы туралы Заңда Қазақстандағы мем-

лекеттік білім беру зайырлы сипатқа ие екені айтылған (5-бап) және тікелей түрде діни білім беру қызметін мемлекеттік лицензиялау талабы жоқ. Дегенмен де, іс жүзінде мемлекеттік органдар діни оқу орындарынан лицензияның болғанын талап етеді.

Балама қызмет құқығыДіни сенім бостандығы туралы Заң «заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, ешкiм-

нiң де өз діни сенiмдерiн себеп етiп азаматтық мiндеттерiн атқарудан бас тартуға қақысы жоқ» деп белгілейді. Дiни наным себебiмен атқарылуға тиiс бiр мiндеттi екiншiсiмен ал-мастыруға тек қана Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жол берiледi» (3-бап). Қазақстанда балама қызмет туралы Заң жоқ.

Жоғарыда айтылғандарға орай, Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспары азаматтардың ойлау, ар-ождан және дін бостандықтарына конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіруге бағыт-талған келесі бірқатар іс-шараларды қамтиды.

39

№№ Іс-шаралар Мерзімі Орындаушылар1. Ойлау, ар-ождан және дін бостандығын

реттеудің шетелдік тәжірибесін зерделеу.2009 жыл ішінде


2. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Сараптамалық кеңесінің ойлау, ар-ождан және дін бостандығын қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы өзгерту жөніндегі үкіметтік емес ұйым-дар әзірлеген ұсыныстарды қарап бекітуі.


Адам құқықтары жөніндегі комиссия,ҮЕҰ (келісім бойынша)

3. ҚР-да діни сенім бостандығы құқығын сақтау жөнінде мониторинг жүргізу.

жыл сайын Әділет министрлігі, Бас прокуратура,ҮЕҰ (келісім бойынша)

4. Қазақстан Республикасының ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуіне дайындық шеңберінде ойлау, ар-ождан және дін бостандығы жөніндегі дөңгелек үстел өткізу.


Әділет министрлігі, Адам құқықтары жөніндегі комиссия,ҮЕҰ, діни бірлестіктер (келісім бойынша)

5. ҚР-да діни сенім бостандығының сақталуы мәселелері бойынша Қазақ-стан Республикасы Үкіметі жанындағы Діни бірлестіктермен байланыс жөніндегі кеңестің отырысын өткізу.



6. Өңірлердегі діни сенім бостандығы құқықтарының сақталуы мәселелері бойынша облыстар, Астана және Алма-ты қалалары әкімдіктерінің жанындағы Діни бірлестіктермен байланыс жөнін-дегі кеңестердің отырыстарын өткізу.

2010-2012 жылдар

Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдіктері

7. Үкіметтік емес ұйымдар әзірлеп, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Сараптамалық кеңесі мақұлдаған ұсынымдардың негізінде ойлау, ар-ождан және дін бостандығын қамтамасыз ету саласындағы заң-намалық актілерге өзгерістер мен толық-тырулар енгізу туралы Заң жобасын әзірлеу.



8. Қазақстан Республикасында діни сенім бостандығы құқығының сақталуы жөніндегі ұлттық есепті басып шығару.

2010 жыл Әділет министрлігі,ҮЕҰ, діни бірлестіктер-дің қатысуымен (келісім бойынша)

9. Ойлау, ар-ождан және дін бостандығын қамтамасыз ету жөніндегі заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заң жобасын Қазақстан Республикасының Парламентіне енгізу.

2011 жыл-ғы 4 тоқсан


�0

10. Дінге сенетіндерге өздерінің азаматтық борыштарын өз діни сезімдеріне нұқсан келтірмей орындауға мүмкіндік беретін Балама әскери қызмет туралы Тұжырымдама әзірлеу.

2012 жыл Қорғаныс министрлігі

Бейбіт жиналыстар мен митингтер бостандығы құқығы

Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар бостандығының кепілдігі ҚР Кон-ституциясының 32-бабында белгіленген: «Қазақстан Республикасының азаматтары бейбiт әрi қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингiлер мен демонстрациялар, шерулер өткiзуге және тосқауылдарға тұруға хақылы. Бұл құқықты пайдалану мемлекеттiк қауiп-сiздiк, қоғамдық тәртiп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары мен бостан-дықтарын қорғау мүдделерi үшін заңмен шектелуi мүмкiн».

Осыған қосымша ҚР Конституциясының 39-бабында: «1. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiп-тi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және тек заңмен шектелуi мүмкiн...» деп бел-гіленген.

Қазақстандағы бейбіт жиналыстар бостандығын құқықтық реттеу 17.03.1995 ж. «Қа-зақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар, митингтер, шерулер, пикеттер және де-монстрациялар ұйымдастыру мен өткiзу тәртiбi туралы» Қазақстан Республикасы Заңымен (әрі қарай – Заң) жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар бостандығын құқықтық реттеуге қатысты жеке нормалар 21.12.1995 ж. «Қазақстан Республикасының Ішкі істер органдары туралы» ҚР Заңында, 26.12.1998 ж. «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі ту-ралы» ҚР Заңында бар.

Қазақстандағы бейбіт жиналыстар бостандығын реттейтін заңға тәуелді актілерге мы-налар жатады: ҚР Ішкі істер министрлігінің 31.12.1993 ж. «Ішкі істер органдарының қо-ғамдық бірлестіктермен байланыс жөніндегі жұмысын ұйымдастыру туралы» бұйрығы; ҚР Ішкі істер министрлігінің 06.12.2000 ж. «Ішкі істер органдары бөлімшелерінің қоғамдық бірлестіктердің көшелерде және басқа да қоғамдық орындарда іс-шаралар өткізуі кезіндегі қоғамдық тәртіп пен азаматтардың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі жұ-мысын ұйымдастыру туралы ережелерді бекіту туралы» бұйрығы; ҚР Ішкі істер министрлі-гінің 05.07.2002 ж. «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдарының қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі патрульдік-постық қызметі ережелерін бекіту туралы» бұйрығы; Астана қаласы мәслихатының 02.05.2002 ж. «Бейбіт жиналыстар, митингтер және пикеттер өткізу тәртібі мен орнын қосымша регламенттеу туралы» шеші-мі және Алматы қаласы Мәслихатының 29.07.2005 ж. XVII сессиясының «Қалалық инфра-құрылым объектілерін оңтайлы пайдаланудың кейбір мәселелері» атты шешімі.

ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде (373-бабы) және ҚР Қылмыстық кодексінде (334-бабы) бейбіт жиналыстар, митингтер, шерулер, пикеттер және демон-страциялар ұйымдастыру мен өткiзу тәртiбiн бұзғаны үшін айыппұл мен 15 тәулікке дейінгі әкімшілік қамауға алудан бастап бір жылға дейін бас бостандығынан айыруға дейінгі санкциялар бар.

Қазақстан Республикасы ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (АСҚХП), адам құқықтары жөніндегі басқа да халықаралық құжат-тарда, адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Соттың шешімдерінде және соның негізін-де ЕҚЫҰ Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросы (ДИАҚБ) әзірлеп, 2007 жылғы наурызда жарияланған «Бейбіт жиналыстар бостандығының бас-

��

шылық принциптері» атты құжатта баяндалған бейбіт жиналыс құқығын қамтамасыз ету саласындағы халықаралық стандарттарды ескере отырып, осы саладағы қазақстандық заң-наманы талдау оның бұл стандарттарға кейбір параметрлері бойынша сәйкес келмейтінін көрсетеді.

Жиналыстар, митингтер ... өткiзу тәртiбi туралы Заңдағы анықтама халықаралық прак-тикада қабылданған бейбіт жиналыстар санатына сәйкес келмейді, өйткені митингтер, ше-рулер, демонстрациялар және пикеттермен қатар (бұл жағдайда қазақстандық заңнамада айқындалған қоғамдық орындардағы аштықты, киіз үйлер мен шатырлар тігуді пикетке ұқ-сас наразылық акциясының ерекше нысаны ретінде қарауға болады) Заңда бөлек «жиналыс» термині пайдаланылады. Яғни ұлттық заңнамада ашық кеңістіктегі көпшілік акциялары ретінде түсіндірілетін бейбіт жиналыстар ғана емес, сонымен бірге жиналыстың таза өзі де реттеледі.

Қолданыстағы заңнамада «жиналыс» ұғымының, сол сияқты «демонстрация», «ше-ру», «пикет» ұғымдарының да түсіндірмесі еш жерде берілмеген, бұл заңдық алдын ала болжамдылық пен айқындылығы принципін бұзады және азаматтардың қандай да бір топталуын, топтарын немесе акциясын заңсыз жиналыс немесе пикет деп өз бетінше тү-сіндіруге мүмкіндік береді.

Қолданыстағы заң қамтитын бейбіт жиналыстардың барлық нысандарын құқықтық реттеу хабардар ету емес, рұқсат беру сипатында және бірдей ережемен жүзеге асы-рылады.

Бейбіт жиналыс өткізу үшін жергілікті атқарушы органға жазбаша түрде өтініш бе-реді және де ол өтетін күнге дейінгі 10 күннен кешіктірмей берілуге тиіс. Өтініште іс-шараның мақсаты, нысаны, өтетін орны немесе қозғалыс маршруты, оның басталу және аяқталу уақыты, қатысатындардың болжалды саны, уәкілдердің (ұйымдастырушылардың) және қоғамдық тәртіпті сақтауға жауапты адамдардың фамилиясы, аты және әкесінің аты, олардың тұратын және жұмыс істейтін (оқитын) орны, өтініш берілген күні көрсетілуге тиіс. Өтінішті беру мерзімі оның жергілікті атқарушы органда тіркелген күнінен бастап есептелінеді. Жергілікті атқарушы орган өтінішті қарап, уәкілдерге (ұйымдастырушылар-ға) қабылданған шешім туралы өтініште көрсетілген іс-шараның өту уақытынан бес күн қалғаннан кешіктірмей хабарлайды (Заңның 3-бабы).

Мұндай тәртіп Заңда анықталған бейбіт жиналыстардың барлығына: жиналыстарға, митингтерге, шерулер мен демонстрацияларға және пикеттерге қатысты.

Бұл наразылық танытумен немесе шұғыл қоғамдық ден қоюды тудыратын оқиғаларға байланысты басқа да қоғамдық көріністермен байланысты бей-берекет акциялар өткізуге іс-жүзінде мүмкіндік бермейді.

Жергілікті атқарушы орган басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, қо-ғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, сондай-ақ көліктің, инфрақұрылым объектілерінің қалыпты жұмыс істеуі, жасыл желек пен шағын архитектуралық нысандардың сақталуы мақсатында қажет кезде өтініш берушілерге іс-шараны өткізудің басқа уақыты мен орнын ұсынады (Заңның 4-бабы).

Бұдан басқа, Заңның 10-бабы «жергiлiктi өкiлдi органдар жергiлiктi жердегi жағ-дайларды ескерiп және осы Заңның талаптарына сәйкес жиналыстар, митингiлер, ше-рулер, пикеттер мен демонстрациялар өткiзу тәртiбiн қосымша реттей алатынын» көздейді.

Астана қаласының өкілді органы (мәслихаты) «азаматтардың құқықтары мен бос-тандықтарын, сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті, көліктің, инфрақұрылым объектілерінің тоқтаусыз жұмыс істеуін, жасыл желек пен шағын архитектуралық нысандардың ... сақталуын қамтамасыз ету мақсатында Астана қаласындағы бейбіт жиналыстар, митингтер және пикеттер өтетін орын болып «Газсервис» ӨКФ (Екінші Нагорная көшесі, 1), «Окан Атрико» ААҚ (3 ықшам аудан) ғимараттарына шектес жатқан аумақ белгіленсін» деген шешім (Астана қаласы мәслихатының 2002 жылғы 2 мамырдағы «Бейбіт

��

жиналыстар, митингтер және пикеттер өткізу тәртібі мен орнын қосымша регламенттеу туралы» шешімі) қабылдаған кезде Заңның осы ережесін пайдаланды.

Алматы қаласының мәслихаты осыған ұқсас шешім қабылдады: «Алматы қаласы Әкімдігіне ... 2) қоғамдық-саяси сипаттағы мемлекеттік емес іс-шаралар өткізу үшін «Сарыарқа» кинотеатрының артындағы скверді пайдалану ұсынылсын» (Үшінші ша-қырылған Алматы қаласы Мәслихатының 2005 жылғы 29 шілдесіндегі XVII сессиясы «Қалалалық инфрақұрылым объектілерін оңтайлы пайдаланудың кейбір мәселелері» атты шешімі). Бұл ретте мемлекеттік іс-шаралар үшін қаланың басты алаңдары бөлінген.

Осылайша бейбіт жиналыстың өзі демонстрация, митинг, пикет нысанында бар мағы- бейбіт жиналыстың өзі демонстрация, митинг, пикет нысанында бар мағы-насынан айырылады, өйткені мұндай қоғамдық мүдделерді, соның ішінде наразылық білдіру акциялары қоғам назарын аударуға, қандай да бір мемлекеттік шешімдерге немесе іс-әрекеттерге, қандай да бір процестерге өздерінің көзқарасын нақ осы шешімдерді қабылдаған немесе іс-әрекеттерді жасаған органдардың ғимараттары немесе ұйымдардың офистері алдында білдіруге бағытталған.

Оның үстіне биліктің өкілді органдары өкілдерінің әйтсе де ұсыным сипатына ие осындай шешімдерін жергілікті атқарушы билік органдар басшылыққа алады, сөйтіп шеру, процессия немесе демонстрация сияқты бейбіт жиналыс түрлерін Қазақстанның елордасы Астана қаласында және Алматы қаласында тұратын азаматтардың жүзеге асыруын іс жүзінде мүлде мүмкін етпей тастайды, өйткені бейбіт жиналыстардың бұл түрлерінің өздері бір пункттен екінші пунктке қозғалуды көздейді.

Халықаралық стандарттарға қайшы келе отырып қазақстандық заңнама оқиғаның қатысушылары мен сол жерде кездейсоқ өтіп бара жатқан адамдар арасына, сондай-ақ байқаушылар: журналистер, құқық қорғаушылар және т.б. арасына акцияның заңсыз болған жағдайында оларды жауапқа тарту көзқарасы тұрғысынан ешқандай айырмашылық қоймайды. Нәтижесінде бірқатар жағдайларда журналистер мен кездейсоқ адамдар жауапқа тартылады.

Қолданыстағы заңнамада контр-демонстрация ұғымы да, оның құқығын қамтамасыз ету де, органдардың қоғамдық тәртіпті ұстап тұру және негізгі іс-шара мен сол сияқты контр-демонстрацияның қатысушыларының құқықтарын қорғау жөніндегі қызмет тәртібі де жоқ.

Қолданыстағы заңнамада мемлекеттік органдарды, ең алдымен құқық қорғау органда-рын азаматтардың бейбіт жиналыс құқығын жүзеге асыруына жәрдемдесуге және заңды бейбіт жиналысқа қатысушыларды қорғауға міндеттейтін ережелер жоқ.

Заңның 2-бабына сәйкес жиналыс, митинг, шеру, пикет немесе демонстрация өткізу ту-ралы өтінішті еңбек ұжымдарының, қоғамдық бірлестіктердің немесе он сегіз жасқа толған Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке топтарының уәкілдері береді.

Осы айтылғаннан жеке адамның пикет немесе митинг туралы өтініш беруге құқығы жоқ деген қорытынды жасауға болады, бұл халықаралық нормаларға қайшы, өйткені олар әрбір адамның, соның ішінде адам құқықтарына қысым жасамайтын белгілі бір шектеулер-мен кәмелетке толмағандардың да бейбіт жиналу бостандығына кепілдік береді (БҰҰ Бала құқықтары туралы конвенцияның 15-бабы).

Заңның 11-бабына сәйкес «жиналыстар мен митингiлердi ұйымдастырудың және өткiзудiң осы Заңмен белгiленген тәртiбi еңбек ұжымдарының және қоғамдық бiрлес-тiктердiң заңдарға, өздерiнiң жарғылары мен ережелерiне сәйкес жабық үй-жайларда өткiзiлетiн жиналыстарына қолданылмайды».

Осы баптың тұжырымынан келіп шығатыны, еңбек ұжымдары және қоғамдық бір-лестіктер емес, мәселен, жеке азаматтар, азаматтардың топтары, коммерциялық ұйымдар, қорлар немесе мекемелер жабық үй-жайларда ұйымдастырған кез келген жиналыстар мен митингтерге осы Заңмен белгіленген тәртіп қолданылады. Яғни өтінішті 10 күн бұрын беру қажеттігі және т.с.с.

Жоғарыда келтірілген талдау мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: Қа-зақстан Республикасының бейбіт жиналысқа қатысты заңнамасы мен құқық қолдану

43

практикасы кейбір дәрежеде халықаралық стандарттарға, соның ішінде Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге, адам құқықтары жөніндегі басқа да халық-аралық келісім-шарттар бойынша міндеттемелерге, сондай-ақ Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі, ішінара алғанда ЕҚЫҰ бейбіт жиналыстар бостан-дығының Басшылық принциптерінің міндеттемелеріне сәйкес келмейді.

Заңнаманың негізгі проблемалары мынада:1. Заң хабардар ету емес, қатаң рұқсат беру тәртібін белгілейді. Кез келген жиналысты

өткізуге рұқсатты жергілікті атқарушы органдар береді. Өтініш жиналыс өтерден 10 күн бұрын берілуге тиіс, ал бұл ережені бұзу әкімшілік құқық бұзушылық болып табылады.

2. Заң бейбіт жиналыстар түрінің нақты анықтамаларын бермейді, бұл заңдық бел-гісіздік пен болжамсыздық принципін бұзады. Мұндай жағдайда адамдардың кез келген жиналып қалуын әлеуетті түрде Заңның мағынасында жиналыс боп, тиісінше – егер оған атқарушы билік органының рұқсаты болмаса заңсыз болып танылуы мүмкін. Яғни әкімшілік жауапкершілікке ескерткішке гүл қоюға бара жатқан азаматтар немесе билікке петициялар алып бара жатқан адамдар, флэш-мобқа, тұрғындардың аула жиналыстарына және т.б. қатысушылар тартылуы мүмкін. Сол сияқты Заңда кімнің жиналысқа қатысушы, кімнің қатысушы емес екенінің анықтамасы жоқ. Бұл жиналыс өткен жерде болған кез келген адамдарды жауапқа тартуға мүмкіндік береді.

3. Заңда жиналыс өткізуге жеке адамның өтініш беруі көзделмеген. Бұл жиналыс бостандығын топтарға ғана емес жеке адамға де беретін АСҚХП 21-бабына тікелей қарама-қайшы.

4. Заңға жергілікті өкілді органдардың шешімдері қосылып азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің жиналыстар өткізетін жерлерін шектейді. Бірқатар қалаларда қатаң түрде әдетте қаланың шетінде орналасқан жерлер бөлінеді. Жоғары лауазымды адамдар мен жергілікті биліктер, сондай-ақ кейбір саяси ұйымдар жиналыс өткізу үшін ешқандай негіз-сіз қаланың орталығындағы алаңдарды пайдаланудың азаматтар мен олардың бірлестікте-рімен салыстырғанда айрықша құқықтарына ие болады, бұл кемсітушілік болып табылады. Кемсітушілік элементімен қатар бұл жерде жиналыстар бостандығын бұзушылық бар. Шын мәнісінде халықаралық стандарттар көзқарасы тұрғысынан жиналыстар бостанды-ғын жүзеге асыруды бір жерге таңып қою үшін ешқандай ақылға қонымды негіздеме бо-луы мүмкін емес. Оның үстіне, жиналыстардың барлық түрлерін бірдей мұндай жағдайда өткізе беруге болмайды, өйткені пикет, демонстрация немесе шеру шын мәнісінде қала-дағы жалғыз бір жерге таңылып қойылуы мүмкін емес.

5. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 373-бабы және Қылмыстық кодекс-тің 334-бабы бейбіт жиналыстар бостандығы саласындағы құқық бұзушылықтарды шамадан тыс кең қамтып түсіндіреді. Бұл баптар бойынша жауапкершілік Заңда көрсетіл-ген жиналыстарды өткізу тәртібін бұзған жағдайда пайда болуы мүмкін. Бұл ретте құқық қорғау органдарында іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі шеңберін өз беттерінше анықтау мүмкіндіктері болады.

Заңнама әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті айқын бөлетін шекараны бел-гілімейді. ӘҚК 373-бабы 2 тармағына сәйкес әкімшілік жауапкершілікке билік рұқсат бермеген жиналысқа жәрдем көрсеткен үшінші жақтағы адамдар тартылады. Мұндай шектеулер демократиялық қоғамға қажет болып табылмайды, сондай-ақ маңызды қоғам-дық және әлеуметтік қажеттіліктің бар болуы көзқарасы тұрғысынан ақталмайды, демек пропорционал емес.

6. Заңда жиналыс өткізуге қоятын тыйымдар көп. Бұл тыйымдар атқарушы билік тарапынан болатын өрескелдікке мүмкіндік жасайды. Ондағы мәселелер айқын емес: жиналыс өткізуге тыйым салуға кімнің құқық бұзушылығы және қандай көлемде ықпал етуі мүмкін екендігі, билік органдарының нақты жағдайларды ескеру міндеттері жоқ.

7. Азаматтық іс жүргізу кодексі биліктің жиналыс өткізуге рұқсат беруден бас тартуы-на шағымданған жағдайдағы құқықтық қорғаудың тиімді құралдарын қамтамасыз етпейді.

��

Онда азаматтардың талап арыздарын бір ай мерзімде қарау белгіленген. Осылайша, тіпті биліктің тыйым салуы заңсыз болып табылса да, жиналыс өткізу өзекті болмай қалуы мүмкін.

Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының бақылаулары, соның ішінде «Адам құ-қықтары үшін хартия» қоғамдық қоры жүргізген мониторинг көрсеткеніндей, құқық қолда-ну практикасы да жетілдірілмеген және түпкілікті жақсартуды талап етеді.

Мынандай проблемалар айқындалған:1. Жиналыстар бостандығын жергілікті биліктер ұжымдық құқық деп түсіндіреді, бұл

Конституцияға да, халықаралық стандарттарға да қарама-қайшы. Нәтижесінде адамның же-ке өзі бейбіт жиналыс бостандығына ие бола алмайтындай жағдай жасалған.

2. Соттар жиналыс өткізуге рұқсат беруден бас тартуға шағымданған талаптарды қа-рау кезінде және жиналыстар бостандығы туралы заңнаманың бұзылуы туралы айыптау жөніндегі әкімшілік істерді қарау кезінде жиналыстар бостандығын шектеудің пропорцио-налдық немесе өлшемділік принципін қолданбайды.

3. Құқық қорғау органдары демонстранттарды ұстағанда барлық кезде бірдей нақты қатердің бар болуын басшылыққа ала бермейді, соның салдарынан заңсыз ұсталғандар саны көп болып жатады. Ұстау көбінесе жиналысқа қатысу ниеті болды деген жалғыз күдіктену негізінде жүреді.

4. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің мінез-құлқы азаматтардың белгісіздік және болжап болмас сезімдерін тудырады. Бірқатар жиналыстарды мәжбүрлеп тоқтату жағ-дайларында полиция қатысушыларға өздерінің іс-әрекеттері туралы ескертпейді. Оқиға ор-нынан ақпарат жинап жүрген журналистер мен тәуелсіз бақылаушыларға шабуыл жасаған және ұстаған жағдайлар аз емес.

5. Жергілікті билік органдары жиналыс өткізу туралы өтінішті қарай отырып, көбінесе формальды себептермен бас тарту түріндегі ақтық шараларды қолдануға бейім. Бұл ретте көбінесе өтініш берушілерден қосымша мәліметтер сұрату және жиналыс өткізу жайлы ұйымдастырушыларымен алдын ала келіссөздер жасасу мүмкіндіктерін елемейді.

Жоғарыда айтылғандарға орай, Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспары азаматтардың бейбіт жиналыстар бостандығына конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіруге бағытталған бірқа-тар іс-шараларды қамтиды.

№№ Іс-шаралар Мерзімі Орындаушылар1. Бейбіт жиналыстар бостандығын

реттеудің шетелдік тәжірибесін зерделеу

2009 ж. Әділет министрлігі,Адам құқықтары жөніндегі комиссия,құқық қорғау ҮЕҰ (келісім бойынша)

2. Қазақстан Республикасының ЕҚЫҰ-на төрағалық етуіне дайындық шеңберінде ЕҚЫҰ Бейбіт жиналыстар бостандығы жөніндегі сарапшылар тобы мүшелерінің, ЕҚЫҰ Бейбіт жиналыстар бостандығы жөнін-дегі басшылық принциптерін әзірлеушілердің қатысуымен халық-аралық дөңгелек үстел өткізу


Адам құқықтары жөніндегі комиссия,ҚР СІМ,БҰҰДБ (келісім бойынша),Астанадағы ЕҚЫҰ орталығы (келісім бойынша),ЕҚЫҰ ДИАҚБ (келісім бойынша),құқық қорғау ҮЕҰ (келісім бойынша)

��

3. Үкіметтік емес ұйымдар тобы әзірлеп, Қазақстан Республикасы Президентінің жанында- ғы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Сараптамалық кеңесі мақұлдаған заңдар жобаларының негізінде бейбіт жиналыстар бостандығы туралы жаңа заңның жобасын және өзге заңнамалық актілерге бейбіт жиналыстар бостандығы мәселелері жөніндегі өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын әзірлеу


Әділет министрлігі, құқық қорғау ҮЕҰ-ын тарта отырып (келісім бойынша)

4. Бейбіт жиналыстар бостандығы туралы жаңа заңның жобасын және өзге заңнамалық актілерге бейбіт жиналыстар бостандығы мәселелері жөніндегі өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын дөңгелек үстел (конференция) өткізе отырып талқылау

2010 жылғы3 және 4 тоқсан

Әділет министрлігі,Парламент Мәжілісі жанындағы Қоғамдық палата,Адам құқықтары жөніндегі комиссия,құқық қорғау ҮЕҰ (келісім бойынша)

5. Бейбіт жиналыстар бостандығы туралы жаңа заңның жобасын және өзге заңнамалық актілерге бейбіт жиналыстар бостандығы мәсе-лелері жөніндегі өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын Парламентке енгізу



6. Жергілікті атқарушы органдар-дың бейбіт жиналыс өткізу туралы хабарландыру хатты қараудың тәртібін анықтайтын, соның ішінде бейбіт жиналысты ұйымдастырушылармен өзара іс-қимылға қатысты ведомство-лық нұсқаулық материалдар әзірлеп, қабылдауы

2011 жылғы 1- 2 тоқсан

Облыстар, Астана және Алматы қалалары мәслихаттарының нормативтік шешімдері

7. Бейбіт жиналыстар өткізу кезіндегі құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қоғамдық тәртіпті ұстап тұру жөніндегі жүріс-тұрысы ережесін анықтайтын, соның ішін-де бейбіт жиналысты ұйымдас-тырушылармен және қатысушы-ларымен өзара іс-қимылға қатысты ведомстволық нұсқаулық материалдар әзірлеп, қабылдау


Ішкі істер министрлігі

46

8. Бейбіт жиналыстарда тәртіпті қамтамасыз етуге уәкілетті құқық қорғау органдары қызмет-керлерін жиналыстарды ұйым-дастырушылармен және қаты-сушылармен өзара іс-қимыл, жиналысты арандатудан қорғау дағдыларына, жиналыстың агрессивті пиғылдағы қатысушыларымен келіссөздер жүргізу дағдыларына, сондай-ақ арнайы құралдар мен дене күшін қолданудың халықаралық стандарттарына кешенді оқытуды жүзеге асыру

2010 – 2012 жылдар

Ішкі істер министрлігі,Қазақстандағы БҰҰ-ның Даму Бағдарламасы (келісім бойынша),ЕҚЫҰ-ның Астанадағы орталығы (келісім бойынша),Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары (келісім бойынша)

9. ҚР Жоғары Сотының бейбіт жиналыстар бостандығын жүзеге асырумен байланысты істерді қарау кезіндегі сот практикасы туралы нормативтік қаулысын қабылдау.

2011 жыл Жоғарғы Сот

10. Жиналыстар өткізу кезінде нара-зылықтың зорлықсыз түрін қолдану және өз пікірін өркениетті түрде білдіру пайдасына қоғамдық пікірді қалыптастыру жөніндегі кең ауқымды түсіндіру науқанын жүргізу

2009-2012 жылдар

Ішкі істер министрлігі,Әділет министрлігі,Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары (келісім бойынша)

Сөз және ақпарат алу бостандығы құқығы

Қазақстан Республикасының Конституциясы сөз және шығармашылық бостандығына кепілдік береді, цензураға тыйым салады, әр адамның заңда тыйым салынбаған кез келген әдіспен ақпарат алу және тарату құқығын бекіткен.

Сонымен қатар халықаралық практикада қабылданған шектеулер де бар. ҚР Конститу-циясы 20-бабы 3-тармағымен республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгерту-дi, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiрудi, соғысты, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездiк пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгiттеуге жол берiлмейдi.

Аталған бостандықтар, құқықтар мен шектеулер «Бұқаралық ақпарат құралдары тура-лы» ҚР Заңының 2-бабында да қайта жаңғыртылған.

Азаматтардың ақпарат алу құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың маңызды құралдарының бірі масс-медиа болып табылады.

Қазақстанда өткен жылдар ішінде бұқаралық ақпарат құралдары саласында түбегейлі өзгерістер болып өтті. БАҚ секторы мемлекеттен алынды, соның нәтижесінде бүгінде БАҚ-тардың 80%-дан астамы мемлекеттік емес.

Нарықтық реформалар БАҚ-тардың сандық және сапалық өсуіне әкеп соқты. Қазақстан бүгінде БАҚ-тардың даму қарқыны бойынша Орталық Азия мен Закавказье елдерінің көп-

��

шілігінен алда келеді. Елдегі жыл сайын Еуразиялық медиа-форумның өту фактісі Қазақ-станның медиалық инфрақұрылым дамуы бойынша көшбасшылығын білдіреді.

Дегенмен де, практикада азаматтардың сөз бостандығын шектеу фактілері кездеседі. Кейбір ҮЕҰ атап өткеніндей, Қазақстанда адамның сөз бостандығы құқықтарының бұзы-лу фактілері бар. Журналистердің қаза болу фактілері бірен-саран кездеседі, бұқаралық ақпарат құралдарының кейбір өкілдерінің дене жарақатын алу фактілері бар.

«Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір» жобасы бойынша әлеу-меттанушылық зерттеулердің мәліметтері азаматтардың сөз бостандығы құқығын шектеудің куәсі бола алады. Сұрақ берілген 1500 респонденттердің 27,3% «Сіз азамат-тардың сөз бостандығы құқықтарын қорғау саласындағы ахуалды қалай бағалайсыз?» деген сұраққа жауап бере отырып, азаматтардың сөз бостандығы конституциялық құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетіктеріне теріс баға берген, 51,7% оң баға бер-ген, ал респонденттердің 21,0% берілген сұраққа жауап беруден қиналған. Әлеуметтану-шылық зерттеудің алынған нәтижелер Қазақстандағы БАҚ-тар туралы заңнама мен құқық қолдану практикасын халықаралық стандарттарға сәйкес жетілдірудің қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

2006 жылғы 25 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қа-зақстан Республикасындағы азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасының бекітілуі 2006 жылдың маңызды оқиғасы болды.

Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негізгі бағыттары мен азаматтық бастамаларды жүзеге асыру мүмкіндіктерін анықтайды және азаматтық қоғам институттарының қызметі үшін қолайлы жағдай жасауға бағытталған мақсатты бағдар-ламалар, заңнамалық және басқа да нормативтік құқықтық актілер әзірлеуге негіз болады.

Тұжырымдаманың негізгі мақсаты адам құқықтары және адамдық өлшемдер саласын-дағы халықаралық шарттар мен пактілер шеңберіндегі халықаралық-құқықтық құралдарға сәйкес азаматтық қоғам институттарының жан-жақты дамуы, олардың мемлекетпен жә-не бизнес-сектормен тең дәрежелі әріптестігі үшін заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық-әдістемелік базаны одан әрі жетілдіру болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасын жүзеге асыру мақсатында ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 30 қыр-күйектегі қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары дайындалды.

Азаматтардың сөз және ақпарат алу бостандығына конституциялық құқықта-рын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2012 жылдар кезеңінде іс жүзінде мына шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. Қазақстан Республикасы ратификациялаған адам құқықтары саласындағы халық-аралық құқықтық актілерді ескере отырып, БАҚ қызметін реттейтін заңнаманы жетілдіру.

2. Азаматтардың ақпарат алу конституциялық құқықтарын толық қамтамасыз ету мақсатында 2011 жылы «Азаматтардың ақпаратқа қол жеткізуі туралы» заңды әзірлеп, қабылдау.

3. Лауазымды адамдардың журналистер мен басқа да БАҚ өкілдерінің заңды қызметіне кедергі жасағаны үшін заң алдындағы (материалдық, әкімшілік, қылмыстық) жауапкерші-лігін күшейту.

4. БАҚ қызметін тоқтатуға тек сот шешімі бойынша ғана жол берілуге тиіс.5. Абыройы мен қадір-қасиетін қорғау туралы іс бойынша талап қою мерзімін заң-

намалық түрде белгілеу.6. Мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам институттарының ынтымақтастық

құралдарын нығайту және мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты тиімді жүзеге асыруға арналған қолайлы жағдай жасау.

��

Мемлекет істерін басқаруға қатысу (еркін және әділ сайлау) құқығы

Мемлекет iсiн басқаруға қатысу, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын сайлау және оларға сайлану құқығы Қазақстан Республикасы Конституция-сының 33-бабында, сондай-ақ Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 21-бабында және Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 25-бабында бекітілген.

Сайлау негізінде Мемлекет басшысы, Парламент, жергілікті өкілді органдар сайланады. Президентті, Республика Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттарының депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығымен жасырын дауыс беру жолымен жүреді. Республика Парламенті Сенатының депутаттарының сайлауы жанама сайлау құқығының негізінде жасырын дауыс беру арқылы өтеді.

Қазақстан Республикасының он сегiз жасқа жеткен азаматтары тегiне, әлеуметтiк, лауа-зымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан белсенді сайлау құқығына ие.

Қазақстан Республикасы Конституциясы 33-бабының 3 тармағына сәйкес сот iс-әрекет-ке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот үкiмi бойынша бас бостандығынан айыру орын-дарында отырған азаматтар сайлауға қатыспайды. «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының (бұдан әрі – Сайлау туралы Заң) 4-бабының 4-тармағына сәйкес сотталуы заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алынбаған адам Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасының Парламенті депутаттығына, соның ішінде партиялық тізімдер бойынша, мәслихаттардың депутаттығына кандидат, сондай-ақ өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мү-шелігіне кандидат бола алмайды.

Конституцияда сайланбалы лауазымға кандидаттарға қойылатын орнықтылық цензы, жасына байланысты цензы және бірқатар басқа да талаптар көзделген.

Президент болып тумысынан республика азаматы болып табылатын қырық жасқа тол-ған, мемлекеттiк тiлдi еркiн меңгерген әрi Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын Қазақстан Республикасының азаматы сайлана алады.

Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұ-рып жатқан адам Сенат депутаты бола алады. Жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.

Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады.

Қазақстанда сайлау комиссияларының төрт деңгейлі жүйесі жұмыс істейді. Қазақстан Республикасында барлығы 13283 сайлау комиссиясы бар, олардың құрамында 92981 адам жұмыс істейді.

Азаматтардың белсенді сайлау құқықтарын қамтамасыз ету саласында мүмкіндіктері шектеулі адамдардың (мүгедектердің) сайлау мен референдумдарға қатысуына арналған жағдайды жақсарту қажет екенін атап өткен жөн. Бұл дауыс беру пункттерінде пандустар орнатуға, зағип сайлаушылар үшін арнайы сайлау бюллетеньдерін пайдалануға, мүмкін-дігі шектеулі адамдардың дауыс беруіне арналған жаңа технологияларды пайдалануға қа-тысты. Осыған орай тиісті шетел (ең алдымен АҚШ, Еуропалық Одақ елдері) тәжірибесін зерделеніп, мүгедектердің сайлау процесіне толық қатысуын қамтамасыз етуге арналған тиісті нормативтік-құқықтық база қабылданса пайдалы болар еді.

��

1. Тіркеу, сайлаушылар тізімдері

Халықаралық стандарттар тізімдермен жасалатын барлық жұмыс процесінің толық және жан-жақты ашықтығының қамтамасыз етілуін талап етеді. Бұл ретте ашықтық деп сайлаушылар тізімі ашық көпшілікке танымал құжат болуы, тексеруге қол жетімділігі және де тексеруді талап еткен адамның шығындалмауы ұйғарылады.

Сарапшылардың пікірінше, сайлаушылар тізімін жасау кезіндегі жеткілікті ашықтық қазақстандық заңнамада көзделмеген. Сайлаушылар тізіміне енгізілуі үшін азамат тұра-тын жерінде тіркелген болуы тиіс. Әрі қарай жергілікті атқарушы органдар осы мәліметтер негізінде сайлаушылар тізімін жасайды. Олардың мұны қалай жасайтынын және қанша-лықты дәл екенін бақылау мүмкін емес. Азаматтардың өздері бұл тізімнен өздерін тексере алады, алайда басым көбі мұны істемейді. Саяси партиялар, кандидаттар және ҮЕҰ сайлау-шылар тізімін жасаудың дәлдігін тексеретін ешқандай құқыққа ие емес.

Сонымен бірге, заңнамада азаматтардың жеке басының мәліметтерін дұрыс пайда-ланбауға тыйым салатын нормалар жоқ.

2. Саяси партиялар мен кандидаттар

Халықаралық стандарттарға сәйкес саяси партияларды құру мен тіркеуді реттейтін заң-намада саяси партияларды құруға қандай да бір шектен тыс талаптар болмауға тиіс.

«Саяси партиялар туралы» ҚР Заңында саяси партияларды құру мен тіркеуге қойыла-тын талаптар көп.

Биліктің өкілді органдарына кандидат ұсыну үшін тіркелген сайлаушылардың ең аз қол санын жинау халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Азаматтардың қолдарын тек-серу тетігін жетілдіру қажет.

Талаптарға, тіркеу рәсімдері мен одан бас тартуға қатысты қазақстандық заңнама қайта қарауды және халықаралық стандарттарға сәйкестендіруді талап етеді.

«Үгіт» ұғымын «ақпарат тарату және мақсаттары мен міндеттерін насихат-таумен» салыстырғандағы айқын түсіндірудің жоқтығы әртүрлі саяси партиялар мен топтардың іс-әрекеттерін уақытынан бұрын «үгіттегені» үшін жауапқа тарту көзқарасы тұрғысынан айтарлықтай еркін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл проблема жекелеген Пар-ламент депутаттығына немесе Қазақстан Республикасы Президенттігіне кандидаттарға да қатысты. Сондықтан өз пікірін таныту мен өзінің саяси көзқарастарын таратуға қатысты бұл түсіндірмені халықаралық стандарттарға сәйкестендіру үшін заңнамалық шешім талап етіледі.

Халықаралық практикаға сәйкес кей кездері заңнама шеңберінде шешілген саяси партияға жататындығының өзгеруі салдарынан депутаттық мандатты мерзімінен бұрын тоқтату ерекше проблема болып табылады. Сайланған кандидат сайлаушылар алдында есеп беруге тиіс. Бұл жауапкершілік заңнама партияға жатуын өзгерткен кандидаттан өз мандатын әкеп тапсыруды талап еткен жағдайда үзіледі.

3. Бұқаралық ақпарат құралдарына тең көзқарас және бірдей қолжетімділік

Халықаралық стандарттарға сәйкес саяси партиялар мен кандидаттардың саяси тұ-ғырнамалары, көзқарастары мен мақсаттары туралы сайлаушыларды объективті және алаламай хабар ету мақсатында саяси партиялар мен кандидаттарға бұқаралық ақпарат құралдарына бірдей жол берілуі және мемлекетке қарайтын немесе бақылауындағы бұ-қаралық ақпарат құралдары тарапынан тең қарым-қатынасқа кепілдік берілуі тиіс. Бұл радионы, телевидениені, газеттерді және Интернет сияқты бұқаралық ақпарат құралы-ның дамып келе жатқан нысанын қоса алғандағы барлық бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты.

�0

Бұл стандартты қамтамасыз ететін факторлардың бірі саяси партияларға радио мен телевидениеде тек сайлау кезеңінде емес, тұрақты негізде ақысыз уақыт беруді талап ету болып табылады.

Егер де мемлекетке қарайтын немесе бақылауындағы бұқаралық ақпарат құралдары өздерінің жаңалықтар хабарларында, саяси шолуларында, пікірсайыстарында немесе редакциялық мақалаларында бір саяси партияға немесе бір кандидатқа ықыласын біл-діретін болса, онда тең көзқарас және бұқаралық ақпарат құралдарына бірдей қолже-тімділік стандарты бұрмаланады.

Халықаралық практикаға сәйкес заңнамалық база сайлау науқаны кезінде сөз сөйлеу мен пікірін білдіруге кедергі жасайтын немесе оның сарынын бәсеңдететін кезде демо-кратиялық сайлау болуы мүмкін емес.

Демократияға көшіп жатқан ТМД елдеріндегі заңнама басқа тұлғаға «жала жабу» болып табылатын немесе «намысын қорлайтын» сөздерге санкция тағайындау жолы-мен іс жүзінде цензураны көздейді. Бұл тұлға үкімет, шенеунік немесе сайлау науқаны кезінде кандидат болуы мүмкін. Мұндай ережелер сайлау кодекстерінде немесе бұқа-ралық ақпарат құралдары немесе қоғамдық ақпарат туралы заңдарда жиі кездеседі. Мұндай ережелер конституциялық заңнамада да, азаматтық, қылмыстық және әкімшілік кодекстерде де кездеседі.

Жеке бастың атына жала жабуды реттейтін немесе оның абырой-беделін қозғайтын кез келген заң қолданылатын азаматтық заңнаманың бір бөлігі болып табылуға тиіс.

Мұндай пікір білдіру бостандығын шектеулер адам құқықтары саласындағы халықара-лық стандарттарды бұзады. Сонымен бірге, мұндай ережелер әдетте ел Конституциясын-дағы айтылған сөз бостандығы кепілдігін бұзады.

Өз пікірін білдіру мен «кандидаттың немесе саяси партияның ар-ожданына, қадір-қасиетіне және іскерлік абырой-беделіне әдейі нұқсан келтіретін материалдар мен өзге де ақпараттар» арасындағы айырмашылықтың айқын критерийлерінің жоқтығы бұл тү-сініктерді еркін түсінуге және заңның мұндай ережесін қолдануға өз таңдауымен келуге мүмкіндік береді

Бұл бөлігінде қазақстандық заңнама қайта қарауды, «жала жабу» мен «намысын қор-лауды» қылмыстық ұғымнан арылтуды және өз пікірін білдіру мен шындыққа жатпайтын және ар-ожданына, қадір-қасиетіне және іскерлік абырой-беделіне нұқсан келтіретін мә-ліметтерді тарату арасындағы айырмашылықтың айқын және негізделген критерийін белгі-леуді талап етеді.

Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасын талдау.Сайлау заңнамасын жетілдіру жөніндегі ұсыныстар

1995 жылғы 28 қыркүйектегі Сайлау туралы заңның бастапқы қабылданған уақыты-нан бері қарай оны жетілдіру және оны халықаралық сайлау құқықтары нормаларына сәйкес келтіру мақсатында оған тоғыз рет – 1997 жылғы 19 маусымдағы, 1998 жылғы 8 ма-мырдағы, 1998 жылғы 6 қарашадағы, 1999 жылғы 6 мамырдағы, 1999 жылғы 28 маусымдағы, 2004 жылғы 14 сәуірдегі, 2005 жылғы 15 сәуірдегі, 2006 жылғы 25 желтоқсандағы, 2007 жылғы 19 маусымдағы конституциялық заңдармен өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

2004 жылы жаңадан енгізілгендер мыналар: баламасыз сайлау, алдын ала дауыс беру алынып тасталды; мәслихаттардың сайлау комиссияларын саяси партиялардың ұсыныс-тары бойынша жасақтауы принципі енгізілді; 1) тіркелуден алдын бір жыл ішінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін тәртіптік жазаға тартылған; 2) тіркелуден алдын бір жыл ішінде сот тәртібімен қасақана құқық бұзғаны үшін әкімшілік жаза қол-данылған адамдардың сайланбалы лауазымдарға кандидат ретінде тіркелуіне рұқсат ет-пейтін кандидаттарға қойылатын шектеулер жойылды; ертеректе бастапқы сайлауға түскен кандидаттар қайта сайлауға түсу құқығын алды: бұрындары заң бұған тыйым салған; заңда

��

кандидат ретінде тіркелуді жоюға негіз болуы мүмкін құқық бұзушылықтардың толық және ақтық тізімі келтірілген; дауыс беру мен дауысты санау процедурасы барынша егжей-тегжейлі регламенттелген; кандидаттар мен саяси партияларға сенімді адамдарының санын көбейтуге рұқсат етілді, оларға сайлау учаскесінде бюллеттеньдерді қайта санауды талап ету құқығы берілді; сайлаушылар тізімін жасау принципі өзгерді: сайлаушылар тізімге тұрғылықты жерінде тіркелуіне сәйкес енгізіледі; заңға «үгіт» ұғымының айқын түсініктемесі енгі-зілді; үгіт науқаны кезінде қайырымдылық жасауға тыйым салынады, бұл сайлаушыларды сатып алу сияқты азаматтардың ерік-жігерлерін еркін таныту принципін бұзу болып табы-лады; бұқаралық ақпарат құралдарының міндеттеріне уақытша кандидаттардың, саяси партиялардың сайлау науқандарын олардың қандай да біріне бүйрек бұрмай объективті жариялау енгізілді; кандидаттардың БАҚ-тарға бірдей қол жеткізу кепілдіктері енгізілді; сайлау алдындағы тиісті емес үгіт жүргізуге тыйым салынды, сондай-ақ оның негізгі белгілері атап көрсетілді (сайлаушыларға тегін немесе жеңілдікпен тауарлар, қызмет көр-сету, құнды қағаздар беру, сондай-ақ лотереялар, қайырымдылық акцияларын өткізу, ақша төлеу не болмаса беруге уәде ету); сайлау өткізген кезде автоматтандырылған ақпарат жүйелерін пайдалану мүмкіндіктері көзделген.

2004 жылы Заңға байқаушылардың құқықтарын едәуір кеңейту туралы ережелер қо-сылды. Бұрындары Сайлау туралы заңда байқаушылардың мынандай құқықтары көр-сетілмеген болатын: «жабық учаскелер» деп аталатын дауыс беру үй-жайларда болу мүм-кіндігі; тасымалданатын сайлау жәшіктерін тасымалдау кезінде көлік құралында болу; дауыс беру барысын, дауысты санау процедурасын барлық осы процедураларды айқын көріп отыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдайда байқау; сайлаушылардың дауыс беруі кезінде дауыс беруге арналған үй-жайда болуға мүмкін болмаған жағдайда дауыс беруге арналған үй-жайдан тыс жерден қатысу; фото-, аудио- және бейнежазбалар жасау; дауыс беру өткен соң сайлау комиссиясының дауыс беру қорытындылары туралы хаттамасымен танысу, олардың куәландырылған көшірмелерін алу. Бұл құқықтар бекітілген.

2005 жылғы өзгерістер 2004 жылғы сайлау науқанында айқындалған сайлау заңна-масындағы ақтаңдақтарды реттеуге арналды: азаматтарға есептен шығару куәлігі бойынша дауыс беру мүмкіндігі берілді; сайланбалы лауазымдарға кандидаттардың жауапкершілі-гін арттыру жөніндегі шаралар қабылданды: кандидаттар, сондай-ақ олардың жұбайлары тіркелгенге дейін тұрғылықты жері бойынша салық органдарына кандидаттыққы ұсыну мерзімі басталатын айдың 1-күніне кірістері туралы және мүліктері туралы декларация тапсыруға міндетті; кандидаттардың сенім білдірген адамдарының саны тиісті сайлау округіндегі әрбір сайлау учаскесінде үш адамнан аспайтын санмен шектелді; сайлау нау-қанын қаржыландыруға қатысты ережелер нақтыланып, егжей-тегжейлі талданды, қар-жылық есеп пен сайлау кезеңінде қаржылық операциялар жүргізу мәселелері егжей-тегжейлі регламенттелген.

2005 жылы енгізілген сайлау алды үгіт жүргізу мерзімінің аяқталған сәттен бастап сайлау қорытындыларын ресми жариялағанға дейін сайлаушыларға немесе сайлау комис-сияларының мүшелеріне ықпал етуге жағдай жасайтын қоғамдық, топтық немесе жеке басының мүдделері мен наразылық танытудың кез келген нысандарына тыйым салу 2006 жылы Сайлау туралы заңның 44-бабының 6 тармағын алып тастау жолымен жойылды.

2007 жылғы мамырда Конституцияға өзгерістер енгізілуіне байланысты 2007 жылғы маусымда Сайлау туралы заңға елеулі өзгерістер енгізілді. Парламент Мәжілісін партиялық тізімдер бойынша жасақтаудың жаңа тәртібі анықталды; саяси партиялар төлейтін сайлау жарнасының мөлшері өткен сайлауларда жинаған саяси партияны қолдаған сайлаушылар дауысының санына қарай анықталады; саяси партиялардың сайлау комиссияларының жұ-мысына қатысу мүмкіндіктері арттырылды: сайлау комиссиясының құрамында өкілдері жоқ саяси партиялар сайлау науқанына дайындық және өткізу кезеңінде оған өзінің өкілін кеңесші дауыс құқығымен жіберуге құқылы, олар сайлау комиссиясы мүшелерінің барлық құқықтарына ие болады; Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен хатшысы

��

лауазымына жоғары заңгерлік білімі жоқ адамның сайлануына шек қоятын норма алынып тасталды, бұл жоғарыда аталған лауазымдарға сайлануға үміткер бола алатын адамдар ая-сын кеңейтуге мүмкіндік берді; дауыс беруге есептен шығару куәлігін дайындау және беру тәртібі заңнамалық деңгейде реттелінді: енді есептен шығару куәліктері дауыс беруге бір елді мекеннің шегіндегі басқа сайлау округінде немесе басқа сайлау учаскесінде қатысқы-сы келгендерге берілмейді; жергілікті байқаушылар мен шетел мемлекеттері, халықаралық ұйымдар байқаушыларының мәртебесі мен өкілеттіліктері, сондай-ақ сенім білдірілген адамдардың мәртебесі айқындалды. Бұл ретте байқаушылардың халықаралық стандарттар-ға сәйкес танылған құқықтарының сақталуының кепілдіктері, соның ішінде сайлау процесі-нің барлық кезеңдерінде болу, сайлау комиссияларында сайлау науқаны туралы ақпарат алу, сайлау процесіне қатысушылардың барлығымен кездесу, дауыс беру және дауыстарды есептеу кезінде барлық сайлау учаскелеріне қол жеткізу, дауыс беру нәтижелері туралы хаттамалардың жоғары тұрған сайлау комиссияларына беру процедурасын байқау, сайлау комиссиясы мүшелерін өз байқаулары, айқындалған заң бұзушылықтар туралы хабардар ету, оларға өз ұсынымдарын енгізу, сайлау нәтижелерін жариялағаннан кейін көпшілік ал-дында мәлімдеме жасау құқықтары бекітілген.

Орталық сайлау комиссиясы ЕҚЫҰ Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросымен (бұдан әрі – ЕҚЫҰ/ДИАҚБ) Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасын жетілдіру мәселелері жөнінде өзара іс-қимыл жасауда. ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-мен бірге сайлау заңнамасын жетілдіру жөніндегі 4 құжатта баяндалған ұсынымдар талқыланды: 1) «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Конститу-циялық заңына (2004 жылғы 24 тамыз) ЕҚЫҰ/ДИАҚБ бағасы; 2) 2004 жылғы 19 қыркүйек-тегі және 3 қазандағы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі сайлауларын байқау жөніндегі ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының есебі; 3) 2005 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Президенті сайлауын байқау жөніндегі ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының Қо-рытынды есебі; 4) 2007 жылғы 18 тамыздағы кезектен тыс парламент сайлауын байқау жөніндегі ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының Қорытынды есебі.

2006 жылы халықаралық ұйымдардың өкілдерін қоса алғандағы барлық мүдделі жақ-тардың қатысуымен екі дөңгелек үстел өтіп, ЕҚЫҰ/ДИАҚБ сарапшыларымен үш консуль-тация өткізілді.

Жоғарыда келтірілген Сайлау туралы заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар ЕҚЫҰ/ДИАҚБ ұсынымдарын іс жүзіне асыру болып табылады. Бірқатар ЕҚЫҰ/ДИАҚБ ұсынымдары Орталық сайлау комиссиясы қаулыларының деңгейінде жүзеге асырылды. Мысалға, байқаушыларды дауыс санауды қайта өткізу туралы хабар ету және оларға қайта санауды байқауға мүмкіндік беру (Орталық сайлау комиссиясының 2007 жылғы 2 тамыз-дағы № 103/218 қаулысы).

ЕҚЫҰ/ДИАҚБ кейбір ұсынымдарының қабылдануы мүмкін емес, өйткені сайлау про-цесіне қатысушылардың жағдайын нашарлатып жіберуі мүмкін. Ішінара алғанда, ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-ның сайлау комиссияларының іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне), шешімдеріне шағым-данудың Сайлау туралы заңда белгіленген 10-күндік мерзімін қысқарту туралы ұсынымы. Елдегі ара қашықтықтықтардың ұзақтығына және осыған байланысты шағым құжаттары-ның түпнұсқасын жедел жинаудың қиындығына сілтеме жасай отырып Орталық сайлау комиссиясының сарапшылары ЕҚЫҰ/ДИАҚБ сарапшыларын аталған 10-күндік мерзімнің оңтайлы екендігіне сендірді және сотқа жүгіну мен басқа да шағымдану әрекеттерін осы мерзімнің кез келген күнінде жасай беруге болатынын дәлелдеді.

2008 жылы сайлау туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі ұсыныс-тар пакетін дайындау мақсатында Орталық сайлау комиссиясы Төрағасының өкімімен ар-найы жұмыс тобы құрылды. Оның құрамына Парламенттің қос Палатасының депутаттары, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, үкіметтік емес ұйымдар өкілдері кірді. Жұмыс тобы барлық мүдделі жақтардың ұсыныстарын жинап, жүйеледі, олар 2008 жылғы маусымда ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-на жолданды.

53

Сайлау заңнамасын реформалау мәселелері Орталық сайлау комиссиясы ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-мен бірлесіп ұйымдастырған екі дөңгелек үстелде талқыланды. «Сайлау процесіне қатысу-шылар: олардың проблемалары мен мүмкіндіктері» атты алғашқы дөңгелек үстел 2008 жылғы 28 наурызда өтті, «Сайлау технологиялары мен процедуралары» атты екінші дөңгелек үстел 2008 жылғы 13 маусымда өтті. 2008 жылғы наурызда, маусымда және қазанда ЕҚЫҰ/ДИАҚБ сарапшыларымен және ЕҚЫҰ аз ұлттар істері жөніндегі Ұлттық комиссарымен консультациялар өтті.

Сайлау заңнамасын жетілдіру жөніндегі дайындалған ұсыныстардың негізінде Қазақ-стан Республикасының Әділет министрлігі «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңның жобасын әзірлеп, оны Үкімет 2008 жылғы 14 қарашада Қазақстан Респуб-ликасы Парламентінің Мәжілісіне енгізді. 2009 жылғы қаңтарда Парламент заң жобасын қабылдап, ақпанда аталмыш Заңға Мемлекет басшысы қол қойды.

Заң Парламентті кем дегенде екі партияның қатысуымен жасақтауға мүмкіндік беретін құқықтық тетіктерді көздейді, тіпті екінші партия 7-пайыздық кедергіден өте алмаса да.

Сонымен бірге, Заң сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағаны және сыбайлас жемқор-лық құқық бұзғаны үшін кінәлі адамдардың Президентікке, Парламент пен мәслихаттар депутаттығына, сондай-ақ өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органына мүшелікке кандидат болуына шектеу қоюды көздейді.

Барлық саяси партиялардың сайлау іс-шараларын жариялауға тең мүмкіндіктерін қам-тамасыз ету мақсатында заңның 27-бабының 7 тармағына кандидаттар мен партиялық тізімдерді ұсыну және тіркеу жөніндегі іс-шаралар туралы ақпаратты БАҚ-тарда тарату кезінде баспасөз ауданы мен эфирлік уақыт көлемдерінің тең болуын көздейтін қосымша екінші бөлік енгізілді.

Заң мәслихаттар депутаттарын шығып қалғандардың орнына сайлау мерзімдерін реттейді. Орталық сайлау комиссиясына сайлау туралы заңнамаға түсініктеме беру және дауыс беру құқығына есептен шығу куәлігін дайындау жөніндегі уәкілеттік жүктейді. Учаскелік сайлау комиссияларының жұмысын реттейді. сайлауға дайындық және өткізу кезеңінде мемлекеттік қызметші болып табылатын сайлау комиссиясы мүшелерінің ма-териалдық қамтамасыз етілуін жақсартады. Электрондық сайлау жүйесін пайдалануды қамтамасыз ететін мамандардың көрсеткен қызметіне төленетін шығынды республикалық бюджеттен жабуды көздейді.

Заңның 28-бабының 4 тармағына сайлаушылармен кездесуге арналған үй-жай беруде және сайлаушылармен кездесу кестесін БАҚ-та жариялау үшін тең және бірыңғай жағдай-ды көздейтін өзгерістер енгізілген.

Заңның 20-2 бабының 4 бөлігінің 2 тармағынан халықаралық ұйымдар мен шетел мемлекеттері байқаушылары ретінде сайлауда байқаушы тәжірибесі жоқ адамдар акреди-тацияланбайтындығы туралы норма алынып тасталды. Осылайша, сайлауға халықаралық байқаушылардың кеңінен қатысуға мүмкіндіктері артады.

Тұтас алғанда, сайлау заңнамасын жетілдіру процесі мұнымен шектелмейді және үнемі жүргізіліп отырады.

Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасына халықаралық стандартарды енгізу

ЕҚЫҰ халықаралық актілерінің нормаларын Қазақстанның сайлау құқығы мен прак-тикасына енгізу бұл актілердің нормаларын Қазақстанның сайлау заңнамасы нормаларына енгізу арқылы жүреді. ЕҚЫҰ-ның 1990 жылғы Копенгаген құжатының еркін сайлауларды ақылға қонымды мерзімдерде өткізу қажеттігі туралы 7 тармағы Сайлау туралы заңның «Сайлау бостандығы» атты 2-бабында, «Республика Президентінің кезекті сайлаулары»

��

атты 51-бабында, 69, 85 баптарында (тиісінше Парламент Сенаты мен Мәжілісінің кезекті сайлаулары туралы), «Мәслихаттар депутаттары сайлауын тағайындау» атты 101-бабында көрініс тапты; сол Копенгаген құжатының сайлау процесіне қатысушылар үшін «бір-бірі-мен заң мен билік органдары алдындағы теңдік негізінде жарысуға» мүмкіндік беретін жағдай, заңды кепілдіктер қажеттігі туралы 7.6 тармағына сайлау туралы қазақстандық заңның 27-бабы сай келеді, онда сайлау алдындағы үгіт, ішінара алғанда, «сайлау алдында-ғы жария пікір таластар мен пiкiр алысуларды, митингiлердi, шерулердi, демонстрацияларды өткiзу жолымен жүргізіледі делінген.

Қазақстанның сайлау құқығы саласына халықаралық келісім-шарттар нормаларын енгізуді (имплементация) қамтамасыз етудің екінші элементі ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-ның Қазақ-стандағы сайлауды байқау миссияларының қолайлы ұсынымдарын жүзеге асыру болып табылады. ЕҚЫҰ/ДИАҚБ сараптамалық деңгейде Қазақстанның сайлау заңнамасын ЕҚЫҰ-ның халықаралық міндеттемелеріне сәйкестігі тұрғысынан зерделеді, ол «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына ЕҚЫҰ/ДИАҚБ бағасы» атты құжатта (2004 жылғы 24 тамыз) көрініс тапты.

Қазақстанның сайлау заңнамасы мен практикасына халықаралық келісім-шарттар мен актілердің нормаларын енгізуді қамтамасыз ету шарттары жасалатын тетіктің назар аударарлық элементі ЕҚЫҰ мен оның құрылымдары жыл сайын ұйымдастыратын адам өлшемі мәселелері жөніндегі кеңестер мен семинарлар болып табылады.

Сайлау мәселелері бойынша халықаралық конвенциялардың (келісім-шарттардың) нор-маларын енгізу тетігінің келесі элементі оны қолдануды реттейтін нормативтік акті шығару болып табылады. 2007 жылғы 7 маусымда, 2002 жылғы 7 қазандағы демократиялық сайлау стандарттары туралы ТМД Конвенциясын ратификациялаған Заң қабылданды. Сол арқылы заң республиканың құзырлы мемлекеттік органдарын 2007 жылғы 7 маусымнан бастап оның халықаралық нормаларын Қазақстан Республикасының ішкі заңнамасы мен құқық қорғау практикасына енгізуді міндеттеді. Қазақстанның ішкі мемлекеттік сайлау заңнама-сы мен осы Конвенция нормалары арасында қарама-қайшылық пайда болған жағдайда Қазақстан аумағында енгізілудің сөзсіз басымдығы Конвенция нормасында болады.

Қазақстанның сайлау заңнамасы мен практикасына халықаралық келісім-шарттардың нормаларын енгізу тетіктері элементтерінің қатарына мемлекеттің құзырлы органдарын тиісті халықаралық келісім-шарттық нормаларды қолдануға бағыттау үшін халықаралық келісім-шарттарға (актілерге) арнайы сілтемелерді пайдалану жатады. Халықаралық ке-лісім-шартқа (актіге) сілтеме қазақстандық заң шығарушы сол бір құқықтық қатынасты реттеу процесінде қарама-қайшылықтар бар болған кезде халықаралық келісім-шартты (конвенцияны) басымдық түрде пайдалануды белгілейтін кезде де орын алады.

Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасы тұтас алғанда сайлау мен референдум-дар өткізу тәртібін реттейтін негізгі халықаралық құжаттарға сәйкес келетінін қосымша атап өткен жөн. Сонымен бірге, Қазақстанға БҰҰ мен ЕҚЫҰ белгілеген халықаралық стан-дарттарға сәйкес өз заңнамасын одан әрі жетілдіру қажет.

***Қазақстан Республикасының Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық

пактіні ратификациялағанына байланысты Қазақстан Республикасының азаматтары БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетіне азаматтық және саяси құқықтарының бұзылуына қатысты шағымдануға мүмкіндік алады. Осыған орай Қазақстан Республикасына бұл ха-лықаралық құқық қорғау институтына шағымдардың үлкен легінің алдын алу үшін қол-да бар адам құқықтарын қорғау тетіктерін жақсарту жөніндегі шараларды қабылдау, сол арқылы азаматтардың арыздары мен шағымдарын елдің ішінде нақты шешу қажет.

Бірінші кезекте 2007 жылғы 12 қаңтардағы «Жеке және заңды тұлғалардың арыздарын қарау тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы заңын жетілдіруге, сондай-ақ азаматтардың шағымын сот және жергілікті атқарушы органдардың қарауының тиімділігін арттыруға

��

көңіл бөлу қажет. Осыған байланысты ішкі істер органдары, адвокатура, сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы және сайлау кезеңіндегі арыздар мен шағымдарды қарауға қатысы бар басқа да заңдарды құқықтық сараптау жөн болар еді.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты, Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясына, Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2011 жылдардағы кезеңде мына шараларды іс жүзіне асыруды ұсынамыз:

1. Сайлау заңнамасын БҰҰ мен ЕҚЫҰ белгілеген халықаралық стандарттарға сәйкес одан әрі жетілдіру қажет жөніндегі жұмысты жалғастыру.

2. Еркін және әділ сайлау құқығын жүзеге асыру көптеген басқа азаматтық және саяси құқықтарды сақтауға байланысты екенін ескере отырып, бұқаралық ақпарат құралдары туралы, саяси партиялар және қоғамдық бірлестіктер туралы, бейбіт жиналыстар (ми-тингілер, шерулер, демонстрациялар) туралы заңнамаға оны халықаралық стандарттар мен ЕҚЫҰ шеңберіндегі міндеттемелерге сәйкес келтіру мақсатында өзгерістер енгізу.

3. Сайлау комиссияларының қызметіне белгіленген тәртіппен тіркелген барлық саяси партиялар өкілдерінің қатысуын қамтамасыз ету, бұл ретте мұндай қатысу комиссия мү-шелерін сайлайтын мәслихаттардың саяси құрамына тәуелді болмай, сайлау комиссиясының қызметіне барлық саяси күштердің объективті қатысуын көздейтін тетікке негізделуі тиіс.

4. Сайлаушылар тізімін жасаудың ашықтығын заңнамалық түрде қамтамасыз ету.5. Электрондық дауыс беру жүйесіне дауысты санау кезеңінде және сайлау учаскесін-

дегі дауысты санау нәтижелері туралы хаттаманы жасау кезінде қоғамдық бақылауды заңнамалық түрде бекіту.

Еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтары.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы

Қазақстан Республикасында жүйелі мемлекеттік саясат жүргізу нәтижесінде еңбек саласында ұйымдарға өзінің ұйымдық-құқықтық нысанына орай нарықтық экономика жағдайында еңбекке ақы төлеу мәселесін әлеуметтік диалог барысында ұжымдық келісім-шарттар мен салалық келісімдер жасау арқылы шешуге мүмкіндік беретін құқықтық база жасалған.

Қазақстан Республикасының Конституциясында ең төменгі жалақы мөлшеріне кепілдік берілетіні белгілі, жұмыс берушілердің азаматтарға одан төмен жалақы төлеуге қақысы жоқ. Қызметкерлер, жұмыс берушілер және кәсіподақтар арасында ұжымдық келісім-шарттар мен нарықтық экономика жағдайындағы келісімдер арқылы еңбекке ақы төлеуді реттеудің келісім-шарттық принципі енгізілген, бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы реттеліп отырады.

Осылайша, жыл сайын ең төменгі жалақы деңгейін есептеп, бюджет саласы қызмет-керлерінің жалақысын көтеріп, республика өзінің экономикалық әлеуетін пайдаланады, өйткені бақылаусыз көтеру мемлекеттік бюджеттің мүмкіндігіне сай болмауы мүмкін. Со-нымен бірге, жалақының ең төменгі мөлшерін белгілеу мәселесін шешу үшін Үкімет белгілі қадамдар жасауда. Ең төменгі жалақы мөлшерінің жыл сайынғы өсуі инфляцияның тиісті өсімінен озып отырады.

Сонымен қатар, қазіргі кезде ең төменгі жалақы мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейіне негізделеді.

Бұл ретте, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтеріне сәйкес 2008 жылы ең төменгі жалақы мөлшеріне бара-бар жалақы алған қызметкерлер саны елдегі жалпы қызметкерлер санының 1,5%-ын құраған (40520 адам).

Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет саласы қызметкерлері жалақысының деңгейін бір мезгілде оларға еңбек ақы төлеу жүйесін жақсарта отырып, кезең-кезеңімен көтеріп келеді. Бюджет саласындағы жалақы 1998 және 2008 жылдар аралығында 6851 теңгеден 35253 теңгеге дейін немесе 5,1 есе өсті.

56

Алайда, бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын көтеру жөніндегі қабылданып жатқан шараларға қарамастан, олардың еңбегіне ақы төлеу деңгейі орташа республикалық деңгеймен салыстырғанда жоғары емес.

2008 жылғы 6 ақпандағы Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес орта мерзімді кезеңде бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы 2012 жылы 2008 жылғы-мен салыстырғанда 2 есе жоғарылайтын болады.

2009 жылы бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын жалпы 25%-ға өсіру қамта-масыз етілді (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 24 желтоқсандағы № 1257 қаулысы).

Қазіргі кезде Қазақстан Ресмпубликасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми-нистрлігінің жанында кәсіптік одақтар мен орталық мемлекеттік органдар өкілдерінің қатысуымен жұмыс тобы жұмыс істейді. Оның шеңберінде, сондай-ақ «Қазақстан Рес-публикасы Үкіметі мен Ұлттық банкі жанындағы Ұлттық талдау орталығы» АҚ-мен бірлесіп бюджет саласы қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу жүйесін жетілдіру жөніндегі жұмыстар жүрігізілуде.

Жүргізілген жұмыстардың есебінен еңбек ақы төлеудің үш деңгейлік жүйесін әзірлеу ойластырылуда, ол мыналарды көздейді:

1) азаматтық қызметшілерді олардың функциялары мен жауапкершілік деңгейлеріне сәйкес тиісті лауазымдық жалақы деңгейімен басқарушы, негізгі және қосалқы деңгейлерге бөлу;

2) саланың ерекшеліктерін ескере отырып қосымша және үстеме ақы төлеу жүйесін оңтайландыру;

3) үшінші компоненті ретінде өмір сүру деңгейіндегі өңірлік айырмашылықтарды төмендету үшін өтемақы төлеуді енгізу көзделеді.

Бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақасын есептеу үшін қолданылатын базалық лауазымдық жалақыны (БЛЖ) ең төменгі жалақы мөлшеріне (ЕТЖМ) алмастыруға қатысты Қазақстан Республикасының Кәсіподақтар федерациясы (ҚРКФ) көтерген мәселе де Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жұмыс тобының шеңберінде қарастырылады.

ҚРКФ мәліметтері бойынша республикада еңбек заңнамасын бұзу орын алуда, қажет-ті жағдайлар мен еңбекті қорғау барлық жерде бірдей қамтамасыз етілді деуге болмайды, қызметкерлерді, әсіресе әйелдер мен жастарды кемсітуге жол беріледі; ақы төлеудің жетіл-мегендігі мен әділ болмауы қоғамды кедейлер мен байларға бөледі.

Кәсіподақтардың қызметі үшін маңызды құраушы бөлік жалақы мәселесі болып та-былады, ол салалар және өңірлер бойынша едәуір алуан түрлі.

2008 жылғы қарашада республика бойынша орташа айлық номинал жалақы 59 575 теңгеге жетті, алайда бұл ретте оның деңгейі, мысалға, ауыл шаруашылығында жалпы республикалық орташа деңгейдің 46,3 пайызын құраса, денсаулық сақтау мекемелерінде - 41,2 пайызды, білім беру мекемелерінде – 42,7 пайызды құраған.

Дәл осы кезде, қаржылық құрылымдардағы бір қызметкердің орташа жалақысы 127,0 мың теңгені, тау-кен өндіру өнеркәсібінде – 107,5 мың теңгені, көлік пен байланыста – 80,4 мың теңгені, құрылыста – 82,6 мың теңгені құрады, бұл орташа республикалық деңгейден 1,4-2 есе артық.

Облыстар қимасында да елеулі алшақтықтар бар: Жамбыл, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында орташа жалақы 2008 жылғы қазанда 40 мың теңгеден сәл артық болса, дәл сол кезде Атырау мен Маңғыстау облыстарында – тиісінше 114 мың және 98 мың теңгенің айналасында болған.

Кәсіподақтар федерациясының пікірінше, қызметкерлердің әртүрлі санаттарына еңбек ақы төлеудегі әділетсіз диспропорцияларды жою, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, агроөнеркәсіптік кешен салалары қызметкерлеріне лайықты жалақы төлеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасына заңнамалық шаралар қабылдау қажет. Өңірлердің эко-номикалық өркендеуін, кәсіпорындар мен ұйымдардың өсіп келе жатқан мүмкіндіктерін

��

ескере отырып, еңбекке ақы төлеу жүйесін реформалау қажет. Бұл ретте тауарларға және қызмет көрсетуге бағаның өсуіне қарай жалақы тоқсан сайын индекстеліп отыруға тиіс.

Конституция Қазақстанды әлеуметтік мемлекет деп жариялайтынын ескере отырып, Кәсіподақтар федерациясы 2007 жылы Өмір сүру сапасының Ұлттық стандартын қалып-тастыру жөнінде ұсыныстар әзірледі. Олар Үкіметке, Парламентке, «Нұр Отан» ХДП-на жолданды. Қазақстан Республикасының Президенті Президент Әкімшілігіне Кәсіподақтар федерациясының ұсыныстарының мақсатқа сәйкестігін талдап, есептеуге тапсырма берді.

Бұл ретте кәсіподақтар еңбекке ақы төлеуге, зейнетақылық қамтамасыз етуге, тұтыну қоржынына, медициналық және білім беру қызметін көрсету стандарттарына, отбасын әлеуметтік қолдауға, халықты тұрғын үймен, коммуналдық және тұрмыстық қызметпен қамтамасыз етуге басты көңіл бөледі.

Бәрінен бұрын, айлық жалақы мен басқа да әлеуметтік төлемдер мөлшерін есептеу үшін негізгі реттеуіш ретіндегі ең төменгі күнкөріс деңгейін қалыптастыруға көзқарастар-ды анықтау ойға алынады.

Қазіргі уақытта мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федера-циясының (бұдан әрі – ҚРКФ) талаптарын ескере отырып, Өмір сүру сапасының ұлттық стандарты туралы ұсыныстарды қарап жатыр.

ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің ең төменгі күнкөріс деңгейі шамасын анықтау әдіс-темесін жетілдіру жөніндегі жұмыс тәжірибесін зерделеу негізінде ҚРКФ Қазақстан Рес-публикасының Үкіметіне ең төменгі күнкөріс деңгейі шамасын ел аумағын халықтың тірші-лік жағдайы бойынша аймақтарға (аудандарға) бөлуді ескере отырып есептеуді ұсынды.

Сонымен қатар, ҚРКФ тұтыну қоржынын халықтың шынайы сұраныстарына орай қай-та есептеуді талап етіп отыр.

Заңнамалық түрде кепілдік берілетін ең төменгі жалақы мөлшерін жоғарырақ әлеумет-тік көрсеткішке – ең төменгі тұтыну бюджетіне дейін жеткізу, ал кедейлік шегін ең төменгі күнкөріс деңгейі шамасы деңгейінде анықтау талап етіледі.

Мемлекет басшысы әлеуметтік саясаттағы жаңа өлшемдерді ұсынды – ішкі жалпы өнімді (ІЖӨ) екі есе арттыра отырып мемлекеттің әлеуметтік шығыстарын іс жүзінде екі есе арттыруға алып бару және өмір сүру сапасын екі есе жақсартуға қол жеткізу. Алайда қазіргі кездегі қалыптасқан еңбек деңгейі тұтас алғанда оның нәтижелерінің әділ бөлінбейтінін көрсетеді.

Қазақстанда еңбек ақы төлеу үлесі (тіпті «көлеңкелі төлемдерді есепке алғанның өзін-де) бар-жоғы ІЖӨ-нің 31,2%-ын құрайды, ал Еуропалық Одақ елдерінде ол 50-56% деңгей-інде тұрақтайды. Сондықтан ҚРКФ жалақының ішкі жалпы өнімдегі үлес салмағын көтеру қажет деп санайды.

Өмір сүрудің ұлттық стандартын қалыптастыру жөніндегі міндеттерді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2012 жылдарда мына бірінші кезектегі шараларды қамтамасыз етуді ұсынамыз:

әлеуметтік әріптестермен бірлесіп Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясат негіздері туралы тұжырымдама әзірлеп, қабылдау, алдағы атқарылатын жұмыстың ба-ғыттарын, әлеуметтік саясатты реттеу субъектілері – мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, кәсіпкерліктің, бизнестің және қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен міндеттерін анықтау;

«Ең төменгі жалақы туралы», «Жұмыс берушілер туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңдарын әзірлеп, қабылдау;

Халықаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) №131 «Ең төменгі жалақыны белгілеу туралы», №26 «Ең төменгі жалақыны белгілеу процедурасын құру туралы», №103 «Ана болуды қор-ғау туралы» Конвенцияларын ратификациялау;

зейнетақылық төлемдерді арттыру үшін ХЕҰ-ның №102 «Әлеуметтік қамсыздандыру-дың ең төменгі нормалары туралы» Конценциясын ратификациялау және оның ережелері негізінде «Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңға тиісті өзгерістер енгізу;

��

республикада баға мен баға құрауды реттеу қызметін атқаратын арнайы мемлекеттік құрылым құру, өйткені бұл функциялар Қазақстан Республикасының Табиғи монополия-ларды реттеу және бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттіктің өкілеттігіне кірмейді. Осы-ған орай республикада баға мен баға құрауды реттеу жөніндегі айқын саясат жоқ, бірінші кезектегі қажет тауарлар бағасы үздіксіз өсуде, тұрмыстық-коммуналдық және басқа да қызметтердің тарифтері жоғарылауда.

***Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту саласындағы саясатты, «халық-

тың өзін-өзі жұмыспен қамту» сияқты санаты бойынша қайта қарау қажеттігі баяғыда-ақ туған. Ресми мәліметтер бойынша, олардың саны 34,7% құрайды. «Өзін-өзі қамти-тындардың» көпшілігі - әйелдер, оларға жүктілік және босану, еңбекке жарамсыз күндері бойынша еңбекке жарамсыздық парақтары төленбейді, жыл сайынғы демалыстар беріл-мейді, міндетті зейнетақылық жарна аударылмайды, олар денсаулығына келтірілген зиян үшін міндетті әлеуметтік сақтандырылуға жатпайды.

Сол сияқты қызметкерлердің жалақысы бойынша қарыздар сомасы алаңдатады, соған байланысты еңбек ұжымдарында әлеуметтік шиеленіс күшейе түседі. 2009 жылғы 1 наурызда жалақы бойынша мерзімі өткен берешектер шамамен 2 млрд. теңгені құрайды.

Еңбекшілерге бәрінен көп қарыз болғандар тау-кен өндіру, өңдеу өнеркәсібі, құрылыс кәсіпорындары жұмыс берушілері, өңірлер қимасында – Шығыс Қазақстан, Қарағанды жә-не Жамбыл облыстары.

2008 жылдың қорытындылары бойынша еңбек мемлекеттік инспекторлары жалақы төлеу мерзімін бұзудың 6008 жағдайын анықтаған. Бұл олқылықтарға жол берген адамдар-ға қатысты 3216 ұйғарым беріліп, 73,5 млн. теңге сомасындағы 2212 әкімшілік айыппұл салынды.

Жалақы төлемеуге қатысты заң бұзушылықтардың негізгі себептері әлемдік дағдарыс-тың ел экономикасына ықпалы, өндіріс көлемінің төмендеуі, кәсіпорындардың, әсіресе құ-рылыс секторындағыларының қызметтерінің тоқтап қалуы болып табылады.

Сонымен қатар, республиканың 13 мыңнан астам кәсіпорындары мен ұйымдарының жинақтаушы зейнетақы қорларына жұмыс берушілердің зейнетақылық жарналарды аударуы жөніндегі қарыздары бар.

2008 жылы мемлекеттік еңбек инспекторлары жүргізген тексерулер қорытындылары бойынша қызметкерлерді заңсыз жұмыстан шығарудың 649 фактісін анықталған. Жіберіл-ген заң бұзушылықтары үшін жұмыс берушілерге қатысты 208 ұйғарым беріліп, 2,0 млн. теңге сомасына 154 әкімшілік айыппұл салынды.

Қызметкерлерді заңсыз жұмыстан шығаруға байланысты айқындалған заң бұзушы-лықтарды талдау жұмыс берушілердің заң бұзушылыққа еңбек заңнамасын білмегендіктен немесе оны дұрыс қолданбағандықтан, жауапты қызметкерлердің өз лауазымдық міндетте-мелеріне селқос қарауынан, еңбекті тиімсіз ұйымдастырудан жол беретінін көрсетіп отыр.

Еңбек қатынастары процесінде қызметкерлерді кемсіту фактілері бар. Еңбек кодексінде еңбекке сыйақы алу құқығын жүзеге асыру кезінде азаматтарды кемсітуге тыйым салатын жеке нормалардың жоқтығы мемлекеттік еңбек инспекторлардың олардың жолын кесу жө-нінде шаралар қабылдауына мүмкіндік бермейді. Осының салдарынан қазақстандықтар өз Отанында бола тұра шетелдік жұмыс берушілер тарапынан айқын кемсітуге ұшырап, шетелдіктерге қарағанда тең емес және неғұрлым кемсітілген жағдайда жұмыс істейді.

Осы уақытқа дейін шетелдік жұмыс берушілер шетелдік қызметкерлерге көп жағдайда бірдей еңбек ететін және дәл сондай біліктілікке ие қазақстандық мамандардың еңбек ақы-сынан ондаған есе көп жалақы төлейді.

Мысалға, «Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ-да шетелдік шебердің өткен жылғы кірісі жалақы мен бір жолғы жол шығысын қоса есептегенде 30 млн. теңгені құраған, дәл сондай кезеңдегі бірдей жұмыс істеген қазақстандық шебердің жалақысы 2,2 млн. теңгені құраған.

��

«СНПС-Ай Дан Мұнай» АҚ-ның еңбек келісім-шартына сәйкес Қазақстан Респуб-ликасындағы қытай мамандары үшін жыл сайынғы ақы төленетін жолдағы уақыты есеп-телінбейтін 90 күнтізбелік күн еңбек демалысын беру көзделген, ал қазақстандық қыз-меткерлерге мұндай демалыс 24 күнтізбелік күнге белгіленген, экологиялық қолайсыз аудандарда тұрғаны үшін ақы төленетін 9 күнтізбелік күн мөлшерінде, сондай-ақ зиянды (аса зиянды) және (немесе) қауіпті еңбек жағдайында жұмыс істегені үшін 6 күнтізбелік күн қосымша демалыс белгіленген. Осы кәсіпорындағы шетелдік мамандар жалақысының мөлшері 351,2 мың теңгені құрайды, ал бірдей лауазымдағы қазақстандықтардың жалақысы еңбек келісім-шартына сәйкес 82,4 мың теңгені құрайды. Нәтижесінде еңбек ақы төлеудегі айырмашылық 4,0 есе артады. Шетелдік және отандық мамандарға еңбек ақы төлеудегі әділетсіздік іс жүзінде басқа компаниялардың барлығында байқалады.

Мұндай кемсіту фактілері жалғыз бұл емес және Алматы қаласының, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарының шетелдік компанияларында анықталған.

Мұндай заң бұзушылықтардың себептері мен шарттарына жүргізілген талдау Қазақ-стан Республикасы Конституциясының 14 және 21 баптарында бекітілген кемсітудің кез келген түріне тыйым салынуына қарамастан Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде (бұдан әрі - Кодекс) еңбекке сыйақы төлеу кезінде қызметкерлерді кемсітуге тікелей тыйым салынбағанын көрсетті.

Бұл ретте, мұндай ережелер Қазақстан Республикасы ғана емес, сонымен бірге ком-паниялары біздің елімізде қызмет істеп жүрген мемлекеттер де ратификациялаған халық-аралық келісім-шарттарда регламенттелген және қамтылған.

Халықаралық еңбек ұйымының №111 «Еңбек және жұмыспен қамту саласындағы кемсіту туралы» Конвенциясының 1-бабына сәйкес кемсіту деп еңбек және жұмыспен қамту саласындағы мүмкіндіктер мен қарым-қатынасты жоюға немесе бұзуға әкеп соғатын шетел-дік белгісі бойынша кез келген бөлектеу, жол бермеу немесе артық көру түсіндіріледі.

Сонымен қатар, «Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы» Халық-аралық пактінің 7-бабында Пактіге қатысатын мемлекеттер әрбір адамның тең құндылықты еңбекке әділ жалақы мен ешқандай да айырмашылықсыз тең сыйақыны қоса алғандағы әділ және қолайлы еңбек шартына құқығын мойындайды деп анықталған.

Конвенцияның 1-бабының 2 тармағына сәйкес белгілі бір жұмысқа қатысты оның ерекшелік талаптарына негізделген кез келген бөлектеу, жол бермеу немесе артық көру кемсітілу деп саналмайтынын атап өткен жөн.

Осыған байланысты жоғарыда айтылған проблемалық мәселелер бірдей біліктілікке ие және тең еңбек атқаратын қызметкерлерге қатысты.

Мұндай әлеуметтік теңсіздіктің ұлтаралық негіздегі бұқаралық және басқарусыз қақ-тығысқа ұласып, белгілі бір өңірдегі де, сол сияқты республикадағы да қоғамдық-саяси ахуалды тұрақсыздандыруы мүмкін жанжалды орта туғызатынын атап өткен жөн.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі еңбек қорғау саласындағы құқықтық негізді белгіледі. Кәсіподақтар органдарының пікірі бойынша еңбек қорғау жөніндегі қоғамдық инспектор – бұл ұйымдардағы еңбек қауіпсіздігі мен қорғауды қоғамдық бақылаудың барын-ша объективті және ең көп тараған буыны. Еңбек қорғау жөніндегі қоғамдық инспектор өз өндірістік бөлімшесі қызметкерлерінің арасында үнемі жүріп, еңбек қауіпсіздігі мен қорғау мәселелері бойынша өндірістік процеске қатысушылардың қарым-қатынасына басқалар-дан артық ықпал етеді. Қызметкерлердің өмірін, денсаулығын және еңбекке қабілеттілігін қорғау оның еңбек қауіпсіздігі мен қорғау саласындағы біліктілігіне, белсенді қызметіне тәуелді.

Осы арада Қазақстанда, Төтенше жағдайлар министрлігінің мәліметтері бойынша, 2008 жылы өнеркәсіп кәсіпорындарында 216 мыңнан астам техникалық қауіпсіздік ережелері мен нормаларын бұзушылық айқындалған. 2008 жылдың он айының қорытындылары бойын-ша Қазақстан Республикасында тіркелген бақытсыздық жағдайларының саны 1990 болған. 2008 жылы он айдың ішінде өліммен аяқталған зардап шеккендер саны – 327 адам.

60

2006 жылы Қазақстан Республикасында ХЕҰ-мен бірлесіп 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы лайықты еңбек Ұлттық бағдарламасы әзірленіп, бекітілген. Бағдарламаның мақсаты лайықты еңбекті даму стратегиясының негізгі компоненті ретінде, сондай-ақ үкімет пен оның негізгі әлеуметтік әріптестері жүзеге асырып жатқан мемлекеттік саясаттың мақсаты ретінде алға тарту. Оқыту жүйесін жетілдіруді, шағын кәсіпорындарда еңбекті қорғауға жүйелі көзқарасты енгізуді қамти отырып, еңбек қорғау саласындағы мамандардың жұмысын жақсарту және тиімділігін арттыру жөніндегі қосымша шаралар қабылдау қажет. Еңбек қорғауды басқару жүйелерін халықаралық стандарттарға сәйкес келтіруге ерекше көңіл бөлу қажет.

***Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берілген ең төменгі

зейнетақы мөлшеріне, жасы бойынша, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айы-рылған жағдайда әлеуметтік қамсыздандырылуға құқығы бар.

Шетелдіктер мен Қазақстанда тұрғылықты тұратын азаматтығы жоқ адамдар Орталық-тан төленетін зейнетақылық төлемдер мен мемлекеттік әлеуметтік өтемақыларға құқықта-рын Қазақстан Республикасы азаматтарымен бірдей пайдаланады.

2007 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақылар мен өтемақылар «айма-ай» принципі бойынша төленеді.

2006 жылдан бастап мемлекеттік базалық әлеуметтік өтемақыларды төлеу үшін бірың-ғай әлеуметтік индикатор болып ең төменгі күнкөріс деңгейі анықталған.

Жыл сайын ең төменгі күнкөріс деңгейінің артуына байланысты мүгедектік, асырау-шысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік базалық әлеуметтік өтемақылар арттырылып отырады. 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап ең төменгі күнкөріс деңгейінің 12025 теңгеден 13470 теңгеге дейін артуына байланысты мемлекеттік әлеуметтік өтемақы (МӘӨ) мөлшері орта есеппен 12 %-ға арттырылды.

Мемлекет басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы Жолдауы шеңберінде халықтың тір-шілік деңгейін одан әрі көтеру үшін МӘӨ мөлшерін жыл сайын орта есеппен 9%-ға өсіріп отыру көзделеді.

Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз етудің көпдеңгейлі жүйесі қол-данылады.

2005 жылы бірінші (базалық) деңгейді құрайтын базалық зейнетақы төлемінің енгізілуі егде адамдардың кірістерін арттырудағы маңызды шара болды.

2008 жылдан бастап оның мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінің 40% деңгейінде белгіленген және осы ставканы 2011 жылға дейін сақтау көзделуде.

2011 жылдан бастап базалық зейнетақы төлемінің мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейі 50%-ға дейін жеткізіліп, кезең-кезеңімен 75%-ға дейін жеткізілетін болады.

Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің екінші (міндетті) деңгейін 1998 жылғы 1 қаң-тарға дейін еңбек өтілі бар жағдайда ынтымақтық жүйеден төленетін (мемлекеттік бюджет) және жинақтаушы зейнетақылық қорлардан міндетті зейнетақылық жарналар есебінен тө-ленетін зейнетақылар құрайды.

Зейнетке шыққан 1,6 млн.-нан астам зейнеткерлер төлем көзі республикалық бюджет болып табылатын ортақ негізде зейнетақымен қамтамасыз етіледі.

Зейнетақы төлемдері мөлшерінің артуы жыл сайын инфляция деңгейін ескере отырып жүзеге асырылады, бұл ретте 2005 жылдан бастап индексация тұтыну бағалары индекса-циясының алдын алып жасалады.

2009 жылғы 1 қаңтардан бастап барлық зейнетақы төлемдерін алушыларға зейнетақы-лық төлем мөлшері айлық есептік көрсеткіштің 28 есе мөлшерінің жетпіс пайызы, бірақ алып жүрген зейнетақылық төлемдері мөлшерінің жиырма екі пайызынан кем емес мөлшердегі шектеуді ескере отырып олардың алып жүрген зейнетақылық төлемдері мөлшерінің 30 пайызына көтерілді. Бұл ретте зейнетақылық төлемдерді есептеу үшін ескерілетін кірісті

61

шектеу айлық есептік көрсеткіштің 25 есе мөлшерінен 28 есе мөлшеріне дейін (29200 теңгеден 35644 теңгеге дейін) көтерілді.

Нәтижесінде зейнетақылар былай көтерілді:- 1332,8 мыңнан астам зейнеткерлерге - 30%-ға; - 1,5 мыңнан астам зейнеткерлерге - 22%-ға;- 251,2 мыңнан астам зейнеткерлерге – 26733 теңге, бірақ 22%-дан кем емес шектеуді

ескере отырып - 30%-ға көтерілді.Бұл тұтас алғанда зейнетақының орташа мөлшерін 25%-ға көтеруге мүмкіндік берді.Соңғы 9 жылдың ішінде (2000-2009 жылдары):- зейнетақының ең төменгі мөлшері базалық зейнетақы төлемін ескере отырып 4,4 есе

(3500 теңгеден 22493 теңгеге дейін) артты;- зейнетақылық төлемдердің орташа мөлшері базалық зейнетақы төлемін ескере оты-

рып 5 еседен артық (4462 теңгеден 22493 теңгеге дейін) өсті;- ең жоғарғы зейнетақылар 4 есе (8156 теңгеден 32121 теңге дейін) дейін көтерілді.Үшінші (қосымша) деңгей – ерікті және ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен

төленетін зейнетақылар.Зейнетақылық төлемдер мен мемлекеттік әлеуметтік өтемақыларды көтеру, сондай-ақ

базалық зейнетақы төлемін кезең-кезеңімен көтеру саясаты жалғаса беретін болады.Жинақтаушы зейнетақы қорының жұмыс істегеніне көп уақыт бола қоймағанына бай-

ланысты (берілген баға бойынша зейнетақы жарналарын аударудың 40 жылдан артық кезе-ңі оңтайлы болып табылады) жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақылар мөлшері мардымсыз.

Мемлекет басшысының «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жол-дауын жүзеге асыру мақсатында 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істейтін әйелдер үшін жүктіліктің, босану мен ана болудың міндетті әлеуметтік сақтандыруы енгізілді.

Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар өз уақытында жә-не толық төленген жағдайда Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан жұмыс істейтін әйелдерге жүктілікке және босануға байланысты кірісінен айырылған жағдайда жүктілік пен босану бойынша демалысының барлық күндеріне орташа айлық жалақы мөлшерінде әлеуметтік төлем, сондай-ақ орташа айлық кірістің 40% мөлшеріндегі бала күту жөніндегі бала бір жасқа толғаннан бастап берілетін әлеуметтік төлем төленеді.

Бұл ретте егер ертеректе жүктілік немесе босану бойынша, сондай-ақ бала күту бой-ынша демалыста жүрген кезеңде әйелдер жинақтаушы зейнетақы жүйесінен шығып қалып отырса, енді жүктілікті, босану мен ана болуды міндетті әлеуметтік сақтандырудың енгізі-луіне байланысты тағайындалған әлеуметтік төлемдерден 10% міндетті зейнетақы жарнасы ұсталып, жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылады.

Осылайша, декреттік демалыста және 1 жасқа дейінгі бала күту бойынша демалыста жүрген әйел зейнетақылық жинағын қалыптастыруды жалғастыра береді.

Ортақтас зейнетақылар мен базалық әдеуметтік төлемдерді көтеру, сондай-ақ мемлекет-тік базалық зейнетақы төлемін кезең-кезеңімен арттыру саясаты жалғаса беретін болады.

Жоғарыда баяндалған әлеуметтік қатынастар саласындағы жағдаяттар Қазақстан Республикасының Үкіметі мен ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министр-лігіне 2009-2011 жылдарда мына заңнамалық актілерді әзірлеп, қабылдауды ұсынуға мүмкіндік береді:

1) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаматтардың жеке са-наттарын әлеуметтік қолдау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу тура-лы» (Мемлекет басшысының 2008 жылғы жолдауын іске асыруға бағытталған, орындалу мерзімі – 2009 жыл);

2) «Кейбір заңнамалық актілеріне көші-қон процестері мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» (орындалу мерзімі – 2009 жылдың 4-ші тоқсаны);

62

3) Еңбек кодексін жетілдіру, оған шетелдік компаниялар қызметкерлерінің бірдей ең-бегіне ақы төлеу кезінде олардың ұлтына, азаматтығына қарамастан кемсітудің кез келген түріне тыйым салу жөніндегі толықтырулар енгізу;

4) 2011 жылы Халықаралық Еңбек Ұйымының №128 «Мүгедектік бойынша, жасына байланысты және асыраушысынан айырылған жағдайдағы өтемақылар туралы» Конвен-циясын (Женева, 1967 жылғы 29 маусым) ратификациялау;

5) шетелдіктер қатысқан кәсіпорындардағы еңбек заңнамасының сақталуына мемле-кеттік бақылауды қатайту жөнінде шаралар қабылдау; әрбір айқындалған факті бойынша, ішкі еңбек нарығын заңсыз көші-қоннан және республикаға жұмыс күшін негізсіз импорт-таудан қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі шараларды қабылдау;

6) 2010 жылы «Ұжымдық шарттар туралы» ҚР Заңын әзірлеп, қабылдау.

Денсаулық сақтау, медициналық көмек алу құқығы

Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың заңда белгіленген денсау-лығын сақтау, кепілдік берілген көлемдегі тегін медициналық көмек пен ақылы медициналық көмек және мемлекеттік және жеке емдеу мекемелерінде, сондай-ақ жеке медициналық практикамен айналысатын адамдардан ақылы медициналық көмек алу құқығын көздейді.

Халықтың денсаулығы республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты факторларының бірі болып табылады. Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік саясат-тың негізгі принциптері мен міндеттері Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулы-ғын қорғау, сапалы медициналық қызмет көрсету және оларды мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз ету конституциялық құқықтарын сақтау болып табылады.

Мемлекет басшысы, Үкімет бұл мәселелерге оларды ұлттық басымдықтар санатына жатқыза отырып ерекше көңіл бөледі, сондықтан халықтың денсаулық күйін жақсарту және саланы одан әрі дамыту Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті елдері қатарына кіруі үшін міндетті шарттардың бірі деп қарастырылады.

Қазіргі уақытта денсаулық сақтауды дамыту институционалдық түрлену, кадрлық әлеуетін дамыту, сапалы медициналық қызмет көрсету кезеңіне еніп отыр. Аурудың алдын алу және салауатты өмір салтын қалыптастыру басымдыққа айналуда, бұл Мемлекет басшы-сының 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауында айтылған.

Азаматтардың денсаулығын нығайтуға ана мен бала денсаулығын жақсарту, әлеуметтік маңызды аурулардың, жарақаттанудың, ауыртпалығын азайту, санитарлық-эпидемиология-лық әл-ауқатты қамтамасыз ету, салауатты өмір салтын қалыптастыру және дұрыс тамақтану сияқты мақсаттар кіреді.

Қазақстанда соңғы үш жылдың ішінде халықтың туу деңгейінің 13%-ға өсуі, жалпы өлім деңгейінің тұрақталуы, тиісінше халықтың табиғи өсу коэффициентінің 1,6 есе артуы байқалуда.

Ана мен бала өлімін төмендету жөніндегі бағдарламасының жүзеге асырылуы бары-сында балалық пен тууға көмектесуді ұйымдастыру базасының нығаюы, олардың қазіргі заманғы, негізінен диагностикалық және оңалту құрал-саймандармен жабдықталуы жал-ғасуда, кәсіптік медициналық тексеру кезінде анықталған ауру балалардың сауығу үлес салмағы артуда, жүкті әйелдер, ауру және бекітілген аурулар тізбесі бойынша диспансерлік есепте тұратын балалар дәрі-дәрмекпен тегін қамтамасыз етіледі. Ана өлімі көрсеткішінің төмендеу үрдісі пайда болды.

Әлеуметтік-маңызды аурулар елеулі экономикалық зардап шеккізіп, күтілетін өмір сүру ұзақтығын азайтады.

Өткен үш жылдың ішінде туберкулезбен сырқаттану (11%-ға) және туберкулезден қай-тыс болу (19%-ға) көрсеткіштерінің төмендеуі байқалады, алайда одан әрі материалдық-

63

техникалық жабдықтау, туберкулездің орнықты емделуді қажет ететін түрімен ауырған-дарды мәжбүрлеп емдеу және оқшаулау шараларын күшейту қажет.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметтері бойынша Қазақстан АҚТҚ/ЖҚТБ жұқтырудың шоғырланған кезеңінде – халықтың 0,2%, ал әлемдік орташа көрсеткіш – 1,1%. АҚТҚ инфекцияның таралуын тұрақтандыру мақсатында алдын алу іс-шараларын ұлғайтуды көздейтін ЖҚТБ эпидемиясына қарсы әрекет ету жөніндегі бағдар-ламаны жүзеге асыру жалғаса беретін болады.

Жарақаттан, бақытсыздық жағдайлардан және уланудан қайтыс болу Қазақстан Респуб-ликасындағы халық өлімі себептерінің ішінде екінші орын алады. Көлік-коммуникациялық кешен қызметімен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету проблемалары бойынша іс-қи-мылды үйлестіруді күшейту, сондай-ақ өндірістегі еңбек қауіпсіздігін қорғауды күшейту қажет.

Санитарлық-эпидемиологиялық ахуалды одан әрі тұрақтандыру және қоғамдық ден-саулықты жақсарту өзекті мәселе болып қалуда. Халықтың ауыз сумен қамтамасыз етілуін жақсарту мақсатында «Ауыз су» Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес ауыз судың сапасы-на зертханалық бақылау жасайтын қолданыстағы санитарлық-эпидемиологиялық қызмет зертханаларын жаңарту және қазіргі заманғы зертханалық құрал-жабдықтармен жабдықтау іс-шаралары жүргізілуде.

Соңғы үш жылдың ішінде дәрілік заттардың қазақстандық нарығының көлемі шамамен 2 есе артты. Соған қарамастан дәрілік заттарға қол жеткізілуі мен оның сапасы проблема күйінде қалуда. Халықты дәрілік заттармен қамтамасыз етуді жақсарту мақсатында дәрілік заттарды дистрибуциялаудың бірыңғай орталығы құрылатын болады, сондай-ақ дәрімен ам-булаториялық қамтамасыз ету жүйесі жетілдірілетін болады.

Жылдан-жылға кадрлар тапшылығы проблемасы артып келеді, әсіресе ауылды жерлерде. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің жаны-нан медицина кадрларын ауылды жерлерге бекіту тетігі және жас мамандарға арналған әлеуметтік пакетті қалыптастыру жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге арналған жұмыс тобы құрылды. Медициналық жоғары оқу орындарына қабылдау көбейтілетін болады.

Республиканың медициналық және фармацевтикалық білім беру сапасын көтеру мақ-сатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 24 сәуірдегі №317 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының медициналық және фармацевтикалық білім беруін реформалау тұжырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу жалғасуда. Тү-лектерді клиникалық дайындау сапасын көтеру үшін 4 медициналық жоғары оқу орнына арналған әмбебап клиникалар салу жоспарланған.

Медицина қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендігі көрсетілетін қызмет сапасына әсер етеді. Бұл проблеманы шешу үшін психоэмоциялық және дене салмағы үшін жалақы көтеру коэффициенттері арттырылатын мамандықтар тізбесі ұлғайтылуда. Сонымен қатар, медицина қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу жүйесін жетілдіруді қоса алғандағы ти-імді себептік және ынталандыру тетіктері енгізілетін болады.

Астана қаласында 6 қазіргі заманғы клиникадан медициналық кластер негізінде ұйым-дастырылған Ұлттық медициналық холдинг жоғары мамандандырылған көмек көрсетуге арналған ғылыми, практикалық базаға, әлемдік стандарттарға сай келетін медициналық кадрларды дайындау және қайта дайындау орталығына айналады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, медициналық қызмет сапасын көтеру үшін білікті кадрларды дайындауды жетілдірумен қатар, денсаулық сақтаудың жеке секторын дамыту және медициналық қызмет көрсету кезіндегі бәсекелестікті ынталандыру қажет. Бұл жағ-дайларда азаматтардың дәрігерді еркін таңдау құқығын жүзеге асыру қажет.

Денсаулық сақтау құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 29-бабында бекітілген, білікті медициналық көмек алу құқығы – 2006 жылғы 7 шілдедегі № 170-III «Азаматтардың денсаулығын қорғау туралы» ҚР Заңында, Қазақстан Республикасы Пре-зидентінің 2004 жылғы 13 қыркүйектегі №1438 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Рес-

64

публикасының денсаулық сақтауды реформалау және дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы №1213 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарында, Қазақстан Респуб-ликасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 қыркүйектегі №853 қаулысымен бекітілген 2008-2009 жылдарға арналған тегін медициналық көмектің кепілді көлемінің тізбесінде бекітілген.

Мемлекет басшысының тапсырмасын іске асыру, денсаулық сақтау саласындағы бірың-ғай саясат құру және нормативтік құқықтық базаны жетілдіру мақсатында «Халықтың ден-саулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы кодексінің жо-басы әзірленіп, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілді, онда пациенттердің, медицина қызметкерлерінің құқықтары мен міндеттері, денсаулық сақтау субъектілерінің жауапкершілігі сияқты мәселелер, медициналық этика мәселелері, қоғамдық денсаулықты қорғау реттелетін болады. Сонымен қатар денсаулық сақтау стандарттары, халықтың ақпараттануы мен денсаулық сақтау жүйесінің ашықтығын арттыру жоспарлары әзірленетін болады, министрлік пен әкімдіктер арасында меморандумдар жасалып, олар денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиялық бағыттарын жүзеге асыруға негіз болады.

Денсаулық сақтау саласындағы заңнаманы кодификациялау медицинаның мәртебесін көтеруге, денсаулық сақтау саласындағы қолданылып жүрген саны көп заңнамалық актілерді жүйелеуге, оларды халықаралық заңнамамен үйлесімді етуге, азаматтарға медициналық көмек көрсету деңгейін арттыруға және қоғамның денсаулық сақтау мәселелеріне көзқара-сын өзгертуге мүмкіндік береді.

Шалғай ауылды жерлердің тұрғындары жоғары мамандандырылған медициналық кө-мек ала алмайтынынын атап өткен жөн. Бұл факті азаматтардың қол жетімді білікті медициналық көмек алу құқықтарын шектейді.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасының Үкіметіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне 2009-2011 жылдардағы кезеңде іс жүзінде мына шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Респуб-ликасы кодексінің қабылдануын жеделдету.

2. Әйелдер мен балаларға медициналық көмекті жетілдіру үшін ДДҰ ұсынған бағдар-ламаларды енгізу.

3. Жазылмайтын ауруларды күтуге арналған бөлімшелер (хоспистер) ашу.4. Медициналық қызметкерлерді озық шетелдік тәжірибеге сәйкес медициналық көмек

көрсетуге оқытуды жетілдіру.5. Денсаулық сақтау саласындағы менеджмент, ресурстарды басқару және қаржылан-

дыру мәселелері бойынша басқарушы буын кадрларын дайындау және қайта дайындау.6. Пациенттің қауіпсіздігі мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету саласындағы әдіс-

темелік базаны әзірлеу және енгізу.7. Материалдық әл-ауқатын арттыру және еңбегін ынталандыру мақсатында медици-

на қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу жүйесін жетілдіру. Медицина қызметкерлеріне төмен жалақы төлеу барлық жерде төмен деңгейдегі – балалар емдеу-емханалық мекемелерінде, сондай-ақ ауылды жерлерде кадрлардың жетіспеуіне әкеп соқты. Кадрларды ауылды жер-лерде және шалғай өңірлерде жұмыс істеуге тарту мақсатында мамандарға жеңілдіктер беру және көтермеулеу жүйесін қарастыру қажет.

8. Туберкулезге қарсы қызметтің барлық деңгейлерінің қызметіне баға беру, тубер-кулезбен ауырғандарды емдеуге қатаң эпидемиологиялық бақылау жүйесін енгізу, сатып алынатын туберкулезге қарсы дәрі-дәрмектердің сапасына талапты арттыру.

9. Тамақ өнімдері қауіпсіздігін бақылаудың қазіргі заманғы жүйесін қалыптастыруды және жетілдіруді, соның ішінде шетелден келіп түсетін гендік модификацияланған тамақ өнімдері көздеріне тиімді бақылауды қамтамасыз ету.

65

10. «2006-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ЖҚТБ эпидемиясына қарсы әрекет ету» республикалық бағдарламаларының іс-шараларын жүзеге асыруға тиісті бақылауды қамтамасыз ету.

11. Дәрілерге бекітілген бағаларды пайдалана отырып халықты амбулаториялық дең-гейде дәрімен қамтамасыз етудің жаңа тиімді моделін енгізу.

12. Мемлекеттік емдеу мекемелерінің, сондай-ақ денсаулық сақтау саласындағы ғы-лыми зерттеулердің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету.

13. Донорлықпен, адам органдары мен тканьдарын трансплантациялаумен байланысты мәселелер жөніндегі нормативтік құқықтық акті әзірлеп, қабылдау.

14. Азаматтардың медициналық ұйымдарды еркін таңдау, сондай-ақ дәрігерді еркін таңдау құқықтарын қамтамасыз ету үшін 1997 жылғы 19 мамырдағы «Қазақстан Республика-сында азаматтардың денсаулығын қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 44-бабын жүзеге асыру жөніндегі шаралар қабылдау. Осыған орай Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрі міндетін атқарушының 2004 жылғы 15 желтоқсандағы №874 «Амбулаториялық-емханалық көмек көрсету ережелерін бекіту туралы» бұйрығына қажетті өзгерістер енгізу.

Мүмкіндігі шектеулі адамдардың (мүгедектердің) құқықтары

Мүгедектердің негізгі құқықтарын қамтамасыз ету және олар үшін қоғам өміріне қа-тысудың тең мүмкіндіктерін жасау әлеуметтік мемлекеттің маңызды функцияларының бірі болып табылады.

Бұл проблеманың өзектілігі елдегі мүгедектер санының көптігімен ғана емес, мүге-дектікті түсінудегі елеулі өзгерістермен, мүмкіндіктері шектеулі адамдарды әлеуметтік қор-ғауды ұйымастыруға жаңа көзқарастармен де байланысты.

Мүгедектік халықаралық стандарттарға сәйкес функционалдық жетіспеушілікпен және мүмкіндіктерінің шектелуімен ғана бітпейді, ол адамның қоршаған ортамен және қоғамдық жағдаймен өзара іс-қимылының бұзылуымен сипатталады. Ол адамның әлеуметтік рөлін орындауына кедергі жасап, адамның шынайы мүмкіндіктері мен оның жасындағы қалыпты жағдайда білімі, мәдениеті және кәсіптілігі болған кезде одан күтуге болатын мүмкіндіктері арасындағы сәйкессіздікті тудырады.

Мүгедектікті түсінуге мұндай көзқарас мүгедекке жоғалтқан тіршілік ету санаттарын өтейтін немесе орнын толтыратын және оған адамның негізгі құқықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жағдай жасайтын шаралар мен амалдардың жиынтығын анықтауға мүм-кіндік береді.

2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасындағы мүгедектер-дің саны 466,3 мың адамды құраған (немесе жалпы халық санының 3%), оның ішінде 10% (43,1 мың адам) – балалар.

1. Мүгедектікті медициналық әлеуметтік сараптау және анықтау

2008 жылдың қорытындылары бойынша мүгедектікке алғашқы шығудың қарқынды көрсеткіші 10 мың адамға 28,2 жағдайды құраған, бұл өткен жылғымен салыстырғанда ша-малы жоғары, бірақ 2003-2006 жылдармен салыстырғанда төмен.

Өңірлік тұрғыдан алғашқы мүгедектік деңгейі Қарағанды (36,8), Оңтүстік Қазақстан (33,0), Ақмола (32,7), Маңғыстау (31,9), Солтүстік Қазақстан (31,9), Батыс Қазақстан (30,3) облыстарында жоғары болып қалуда.

Ауырлық дәрежесі бойынша 1-ші және 2-ші топтың мүгедектері басым – 23,5 мың адам немесе 64% (өткен жылмен салыстырғанда 2% өскен). 3-ші топтың мүгедектері 13,1 мың адам – 36%.

66

Жасы бойынша мүгедектіктің жасару үрдісі байқалады. 2008 жылдың қорытындылары бойынша республикада алғаш рет мүгедек боп 44,4 мың адам танылған, олардың ішінде: 75,4% - еңбекке жарамды жастағы адамдар, 7,0% - егде жастағы адамдар, 17,5% - балалар.

Мүгедектік пен оның ауқымы бірқатар себептердің әсеріне – ұлттың денсаулығының жай-күйіне, денсаулық сақтаудың даму деңгейі мен медициналық қызметтің қолжетімділі-гіне, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі мен оның басымдықтарына, экологиялық ор-таның жай-күйіне, тарихи және саяси себептерге және т.б. байланысты екені белгілі.

Балалар арасындағы алғашқы мүгедектік деңгейінің кейбір жоғарылауы байқалады. Егер де 2007 жылы 7,3 мың бала мүгедек боп танылса, 2008 жылы – 7,8 мың бала танылған.

Балалар мүгедектігінің құрылымында өткен жылдардағы сияқты туа біткен ауытқумен байланысты мүгедектік алғашқы орында (бұл патология бойынша 2,3 мың бала немесе 32,6% мүгедек деп танылған (2007 жылы – 2,1 мың бала – 31,8%).

Алматы (39,9%) және Астана (38,7%) қалаларында, Ақмола (36,4%), Қарағанды (35,7%) және Оңтүстік Қазақстан (34,2%) облыстарында туа біткен ауытқу салдарынан болған ал-ғашқы мүгедектік көп көңіл бөлуді талап етеді. Екінші орында жүйке жүйесі аурулары – 25,3% (2007 жылы – 24,4%), Жамбыл (28,2%) және Қостанай (29,2%) облыстарында жоғары деңгейде сақталуда.

Үшінші орында – психикасы бұзылу – 11,8% (2007 жылы – 13,0%), Қостанай (19,6%), Қызылорда (20,0%) және Маңғыстау (18,1%) облыстарында жоғары деңгейі сақталуда.

Осылайша, мүгедектікке алғашқы шығудың өсу үрдісі тиісінше мүгедектіктің ауыр топ-тарын анықтауға алып баратын қан айналымы жүйесі аурулары, туберкулез, онкологиялық аурулар сияқты аурудың ауыр және асқынған түрлерінің артуымен байланысты. Бұл ха-лықты, әсіресе ұзақ уақыт бойы және жиі ауыратын адамдарды диспансерлеудің төмен деңгейінің салдары. Кейбір өңірлерде созылмалы аурулар мен мүгедектерге арналған оң-алту бағытындағы емдеу мекемелерінің болмауынан.

Мүгедектің алдын алудың тиімділігін арттыру үшін медициналық-әлеуметтік сарапта-ма мен денсаулық сақтау ұйымдарының бірлескен күш-жігерін пайда болатын (дене, ақыл-ес, психикалық және сенсорлық) кемістіктердің алдын алуға және дер кезінде айқындауға, кемістіктің функционалдық шектеулерге (мүгедектікке) көшуіне жол бермеуге бағыттау қажет.

Мүгедектікті анықтау кезіндегі әкімшілік кедергілерді жою мақсатында халықтың әлеу-меттік-әлсіз топтарының жағдайын жақсарту үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі №750 қаулысымен бекітілген Медициналық-әлеуметтік сараптама жүргізу ережелеріне Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 қарашадағы №1113 қаулысымен анатомиялық кемістігі бар адамдарды медициналық-әлеуметтік сараптамаға жіберу процедурасын оңайлату, сондай-ақ мүгедектік тобы қайта куәландыру мерзімінсіз белгіленетін анатомиялық кемістіктер тізбесін 27-ден 44 тармаққа дейін арттыру бөлігінде толықтырулар мен өзгерістер енгізілді.

Сонымен бір мезгілде аумақтық бөлімшенің сараптамалық қорытындыны шығару мер-зімі 2 есе қысқартылды, медициналық ұйымдардың МӘС-ға жолдаманы (088/у нысаны) толтырудың сапасы мен негізділігіне жауапкершілігі күшейтілген.

2. Мүгедектікке қатысты мемлекеттік саясаттың тиімділігінің критерийлері. Мүгедектерді әлеуметтік қорғаудың нормативтік құқықтық базасы

Мүгедектерге қатысты мемлекеттік саясаттың тиімділігі бірқатар критерийлер бойын-ша бағаланады: мақсаттары, арнайы заңнаманың болуы, аазматтық құқықтарды жүзеге асыруға қол жеткізілу, жеңілдіктер мен өтемақы жүйесінің болуы, табиғи және ақпараттық ортаның қол жетімдігі.

Қазақстанда мүгедектерге қатысты мемлекеттік саясаттың көп жылдық тарихы бар. Бұл тұрғыда 1991 жыл бетбұрыс жылы болды, елде тұңғыш рет «Қазақстан Республикасында

67

мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы» ҚР Заңы қабылданды. Бұл Заңда алғаш рет мемлекеттік саясаттың мақсаты мүгедекке көмек беру емес, «мүгедектердің тіршілік етуі үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге арналған әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және ұйымдық жағдай жасау» болып жарияланды. Сол арқылы қолданыстағы Заң әлем қауымдастығы пайдаланатын мүгедекке көзқарасты жариялады.

Алайда іс жүзінде саясаттағы жаңа көзқарасты жариялаудан оны жүзеге асыруға көшу қолдан келмеді. Мүгедектерге арналған ашық қоғамның формалды жарияланған мақсатта-ры мен мүгедектердің еңбекке, қоғам өміріне шынайы қатысуы арасында қоғамның мұндай көшуді жүзеге асыруға дайын болмауынан (бірінші кезекте қаржылық-экономикалық жа-ғынан) белгілі бір қашықтық пайда болды.

Бұл үшін нақты жағдайлар тек ағымдағы онжылдықтың орта шеніне қарай қалыптас-ты. 2005 жылы мүгедектіктің алдын алуды, мүгедектерді әлеуметтік қорғау мен оңалтуды, олардың қоғамға қосылуы үшін қажетті жағдайларды жасауды мемлекеттік саясаттың мақ-саты деп жариялаған «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» ҚР Заңы қабылданды.

Осы заңмен қатар мүгедектерге қатысты мемлекеттік саясаттың нормативтік құқықтық базасын «Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылған жағдайда және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы», «Қа-зақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы», «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы», «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы», «Қызметкердің еңбек (қызметтік) міндеттерін орындау кезінде оған өмірі мен денсаулығына келтірілген зияны үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы», «Арнайы әлеуметтік қызмет көрсетулер туралы» Қазақстан Республикасының заңдары құрайды.

Мүгедектердің құқықтарын тиімдірек жүзеге асыру үшін 2008 жылғы 11 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің №711 «Мүгедектер құқықтары туралы Конвенция-ға және Мүгедектер құқықтары туралы Конвенцияның Факультативтік хаттамасына қол қою туралы» Жарлығы қабылданды, бұл Қазақстанның халықаралық аренадағы тұғырын нығайтуға жағдай жасайды, мемлекеттің адам құқықтары саласындағы халықаралық стан-дарттарды енгізуге бейім екенін растайды және елімізде мүгедектердің құқықтарын неғұр-лым тиімдірек жүзеге асыруға арналған құқықтық өріс қалыптастырады.

Қазақстан Республикасының БҰҰ-ның Мүгедектер құқықтары туралы Конвенциясына және оның Факультативтік хаттамасына қатысуы шарттарын дайындау жөніндегі ұсыныс-тар әзірлеу үшін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2008 жылғы 8 қазандағы №251-ө өкімімен жұмыс тобы құрылды, ол өз жұмысының қорытындылары бойынша Қа-зақстан Республикасының Үкіметіне тиісті ұсыныстар жолдады.

3. Мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесі Қазіргі уақыттағы қолданылып жүрген мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесі

ортақтас болып табылады және мемлекеттік кепілдіктерге негізделеді. Ол мыналарды қамтиды:

- әлеуметтік қамсыздандырудың көп деңгейлі жүйесі (мемлекеттік әлеуметтік жәр-демақылар мен арнайы мемлекеттік жәрдемақылар, бірмезгілдік әлеуметтік төлемдер);

- техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдар беру (протездеу және протездік-орто-педиялық бұйымдармен қамтамасыз ету, сурдоқұралдармен және сурдокөмекпен қамтамасыз ету, тифлоқұралдармен қамтамасыз ету);

- арнайы әлеуметтік қызмет көрсету (медициналық-әлеуметтік мекемелерде және әлеуметтік қызметтердің әлеуметтік қызмет көрсетуі және оңалтуы);

- материалдық көмек көрсету (атаулы әлеуметтік көмек, тұрғын үймен көмек).

68

Мемлекеттік қамсыздандыру жүйесінің деңгейлері:кепілді әлеуметтік көмектің бірінші деңгейі – мүгедектерге мемлекеттік жәрдемақылар

(еңбек қабілетінен айырылған жағдайда базалық әлеуметтік төлем болып мүгедектігі бой-ынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы табылады, ол азаматтардың тиісті санаттарына еңбек өтілі мен табысына қарамастан және мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен бе-ріледі);

кепілді әлеуметтік көмектің екінші деңгейі – жұмыс берушілердің әлеуметтік сақтан-дыру қорына аударымдары есебінен міндетті әлеуметтік сақтандыру (міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізудің негізгі мақсаты – әлеуметтік қатерлердің пайда болуы нә-тижесінде жоғалтқан кірістерінің бір бөлігін өтеу болып табылады. Бұл жағдайда әлеуметтік төлемдер мөлшері қызметкердің кірісі мен жүйеге аударудың ұзақтығына тікелей тәуелді);

үшінші деңгей – азаматтардың ерікті жинақтары, олар болашақта қызметтік міндеттерін орындау кезінде зардап шеккен қызметкерлерге арналған әлеуметтік төлемдерге айналады.

Мүгедектерді әлеуметтік қолдау «Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылған жағдайда және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы», «Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы» ҚР Заңдарына сәйкес жүзеге асырылады. Соларға сәйкес мүмкіндіктері шектеулі адамдар мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы (бұдан әрі – МӘЖ) және жеңілдіктердің орнына мемлекеттік арнайы жәрдемақы (бұдан әрі – МАЖ) алады.

Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес мемлекеттік әлеуметтік жәрде-мақылардың мөлшері 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2008 жылғы 1 шілдедегі мөлшері-мен салыстырғанда 12 пайызға, ал 2008 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда – 28 пайызға өсті.

2009 жылы мүгедектерге жалпы негізде төленетін әлеуметтік жәрдемақылардың (МӘЖ және МАЖ) жалпы мөлшері мыналарды құрайды:

Бірінші топтың мүгедектері үшін – 20 102 теңге;екінші топтағыларға – 16 061 теңге;үшінші топтағыларға – 10 732 теңге;16 жасқа дейінгі мүгедек балалар үшін – 14 616 теңге, ал 16 жастан 18 жасқа дейінгілер

үшін – мүгедектік тобына қарай:бірінші топтағыларға – 20 102 теңге;екінші топтағыларға – 16 735 теңге;үшінші топтағыларға – 12 483 теңге. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы мүгедектер үшін қосымша кіріс

көзі – «Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры» АҚ-нан (бұдан әрі – Қор) төленетін әлеуметтік төлемдер.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландыру әлеуметтік салықтың бір бөлігін трансформациялау және дербестендіру есебінен жүзеге асырылады. Міндетті әлеуметтік аударымдарды төлеушілер жұмыс берушілер мен өз бетінше жұмыс істейтін адамдар болып табылады.

Халықты міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесімен қамту жыл сайын өсіп келеді: 2005 жылғы 3,9 млн. адамнан 2008 жылғы 5,5 млн. адамға дейін, ал Қордан әлеуметтік төлемдер алатындар саны: 2005 жылғы 1851 адамнан 2008 жылғы 321531 адамға дейін өскен.

4. Мүгедектердің азаматтық және саяси құқықтарды жүзеге асыруына тең мүмкіндіктер жасау және қол жеткізуін қамтамасыз ету

Қазақстан Республикасында заңнамалық түрде белгіленген мүгедектердің құқықтары адам құқықтарына, халықаралық нормаларға сәйкес келеді және өзіне әлеуметтік қорғау, медициналық көмек, білім және еңбек, некеге тұру, бала тәрбиелеу, сотқа жүгіну құқықта-рын, сондай-ақ саяси құқықтарды қамтиды.

69

Мүгедектердің азаматтық және саяси құқықтарды жүзеге асыруы оңалту процестерінің ұйымдастырылуы мен нәтижелеріне тікелей байланысты.

«Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Заңның қабыл-дануымен Қазақстанда мүгедектерді оңалтудың жүйелі моделі жасалды, ол медициналық, әлеуметтік және кәсіптік оңалтуды қамтиды.

Мүгедектерді оңалту жүйесін жетілдіру, әлеуметтік қолдауды күшейту және өмір сү-ру сапасын жақсарту мақсатында 2006-2008 жылдарға арналған Мүгедектерді оңалту бағдарламасы әзірленіп, жүзеге асырылды, оның шеңберінде мүгедектіктің алдын алу; азаматтардың тіршілік етуінің шектелу дәрежесін анықтаудың медициналық-әлеуметтік сараптамасын жетілдіру және жаңа технологияларын әзірлеу; мүгедектерді әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін жетілдіру және оларды әлеуметтік қолдауды күшейту, меди-циналық, әлеуметтік және кәсіптік оңалту жөніндегі қызмет көрсету аясын кеңейту; мүгедектердің жұмыспен қамтылуына белсенді жәрдемдесу нысандарын дамыту; оңалту мекемелері желісін дамыту, олардың қызмет ету нысандары мен әдістерін жетілдіру, олар-дың материалдық-техникалық базасын нығайту; мүгедектердің техникалық көмекші (ком-пенсаторлық) құралдарға, протездік-ортопедтік көмекке сұраныстарын қанағаттандыру деңгейін көтеру; мүгедектердің әлеуметтік, көліктік және рекреациялық инфрақұрылымдар нысандарына кедергісіз қол жеткізуі үшін жағдай жасау; медициналық-әлеуметтік сарап-тама, мүгедектерді оңалту, оларға әлеуметтік қызмет көрсетуді ұйымдастыру және оңалту индустриясы саласындағы кадрмен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар жүзеге асырылды.

4.1. Медициналық оңалтуМедициналық оңалту – қалпына келтіру терапиясы (емдеудің медикаментоздық, де-

нелік, санаториялық-курорттық және басқа да әдістері), реконструктивті хирургия. Олар кезең-кезеңімен стационар, амбулаториялық және санаториялық-курорттық деңгейлерде жүргізіледі. Бұл тұрғыда облыстық және республикалық оңалту орталықтарының, дис-пансерлердің, ҒЗИ ірі клиникаларының, сондай-ақ санаториялық-курорттық ұйымдардың базасындағы мамандандырылған оңалту көмегіне ерекше көңіл бөлінеді.

Оңалтудың медициналық бөлігін орындаудың төмен деңгейі Қарағанды (74,3%), Маң-ғыстау (83,5%), Шығыс Қазақстан (85,2%) облыстарында және Алматы қаласында (87,8%) байқалады.

Бұл аудандық (қалалық) ауруханалардың, мүгедектерді оңалту орталықтарының жа-нындағы медициналық оңалтудың стационарлық, амбулаториялық-емханалық бөлімшелері санының жетіспеуімен байланысты, республикада олардың саны бар-жоғы 10.

Медициналық оңалту кезеңінде тиісті нәтижеге қол жеткізе алмаған және ағза фун-кцияларының толық қалпына келмеуіне байланысты мүгедектің тіршілік етуіне әртүрлі шектеулер сақталып қалған жағдайда әлеуметтік оңалту қажет.

4.2. Әлеуметтік оңалту Әлеуметтік оңалту – мүгедектерді негізгі әлеуметтік дағдыларға үйрету, мүгедектерге

үйінде, медициналық-әлеуметтік мекемелерде әлеуметтік қызмет көрсету, арнайы әлеумет-тік қызмет көрсету.

Мүгедектерге балаларды үйінде оқыту ақысы қайтарылады, мемлекеттік тапсырыс негізінде мүгедектерді орта арнаулы және жоғары оқу орындарында оқытуға квота бел-гіленеді.

Мүмкіндіктері шектеулі адамдарға қажет етілетін протездік-ортопедтік көмек, арнайы қозғалу құралдары, техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдар беріледі. Мұқтаж мүгедектер міндетті гигиеналық құралдармен, ым тілі мамандарының қызметімен, жеке көмекшілермен қамтамасыз етіледі.

�0

Тұрақты сырттан қарап-күтуге мұқтаж мүгедектерге қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйлерінде, психоневрологиялық интернаттарда әлеуметтік қызмет көрсетіледі.

Қазақстанда 102 мемлекеттік медициналық-әлеуметтік мекеме (51 – жалпы үлгідегі қарттармен мүгедектерге арналған интернат үйлері, 31 – психоневрологиялық интернат үйлері, 3 – тірек-қозғалыс аппараты бұзылған мүгедек балаларға арналған интернат үйлері, 17 – балалар психоневрологиялық интернат үйлері) жұмыс істейді, оларда 16 мыңнан астам мүгедектер мен қарттар тұрып жатыр.

2008 жылы республикалық бюджет қаражаты есебінен Қарағанды, Қызылорда, Атырау және Жамбыл облыстарында салынатын алты медициналық-әлеуметтік мекеменің жоба-лық-сметалық құжаттары мен құрылысын бастауға 1 073,9 млн. теңге бөлінді.

Алайда оңалту және әлеуметтік мекемелер желісі азаматтардың әлеуметтік қызмет көр-сетуге сұраныстарын қамтамасыз ете алмайды, әсіресе бұл психоневрологиялық науқастар-ға арналған мекемелерге қатысты.

Әлеуметтік қорғау желісі бойынша мүгедектерге арналған 10 оңалту орталығы (Алма-ты, Атырау, Жамбыл, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында) жұмыс істейді.

Мүгедектердің қазіргі заман талаптарына сай техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдарға және арнайы қозғалу құралдарына сұраныстарын барынша толық қамтамасыз ету, мүгедектерге оңалту құралдарын, міндетті гигиеналық құралдарды берудің медицина-лық көрсеткіштері мен қарсы көрсеткіштерін, алмастыру мерзімдерін, жеке көмекшінің, ым тілі маманының әлеуметтік қызмет көрсетуін нақтылау мақсатында ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі №754 «Мүгедектерді оңалтудың кейбір мәселелері туралы» қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жоспарлануда.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлем-дегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы (Қазақстан өз даму-ындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында)» атты Жолдауы шеңберінде 2008 жылғы 29 жел-тоқсанда өмірлік қиын ахуалдарды еңсеру үшін жағдай жасауға бағытталған «Арнайы әлеуметтік қызмет көрсетулер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, бұл арнайы әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін дамытудың стратегиялық бағыты болып табылады.

Заңның 6-бабына сәйкес арнайы әлеуметтік қызметтер өмірлік қиын жағдайға тап бол-ған адамдарға көрсетіледі, ол мына жағдайларда:

- балалардың туғаннан бастап үш жасқа дейін ерте психофизикалық дамуы мүмкіндік-терінің шектелуі;

- дене және (немесе) ақыл-ой мүмкіндіктерімен байланысты организм функциялары-ның тұрақты бұзылуы;

- жасының егде тарутына байланысты, ауруы және (немесе) мүгедектігі салдарынан өзіне-өзі күтім жасай алмауы.

Мүгедектер тарапынан әділ реніштер тудыратын мүгедектердің әлеуметтік инфрақұ-рылым нысандарына қол жеткізуін ұйымдастыру проблемалары ерекше назар аударуды талап етеді.

Жергілікті атқарушы органдар мүгедектердің қолда бар және салынып жатқан тұрғын үй, қоғамдық және өндіріс ғимараттарына, әлеуметтік инфрақұрылым нысандарына кедергісіз қол жеткізуін қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды толық көлемде жүзеге асырмайды.

Қолданыстағы әлеуметтік көлік және рекреациялық инфрақұрылым нысандарын ин-вентаризациялау аяқталмаған, қолда бар 19351 нысанның барлығы 17349 нысаны (89,6%) инвентаризацияланған, ал ол 2006 жылы аяқталуға тиіс болатын.

Шығыс Қазақстан облысында инвентаризация қолда бар нысанның тек 227 бойынша (21%), Маңғыстау облысында – 288 нысанның 144 бойынша (50%) жүргізілген.

Маңғыстау мен Қарағанды облыстарында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми-нистрлігі тексерген сәтте Линда кентіндегі «Қарқаралы психоневрологиялық интернат үйі»

��

мемлекеттік мекемесінде, Маңғыстау облысының бірқатар аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімдерінде пандустар болмаған.

Мысалға, Атырау, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Қы-зылорда, Жамбыл облыстарында, Алматы қаласында мүгедектердің қол жеткізуіне арнап жабдықталған көлік құралдарымен қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілмейді.

Алматы, Жамбыл, Павлодар облыстарында, Алматы және Астана қалаларында мүге-дектерге арналған жолаушы аялдамаларын жабдықтау жұмысы нашар жүргізілуде. Атырау, Қызылорда облыстарында бұл мәселе әлі тек қана зерделену үстінде.

Мүгедектерді әлеуметтік қорғау саласындағы заңнаманың кейбір, соның ішінде мүге-дектердің инфрақұрылымдарға қол жеткізуін ұйымдастыру жөніндегі нормаларының орын-далмауына байланысты бүгінгі таңда Мүгедектер құқықтары туралы Конвенцияны ратифи-кациялау мүмкін болмай отыр.

4.3 Мүгедектерді кәсіптік оңалту Мүгедектерді жиынтық еңбек нарығына қосу айтарлықтай күш жұмсауды қажет етеді,

өйткені толыққанды кәсіптік оңалту мүгедекті еңбек нарығында бәсекеге қабілетті ету және оған жұмыспен қамтуда шынайы жәрдем көрсету болып табылады.

Мүгедектердің жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету мақсатында жергілікті атқарушы органдар жалпы жұмыс орындары санының 3% мөлшерінде мүгедектерге арналған жұмыс орындарына квота белгілейді; жеке кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті дамыту арқылы мүгедектер үшін қосымша жұмыс орындарын ашады; арнайы, сондай-ақ әлеуметтік жұмыс орындарын ашады.

Бағдарламаны орындау барысында мүмкіндіктері шектеулі адамдармен жұмыс істеуге ыңғайлы болу үшін арнайы құрал-жабдықтармен және техикамен жабдықталған 144 арнайы жұмыс орындары ашылған.

Олардың 16 өңірдің ішінен тек 8-інде ғана ашылғанын атап өткен жөн (бұл Ақмола – 27 орын, Ақтөбе – 5, БҚО – 8, СҚО – 9, ШҚО – 1, Қостанай – 53, Маңғыстау – 18, Павлодар – 23 облыстары).

Квотада көзделген 16961 орынның ішінде квота бойынша 3493 мүгедек жұмыспен қам-тылған. Бұл ретте Алматы қаласында квота бойынша жұмыс орындары ашылмаған, Жам-был облысында тек – 12, Қызылорда облысында – 14, Атырау облысында – 76, Астана қаласында – 46 жұмыс орны ашылған.

Маңғыстау облысында квота бойынша 3140 жұмыс орны болғанына қарамастан тек қа-на 24 мүгедек жұмысқа орналасқан. Осыған ұқсас жағдай Оңтүстік Қазақстан облысында да қалыптасқан, онда квота бойынша қолда бар 2531 орынға бар-жоғы 134 мүгедек жұмысқа орналасқан.

Уақытша жұмысқа 73, қоғамдық жұмыстарға 1390 мүгедек жіберілген.Мүгедектердің бәсекеге қабілеттілігі төмен екенін ескере отырып, 2008 жылы мүге-

дектерді оңалтудың жеке бағдарламасына (ОЖБ) сәйкес кәсіптік дайындыққа және қайта дайындыққа 717 мүгедек жіберілген, олардың оқып шыққандарының тек 240 ғана немесе 33,4% жұмысқа орналасқан.

Келтірілген цифрлар жұмысқа қабілетін сақтап қалған мүгедектердің негізгі бөлігінің кәсіптік оңалу үшін жағдайлары жоқ екенін айқын куәландырады.

4.4. Мүгедектердің орталықтандырылған мәліметтер базасын жүргізу

Мүгедектерді оңалту жүйесін жетілдірудің міндетті шарты Мүгедектердің орталықтан-дырылған мәліметтер базасын (бұдан әрі – МОМБ) құру болып табылады, оны қалыптасты-ру 2008 жылы аяқталған.

МОМБ мүгедектердің саны, мүгедектігінің жай-күйі мен себептері, жүргізілген оңалту іс-шаралары туралы ақпаратты қамтиды және мүгедекті оңалтудың жеке бағдарламасына

��

сәйкес жүргізілген мүгедектерді оңалту жұмысының сапасы мен тиімділігіне бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қабылданған шаралар мен оң қозғалыс-тарға қарамастан белгілі бір проблемалар сақталуда:

- бұрынғысынша, мүгедектермен жұмыс істеуде жиі және ұзақ ауыратын адамдар арасында мүгедектіктің алдын алу және соның салдары ретінде, әсіресе жүрек-тамыр аурулары, онкопатология бойынша мүгедектіктің салыстырмалы жоғары өсуі. Жоғарыда айтылғандай, деңгейі нақ жұмысқа қабілетті халықтың арасындағы жалпы аурулардан мүгедектік деңгейінің жоғарылығы;

- жектілікті көлемдегі оңалту орталықтары мен стационарлардағы оңалту бөлімше-лерінің жоқтығы, бұл әрі қарай мүгедектік тобының ауырлауына әкеп соғады. Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылора, Маңғыстау облыс-тарында, Астана, Алматы қалаларында оңалту орталықтары жоқ. Республикада қалыптас-қан функционалдық негізде стационарлық төсектер бөлу практикасы оңалтудың стационар кезеңін іске асыруға жеткіліксіз (қазіргі таңда медициналық оңалту бөлімшесіне арналған төсек қоры республикада жалпы қуаттың 3,0% құрайды);

- мүгедектерді бағудың және оңалтудың қазіргі заманғы нысандарының үлес салмағы шамалы ғана (күндіз болу орталықтары, аз орынды интернат үйлері);

- мүгедектердің әлеуметтік итнфрақұрылым нысандары мен көлікке шектеулі қол жеткізу.

Жергілікті бюджеттерден бөлінетін қаражаттарға қарамастан жергілікті атқарушы ор-гандардың қолда бар және салынып жатқан нысандарға кедергісіз қол жеткізуін қатамасыз ету мәселелері мүгедектердің ренішін туғызып отыр. Әлеуметтік инфрақұрылымның, мә-дени-сауық ұйымдарының және спорт ғимараттарының салынып жатқан нысандардың бар-лығында бірдей мүгедектер үшін сапалы қол жеткізу жағдайы жасала бермейді. Қоғамдық көлікке елеулі реніш айтылады, ол мүгедектерге арналған арнайы құрылғылармен, құрал-жабдықтармен жабдықталмаған, сол сияқты аялдамалар да жабдықталмаған;

- мүгедектердің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігінен мүгедектерді кәсіптік оңалту деңгейінің жоғары болмауы.

5. ҮЕҰ тарту және азаматтық қоғамның мүмкіндіктерін пайдалану

Мүмкіндіктері шектеулі адамдарды әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманғы жүйесінің қалыптасуы мен дамуын, олардың қоғамдық өмірге белсене атсалысуын кеңейтуді үкі-меттік емес сектордың қатысуынсыз елестету мүмкін емес. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мүмкіндігі шектеулі адамдардың проблемаларын шешуде, соның ішінде нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеуде мүгедектердің қоғамдық бірлестіктерімен тығыз ынтымақтастықта.

Мүгедектерді әлеуметтік қорғау саласындағы Үйлестіру кеңесі құрылып, жұмыс істеп жатыр (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 21 желтоқсандағы №1266 қаулы-сы), оның құрамына мүдделі мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың өкіл-дері енген. Кеңес Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы консультативтік-кеңесші орган болып табылады және мүгедектерді қорғау, орталық және жергілікті органдардың, мүгедектер ұйымдарының, қоғамдық бірлестіктерінің өзара іс-қимылын қамтамасыз ету мә-селелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу мақсатында құрылған.

«Арнайы әлеуметтік қызмет көрсетулер туралы» Заңды жүзеге асыру шеңберінде рес-публикалық бюджетте 2009-2001 жылдарға үкіметтік емес секторға мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс орналастыруға 1 686,9 млн. теңге көзделген.

Сонымен бірге, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде республикалық бюджет қаражаты есебінен 2009 жылға 8100,0 мың теңге сомасындағы 3 әлеуметтік жобаны іске асыру жоспарланған:

73

- «Психоневрологиялық аурумен науқас мүгедектерге арнайы әлеуметтік қызмет көр-сету стандарттарын әзірлеу»;

- «Мүгедек балаларды салауатты ортаға кіріктіру (әлеуметтік жетімдік пен мүгедектік-ке ұшырататын ауыр патологиялардың алдын алу)» әлеуметтік ролигін шығару»;

- «Интернет-ресурсты қолдау және оның негізінде қиын әлеуметтік ахуалдағы адам-дарды ақпараттық, құқықтық және әлеуметтік қолдауды ұйымдастыру».

Мүмкіндіктері шектеулі адамдарды әлеуметтік қорғаудың барлық осы бағыттары мен жаңа көзқарастары уақыт сынақтарына шынайы жауап болып табылады. Сонымен бірге, тағы бір еске сақтайтын жайт: әлеуметтік тұрақтылық пен халықтың әл-ауқатын арттыру көп жағдайда тек мемлекетке ғана емес, сонымен бірге қоғамның барлық өкілдері мен елдің әрбір азаматының күш-жігерін жұмылдыруға да байланысты.

Мүмкіндіктері шектеулі адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Денсаулық сақтау, Білім және ғылым министрліктеріне, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдеріне 2009-2012 жылдардағы кезеңде іс жүзінде мына шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. Мүмкіндіктері шектеулі адамдардың (мүгедектердің) құқықтарын қорғау саласын-дағы ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасын жалпыға ортақ халықаралық стан-дарттарды ескере отырып жетілдіру жұмысын жалғастырсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп Мүгедектер құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялау үшін жағдай жасауға мүмкіндік беретін мүгедектігі бар адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі іс-қимыл жоспарын әзірлесін.

3. Өңірлердің ұзаққа созылған науқастар мен мүгедектерге арналған оңалту бағытын-дағы емдеу мекемелеріне сұраныстарын бірлесіп зерделесін.

4. Халықтың денсаулығын қорғау деңгейін көтеру және азаматтардың денсаулығын қорғау конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республика-сының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі ана мен баланы қорғау, балалар арасындағы мүгедектік деңгейін төмендету жөніндегі қажетті ша-раларды қабылдасын.

5. Мүгедектерді оңалту жүйесін жетілдіру, оларды әлеуметтік қолдауды және өмір сүру сапасын жақсарту мақсатында Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеу-меттік қорғау министрлігі «Мүгедектерді оңалту жүйесін жетілдіру жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын» әзірлеп, қабылдасын.

6. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Білім және ғылым министрліктері, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының әкімдері мүмкіндіктері шектеулі адамдарды (мүгедектерді) қолдау және республиканың халықара-лық міндеттемелерін орындау мақсатында жоғары және орта кәсіптік оқу орындарында ти-істі мамандықтар мен біліктіліктер бойынша әлеуметтік қызметкерлер дайындауға арналған мемлекеттік білім беру гранттарын көбейтуді қарастырсын.

7. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, барлық деңгейлердегі әкімдер мүмкіндігі шектеулі адамдардың мәселелерімен айналысатын халықаралық және үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтастықты дамытсын.

8. Мүмкіндіктері шектеулі адамдарға (мүгедектерге) қатысты азаматтардың мәдени дең-гейін көтеру мақсатында Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен бірлесіп қысқаша ақпараттық мате-риалдар дайындап, шығарсын және оларды БАҚ-тарға орналастырсын.

��

Оралмандар құқықтары

Қазақтарды тарихи отанына көшіру еліміздің көші-қон саясатының басты басымдықта-рының бірі болып табылады. Мемлекеттік деңгейде этникалық қазақтарды елге көшіру те-тіктерін құруға арналған, соның ішінде оларды ұйымдасқан түрде көшіру және орналасқан жерлерінде өмір сүру жағдайларын жасау шаралары қабылдануда.

1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы 706 мыңнан астам этникалық қазақтарды қабылдады.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап көші-қон процестерін реттеу мемлекеттік саясаттың маңызды бағыттарының біріне жатады.

2007 жылы Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саяса-тының тұжырымдамасы қабылданды (Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 тамыздағы № 399 Жарлығы).

Бағдарламаның құқықтық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1997 жылғы 13 желтоқсандағы «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 тамыздағы № 399 «Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасы туралы», 2006 жылғы 28 тамыздағы №167 «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы туралы» (бұдан әрі - Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы) және 2003 жылғы № 1149 «Ауылдық аумақтарды да-мытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлықтары құрайды.

Қолданыстағы заңнамалық базаның шеңберінде мемлекет оралмандарға қажетті әлеу-меттік көмек пен қолдау көрсетеді. Қазіргі уақытта бірмезгілдік жәрдемақыны, тұрғын үй сатып алуға арналған қаражатты, жүрген жолы мен жүктерін тасымалдау шығындарын өтеуді есептегенде орташа есеппен 5 адамнан тұратын әрбір отбасына 833 мың теңге бөлінеді.

Елде 14 оралмандарды уақытша орналастыру орталықтары (бұдан әрі – орталықтар) жұмыс істейді. 2008 жылдан бастап Қарағанды, Шымкент қалаларында және Оңтүстік Қазақстан облысының Ақсукент ауылында оралмандарды бейімдеу және кіріктіру орта-лықтары жұмыс істей бастады. Ақтау қаласында үлгілік бейімдеу орталығының құрылысы басталды.

Орталықтарда жүзеге асырылатын бейімдеу бағдарламалары құқықтық мәселелер бой-ынша консультация беруді, мемлекеттік тілге және қаласа орыс тіліне оқытуды, кәсіптік дайындауды, қайта дайындауды және біліктілігін көтеруді көздейді.

Барлық оралмандардың медициналық қызмет көрсетуге, білім беруге және әлеуметтік қамсыздандыруға қол жеткізу мүмкіндіктері қамтамасыз етілген; олар жұмыспен қамтуға жәрдемдесу шаралары қолданылатын мақсатты топтардың біріне жатқызылған. Жұмысқа қабілетті жастағы оралмандардың 66%-дан астамы өндірістің әртүрлі салаларында жұмыс-пен қамтылған, әрбір төртіншісі ауыл шаруашылығында жұмыс істейді.

Оралмандарға көмек көрсету үшін облыстық әкімдіктер жанынан Оралмандар кеңесте-рі құрылған, олар оралмандардың жаңа жағдайда өмір сүруінің мәселелерін зерделеумен және шешумен айналысады.

«Оралман» ақпараттық мәліметтер базасы құрылып, жетілдірілуде, ол алдағы уақытта жаңадан құрылатын әлеуметтік саланың бірыңғай ақпараттық мәліметтер базасына қосы-латын болады, бұл этникалық көшіп келушілерге әлеуметтік қызмет көрсетуді толық тізбесін жедел көрсетуге мүмкіндік береді.

Қазіргі кезде республикада этникалық көшіп келушілердің тұрғын үй мәселелерін шешу жөніндегі жобалар іске асырылуда. Оңтүстік Қазақстан облысының Шымкент қаласында Өзбекстан Республикасынан 2 мыңдай этникалық көшіп келушілер отбасын көшіріп алу жөніндегі жоба жүзеге асырылуда. Олардың жинақы тұруын ұйымдастыру үшін көшіп келушілердің өздерін құрылыс жұмысына тарту және жергілікті құрылыс материалдарын

��

пайдалану негізінде 2 мың коттедждің құрылысы жүріп жатыр. Алматы қаласында 185 үй салу жөніндегі «Байбесік» жобасы жүзеге асырылуда; Астана қаласының Сарыарқа ауданында «Нұрбесік» ықшам ауданын салу жобасы әзірленді.

Этникалық көшіп келушілерді көшіруді ұйымдастыруда және жаңа қоғамдық жағдай-ларға кіріктіруде белгілі бір проблемалар бар.

Оралмандарды бөліп қоныстандыру бірқалыпты емес, екінші қайтара көшіп-қону орын алады. Қазіргі уақытта көшіп келгендердің 60 пайыздайы еңбек нарығы айтарлықтай шиеленісті өңірлерде – Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Алматы және Жамбыл облыстарын-да тұрады, бұл мемлекеттің еңбек ресурстарын бөлу саясатына барлық уақытта бірдей сәйкес келе бермейді.

Оралмандардың жұмыспен қамтылу деңгейі, олардың өз тұрғын үйлерімен қамтамасыз етілуі төмен.

Осыған орай Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша «Нұрлы көш» бағдарлама-сы әзірленді (Үкіметтің 2008 жылғы 2 желтоқсандағы №1126 қаулысы).

Бағдарламаның мақсаты ерікті негізде жүзеге асырылатын этникалық қазақтарды, Қа-зақстанға қайтып оралғысы келген еліміздің бұрынғы азаматтарын және ішкі көшіп-қону-шыларды өңірлердің демографиялық және әлеуметтік-экономикалық дамуы және қатысу-шылардың әлеуетін жүзеге асыру мүддесіне оңтайлы бөліп қоныстандыру және жұмыспен қамтылуы мен жайғасуына жәрдемдесу болып табылады.

Бағдарламаны жүзеге асыру этникалық, ішкі және сыртқы көші-қон процестерін рет-теуге, оларды өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуы мүддесіне бағындыруға мүмкін-дік береді; қандай да бір себептермен Қазақстаннан көшіп кеткен әртүрлі ұлт азаматтарының елге оралуын ынталандыратын болады.

Өкінішке орай, практикада Қазақстанның қолданыстағы заңнамасында кепілдік беріл-ген оралмандардың құқықтарының бұзылу фактілері кездеседі.

Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комис-сияға оралмандардың шағымдарын, сондай-ақ прокуратура органдары жүргізген тексеру материалдарын талдау көші-қон жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның аумақтық ор-гандары «Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» ҚР Заңының талаптарын, сондай-ақ оралман мәртебесін анықтаудың және оларды оралмандардың көшіп келу квотасына қосудың Нұсқаулықтарын жиі бұзатынын көрсетіп отыр. Сонымен бірге, кейбір оралмандар Адам құқықтары жөніндегі комиссияның назарын олардың Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейінгі зейнетақылық төлемдерді алу құқықтары-ның бұзылғанына аударды.

Тұрғын үй көмегін, зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындаумен байланысты мәсе-лелер жөніндегі Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын талдау «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» ҚР Заңының 2-бабына сәйкес ше-телдіктер мен Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты өмір сүретін азаматтығы жоқ адамдар егер де заң мен халықаралық келісім-шарттарда өзгеше көзделмесе зейнета-қымен қамтамасыз етілу құқығын Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей пай-даланатынын көрсетті.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 шілдедегі №1063 қаулысымен бе-кітілген Қазақстан Республикасының халқын құжаттандыру және тіркеу ережелерінің (бұ-дан әрі – Ережелер) 1 тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтарының тұратын жеріне қарамастан және Қазақстан Республикасында өмір сүретін шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың жеке басын куәландыратын құжаттары: 1) ҚР азаматының төлқұжаты, 2) жеке басының куәлігі; 3) шетелдіктің ҚР-да тұруына ықтияр хаты; 4) аза-маттығы жоқ адамдардың куәлігі болуы көзделген.

Жеке басын куәландыратын басқа құжаттар Ережелерде көзделмеген.Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының азаматтығын алмаған және Қазақстан

Республикасында өзінің тұрақты өмір сүруін құжат арқылы (бір жерде тұруға ықтияр

76

хат) ресімдемеген оралмандарға зейнетақылық төлемдер мен жәрдемақылар Орталықтан (оралман куәлігінің негізінде) тағайындалмайды.

Көші-қон туралы заңның 14-бабына сәйкес оралман деп танылған адамдарға белгілен-ген үлгідегі куәлік беріледі. Оралман куәлігі қатаң есепке алынған құжат және Заңда көз-делген жеңілдіктер мен өтемақыларды алуға негіз болып табылады.

ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы №136 қаулысымен бекітілген «Шетел аза-маттарының Қазақстан Республикасында жүріп-тұруын құқықтық реттеудің жеке мәсе-лелерінің» 18 тармағының талаптарына орай Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұратын адамдар боп оған рұқсат алған, сондай-ақ ішкі істер органдары берген бір жерге тұруға ыхтияр хат алған шетел азаматтары танылады.

ҚР Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі №215, ҚР Сыртқы істер министрі-нің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №08-1/93 және Қазақстан Республикасының Көші-қон және демография агенттігі төрағасының 2004 жылғы 14 сәуірдегі №35-п бірлескен бұйрығы-мен «Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасына кіруі мен жүріп-тұруы, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан шығу тәртіптері және ішкі істер органдарының шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағына заңсыз көшіп-қонуының алдын алу және жолын кесу жөніндегі жедел-қызмет жұмыстарын ұйымдастыру туралы» Нұсқаулық бекітілген.

Аталған Нұсқаулықтың 68 тармағына сәйкес көшіп келу квотасы бойынша республи-каға келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұруға рұқсат беру туралы өтініштерін тікелей ҚР ЕХӘҚМ Көші-қон комитетінің аумақтық бөлімшелеріне береді. Оралмандардың бір мезгілде оларды Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы «Қазақстан Республикасының азаматтығымен байланысты мәселелерді қарау тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы қолданылатын өтініштері берілген кезде оларға тұрғылықты тұру құқығына құжаттар берілмеуі де мүмкін.

Осылайша, Ережелер мен Бұйрықта оралмандарға тиісті жеңілдіктер мен өтемақы (тұр-ғын үйлік және басқа да өтемақыларды сондай-ақ зейнетақыларды) алуға негіз болатын куәлік беруді көздейтін норманың болмауы оралмандардың құқықтарын айтарлықтай шек-тейді.

Сонымен бірге, оралманның жеке басын куәландыратын құжат – оралманның куәлігі деп көрсетіп жоғарыда аталған Ереженің 2 тармағына өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.

Қазақтарды тарихи Отанына көшіру жөніндегі ынталандыратын іс-шаралардың бірі оларға жеке тұрғын үй салуға қайтарымсыз негізде жер телімдерін беру болып табылады.

Бұл ретте Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 405, 502 және 506 баптарының талаптары жиі бұзылады, бұл баптарға сәйкес жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу және онымен мәміле жасаған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығын алған кезде оралмандар мемлекеттік баж салығын төлеуден босатылады.

Алматы қаласында, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау және Қостанай облыстарында оралмандардан заңсыз мемлекеттік баж салығын алған фактілер анықталған.

Көшіп келу квотасы бойынша тарихи Отанына көшіп келген оралмандарға бюджеттен ақша қаражатын бөлу мәселесін және олардың көшіп шыққан еліне қайта оралған жағдай-да алған ақша қаражаттарын мемлекетке өз еркімен қайтаруын заңнамалық тұрғыда реттеу қажет.

ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия мемлекеттің ұста-нымын бөлісе және қазақтардың тарихи Отанына оралу тарихи процесіне жәрдемдесуге тырыса отырып, оралмандардың көші-қон қатынастары саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіруге бағытталған бірқатар идеяларға бастамашы болып отыр. Комиссия проблема-ның сан қырлылығын және осыған байланысты әртүрлі көзқарастар мен ұстанымдарды

��

келісіп алу қажеттігін ескеретін саралап жіктеу көзқарасын жақтайды, оралмандарға қатысты басымдықтарды анықтау және бірінші кезекте алыс шет елдерге өзінің еркінен тыс барғандардың оралуына басымдық беру қажет деп санайды. Ресейдің, Өзбекстанның аумағында жинақы тұратын қазақтарға келер болсақ, олардың көп бөлігі атам заманнан осы елдерде тұрып келеді, әйтсе де олардың арасына зұлмат жылдарында – қазақ халқы үшін нағыз геноцид болған төңкеріс пен ұжымдастыру кезеңдерінде келіп қосылғандар да бар. ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Хатшылығының Санкт-Петербург қаласында, Саратов облысында және Омбы қаласында жүргізген мони-торингтерінің көрсеткеніндей осы өңірлерде тұратын этникалық қазақтардың көпшілігі Ресейде еңбек етіп, өмір сүргенді қалайды.

Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи Отанына оралу құ-қықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қамтамасыз ету мақса-тында Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Үкіметке оларды мемлекеттік шекараны кесіп өткенде заттары мен мүліктеріне қарамай кедендік баж салығынан босататын нормативтік құқықтық акті әзірлеп, қабылдауды ұсынады. Сонымен бірге Көші-қон туралы Заңға тиісті толықтырулар енгізуді ұсынады.

Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасына түзетулер енгізу, оралмандардың да, басқа қа-зақстандықтардың да мүдделерін ескере отырып, осы салада салиқалы теңдес саясатты жүзеге асыру қажет. Шешім тек қоғам мен биліктің әлеуметтік әріптестік шеңберінде ғана табылуы мүмкін. Оралмандарға қамқорлық жасау басқа азаматтардың мүдделерін шектеп, олардың құқықтарын бұзбауға тиіс. Бұл жағдай мемлекеттің ғана емес, азаматтық қоғам құрылымдарының, ҮЕҰ-дың, кәсіподақтардың да жауапкершілігін көздейді. Оралмандар проблемалары – бұл елдің ортақ проблемасы. Оларды шешу үшін қоғам мен мемлекеттің өзара іс-қимылы қажет. Мысалға, адамдарға азаматтық алу мәселелерін шешуге, жұмысқа тұруға, мамандық алуға көмектесуге арналған қазіргі заманғы интеграция орталықтарын құру оралмандардың бейімделу проблемаларын шешуге жәрдемдесуі мүмкін.

Оралмандардың құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республи-касының Үкіметіне 2009-2011 жылдардағы кезеңде мына шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. Азаматтық алмаған және өзінің Қазақстанда тұрғылықты тұруын құжат түрінде ре-сімдеп үлгермеген оралмандардың зейнетақы мен басқа да әлеуметтік жәрдемақылар алу құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында зейнетақылар, жәрдемақылар және өзге де әлеу-меттік төлемдер беру тәртібін регламенттейтін нормативтік актілерге, ішінара алғанда «зейнетақы төлемдерін, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыларды және мемлекеттік ар-найы жәрдемақыларды тағайындау мен Орталықтан төлеуді ұйымдастыру туралы нұс-қаулыққа» құжаттар тізбесінде зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындау үшін негіз болып табылатын оралман куәлігінің болуын көздей отырып, өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін.

2. Қазақстан Республикасы зейнетақы мәселелері бойынша екіжақты келісім жасама-ған шетел мемлекеттерінен келген зейнет демалысы жасына жеткен оралмандарға ең тө-менгі зейнетақылық төлем заңнамалық түрде белгіленсін.

3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 шілдедегі №1063 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын құжаттандыру және тіркеу ережелерінің 2 тармағына оралманның жеке басын куәландыратын құжат – оралман куәлігі деп көрсетіп толықтыру енгізілсін.

4. Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи Отанына оралу құқықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қамтамасыз ету мақ-сатында мемлекеттік шекараны кесіп өткенде заттары мен мүліктерінің санына қарамай кедендік баж салығынан босататын жеке нормативтік құқықтық акт әзірлеп, қабылдау қажет. Сонымен бірге «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңына тиісті толықтырулар ен-гізу қажет.

��

5. «Нұрлы көш» мемлекеттік бағдарламасының орындалуына тұрақты мониторинг жүргізсін.

6. Оралмандардың тұрғын үй құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында оралмандарды Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы шеңберінде қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз ету тетігі әзірленіп, практикаға енгізілсін.

7. Оралмандардың Қазақстан Республикасының азаматтығын оңайлатылған тәртіппен алу құқығын толықтай қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ көші-қон полициясы мен басқа да мемлекеттік органдар қызметкерлерінің жемқорлық құқық бұзушылығын жасауына мүмкіндік беретін жағдайларды жою үшін азаматтықты ресімдеуге қажетті құжаттар тіз-бесінен оралмандарды тарихи Отанына келген бойда олардың тұратын жерінде жеке меншік құқығындағы тұрақты тұрғын үйінің жоғына қарамастан тұратын жерінде үнемі тіркеліп отыруға міндеттейтін оралмандарға қатысты мекен-жайлық анықтама алынып тасталсын.

8. Оралмандардың қос азаматтығын жою мақсатында оралмандардың көшіп шыққан елдерімен Қазақстан Республикасы Ішкі министрлігінің нақты оралманның Қазақстан аза-маттығын алғандығы туралы міндетті түрде шетел мемлекеттерінің тиісті уәкілетті мем-лекеттік органдарына хабарлап отыруын көздейтін екіжақты үкіметаралық келісімдер жасау қажет.

Бала құқықтары

Қазақстан Республикасында бала құқықтары мен балалықты қорғау саласында балалар

өмірі сапасының халықаралық стандарттарға сәйкес келетін әлеуметтік және құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстар жүргізілуде.

Балалар өмірі сапасының халықаралық стандарттарын қамтамасыз етудегі маңызды қа-дам Қазақстанның 1994 жылы БҰҰ Бала құқықтары туралы Конвенциясын ратификация-лауы болды.

Бала құқықтары туралы Конвенцияның жалпы принциптері Қазақстанның көп заңда-рына енгізілген: «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы», «Отбасы және неке туралы», «Отбасылық үлгідегі балалар ауылы және жасөсіпірімдер үйлері туралы», «Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау туралы», «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы», «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» және т.б.

Қазақстан БҰҰ Бала құқықтары туралы Конвенциясын ратификациялаған уақыттың ішінде оның ережелерінің орындалуы туралы БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінде екі рет есеп берді. Қазақстан Республикасының Үкіметі дайындаған біріктіріліген екінші және үшінші есеп 2007 жылғы мамырда БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінің 45 сес-сиясында талқыланды.

БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитеті Қазақстанның балалар құқықтарын қорғау саласындағы қабылдап жатқан шараларын оң көзқараспен атап өткенін айта кеткен жөн. Баяндаманы талқылау кезінде жаңа заңнамалық базаның дамуы мен жетілдірілуі, сондай-ақ мемлекеттік органдардың халықаралық ұйымдармен және БҰҰ балалар мәселелері жө-ніндегі әртүрлі органдарымен ынтымақтастығы оң жетістіктердің бірі ретінде танылды.

Сол сияқты БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитеті Қазақстан Республикасының ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларды балама бағып-күту саласындағы: «үміт үй-лерін», жасөспірімдер үйлерін, отбасылық үлгідегі балалар ауылын салу тәжірибесін оң бағалады. Отбасылық тәрбилеудің жаңа нысандарын дамыту бастамасы қолдау тапты: қор-ғаншы, қамқоршы болу, патронат, қабылдап алған отбасылары.

БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитеті білім беру, денсаулық сақтау, жастарды қол-дау саласындағы әртүрлі жоспарлар мен стратегиялардың қабылдануын қолдады. Алайда,

��

Қазақстан Республикасы Үкіметінің бала құқықтарын қорғау саласындағы қызметіне оң баға бере отырып, БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитеті бұл мәселедегі кездесетін проблемаларды атап өтіп, Қазақстандағы бала құқықтарының ахуалын одан әрі жақсарту жөніндегі ұсынымдар жасады.

Комитеттің ұсынымдарының бірі ҮЕҰ-мен ынтымақтастықта орталық және жергілік-ті атқарушы органдар арасындағы тиімдің үйлестіру қызметін қоса алғанда, БҰҰ Бала құқықтары туралы Конвенциясының ережелерін жүзеге асыру жөніндегі дербес уәкілетті орган құру болды. Осы ұсынымдарға сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы-мен 2006 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитеті, ал 2007 жылғы тамызда республиканың барлық өңірлерінде бала құқықтарын қорғау жөніндегі департаменттер құрылды. Мұндай шара баланың мүддесі үшін республикада құқық қорғау қызметін басқарудың жаңа мемлекеттік жүйесін құруға мүмкіндік берді, оның негізгі компоненті адамның адамгершілік-рухани дамуы болып табылады.

БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитеті сол сияқты тиісті Ұлттық іс-қимыл жос-парын әзірлеуді де ұсынды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы №1245 қаулысымен 2007-2011 жылдарға арналған «Қа-зақстанның балалары» бағдарламасы бекітілді. Бұл бағдарламада балалардың өмір сүру сапасын жақсарту, әлеуметтік жетімдіктің алдын алу, жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар үшін отбасылыққа жақын жағдай жасау жөніндегі шаралар кешені көзделген. Бағдарламаны жүзеге асыру барысында бес арнайы коррекциялық білім беру ұйымдарын, ата-аналар қамқорлығынсыз қалған кәмелетке толмағандарға арналған 3 оңалту орталықтарын, 6 отбасылық үлгідегі ауылдар, 12 жасөспірімдер үйін, 15 отбасылық үлгідегі балалар үйін ашу, сондай-ақ қорғаншы және қамқоршы органдары мамандарының санын арттыру жоспарланған.

Бұл ұсынымдарды жүзеге асыру мақсатында Білім және ғылым министрлігі мүдделі министрліктермен және ведомстволармен, жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінің Қорытынды ескертулерін жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын дайындады, ол Халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықта-ры жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның отырысында қаралып, бекітілді. Қазіргі уақытта бұл Жоспарды жүзеге асыру жөніндегі жұмыстар жүр-гізілуде.

Бала құқықтары туралы Конвенцияның 20-бабын жүзеге асыру, сондай-ақ БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінің 33 сессиясы ұсынымдарының 8 және 45 тармақтарын орындау мақсатында 1993 жылғы 29 мамырда Гаагада қабылданған «Балаларды қорғау және шетелдік бала асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияға Қазақстан Рес-публикасының қосылуы және ратификациялау» туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы әзірленді. Қазіргі кезде бұл құжат Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауында. Бұл құжатты қабылдау бала етіп асырап алғаннан кейінгі баланың құқықтарын қорғау кепілдігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

2009 жылға арналған заң жобалау жұмыстары жоспарына сәйкес «Отбасылық үлгідегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйі туралы» Қазақстан Республикасы Заңына өзгеріс-тер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу жұмысы жүріп жатыр.

Шетелдердің тәжірибесін ескере отырып, заң жобасында тәрбиешілер лауазымына адамдарды іріктеу кезіндегі қойылатын талаптарды 30 жас деп көрсетілген жас мөлшеріне шектеуді алып тастау бөлігінде өзгерту және балалар ауылдарына тәрбиешілер лауазымы-на отбасылық жұптарды қабылдау мүмкіншілігі туралы сөйлеммен толықтыру ұйғарылған. Сонымен қатар, жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған білім беру ұйымдарының түлектері қатарынан шыққан адамдар тізімін олардың жасөспірімдер үйінде әлеуметтік бейімделуден өтуі үшін кеңейту ұйғарылған.

�0

Әлеуметтік жетімдік проблемаларын шешу, тұрмысы нашар отбасыларын ертерек ай-қындау жөніндегі пәрменді тетіктер әзірлеу шаралары қабылдануда. Халықаралық және отандық сарапшылардың, ҮЕҰ-дың, ата-аналар қауымдастығының, психологтардың, әлеу-меттік педагогтардың және республиканың мектептері жетекшілерінің қатысуымен әртүрлі іс-шаралар: тренингтер, конференциялар, семинарлар, консультациялар және басқа көпте-ген іс-шаралар өткізіледі.

Республикадағы балалардың жағдайын зерделеу үшін мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен бірлесіп әртүрлі зерттеулер мен мониторингтер жүргізіледі. Қазастан Республикасы Үкіметі мен БҰҰ Балалар Қоры («ЮНИСЕФ») арасындағы келісім-шарт-қа сәйкес үкіметтік емес қоғамдық ұйымдармен бірлесіп екі әлеуметтанулық зерттеу жүр-гізілді: «Балалар интернаты мекемелері жүйесіндегі жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы» және «Қауқарсыз балалар мен отбасылар-ға әлеуметтік қызмет көрсетуге қажеттіліктер мен сұраныстарды бағалау». Бұл зерттеулер жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың, халықтың қау-қарсыз топтарының балаларының жағдайын зерделеу мақсатында жүргізілді.

Балалар өмірінің сапасына ықпал ететін балалар еңбегінің барынша нашар түрлері-не жол бермеу мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді. Қазақстан Республикасының заңна-масында балалар еңбегіне шектеулер белгіленіп, балалар еңбегінің барынша нашар түр-леріне балаларды тартқаны үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік көзделсе де, балаларды олардың дене дамуына, сапалы білім алуына нұқсан келтіруі мүмкін жұмысқа тарту фактілері орын алуда. Мысалға, балаларды заңсыз Алматы облысында темекі жинауға, Оңтүстік Қазақстан облысында мақта жинауға тарту оқиғаларына жол берілген. Өкінішке орай, қазіргі уақытта республикада халық шаруашылығының салаларында балалар еңбе-гін пайдалану бөлігінде статистикалық есеп жинау тетігі әлі жасалмаған, үй жағдайында, шаруа және фермер қожалықтарында бала еңбегін пайдалану мәселесі қосымша зерделеуді талап етеді, кәмелетке толмағандармен еңбек келісім-шартын жасау және оның тәртібін, олардың еңбек етуінің кейбір аспектілерін, соның ішінде оқу мен еңбекті қатар алып жүрген кезде реттейтін еңбек заңнамасының нормалары қайта қарауды қажет етеді. Кәмелетке толмағандарды жұмыспен қамту саласындағы осы және басқа да проблемаларды ескере отырып, мүдделі министрліктер мен ведомстволар, республиканың Жұмыс берушілер кон-федерациясы, Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) балалар еңбегінің барынша нашар түрлерін түбірімен жою жөніндегі Өңірлік жобасы шеңберіндегі бірлескен жұмыс жоспа-рына қол қойды. Осы құжатқа сәйкес халықтың балалар еңбегінің барынша нашар түрлері туралы хабардар болуын арттыру мақсатында бала құқықтарын қорғау, атап айтқанда бала еңбегінің барынша нашар түрлерімен күресу саласындағы халықаралық және қазақстан-дық заңнамалар жинағы шығарылды, республика өңірлеріндегі бала еңбегінің ахуалына зерттеулер жүргізілді.

Алайда, қабылданып жатқан шараларға қарамастан балалардың құқықтары мен мүд-делерін қорғау мәселелерінде әлі де белгілі бір проблемалар мен шешілмеген мәселелер бар.

Әлеуметтік жетімдік проблемасы өзекті күйінде қалуда. 12 мыңнан астам отбасы халықтың әлеуметтік жағынан қорғалатын тобына жатады, тек 2008 жылдың өзінде ата-аналар құқығынан 854 ата-ана айырылған. Қазіргі уақытта білім беру, денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау ұйымдарында тәрбиеленіп жатқан 16008 жетім баланың 84,2%-ы әлеуметтік жетімдер болып табылады.

Жетім балаларға арналған ұйымдар түлектерін тұрғын үймен қамтамасыз ету күрделі мәселе болып қалуда. Балалар үйлері мен интернаттарда тәрбиеленетін балалардың тек 10%-да ғана бекітілген тұрғын үйлері бар. Соңғы үш жылдың ішінде осы санаттағы балалар үшін тек 80 пәтер бөлінген.

Жетім балаларға арналған ұйымдар түлектерінің бәсекеге қабілетті кәсіпке ие болуында елеулі қиындықтар бар. Бүгінгі таңда жетімдер қатарындағы түлектердің тек 82,4% алған мамандықтары бойынша жұмысқа тұрады.

��

Жыл сайын республикада 10 мыңдай қадағалаусыз және панасыз қалған балалар ай-қындалады. Тіпті жақын туыстары бар болғанның өзінде бұл балалардың 25%-дан астамы жетім балалар мен ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мемлекеттік ме-кемелерге жіберіледі, онда оларды мемлекет толық қамтамасыз етеді.

Бүгінгі таңда заңнамада қорғаушылар мен қамқоршыларға отбасының қорғауына және қамқорлығына берілген баланы (балаларды) бағуға арналған төлемді тағайындау мен төлеу туралы нормаларды бекіту проблема күйінде қалуда. Мұндай бекіту осы жәрдемақының мөлшері мен төлеу тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық акті әзірлеуге мүмкіндік береді.

Мұндай актіні қабылдаудың мақсаты қазіргі кезде отбасыларының қорғанышы мен қамқорлығындағы 30 мыңдай баланы материалдық бағып-қағу мәселесін шешу, сондай-ақ интернаттық балалар мекемелерінде тәрбиеленіп жатқан балалар санын одан әрі қысқарту қажеттігі болып табылады. Бұл мақсаттарға жылына 3 млрд.-тан астам теңге (1 баланы бағып-қағуға айына 10 айлық есептік көрсеткіш) қажет етіледі.

Балаларға қатысты зорлық, балаларды қанаудың әртүрлі нысандары, балалардың қа-дағалаусыз және панасыз қалуы проблема болып қалуда. Тек ағымдағы жылдың өзінде 6 мыңнан астам қадағалаусыз және панасыз қалған балалар айқындалған.

Жалпы орта білім алу үшін қажетті жағдайлар барлық жерде бірдей жасалмаған. Мек-тептері жоқ елді мекендер саны артып келеді. 2007 жылмен салыстырғанда олардың саны 35 бірлікке өсіп, 2008 жылы 1434 санын құраған. Оларда мектеп жасындағы 32,5 мың бала тұрады, олардың 13,3 мыңын мектептерге көліктермен тасиды, 3,6 мыңы интернаттық ұй-ымдарда тұрады, 15 мың бала пәтерлерде тұрады немесе мектептерге өз бетінше қатынап оқиды. Балаларды мектептерге тасу Оңтүстік Қазақстан, Алматы және Атырау облыстарын-да нашар қамтамасыз етілген.

Бұл ретте жергілікті органдар мектеп автопарктерін жаңарту және толтыру мәселесін нашар шешуде. Автобустың 466 бірлігіне сұраныс бола тұра, 2008 жылы республика бой-ынша тек қана 96 автобус сатып алынған.

Балаларға қатысты зорлық, балаларды қанаудың әртүрлі нысандары өткір әлеуметтік проблема болып қалуда. ХЕҰ мәліметтері бойынша әрбір 100 баланың 16-сы (соның ішінде 5 жастағы балалар) балалар еңбегімен, 12- барынша нашар түрімен айналысады (құлдық, кабала, жезөкшелік). Республикада іс жүзінде балалар еңбегінің, балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының сипаты мен ауқымы туралы ең анық мәліметтер жоқ.

Балалар еңбегін шаруа және фермер қожалықтарында пайдалану мәселесі қосымша зер-делеуді талап етеді. Көптеген отбасылар (ата-аналар) Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген балалардың құқықтарын біле бермейді.

Отбасылармен және балалармен жұмыс істеуге арналған кадрлар дайындау қажеттігі бар, бала құқықтарын қорғау жөніндегі мамандардың, әлеуметтік педагогтар мен психо-логтардың, жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдар тәрбиешілерінің біліктілігін көтеру жөніндегі курстық бағдарламалардың мазмұ-ны жетілдіруді талап етеді.

1. Балалар қылмысы және балалар қылмысының алдын алу мәселелері

Қадағалаусыз және қараусыз қалудың алдын алу, сондай-ақ қадағалаусыз және панасыз қалған кәмелетке толмаған балаларды әлеуметтендіру жүйесінің негізгі буындарының бірі Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтары (КУОБОО) болып табылады, олар бүгінгі таңда ішкі істер органдарының жанында жұмыс істейді.

Сонымен бірге, заңнамаға сәйкес КУОБОО-ның негізгі функциялары балалардың құ-қықтарын қорғау, оларды әлеуметтік қолдау, әлеуметтік-тұрмыстық, медициналық-әлеу-меттік, әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық-педагогикалық, құқықтық қызмет және

��

материалдық көмек көрсету, балаларды әлеуметтік оңалту болып табылады, бұл тұтас алғанда Білім және ғылым министрлігінің құзырына жатады.

Ішкі істер органдарына тек қана кәмелетке толмаған балаларды ұстау, мамандандырыл-ған балалар мекемелеріне жеткізу және сонда ұстау жүктелген. Бұл ретте жасөспірімдерді КУОБОО-ға орналастыруға негіз білім беру жүйесінің қорғаушы және қамқоршы ор-гандарының қаулысы болып табылады, олар сол сияқты балаларды одан әрі жайластыру туралы шешім қабылдайды.

Тұтас алғанда Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту ор-талықтары Білім және ғылым министрлігінің қарамағындағы ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша жүріп-тұруына арналған орталықтар (баспаналар) атқаратын міндеттерді атқарады.

Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комис-сия мен Бас прокуратура Үкіметке жергілікті бюджеттер есебінен білім беру ұйымдарына бекітілген полицияның кәмелетке толмағандар істері жөніндегі учаскелік инспекторлары (мектеп полицейлері) лауазымын одан әрі енгізу мүмкіндігін қарастыруды, сондай-ақ ішкі істер органдарының Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарын Білім және ғылым министрлігінің қарамағына беру туралы мәселені шешуді ұсынды.

Республиканың прокуратура органдары тексеру жүргізген кезде Қазақстан Республи-касы Конституциясының 16-бабында және Бала құқықтары туралы Конвенцияда кепілдік берілген балалардың жеке басының бостандығы конституциялық құқықтарының бұзы-луларын айқындайды. Аталған жайттар заңсыз сот актілерін шығару, оларды ішкі істер органдарының дұрыс орындамауы және білім беру органдарының әрекетсіздігі салдарынан мүмкін болып отыр.

Алайда, оларды жасауға жағдай жасаған негізгі себептердің бірі деп қолданылып жүр-ген заңнамадағы кездесетін қарама-қайшылықтарды мойындау қажет.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚР ҚК) 81 және 82 бап-тарына және Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі – ҚР ҚІК) 494, 495 баптарына сәйкес кәмелетке толмаған баланы арнайы тәрбиелеу мекемесіне орналастыру тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларының бірі болып табылады.

Аталған нормаларға сәйкес мәжбүрлі ықпал етудің бұл шарасын сот мына жағдайлар болған кезде тағайындауы мүмкін:

- бұл мәселе алғашқы инстанциялық соттың қылмыстық істі мән-жайы бойынша қарауы барысында, кәмелетке толмаған балаға қатысты қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе одан босату туралы шешім қабылдаған кезде шешілуі мүмкін (ҚР ҚК 78, 80-83 баптары, ҚР ҚІК 494, 495 баптары);

- тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларының бұл түрі тек қасақана орта дәреже-дегі ауыр қылмыс жасаған кәмелетке толмаған балаға қатысты ғана қолданылуы мүмкін (ҚР ҚК 83-бабының 5 тармағы).

Алайда, Заңның 14-бабында соттың кәмелетке толмаған балаларды кәмелетке толма-ғандар істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссияның не болмаса ішкі істер органының ұсынысы бойынша ерекше режимдегі білім беру ұйымдарына жіберу тура-лы шешім қабылдау мүмкіндігі реттелінеді.

Сонымен қатар, адамға тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдану ҚР ҚІК 59-бабы 2 тармағының 2 тармақшасына сәйкес соттың айрықша құзырына жатады.

Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі №6 «Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы, оларды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іске тартқаны туралы істер жөніндегі сот практикасы туралы» нормативтік қаулысы (бұдан әрі – Қаулы) мұндай шараларды қолдау тәртібін түсіндіреді.

Қаулының 15 тармағына сәйкес тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы шешімді тек қана сот қабылдай алады және тек қана басты сот талқылауындағы істі қарау кезінде айыптау үкімін қаулы еткенде қабылдай алады.

83

Соттардың тәрбиелік ықпал етудің бұл шарасын басты сот талқылауы шеңберінен тыс қолдануы заңсыз болып табылады, ал Заңның 14-бабының 2 және 7 тармақтары қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодекстерінің жоғарыда аталған нормаларына қарама-қайшы келеді.

Заңның 13-бабының 1, 2 тармақшаларының нормаларын қолдану алкоголизммен, на-шақорлықпен немесе токсикоманиямен ауырған адамдарға медициналық сипаттағы мәж-бүрлеу шараларын қолдану туралы шешім қабылдаудың негіздері мен тәртібі бөлігінде Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 57 және 58 баптарының талаптарына қайшы келеді.

Сонымен қатар, Кодекстің 57-бабында регламенттелген тізбе түпкілікті болып табыла-ды және кәмелетке толмаған адамды әкімшілік-құқықтық ықпал ету шарасы ретінде арнайы білім беру ұйымына орналастыру мүмкіндігін қарастырмайды.

Әкімшілік-құқықтық ықпал ету шарасын Кодексте белгіленген негізден және тәртіптен өзгеше қолдануға тыйым салынған.

Демек, кәмелетке толмаған адамдарды бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алудан өрескел жалтарғаны, отбасынан және балалар емдік-тәрбие ұйымдарынан жүйелі түрде өз бетінше кетіп қалғаны, сондай-ақ өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасағаны үшін арнайы білім беру ұйымдарына орналастырудың негіздерін де қайта қарау қажет.

Қазіргі уақытта заңнамалық актілер арасындағы аталған қарама-қайшылықтар кәмелет-ке толмағандардың құқықтарының бұзылуына әкеп соғады, сол арқылы олардың құқық-тары мен мүдделерін қорғауға прокурорлық ден қою шарасын қабылдауды қиындатады, өйткені заңнамада мұндай сот актілеріне шағымдану (наразылық білдіру) және қайта қарау тәртібі реттелінбеген.

Осыған байланысты, балаларды арнайы мекемелерге орналастыру тәртібін құқықтық реттеуді тәртіпке келтіру туралы мәселені қарау ұсынылады.

2. Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың өзекті мәселелері

Балалардың қорғаныс дәрежесі – кез келген өркениетті қоғамның, мемлекеттік саясат-тың әлеуметтік бағыттылығының басты индикаторы.

Отбасы дағдарысы, көптеген отбасылардың ауыр материалдық жағдайы, дәстүрлі от-басылық қатынастардың күйреуі, ажырасулар санының артуы балалардың жағдайының на-шарлауына елеулі әсер етеді.

Соңғы жылдары болған өзгерістер бала проблемасын күрт өршітіп, осы салада қабыл-данатын шешімдердің ерекшелігін белгіледі.

Соңғы жылдары Қазақстанда ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалар санының өсуі байқалады. Жыл сайын олардың саны өсуде, және де бұл балалардың аз бөлігі ата-ана-ларының қайтыс болуына байланысты олардың қамқорлығынсыз қалғандар. Қалғандары «әлеуметтік жетімдік» дейтін құбылысқа жатады, яғни ата-аналары тірі жетімдер. Қазіргі кезде жетім балалар мен қамқорлықсыз қалған балаларға арналған 204 мекемеде ҚР Білім және ғылым министрлігінің мәліметтері бойынша 18 000-нан астам бала тұрып, тәрбиленіп жатыр.

Ата-аналары тірі жетім балалардың санының артуының негізгі себептері отбасының әлеуметтік беделінің түсуі, оның материалдық және тұрғын үйге байланысты қиындықтары, некесіз туудың өсуі, өмір салтын қоғамда қалыптасқан имандылық принципінен басқаша ұстайтын ата-аналар пайызының жоғарылығы болып табылады. Осыған орай ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау Қазақстанда өте жоғары маңызға ие болуда, ал мұндай қорғаныс әдістерінің бірі тиісті нормативтік құқық-тық база құру болып табылады.

��

Бұл ретте заңнамадағы елеулі ақтаңдақтарды, қолданыстағы актілерді жүзеге асыру те-тіктерінің жоқтығын және жеткілікті дәрежеде өкілетті мемлекеттік органның жоқтығын атап өткен жөн. ҚР Білім және ғылым министрлігінде арнайы Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитет құру біздің көзқарасымызша балалардың, соның ішінде ата-аналар қам-қорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелерін үйлес-тірудің елеулі проблемаларын принципті түрде шеше алған жоқ.

Біздің жағдайымызда бұл проблеманың шешімі жалпыға танылған халықара-лық стандарттардың талаптарын ескере отырып Бала құқықтары жөніндегі Ұлттық Омбудсмен институтын құру болып табылады.

Қорғаншы және қамқоршы органдардың мәртебесі мен функциялары түбегейлі өзге-рісті талап етеді. Қазіргі кезде балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға арналған негізгі мемлекеттік құрылым болып табылатын бұл органдар көбінесе облыстық білім беру департаментінің құрамында жұмыс істейтін және барлық уақытта элементарлық құқықтық білімі бола бермейтін бір ғана инспектордан тұрады.

Сонымен қатар, құрылған Балалар құқықтарын қорғау департаменттері өзіне тікелей тиесілі функцияларды орындамай, көп жағдайда басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, мысалға білім департаменттерінің және кәмелетке толмағандар істері жө-ніндегі комиссиялардың функцияларын қайталайды.

Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитет пен оның департаменттерінің үйлестіруші рөлінің жоқтығы қолданыстағы заңнаманың құқықтық ақтаңдақтарынан болып отыр.

Бұл ахуалды шешу мақсатында: - заңнамада қолданылатын және мемлекеттік тетікте жоқ мемлекеттік құрылым ретінде

қорғаншы және қамқоршы органы ұғымын алып тастау; - белгілі бір себептермен бұған мұқтаж болған кәмелетке толмағандарға да, кәмелетке

толғандарға да қатысты қорғаншы және қамқоршы функцияларын орындайтын мемлекет-тік органдар аясын анықтау;

- бала құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелерін үйлестіруді осы саладағы уәкі-летті орган ретінде Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитетке жүктеу;

- қорғаншы және қамқоршы функцияларын әртүрлі органдардың іске асыру тәртібін анықтауды Қазақстан Республикасының Үкіметіне жүктеу;

- Комиеттің құрылымдық бөлімшелері жоқ әкімшілік-аумақтық құрылымдарда қор-ғаншы және қамқоршы функцияларын басқа органдарға: білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау органдарына олардың штат санын, қаржыландыру көзі мен көлемін өзгертпей заңнамалық түрде жүктеу қажет деп есептейміз.

Айтылғандарды ескере отырып, сондай-ақ балалардың құқықтары мен заңды мүд-делерін қорғау мәселелеріндегі көзқарастарды тұжырымдамалық түрде өзгерту қажет-тігін назарға ала отырып, аталған проблемаларды қарастырылып жатқан «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР Кодексі жобасында шешеміз деп ойлаймыз.

Мамандандырылған балалар мекемелерінің ведомство ішінде бастарының бірікпеуі де проблема күйінде қалуда.

Біздің жекелеген нормативтік құқықтық актілерге іріктеп жүргізілген талдауымыз кейбір нормаларды жүзеге асыру тетіктерінде жекелеген ақтаңдақтардың бар екенін куә-ландырады.

«Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 76-бабы-ның 1 тармағымен кәмелетке толмағандарға тәрбиелік ықпал ету шарасы ретінде бос уақытын шектеу және оның мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу қолданылуы мүмкін деп белгіленген.

Аталмыш Кодекс мұндай шараларды қандай органдар тағайындауы мүмкін екенді-гін қарастырмағандықтан, бүгінде іс жүзінде бұл шараларды соттан басқа әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істі қарайтын кез келген орган тағайындай алады. Бұл ҚР Конституциясының 16 және 21 баптарына сай келмейді.

��

Дәл осындай сәйкессіздік «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы» Заңының 11-бабының нормаларында және «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» ҚР Заңының 30-бабында бар, осы заңнамалық актілерге сәйкес балалар олардың келісімінсіз және сот шешімінсіз оңалту және бейімделу орталықтарына орналастырылуы мүмкін.

Осыған байланысты балалардың конституциялық құқықтарын қорғау мақсатында жұ-мыс тобы ҚР Үкіметіне қолданыстағы барша заңнамаға талдау жасауды және кәмелетке толмағандардың бостандығын қандай да бір шектеу, оның еркін-жүріп тұру құқықтарын шектеу тек қана сот шешімімен болуы тиіс екендігі туралы нормалармен толықтыруды ұсынады.

Қолданыстағы заңнамада кәмелетке толмағандардың бос уақытты өткізу орындарына (компьютерлік клубтарға және т.с.с.) баруына ешқандай да шектеулер көзделмеген. Көңіл көтеру орындарын ұстайтын кәсіпкерлердің түнгі уақытта балаларға қызмет көрсеткені үшін жауапкершіліктері де көзделмеген.

Осылайша, қоғамдық қатынастардың бұл саласы іс жүзінде құқықтық өрістен тыс қа-луда, ал ондағы көптеген «балалардың» проблемалары болуы осы қоғамдық қатынастар саласындағы барлық мәселелерді тезірек заңнамалық реттеудің қажеттігін көрсетеді.

Мемлекеттік органдардың құқық қолдану практикасы да ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесін реттейтін қолданыстағы некелік-отбасылық заңнамада бірқатар ақтаңдақтардың бар екенін көрсетіп отыр.

Ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың қолданылып жүрген патронаттық түрі жеке мәліметтер бойынша барлық уақытта бірдей баланың мүддесін ойлай бермейді, керісінше жекелеген азаматтардың материалдық жағдайын шешеді.

Балаларды туыстарының асырауына және қамқорлығына бергенде, олардың балаға ти-есілі әлеуметтік төлемге ғана қызуғушылығы болғанын растайтын деректерде де бар.

Ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау біздің көзқарасымызша оның тәрбиесін отбасылыққа барынша жақын қамтамасыз ету және оның отбасында тәрбиелену құқығы тұрғысынан жүзеге асырылуға тиіс. Жетімдер проблемасы «Әр отбасына - бала» принципімен емес, «Әр балаға – отбасы» принципімен шешілуге тиіс. Бұл тұрғыда ата-аналар қамқорлығынсыз балаларды жайғастырудың басым-дық түрі бала асырап алу болып табылады.

Ұл (қыз) асырап алу деп нәтижесінде баланы асырап алушы мен оның туысқандары және асыранды адам арасында тууы бойынша туыс боп табылатын ата-аналар мен балала-лар арасындағыдай құқықтар мен міндеттер пайда болатын заңдық актіні айтады.

Тек кәмелетке толмаған балаларды, тек солардың мүдделеріне қатысты бала асырап алуға жол беріледі, бұл жерде бірге туған ағалы-қарындасты бауырларды әр түрлі адамдар-дың асырап алуына жол берілмейді.

Бала асырап алар кезде Қазақстан Республикасының азаматтары мен балалардың туыстарына олардың азаматтығы мен тұратын жеріне қарамастан артықшылық беріледі.

«Неке және отбасы туралы» ҚР Заңы бала асырап алушылардың субъектілік құрамын анықтаған кезде азаматтығы жоқ адамдарды белгілемеген, бұл олардың конституциялық құ-қықтарын шектеу болып табылады (Заңның 76-бабының 2 бөлігі).

Шетелдіктердің бала асырап алуы баланы туған елінде жайғастырудың қандай да бір қолайлы тәсілін қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайдағы баланы жайғастырудың ба-лама тәсілі ретінде қарастырылуы тиіс.

Балаларды «туыстарының азаматтығы мен тұратын жеріне қарамастан» асырап алу мүмкіндігі «Неке және отбасы туралы» ҚР Заңында көзделген. Алайда практикада асырап алатын балалардың мұндай туыстарының жоқтығынан асырап алу мәселелерін шешкен кезде соттар бұл норманы өте сирек қолданады.

Сот практикасын талдау мен нақты ахуал көрсеткеніндей, халықаралық деңгейде бала асырап алу жағдайларының барлығында шетелдік асырап алушыларға ұл (қыз) асырап алу

86

жөніндегі халықаралық немесе шетелдік үкіметтік емес ұйымдар (агенттіктер) делдалдық қызмет көрсетеді.

Сонымен бірге, қолданыстағы Заңның 10-бабы қорғаншы және қамқоршы органдардан басқа кез келген ұйымның мұндай бала асырап алу жөніндегі қызметіне жол бермейді.

Бала асырап алуға қатысатын агенттіктерге шетелдік мемлекеттер лицензия беретінін және солардың мемлекеттік бақылауында болатынын, сондай-ақ 1993 жылғы «Балаларды қорғау және мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы» Гаага конвенциясына сәйкес жүргізілетін бала асырап алу жөніндегі халықаралық практиканы ескере отырып, бұл агенттіктерді асырап алу процесіне қатысуға тиісті аккредитациясы мен мемлекет тарапынан бақылау жасай отырып жіберу қажет болар еді.

Халықаралық деңгейде бала асырап алу проблемаларын шешу мақсатында қазіргі кез-дегі Парламенттегі заң жобасы шеңберінде Қазақстан Республикасының халықаралық бала асырап алу жөніндегі 1993 жылғы Гаага Конвенциясына қосылуы мүмкіндігі қарас-тырылуда.

Әлеуметтік жағынан қорғауға жататын балаларды, жалғыз басты аналарды, отбасы-лық үлгідегі балалар үйі мен жасөспірімдер үйі түлектерін жұмыспен қамту мәселесі де проблемалы күйінде қалуда. Бұл ретте балалар ауылдарындағы отбасылық үлгідегі бала-лар үйіндегі тәрбиеші-ананы ғана көздеген («Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы» Заңның 14-бабы) заң шығарушылар ұстанымымен келіспе-ген жөн деп ойлаймыз.

Біздің көзқарасымызша үйде әке-тәрбиешінің болмауы баланың қоршаған әлемді және болашақ дербес өмірін дұрыс түсінбеуіне әкеп соғуы мүмкін.

Балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуы, мүмкіндігі шектеулі балалардың жағ-дайы, балалардың тұрғын үй проблемаларын шешу ерекше тақырып болып табылады. «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» ҚР Заңының 14-бабы баланың тұрғын үй құқығын бекітеді және жетім бала, ата-ананың қамқорлығынсыз қалған және тәрбиелеу, емдеу және басқа мекемелердегі бала тұрғын үй-жайға немесе тұрғын үй-жайды пайдалануға құқықтарын сақтайды, ал ол жоқ болса Қазақстанның тиісті заңнамасы бойынша тұрғын үй-жай алуға құқылы. Ата-ана қамқорлығынан айырылған балалар, соның ішінде жетім балалар тұратын үй-жайынан басқа үй-жай берілмей шығарылмайды.

Қорғаншы және қамқоршы органдар қызметіндегі өмірлік қиын жағдайларда қалған балаларды анықтап, есепке қою, олардың мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі жұмысты тиісті дәрежеде атқармастай, көптеген заң бұзушылықтарға жол бергені айқындалған.

Жергілікті атқарушы органдар мен балалар мекемелері басшыларының әрекетсізді-гіне байланысты «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» ҚР Заңының 14-бабына сәйкес жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үй құқығының сақталуы қамтамасыз етілмейді.

Тек 2007 және 2008 жылдың ішінде республикадағы балалар үйлері мен интернаттар-дан 3741 бала шығарылған, бұл ретте 2109 бала немесе 56% тұрғын үйге мұқтаж болған.

Аталған санның ішінен «Тұрғын үй қатынастары туралы» ҚР Заңының (бұдан әрі – Заң) 68-бабына сәйкес тек 58 адам немесе 2,7% тұрғын үй алған.

Соңғы 2 жылдың ішінде бұл балалар жиырма жасқа толғанда өздерінің тұрғын үй алу құқығынан айрылады, өйткені Заңда осындай жасына қарай шектеулер белгіленген.

Оның үстіне, тұрғын үйге мұқтаж түлектердің барлығының ішінен мемлекеттік тұр-ғын үй қорынан тұрғын үй алу құқығына тек жетім балалар ғана ие, өйткені «Тұрғын үй қатынастары туралы» ҚР Заңының 68-бабында нақ осы санат халықтың әлеуметтік қор-ғалатын тобына жатқызылған.

Бұл топқа ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар жатқызылмаған (бұл ба-лалардың ата-аналары ата-аналар құқықтарынан айырылған, олардан бас тартқан не болмаса қайда жүргені белгісіз).

Дегенмен де, бұл санаттағы балалардың көпшілігі балалар мекемелерін бітіріп шық-қаннан кейінде Қазақстан Республикасының аумағында меншік құқығындағы тұрғын үйі,

��

тұрақты табысы жоқ адамдардың қатарын толықтырады және асыраушысынан айырылуға байланысты әлеуметтік жәрдемақы алатындарға жатпайды.

Заңның 68-бабы ата-аналарының қамқорлығынан айырылған балалардың тұрғын үй алу мүмкіндігін мүлде қарастырмайды.

Ал, «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» ҚР Заңының 14-бабында осы құқыққа кепілдікті жетім балаларға да, өзге жағдайлар бойынша ата-аналарының қам-қорлығынсыз қалған балаларға да береді.

Осыған байланысты, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үй-ге құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында «Тұрғын үй қатынастары туралы» ҚР Заңына тиісті толықтырулар енгізу қажет деп ойлаймыз.

Қорғаншы және қамқоршы органдар мамандарының жетіспеу проблемасы кәмелетке толмағандар құқықтарының бұзылуының негізгі себептерінің бірі болды. Жергілікті атқа-рушы органдар 2007-2011 жылдарға арналған «Қазақстанның балалары» бағдарламасының іс-шаралар Жоспарының облыстық, қалалық білім беру департаменттерінде, басқармала-рында, аудандық бөлімдерінде балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәсе-лелері жөніндегі мамандардың қосымша штат бірлігін енгізуге қатысты 31 тармағын жүзеге асырмаған.

Осы Жоспарға сәйкес, тек 2009 жылдың өзінде бұл мақсаттарға еліміздің 10 өңірінде 217 млн. теңге бөлу көзделген.

Алайда, бірде-бір өңірде штат санының қосымша бірлігі сол күйі енгізілмеген, өйткені бұл ақша қаражатын бөлу жергілікті бюджеттерде көзделмеген.

Бұған себеп Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 15 желтоқсандағы №1324 «Жергілікті атқарушы органдардың штат санының лимиттерін бекітудің кейбір мәселелері туралы» қаулысымен белгіленген штат санының лимиттеріне өзгерістер енгізу шараларын қабылдамау болды.

2008 жылдың басында республикадағы 18 жасқа дейінгі халық саны 5021456 бала бол-ған, алайда қорғаншы және қамқоршы органдар мамандарының саны бар-жоғы 185 адам.

Республикада орта есеппен бір маманға 25782 баланың құқықтарын қорғау міндеттері жүктеледі.

Дәл осы кезде әлемдік практикада балаларды қорғау жөніндегі мамандардың саны «5000 балаға бір маман» есебінен анықталады.

Осыған байланысты, 2007-2011 жылдарға арналған «Қазақстанның балалары» бағдар-ламасының іс-шаралар Жоспарын жүзеге асыру және заңның бұзылуына және балалардың құқықтарын шектеуге жағдай жасайтын шарттарды жою мақсатында Қазақстан Республи-касы Үкіметінің 2004 жылғы 15 желтоқсандағы №1324 «Жергілікті атқарушы органдардың штат санының лимиттерін бекітудің кейбір мәселелері туралы» қаулысымен бекітілген штат санының лимиттеріне тиісті өзгерістер енгізу туралы мәселені қарауды ұсынамыз.

Осы сияқты, тірі ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға – «әлеуметтік же-тімдер» деп аталатындарға мемлекеттік көмек көрсету проблемасы шешілмей отыр.

Қазіргі таңға дейін қоғаншылар мен қамқоршыларға ата-аналарының қамқорлығын-сыз қалған баланы бағып-қағуға арналған жәрдемақы тағайындау және төлеу туралы норма анықталмаған, бұл балаларды балалар үйінен қорғаншылар отбасына беру процесін кідір-теді.

Осылайша, ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделе-рін қорғау мәселелеріндегі проблемалар мен кемшіліктер балалардың құқықтарын қорғау тетіктерін жетілдіру мақсатында көп еңбек ету керектігін тағы да көрсетіп отыр.

Бала құқықтарын қорғауды тиімді қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Рес-публикасының Үкіметіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне, басқа да уәкілетті мемлекеттік органдарға, барлық деңгейлердегі әкімдерге 2009-2012 жыл-дардағы кезеңде мына шараларды іске асыруды ұсынамыз:

��

1. «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы кодексін қабылдауды жеделдетсін.

2. Баланың мүделерін толық ескеру және оның негізгі құқықтары мен бостандықтарын сақтау мақсатында, сондай-ақ оның тұлғасының отбасы ортасында үйлесімді дамуы, шетел азаматтарының ұл (қыз) асырап алуына бақылау жасау үшін 2010 жылы Балаларды қорғау және мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы Конвенцияны (Гаага, 1993 жылғы 29 мамыр) ратификацияласын.

3. 2010 жылы Порнографиялық бұйымдардың айналымға түсуі мен оларды сатудың жолын кесу туралы 1923 жылғы 12 қыркүйектегі Конвенцияны ратификацияласын (Жене-ва, 1947 жылғы 12 қарашадағы өзгерістерімен).

4. 2011 жылы Балаларды халықаралық ұрлаудың азаматтық-құқықтық аспектілері ту-ралы Конвенцияны (Гаага, 1980 жылғы 25 қазан) ратификацияласын.

5. Бала құқықтарын тиімді қорғауды қамтамасыз ету мақсатында 2011 жылы Бала құ-қықтары жөніндегі Ұлттық Омбудсмен лауазымын құрсын.

6. «Отбасылық үлгідегі балалар үйлері және жасөспірімдер үйлері туралы» Заңға ба-лалар үйлерінде тәрбиеші аналармен қатар тәрбиеші әкелердің жұмыс істеуін көздейтін толықтырулар енгізсін.

7. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үй құқықтарын қам-тамасыз ету мақсатында «Тұрғын үй қатынастары туралы» ҚР Заңына тиісті толықтырулар енгізілсін.

8. Жергілікті атқарушы органдар жанындағы кәмелетке толмаған балалар істері жө-ніндегі комиссиялардың функциялары, сондай-ақ қорғаншы және қамқоршы органдар функциялары заңнамалық деңгейде Қазақстан Республикасы Білім және ғылым ми-нистрлігінің Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитеті мен оның жергілікті жерлердегі аумақтық органдарына берілсін.

9. Қазақстанның барлық өңірлерінде бала құқықтарын қозғайтын қылмыстық істерді де, азаматтық және әкімшілік істерді де қарайтын мамандандырылған ювеналдық соттар құрылсын.

10. Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтары (КУОБОО) Ішкі істер министрлігінің қарамағынан алынып Білім және ғылым министрлігі-нің қарамағына берілсін.

11. Жергілікті бюджеттер есебінен білім беру ұйымдарына бекітілген полицияның кә-мелетке толмаған балалар істері жөніндегі учаскелік инспекторлары (мектеп полицейлері) лауазымын енгізсін.

12. Кәмелетке толмаған балалардың көңіл көтеру ғимараттарына ересектердің ертіп жүруінсіз баруын заңнамалық түрде шектеу және түнгі уақытта мұндай жүріп-тұруға толық тыйым салу енгізілсін.

13. Жүйелі түрде республикалық және облыстық БАҚ-тарда отбасы, балалар, отбасы-лық тәрбие дәстүрлеріне арналған міндетті және тұрақты хабарлар циклі мен айдарлар ұйымдастырсын.

Қазақстан Республикасының Еңбек заңнамасы және әлеуметтікқамсыздандыру туралы заңнамасы саласындағы ұсынымдар:1. Мектеп каникулы кезеңінде уақытша жұмыс істеу шартымен кәмелетке толмаған-

дарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеген жөн, сондай-ақ жұмыспен қамту туралы заңнамаға кәмелетке толмағандарға қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізсін.

2. Ұжымдық келісім-шарттар туралы заңнамаға міндетті дербес бөлім ретінде жас-тардың, соның ішінде кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғау жөніндегі бөлімді қа-растырсын.

3. Балалар еңбегінің барынша нашар түрлерін жою саласындағы қазіргі уақытқа дейін шешімін таппаған бірқатар проблемаларды шешу қажет. Ішінара алғанда, еңбектің барын-

��

ша нашар түріне тартылған, әртүрлі зорлық-зомбылықтың құрбаны болған балаларды айқындау тетіктері мен процедураларын әзірлеу және заңнамалық түрде бекіту. Балалар ең-бегінің барынша нашар түрлерін жою жөніндегі мемлекеттік бағдарлама әзірлеу.

Кәмелетке толмаған адамдардың денсаулығын қорғау туралы заңнама саласында:1. Балалардың спорт ұйымдарының, балалардың жазғы демалысын ұйымдастыруға ар-

налған сауықтыру мекемелерінің санын арттыру жөніндегі шаралар қабылдау.2. Қолданылып жүрген мүгедектік тобын 16 жастан бастап белгілеу жүйесін және кем-

тар балаларды 18 жасқа толғанға дейін еңбекке жарамсыз деп тани отырып қайта қарау.

Білім беру туралы заңнама саласында:

1. 2012 жылы Білім беру саласындағы кемсітумен күрес туралы конвенцияны бекіту.2. Заңнамаға Бала құқықтары туралы конвенцияның 28-бабында бекітілген білім алу

құқығын жүзеге асыру кезіндегі тең мүмкіндіктер принциптерін енгізу.3. Бала құқықтары туралы конвенцияның 29-бабына сәйкес білім беру бағдарламала-

рына адам құқықтарын оқытуды енгізу.4. «Орта жалпы білім берудің мемлекеттік стандарттары туралы» және білім беру стан-

дарттарын жүзеге асыратын білім беру мекемелерін нормативтік қаржыландыруды енгізу жөніндегі Заңды әзірлеп, қабылдау.

5. Мұғалімнің әлеуметтік мәртебесін, оның материалдық жағдайын жоғарылату, мұ-ғалімнің қоғам алдындағы абырой-беделінің мәртебесін көтеру; педагогтің еңбегіне ақы төлеудің, оның кәсіптік шеберлігін, қосымша жүктемелерін және т.б. толық көлемде еске-ретін жүйесіне көшу.

Әйел құқықтары

Қазақстан Республикасы әлем қауымдастығымен қосылуды өзінің сыртқы саясатының басымдығы ретінде анықтап отыр.

2000 жылы әлемнің көптеген елдері қол қойған БҰҰ Мыңжылдық декларациясында еркектер мен әйелдердің теңдігін көтермелеу, әйелдің құқықтары мен мүмкіндіктерін ке-ңейту адамзаттың үшінші мыңжылдықта дамуының негізгі мақсаттарының бірі ретінде анықталған.

Қазақстан өзінің тәуелсіздігінің 17 жылы ішінде әйелдер мен еркектердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау саласында белгілі бір прогрестерге қол жеткізді.

1998 жылы Қазақстан БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітулердің барлық нысандарын жою туралы Конвенцияны ратификациялады. Сол сияқты «Әйелдердің саяси құқықтары туралы» және «Күйеуге тиген әйелдің азаматтығы туралы» БҰҰ Конвенциялары да ратификациялан-ды. Қазақстан адам құқықтары жөіндегі көпжақты халықаралық әмбебап келісім-шарттар-дың жалпы 60-тан астамын ратификациялады.

БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітудің балық нысандарын жою жөніндегі комитетінің са-рапшылары тұтас алғанда Қазақстандағы әйелдер құқықтарын қорғау ахуалын оң бағалға-нын атап өткен жөн.

Қазақстан Президентінің 2005 жылғы 20 қарашадағы №1677 Жарлығымен 2006-2016 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы гендерлік теңдік стратегиясы (бұдан әрі – Стратегия) бекітілді.

Стратегия мемлекеттің гендерлік саясатын жүзеге асыруға бағытталған маңызды құ-жат, оны іске асырудың, мемлекет мен азаматтық қоғам тарапынан мониторинг жасаудың құралы, демократияны дамытудың маңызды факторы болып табылады. Стратегияны жүзеге асыру әйелдер мен еркектердің өздерінің құқықтарын бірдей жүзеге асыруы үшін жағдай

�0

жасауға жәрдемдеседі, 2006 жылдан 2016 жылға дейінгі кезеңде еркектер мен әйелдердің құқықтарының, мүмкіндіктерінің теңдігіне қол жеткізу міндеттерін шешуді көздейді.

1. Еңбек және жұмыспен қамту және зейнетақылық қамсыздандыру саласындағы гендерлік теңдікті қамтамасыз ету құқығы ҚРКФ кәсіподаққа мүше қызметкерлердің, соның ішінде еңбек етуші әйелдердің

мүдделерін қорғау және таныту мақсатында қажетті жұмыстарды жүргізіп жатқанын атап өткен жөн. Жұмыс істейтін әйелдердің құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз ету жөніндегі белгілі бір жұмысты білім және ғылым, денсаулық сақтау, мәдениет, мемлекет-тік мекемелер, тау-кен – металлургия, атом өнеркәсібі, теміржолшылар және т.б. салалық кәсіподақтары; Ақтөбе, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Қарағанды, Павлодар және т.б. облыстық кәсіптік бірлестіктер жүргізуде.

Федерация құрамына кіретін кәсіподақтар өздерінің басты міндеттерін әлеуметтік-бағ-дарланған нарықтық экономика мен шынайы демократияны дамытуға жәрдемдесу, еңбек адамының, жалданбалы жұмысшылардың, еркектердің де, әйелдердің де экономикалық жә-не әлеуметтік әл-ауқатын қамтамасыз ету деп біледі.

Кәсіподақтар федерациясы мен оның мүше ұйымдары келісім-шарттық процестерге, әлеуметтік әріптестіктің барлық деңгейлеріндегі келісімдерді жасау кезінде еңбек ететін әйелдердің проблемаларын шешуге үлкен мән беріп, көңіл бөледі.

Халықтың көп санды бұл санатын әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету үшін Кәсіп-одақтар федерациясының талап етуімен 2007-2008 жылдарға арналған Бас келісімде еңбек ететін әйелдер мен жұмысшы жастардың құқықтары мен кепілдіктері туралы арнайы та-рау бар. Бұл кәсіподақтардың әйелдердің жағдайын жақсарту жөніндегі мәселені шешудегі рөлінің артуына жағдай жасады, олардың өндірістегі жағдайын нығайтты.

Кәсіподақтар федерациясының салалық (тарифтік), өңірлік келісімдер мен ұжымдық келісім-шарттарда жұмыс істейтін әйелдерге әлеуметтік кепілдіктерді бекітетін арнайы бөлімдерді, әйелдердің жұмыспен қамтылуы, еңбегі мен денсаулығын қорғау, кәсіптік дай-ындау, демалысын ұйымдастыру, емделу және сауықтыру, олардың еңбек процесіндегі материалдық жағдайын жақсарту мәселелері жөніндегі іс-шараларды қосудың міндеттілігі туралы талаптары орындалуда.

Жасалған талдау көрсеткеніндей, жасалған салалық (тарифтік) және өңірлік келісім-дер, ұйымдардағы ұжымдық келісім-шарттар тараптардың еңбек ететін әйелдерге қосымша әлеуметтік кепілдіктер беру жөніндегі неғұрлым сапалы, нақты өзара міндеттемелерін көз-дейді және көп жағдайда орындалады.

Соңғы жылдардың ішінде Кәсіподақтар федерациясы мен оның мүше ұйымдары Үкі-меттен әйелдердің жағдайын жақсартудың нақты жоспарларын іске асыруды, кемсітудің барлық түрлерін жоюды, әйелдердің экономикалық тәуелсіздігіне жағдай жасауды, олардың экономикалық ресурстарға тең дәрежеде қол жеткізуін талап етті. Кәсіподақтар федераци-ясы мен Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның бастамасымен Еңбек ететін әйелдердің конгресі өткізілді.

Конгресс «Әйелдердің лайықты еңбек құқықтары мен әлеуметтік кепілдіктері – мемле-кеттің әл-ауқатының көрсеткіші» атты қарар қабылдады, сондай-ақ жұмыс берушілерді жүктілік және босану бойынша жәрдемақы төлеу міндеттемесінен босату туралы бастама көтерді.

2008 жылғы 1 қаңтардан бастап жүктілік және босану бойынша жәрдемақы төлеу мем-лекеттік әлеуметтік қамсыздандыру қоры қаражатының есебінен жүргізілетін болады, бұл ретте жұмыс істейтін әйелдердің зейнетақылық жинақтары олардың декреттік демалысы немесе баланы бір жасқа толғанға дейін күту жөніндегі демалысы кезеңінде жалғасатын болады.

«Әйелдер мен еркектердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктері туралы» Заңның жо-басында жұмыс берушілерді әйелдер мен еркектерге еңбек ақы төлеудегі алшақтықтарды

��

олардың кәсіптік дайындықтарын теңестіру, төменбіліктілікті, жалақысы төмен жұмыс-тарды жою жолымен болдырмау жөніндегі арнайы бағдарламаларды жүзеге асыруға міндет-тейтін бап көзделген. Жұмыс берушілерді сол сияқты отбасылық міндеттерді орындаумен қатар алып жүруге мүмкіндік беретін еңбек жағдайын жасауға да міндеттейді (жұмыстың сырғымалы кестесін енгізу, белгіленген уақыттан тыс жұмыстан босату, толық емес жұмыс уақыты режимін белгілеу, жұмыс уақытында біліктілігін көтеру). Жұмыс берушінің тең құқықтар мен тең мүмкіндіктер туралы заңнаманы орындамағаны немесе тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауапкершілігі көзделген.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында ауыр дене жұмыстарында және зиянды (аса зиянды), қауіпті (аса қауіпті) еңбек жағдайындағы жұмыстарда әйел ең-бегін пайдалануға тыйым салынады. Әйелдер мен он сегіз жасқа толмаған адамдардың еңбегін қолдануға тыйым салынатын ауыр дене жұмыстарындағы және зиянды (аса зиян-ды), қауіпті (аса қауіпті) еңбек жағдайындағы жұмыстардағы өндірістердің, кәсіптердің Тізімі бекітілген.

Зияды және қауіпті еңбек жағдайындағы жұмысқа әйелдерді қабылдау тек алдын ала медициналық тексеруден, олардың денсаулық жағдайына зиян болмайтыны анықталғаннан кейін және денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органның нормативтік құқықтық ак-тілерінде белгіленген талаптарға сәйкес жүргізіледі.

Жүкті әйелдер медициналық қорытындыларға сәйкес қолайсыз өндірістік факторлар болмайтын басқа жұмысқа орташа айлық жалақысы сақтала отырып ауыстырылады.

Жүктілігі немесе бала күту себебі бойынша оқуын үзуге мәжбүр болған жас әйелдерге академиялық демалыстар беріледі, ол аяқталған соң әйелдер оқуын жалғастыра алады.

«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңға сәйкес әйел-дерге (58 жаста) зейнетақы еркектерге (63 жаста) қарағанда бес жылға ерте тағайындалады. 5 және одан көп бала туған және оларды 8 жасқа дейін тәрбиелеген әйелдерге зейнеткерлік демалысқа 53 жаста шығу құқығы берілген. Бұрындары мұндай құқыққа тек ауылды жерде тұратын әйелдер ғана ие болатын.

Қазақстан Республикасының адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттеме-лерін және ішкі еңбек нарығындағы сұраныстарды ескере отырып, сондай-ақ зейнеткер-лік демалысқа шығар кездегі әйелдерге қатысты жыныстық белгісі бойынша кемсітуді болдырмау мақсатында жасы келуіне байланысты зейнеткерлік демалысқа шығар кезде-гі еркектер мен әйелдердің тең құқықтарының жүзеге асырылуын заңнамалық деңгейде, бұл ретте әйелдерге зейнеткерлік демалысқа 58 жаста не болмаса 63 жаста шығуды таңдау құқығын қалдыра отырып қамтамасыз ету қажет деп есептейміз.

2. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтан азат болу құқығы

Халықаралық қауымдастық отбасындағы зорлық-зомбылықтан қорғауды қамтамасыз етуді әлеуметтік бағдарлы мемлекеттің маңызды міндеттерінің бірі деп қарайды. БҰҰ ұсы-ным ретінде Отбасындағы зорлық-зомбылыққа қарсы модельдік заңнама әзірлеген.

БҰҰ ұсынған модельдік заңнамада жәбір көрген адамдардың полицияға немесе әлеу-меттік қызметтерге қорғану үшін шағымдарының болғаны немесе болмағанына қарамастан отбасы өміріне олардың мүшелерін зорлық-зомбылықтан қорғауды қамтамасыз етуге кеңі-нен араласу көздейді.

Қазақстан Республикасының өзіне әлем қауымдастығы алдындағы әйелдерге, бала-ларға, егде адамдарға және мүгедектерге қатысты зорлық-зомбылықтың алдын алу және түбірімен жою жөніндегі міндеттемелер алғаны белгілі. Азаматтардың бұл санаттары ба-рынша қауқарсыз және отбасындағы зорлық-зомбылыққа көбірек ұшырайды.

Қазіргі уақытта отбасындағы зорлық-зомбылықтан қорғаумен айналысатын, отбасын-дағы зорлық-зомбылық айналадағылардан жасырылатын, ал құқық қорғау органдары кез келген сылтаумен отбасы ішіндегі дағдарысты жағдайды шешуден жалтарғысы келетін

��

біздің ерекшелік жағдайларымызда жұмыс істеуге құқығы және мүмкіндігі бар органдар жүйесін құруды қамтамасыз ететін Заңға деген өткір қажеттілік туып отыр. «Тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы» Қазақстан Республикасы Заңын қарауды және қабылдауды жеделдету қажет.

3. Әйелдердің мемлекет істерін басқарудағы құқықтары

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Парламентінде әйелдердің саны жалпы депутаттар санының 13% құрайды. Мәслихаттарда – 17,1% әйелдер. Еуропалық Одақтың дамыған елдерінде биліктің өкілді органдарындағы әйелдердің саны жалпы депутаттар са-нының 30-33% құрайды.

«Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 12-бабына сәйкес мем-лекеттік қызметке кірерде жынысына байланысты қандай да болмасын тікелей немесе жа-нама шектеулер қоюға жол берілмейді

Мемлекеттік атқарушы органдардағы әйелдердің саны артқан және бүгінгі таңда 58% құрайды. Саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымындағы, яғни шешімдер қабылдау дең-гейіндегі әйелдер бар-жоғы 7% құрайды.

БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітудің балық нысандарын жою жөніндегі комитетінің ұсынымдарына сәйкес мемлекеттік биліктің өкілді органдарында әйелдер үшін заңнамалық түрде жалпы депутаттар санының 30%-на дейінгі квота белгілеу қажет деп есептейміз. Сол сияқты атқарушы мемлекеттік органдарда шешімдер қабылдау деңгейіндегі әйелдердің өкілділігін арттыру қажет.

4. Әйелдер мен балаларды саудаға салудың алдын алу

Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Ұлттық қауіпсіздік комитетімен және Ішкі істер министрлігімен бірлесіп 2008 жылғы адамдар саудасына байланысты қылмыстық істерді тергеу нәтижелеріне талдау жасады.

Талдау соңғы жылдары қылмыстың бұл түрінің өршіп келе жатқанын көрсетеді. Бірік-кен Ұлттар Ұйымы мен Көші-қон жөніндегі халықаралық ұйымның сарапшыларының берген бағалары бойынша адам саудасының құрбаны болғандар саны бүкіл әлемде жүз мыңдап және тіпті миллиондап саналады (американ сарапшыларының мәліметтері бойынша ол жыл сайын 700 мың адамды құраса, басқа сараптамалық бағалар бойынша 2 млн. адамға жетеді). Жас әйелдерді Еуропаға, Америкаға, Канадаға, Африка, Азия және Таяу Шығыс елдеріне алып кетеді. Пайда табатындар – саудагерлер мен сутенерлердің трансұлттық ұйымдары. Адам сату криминалдық бизнесіне әйелдер ғана тартылып қоймай, криминалды экономиканың бұл секторының едәуір бөлігін балаларды сату құрайды.

БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғары комиссары басқармасының мәліметтері бойынша ТМД елдерінен 500 мыңнан астам әйел сатылған. Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды саудаға салу Қазақстан мен әлемнің бірқатар басқа елдері үшін маңызды құбылыс болғаны соншама, бұл қауіпсіздікке де, ұлттық гендік қорға да қатер төндіріп отыр. Адамдарды сатуға ұлты мен азаматтығына қарамастан құрылған қылмыскерлердің ұйымдасқан желілері жағдай жасап отыр.

Проблеманың әбден түсіндіруге болатын, объективті себептерінің бар екенін көрсете-тін көптеген белгілері бар екенін атап өту қажет. Біріншіден, Қазақстан Республикасының ТМД елдерімен шекарасының ашықтығы; екіншіден, мемлекеттер арасындағы, сол сияқты Қазақстанның ішіндегі көші-қон ағындарының күшеюі; үшіншіден, экономикадағы сәтті жағдай және басқа бұрынғы кеңестік елдермен салыстырғандағы жоғары жалақылар; төр-тіншіден, ұйымдасқан қылмыстың жаһандануы, «тірі тауар» жеткізіп берудің орнықты арналарын ұйымдастырудағы оның мүмкіндіктерінің кеңеюі, ол біздің елімізді жеткізіп беруші ғана емес, сатып алушы да, транзиттік дәліз ретінде де қарайды.

93

Адам саудасының өсіп бара жатқан жағдайында біздің елімізде қолданыстағы қылмыс-тық заңнамаға құқыққа қарсы іс-әрекеттің аталған түрі үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін арнайы құқықтық нормалар енгізілген.

2006 жылғы 2 наурызда ҚР Қылмыстық кодексінің адамдар трафигімен байланысты қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін барлық баптарына (ҚР ҚК 113, 125, 128, 133 баптары) өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Қабылданған Заңмен осы санаттағы қылмыстар құрамының біліктілік белгілері айтарлықтай кеңейтілген, оларды жа-сағаны үшін санкциялар қатайтылған.

Оның үстіне Қылмыстық кодексте алғаш рет адам мәйітінен ағзалар мен тінін заңсыз алғаны үшін жауапкершілік көзделген (275-1 бап).

Адам құқықтары жөніндегі комиссияның ұсынымы бойынша 2008 жылы БҰҰ Адам саудасымен және жезөкшелікті үшінші адамдардың қанауымен күрес туралы Конвенция-сы, сондай-ақ 1926 жылғы БҰҰ Құл саудасы мен құлдықты болдырмау туралы Конвен-циясы және оның 1953 жылғы Хаттамасы, 1956 жылғы Құлдықты, құл саудасын және құлдыққа ұқсас институттар мен әдет-ғұрыптарды жою туралы Қосымша Конвенция рати-фикацияланды. Сонымен қатар, Адам құқықтары жөніндегі комиссияның ұсынымы бойын-ша 2008 жылы сол сияқты БҰҰ Трансұлттық ұйымдасқан қылмыстар туралы Конвенциясын толықтыратын Адамдар, әсіресе әйелдер мен балалар саудасының алдын алу мен жолын кесу және сол үшін жазалау туралы Хаттама; Барлық адамдарды зорлықпен жоғалып кету-ден қорғауға арналған халықаралық конвенция ратификацияланды.

Адам саудасына негізделген криминалдық бизнеспен күресте Заңның 1-бабының ере-желеріне сәйкес арызданушылар, көзімен көргендер және қылмыстың құрбандары болып табылатын қорғалатын адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жасалатын шаралар кешені көзделген 2000 жылғы 5 мамырдағы «Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» Заң сөзсіз маңызды рөл атқарады.

Заңмен адам саудасы құрбандары мен олардың отбасыларының мүшелерін басқа тұр-ғылықты жерге көшіру; құжаттарды ауыстыру; сырт пішінін өзгерту; жеке күзету, тұрғын үйін және мүлкін күзету; арнайы жеке қорғану, байланыс және қауіптілік туралы хабарлау құралдарын беру; қорғалатын адамдар туралы мәліметтердің құпиялылығын қамтамасыз ету; жұмыс немесе оқу орнын өзгерту; қауіпсіз орынға уақытша орналастыру жолымен қорғауға арналған нормативтік және құқықтық база (Заңның 7-бабы) жасалған.

Заңсыз көші-қон, адам саудасы және құл еңбегін пайдалану саласындағы қылмыстар-дың алдын алу, анықтауды және тергеуді әдістемелік қамтамасыз ету мақсатында ҚР Ішкі істер министрлігінде мамандандырылған бөлімше ашылған.

Адам саудасын тергеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар әзірленген. Әдістемеде қыл-мыстық-құқықтық біліктілік, адам саудасын ашу мен тергеудің әдіс-тәсілдері, өзара іс-қимыл мәселелері, жеке бастапқы тергеу іс-әрекеттері ісін жүргізудің тактикалық ерекшеліктері, тергеудің кезекті және қорытынды сатысы көрсетілген.

Адам саудасы саласындағы қылмыстар туралы статистикалық мәліметтер мынандай: 2008 жылы ішкі істер органдары адам саудасы фактісі бойынша 20 қылмыстық іс қозғаған, соның ішінде 5-і кәмелетке толмаған адамдар саудасы үшін. Жезөкшелікпен айналысуға тартқаны үшін 10 қылмыстық іс қозғалған.

Талдау көрсеткеніндей, бұл қылмыстар екі түрге бөлінеді: жыныстық және еңбек қанауы мақсатында жасалған қылмыстар. Қылмыстың бірінші тобы бойынша жәбір көргендердің көпшілігі 16 мен 25 жас аралығындағы әйелдер.

Екіншісі бойынша – 20 мен 35 жас аралығындағы еркектер, көпшілік жағдайда ТМД-ның орталықазиялық елдері азаматтары.

Сонымен қатар, адам саудасымен күресті үйлестіру еліміздің құқық қорғау және бас-қа да органдарын қылмыс жасауға жағдай тудыратын себептер мен шарттарды айқындауға бағыттауға негізделген.

��

Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Адамдарды заңсыз әкетуге, әкелуге және сатуға қарсы күрес мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия жұмыс істейді (Үкіметтің 2003 жылғы 26 қыркүйектегі № 983 қаулысы).

ҚР Бас прокуратурасы адам саудасының трансшекаралық сипатын ескере отырып, шетел мемлекеттерімен халықаралық-келісімшарттық базаны кеңейту жұмыстарын жүр-гізуде.

Әйелдердің құқықтарын жалпыға ортақ танылған халықаралық стандарттар дә-режесінде толық қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2012 жылдар кезеңінде мына шараларды іс жүзіне асыруды ұсынамыз:

1. «Тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы» Заңның қабылдануын жеделдету.2. 2011 жылы «Әйелдер мен еркектердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктері туралы»

Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау.3. Қазақстан Республикасының адам құқықтары саласындағы халықаралық міндет-

темелері мен ішкі еңбек нарығындағы сұраныстарды ескере отырып, жасы келуіне байла-нысты зейнеткерлік демалысқа шығар кездегі еркектер мен әйелдердің тең құқықтарының жүзеге асырылуын заңнамалық деңгейде, бұл ретте әйелдерге зейнеткерлік демалысқа 58 жаста не болмаса 63 жаста шығуды таңдау құқығын қалдыра отырып қамтамасыз ету.

4. Мемелкеттік биліктің өкілді органдарында әйелдер үшін заңнамалық түрде жалпы депутаттар санының 30%-на дейінгі квота белгілеу. Атқарушы мемлекеттік органдарда ше-шімдер қабылдау деңгейінде әйелдердің болуын арттыру.

5. Қазақстан Республикасының Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы Конвенция ережелерінің орындалуы туралы баяндамаларын қарау нәтижесі бой-ынша БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітудің балық нысандарын жою жөніндегі комитетінің ұсынымдарын іс жүзіне асыру.

5. 2012 жылы «Ана болуды қорғау туралы» 1952 жылғы 28 маусымдағы Конвенцияны ратификациялау.

6. 2012 жылы «Еркектер мен әйелдерге бірдей құндылықты еңбекке бірдей сыйақы тө-леу туралы» 1951 жылғы 29 маусымдағы Конвенцияны ратификациялау.

7. Адам саудасымен, жыныстық, еңбек немесе өзге қанаумен байланысты қылмыстар-дың алдын алу және жолын кесуге бағытталған жүйелі алдын алу іс-шараларын жүргізу.

8. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтан, адам саудасынан және басқа да кемсіту түрлерінен жәбір көрген әйелдерге арналған баспаналар ашу.

9. 2003 жылы Маастрихттегі Министрлер кеңесінің кездесуінде бекітілген ЕҚЫҰ Адам саудасына қарсы күрес жөнінденгі Іс-қимыл жоспарын іс жүзіне асыру.

10. Қазақстанда адам саудасы проблемалары жөніндегі ұлттық баяндамашы құрудың мүмкіндіктерін қарастыру.

Аз ұлттар құқықтары

Қазіргі кезде әлем қауымдастығының көптеген елдері жаңа қатерлер алдында тұр. Экономикалық дағдарыс бүкіл әлем бойынша әлеуметтік-экономикалық, саяси, этникалық және конфессияаралық қатынастардың шиеленісуіне әкеп соқты.

Еуразиялық кеңістікте негізгі стратегиялық ойыншылар арасындағы күрделі геосаяси ойын күшейе түсіп, онда Орталық Азия мен Қазақстанға олардың ресурстары мен өңірдің Шығыс пен Батыс аралығында стратегиялық орналасу жағдайын ескере отырып елеулі орын беріліп отыр.

Бұл ойынның ережелері сұрапылданып бара жатқаны ешкімге жасырын емес, оған Кав-каз бен Таяу Шығыстағы оқиғалар, экстремизм мен лаңкестіктің таралуы куә. Экономика-лық дағдарыс барған сайын айқын саяси сипат алуда, оның ықпалына әртүрлі елдердегі төзбеушілікпен және шектен тыс шараларға барумен жауап қатулар көбейіп келеді.

��

Дағдарыстан шығудың басты шартын Елбасы Нұлсұлтан Назарбаев Қазақстан хал-қының бірлігі деп атады. Сондықтан бүгінгі таңда этносаралық татулық пен келісім Қазақстан үшін бұрын-соңды болып көрмеген ерекше мағынаға ие болып отыр, қоғамның қауіпсіздігі мен оның дамуын одан әрі қамтамасыз етудің шартына айналуда.

Дағдарыс жағдайында тіпті ең ірі әлемдік державалардың өзі халықтың бірлігі кез келген мемлекет дамуының, қазіргі әлемнің қауіп-қатерлерін еңсерудің басты факторы бо-лып табылатынын түсініп отыр. Біз АҚШ-тың сайланған Президенті Барак Обаманың инау-гурациясы алдында «Біртұтас халық» атты орасан акция өткізгеніне куә болдық.

Ұлт бірлігіне қол жеткізудің басқа маңызды міндеті қазақстандық патриотизмді тәрби-леу болып табылады және бұл жерде Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлін жете бағала-мауға болмайды.

Халық бірлігін сақтаудың келесі ажырамас міндеті толеранттылықты тәрбиелеу және дамыту болып табылады.

Толеранттылық қазірдің өзінде қазақстандықтарға тән қасиет болып табылады және әрі қарай да қазақстандық қоғамды оны бұзуға жасалған кез келген әрекеттен толық көлемде қорғау қажет.

Қазақстандағы этносаралық қатынастар саласындағы мемлекеттік саясат бес базалық принциптің негізінде құрылады:

- этникалық, конфессиялық, мәдени, тілдік алуан түрлілік баға жетпес байлығымыз бо-лып табылады;

- мемлекет мәдениет пен тілдік дамуы үшін барлық жағдайды жасайды; - толеранттылық пен жауапкершілік ұлттың маңызды құндылығына айналды; - мемлекет құраушы этностың біріктіруші рөлі;- халықтың бірлігі.Бұл принциптер апробациялық сипатқа ие, іс жүзінде сыналған және де әрбір нақты

жағдайға бейімдеуді ескере отырып әртүрлі елдерде пайдалануға болады.Этносаралық қатынастар саласындағы қазақстандық саясат та адам құқықтары сала-

сындағы халықаралық стандарттарға қатаң сәйкес құрылады. Ішінара алғанда, Қазақстан Республикасы адам құқықтары жөніндегі көптеген көпжақты әмбебап халықаралық акті-лерге қосылды.

Осыған орай ресейлік сарапшылар (Н.Харитонова, А.Власов, Р.Назаров және басқалар – Мәскеу мемлекеттік университетінің Ақпараттық-талдау орталығы) Қазақстанның заңнамасы өз азаматтарының этникалық құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы Адам өлшемдері жөніндегі Копенгаген Конференциясының құжаты (1992 жыл); Аз ұлттардың білім беру саласындағы құқықтары туралы Гаага ұсынымдары (1996 жыл); Аз ұлттардың тілдік құқықтары туралы Осло ұсынымдары (1998 жыл); Аз ұлттардың қоғамдық-саяси өмірге тиімді қатысуы туралы Лунд ұсынымдары (1999 жыл); Аз ұлттардың тілдерін те-лерадио хабарларын таратуда пайдалану жөніндегі ұсынымдар (2003 жыл) сияқты негізгі құжаттардың талаптарына толығымен сай келеді.

Тұтас алғанда Қазақстанның этникалық саясатының қарқыны мен сипатына адам құ-қықтарының базалық критерийлерін бегілейтін жалпыға ортақ халықаралық құқық норма-лары барған сайын көп ықпалын тигізуде.

ЕҚЫҰ мемлекеттерінің көпшілігі сияқты, Қазақстан этникалық саладағы саясатты жүзеге асыруға арналған арнайы құқықтық актілер қабылдады, өйткені этностар құқықта-рын заңнамалық қамтамасыз ету оларды қорғаудың ең тиімді тәсілі болып табылады.

«Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Заң ЕҚЫҰ аз ұлттар істері жөніндегі Жоғары Комиссарының мемлекеттерге олардың этностық саясатты жүргізуі кезінде қойы-латын талаптарына сай келеді. Мемлекет этностар тілдерін оқыту және оқу процестерін осы тілдерде ұйымдастыру мәселелеріне зор көңіл бөледі. Қазақстанда толық өзбек, тәжік, ұйғыр және украин тілдерінде сабақ берілетін 88 мектеп бар. 108 мектепте Қазақстанның 22 этносының тілдері дербес пән ретінде оқытылады. Кез келген тілек білдіргендер үшін

96

30 этностың тілі оқытылатын 195 арнайы этнолингвистикалық орталық жұмыс істейді. Қа-зір оларда 7 мыңнан астам адам оқып жүр. Мамандардың пікірінше, Қазақстанда этностық тілдерде оқытудың ТМД-дағы ең дамыған жүйесі құрылған.

2001-2010 жылдарға арналған Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдар-ламасына сәйкес аз этностар өкілдеріне ана тілін оқытуға мемлекеттік қолдау көрсетіледі. Жексенбілік мектептерді қаржыландыруға жіберілетін қаражат үнемі артып келеді. Қазақ тілі білімін жетілдіру үшін жексенбілік мектеп оқушыларына жыл сайын Қазақ тілінің жазғы лагерьлері өткізіледі.

Елімізде қазақ және орыс БАҚ-тарын есепке алмағанда қазақстандық этностардың 11 тілінде 35 газет пен журнал 80 мың данадан астам таралыммен шығады, 8 тілде радио-хабарлар, 7 тілде телехабарлар шығады.

Қазақстанда қазақ және орыс театрларынан басқа төрт ұлттық - өзбек, ұйғыр, корей және неміс театрлары жұмыс істейді. Және де оның үшеуі ТМД мен Балтық жағалауы ел-деріндегі жалғыз театрлар.

Барлық тілдердің құқықтық кепілдіктері мен оларға құрметпен қарау этностардың өз тілі мен мәдениетін дамытуға ажырамас құқықтарын толық көлемде қорғайды. ЕҚЫҰ құрылымдарының 2005-2006 жылдары Қазақстандағы тілдік саясатты зерделеу қорытын-дылары бойынша 2006 жылғы 12 желтоқсанда ЕҚЫҰ Аз ұлттар істері жөніндегі Жоғары комиссарының офисінде Қазақстандағы тіл саясаты барлық бұрынғы кеңестік кеңістіктегі ең әділі деп жарияланды.

Ассирийліктер, ирандар, ноғайлар, дүнгендер сияқты Қазақстан аумағындағы саны аз этностардың да өз тілі мен мәдениетін дамытуы үшін барлық мүмкіндіктері бар. ЮНЕСКО-ның тілдер атласының соңғы мәліметтері бойынша әлемдегі қолданыстағы 7 мың тілдің 2511-і жойылу қаупі алдында тұрған жағдайда бұл жақсы көрсеткіш.

Тұтас алғанда Қазақстандағы ұлттық-тіл проблемасын шешу ЕҚЫҰ-на мүше мемле-кеттер қолданатын өркениетті стандарттар арнасында жүзеге асуда.

Этникалық аспектілер қазіргі Қазақстанның барлық экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани процестерінде орын ала отырып, Мемлекет басшысы мен мемлекеттік билік пен басқару органдарының қызметінде маңызды орын алады.

ҚСЗИ зерттеуінде «Сіз республикадағы ұлтаралық қатынастар проблемаларын ше-шуге қоғамдық өмірдің қандай субъектілерімен үмітіңізді байланыстырасыз?» деген сұраққа жауап бере отырып, сарапшылардың басым көпшілігі Президентті (94%) атаған. Бұл сарапшылардың көпшілігі мен халықтың көз алдында Қазақстан Президенті Нұрсұл-тан Назарбаев ұлтаралық және әлеуметтік тұрақтылықтың шынайы кепілі болып табыла-тындығымен және оның мемлекеттік, соның ішінде ұлтаралық қатынастар саласындағы саясатты жүзеге асырып, анықтайтындығымен түсіндіріледі.

Салыстыру үшін Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясы жүргізген әлеумет-танушылық зерттеудің адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін институт-тардың жұмысын бағалау бөлігіндегі нәтижелерін келтіреміз. Сұрақ берілгендердің 84,4% адам құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы Қазақстан Президентінің жұмысына, соттардың (72,4%), прокуратураның (65,7%), полицияның (59,2%), ҮЕҰ-дардың (52,9%) жұмысына оң баға берген. Бұл фактілер Қазақстан Республикасы Президентінің адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуының кепілі болып табы-латынын, мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісіп қызмет жасауын және биліктің халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ететінін куәландырады.

Қазақстанның ЕҚЫҰ-на төрағалық етуіне дайындық барысында Брюссельде 2009 жылғы ақпанның екінші онкүндігінде Еуропалық саясат орталығымен және Брюссельдің Стратегиялық зерттеулер институтымен бірлесіп ұйымдастырылған «Еуропаға жол: Қазақ-станның ЕҚЫҰ-на 2010 жылы төрағалық етуге дайындығы» тақырыбындағы «дөңгелек үстел» отырысы болып өтті.

Бұл іс-шаралар еуропалық мемлекеттерде Қазақстанның төрағалығына қатысты жоғары үмітпен қарау қалыптастып жатқанын көрсетті. Ішінара алғанда Еуропа Одағының Орталық

��

Азия елдері бойынша арнайы өкілі Пьер Морель Қазақстанның ЕҚЫҰ болашақ төрағасы ретіндегі рөлі өте маңызды деп атап өтті, өйткені Қазақстан барша орталық-азиялық өңірге ықпал ететін өзінің таңдау жолын лайықты сақтап келеді. Ол төраға ретіндегі Қазақстанның алдында маңызды сынақтар тұрғанын атап өтті, олар – Ауғанстаннан басталатын есірткі трафигіне қарсы күрес, бұл проблема бойынша хабардар болуды арттыру, Орталық Азия-дағы су ресурстары проблемасын реттеу және т.б.

ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының Жоғары комиссары Кнут Воллебек ЕҚЫҰ Пар-ламенттік Ассамблеясының (ПА) 17-ші жыл сайынғы сессиясы шеңберінде Астанада «Қа-зақстан 2010 жылы ЕҚЫҰ төрағасы ретінде этносаралық проблемаларды шешуде үлкен рөл атқара алады» деп мәлімдеді. Бұл ретте ол «ЕҚЫҰ кеңістігінде бүгінгі таңда этникалық құрамының әралуандығымен, жаһанданумен және сол сияқты әртүрлі діндер арасындағы қарым-қатынастармен байланысты сынақтар байқалады» деп атап өтті.

«Қазақстан халқының Ассамблеясы туралы» Заң қабылданғаннан соң Ассамблея Қазақ-станның саяси жүйесінің айрықша шешуші элементтерінің біріне айналды, конституциялық мәртебеге, Қазақстанның жоғарғы заң шығару органында өкілдікке ие болды. Ассамблея шешімін мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар міндетті түрде қарауға тиіс.

БҰҰ Бас Хатшысының қоғамдық ақпарат жөніндегі орынбасары Киотака Акасака Қа-зақстан халқының Ассамблеясының ұлтаралық және конфессияаралық келісімді нығайту жөніндегі тәжірибесі бүкіл әлем қауымдастығына қолдануға аса маңызды екенін растады. (Бұрындары Қазақстандағы этносаралық ахуалға БҰҰ бұрынғы Бас хатшысы Кофи Ан-нан, Ұлыбританияның экс-Премьер-министрі Маргарэт Тэтчер, Франция Президенті Жак Ширак, Швейцария Конфедерациясының Президенті Паскаль Кушпен және басқалар оң баға берген болатын).

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісіндегі аз ұлттар өкілділігін арттыру жө-ніндегі Қазақстанның күш салуын жақтай отырып, ЕҚЫҰ Жоғары Комиссары К.Воллебек Қазақстан халқы Ассамблеясының (ҚХА) 9 мүшесін жалпыхалықтық дауыс беру жолымен емес, ҚХА мүшелері сайлайтынына өзінің алаңдаушылығын білдірді, бұл халықаралық стандарттарға, ішінара алғанда ЕҚЫҰ Копенгаген құжаттарының ережелеріне толық сәй-кес келе бермейді.

Осыған байланысты К.Воллебек ҚХА-ның ҚР Парламентіндегі өкілдігі жүйесін одан әрі жетілдіру үшін сараптамалық жәрдем көрсетуді ұсынды. Осы мақсатпен тараптар бұл мәселені «дөңгелек үстел» форматында ЕҚЫҰ/ДИАҚБ сарапшыларымен бірге ҚХА өкіл-дерінің, парламентарийлер мен заңгерлердің қатысуымен талқылауға келісті.

Қазақстанда өкілдікті этностық принцип бойынша квоталаудан саналы түрде бас тар-тылғанын атап өткен жөн. Ассамблеядан сайланған Парламент депутаттары жеке этностық мүдделерді емес, жалпы қазақстандық этностардың жиынтық мүдделерін танытады. Бұл жалпыұлттық ауқымдағы біртұтас этникалық саясат жүргізуге мүмкіндік береді.

Конституция мен адам құқықтарының кепілі болып табылатын Қазақстан Республика-сы Президентінің өзі Ассамблеяның Төрағасы болу фактісі – Қазақстанның этникалық топ-тары өздерінің мүдделерін жүзеге асырудың барлық қажетті құралдарына ие екенін және елде этникалық саланың үйлесімді дамуының барлық алғышарттары жасалғанын куәлан-дырады.

Қазақстанның осы модельдің негізінде жинақтаған тәжірибесі Ресейден де көрініс тапты, онда этникалық саясат осыған ұқсас схемамен жүзеге асырылуда.

Қазақстанның ЕҚЫҰ-на төрағалығы Шығыс пен Батыстың гуманитарлық диалогы қиын шақты бастан кешіп, түсінспеушілік ғаламдық экономикалық дағдарыспен қиындап жатқан кезге тұспа-тұс келіп отыр.

Дәл осы кезде ЕҚЫҰ кеңістігінде Еуропаға Африка, Таяу және Орта Шығыс, Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азия, Қытай елдерінен одан әрі көшіп келулермен, исламның Еуро-пада таралуымен, көшіп-қонушылардың бейімделуімен байланысты бұлыңғыр процестер жүріп жатыр.

��

Осыған байланысты Қазақстан өркениеттер, мәдениеттер және діндер арасындағы тұ-рақты диалогтың бастамашысы рөлін атқаруды жалғастырып қана қоймай, сонымен бірге оның белсенді жүргізушісі болуға дайын.

Қазақстан алғашқы қадамды жасады – Астанада мұсылман және батыс елдері сыртқы істер министрліктерінің қатысуымен «Ортақ әлем: әралуандық арқылы прогресс» атты халықаралық форум өтті. Қазіргі уақытта «Өркениет альянсы» тобымен ынтымақтастық күшейіп келеді, Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съездері шеңберіндегі диалог жалғасуда, парламентаралық ынтымақтастықтың жаңа перспективалары ашылуда, «даналар тобы» форматында болуы да мүмкін.

Этникалық саясат және этносаралық қатынас мәселелері Қазақстан Республикасы үшін ондағы этностардың әралуандығына байланысты ерекше маңызға ие. Оның аумағында 130 ұлттың өкілдері тату-тәтті өмір сүруде. Қазақстанның соңғы халық санағы (2009 жылғы ақпан) мәліметтері бойынша халықтың 67%-ын этникалық қазақтар құрайды.

Қазақстан Республикасы халықтарының барша тарихи байлығы және мәдениеті мен тілдерінің айрықшылығы Орталық Азияның, ТМД-ның, жалпы адамзаттың ортақ игілі-гін құрайды. Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастар тұтас алғанда тұрық-тылығымен және орнықтылығымен сипатталады, мұны бір жағынан объективті және тарихи себептермен, ал екінші жағынан, субъективті және саяси себептермен түсіндіруге болады. Түркі, славян және басқа халықтардың көпғасырлық өзара байланысының нәтижесінде республика аумағында орнықты өзара құрметтеу мен төзу дәстүрлері қалыптасқан. Бұл ретте ұлтаралық татулық пен келісімді Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік ор-гандарының салиқалы ұлттық саясаты тұрақты қолдап келеді.

Әртүрлі ұлт өкілдері жасаған қылмыстар мен әкімшілік құқық бұзушылықтарды кей-бір этникалық топтардың өкілдері жасанды түрде ұлтаралық қақтығыс санатына «айналды-рып», БАҚ арқылы бұл фактілерді бұрмаланған түрде ушықтыратын және де қоғамнан құқық бұзушылықтың шын мәнісін жасырып қалатын жағдайлары бар екенін атап өткен жөн

Мемлекет барлық ұлттарды қандай да бір әмбебаптандырылған біртұтас халыққа асси-миляциялауға ұмтылмайды және жергілікті емес халықты қолдан ысырып шығарудың кез келген түрін жояды. Қазақстан әрбір ұлттың толыққанды өмір сүруін, өз салт-дәстүрлерін, мәдениетін, тілін жаңғыртуын, ұлтына, тіліне, дініне қарамастан барлық қазақстандықтар-дың тең құқықтары мен мүмкіндіктері болғандығын, өздерін егемен Қазақстанның азаматы сезінуін және соны мақтан тұтқанын жақтайды. Бүгінде біздің республикамыздың ұлтара-лық келісімді сақтаудағы жағымды тәжірибесі жалпы бірқатар ТМД, Балтық жағалауы мене Шығыс Еуропа елдерінде, алыс шетелдерде қолдау тауып, зерделенуде.

Қазақстан әлеуметтанушылары Ассоциациясының осы Адам құқықтарын қорғау са-ласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындау шеңберінде жүргізген әлеуметтанушы-лық зерттеулерінің нәтижелері көрсеткеніндей, респонденттердің 56,8% Қазақстандағы аз ұлттардың құқықтарының қорғалуына оң баға берген, сұрақ берілгендердің 14,8% Қа-зақстандағы аз ұлттардың құқықтары әлсіз қорғалған деп есептейді. Респонденттердің 28,5% аз ұлттардың құқықтарының қорғалуы саласындағы ахуалға баға берген кезде жауап беруге қиналған.

ҚР Конституциясы мен «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңына сәйкес (бұдан әрі – Заң) барлық аз ұлттар өкілдерін қоса алғандағы республика азаматтары мемлекеттік қызметке қол жеткізудің тең құқығына ие. Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар тек лауазымдық міндеттермен шектеледі және заңмен белгіленеді.

«Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 12-бабының 1 тар-мағына сәйкес (бұдан әрі – Мемлекеттік қызмет туралы Заң) әкімшілік мемлекеттік қызмет-ті иеленуге Қазақстан Республикасының азаматтары құқылы. Әкімшілік мемлекеттік лауа-зымды иелену конкурстық негізде жүзеге асырылады.

Бұл ретте мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу конкурстық іріктеу арқылы қамтамасыз етіледі, ол бірқатар ретті кезеңді қамтиды: конкурс өткізу туралы қазақ және орыс тілдерінде

��

хабарландыру жариялау, орыс не қазақ тілдерінде Қазақстан Республикасының заңнамасын білуге тестілеу, әңгімелесу өткізу.

Мемлекеттік қызмет туралы Заңның 12-бабының нормасына сәйкес мемлекеттік қыз-метке кірерде жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, мүліктік жағдайына, тұратын жеріне, дінге қатысына, нанымына, қоғамдық бірлестікке жатуына және кез келген өзге де жағдайларға байланысты қандай да бір тікелей және жанама шектеулер қоюға жол берілмейді.

Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруінің және одан өтудің негізгі шарттары олардың ҚР Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасының бұйрығымен бекітілген Лауазымдарға қойылатын үлгі біліктілік талаптарына сәйкес келуі болып табылады.

2004 жылғы 20 тамызда БҰҰ-ның Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі комитетінің 65 сессиясында Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою туралы халықара-лық конвенцияны орындау туралы Қазақстан Республикасының баяндамасы қазақстандық делегацияның қатысуымен талқыланғанын атап өткен жөн. Тұтас алғанда, БҰҰ Комитеті Қазақстанның есебіне оң баға берді. БҰҰ Комитетінің сарапшылары Қазақстанда әртүрлі этностық топтар мен конфессиялардың бейбіт қатар өмір сүруіне қажетті жағдайлар жасал-ғанын атап өтті.

Қазақстан Ресубликасының Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою туралы халық-аралық конвенцияны орындауы туралы біріктірілген төртінші және бесінші мерзімді баян-дама ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 17 шілдедегі №701 қаулысымен бекітіліп, Сыртқы істер министрлігі арқылы БҰҰ Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі комитетінің қарауына жіберілді.

Осылайша, республикада барлық аз ұлттар өкілдерінің сұраныстарын қанағаттанды-руға және ұлтаралық қатынастарды үндестіруге арналған қажетті жағдайлар жасалған. Қазақстанның аз ұлттарының азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын сақтау жөніндегі шаралар БҰҰ-ның Аз ұлттарға немесе этностарға, діндерге немесе тілдерге жататын адамдардың құқықтары туралы декларацияның, ТМД-ның Аз ұлт-тарға жататын адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі конвенциясының стан-дарттарына сәйкес келеді.

Қазақстан Республикасы Конституциясында және халықаралық құқықтық актілерде кепілдік берілген аз ұлттардың құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2010-2012 жылдардағы мерзімде мына шара-ларды іс жүзіне асыруды ұсынамыз:

1. Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою туралы халықаралық конвенцияның 4-бабының талаптарын жүзеге асыру мақсатында «Нәсілдік (ұлттық) кемсіту көріністеріне қарсы әрекет ету туралы» арнайы Заң қабылдансын немесе нәсілдік (ұлттық) және этностық артықшылықты насихаттайтын, сондай-ақ басқа адамдарға қатысты нәсілдік кемсітуге жол берген адамдардың әкімшілік және қылмыстық жауапкершілігі заңнамалық түрде белгілеу.

2. 2012 жылы БҰҰ-ның Барлық көшіп-қонушы жұмысшылар мен олардың отбасы мү-шелерінің құқықтарын қорғау туралы халықаралық конвенциясын ратификациялау.

3. Орта жалпы білім беретін мектептерде міндетті түрде оқытылатын пәндер тізбесіне аз ұлттардың тарихы мен мәдениеті пәндерін енгізу мүмкіндігін қарастыру.

4. 1994 жылғы 21 қазандағы ТМД-ның Аз ұлттарға жататын адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі конвенциясын ратификациялау.

Халықты құқықтық ағарту

Мемлекеттік құқық қорғау тетіктердің тиімділігі ел халқының қоғамдық құқықтық са-насы мен құқықтық мәдениеті деңгейіне тікелей тәуелді болады.

�00

Құқықтық білім беру мен тәрбиелеудің міндеті өзінің заңды мүдделерін ұғынып қана қоймай, сонымен бірге оларды жүзеге асырудың саяси-құқықтық кепілдіктерін нық талап етуге қабілетті еркін тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Тек осы жағдайда елдің құқық қорғау жүйесінің қоғамдық сұраныстарды орнықты қабылдауына, оның барлық буындары қызметінің жедел және оңтайлылығына қол жеткізуге болады. Жеке тұлғаның белсенді ұс-танымы сайлау науқанында ғана емес, әртүрлі ахуалдарда адам өзінің мінез-құлқын қалай қалыптастыруды және жаңадан туындайтын мәселелерді шешу әдістерін таңдау алдында болатын күнделікті өмірде де көрініс табады.

Жалпы төмен мәдени құқық жағдайында жемқорлық құқық бұзушылық пен қылмыс жасау үшін қолайлы орта сақталады.

Жоғары құқықтық мәдениет қалыптастыру саласындағы қызмет кәсіби заңгерлерді дай-ындау сапасын көтеруге, құқық қорғау органдары қызметкерлерін қоса алғандағы мемле-кеттік аппарат қызметкерлерін құқықтық оқытуға, сондай-ақ ел халқын құқықтық ағартуға бағдарланған екі бағытта жүруге тиіс.

Барлық жерлерде байқалатын заң факультеттері мен жоғары оқу орындары санының артуы, көбінесе олардың тиісті профессорлық-оқытушылық құраммен толықтырылмауы және мамандарды дайындауға арналған материалдық-техникалық базаның жеткіліксіздігі заңгерлік қызмет көрсету нарығының біліксіз мамандармен толығуына, барлық жерлерде ха-лыққа құқықтық қызмет көрсету сапасының төмендеуіне әкеп соққанын мойындау қажет.

Адам құқықтары саласындағы құқықтық саясатты жүзеге асырудың маңызды нысаны адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін заңгерлердің, кадр-лардың жаңа формациясын дайындау болып табылады. Бұл бағыт перспективалы, өйткені нақ осы бағыт құқықтық саясатты қалыптастыру аспектісінде жеке адамдардың да әлеуетін қамтиды.

Сот төрелігі мен құқық қорғау қызметінің тиімділігін көтерудің аталған бағыттары ел-дегі жоғары заң білімін беруді реформалау тұжырымдамасының өзекті негізін құрайды, оны ҚР Президентінің Жарлығымен бекіткен жөн.

Заң білімі саласындағы мемлекеттік шығыстар мемлекет мүддесі, сондай-ақ азаматтық қоғам қалыптастыру, жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғау көзқарасы тұр-ғысынан жеткілікті, бірақ негізделген болуға тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, заңгерлер дай-ындау құрылымы ғылыми тексерілген, негізделген, болжанған болуға тиіс.

Ерекше назар жоғары оқу орындары мен колледждерде заңгерлер дайындау сапасына, оқу орындарын лицензиялау мен аттестаттауға, біліктілікті көтеру курстарын ұйымдасты-руға, жас құқықтанушы мамандардың стажировкасына аударылуы тиіс. Адвокаттық қызмет атқаруға лицензия алған адамдарды міндетті түрде стажировкадан өткізуді енгізген дұрыс.

Бүгінгі таңда мемлекет пен қоғамның құқықтық саладағы көптеген проблемалары көп жағдайда практикалық міндеттерді шешуге арналған заңгерлерді мақсатты түрде дайын-далмайтындығымен түсіндірілуі мүмкін.

Жоғары оқу орындарын жеке мамандықтағы заңгерлер дайындауға қайта бейімдеу үр-дісін ынталандыру аса маңызды. Әрі қарай құқық қорғау органдарына жұмысқа орналасты-руға бағдар ұстаумен қатар арнайы адвокатура органдарына, мемлекеттік және коммер-циялық құрылымдардың заңгерлік қызметіне, банктерге және т.б. арналған заңгерлер дайындауға көңіл бөлінуге тиіс.

Мысалға, заңгерлерді дайындаудың сандық көрсеткіштерінің өсуі кезінде мамандан-дырылған әскери заңгерлер, прокурорлар дайындалмайды. Бұл заңгерлік мамандықтар үшін үздіксіз білім беру, яғни бастауыш дайындық, қайта дайындық және біліктілігін көте-ру мәселелері назардан тыс қалған.

Құқықтық мәдениет деңгейін көтеру, құқық түсіндіру жұмысының нысандары мен әдістерін жетілдіру, құқықтық оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігін арттыру мақсатында «2009-2011 жылдарға арналған құқық түсіндіру жұмысы, құқықтық мәдениет деңгейін көтеру, құқықтық оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігін арттыру жөніндегі бағдарлама» әзір-

�0�

леніп, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 қарашадағы № 1116 қаулысымен бекітілді.

Бұл бағдарлама шеңберінде мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың құқық түсіндіру жұмысы мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі ұсыныстар дайындау, халықты құқықтық сауаттылыққа оқытуды жүргізу тәртібі туралы ережелерді әзірлеп, енгізу, халықтың жеке санаттарының құқықтық сауаттылығының ең төмен деңгейін әзірлеп, енгізу және адам құқықтарын құр-меттеуді қалыптастыруға бағытталған өзге де шаралар көзделген.

Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін түсіндіру мақсатында 2008 жылғы 27 қарашада Бас прокуратура мен Әділет министрлігінің Қазақстан Респуб-ликасының нормативтік құқықтық актілерін түсіндіру жөніндегі өзара іс-қимылды ұйым-дастыру туралы Бірлескен бұйрығы қабылданды.

Сол сияқты БАҚ-тар үшін Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы мен заңға тәуелді актілерін түсіндіру жөніндегі брифингтер өткізу практикасы енгізілді. 2008 жылы «Кейбір заңнамалық актілерге заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және фи-лиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтыру-лар енгізу туралы» Заңды түсіндіру бойынша брифингтер өткізілді.

Қазақстан әлеуметтанушылары Ассоциациясының сарапшылары «Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір» жобасының шеңберінде 1500 респонденттің ішінде жүргізген сауалдама көрсеткеніндей, сұрақ берілген адамдардың 52,6% Қазақстанда адам құқықтары және оларды қорғаудың мүмкіндіктері туралы ақпарат жоқ деп есептейді.Тек сұрақ берілгендердің 30,7% - адам құқықтары және оларды қорғаудың мүмкіндікте-рі туралы ақпараттың санына қанағаттанады, респонденттердің 16,7% жауап беруге қиналған. Алынған мәліметтер халықты құқықтық ағартудың, құқықтық ақпаратты алу-ға қол жететін орталықтарды құру қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Адам құқықтары жөніндегі мұндай қол жетімді ақпарат орталықтарының бірі Адам құқықтары жөніндегі цифрлы кітапхана болып табылады.

2006 жылғы 27 қыркүйекте Қазақстан халқы үшін құқықтық ақпаратқа тегін жол беретін Астанада Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құ-қықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасы іске қосылды. Ел аумағында цифрлы кітапхананы ұстап тұру Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітап-ханасына (ҚР ҰАК) сеніп тапсырылған. Кітапхананың құжаттары http://hrc.nabrk.kz мекен-жайында қазақ және орыс тілдерінде қол жетімді, кітапхананың интерфейсі қазақ, орыс, француз және ағылшын тілдерінде жүзеге асырылған.

Цифрлы кітапхананы құру Адам құқықтары жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындау процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағ-дарламасының, Алматыдағы ЮНЕСКО-ның Кластерлік бюросының, Мемлекет басшысы-ның жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның бірлесіп күш салуымен құ-рылған.

Адам құқықтары жөніндегі комиссияның цифрлы кітапханасы іс жүзінде Балтық жағалауы, Шығыс Еуропа, ТМД мен Орталық Азия елдері үшін құқықтық ақпарат-қа, ашық қоғамдық қызметтер арқылы баршаға арналған адам құқықтары саласын-дағы білім беруге қол жеткізуді жақсарту процесіндегі инновациялық қадам екенін атап өту қажет.

Цифрлы кітапхананың маңызды сипаттамалары: көптілділік, пайдаланудың оңайлығы, көлемі: Адам құқықтары жөніндегі комиссия Хатшылығының адам құқықтарының бұ-зылуы саласындағы азаматтардың шағымдарын өңдеуі негізінде құралған 1000-нан астам нормативтік-құқықтық құжаттан тұрады.

Мақсатты аудитория, бірінші кезекте, ауыл жұртшылығы, халықтың барынша қауқар-сыз топтары – мүгедектер, зейнеткерлер, әйелдер, балалар, кедейлер және құқықтық ақпа-ратқа қолдары жетпегендер болып табылады. Бұл үшін адам құқықтары саласындағы

�0�

білімдерді жүйелейтін адамдарға түсінікті 70-тен астам санатты қамтитын кітапхананың «Әдістер» бөлімі қарастырылған. Жиі қойылатын сұрақтар санаттардың көпшілігінде бе-рілген.

Цифрлы кітапхана халықтың адам құқықтары жөнінде хабардар болуы деңгейін едәуір көтеріп, тиімді білім беру құралына айнала алады.

Гринстоуннің еркін бағдарламалық қамтамасыз етуін ЮНЕСКО ұсынды, оны Жаңа Зе-ландияның Вайкато университеті әзірлеген http://www.greenstone.org.

Цифрлы кітапхананың құралдары қол жеткізудің екі режимін қарастырады: - Интернет – онлайн арқылы, - жеке компьютерде немесе жергілікті компьютерлік желіде - оффлайн.Цифрлы кітапхана ақпараттық технологиялар саласындағы кәсіптік дайындықты талап

етпейді, мазмұнын көрсететін және дамытатын еркін аспаптары бар.Халқы аз үлкен аумақта ақпараттық-коммуникациялық технологиялар – ақпарат тара-

тудың барынша тиімді жолы.Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы Цифрлы кітапхананы

Мәдениет және ақпарат министрлігінің кітапхана желісі арқылы облыстық, аудандық жә-не ауылдық кітапханаларға таратуда, ол сондай-ақ өз серверіндегі цифрлы кітапхананы жаңартып, ұстап отыратын құқықтық ақпаратқа ашық қол жеткізетін орталық болып та-былады.

Қазіргі таңда Адам құқықтары жөніндегі комиссияның, БҰҰ Даму Бағдарламасының және ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік бюросының жәрдемімен Алматы қаласы әкімдігі мен мәслихатының Адам құқықтары жөніндегі цифрлық кітапханасы іске қосыл-ды.

Халықтың өз құқықтары мен міндеттері туралы хабардар болуын арттыру, ха-лықтың құқықтық мәдениеті мен құқықтық санасын көтеру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне, облыстар мен Астана қаласының әкімдіктеріне 2009-2012 жылдардағы кезеңде мына шараларды іс жүзіне асыруды ұсынамыз:

1. Қазақстандағы заңгерлік білім беруді реформалау және жетілдіру Тұжырымдамасын әзірлеп, қабылдасын.

2. Орта жалпы білім беретін мектептерге, колледждерге және жоғары оқу орындары-на арналған мемлекеттік және орыс тілдеріндегі «Қазақстандағы адам құқықтары» оқу құралын әзірлесін.

3. Республика халқының көпшілігіне арналған ұстаған, тұтқындаған кездегі, келісім-шарт жасаған, жоғары оқу орнына түскен, жұмысқа кірген және шыққан кездегі және т.с.с. адамның құқықтары туралы жадынама жариялауды қоса алғандағы адам құқықтарын қор-ғау мәселелері БАҚ-тарда жүйелі түрде жариялансын.

4. Уәкілетті мемлекеттік органдар «Құқықтық ағарту жемқорлыққа тосқауыл ретінде» тақырыбындағы «дөңгелек үстелдер» мен курстарды тұрақты негізде өткізіп, БАҚ-тарда жариялап тұрсын.

5. Қылмыстық ізге түсу органдарының, сондай-ақ басқа да мемлекеттік органдардың қызметкерлері арасында адам құқықтары саласындағы семинарлар мен тренингтерді жүйе-лі түрде өткізсін.

6. ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 29 қарашадағы № 1116 қаулысымен бекітілген 2009-2011 жылдарға арналған түсіндіру жұмысы, азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру, құ-қықтық оқыту және тәрбиелеу жөніндегі бағдарламаға Адам құқықтары жөніндегі комиссия-ның Цифрлы кітапханасының жұмысын ақпараттық және материалдық-техникалық қамтамасыз етуге бағытталған іс-шараларды көздейтін толықтырулар енгізілсін.

7. ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі барлық қалалар мен аудандарда, селолық елді мекендерде еліміздің кітапхана желісі арқылы Цифрлы кітапхананың мәліметтерін қабылдау пункттерін ұйымдастыруға жәрдемдессін.

8. ҚР Әділет министрлігі Ұлттық академиялық кітапханамен бірлесіп ҚР Ұлттық ака-демиялық кітапханасының http://hrc.nabrk.kz веб-сайтында орналасқан Цифрлы кітапхана-

103

ның мәліметтер базасын мемлекеттік және орыс тілдерінде бөлімдер мен айдарлар тақы-рыбы бойынша нормативтік құқықтық актілермен үнемі жаңартып отыруды қамтамасыз етсін.

9. Мәдениет және ақпарат министрлігі Қазақстан Республикасы Президентінің жа-нындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссиямен бірлесіп ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасын елдің өңірлеріне тарату жұмысын жалғастырсын.

10. Облыстардың және Астана қаласының әкімдіктері өңірлік Цифрлық кітапха-наны құру және іске қосу жөніндегі қажетті шараларды мына тәртіпте іске асыратын болсын: №№ Іс-шаралар Мерзімі Орындаушылар1. Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан

облыстары және Астана қаласы әкімдіктері мен мәслихаттарының Адам құқықтары жөніндегі цифрлық кітапханасын құрып, іске қосу

2009 жылғы 2-4 тоқсан

ОҚО, ШҚО, Астана қаласы әкімдіктері,ҚР МАМ, Адам құқықтары жөніндегі комиссия, БҰҰДБ, ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік бюросы (келісім бойынша).

2. Алматы, Жамбыл, Қарағанды және Павлодар облыстары әкімдіктері мен мәслихаттарының Адам құқықтары жөніндегі цифрлық кітапханасын құрып, іске қосу

2010 жыл Алматы, Жамбыл, Қарағанды, Павлодар облыстарының әкімдіктері, ҚР МАМ, Адам құқықтары жөніндегі комиссия, БҰҰДБ, ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік бюросы (келісім бойынша).

3. Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Ақмола, Қостанай облыстары әкімдіктері мен мәслихаттарының Адам құқықтары жөніндегі цифрлық кітапханасын құрып, іске қосу

2011 жыл Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Ақмола, Қостанай облыстарының әкімдіктері, ҚР МАМ,Адам құқықтары жөніндегі комиссия,БҰҰДБ, ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік бюросы (келісім бойынша).

4. Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстары әкімдіктері мен мәслихаттарының Адам құқықтары жөніндегі цифрлық кітапханасын құрып, іске қосу

2012 жыл Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстарының әкімдіктері, ҚР МАМ, Адам құқықтары жөніндегі комиссия, БҰҰДБ, ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік бюросы (келісім бойынша).

�0�

Халықтың әлеуметтік-қорғалатын топтарына жататын адамдардың тегін білікті заңгерлік көмек алу құқықтары

Бұқаралық ақпарат құралдары мен жұртшылық сот жүйесінің тиімсіз жақтарын тал-қылай отырып, сыбайлас жемқорлық себептерінің бірі ретінде әдетте соттардың жеткі-ліксіз қаржыландырылуын, заңнаманың жетілдірілмегендігін және т.б. атайды. Бұл ретте бұл проблеманың аспектілерінің бірі - азаматтардың барлығы бірдей және кез келген жағ-дайлардың барлығында бірдей өз құқықтарын сотта қорғай алмайтыны, сотқа жүгінуге қолдары жете бермейтіні болып табылатынын ұмытып кетеді. Зейнеткерлер тұрғын үй даулары және зейнетақыны дұрыс есептемеу туралы талап арыздары бойынша сот процес-терінде жеңіске көп жете бермейді. Сонымен бірге, бұл талап арызды беру алдында және сот процесінің өзінде білікті заңгерлік көмек қажет болатын істің ең күрделі санаттары. Алайда мұндай заңгерлерге халықтың көпшілігінің қолдары жете бермейді, ал Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3 тармағында көзделген азаматтық істер бойынша тегін заңгерлік көмек беру жүйесі Қазақстанда заңгерлік тұрғыдан жоқ, дегенмен де адамдарға олардың білікті заңгерлік көмек алу құқықтарын қамтамасыз етуге арналған заңнама мен институттар бар, бірақ оны жүзеге асыру тетіктері жоқ.

Конституциялық норманы жүзеге асыру үшін жеке «Тегін білікті заңгерлік көмек көр-сету туралы» Заң қабылдау қажет, онда адвокаттарға бұл мақсатқа бюджеттен қаражат бөлу процедуралары туралы нақты нормаларды көздеу керек, өйткені бүгінгі таңда заңнаманың жетілдірілмегендігінен тіпті көрсетіліп қойған заңгерлік көмектің өзіне көбінесе дер кезін-де ақы төленбейді.

Табысы төмен азаматтарға және ең алдымен ауылды жерлерде тегін білікті заңгерлік көмек көрсетуге басым көңіл бөлу қажет. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Пре-зиденті судьялардың 4 съезінде айтқан болатын. Осыған орай облыстарда, Астана және Алматы қалаларында Заңгерлік консультациялар орталығын (ЗКО) құру идеясын қолдау қажет, бұл арнайы заң қабылдауды талап етпейді, оны Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен жүзеге асыруға болады. Бұл мәселені шешу және халыққа құқықтық көмек көрсету Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Тіркеу қызметі комитетінің функциясы болып табылады, өйткені Ереже бойынша оған халыққа құқықтық көмек және заңгерлік қызмет көрсетуді ұйымдастыру саласындағы іске асыру және бақылау-байқау функциялары жүктелген. Сондықтан Ережеде Орталықтың негізгі функциялары – ауданның (қаланың), облыстың заңгерлік консультациясында қызметте тұратын адвокаттардың халыққа, әсіресе табысы төмен адамдарға білікті заңгерлік көмек көрсету деп қосымша көрсетуге, сондай-ақ мемлекет тендер нәтижелері бойынша тегін заңгерлік көмекке мемлекеттік бюджет қа-ражатынан заңгерлік консультацияларға ақша аудару жолымен ақы төлеуге тиіс екенін және бөлінген қаржының игерілгені үшін есеп берілуге қажет екендігін қарастыруға болады.

Сонымен қатар, Литва Республикасының табысы төмен азаматтарға тегін заңгерлік көмек беру жөніндегі тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметіне облыс-тардың, Астана және Алматы қалаларының әділет департаменттерінде тегін заңгерлік көмек көрсету жөніндегі арнайы бөлімдер құруды ұсынамыз, олар адвокаттармен ха-лықтың әлеуметтік-қауқарсыз топтарына тегін заңгерлік көмек көрсету жөнінде келісім-шарттар жасайтын болады. Тегін білікті заңгерлік көмекті бюджеттік қаржыландыру тетіктерін, халықтың әлеуметтік-қауқарсыз топтарына заңгерлік көмек көрсету, көр-сетілген көмекті бақылау тәртібін «Тегін білікті заңгерлік көмек көрсету туралы» Заңда баяндау қажет.

Адвокаттар мәртебесін көтеру

Адвокатура туралы заңнаманы халықаралық нормаларға сәйкес келтіру адвокат қыз-метінің заңда белгіленген тәртіппен адвокат мәртебесін алған адамдардың кәсіптік негізде

�0�

жеке және заңды тұлғаларға олардың құқықтарын, бостандықтары мен мүддеделерін қор-ғау, сондай-ақ әділ сот ісіне қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында көрсететін білікті заңгерлік көмегі болып табылатындығымен барлығының келісуі тиіс екенін талап етеді. Ад-вокатура кәсіптік қоғамдастық болып табылады және азаматтық қоғам институты ретінде мемлекеттік билік пен басқару органдары жүйесіне кірмейді. Ол заңдылық, тәуелсіздік, өзін-өзі басқару, корпоративтілік принциптерінің, сондай-ақ адвокаттардың тең дәрежелі-лігі принципінің негізінде әрекет етеді.

Өкінішке орай, адвокаттардың құқықтық мәртебесі бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі-ден өзгерген жоқ десе де болады. Адвокаттар әлі күнге дейін қылмыстық істер бойынша толыққанды дәлелдемелер жинау мүмкіндігінен айырылған; олар мәлімдеген өтініштер мен шағымдарды тергеу, прокуратура органдары мен соттар көбінесе елемейді.

Сот қызметінде орын алатын жалпы айыптауға бейімдік көп жағдайларда адвокаттар өз қорғауындағылар мен сенім артқандардың құқықтарын қорғау жөніндегі күш-жігерін босқа уақыт жоғалтуға айналдырады.

Осыған байланысты, адвокатардың мәртебесін көтеру қажет, ол үшін алдын ала мына сипаттағы шараларды қабылдау қажет:

Адвокаттарды олардың нақты істер бойынша кәсіптік міндеттерін орындауы кезіндегі жасаған іс-әрекеттері үшін қылмыстық, азаматтық-құқықтық және әкімшілік қудалауға заң-намалық түрде тыйым салуды енгізген жөн.

Адвокаттарға қатысты олардың өз кәсіптік міндеттерін орындауына байланысты же-дел-іздестіру қызметін жүргізуге, сондай-ақ адвокаттарды құпия негізде жедел-іздестіру қызметін атқаратын органдармен ынтымақтастыққа тартуға заңнамалық деңгейде тыйым салынсын.

Адвокаттың жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерiнiң, қызмет-тік үй-жайлары мен тұрғын үйінің қол сұғылмауын бұзуға жеке заңнамалық тыйым салу енгізілсін.

Мемлекеттік құпиямен байланысты істер бойынша ұлттық қауіпсіздік органдарының «арнайы рұқсаты» жоқ адвокаттардың қатысуына заңға негізделмеген тыйым салу азамат-тардың қорғануға конституциялық құқықтарының шектеуіші ретінде жойылсын.

Адвокаттарға қатысты қылмыстық іс қозғаудың қысым көрсету мен заңсыз қудалауға қарсы қосымша кепілдіктерін көздейтін ерекше тәртібі белгіленсін.

Ведомстволық шектеулерді жоя отырып, адвокаттарға олардың кәсіптік міндеттерін орындауы кезінде құқық қорғау органдары мен соттардың ғимараттарына еркін кіріп-шы-ғуы қамтамасыз етілсін.

Адвокаттарға атқарған жұмысы үшін қылмыстық тергеу мен сот органдарынан ақша аудару процедурасын жоя отырып, мемлекеттік бюджет есебінен құқықтық көмек көрсету жүйесін жетілдіру мақсатында мұндай көмекті Әділет министрлігі тұлғасындағы бірыңғай уәкілетті орган арқылы тікелей қаржыландыру белгіленсін.

Бүгігі таңда соттарда құқықтық көмекті қамтамасыз ету үшін адвокаттардың жеткіліксіз екенін атап өткен жөн. Адвокаттардың саны мен мәртебесін көтеруге келсек, мемлекеттің уәкілетті органының адвокат қызметін лицензиялауынан бас тартып, адвокат мәртебесін беру туралы мәселені шешуді адвокаттар қауымдастығының біліктілік комиссиясына беру қажет, бұл халықаралық нормалар мен стандарттарға сәйкес келеді.

Халықтың әлеуметтік-қорғалатын бөлігіне жататын адамдарды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2012 жылдардағы кезеңде мына шараларды іс жүзіне асыруды ұсынамыз:

1. Әркімнің тегін құқықтық көмек алу құқығына мұндай көмекке зәру адамдардың азаматтығына қарамастан кепілдік беру.

2. Гуманизм, тараптардың жарыспалығы және кінәсіздік презумпциясы принциптері-не орай қылмыстық және әкімшілік процестерде құқықтық көмек бұл туралы өтініш арыз берген кез келген адамға тегін көрсетілуге тиіс. Азаматтық істер бойынша тегін құқықтық

106

көмекті белгілі бір көлемде нақты белгілі санаттар үшін, мысалға мүгедектер, табысы төмен азаматтар, зейнеткерлер, көпбалалы аналар, жалғыз басты аналар үшін қарастыру, сондай-ақ құқықтық көмекті бюджет есебінен көрсетуге болатын азаматтық істердің түрлерін, мы-салға мемлекеттік органдармен дауласу, еңбек даулары және т.б. сияқты түрлерін белгілеу қажет деп ойлаймыз.

3. 2011 жылғы 1 қазанға дейін «Тегін білікті заңгерлік көмек көрсету туралы» ҚР За-ңын әзірлеп, қабылдау, заң жобасын әзірлеуші ретінде Қазақстан Республикасының Әділет министрлігін белгілеу.

Алдын ала тергеу және анықтау кезеңіндегі адам құқықтары

Қадағалау қызметі мен құқық қолдану практикасын, соның ішінде құқық қорғау ор-гандары қызметкерлерінің заңсыз әрекеттеріне шағымдану мәселесі бойынша талдаудан қазіргі уақытқа дейін азаматтардың конституциялық құқықтарын заңсыз ұстау, негізсіз тұр-ғын үйді тексеру ісін жүргізу және оны заңсыз тінту, тергеудің рұқсат етілмеген әдістерін қолдану және тіпті азаматтарға қатысты күш қолдану мен басқа да адамдық қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынасты қолдану сияқты бұзу түрлері кең тарағаны көрінеді.

Орын алған құқық бұзушылықтар, жоғарыда атап өтілгендей, құқық қорғау органдары-ның қызметін бағалау жүйесінің дұрыс еместігінен болып отыр.

Басқа да маңыздылығы кем емес фактор кадрларды іріктеу және орын-орындарына қою, қылмыстық тергеу органдарының жеткіліксіз материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі мәселелері болып табылады.

Практика азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылуына көп жағдайда өз қызметтік міндеттерін тиісті дәрежеде орындамаумен, жедел және тергеу қызметкерлерін дайындаудың кәсіптік деңгейінің төмендігімен, тіпті кейде олардың қылмыстық іс жүргізу заңнамасының, Қазақстан ратификациялаған халықаралық құқықтық актілердің нормала-рын қарапайым білмеумен байланысты жол берілетінін көрсетіп отыр.

Аталған кемшіліктер қылмыстық істер бойынша дәлелдемелер жинау сапасыз жүр-гізілгенін, тергеудің дұрыс жүргізілмеуіне жол берілуін, яғни «іс жүргізуге немқұрайды қарауды» туғызады, бұл заңсыз іс жүргізу шешімдерін қабылдауға, соның салдары ретінде қылмыстық іс жүргізуге қатысушы азаматтардың құқықтарының бұзылуына әкеп соғады.

Қызметкерлердің біліктілігін көтерудің тиімді жүйесін пысықтап, енгізу қажет, оның басымдықтары кәсіпқойлық, заңдылықты бұлжытпай сақтау, азаматтар мен мемлекет ал-дындағы парыз бен жауапкершілік сезімі болуы керек.

Жеке адамның конституциялық құқықтарының сақталуын прокурордың қадағалауы адамның және азаматтың қылмыстық тергеу органдарымен қарым-қатынасқа түскен сәті-нен, яғни бұл органдарға дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған қылмыс түскен немесе адамның арызының тіркелген сәтінен басталады.

Жедел-іздестіру қызметі (ЖІҚ) саласындағы азаматтар құқықтарының бұзылуы негізі-нен жеке өмiрi, хат жазысуының, телефон арқылы сөйлесуінiң, телеграф хабарламалары мен почта жөнелтілімдерінің қол сұғылмастығының Конституцияда бекітілген кепілдіктері-не, сондай-ақ тұрғын үйге қол сұғылмаушылық құқығына қысым жасалуымен байланысты екенін практика көрсетіп отыр.

Бұл істе прокуратура органдары Конституцияның 83-бабына сәйкес құқық қорғау ор-гандарының жедел-іздестіру қызметін атқаруы кезіндегі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауына қадағалауды қамтамасыз ететін жалғыз орган болып табыла-ды.

Жедел-іздестіру қызметінің ерекшеліктеріне байланысты бұл жерде адамның және аза-маттың құқықтарының сақталуына мониторингтің қолданыстағы әдістері барлық кезде бірдей қолдана беруге келмейді, мемлекеттік бақылау болса ведомстволық бақылаумен

�0�

шектелген. Азаматтардың құқықтарын өз күшімен қорғауы мәселесі де олардың мүм-кіндіктері мен жедел іздестіру бөлімшелерінің материалдарына қол жеткізу құқығы жоқ-тығынан проблемалы болып табылады.

Жеке бас бостандығы құқығы бұзылуының жолын кесу мен болдырмаудың тиімді тәсілі адамдарды ұстау мен олардың уақытша ұстау изоляторларында (УҰИ) және қызметтік үй-жайда болуының заңдылығына тұрақты жүргізілетін прокурорлар мен Адам құқықтары жө-ніндегі комиссияның бастамашыл тексерулері болып болып табылады. Бұл ретте кенетттен бару әдісі, соның ішінде түнгі уақытта, мерекелік және демалыс күндеріндегі тексерулер пайдаланылады.

Нәтижесінде соңғы жылдары елде ҚР ҚІК 132-бабының тәртібімен азаматтарды заң-сыз ұстау фактілері азайып келеді. Екінші жағынан қызметтік үй-жайларда, соның ішінде кабинеттерде, подвалдарда, спорт залдарында заңсыз ұсталып отырған адамдар көп айқын-дала бастады.

2008 жылы қылмыстық тергеу органдарының қызметтік үй-жайларынан прокурорлар 850 заңсыз ұсталған адамдарды босатқан. Қылмыстың іс жүргізудегі азаматтардың консти-туциялық құқықтарының бұзылуы фактілері бойынша 44 қылмыстық іс қозғалып, оның 24-і сотқа жіберілген.

Өткен кезеңде жүргізілген 39255 тексеру нәтижесі бойынша уақытша ұстау изолятор-ларынан тұтқындау түрінде бұлтартпау шарасын қолдануға арналған негіздің жоқтығынан 1317 адам, қылмысты жасады деген күдіктің дәлелденбегені үшін 31 адам, ұстау кезінде қылмыстық іс жүргізу заңы нормаларының бұзылуына байланысты 17 адам босатылған.

ҚР ҚК 347-1 бабында қарастырылған қылмыстардың ашылу статистикасы БҰҰ Азап-тауларға қарсы комитетінің қалған ұсынымдарын заңнамалық және құқық қорғау практи-касында іске асырудың аса қажеттігі туралы куәландырады.

Бүгінгі таңда Комитеттің ұсынымдарының көп бөлігі орындалмауда:• азаптауларға және басқа да қатыгез іс-әрекеттерге қатысты арыздарды, шағымдарды

жылдам, әділ және толық қараудың пәрменді тетігі жоқ; • практикада азаптаулар мен қатыгез іс-әрекеттерді қолданып алынған дәлелдемелерге

жол бермеу принципінің толық сақталуына кепілдік жоқ;• алдын ала қамау орындарын тәуелсіз инспекциялау және алдын ала қамаудың ұзақты-

ғы мен жағдайларына тәуелсіз сот бақылауы жоқ;• БҰҰ-ның Азаптауларға қарсы комитетінің ұсынымдары кең жұртшылыққа жеткізіл-

меген. Жалпы алғанда алдын ала тергеу мен жауап алу саласындағы ахуалды талдау қылмыс-

тық-құқықтық қатынастар орбитасына тартылған адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың кепілдігін күшейтуге бағытталған заңнама мен құқық қолдану практикасын одан әрі жетілдіру қажеттігі туралы куәландырады.

Тергеушілердің (анықтаушылардың), жедел іздестіру қызметкерлерінің қылмыс істеді деген күдікті адамдарды ұстау, оларды ішкі істер (ҰҚК, қаржы полициясы және т.б.) орган-дарына жеткізу және уақытша ұстау изоляторларына (УҰИ) орналастыру, алғашқы тергеу жүргізу процесіндегі қызметін егжей-тегжейлі регламенттеу қажет. Қылмыстық іс жүргізе-тін адамға күдіктіге (айыпталушыға) оның процессуалдық құқықтарын, соның ішінде білік-ті заң көмегін алу, туыстарына ұсталу (тұтқындалу) фактісі туралы хабарлау құқықтарын дер кезінде түсіндіру бөлігінде қатаң талаптар қойып, жауапкершілігін күшейту қажет.

Алдын ала тергеу және жауап алу барысында теріс пайдаланушылық пен қызметтік өкі-леттіліктерін асыра сілтеудің алдын алу мақсатында ұсталғандардың, күдіктілердің, айып-талушылардың тәуелсіз медициналық тексеруден өту құқығын заңнамалық түрде бекіту қажет.

Қылмыстан жәбір шеккендер мен куәлардың құқықтарын тиімді қорғау үшін барлық қажетті процессуалдық іс-қимылдарды қабылдау қажет.

�0�

Қазақстан әлеуметтанушылары Ассоциациясының сарапшылары жүргізген сауал-дама респонденттердің 38,4% қылмыстан жәбір көргендердің құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетіктерінее теріс баға берген, ал респонденттердің 18,0% «Сіз қылмыстан жәбір көргендердің құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетіктерін қалай бағалайсыз?» деген сұраққа жауап беруге қиналған. Әлеуметтанушылық сауалдаманың бұл нәтижелері жәбір көргендердің ғана емес, куәлардың да құқықтарын қорғаудың тетіктерін жетілді-ру қажеттігі туралы куәландырады.

«Қылмыстық процеске қатысқан адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» ҚР Заңын жү-зеге асырудың үкіметтік бағдарламасын әзірлеп, онда материалдық-қаржылық, ұйымдық қамтамасыз етуді және жүзеге асырудың пәрменді тетігін көздеу қажет.

Адамдарды УҰИ-дан тыс жерлерде, кабинеттерде және басқа да жабдықталмаған үй-жайларда ұстағаны үшін лауазымды адамдардың жауапкершілігін қатайту қажет. Уақытша ұстау изоляторлары ҚР Әділет министрлігінің қарамағына берілуге тиіс.

Қазақстан Республикасының Конституциясында және халықаралық құқықтық актілерде кепілдік берілген адам құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне 2009-2012 жылдардағы кезеңде мына шараларды іске асыруды ұсынамыз:

1. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасында «сезіктіні ұстау» және «нақты ұстау сәті» ұғым-дарын нақтылап анықтау қажет, өйткені ҚР ҚІК 134-бабында белгіленген ұстаудың негізі мен дәлелдері, жері мен уақыты (сағаты мен минутын көрсете отырып), жеке тінтудің нә-тижелері, сондай-ақ хаттама жасалған уақыт көрсететін хаттама жасалуға тиіс үш сағаттық мерзім нақты ұстаған сәттен басталады.

2. Еліміздің қылмыстық іс жүргізу заңнамасын адамды нақты ұстауды жүзеге асыра-тын құқық қорғау органдары қызметкерін оған тез арада кем дегенде мыналар туралы ха-барлауды міндеттейтін нормамен толықтыру қажет:

- ұстауға негіздер;- ол қылмыс жасады деп сезік тудырған немесе айып тағылған қылмысты саралау;- өз таңдауы бойынша адвокатқа (қорғаушыға), соның ішінде тегін заңгерлік көмекке

және алғашқы жауап алуға дейін адвокатпен құпия кездесуге құқығы;- үндемеу құқығы (өзіне қарсы куәлік бермеу құқығы);- ұсталғанын сотқа шағымдану құқығы;- өзінің ұсталғаны туралы туысқандарын тез арада хабардар ету құқығы.Қылмыстық іс жүргізу заңнамасында адамды жоғарыда аталған құқықтары туралы ха-

бардар етпеу сезіктінің, айыпталған адамның іс жүргізу құқықтарының елеулі бұзылуына алып келеді, ол кейіннен бұл адамды қылмыстық қудалаудан бас тартуға әкеп соғады.

3. Қылмыстық іс жүргізуші органдар кінәсіздік презумпциясы принципінің сақталуына кепілдік берсін.

4. Ішкі істер министрлігінің қарамағындағы уақытша ұстау изоляторлары Әділет ми-нистрлігінің қарамағына берілсін және қоғамдық қадағалау комиссияларына бұл нысандар-ды ескертусіз тексеру құқығы берілсін.

5. Тергеу изоляторлары мекемелерінің басшыларын айыпталушыларды белгіленген мерзімі аяқталған кезде қамауда ұстау мерзімін ұзарту туралы соттың хабарландыру қағазы жоқ болған жағдайда босатуға міндеттеу. Ондай хабарландыру қағазы келіп түскен кезде оның көшірмесі тез арада сезікті мен айыпталушыға берілуге тиіс.

6. Ішкі істер министрлігінде және басқа да жауап алу, тергеу жүргізуші және қамау-ға алушы органдарда өз қызметкерлерінің мінез-құлық Кодексін қабылдау қажеттігі пісіп жетілді, ол олардың кәсіптік корпоративтік этикасы ережелерінің жиыны болар еді. 1976 жылы қабылданған Полицейлердің мінез-құлық кодексі Еуропадағы осындай құжат болып табылады.

�0�

Азаптаулардан және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен

жазалау түрлерінен еркін болу құқығы

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бері азаптауларға және басқа да қатыгез іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы күрес саласында жүйелі сипаттағы бір-қатар қадамдар жасады.

Бұл қадамдар заңнамалық салада да, институционалдық және практикалық салада да жасалды.

Заңнамалық реформалар саласында 1998 жылғы 29 маусымда Қазақстан Республи-касы БҰҰ Азаптаулар және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясын (бұдан әрі – Азаптау-ларға қарсы конвенция) ратификациялағанын атап өту қажет.

1999 жылғы 30 наурызда ұсталғандар құқықтарының, соның ішінде азаптаулардан қор-ғалу құқықтарының сақталуының бірқатар кепілдіктерін бекіткен «Сезікті және қылмыс жасады деп айыпталған адамдарды қамауда ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы» Қазақ-стан Республикасының Заңы қабылданды.

2002 жылғы 21 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық атқару кодекстеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, со-ларға сәйкес ҚР Қылмыстық кодексіне азаптауды қолданғаны үшін қылмыстық жауапкерші-лікті көздейтін 347-1 бап енгізілді, ал қылмыстық іс жүргізу заңнамасында азаптауды қолда-нып алынған дәлелдемелерге жол беруге болмайтындығы туралы норма бекітілді.

2005 жылғы 21 қарашада Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті ратификацияланды.

2008 жылдың 28 маусымында Азаптауларға қарсы конвенцияның Факультативтік хат-тамасы ратификацияланды және Азаптауларға қарсы конвенцияның 21 және 22 баптары бойынша мәлімдемелер жасалды.

2008 жылғы 10 шілдеде ҚР Жоғары Соты сот практикасында халықаралық келісім-шарттар нормаларын қолдану туралы нормативтік қаулы қабылдады.

2009 жылғы 11 ақпанда Қазақстан азаматтарға БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі коми-тетіне жеке шағымдарымен арыздануға мүмкіндік беретін Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің Факультативтік хаттамасын ратификациялады.

Институционалдық реформалар саласында мыналарды атап өту қажет:2002 жылғы 19 қыркүйекте ҚР Президентінің Жарлығымен ҚР Адам құқықтары жө-

ніндегі Уәкіл (Омбудсмен) лауазымы құрылды.2001-2002 жылдары пенитенциарлық жүйені және алдын ала қамау орындары (тергеу

изоляторлары) жүйесін Ішкі істер министрлігінің қарамағынан Әділет министрлігінің қа-рамағына беру туралы шешім қабылданды, оны жүзеге асыру 2003 жылғы 1 қаңтардан басталды. Алайда бұл реформа аяғына дейін жеткізілген жоқ, өйткені уақытша ұстау изо-ляторлары Ішкі істер министрлігінің қарамағында қалды, ал Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тергеу изоляторлары Әділет министрлігіне сол күйі берілмеген.

2006 жылғы 16 қаңтарда әділ сот төрелігі жүйесін жетілдірудегі елеулі қадам болған алқа билер туралы заңнама қабылданды.

Сонымен қатар, оң қадамдарға мыналарды жатқызуға болады:- 2004-2005 жылдары қамауда ұстау орындарын қоғамдық байқау комиссиялары жүйе-

сінің құрылуы.2004 жылғы 29 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актіле-

ріне әділет органдары мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына (бұдан әрі – Заң) қол қойылды, онда қылмыстық жа-залауды атқарушы мекемелер мен органдарда ұстаудағы адамдардың құқықтарының, бос-

��0

тандықтарының және заңды мүдделерінің қорғалуына қоғамдық бақылауды ұйымдастыру көзделген.

Қоғамдық бақылауды қоғамдық бірлестіктер түзеу мекемелерінде және тергеу изоля-торларында қамаудағы адамдарға олардың құқықтары мен заңды мүдделерін Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген қамауда ұстау, медициналық-санитарлық қам-тамасыз ету, еңбек етуін, бос уақытын және оқуын ұйымдастыру жағдайлары бөлігінде жүзеге асыруына жәрдемдесу мақсатында жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 16 қыркүйектегі қаулысымен қоғам-дық бақылау жүргізетін облыстық (республикалық маңызды қалалық) қоғамдық қадағалау комиссияларын құру ережелері бекітілді.

Сонымен қатар, Қылмыстық-атқару жүйесін (ҚАЖ) дамыту бағдарламасының 11 тар-мағын орындау үшін Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті сезікті, айыпталушы және сотталған адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына бақылау жасау жөніндегі ұсынымдар әзірлеп, барлық қоғамдық қадағалау комиссияларына жіберді.

Қоғамдық қадағалау комиссиялары (ҚҚК) еліміздің барлық өңірлерінде дерлік құрыл-ған және оған үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының өкілдері кіреді.

Алайда бұл комиссиялардың мәртебесі мен қызметі заңда бекітілмеген және бас бос-тандығынан айыру орындарына олардың кенеттен кіріп бару құқықтары жоқ;

- құқық қорғау ұйымдарының қатысуымен ҚР Адам құқықтары жөніндегі Уәкілі (Ом-будсмен) жанындағы азаптаудың алдын алу жөніндегі жұмыс тобының құрылуы, оның міндетіне қамауда-бақылауда ұстау орындарында болу, ұлттық превентивтік тетіктер құру моделі мен процедурасы жөніндегі ұсынымдар әзірлеу кіреді. Жұмыс тобы 2008 жылғы қа-занда бірқатар қамауда-бақылауда ұстау орындарында болды;

- 2008 жылы Ішкі істер министрлігінің жанынан қоғамдық кеңестің құрылуы және Алматы қаласында құқық қорғау ҮЕҰ өкілдерінен полиция учаскелері мен Ішкі істер ми-нистрлігінің қарамағында уақытша ұстау изоляторларына кенеттен кіріп бару құқықтары бар ұсталғандардың құқықтарының сақталуына мониторинг жасау жөніндегі мониторинг тобын құру жөніндегі пилоттық жобаның жүзеге асырылуы. Жоба Ішкі істер министрлігінің бастамасы бойынша жүзеге асырылып, Қазақстанның басқа бірнеше өңірлеріне таратыла-тын болады.

Бұл оң қадамдарға қарамастан жалпы ахуал анықтау мен тергеудің заңсыз әдістерін, соның ішінде азаптау мен қатыгездік көрсетудің басқа да түрлерін қолдану ауқымы және онымен күрестің тиімсіздігі алаңдаушылық туғызатындай халде.

2001 жылы Қазақстан Азаптауларға қарсы конвенцияның орындалуы туралы өзінің алғашқы баяндамасын ұсынды. Бірмезгілде Қазақстанның үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары сол Конвенцияның орындалуы туралы балама баяндама ұсынды. Қазақстан Үкі-метінің ресми баяндамасын қарау нәтижесі бойынша балама баяндаманың қағидалары мен ұсынымдарын ескере отырып БҰҰ Азаптауларға қарсы комитеті 16 ұсыным қабылдады. 2008 жылғы жағдай бойынша Қазақстанның үкіметтік емес ұйымдарының ақпараты бой-ынша Үкімет 5 ұсынымды ғана толық орындаған.

Қазіргі орын алып отырған проблемаларды үш топқа бөлуге болады.

1. Заңнамалық сипаттағы проблемалар

2002 жылы ҚР Қылмыстық кодексіне «азаптау» сияқты қылмысты анықтайтын 347-1 баптың қосылғанына қарамастан, бұл бапта берілген анықтама Азаптауларға қарсы Кон-венцияның 1-бабындағы анықтамаға толық көлемде сәйкес келмейді, өйткені лауазым-ды тұлғалардың рөлі белсенді іс-әрекетте ғана емес, сонымен бірге шағыстыруда, үндемей келісуде немесе қасақана әрекетсіздікте де болуы мүмкін екендігін көрсететін ереже жоқ. Оған қоса бұл бап іс жүзінде жұмыс істемейді, өйткені ол қолданысқа енген уақыттан бергі жылдарда тек бірнеше ғана қылмыстық іс қозғалған.

��

Бұл баптан, қылмыстық іс жүргізу заңнамасының азаптауды қолданумен алынған дәлелдемелерге жол беруге болмайтынына қатысты нормадан, ҚР Жоғары Сотының халықаралық келісім-шарттар нормаларын қолдану туралы жеткіліксіз анықталған нор-мативтік қаулысынан басқа азаптауға қарсы күрес жөнінде ешқандай өзге заңнамалық қадамдар жасалған жоқ. Азаптау туралы хабарламаларды тергеу жөніндегі тәуелсіз орган-дарға қатысты заңнамалық қағидалар, азаптау туралы хабарламаларды тиімді тергеуге және т.б. қатысты процедуралық сипаттағы ешқандай ережелер пайда болған жоқ.

Оның үстіне, мысалға, адамдарды ұлттық қауіпсіздік органдарының уақытша ұстау изо-ляторларында ұстау ережелері сияқты маңызды құжат «қызмет бабында пайдалану үшін» грифіне ие, яғни жұртшылық үшін жабық, бұл басқаларды айтпағанның өзінде адамның құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын жарияланбаған нормативтік құқықтық актілер-ді пайдалануға тыйым салатын ҚР Конституциясын бұзу болып табылады.

2. Институционалдық сипаттағы проблемалар

БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің ұсынымдарына қарамастан институционалдық сипаттағы елеулі жақсарулар бола қойған жоқ.

Азаптаулар туралы хабарламаны тиімді тергеуге арналған тәуелсіз органдар құрылған жоқ. Ішкі істер министрлігі жүйесінде азаптауларға қарсы хабарламаны тергеуге арналған Өзіндік қауіпсіздік басқармасының құрылуы ведомство ішіндегі кәдімгі корпоративтілік се-бептерге қатысты ахуалды толыққанды шешуге ықпал еткен жоқ.

Оның үстіне, Ішкі істер министрлігінің тергеу изоляторлары жүйесінің Әділет мини-стрлігінің қарамағына берілгеніне қарамастан ұлттық қауіпсіздік органдарының тергеу изоляторлары сол күйі ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің қарамағында қалды.

2002 жылы құрылған Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл (Омбудсмен) институты адам құқықтары жөніндегі ұлттық мекемелердің мәртебесіне қатысты Париж принциптеріне сәйкес келмейді, заңмен емес, заңға тәуелді актімен құрылған, құзырлары мен өкілеттілігі шектеулі.

БҰҰ белгілеген халықаралық стандарттарға және ЕҚЫҰ ұсынымдарына сәйкес Ом-будсмен институты адам құқықтары жөніндегі ұлттық институттың тәуелсіздігінің жалпы критерийлері мен қызметінің тиімділігін белгілейтін Париж принциптеріне сәйкес келуге тиіс. Париж принциптеріне сәйкес құрылмаған ұлттық мекемелер тәуелді боп саналады жә-не халықаралық қоғамдастық тарапынан жеткілікті сенімге ие бола алмайды.

Осыған байланысты Омбудсмен институты Конституцияға сәйкес не болмаса бөлек Заңмен құрылуға, яғни юрисдикциясы мен өкілеттіктері анық көрсетіліп, тәуелсіз болуға тиіс. Бұл ретте Омбудсменді тағайындау процедурасы Заң бойынша ел Парламентінің қа-тысуымен жүргізілуге тиіс. Қазақстанның қолданыстағы заңнамасы Адам құқықтары жө-ніндегі уәкілді тағайындауға Президент пен Парламенттің Конституцияға өзгеріс енгізбей-ақ тең дәрежеде қатысуына мүмкіндік береді және Омбудсмен туралы жаңа Заң қабылдауға болады. Мысалға, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің (Омбудсменнің) кандидатурасын ел Президенті ұсынып, Парламент Мәжілісі не тұтас Парламенттің өзі бекітеді, бұл БҰҰ-ның жалпыға ортақ Париж принциптеріне және ЕҚЫҰ ұсынымдарына сәйкес келеді.

«Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» ҚР Заңын қабылдаудың қажеттігі Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқық-тары жөніндегі комиссиясы халықаралық ұйымдармен бірлесіп өткізген адам құқықтары жөніндегі халықаралық конференциялардың қорытынды құжаттарында бірнеше рет атап өтіліп, тиісті уәкілетті мемлекеттік органдардың назарына жеткізілген.

Қазіргі кезде 2010 жылы Қазақстан Республикасының ЕҚЫҰ-на төрағалық етуіне бай-ланысты «Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» ҚР За-ңын әзірлеп, оны қабылдаудың қажеттігі пісіп жетілді.

��

Мұндай Заңның қабылдануы қазақстандық Омбудсменнің мәртебесін халықаралық стандарттарға сәйкес көтеруге мүмкіндік берер еді және де ол «халық адвокаты» ретінде өзін мемлекеттік билік пен олардың лауазымды тұлғалары, басқа да ұйымдар тарапынан жасалған әділетсіз іс-әрекеттің құрбаны санайтын нақты адамның бұзылған құқықтарын тиімді қорғайтын еді. Бұл қазақстандық Омбудсмен институтының қызметін халықаралық және құқық қорғау ұйымдары тарапынан сынауға жол бермес еді.

Азаптаулар туралы шағымдар бойынша тергеу жүргізетін ішкі істер органдарындағы Өзіндік қауіпсіздік басқармасы мен тергеу іс-әрекеттеріне санкция беретін және соттағы айыптауды қолдайтын прокуратура органдары корпоративтілікпен және өз функциялары-мен бір-бірімен байланысқан органдар болып табылады, азаптаулар туралы хабарламаны тәуелсіз және тиімді тергеуді көздемейді. Сол сияқты азаптау құрбаны болғандарды тәуелсіз куәландыруға арналған тәуелсіз медициналық қызмет те жоқ, ал бас бостандығынан айыру орындарының және алдын ала қамауда ұстау орындарының медициналық-санитарлық бөлімдері тиісінше пенитенциарлық жүйе мен ішкі істер органдарының құрамында.

2008 жылғы қарашада БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінде БҰҰ Азаптауларға қарсы конвенциясының орындалуы туралы Қазақстан Республикасының екінші баяндамасы қа-ралды. Қазақстанның үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары да өзінің балама баяндамасын ұсынды.

БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің Қазақстан Республикасының екінші баяндама-сын қарау нәтижесі бойынша балама баяндаманың қағидаларын ескере отырып жасаған Қорытынды ескертулерінде азаптаулардың алдын алудың және онымен тиімді күресудің заң-намалық, институционалдық және процедуралық сәттеріне қатысты 20-дан астам ұсыным-дар бар.

Бұл ұсынымдардың негізгілері мыналар болып табылады:- барлық нысандағы азаптау практикасы ашық және тура айыпталсын, мұндай айыптау

мұндай іс-әрекет жасайтын не өзге де жолмен атсалысатын немесе азаптауға қатысатын адам мұндай іс-әрекеттері үшін заң алдында жеке жауапкершілікке ие деп танылып, қылмыстық тәртіппен жасаған қылмысының мөлшеріне қарай жазаланатын болады деп айқын ескерту жасай отырып полиция мен түрмелер қызметкерлеріне жолдансын;

- ҚР Қылмыстық кодексінің 347-1 бабы бойынша қылмыстық қудалауға барлық лауа-зымды тұлғаларды тартуға болатындай және лауазымды тұлғалар жасаған, оның айдап салуы бойынша, ол біле тұра не үнсіз келісім беруімен жасалған немесе кез келген басқа ресми сападағы адам жасаған азаптау боп табылатын іс-әрекеттер арасындағы айырмашы-лықтарды бөліп көрсетуге жағдай жасауды қамтамасыз ету үшін азаптаудың анықтамасы Азаптауларға қарсы Конвенцияның 1-бабына толық көлемде сәйкес келтірілсін;

- Конвенцияның талаптарына сәйкес азаптау актісі үшін барлық жазалаулар жасалған қылмыстардың ауырлығына сай болуын қамтамасыз ету үшін ҚР Қылмыстық кодексі 347-1 бабының бірінші бөлігіне түзету енгізілсін; күдіктілер тергеу аяқталғанға дейін міндетті түрде міндеттерін атқарудан шеттетілуі немесе басқа лауазымға ауыстырылуы тиіс және тәртіптік жаза шығарылған адамдардың өз лауазымдарында қалуына жол берілмеуге тиіс;

- азаптау актілерінің барлығының Қылмыстық кодекстің тиісті бабы бойынша қудала-нуы, олардың шағын немесе орташа ауыр қылмыс санатына жатқызылмауы және оларға тиісті үкімдер шығарылуы қамтамасыз етілсін, сондай-ақ жаңа заңдар мен түзетулердің іске асуын қамтамасыз ету мүддесіне барлық судьяларды, прокурорларды және адвокаттарды үздіксіз оқытудың міндетті сипаты қамтамасыз етілсін;

- іс жүзінде азаптау мен жәбір көрсетуге қатысты барлық пайымдауларды дер кезінде, әділ әрі тиімді тергеуді және кінәлілерді, құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен басқа адамдарды қоса, қылмыстық қудалау мен жазалауды қамтамасыз ету жөніндегі ша-ралар қабылдансын, және де мұндай тергеулерді толығымен тәуелсіз органдар жүргізуге тиіс;

- адамның нақты жасырын ұстауға ұшырамауын және барлық ұсталған күдіктілердің іс жүзінде қамауда ұсталған уақыты ішінде барлық негізгі құқықтық кепілдіктерге ие болуын

113

қамтамасыз ету жөніндегі тиімді шаралар дер кезінде қабылдансын. Олардың қатарына, ішінара алғанда - бас бостандығынан нақты айырылған сәттен бастап мыналар жатады - адвокатқа қол жеткізу құқығы, тәуелсіз медициналық куәландыру құқығы, туысқанын хабардар ету құқығы, ұсталған сәтінде өз құқықтары туралы, соның ішінде тағылған айып-қа қатысты хабардар болу құқығы, сондай-ақ дер кезінде судья алдында болу құқығы;

- барлық ұсталған адамдардың хабеас корпус процедурасы негізінде оларды ұстаудың заңдылығын тиімді және жедел шағымдану құқығына кепілдік берілуге тиіс;

- ұсталған адамның өзінің туысқандарына қайда тұрған жерін хабарлау құқығын бе-руден бас тартуға пайдаланылуға болатындай ешқандай айрықша жағдаяттың болмауын қамтамасыз ету үшін ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексіне түзету енгізілсін;

- тұтқындаудың немесе ұстаудың кез келген түріне ұшыраған адамдарды қамауда ұс-тауға, ұстауға және жауап алуға қатысты барлық ережелер мен нұсқаулықтарды жария-лау қамтамасыз етілсін, сондай-ақ ұсталған сәттен бастап азаптаудан тиімді қорғалуын қамтамасыз ету үшін әрбір ұсталған адамның адвокатқа, тәуелсіз дәрігерге, туысқандарына және басқа да құқықтық кепілдіктерге қол жеткізу құқығының жүзеге асырылуы қамтама-сыз етілсін;

- құқық қорғау органдары қызметкерлерін олардың кәсіптік біліктілігін көтеру мақ-сатында жасөспірімдермен жұмыс істеу үшін дайындау қамтамасыз етілсін, сотқа дейін ұстауды қоса алғандағы бостандығынан айырудың бар мүмкіндігінше созылмауы қамтама-сыз етілсін, бостандықтан айыруға балама шаралар әзірленіп, пайдаланылсын;

- мойындатуға кез келген ынталандыруды жою үшін тергеушілердің қызметтік ат-тестациясы жүйесі өзгертілсін, полиция қызметкерлерін адам құқықтарымен таныстыру жөніндегі қосымша шаралар қабылдансын;

- Азаптауларға қарсы конвенцияның 3-бабында бекітілген міндеттемелерді орындауға мүмкіндік беретін жер аудару, оралу және ұстап беру тәртібін регламенттейтін заңнама-лық актілер қабылдансын; Конвенция ережелерінің ұсталғандарды беру туралы кез келген толықтығы азырақ екіжақты немесе көпжақты келісімдерден басым болуы қамтамасыз етілсін, пана беру туралы жасаған өтініштеріне келісім берілмеген адамдардың тиімді аппеляция беруіне кепілдік берілсін; барлық жер аудару, оралу және ұстап беру жағдайла-рында Конвенцияның 3-бабына сәйкес міндеттемелердің толық сақталуы қамтамасыз етіл-сін; бірде бір адамның оған ол жерде азаптауды қолдану қатері төнуі мүмкін деп ұйғарылған елге айдап шығарылмауы, оралмауы немесе берілмеуі, пана беру туралы өтініштері кері қайтарылған адамдардың қабылданған шешімнің күшін тоқтата тұрып тиімді апелляция бере алуы қамтамасыз етілсін;

- 2004-2006 жылдары іске асырылған бағдарламаға ұқсас қылмыстық-түзеу жүйесін оны Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттарына толық сәйкес келтіру мақсатында одан әрі дамыту бағдарламасы бекітілсін;

- пенитенциарлық жүйедегі мамандарды дайындау жалғастырылсын және ұсталған адамдармен байланыстағы барлық адамдар адам құқықтарын қорғау және қамаудағылар-мен қарым-қатынас саласындағы халықаралық стандарттармен таныс болуы қамтамасыз етілсін;

- қамау орындарының шектен тыс толып кетуі қысқартылсын, соның ішінде жаңа пе-нитенциарлық мекемелер салу және заңдарда көзделген түрмеге қамауға балама болып табылатын шараларды қолдану жолымен қысқартылсын;

- ақтық шара ретінде оқшаулауды қолдану қатаң қадағалаумен және сот қадағалауы тәртібімен шешімді қайта қарау мүмкіндігімен барынша ең қысқа мерзімге шектелсін;

- қамаудағыларды дене мүшелерін зақымдаушылық сияқты түңілу актілерін жасауға итермелейтін себептер анықталып, тиісті қорғау шаралары қамтамасыз етілсін;

- тұтқынға алу немесе босату кезіндегі ұсталған адамдарды куәландыру үшін тұрақты негізде де, сол сияқты олар өтінген кезде де жұмыс істейтін Ішкі істер министрлігі мен Әді-

��

лет министрлігінен тәуелсіз жұмыс істейтін денсаулық сақтау қызметі құрылсын, судьялар-дың қамаудағыларға азаптау әдістерін және адамгершлікке жатпайтын, қатыгез іс-әрекеттер қолданылып алынған дәлелдемелерді қарауы, тәуелсіз медициналық куәландыруды тағай-ындауы немесе істі қосымша тергеу жүргізу үшін қайтаруы қамтамасыз етілсін;

- қамауда ұстау уақытындағы барлық өлім жағдайының дер кезінде, тәуелсіз және жан-жақты тергелуі және азаптау, жәбірлеу нәтижесінде болған кез келген осындай өлімге кінәлі немесе кез келген осындай өлімге әкеп соққан қасақана немқұрайдылыққа кінәлі деп танылған адамдардың қылмыстық қудалануы қамтамасыз етілсін;

- қоғамдық қадағалау комиссияларының елдегі барлық қамауда ұстау орындарына ескертусіз тексеру жүргізуге шектеусіз құқығына кепілдік берілсін және комиссия мү-шелерімен байланысқа түскен қамаудағы адамдардың қандай да бір қуғын-сүргінге ұшырамауы қамтамасыз етілсін;

- азаптауды болдырмау мақсатында ұлттық превентивтік тетік барынша жылдам құ-рылсын немесе тағайындалсын және Конвенцияның Факультативтік хаттамасының ере-желеріне сәйкес оның тәуелсіз сипатын қамтамасыз етудің барлық қажетті шаралары қабылдансын;

- Адам құқықтары жөніндегі уәкіл лауазымы өзіне тиісті адам, қаржы және өзге де ресурстарымен Парламент қабылдаған заң негізінде және Париж принциптеріне сәйкес қызмет ететін толыққанды ұлттық құқық қорғау институтына айналсын.

Жоғарыда айтылғандарға және БҰҰ Азаптауларға қарсы комитеті берген ұсыным-дарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ұсынымдардың бірқатары бойынша олардың орындалуы туралы 2012 жылдың аяғына дейін есеп беруге тиіс екендігіне, ал Азаптауларға қарсы конвенцияның енгізілуі туралы тегіс қамтитын баяндаманың 2012 жылы болатыны-на сәйкес, Адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспары азаптаулардан және қатыгездік жәбір көрсетулер мен жазалаулардан қорғау саласындағы заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіруге бағытталған келесі бірқатар іс-шараларды қамтиды:

№№ Іс-шаралар Мерімі Орындаушылар1. БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің

ұсынымдарын жүзеге асыру туралы ҚР Үкіметінің қаулысын дайындап, қабылдау



2. Қазақстан Республикасының Азаптауларға қарсы конвенцияның орындалуы туралы баяндамасын қарау нәтижесі бойынша БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің ұсынымдарын талқылау жөніндегі және Азаптауларға қарсы конвенцияның Факультативтік хаттамасында бір жыл-дың ішінде құру көзделген азаптауды болдырмаудың ұлттық превентивтік тетіктерінің мүмкін модельдері туралы халықаралық конференция өткізу


Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия,ҚР-дағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл,ҚР СІМ, құқық қорғау ҮЕҰ қатысуымен

��

3. Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнін-дегі, соның ішінде «азаптау» анықтамасын Азаптауларға қарсы конвенцияның 1-бабына сәйкес келтіру, ұсталғандардың барлық құқықтарының ұсталған сәттен бастап сақталуына кепілдіктер, шығарып жіберу, депортация, жер аудару немесе беру қатері төнген адамдарды құқықтық қорғаудың тиімді құралдарын қамтамасыз ету жөніндегі заңнамалық ұсыныстар әзірлеу

2010жылғы 2 тоқсан

Әділет министрлігі ҚР Жоғарғы Соты мен Бас прокуратурасының қатысуымен

4. Азаптауларды болдырмау жөніндегі ұлттық превентивтік тетіктер құру жөніндегі заңнамалық ұсыныстар (Заң жобасын) әзірлеу


Әділет министрлігі ҚР Бас пркуратурасының, Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің қатысуымен

5. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (Омбудсмен) институтын адам құқықтары жөніндегі ұлттық мекемелерге қатысты Париж принциптеріне сәйкес келтіру жөніндегі Заң жобасын әзірлеу



6. Құқық қорғау органдары, пенитенциарлық жүйе қызмет-керлеріне, азаптауды болдырмау жөніндегі ұлттық превентивтік тетіктер қызметіне қатысты қоғамдық мониторингке арналған нұсқаулық және әдістемелік материал әзірлеу


Әділет министрлігі ҚР ІІМ, ҚР Бас Прокуратурасының, ҚР Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмыспен күрес жөніндегі агенттігінің (қаржы полициясының) қатысуымен

7. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (Омбудсмен) институтын адам құқықтары жөніндегі ұлттық мекемелерге қатысты Париж принциптеріне сәйкес келтіру жөніндегі заңдар жобаларын дөңгелек үстел (конференция) өткізе отырып талқылау


Әділет министрлігі,Сыртқы істер министрлігі,Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия

8. Қазақстан Республикасының Азаптауларға қарсы конвенцияның Факультативтік хаттамасы бойынша міндеттемелеріне сәйкес азаптауды болдырмау жөніндегі ұлттық превентивтік тетіктер құру

2010 жыл Әділет министрлігі

116

9. Құқық қорғау органдары, пенитенциарлық жүйе, прокуратура, сот органдары қызметкерлеріне, қоғамдық мониторларға азаптауларды болдырмау жөніндегі ұлттық превентивтік тетіктер шеңберінде халықаралық стандарттар мен азаптаудан қорғау процедураларын кешенді оқытуды іске асыру

2009 – 2011 жылдар

Әділет министрлігі,Адам құқықтары жөніндегі комиссия, ҚР СІМ қатысуымен, Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасының (келісім бойынша), Астанадағы ЕҚЫҰ орталығының (келісім бойынша), Орталық Азиядағы БҰҰ Адам құқықтары жөнін-дегі Жоғары Комиссары Басқармасының (келісім бойынша) қатысуымен.

10. Азаптауларды болдырмау жөніндегі ұлттық превентивтік тетіктерді құру тәртібі мен қызметінің принциптерін түсіндіру жөніндегі кең ауқымды түсіндіру науқанын жүргізу

2009-2011 жылдар

Әділет министрлігі,Адам құқықтары жөніндегі комиссия, Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл, құқық қорғау ҮЕҰ қатысуымен

Әділ сот ісін жүргізу құқығы

Әділ сот ісін жүргізу құқығы жеке құқықтардың қосылуын білдіреді, сот төрелігін жүргізу барысында олардың әрқайсысын қамтамасыз ету сот ісін жүргізудің әділ болу-болмауын анықтауға мүмкіндік береді. Әділ сот ісін жүргізу құқығын оны құрайтын құ-қықтарды топтастырып, үш элементке бөлуге болады: 1) сотқа дейінгі құқықтар, 2) сот процесі кезіндегі құқықтар, 3) соттан кейінгі құқықтар.

Қылмыстық іс бойынша әділ сот ісін жүргізу құқығы осы жеке тұлғаны қылмыстық процеске тартқан сәттен бастап пайда болады. Қандай да бір сот ісінің жағдайына қарай бұл сәт ұстаумен, тұтқындаумен немесе айып тағылумен қабат кеп қалуы мүмкін. Осылайша, әділ сот ісін жүргізу кепілдіктері қылмыстық істі қозғау, алдын ала тергеу және анықтау процестерінде, сондай-ақ соттың мүмкін болатын апелляциялық (қадағалау) шағымы бой-ынша әрекеттерін қоса алғандағы соттың істі қарауы барысында қамтамасыз етілуге тиіс.

Әділ сот ісін жүргізу құқығы адамның іргелі құқығы болып табылатыны белгілі. Бұл барлық жерде қолданылатын, халықаралық құқық қорғау жүйесінің негізгі идеясы болып табылатын принциптердің бірі. 1948 жылдан бастап Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы және Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті (АСҚХП) таныған әділ сот ісін жүргізу құқығы әдеттегі халықаралық құқықтың құрамдас бөлігі ре-тінде барлық мемлекеттердің құқықтық міндеттемесіне айналды.

Әділ сот ісін жүргізу құқығы басқа да БҰҰ мен өңірлік үкіметаралық органдар қабыл-даған көптеген халықаралық және өңірлік келісім-шарттар мен келісім-шарттық емес нор-маларда мойындалған және ерекше атап өтілген. Бұл құқық қорғау нормалары әлемнің барлық құқықтық жүйелеріне қолданылатындай құқықтық процедуралардың әр алуанды-ғын ескере отырып әзірленген – оларда барлық жүйелер ұсынуға тиіс ең төменгі кепілдіктер келтірілген.

Мысалға, ЕҚЫҰ құжаттарында әділ сот ісін жүргізу құқығын қамтамасыз ету үшін қатысушы мемлекеттер жасауға тиіс қажетті шарттар ресімделген. Олардың ішінде: сот-тардың тәуелсіздігі мен мемлекеттік сот қызметінің әділ жұмыс істеуі; қылмыстық айыптау бойынша тұтқындауды немесе ұстауға соттың санкция беруі; заң негізінде құ-рылған білікті, тәуелсіз және әділ соттың әділ және ашық сот ісін жүргізуі; кедергісіз

��

білікті, соның ішінде сот тәртібімен қудаланатын адамның материалдық жағдайы жет-пейтін жағдайда ақысыз заңгерлік көмек алу мүмкіндігі; кінәсіздік презумпциясы; заңның үстемдігі және сот жүйесінің тәуелсіздігі.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әділ сот ісін тек сот жүргізеді. Сот жүйесін Жоғарғы сот пен жергілікті (облыстық, аудандық) соттар құрайды.

Сот жүйесі адамның бұзылған құқықтарын қалпына келтіру және қорғаудың мемле-кеттік биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарына тәуелсіз негізгі мемлекеттік институты бола отырып мемлекеттік құқықты қорғау тетігінде орталық орын алады.

Қазақстанда сот жүйесін дамыту, сот ісін жүргізудің тиімділігі мен объективтілігін арт-тыру, сот процедураларының ашықтығы мен мөлдірлігін барынша қамтамасыз ету және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау міндеттерін іске асыру жөніндегі шаралар жүйелі түрде қабылданып келеді.

Ішінара алғанда, 2008 жылғы 17 қарашадағы «Қазақстан Республикасының сот жүйе-сі мен судьялардың мәртебелері туралы» ҚР Конституциялық заңына өзгерістер мен то-лықтырулар енгізу туралы» ҚР Конституциялық заңымен мемлекеттің сот жүйесі елеулі реформаларды бастан кешті. Облыстық және соған теңестірілген соттарда кассациялық инстанция енгізілетін болады. Мемлекеттің жоғары сот органы – ҚР Жоғары Соты тек қадағалау инстанциясы соты ретінде анықталатын болады. Мамандандырылған соттар ре-тінде әскери, қаржы, экономикалық, әкімшілік, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі жә-не т.б. соттар анықталған.

Сот жүйесін реформалау, қылмыстық және азаматтық істердің сотта қаралуға жататы-нын анықтау қажеттігі салдарынан ҚР ҚІК, АІК нормаларын өзгертуге бағытталған заң жобасы ҚР Парламентінің Мәжілісінде қаралу үстінде.

Өмірдің әлеуметтік-экономикалық шарттары өзгеруде, материалдық және салалық заң-нама өзгеруде және де құқық қолдану практикасы іс жүргізу заңнамасының тиімділігін тексеріп, оның кемшіліктерін, қауқарсыздығын және ақтаңдақтарын анықтайды. Респуб-ликамыз әлем қауымдастығына белсенді кірігуде, көпжақты және екіжақты халықаралық-құқықтық актілердің қатысушысына айналуда.

Сонымен қатар, елдегі сот жүйесін дамытудағы оң үрдістер әлі толық жетілген деуге болмайды.

Қылмыстық істерді қарау кезінде айыптауға бейімдіктің үстем болуы жалғасуда. Ақтау үкімдерінің аса сирек шығарылуы және судьялар ортасындағы мұндай жағдайларға абайлап қараудың сақталуы бұған жанама дәлел бола алады.

Сот жүйесінде жемқорлық, заң мен Судьялық этика кодексінің талаптарын бұзу жағ-дайлары бар.

Бұл ережелерге Қазақстан Республикасының заңнамасында кепілдік берілген. Сот тың-дауының әділдігін бағалау кезінде пайдаланылатын аса маңызды критерий қорғау мен айыптаудың өкілеттіктерінің теңдік принципін сақтау болып табылады. Сотта істі қараудың бүкіл барысында өкілеттіктердің теңдігі сот процесі ағымында тараптарға қатысты про-цедуралық іс-қимылдарды тең дәрежеде қолдануды ұйғарады. Бұл принциптің барлық бұзылуының ақтық тізбесін беру мүмкін емес. Мұндай бұзушылықтарға айыпталушыға және/немесе оның адвокатына қорғауға дайындыққа қажетті жеткілікті уақыт бермеу де, айыпталушыны және/немесе оның адвокатын тиісті істі айыптаушының қатысуымен апел-ляциялық сотта тыңдауға жіберуге кедергі жасауға тырысу да жатады.

Қазақстан Республикасындағы заңнама мен құқық қолдану практикасы қорғау мен ай-ыптау тараптары өкілеттіктерінің теңдігіне әлі қол жетпегендігін көрсетіп отыр.

АСҚХП 14 бабының 1 тармағы да әділ сот ісін жүргізу тұжырымдамасын жүзеге асы-рудың маңызды элементі ретінде соттың жариялы түрде өтуіне талап ету құқығына кепілдік береді. Сот процесінің жариялылық принципі сот тыңдауының да (бірақ ешқандай да басқа сот-тергеу іс-қимылдарының ашықтығын көздемейді), осы сот ісі бойынша шешімнің де ашықтығын ұйғарады. Бұл құқық осы сот тартысына қатысушы екі жаққа да, демократиялық

��

қоғамдағы кең жұртшылыққа да тиесілі. Сотта жариялы түрде тыңдауды талап ету құқығы сот процесі жүзбе-жүз және жариялы түрде ешқандай да алдын ала тараптар жасайтын мәлімдемесіз жүргізілетінін білдіреді. Сот немесе трибунал ақылға қонымды мерзімде мүдделі тараптарды сот тыңдауының уақыты мен орны туралы хабардар етуге, сондай-ақ сот процесіне қатысқысы келетін кең жұртшылыққа қажетті қолайлылықтарды ұсынуға міндетті. Бұл ретте бұқаралық ақпарат құралдары мен кең жұртшылық өкілдері 14-баптың 1 тармағындағы нормалардың талаптарына сәйкес сот мәжілісі залынан шығарылып жі-берілуі мүмкін, алайда мұндай іс-қимылдар қолданыстағы процедуралық нормаларға сәй-кес шығарылған сот шешіміне негізделуге тиіс.

Жұртшылық өкілдері «адамгершілік, қоғамдық тәртіп, демократиялық мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі тұрғысынан немесе тартысқан жақтардың мүдделерін қорғауды ескере отырып» сот мәжілісі залына жіберілмеуі мүмкін. Жұртшылық өкілдері сол сияқты «соттың пікірінше, соттың істі қарауы әділеттілік принциптеріне нұқсан келтіруі мүм-кін айрықша жағдайлар бар кезде» сот мәжілісі залына жіберілмеуі мүмкін. Жыныстық құқық бұзушылықпен байланысты қылмыстық істі қарау кезінде адамгершілік сипаттағы ниет әдетте кең жұртшылық өкілдерін сот мәжілісі залына жібермеуге жеткілікті негіз бо-лып табылады. Бұл тұрғыда «қоғамдық тәртіп» термині сот мәжілісі залында тиісті тәртіпті ұстау ретінде түсіндіріледі, ұлттық қауіпсіздік ниеттері әңгіме әскери немесе мемлекеттік құпияларды жария етпеу туралы болған кезде алға шығады. Алайда қай жағдайда болса да жұртшылық өкілдерін сот мәжілісі залына жіберу жөніндегі шектеу сот шешімдерін шығарар кезде жөнсіздікке жол бермеу жөніндегі күш салу негізіндегі демократиялық қоғамның құқықтық принциптеріне сай болуға тиіс. Процесс тараптарының жеке өмірге (отбасы мүшелері мен туыстарының мүдделерін қамтитын) араласпауы да сот мәжілісі залына жіберуді шектеу үшін жеткілікті негіз бола алады. Сот отырысының ашықтығы тараптардың біріне зиян келтіруге жағдай жасайтын қамқоршы болу туралы істі қарау мұндай ахуалдың мысалы бола алады. Сот мәжілісі залына кең жұртшылық өкілдерін жіберу әділеттілік мүддесі үшін шектелуі мүмкін, бұл айрықша жағдайларда жасалады және соттың тиісті шешімімен мұқият уәжделеді.

Жасырын отырыста сот тыңдауын талап ететін жағдайлар тізбесі айтарлықтай кең, олар әдетте сот шешімін жариялау кезеңіне жүрмейді. АСҚХП 14 бабының 1 тармағының ережелеріне сәйкес әңгіме жас құқық бұзушылардың мүдделерін сақтау және балаларға қамқоршы болу туралы мәселелерді шешу туралы болатын жағдайлардан басқа жағдай-ларда сот шешімдері «жария хабарланады». Осылайша, жария сот тыңдауы ережесіне кірмейтіндер айтарлықтай дәрежедегі егжей-тегжейлілікпен анықталуы мүмкін. Сот ше-шімі егер де ол сот мәжілісі залында ауызша жарияланса немесе бұқаралық ақпарат құрал-дарында жарияланса, не болмаса екі тәсіл де бірдей пайдаланылып жариялылыққа берілсе ол жария болып есептелінеді. Қалай болған жағдайда да ашықтықты анықтайтын фактор сот шешімінің барлық мүдделі тараптар үшін қол жетімдігі болып табылады.

Принципінде қазақстандық заңнама жариялылық принциптерін сақтауға қатысты жо-ғарыда аталған халықаралық стандарттарға сәйкес келеді.

Алайда, судьялардың әділ сот ісін жүргізудің осы принциптерін еркін-бұра түсінуін болдырмау үшін бұқаралық ақпарат құралдарының, жұртшылықтың және т.б. өкілдерінің қатысуымен сот процестерінің ашықтығын заңнамада бекіту дұрыс болар еді.

Кез келген қылмыстық іс бойынша әділ тыңдауды талап ету құқығын қамтамасыз ету механизмін әдетте заңнамада белгіленген ережелерге (АСҚХП 14 бабының 1 тармағы) сәй-кес жұмыс істейтін білікті, тәуелсіз және әділ соттар жүзеге асырады. Бұл ереженің мағы-насы биліктің саяси немесе әкімшілік органдары қылмыстық істі қараған кездегі жөнсіздікті немесе субъективизмді болдырмауда. Сот білікті және заң шеңберінде іс-қимыл жасауға тиіс. Бұл екі талап та ажырамас бірлікте. Соттың біліктілігі мәселелері әдетте сот юрисдикциясы проблемаларымен байланысты болса да, кез келген сот белгіленген нормативтік-құқықтық ережелер шеңберінде жұмыс істеуге тиіс. Бұл ереженің негізгі мақсаты қандай да бір

��

нақты сот ісіне немесе құқық бұзушылыққа қарамай қылмыстық істерді заңнамалық түрде құрылған сот инстанциялары қарайтын құқықтық орта құруда.

Тәуелсіздік өкілеттіліктерді бөлісуді және сот органдарын олардың ісіне атқарушы билік тарапынан және аз дәрежеде мемлекеттің заңнамалық билік органдары тарапынан заңсыз араласудан қорғауды білдіреді.

Соттың әділдігі туралы айтқан кезде, біржақты пікірдің болуы (немесе болмауы) қандай да бір сот инстанциясының әділдігінің негізгі критерийі ретінде қарастырылатынын атап өтуге болады. Судьяның біржақты еместігіне егер де ол бұл сот ісін қарауға қандай да бір басқа сапада қатысса немесе оның қандай да бір саяси партияға қатысы болса, не болмаса оның жеке басы осы сот ісіне мүдделі болса бірден күмән тудыруға болады.

Барлық осы принциптер Қазақстан Республикасының заңнамасында ресми түрде жүзе-ге асырылған.

АСҚХП 14 бабының 2 тармағына сәйкес «қылмыстық іс бойынша айыпталған әрбір адам кінәсі сотта дәлелденгенге дейін кінәсіздік презумпциясына құқылы». Әділ сот тың-дауына талап құқығының негізгі компоненті болып табылатын кінәсіздік презумпциясы, басқалардың арасында, қылмыстық іс бойынша сот процесі барысындағы дәлелдеу ау-ыртпалығы ең алдымен айыптаушы жаққа тиетінін, сондай-ақ айыпталушы кінәсіздік презумпциясын пайдалануға тиіс екендігін білдіреді. Бұған қоса, кінәсіздік презумпциясы сот тыңдауы барысында сотталушыға ғана қатысты емес, сол сияқты сотқа дейінгі кезең барысында күдіктіге немесе айыпталушыға да қатысты сақталуға тиіс. Құқық қорғау ор-гандарының лауазымды тұлғалары мен билік өкілдері «қаралып жатқан сот ісі бойынша қандай да бір алдын-ала шешімдер шығарудан тежелу» жолымен кінәсіздік презумпция-сын сақтау үшін қажеттіліктің барлығын жасауға міндетті.

ҚР Конституциясында және қылмыстық іс жүргізу заңнамасында кінәсіздік презумп-циясы принципі бекітілгеніне қарамастан практикада ол көбінесе сақталмайды. Қыл-мыстық процесті жүргізетін судья сотта істі қарағанға дейін айыптау жағы дайындаған қылмыстық істің материалдарымен танысатынын атап өткен жеткілікті. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасы алдын ала тергеу жүргізетін органды күдікті, айыпталушы адамды айыптайтын да, ақтайтын да дәлелдемелерді іздеуге міндеттейтініне қарамастан бұл іс жүзінде сақталмайды. Практикада жауап алу және тергеу органдары кінәсіздігінің немесе айыпталушының пайдасына өзге де дәлелдемелерді қорғау жағы жинайды деп ойлап, адамның кінәсінің дәлелдерін іздейді. Сондықтан көп жағдайларда істің материалдары – бұл айыптау жағының версиясы мен айыптау қорытындысын дәлелдейтін ұқыпты (әрине ұқыптылықтың қандай да бір дәрежесінде) жиналған дәлелдемелер. Бұл материалдар судьяның столына түседі, ол бұлармен танысу процесінде сөзсіз айыптау версиясының «тұтқынында» болады. Нәтижесінде қорғау жағы әдетте өз версиясын ұсына және дәлелдей алмайды, тек айыптау жағы ұсынған жеке дәлелдерге күмән туғызумен ғана айналысады. Кінәсіздік презумпциясының принципін практикада қамтамасыз ету үшін бұл тәртіпті түбегейлі қайта қарау қажет.

Алқабилер сотын енгізу қандай да бір оң рөл атқаруы мүмкін, алайда бұл мәселені шешуде оған жоқ дегенде алқабилер сотының қатысуымен қаралуы мүмкін қылмыстық істер санатының шектеулігіне орай толықтай үміт артуға болмайды.

АСҚХП 14 бабының 3 (b) тармағының ережелерінде қылмыстық құқық бұзды деген айып тағылған жағдайда әрбір адамның «қорғау шараларына дайындық жүргізуге және өзі таңдап алған қорғаушымен жүздесіп-тілдесуге мүмкіндік беріліп, жеткілікті уақытпен қам-сыздандырылуына» құқығы бар делінген. Қажетті уақыт және қорғануға дайындалу үшін жағдай талап ету құқығы айыпталушыға да, оның адвокатына да қатысты. Бұл құқықтық норма сотта істі қараудың барлық кезеңдерінде сақталуға тиіс. «Жеткілікті уақыт» ұғымы сотта істі қараудың сипатына және нақты істің жағдайына байланысты. Бұл жағдайда сот ісінің күрделілігі, айыпталушының, куәгерлердің жауаптарына қол жеткізуі, ішкі заңнама-ға сәйкес соттың қандай да бір іс-қимылдарының орындалу мерзімдері және т.б. сияқты

��0

факторлар назарға алынады. «Жағдайлар» термині өзгелердің арасында айыпталушының және оның адвокатының қорғауға дайындалуға қажетті тиісті ақпаратқа, файлдар мен құ-жаттарға қол жеткізуін, сондай-ақ айыпталушыны өз адвокатымен құпиялылық жағдай-ында қарым-қатынас жасауына арналған тиісті техникалық құралдармен қамтамасыз етуді білдіреді. Айыпталушының өз таңдауы бойынша адвокатпен қарым-қатынас жасау құқығы қорғауға дайындалуға арналған қажетті жағдайларды алу құқығының маңызды элементі болып табылады.

Жалпы қазақстандық қылмыстық-процессуалдық заңнамада мұндай кепілдіктер бар. Алайда адвокаттың қамаудағы қорғауындағы адаммен өз қалауы бойынша кездесу мүмкін-дігі бөлігінде тергеушіге тәуелділігін жою қажет.

Қылмыстық істерді қарау кезінде сотқа дейінгі кезеңде адвокат алу құқығы АСҚХП 14 бабының 3 (d) тармағымен көзделген сотта істі қарау барысында қорғану құқығымен тікелей байланысты. Бұл ережеде әрбір адам «оның ісін қараған кезде жеке өзі немесе өзінің таңдауы бойынша адвокаттың қызметін пайдаланып қорғана отырып сотқа жеке басының қатысуына; егер де ол адвокаттар қызметін пайдаланбайтын жағдайда ондай құқығының бар екендігі туралы хабардар болуға; әңгіме әділеттілік мүддесін қамтамасыз ету туралы болғанда тағайындалған адвокаттың қызметін пайдалануға» құқылы де-лінген. Соңғы жағдайда жеткілікті қаржы қаражаты жоқ айыпталушы адвокат қызметіне ақы төлеуден босатылады. Бұл заңнамалық норма мынандай нақты құқықтарды ұйғарады:

•өз ісі бойынша соттың тыңдауына жеке қатысу құқы. Түсіндіру тұрғысынан бұл нор-ма неғұрлым даулы болып табылады. Бұл норманы әріппе-әріп оқу сырттай сот тыңдауын жоққа шығарады. Бұл ұстанымды адам құқықтары жөніндегі халықаралық, мемлекеттік емес ұйымдардың көпшілігі, сондай-ақ Халықаралық қылмыстық сот бөліседі. Алайда, Адам құқықтары жөніндегі комиссия сарапшыларының пікіріне сәйкес соттың сырттай тыңдауына мемлекеттің «айыпталушыны алдағы болатын сот туралы хабардар ету мақ-сатында, сол арқылы оған өзін қорғауға алдын ала дайындалуға мүмкіндік бере отырып жеткілікті күш салғанында»1 ғана жол беруге болады;

•жеке қорғану құқығы;•өз қалауы бойынша адвокат таңдау құқығы;•адвокаттық қызметті пайдалану құқығы туралы хабардар болу құқығы;•тегін құқықтық көмек алу құқығы.АСҚХП негіз қалаушы ережелерін басым түсіндіруге сәйкес адвокат қызметін алу құ-

қығы қылмыстық істер бойынша сотта істі қараудың алдын ала тергеу мен сотқа дейінгі ұстауды қоса алғандағы барлық кезеңдерінде жүреді. Егер де айыпталушының адвокат қызметін өз таңдауы бойынша пайдалану мүмкіндігі болса адвокатты соттың тағайындауы әділеттілік принципіне қайшы келеді. Сот тағайындайтын адвокат айыпталушының мүд-делерін осы мақсатқа өзінің тәжірибесі мен кәсіптік дағдыларын пайдалана отырып тиімді қорғауға қабілетті болуға тиіс.

Айыпталушының бұл құқықтарына қазақстандық заңнамада кепілдік берілген. Соған қарамастан практикада адвокат алу құқығын айыпталушының таңдауы бойынша қамтама-сыз ету қажет. Сол сияқты білікті заң көмегін көрсету жүйесін мемлекеттік бюджет есебінен едәуір жетілдіру қажет.

«Қылмысы үшін сотталған әрбір адам шығарылған сот үкіміне қолданыстағы заңнама нормаларына сәйкес жоғары сот инстанциясына шағымдануға құқылы» [АСҚХП 14(5) бабы]. Бұл құқық жоқ дегенде жоғары тұрған сот инстанциясы болатын екі деңгейлі сот ісін қарауды қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Кез келген сот ісін қайта қарау өзінің сипаты бойынша мазмұнды болып табылады, бұл өзге мәселелердің ішінде жоғары тұрған соттың тиісті шағымда көтерілген мәселелерді қараумен ғана емес, мәселелердің кең ауқымымен

1 Қар. Даниэль Монгуйя Мбенге және басқалардың Заирге қарсы сот ісі (16/1977) (25 наурыз 1983 ж.); Адам құқықтары жөніндегі комитеттің таңдамалы қаулылары, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакт, 2-том, он жетінші – отыз екінші отырыстар (қазан 1982 ж. – сәуір 1988 ж.), Біріккен Ұлттар Ұйымының жарияланымы, тіркеу № E.89.XIV. 1, 78-бет.

��

айналысатынын білдіреді. Апелляциялық процессуалдық іс-қимылдар дер кезінде болу-ға тиіс. Апелляция құқығын жүзеге асырудың тікелей салдары соттың бірінші инстанция соты шығарған кез келген үкімнің орындалуын осы істі апелляциялық соттың қайта қарауы аяқталғанға дейін тоқтата тұруға міндетті екендігі болып табылады. Бұл принцип егер де сотталған адам бірінші инстанция соты шығарған үкімді өз еркімен қабылдаған жағдайда қолданылуын тоқтатады. Қылмыс жасады деп сотталған барлық адамдар сол қылмыстың ауырлығына және бірінші инстанция соты шығарған үкімге қарамастан апелляция құқығына ие. Әділ сот ісін қарау кепілдіктері апелляциялық процессуалдық іс-қимылдардың барлық кезеңдерінде сақталуға тиіс.

Шағымдану құқығы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында бе-кітілген.

Дейтұрғанмен де, заңды күшіне енген сот үкімінің мәнісімен байланысты соттал-ғандардың құқықтарын неғұрлым толық қамтамасыз етуге бағытталған заңнаманы жетілді-ру қажет. Бұл кезеңде адамның сотта тыңдалу, білікті заңгерлік көмек алу құқығы көбінесе бұзылады.

«Егер қайсыбір адам қылмыстық іс жасағаны үшін ақтық шешім бойынша сотталып, одан кейін соттың қателігін даусыз дәлелдейтін қайсыбір жаңа немесе бұрын мәлім бол-маған мән-жайдың негізінде шығарылған үкім бұзылса немесе оған кешірім жасалса және де жаңадан табылған жағдай кезінде мәлім болмағандығынан сотталушының өзі ішінара немесе толық кінәлі еместігі дәлелденсе, онда осындай сотталудың нәтижесінде жазаланған адамға заң бойынша өтемақы төленеді» [АСҚХП 14(6) бабы]. Бұл ретте сот қателігін өтеу тиісті сот инстанциясы осы іс бойынша ақтық шешім шығарған жағдайда ғана мүмкін болатынын атап өту керек. Сот шешіміне жасалған қылмыстың ауырлығы-на қарамастан шағымдануға болады. Бұл құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін келесі үш шарт сақталуы қажет: 1) жіберілген сот қателігі ресми мойындалуға және сот үкімінің жойылуымен немесе соттың ақтау туралы шешімімен расталуға тиіс; 2) тиісті мән-жайлардың кешіктіріліп ашылуы сотталған адамның іс-қимылдарымен байланысты болмауға тиіс; 3) сотталған адамға қатысты ақтық үкім жіберілген сот қателігі нәтижесінде шығарылуға тиіс. «Заңға сәйкес» сөйлемі мемлекеттер қолданыстағы заңнамада көзделген тәртіпке сәйкес келтірілген зиянды өтеуге міндетті дегенді білдіреді.

Жасалған сот қателігі үшін зиянды өтеуді талап ету құқығы Қазақстан Республикасы-ның қолданыстағы заңнамасында бекітілген.

Жоғарыда айтылғандардан келіп шығатынындай, әділ сот ісін жүргізу құқығын қам-тамасыз етуге қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасында халықаралық стан-дарттарға сәйкес келетін негізгі кепілдіктер бар. Іс жүзінде адамның қылмыстық процесс барысындағы құқықтары мен бостандықтарының барша тізбесі қандай да бір түрде ҚР қыл-мыстық іс жүргізу және қылмыстық атқару заңнамаларында бекітілген.

Дейтұрғанмен де, қолданыстағы заңнаманың нормаларын салыстырмалы талдау және құқық қолдану практикасы адамның жеке бостандығы мен қауіпсіздігінің, сондай-ақ сотқа дейінгі, соттағы және соттан кейінгі құқықтарының қолданыстағы кепілдіктерін күшейту қажеттігі туралы куәландырады.

Сонымен қатар, әділ сот ісі саласындағы адам құқықтарын қамтамасыз етудің қажет-ті шарты биліктің шынайы тәуелсіз сот тармағының, өзінің абыройы мен әлеуметтік мәр-тебесін қастерлейтін соттардың білікті және жоғары кәсіби қауымдастығының болуы боп табылады.

Азаматтардың әділ сот ісіне құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігіне, Қа-зақстан Республикасының Жоғарғы Сотына, басқа да уәкілетті мемлекеттік орган-дарға 2010-2012 жылдардағы кезеңде іс жүзінде мына шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. Сот процедураларының, сондай-ақ сот билігі органдары қызметінің ашықтығы мен мөлдірлігіне бағытталған шаралар қабылдау.

��

Бұл мақсаттарға ең алдымен сот отырыстарында болып жатқандарды міндетті түрде аудио немесе бейнежазбаға түсіру сияқты сот процестерін жазып алудың объективті әдісте-рін енгізу жолымен қол жеткізуге болады. Қазіргі кезде сот отырысының барысын азды-көпті ең дұрыс жазып алатын жалғыз құжат сот отырысының хаттамасы болып табылады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамамен сот отырысының хаттамасын міндетті түрде жүргізу мүлде көзделмеген, ал тараптың іс бойынша процесте аудио-бейне жазбаны қолдану құқығы іс бойынша төрағалық етушінің келісімімен ғана жүзеге асуы мүмкін. Сон-дықтан сот отырысы барысын бұзу мүмкіндігін болдырмау үшін іс жүргізу заңдарына осындай өзгерістер енгізген жөн.

Ұсынылып отырған жаңалық сот процесін мөлдір етеді және сот ісін жүргізудің жа-риялылығы мен ашықтығы принципін нақты іске асыруға алып барады, іс бойынша шешім-нің тек зерттелген және хаттама мен аудио- бейнежазбада тіркелген дәлелдемелердің негізінде ғана қабылдануына жағдай жасайды, бұл істі объективті қарауды қамтамасыз етеді және сот шешімдерінің сапасын жоғарылатады.

Электрондық байланыс құралдарын неғұрлым кеңінен пайдалану туралы мәселені қа-раған жөн. Мысалға, бастапқы кезеңде процестерді қашықтан қатысу режимінде жүргізу үшін, ішінара алғанда қабылданып қойған сот актілерін қайта қарау кезінде соттарда бей-неконференция байланысын енгізуге болады.

2. Әділ сот төрелігінің жариялылығы мен мөлдірлігінің жоғары деңгейіне қол жет-кізуді соттың басқа мемлекеттік органдармен, бұқаралық ақпарат құралдарымен және жұрт-шылықпен өзара қарым-қатынас тәртібін реттеуден де көреміз.

Соттағы істің қозғалысы туралы ақпаратты мөлдір ету, сот актілерінің қол жетімдігі-не кепілдік берілу қажет. Азаматтар мен ұйымдар соттардың қызметі, судьяларға кандидат-тарды іріктеу және т.б. туралы мәліметтерді еркін алуға тиіс. Бұл айтылғандар Қазақстан Республикасындағы әділ сот төрелігінің жариялылық пен мөлдірлік принциптерін толық көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

3. Әділ сот төрелігін жүргізу сапасы, бірінші кезекте, қандай да бір судьяның кәсіпқой-лығы мен сауаттылығына байланысты, судьялар корпусының сапасында проблемалардың бар екені анық. Бұған судьяға кандидаттарды іріктеу процедурасының сапасыз және объективті емес түрде жүргізілуі кем жағдай жасамайды. Сондықтан судьяларды тағай-ындаудың әлдеқайда мөлдір тәртібі қажет. Бұл проблеманы шешу мақсатында Жоғары Сот Төрағасының судьялардың, барлық деңгейлердегі соттар мен сот инстанцияларының басшыларының бос орындарына тағайындауға ұсынатын адамдарының тізімі алдын ала БАҚ-та не Интернетте жұртшылықтың назарына жеткізу үшін жариялануы қажет.

Судьялар лауазымына кандидатураларды талқылау кезінде соттар қызметіне қатысы бар кәсіптік ассоциацияларды қоса алғандағы азаматтық қоғаммен консультациялар жүргізу қажет.

4. Судьяға кандидат-тағылымгерлерді мемлекеттік қолдау, сондай-ақ судьялар рефе-ренттері (көмекшілері) институтын енгізу туралы мәселені қарау.

5. Соттар мен судьялардың мамандандырылуын тереңдету жөніндегі шаралар қабыл-дау: Қазақстан өңірлерінде ювенальдық соттарды дамыту; салық, еңбек және басқа сот-тарды құрудың негізділігін зерделеу.

6. Соттарды тәртіптік жауапкершілікке тартумен байланысты мәселелер де реттеуді та-лап етеді. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заңда судьялардың тәртіптік жауапкершілігінің негіздері анықталған, олардың бірі істі қарау кезіндегі заң бұзушылық болып табылады.

Бұл ретте аталған Конституциялық заңның 39-бабының 3 тармағынан келіп шығатыны, егер де бұл жерде заңды өрескел бұзушылыққа жол берілмесе және ол туралы жоғары тұр-ған сот инстанциясының сот актісінде көрсетілсе сот актісін жою немесе өзгерту өз бетінше судьяның жауапкершілігіне әкеп соқпайды.

Осылайша заң шығарушы іс жүзінде судьяның жауапкершілігі туралы мәселені жоғары тұрған сот инстанциясына тәуелді етіп қойып отыр.

123

Практикада жоғары тұрған сот инстанцияларының судьялары істі қарау кезінде судья-ның іс-әрекетінен өрескел заң бұзушылықты көре отырып, ол туралы өз актілерінде көрсет-пейді, бұл судьяны тәртіптік жауапкершілікке тартуға мүмкіндік бермейді.

Сондықтан заңнамалық деңгейде судьяның нақты қандай заң бұзушылық үшін тәртіп-тік жауапкершілікке тартылуы мүмкін екенін анықтаған дұрыс болар еді. Республикалық тәртіптік-біліктілік алқа мен Сот қазылар алқасы шешімдерін мүдделі адамдардың Жоғары Сот Кеңесінде шағымдана алуы туралы мәселені қараудың маңызы бар.

7. Азаматтық істерді қарау мерзімдерін, сот ісін жүргізу мен атқару ісін жүргізу кезінде келтірілген нұқсанды өтеу тетіктерін белгілеуге қатысты қағидаларды жетілдіру талап еті-леді. Ішінара алғанда, істерді заңда белгіленген мерзімінен артық қараумен байланысты барлық мәселелерді азаматтарға соттардың істі қарау мерзімдерін бұзуымен байланысты пайда болған нұқсанды өтеуді талап ету құқықтарын бере отырып реттеу қажет.

Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің (ҚР АІК) нормалары ҚР Аза-маттық кодексінің 923-бабына сәйкес сот қызметкерлері келтірген зиянды өтеудің іс жүргізу регламентациясын мүлде қарастырмайды. АІК-нің сотқа талап қою туралы әңгіме етілетін жалғыз бабы мүдделі адамға қалағанына қол жеткізуге мүмкіндік бермейді, дәл осы кезде мұндай шағымдар кең таралған және атаулы жеріне жетпейтінін практика көрсетіп отыр.

Осыған байланысты конституциялық іс жүргізуге қатысушыларды ұлғайту және оған азаматтарды бұзылған конституциялық құқықтарын қорғау үшін Конституциялық Кеңеске жүгіну мүмкіндігін бере отырып қосу туралы мәселені қараған дұрыс болар еді.

8. Ұзақ уақыттар бойы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың ерекшеліктерін еске-ре отырып, теория мен нормашығармашылық жұмыста құқықтың азаматтық және қылмыс-тық салаларының дамуына көп көңіл бөлінді. Сонымен бірге, әкімшілік-құқықтық қатынас-тар ең қарқынды дамып келе жатқан құқық саласының бірі болып табылады. Мемлекеттегі кез келген әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістер құқықтың қарастырылып отырған саласындағы нормалардың маңызында көрініс табады.

Әкімшілік құқық қатынастары саласындағы құқық қолдану практикасы көрсеткенін-дей, 2004 жылы құрылған әкімшілік соттар әкімшілік істерді шешуде әлеуметтік шиеленіс-терді едәуір төмендетті, сондай-ақ азаматтардың билік құзырына ие болған адамдардың қателіктерінен және бұрмалауынан қорғалу деңгейін жоғарылатты, әкімшілік істерді әділ қараудың белгілі бір кепілдіктерін жасады.

Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында әкімшілік істерді сотта қарау жеке сот ісін жүргізу нысаны ретінде нормативтік түрде бекітілген жоқ. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде «әкімшілік сот ісін жүргізу» термині «әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу» деген жалпылама өрнекпен ал-мастырылған, өйткені әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді сол сияқты уәкілетті мемлекеттік органдар да қарайды.

Әкімшілік процестің нашар дамуы, құқықтық жүйеде әкімшілік-іс жүргізу құқығы саласының жоқтығы қазіргі кезде сот ісін жүргізудің жеке элементтерінің әкімшілік іс жүргізумен қабыстырылуына әкеп соқты.

Әкімшілік сот ісін жүргізуді дамытудағы заңды қадам Қазақстан Республикасының Әкімшілік-іс жүргізу кодексін қабылдау болуға тиіс. Бүгінгі таңда әкімшілік-іс жүргізу заңнамасының көпшілік-құқықтық дауларды азаматтар мен ұйымдардың қатысуымен қарау және шешу тәртібін реттейтін нормалары бірікпеген, бөлек-бөлек, бұл атқарушы билік ор-гандарының күнделікті құқық қолдану практикасын, мемлекеттік және сот органдарының құқық қорғау қызметін қиындатып отыр және олардың кодифакциялануы талап етіледі.

9. Айыптау тарапынан іс жүргізу теңдігіне қол жеткізу бағытында адвокаттардың мәр-тебесі мен іс жүргізу мүмкіндіктерін заңнамалық жолмен көтеру қажет.

10. Өз ведомствосының қызметкеріне қатысты қылмыстық істі тергеу практикасын жою қажет. Мұндай қылмыстық істерді тергеудің объективтілігінің шарты құқық қорғау органдарының өз қызметкерлеріне қатысты тергеулі болуын жою болуға тиіс.

��

11. Судьялардың тәуелсіздігін нығайту мақсатында соттар алқасы төрағаларының ти-істі соттар судьяларымен сайланбалылығын заңнамалық түрде белгілеу.

12. Бітімгерші судьялар институты (билер соты) енгізіліп, оларды халықтың сайлауын заңнамалық тұрғыда бекіту.

13. Қадағалау шағымдарын алдын ала қараудың қолданыстағы тәртібін қайта қаралсын, ол процеске қатысушылардың құқықтарын елеулі шектейді, оларды прокурормен тең емес дәрежеге қояды, ал прокурордың қадағалау наразылығы алдын ала қарау процедурасын қажет етпейді.

Адвокаттардың, сотталғандардың, жәбірленгендердің және процестің басқа да қатысу-шыларының қадағалау инстанциясына берген қадағалау шағымдарын прокурорлардың на-разылықтары сияқты тікелей қадағалау алқасында іс жүргізу шешімдерін қабылдай отырып қарау қажет.

14. Қадағалау шағымын 3 судья құрамында алдын ала қарау азаматтардың олардың шағымдарын объективті қаралу құқықтарына жасалатын қысым ретінде жойылсын. Қазір-гі уақытта қадағалау инстанциялары 2 сатыдан тұрады: 3 судья құрамымен істі алдын ала қарау, олардың қаулысына шағым жасалмайды; 5 судья құрамын түпкілікті қарау, олар істі егер де алдын ала қарауда іс қозғалған болса қарайды. Мұндай тетік азаматтар мен заңды тұлғалардың негізделген қанағаттанбаушылығын тудырады. Бір сотта 2 инстанция (апелляциялық және қадағалау) болуы мүмкін емес, өйткені апелляция төрағасы қадағалау төрағасына вертикаль бағынышты және азаматтар мен заңды тұлғалардың істі қараудағы объективтілікке белгілі бір сенімсіздігін туғызады. Бірінші инстанция сотының шешімде-ріне келіспейтін заңды және жеке тұлғалар облыстық сотқа апелляциялық шағыммен бір рет қана арыздана алады. Олардың сеніміне ие болу үшін апелляциялық істі алқалық құ-раммен қарауға тиіс. Олардың шешімімен келіспейтін жағдайда шағым Жоғарғы Сотқа берілуі мүмкін, ол жерде де алдын ала қарау болмауға тиіс. Еуропалық Соттың қадағалауды инстанция ретінде мойындамау туралы және Рим Конвенциясының құқықтық айқындылық туралы пікірін ескере отырып, ҚР Жоғары Соты шағымдану кезінде істі түпкілікті қарай-тын қадағалау соты болуға тиіс. Осылайша, барша сот жүйесі тек үш инстанциядан тұратын болады, бұл азаматтар мен заңды тұлғалардың әділ сот төрелігіне қол жеткізуін қамтамасыз етеді, бұл сот жүйесінің ашықтығы (транспаренттілігі) туралы халықаралық стандарттарға сәйкес келеді.

15. Адвокаттың мемлекеттік, коммерциялық және басқа да заңмен қорғалатын құпия-ны құрайтын құжаттарды талап ету құқықтары туралы мәселе заңнамалық түрде реттелсін. Заңда қорғаушы талап еткен құжаттардың берілуі мүмкін емес жағдайларды көрсету қажет.

16. Сауалдама жүргізу тәртібі туралы, сауалдама нәтижесі бойынша алынған мәлі-меттерді жазу туралы, мұндай дәлелдемелерді бағалау мен пайдалануға жол беру туралы мәселелерді заңнамалық түрде бекіту, адвокаттардың дәлелдемелер, құжаттар және бас-қа да мәліметтер жинау жөніндегі құқықтарын ұлғайтудың құқықтық негізін құру, яғни адвокаттардың сот процесінде дәлелдемелерді ұсынуы туралы мәселені заңнамалық тәр-тіппен олардың рұқсат етілген болуын мойындау көзқарасы тұрғысынан шешу.

17. Қылмыстық жазалау түрі ретіндегі өлім жазасын жою және Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің екінші Халықаралық хаттамасын ратификациялау.

Сот шешімдерін орындау сатысындағы адам құқықтары

Атқарушылық іс жүргізу сот ісін жүргізудің азаматтардың құқықтары іс жүзінде жүзеге асатын және бұзылған құқықтары қалпына келетін кезеңі болып табылады.

Атқару құжаттарының уақтылы орындалуын қамтамасыз ету Қазақстан Республика-сының Жоғарғы Сотының жанындағы Сот әкімшілігі комитетіне (бұдан әрі – Комитет) жүктелген.

��

2006 жылы атқарушылық іс жүргізудің заңнамалық базасын жетілдіру мақсатында «Кейбір заңнамалық актілерге атқарушылық іс жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер енгізу туралы» Заң қабылданды. Заң нормалары Қазақстан Республикасының құқықтық саясаты тұжырымдамасының сот атқарушылары мен приставтардың қызметін бірыңғай жүйеге біріктіруге қатысты ережелерін жүзеге асыруға, сот шешімдерінің атқарылуын про-цессуалдық соттық бақылауды қолдануды кеңейтуге бағытталған.

Бұл Заңда сот актілерін атқару процедурасын жақсартатын нормалар көрініс тапқан. Мысалға, сот атқарушыларының салық құпиясын құрайтын ақпаратқа қол жеткізуі қамта-масыз етілген, бұл борышкердің мүліктік жағдайын анықтау процедурасын едәуір жеңіл-детеді.

Сол сияқты борышкерге қатысты неғұрлым толық ақпаратты жедел алу мақсатында «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «Несиелік серіктестіктер туралы», «Шағын несиелік ұйымдар туралы» және «Нотариат туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарына өзге-рістер енгізілген.

Азаматтық іс жүргізу кодексі «Сот атқарушысының іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) ша-ғымдану», «Шешімді атқару кезіндегі басқа адамдардың құқықтарын қорғау» сияқты бап-тармен толықтырылған. Сол сияқты «Атқарушылық іс жүргізу және сот атқарушыларының мәртебесі туралы» Заңға атқарушылық іс жүргізудегі өкілділік пен құқықтық мирасқорлық тәртібін, сот атқарушысына қарсылық білдіру тәртібін белгілейтін баптар енгізілген.

Ішінара атқару жолымен атқарушылық іс жүргізу органдарының инкассалық өкімі не-гізінде борышкерлердің есеп-шотынан ақша алу тетігі жетілдірілген.

Дейтұрғанмен де қабылданған Заңда сот актілерінің атқарылуы жағдайын түбегейлі өзгертуге қабілетті принципті ережелер жоқ.

Талдау нақты орындалудың төмен көрсеткіштері атқару құжаттарының атқарылуы ұзақ (мерзімдік) сипатқа ие, не болмаса объективтік себептермен қиын болатын жеке санаттары бойынша орын алатынын көрсетеді.

Мысалға, алимент өндіру ұзақ уақыт жүреді, әдетте баланың кәмелет жасына жеткені-не дейін кезең-кезеңімен өндіріледі. Бұл санаттың нақты орындалу көрсеткіші өте төмен, шамамен 40%, бұл сот шешімдері орындалмайды деген сөз емес. 2006 жылдың қорытын-дысы бойынша қалдықта қалған құжаттардың ішінен алимент өндіру туралы 46 276 құжат кезеңімен орындалу үстінде.

Нақты орындалудың өте төмен көрсеткіші сот үкімдері бойынша сома өндіру туралы атқару құжаттары бойынша байқалады. Бұл істер бойынша әдетте қылмыстан келген зиян-ның сомасы өндіріледі. Борышкерлер негізінен сотталғандар, материалдық және әлеуметтік жағдайлары нашарлар. Сонымен бірге, табысынан өндіру үшін олар бас бостандығынан айыру орындарында жұмыспен қамтылмайды. Атқару құжаттарының аталған санаттары бойынша орындалудың төмен пайызы тұтас алғандағы шынайы орындалу көрсеткіштерін төмендетеді.

Түскен ақпаратты талдау сот атқарушыларының өндіріп алушылардың да, борышкер-лердің де құқықтарын бұзатынын көрсетеді.

Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясы «Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір» жобасы шеңберінде 1500 респондент арасында жүргізген сауалдама сұ-рақ берілгендердің тек 12,0% Қазақстан Республикасында соттың шешімі толық көлемде орындалады деп есептейді. Респонденттердің 51,1% сот шешімдерінің ішінара орында-латынына сенімді,ал сұрақ берілген адамдардың 33,3% жауап беруге қиналған.

Респонденттердің 46,8% сот шешімдерінің орындалмау себептерін сот атқарушы-ларының жемқорлануымен байланыстырады, сұрақ берілгендердің 23,0% тиімді заңнама-ның жоқтығымен түсіндіреді, респонденттердің 16,6% сот шешімдерінің орындалмауы себебі ретінде сот атқарушыларының төмен біліктілігін белгілеген, респонденттердің 7,9% сот шешімдерінің орындалмауын сот атқарушылары өкілеттіктерінің жеткіліксіздігімен түсіндіреді. Алынған мәліметтер азаматтардың сот шешімдерінің сапалы және дер ке-

126

зінде орындалуына құқықтарын бұзуға байланысты маңызды проблемалардың бар екенін дәлелдейді.

Сот шешімдерінің белгіленген мерзімде орындалуының төмен сапасы не болмаса орындалмауы, жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың жасалуы сот атқа-рушыларының төмен құқықтық және әлеуметтік мәртебесімен, білікті және тәжіри-белі мамандардың тапшылығымен, сондай-ақ сот шешімдерін атқарудың қолданыстағы тетігінің кемшіліктерімен тығыз байланысты.

Осы уақытқа дейін сот атқарушыларының саны белгіленген нормативтерге сәйкес кел-мейді, бұл оларға шектен тыс күш түсуіне және кадр ағымына әкеп соғады. Төмен жалақы, әлеуметтік қорғалмау да бұл кәсіптің тартымдылығына әсер етеді.

Проблеманы шешуге сот атқарушыларының еңбегін ынталандыру тетігін енгізу жәр-демдесер еді, мұны халықаралық сәтті тәжірибе де дәлелдеп отыр.

Францияның, Польшаның, Словакияның, Балтия елдерінің, Германияның, Әзербай-жанның, Арменияның, Белоруссияның, Молдованың мемлекеттік атқару жүйесінде сот атқарушылары бекітілген жалақысымен қатар борышкердің қаражаты есебінен әрбір атқа-рылған іс-қимыл бойынша өндірілген сомаларға қарай сыйақы алады.

Мұндай ақы төлеу схемасы Германияда сот шешімдерін атқарудың жүз пайыздық дер-лік атқарылуына қол жеткізуге мүмкіндік берген. Және де бірде-бір сот атқарушысы қыл-мыстық жауапқа тартылмаған.

Осыған ұқсас тетікті Қазақстанда енгізу сот атқарушыларының кадрлық құрамын са-палық жақсартуға, республика бюджетіне түсімді арттыруға, сот атқарушылары институтын ұстауға мемлекет шығынан азайтуға және атқару ісін жүргізу органдарындағы жемқорлық проблемасын шешуге мүмкіндік берер еді.

Бұл тетікті енгізу кезінде атқару сапасы артады және сот атқарушыларының штаттық бірліктерін бөлу қажеттігі жойылатынын атап өткен жөн.

Өкінішке орай, борышкерлерді сот актілерін орындаудан қашқаны үшін қылмыстық және басқа да жауапкершілікке тарту тетігі тиімсіз болып қалуда.

Атқару ісін жүргізу органдарын одан әрі реформалау қажет. Атқару ісін жүргізуге қа-тысушылардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың тиімділігі атқару ісін жүргізу органдарының құқықтық мәртебесін, сот актілерінің орындалуын бақылау тетігін айқын анықтауға байланысты.

2006 жылғы 28 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның кеңейтілген отырысында атқарушылық іс жүргізуді жетілдірудің мәселелері қаралды. Бұл ретте атқарушылық іс жүргізу органдарын Әділет министрлігінің қарамағына берудің, сондай-ақ оларды Қылмыстық-атқару жүйесі коми-тетінің құрылымына оның атын Сот актілерін атқаруды қамтамасыз ету комитеті деп қайта атай отырып енгізудің дұрыстығы мойындалды.

2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның үйлестірушілік рөлімен тәуелсіз сарапшылар дайындаған Адам құқықтарының ахуалы туралы базалық баяндамада Аза-маттық іс жүргізу кодексінің 236-бабын сот атқарушысын соттың жазып берген атқару құжатын орындағаны туралы сотты хабардар етуді не болмаса мерзімі аяқталған кезде сотқа құжаттың орындалмауының себептері туралы жазбаша ақпарат беруді міндеттейтін 6-шы тармақпен толықтыру ұсынылды. Осы бапта соттың сот атқарушысынан осы ақпаратты бермеуінің себептері туралы қажетті түсініктемесін талап ету құқығын көздеу ұсынылды.

Аталған шаралардың қабылдануы сот шешімдерінің орындалуының тиімділігін арттыруға, сот билігінің беделін нығайтуға және халықтың сотқа сенімін арттыруға мүм-кіндік береді деп ойлаймыз, өйткені сот актілерінің орындалмауы, атқару ісін жүргізу ор-гандарының селқостығы мен әрекетсіздігі сот билігі мен жалпы мемлекет беделіне едәуір нұқсан келтіреді.

Сот актілерінің барлық санаттарының орындалуын регламеттейтін Сот актілерінің орындалуы туралы кодекс әзірлеу мен қабылдау мүмкіндігін зерделеген жөн.

��

Борышкерді өз міндеттерін орындауға жанама мәжбүрлеу шараларын қолданудың жә-не астрэнта (тұрақты өсіп отыратын өсім) институтын енгізудің шетелдік тәжірибесі назар аударуға тұрарлық, бұл борышкерлердің тәртіптілігіне әкеп соғады. Борышкерлердің сот орындаушысының талап етуі бойынша өз активтерін декларациялау міндетін заңнамалық түрде бекіту және сот орындаушысына борышкердің өз мүлкін ажырату жөніндегі оның мү-ліктерді өндіріп алудан жасыру мақсатында жасаған мәмілесін жарамсыз деп тану туралы сотқа жүгіну құқығын беру туралы мәселені де зерделеуге болады.

Атқару ісін жүргізудің тиімділігін арттыру және осы саладағы адам құқықтарын толық қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне мемле-кеттік органдармен бірлесіп 2009-2012 жылдардағы кезеңде іс жүзінде мына шара-ларды жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. Талап арыз берушілерге, әсіресе жалғыз басты аналарға алиментшілердің, сондай-ақ жасаған қылмысымен келтірген зиянды өтемеген сотталған адамның төлемқабілетсіз-дігі кезеңінде арнайы мемлекеттік жәрдемақы төлеудің тетігін әзірлеп, енгізу. Бұл ретте борышкерден мемлекеттің жұмсаған шығынын регрессивті өтеуді әрі қарай талап ету құқығын белгілеу;

2. Сот актілерін орындамаумен байланысты қылмыстар бойынша жауап алу функ-цияларын Ішкі істер министрлігінен Атқару ісін жүргізу органдарына беру.

3. Халықаралық озат тәжірибелерді зерделеу негізінде сот атқарушыларының еңбегін материалдық ынталандыру тетіктерін әзірлеп, енгізу.

4. Атқару істерін жүргізу органдарын Әділет министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің құрылымына соңғысын Сот актілерінің орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі комитет деп атай отырып, кіргізу мүмкіндігін қарастыру.

5. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің (ҚР АІК) 236-бабын сот орындаушысын сотты оның жазып берген атқару құжатының орындалғаны туралы хабардар ету не болмаса мер-зімі аяқталған кезде құжаттың орындалмаған себептері туралы жазбаша ақпарат беруге міндеттейтін 6-шы тармақпен толықтыру. Осы нормада сот орындаушысынан бұл ақпарат-ты бермеудің себептері туралы соттың қажетті түсініктеме талап ету құқығын қарастыру.

6. Сот актілерін мемлекеттік органдардың, республикалық және жергілікті бюджеттер-ден қаржыландырылатын мекемелердің орындау тәртібін өзгерту. Бұл мақсатта бюджеттік заңнамаға мемлекеттік мекемелеріне өздерінің алдағы қаржы жылына бюджеттерін жос-парлау кезінде сот актілері бойынша өз міндеттемелерін өтеуге қаражатты көздеуді міндет-тейтін норма енгізу қажет.

7. Мемлекеттік мекемелердің бірінші басшыларының сот актілерінің орындалмағаны үшін жауапкершіліктерін заңнамалық түрде қарастыру.

8. Шет елдердің мәжбүрлеп атқару саласындағы практикасының тиімділігін ескере отырып, Қазақстан Республикасының атқару ісін жүргізу туралы заңнамасында борышкерді өз міндеттерін орындауға мәжбүрлеудің жанама шараларын қолдануды қарастыру қажет, олар мәжбүрлеп атқарудан едәуір өзгеше және атқару ісін жүргізудің мүмкіндіктерін ке-ңейтеді. Ол үшін астрэнта (тұрақты өсіп отыратын өсім) институтын енгізу қажет, бұл әділ сот ісін жүргізудің, атқару ісін жүргізу субъектілерінің құқығын қорғаудың тиімділігін арт-тыруға жағдай жасайды.

9. Заңнамалық түрде сот орындаушыларын әлеуметтік қорғау шараларын көздеу. Сот орындаушыларының қызметін материалдық-техникалық, соның ішінде қызметтік автокө-лікпен қамтамасыз етудің қажетті шараларын қабылдау.

Сотталғандар құқықтары

Республиканың түзеу мекемелері Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Қыл-мыстық-атқару жүйесі комитетінің (ҚР ӘдМ ҚАЖК) қарамағында.

��

Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық-атқару заңнамасы қамаудағы және сот үкімімен бас бостандығынан айырылған адамдардың құқықтарын қорғайтын ха-лықаралық стандарттардың көпшілігіне сәйкес келеді.

Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза қолданылған адамдардың құқықтық мәртебесі сотталғандардың басқа санаттарымен салыстырғанда барынша шектелген болып табылады. Бұл ереже Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық-атқару заңнамасына толықтай сәйкес келеді. Адам құқықтары тек қана заңдармен және конституциялық құ-рылысты қорғау мақсатында қаншалықты қажет шамамен шектелуі мүмкін. Мысалға, Қа-зақстан Республикасы Конституциясының 33-бабына сәйкес сотталғандардың сайлау және сайлану, республикалық референдумға қатысу құқығы жоқ. Олар сол сияқты орын ауыстыру, тұратын жер таңдау және т.б. құқықтарында да шектелген. Алайда сотталғандар Қазақстан Республикасының азаматы бола отырып, әрбір адамға тиесілі табиғи құқықтарға ие, олар: өмір сүру, денсаулығын қорғау, білім алу, ар-ождан мен діни сенім бостандығы, адамдық қадір-қасиетін құрметтеу, ана тілін пайдалану және т.б. құқықтарын қамтиды.

Қылмыстық-атқару жүйесі саласында 2009 жылғы 1 қаңтарда 73 түзеу мекемесі және 20 тергеу изоляторы жұмыс істейді.

Өткен жылдар ішінде Қазақстан Республикасында құқықтық реформаны жүзеге асыру шеңберінде қылмыстық-атқару жүйесін жетілдіру, жөніндегі едәуір жұмыстар жүргізілді.

Түзеу мекемелері мен тергеу изоляторларын Ішкі істер министрлігінен Әділет министр-лігінің қарамағына беру, қылмыстық және қылмыстық-атқару саясатын ізгілендіру жөнін-дегі іс-шаралар Қазақстанды Орталық Азиядағы түзеу жүйесін реформалау жөніндегі сөзсіз көшбасшы жасады.

Қылмыстық-атқару жүйесі жұмысының тиімділігін арттыру шеңберінде Қазақстан Рес-публикасы Үкіметінің 2007 жылғы 6 тамыздағы

№ 673 қаулысымен Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) қабыл-данды.

Бағдарлама қылмыстық-атқару жүйесін (бұдан әрі – ҚАЖ) басқаруды ұйымдастыру-ды жетілдіруге және ҚАЖ мекемелерінде адамдарды ұстап тұру жағдайларын жақсартуға, қылмыстық жазалауды орындаудың тиімділігін арттыруға, сотталғандардың жұмыспен қам-тылуын қамтамасыз етуге бағытталған.

Сотталғандар құқықтарының қамтамасыз етілуіне қоғамдық бақылау жасау мақсатын-да 2005 жылдан бастап республиканың барлық облыстарында қоғамдық бірлестіктер мен ұйымдардың бастамасы бойынша құрылған қоғамдық қадағалау комиссиялары (ҚҚК) жұ-мыс істейді.

Сотталғандарға діни салт-жораларды мүмкіндігінше осы мақсаттағы діни салтқа сәйкес арнайы жабдықталған үй-жайларда атқару мүмкіндігі беріледі. Оларға діни әдебиеттерді, жеке пайдаланатын діни тағзым заттарын өзімен бірге алып жүруге және пайдалануға рұқсат етіледі. Діни көмек көрсету үшін діни қызметкерлерді шақыруға рұқсат етіледі.

Қазіргі кезде қылмыстық-атқару жүйесінің барлық түзеу мекемелерінде 36 мешіт пен шіркеу ғимараты, әртүрлі конфессиялардың 168 ғибадат бөлмелері жұмыс істейді. Дінге се-нетін сотталғандар саны 9508 адамды құрайды.

Бостандығынан айыру орындарында ұйымдастырылған жалпы білім беруге оқыту сот-талғандарға бостандыққа шыққаннан кейін одан әрі білім алу мүмкіндігін бере отырып, елдегі білім беру жүйесімен үздіксіз байланысты қамтамасыз етеді.

Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде 52 жалпы білім беру мектептері жұмыс істеп, онда орта білімі жоқ 6256 сотталған адам оқиды.

Сотталғандармен тәрбие жұмысын ұйымдастырудағы, сотталғандарды қайта әлеумет-тендірудегі және қоғамға толыққанды азаматтарды қайтарудағы маңызды шаралардың бірі психологиялық қызметті дамыту болып табылады. ҚАЖ-ның барлық мекемелерінде психологтар лауазымы енгізілген. Психологтардың жалпы саны 224 адамды құрайды.

��

Сонымен бірге, жүргізілген жұмыстарға қарамастан, пенитенциарлық жүйеде адам құ-қықтарын сақтау саласындағы өз шешімін талап ететін маңызды проблемалар сақталуда.

ҚР Әділет министрлігінің ҚАЖК берген Қазақстан Республикасының түрмедегі хал-қы бойынша 2009 жылғы 1 қаңтардағы сатистикалық мәліметтердің негізінде, Лондон университеті жанындағы Халықаралық түрме зерттеу орталығы (ХТЗО) әлемнің түрме жүйелерінің даму үрдісінің жалпы әлемдік кестесінің мәліметтерін жаңартты. ХТЗО есептеулеріне сәйкес 2009 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасы ел халқының 100 мың адамына 382 қамалған адамнан келетін индекспен 17 орын алды (салыстыру үшін: 2008 жылы – 18 орын, 2007 жылы – 23 орын, 2006 жылы – 25 орын), яғни соңғы 3 жылда сотталғандар санының орнықты өсу үрдісі байқалады. 2009 жылғы 1 қаңтарда Қазақстанның пенитенциарлық жүйесінде 50394 сотталған адам жазасын өтеген (2005 жылы – 44076).

Сотталғандарды айып изоляторлары мен камера үлгісіндегі үй-жайларға заңсыз қа-мау фактілеріне жол берілген, оларға негізсіз тәртіптік жаза қолданылған, мекеме әкім-шіліктері жазаны өтеуден шартты түрде-мерзімінен бұрын босану (ШМБ) құқығын жүзеге асыруына және колония-мекендерге көшіруге, сондай-ақ амнистия актісін қолдануда заңсыз кедергі жасау жағдайларына жол берген.

Сотталғандар арыздарының сипаты жазадан, соның ішінде ауруы бойынша шартты түрде-мерзімінен бұрын босату тәртібі мен шарттары туралы, соттардың шартты түрде-мерзімінен бұрын босатудан бас тартуына шағымданудың тәртібі мен мерзімдері туралы, сондай-ақ мекеме әкімшілігінің қолданған жазасына шағымдану құқығы туралы хабардар болуының төмен деңгейі туралы куәландырады.

Сотталғандардың шартты түрде-мерзімінен бұрын босату туралы мәселелердің шеші-луі кезінде сотқа қол жеткізу құқықтарының бұзылу жағдайлары орын алған.

Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясы сарапшылары 1500 респондентке бер-ген «Сіз қалай есептейсіз, түзеу мекемелеріндегі қамалған адамдардың жағдайы олардың функцияларын ҚР Ішкі істер министрлігінен Әділет министрлігіне бергеннен кейін жақсарды ма?» деген сұраққа респонденттердің 21,4% сотталғандардың жағдайы жақ-сарғанын растаған, 58,4% жауап беруге қиналған, ал сұрақ берілгендердің 20,2% соттал-ғандардың жағдайы жақсарған жоқ деп санайды. Әлеуметтанушылық зерттеудің алынған нәтижелері ҚР Конституциясы мен ҚАК, адам құқықтары саласындағы Қазақстанның халықаралық міндеттемелерімен кепілдік берілген сотталғандардың құқықтарын қам-тамасыз етуде елеулі проблемалардың бар екенін растайды.

Бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жүрген азаматтардың ден-саулығын қорғау құқықтары жеткіліксіз дәрежеде қамтамасыз етілген. Пенитенциарлық мекемелерде азаматтық денсаулық сақтаудың жеке мамандарымен консультация өткізу-ге және сотталғандарды қазіргі заманғы тексерулерден өткізуге арналған мүмкіндіктер шектеулі. Медициналық көмекпен қамтамасыз етуге дәрігерлердің бос орындарының болуы және жалақы деңгейінің төмендігі ықпал етеді, бұл жағдайда олардың көпшілігінің өз міндеттерін тіисті дәрежеде орындауға құлқы төмендейді.

Мысалға, бүгінгі таңға сотталғандар арасындағы өлім-жітім елеулі проблема күйінде қалуда.

2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша түзеу мекемелерінде 4347 туберкулезбен ауырған адамдар болған (2008 жылғы 1 қаңтарда – 3460). Сотталғандар ішінде өлім-жітім деңгейі 268-ден (2007 жылы) 328 (2009 жылғы 1 қаңтарда) жағдайға дейін артқан.

Өлім-жітімнің өсуі аталған облыстарда туберкулезбен емдеу мекемелерінің болуымен ғана емес, сонымен қатар медициналық комиссиялардың ауыр науқастарды дер кезінде актілемейтіндігіне және әкімшіліктердің ауруы бойынша мерзімінен бұрын босатуға мате-риалдарды сотқа уақтылы бермейтіндігіне де байланысты.

Жүргізілген тексерулер айрықша режимдегі мекемелер қызметіндегі заңдылықтың көптеген бұзылуын анықтаған. Бұл мекемелердегі адамның артық қоныстануы және сот-талған адамдарды ұстауға арналған шығыстарды қаржыландырудың төмендеуі сотталған

130

адамдардың қылмыстық-атқару заңнамасында және 1955 жылы БҰҰ бірінші Конгресін-де жасалған, қабылданған Сотталған адамдармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі стандарттық ережелерінде кепілдік берілген құқықтарының бұзылуының басты себебі болды. Оған қоса, сотталған адамдар қолайсыз және санитария мен гигиена нормаларына қайшы келетін жағдайда ұсталуға мәжбүр болды.

Ғимараттар мен үйлердің көпшілігінің жай-күйі Халықаралық ережелерге сай кел-мейтінін атап өту қажет, онда қамаудағыларға жетерліктей өмір сүру кеңістігі берілуге және жеткілікті ауа ағыны мен олардың денсаулығын сақтау үшін жарықпен қамтамасыз етілуге тиіс деп анық айтылған. Түзеу мекемелерінің көпшілігі жиырмасыншы ғасырдың 30-60 жылдары соғылған ғимараттарда орналасқан.

Сотталғандар әдетте казармалық үлгідегі жатақханада өмір сүреді (100-150 адам), бұл сотталғандардың түзелуі процесін, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді едәуір қиындатады.

Қамау орындарының шамадан тыс толып кетуі санитарлық-гигиеналық жағдайдың нашарлауына әкеп соғады, сотталған адамды жеке қалу мүмкіндігінен айырады, қызмет көрсету жүйесіне, ішінара алғанда медициналық қызмет көрсету жүйесіне артық күш тү-сіреді, бағдарламалық іс-шараларды жүзеге асыруды айтарлықтай қиындатады және сөзсіз қамалғандар арасындағы, сондай-ақ қамалғандар мен қызметкерлер арасындағы қарым-қатынастағы шиеленіске апарып соғады, бұл күш қолдану қатерін арттырады.

Жабық мекемелерде қамаудағылармен қатыгездік қарым-қатынас қатері артады.2007 жылғы сәуірде Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Алматы облысы бойын-

ша басқармасының ЛА-155/8 мекемесінде және Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Қостанай облысы бойынша басқармасының Арқалық қаласындағы №1 түрмесінде жазасын өтеп жатқан сотталғандарға қатысты азаптау элементтерін қолдану орын алған. Аталған мекемелер қызметкерлерінің заңсыз әрекеттеріне наразылық белгісі ретінде 30-дан астам сотталғандар жаппай дене мүшелерін зақымдау акциясын жасаған. Бас прокуратураның күш салуының арқасында наразылық белгісі ретінде жаппай дене мүшелерін зақымдау акциясын қолданған сотталғандарға қатысты қылмыстық іс қозғалу фактісі бойынша объективті тергеу жүргізілді.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2008 жылғы 27 ақпандағы қау-лысымен Қылмыстық кодекстің 361-бабының бірінші бөлігі мен төртінші бөлігі (бірінші бөліктің белгілерін саралауға қатысты) конституциялық емес деп танылды.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2008 жылғы 27 ақпандағы қау-лысының негізінде Алматы облысы Қапшағай қаласының соты ЛА-155/8 мекемесіндегі жаппай дене мүшелерін зақымдау акциясына қатысқан сотталғандарға қатысты қылмыстық істің жүргізілуін тоқтатты.

Сотталғандардың Конституцияның 13-бабының 3 бөлігінде және Қылмыстық-атқару кодексінің 10-бабында кепілдік берілген білікті заң көмегін алуында проблемалар бар. Сотталғандар үшін көретілетін адвокат қызметтері тегін заңгерлік көмек тізбесіне енгі-зілмеген, айыптау үкімі заңды күшіне енгеннен кейін сотталған адам, егер де адвокаттар қызметіне ақы төлеу қаражаты болмаса, тегін білікті заңгерлік көмек алу құқығынан айырылады.

***Түзеу мекемелеріндегі кәмелетке толмаған адамдар құқықтарын қорғаудың жай-күйі

Адам құқықтары жөніндегі комиссияның ерекше алаңдаушылығын тудырып отыр.Республика аумағында сотталған кәмелетке толмаған адамдар ұсталатын 5 түзеу меке-

месі жұмыс істейді.Бұл ретте, барлық мекемелерде балалардың асыраушысынан айрылуы бойынша және

өзге де заңды негіздер бойынша әлеуметтік қамсыздандырылу құқығының бұзылулары айқындалған.

131

«Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының заңына сәйкес ата-аналары-ның қамқорлығынсыз қалған және тәрбие, емдеу және басқа да мекемелерде жүрген балалар тиісті алименттерге, зейнетақыларға, жәрдемақыларға және басқа әлеуметтік төлемдерге құқылы.

Бас прокуратураның мәліметтері бойынша түзеу мекемелерінде жүрген 437 кәмелетке толмай сотталғандардың 122-сі жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қал-ған балалар.

Бұл ретте, түзеу мекемелері әкімшіліктерінің тарапынан асыраушысынан айырылу жағ-дайы бойынша мемлекеттік әлеуметтік арнайы жәрдемақы алу құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар «Неке және отбасы туралы» ҚР Заңының 108-бабын бұза отырып, қабылданбаған.

Осылайша, 122 кәмелетке толмаған сотталғандардың Қазақстан Республикасы Консти-туциясының 28-бабында кепілдік берілген асыраушысынан айырылуы бойынша және өзге де заңды негіздер бойынша әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы бұзылған.

Сотталғандардың ҚР Конституциясында және ҚР ҚАК-де, адам құқықтары саласын-дағы халықаралық актілермен кепілдік берілген құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметіне уәкілетті мемлекеттік органдармен бірлесіп 2009-2012 жылдардағы кезеңде іс жүзінде мына шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:

1. Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерін құзырлы және білікті кадрлармен жасақтау.2. Соттардың қылмыстық жазаның бостандықтан айыруға балама түрлерін қолдану

практикасын кеңейтуге арналған ұйымдық-құқықтық жағдай жасау.Бостандықтан айыруға балама жазалау түрлерін неғұрлым кеңінен қолдануға, түрме

халқын жұмыспен неғұрлым толық қамтуға және қамау орындарынан бостандыққа шыққан адамдарды сәтті қайта әлеуметтендіруге жағдай жасайтын сынау қызметін құру, қылмыс-тық-атқару мекемелерінің негізгі қорлары мен өндірістік базаларын жаңарту қажет.

3. Сотталғандарды бостандығынан айыру орындарында ұстаудың қауіпсіз және лай-ықты шартарын қамтамасыз ету.

Қамаудағылармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі стандарттарына сай келетін ме-кемелердің қажетті санын салуды жалғастыру.

4. Әділет министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетімен және «Еңбек» РМК-мен бірлесіп жазасын өтеп жүрген сотталғандарға арналған жұмыс орындарын арттыру жөн-індегі қажетті шараларды қабылдасын, бұл талаптарды өз уақытында өтеуге және ШМБ құқығын жүзеге асыруға жағдай жасайды.

5. Сотталғандар мен түзеу мекемелері қызметкерлерінің шартты түрде-мерзімінен бұ-рын босату мәселелері бойынша хабардар болуы мен құқықтық сауаттылығын көтеруге ба-ғытталған мемлекеттік бағдарлама әзірлеу.

6. Сотталғандардың түзелуін бағалауға қатысты: түзелу жолына түсті, түзелу жолына берік түсті, түзелгенін дәлелдеді деген критерийлерді әзірлеу.

7. Сотталғандарға білікті заңк көмегін көрсету тәртібін заңнамалық түрде бекіту.8. Түзеу мекемелері мен тергеу изоляторлары азаматтық қоғам институттары тарапы-

нан бақылау үшін барынша ашық болуға тиіс. Құқық қорғау органдарының, түзеу мекеме-лері әкімшіліктерінің, тергеу изоляторларының қызметі жұртшылыққа белгілі болуға тиіс. Бұл ұйымдардың жабықтығы азаптау мен күш қолдануға идеалды түрде жағдай жасайды.

2012 жылы тәуелсіз қоғамдық, медициналық және т.б. бақылау процедуралары, түзеу мекемелері әкімшіліктерінің, тергеу изоляторларының, психоневрологиялық диспансер-лердің ҮЕҰ-мен және БАҚ-тармен өзара іс-қимылының түрлері мен әдістері регламент-телетін «Мәжбүрлеп ұстау орындарындағы адам құқықтарының сақталуын қоғамдық ба-қылау туралы» бөлек Заң қабылдансын.

9. «Мәжбүрлеп ұстау орындарындағы адам құқықтарының сақталуын қоғамдық бақы-лау туралы» бөлек Заң қабылдағанға дейін қоғамдық қадағалау комиссияларына адам құқық-тарының сақталуына мониторинг жасау үшін заңнамалық түрде түзеу мекемелері мен тергеу изоляторларына, уақытша ұстау изоляторларына кенеттен кіріп бару құқығы берілсін.

132

10. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия мен Әділет министрлігі Қоғамдық қадағалау комиссиялары мүшелерінің түзеу мекемелері мен тергеу изоляторларына еркін кіріп-шығуы жөніндегі шараларды қабыл-дасын.

11. Бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп шыққан адамдарды бейімдеу орталықтары құрылсын, өйткені оларды Қазақстанның қылмыстық-атқару мекемелерінде ұстаудың қазіргі жағдайлары адамның денсаулығына, көп жағдайда қоғамның қалыпты өміріне кірісуге ұзақ уақыт қабілетсіз ететін белгілі бір нұқсан келтіреді.

12. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі алдағы уақытта Қылмыстық-ат-қару жүйесі комитетінің түзеу мекемелерінде ұстауда жүрген кәмелетке толмағандардың мүліктік және әлеуметтік құқықтарының бұзылуына жол бермеу жөніндегі шараларды қа-былдасын.

Қорытынды

Адам құқықтарын қорғау саласындағы қол жеткен прогрестерге қарамастан Қазақстан Республикасының құқық қорғау тетіктері елеулі түзетулерді талап етеді.

Адам құқықтары әлі де болса мемлекет саясаты мен мемлекеттік органдар қызметінде абсолютті басымдыққа айналған жоқ. Әлі күнге дейін елде барлық билік тармақтарының адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы іс-қимылдарын түсіну мен үйлесті-рудің қажетті деңгейі жоқ. Ұлттық жоспардағы ұсынылған ұсынымдар мен шаралар адам құқықтары саласындағы заңнамалық, институционалдық және бақылау тетіктерін жетіл-діруге бағытталған. Азаматтық қоғам институттарының құқық қорғау әлеуеттерін толығырақ пайдалану, құқықтық ағартудың рөліне, өз құқықтарын қорғай алатын және құқықтық қа-тынастың басқа қатысушыларынан, ең алдымен мемлекеттік органдардан және олардың лауазымды тұлғаларынан өзінің құқықтары мен міндеттеріне барабар қарауды талап ете алатын әлеуметтік-белсенді тұлғаны қалыптастыруға мұқият көңіл бөлу қажет.

Ұлттық жоспардың іс-шараларын жүзеге асыру қоғамда адам құқықтарының жоғары мәдениетін қалыптастыруға, мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ-дың және басқа субъектілер-дің бекітілген ұсынымдарды жүзеге асыру процесіндегі өзара іс-қимылдың тиімді тәсілде-рін пысықтауға жәрдемдесуі мүмкін.

Еліміздің ұлттық заңнамасын жетілдіру барысында азаматтық қоғам институты өкіл-дерінің адамның құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын заң жобалары мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді талқылауға толыққанды қатысуы үшін барлық жағдайды жасау қажет.

Жасалған жұмыстардың мақсатқа сәйкестілігі мен маңызы Ұлттық жоспардың Қазақ-станның құқықтық даму тұжырымдамасының мақсаттары мен міндеттерін әзірлеуді бас-тайтын қажетті бастапқы желісі ғана емес, оның адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау тетіктерін жетілдіру жөніндегі келесі іс-қимылдардың сәттілік өлшемдері бола алатындығында.

Ұлттық жоспарды әзірлеу барысында сарапшылар халықаралық тәжірибені, ішінара алғанда Литвадағы, Швециядағы, Австралиядағы, Испаниядағы, Әзербайжандағы, Молдо-вадағы, Индонезиядағы, Сингапурдағы, Филиппиндегі Ұлттық жоспар жасау тәжірибесін толық көлемде ескеруге тырысты.

Жұмыс тобы Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жө-ніндегі комиссияның үйлестіруші рөлімен өз жұмысының аралық нәтижелерін дөңгелек үстелдер форматында талқылауға мүмкіндік алды.

Қарқынды диалог шеңберінде жалпы баға мен адамның, оның өмірінің, құқықтары мен бостандықтарының жоғары құндылығы туралы конституциялық постулатты іс жүзіне асыруға бағытталған заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіру жөніндегі ұсы-нымдар әзірлеуге мүмкіндік берген жобаның барлық қатысушыларының сындарлы ұста-нымдарын атап өту қажет.

133

Ұлттық жоспарды жүзеге асыру нәтижелерінің бірі заңнамалық, атқарушы, сот және соттық емес, бақылау, қоғамдық институттардың мемлекеттік-құқықтық өмірдің бірыңғай ритміндегі өзара іс-қимылының оңтайлы әдістерін әзірлеу бола алады. Бұл Ұлттық жоспар-дың басты жетістігі де болуы мүмкін.

Ұлттық жоспар мемлекеттік органдардың, үкіметтік емес және халықаралық ұйымдар-дың бірыңғай стратегияны жүзеге асыру, жалпы көзқарастар мен әдістерді әзірлеу ісіндегі күш жігерін біріктіруге, билік пен оппозиция арасындағы қатынастарды құқықтық өріске аударуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, Ұлттық жоспардың орындалуы мына нәтижелерге қол жеткізуге бағыт-талуы тиіс:

- ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасына адам құқықтары жөніндегі халық-аралық стандарттарды енгізу;

- адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік және қоғамдық тетіктерін жетілдіру;- адам құқықтары жөніндегі соттық емес институттарды, соның ішінде Омбудсмен ин-

ститутын нығайту;- азаматтық қоғам институттарын дамыту және олардың мемлекеттік органдармен өзара

іс-қимылы;- адамның және азаматтың азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени

құқықтарын тиімді қорғауды қамтамасыз ету;- халықтың әлеуметтік қауқарсыз топтарының құқықтарын қамтамасыз етуге арналған

арнайы бағдарламаларды жүзеге асыру;- мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам институттары қызметінің мөлдірлігін қам-

тамасыз ету;- халықтың адам құқықтары және оның әрбір адам мен жалпы қоғам үшін құндылығы

саласындағы жалпыға ортақ танылған халықаралық стандарттар туралы хабардар болуы-ның жоғары деңгейіне қол жеткізу (адам құқықтары саласындағы ағарту);

- жұртшылықтың құқықтық мәдениетінің деңгейін көтеру;- әлеуметтік шиеленістер, болуы мүмкін әлеуметтік жанжалдар қатерін төмендету.Түптеп келгенде Адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспарын іс жүзіне

асыру Қазақстанға құқықтық мемлекет құруда, адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік және қоғамдық тетіктерін нығайтуда, жалпыға ортақ танылған халықаралық стандарттар деңгейіндегі кемелденген азаматтық қоғам құруда жаңа табыстарға қол жетуге мүмкіндік береді.

Адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындау жөніндегі жұ-мыс тобы осы Ұлттық жоспарды дайындау барысында пайдаланылған материалдары үшін Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасына, БҰҰ Даму Бағдарламасының Братиславада-ғы офисіне, ЕҚЫҰ ДИАҚБ-на, Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарына, Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясына, Қазақстанның басқа да азаматтық қоғам институттарына, халықаралық үкіметтік емес ұй-ымдарға, Қазақстанда аккредитацияланған халықаралық ұйымдарға (Астанадағы ЕҚЫҰ орталығына, ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік бюросы, БҰҰ Босқындар ісі жөніндегі Жоғары Комиссарының Басқармасы, Көші-қон жөніндегі халықаралық ұйым, Қазақстанда-ғы БҰҰ Балалар Қоры (ЮНИСЕФ), Еуропалық Комиссияның Қазақстан Республикасын-дағы, Қырғыз Республикасындағы және Тәжік Республикасындағы Өкілдігі), БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғары Комиссары Басқармасының Орталық Азиядағы Өкілдігіне, Қазақстандағы Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары, Нидерланды Корольдігінің, Ка-нада, Ресей, Германия, Литва Республикасы, Чех Республикасы, Словакия Республикасы Елшіліктеріне, сондай-ақ Литваның сыртқы істер және әділет министрліктеріне, Швецияның сыртқы істер, халықаралық ынтымақтастықты дамыту, интеграция және гендерлік теңдік министрліктеріне, Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің заң факультетіне шынайы ризашылық сезімін білдіреді.

134

Ескертулер үшін

135

Ескертулер үшін

Бұл басылым Болаттемір Алтаевпен аударылған.

Тыс безендіруінде Лейла Махат жұмысы колданылған.

«ПЦ - Мастер Принт» ЖШС-те мұқабаланып басылып шығарылды.Астана қаласы, Қабанбай батыр даңғылы, 2/1

тел: 8/7172/242 135, 242 159

2009-2012 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН ҚАЗАҚСТАН … · 2009-2012 жылдарға...

Documents

Transcript of 2009-2012 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН ҚАЗАҚСТАН … · 2009-2012 жылдарға...