20 Years in Mongolia: Perspectives of 20 Mongolian Leaders ...

1ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí - Ìîíãîëä 20 æèë: Ìîíãîëûí 20 ìàíëàéëàã÷òàé õèéñýí ÿðèëöëàãà

ÌÎÍÃÎËÛÍ 20 ÌÀÍËÀÉËÀÃ×ÒÀÉ ÕÈÉÑÝÍ ßÐÈËÖËÀÃÀ

1993-2013

ÌÎÍÃÎËÄ 20 ÆÈË

2

ÃÀÐ×ÈÃ

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Åðºíõèéëºã÷ Äýâèä Ä. Àðíîëüäûí ºìíºòãºë ¿ãÌîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Öàõèàãèéí Ýëáýãäîðæîîñ Àçèéí ñàíãèéí Åðºíõèéëºã÷ íî¸í Äýâèä Ä. Àðíîëüäîä èëãýýñýí çàõèäàëÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ àñàíØåëäîí Ð. Ñåâåðèíãõàóñèéí èëãýýëòÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ àñàí Êýòåðèí Ñ. Õàíòåðûí èëãýýëòÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ àñàí Ëýéòîí Êðîôòûí èëãýýëòÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ àñàí Óèëëüÿì Ñ.Èíôàíòåãèéí èëãýýëòÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ Ìåëîíè Ê. Ëèíäáåðãèéí èëãýýëò

ÀÐÄ×ÈËÀË, ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ÒªÐ

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí äàðãà Ïóíöàãèéí Öàãààí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä àñàí Ñàíæààãèéí ÁàÿðÒóñãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ýë÷èí ñàéä Ñ¿ðýíãèéí ÁàäðàëÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Õóóëü ç¿éí ñàéä Õèøèãäýìáýðýëèéí Òýì¿¿æèí Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Áàòòîãîîãèéí Öîãò

ÑÀÉÍ ÇÀÑÀÃËÀË, ÈË ÒÎÄ ÁÀÉÄÀË

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, ÓÈÕ äàõü Àâëèãûí ýñðýã Àëáàí Áóñ Á¿ëãèéí äàðãàÐàäíààãèéí ÁóðìààÑàíò Ìàðàë ñàíãèéí çàõèðàë Ëóâñàíäýíäýâèéí ÑóìàòèÃëîá èíòåðíýøíë òºâ ÒÁÁ-ûí åðºíõèéëºã÷ Õàøõ¿¿ãèéí Íàðàíæàðãàë Çîðèã ñàíãèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Ãàðüäûí Áàäðóóí

ÕÎÒ ÒªËªÂËªËÒ, ÇÀÑÀÃËÀË

Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà áºãººä Óëààíáààòàð õîòûí Çàõèðàã÷Ýðäýíèéí Áàò-¯¿ë

ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀË

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Áàéãàëü îð÷èí, íîãîîí õºãæëèéí ñàéäÑàíæààñ¿ðýíãèéí ÎþóíÁàéãàëü õàìãààëàõ Ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí çàõèðàë Îéäîâûí Ýíõòóÿà

46

8

10

12

14

16

19

23273134

38

424549

54

58

62


ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎÃ ÍÝÌÝÃÄ¯¯ËÝÕ ÍÜ

Ìîíãîë äàõü Èõ õºëãºíèé óëàìæëàëûã õàäãàëàõ òºâèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàëÄ¿ãýðñ¿ðýíãèéí Ñ¿õæàðãàëìààÌîíãîëûí õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîíû òýðã¿¿í Áàäðààãèéí Äîëãîð

ÑÎ¨Ë, ÓÐËÀÃ, ÁÎËÎÂÑÐÎË

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Ñî¸ë, ñïîðò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Öýäýâäàìáûí ÎþóíãýðýëÌîíãîëûí óðëàãèéí çºâëºëèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Öýðýíïèëèéí ÀðèóíààÑî¸ë, ñïîðò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû õýâëýë, íîìûí ñàí, íîì õýâëýëèéíáîäëîãûí õýðýãæèëòèéã õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Áàò-Ýðäýíèéí Áàÿðàà

ÁÈÇÍÅÑ, ÕÓÂÈÉÍ ÕÝÂØÈË

Ì-Ñè-Ýñ ãðóïïûí Åðºíõèéëºã÷ Æàìöûí ÎäÒýíãýð Ñàíõ¿¿ãèéí Íýãäýë áîëîí ÕàñÁàíêíû òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí äàðãà ×óëóóíû ÃàíáîëäÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õóäàëäàà Àæ ¯éëäâýðèéí Òàíõèìûí äàðãà Ñàìáóóãèéí Äýìáýðýë

75

7982

8689

92

68

71


ÀÍÓ-ÛÍ ÀÇÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ× ÄÝÂÈÄ Ä. ÀÐÍÎËÜÄªÌÍªÒÃªË ¯Ã

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõýëñíèé 20 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Ìîíãîëûí íýð õ¿íäòýé õîðèí ìàíëàéëàã÷äûí ÿðèëöëàãà á¿õèé ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä ºìíºòãºë ¿ã áè÷èõ áîëñîíäîî òóéëûí áàÿðòàé áàéíà. 1991 îíä Ìîíãîë Óëñàä õºë òàâüñàí îëîí óëñûí àíõíû áàéãóóëëàãûí õóâüä Àçèéí ñàí Ìîíãîë îðîí àðä÷èëñàí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ òýð ò¿¿õýí öàã ¿åä ýõíýýñ íü Ìîíãîëûí ìàíëàéëàã÷, óäèðäàã÷äûã äýìæèí àæèëëàæ èðëýý. ªíãºðñºí îí æèë¿¿äýä Àçèéí ñàí Ìîíãîëûí îëîí ìýðãýæèëòíèéã ÀÍÓ áîëîí Àçèéí áóñàä óëñ îðíû çàñãèéí ãàçàð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóäààñ òóðøëàãà ñóäëàõ, ñóðàëöàõ áîëîìæèéã õàíãàæ, òýòãýëýã îëãîñîí. Òýòãýëýãò õºòºëáºðò õàìðàãäñàí ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ îëîíõ íü ºíººäºð óëñ òºð, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãýì, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà çýðýã Ìîíãîëûí íèéãìèéí á¿õèé ë äàâõàðãàä óäèðäàõ àëáàí òóøààëä àæèëëàæ áàéíà.

Ìèíèé áèå 2012 îíä Àçèéí ñàíãèéí Çàõèðëóóäûí çºâëºëèéí ãèø¿¿äòýé õàìò Ìîíãîë Óëñàä àéë÷ëàõ çàâøààí òîõèîëäîæ, õ¿íäýò íî¸í Åðºíõèéëºã÷ Öàõèàãèéí Ýëáýãäîðæ áîëîí Ìîíãîëûí áóñàä ìàíëàéëàã÷ óäèðäàã÷èäòàé óóëçñàí áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí èðýýä¿éí òºëºº ñýòãýë ç¿ðõýý çîðèóëàí, ÷àðìàéí àæèëëàæ áóé ýäãýýð õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõàä òóí òààòàé áàéëàà. Ìîíãîë Óëñ çàñàãëàëûã ñàéæðóóëæ, àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ, èðãýíèé íèéãìèéã áýõæ¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõæóóëàõ çýðýã íèéãìèéí ãîëëîõ ñàëáàðóóäàä îëñîí îëîëò àìæèëò, ¿ð ä¿í Àçèéí ñàíãèéí çàõèðëóóä áîëîí óäèðäëàãóóäàä ã¿í ñýòãýãäýë òºð¿¿ëñýí. Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä îðæ áàéãàà ìàíëàéëàã÷äûí íàìòàð ò¿¿õ Ìîíãîë Óëñàä ºðíºæ áóé ººð÷ëºëòèéí òºëººõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã íîòëîí õàðóóëæ áàéíà.

2014 îíä ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí áàéãóóëàãäñàí 60 æèëèéíõýý îéã òýìäýãëýõ áºãººä ¿ñðýíã¿é õºãæèæ áóé Àçè òèâä àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ õºòºëáºð òºñë¿¿äýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ, øèíýýð òºðºí ãàð÷ èðæ áóé ìàíëàéëàã÷èä áîëîí îäîîãèéí ýõ îðíîî óäèðäàí çàëæ ÿâàà óäèðäàã÷ æîëîîäîã÷äûã äýìæèí àæèëëàõ áîëíî. Èéì ó÷ðààñ Àçèéí ñàí Àçè òèâèéí õºãæèë äýâøèë, óëñ òºðèéí ìàíëàéëëûí øèíý çàëãàìæ õàëààã òîäðóóëàõ, òýäíèéã ñóðãàõ, õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé “Àçèéí õºãæëèéí òºëººõ ìàíëàéëàã÷èä: Àçèéí èðýýä¿éí òºëºº øèíýýð òîäðîí ãàð÷ áóé ìàíëàéëàã÷èä” õýìýýõ íýãýí øèíý õºòºëáºð áîëîâñðóóëëàà. Àçè òèâä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýýð èðñýí Ìîíãîë Óëñûí ¿éë õýðãèéã øèíýýð òîäðîí ãàð÷ èðæ áóé çàëóó ìàíëàéëàã÷èä öààøèä ÷ ¿ðãýëæë¿¿ëíý ãýäýãò áè ýðãýëçýõã¿é áàéíà.

ªíãºðñºí 20 æèëèéí òóðø áèäíèéã äýìæèí, õàìòðàí àæèëëàæ èðñýí ò¿íøëýã÷ íàðòàà òàëàðõàë èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä Ìîíãîë Óëñûí õºãæèë äýâøëèéí òºëºº òýäíèé îðóóëñàí õ¿÷èí ÷àðìàéëò, õóâü íýìýðò áàÿð õ¿ðãýå. Ìºí ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñàä õýðýãæ¿¿ëæ áóé ìàíàé õºòºëáºðèéã ºãººìºð ñýòãýëýýð äýìæèí, õàìòðàí àæèëëàæ èðñýí òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí õàíäèâëàã÷äàä ìèíèé áèå òàëàðõàë èëýðõèéëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà. Õàíäèâëàã÷äûí äýìæëýãã¿éãýýð Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñûí îëîëò àìæèëòûã á¿ðýí óòãààð íü äýìæèõ áîëîìæã¿é áàéñàí áèëýý.

Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñûí èðýýä¿éí çàìíàëä öààøèä ÷ äýìæèí òóñëàõäàà áàÿðòàé áàéõ áîëíî.

Äýâèä Ä. Àðíîëüä


ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ× ÖÀÕÈÀÃÈÉÍ ÝËÁÝÃÄÎÐÆÎÎÑ ÀÍÓ-ÛÍ ÀÇÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ× ÍÎ¨Í ÄÝÂÈÄ Ä. ÀÐÍÎËÜÄÎÄ ÈËÃÝÝÑÝÍ ÇÀÕÈÄÀË

Ýðõýìñýã íî¸í Àðíîëä,

Ìîíãîë Óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñíû 20 æèëèéí îéã òàíü òîõèîëäóóëàí Àçèéí ñàíä ýíýõ¿¿ çàõèäëûã èëãýýõ íü ìèíèé õóâüä íýð òºðèéí õýðýã áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí õºãæèë äýâøëèéí òºëºº òà á¿õíèé îðóóëñàí àñàð èõ õóâü íýìýð, ¿íýëæ áàðøã¿é ãàâüÿà á¿õèé ýíýõ¿¿ áàõàðõàëò 20 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Àçèéí ñàíãèéí íèéò õàìò îëîíä ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿð õ¿ðãýå.

Ìîíãîë Óëñàä àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿¿ð öàéæ áàéõàä õàìãèéí àíõ õºë òàâüñàí ÀÍÓ-ûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóâüä Àçèéí ñàí íü àðä÷èëñàí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæèõ øèëæèëòèéí òýð õ¿íä ¿åä Ìîíãîë Óëñàä òóëãàð÷ áàéñàí õ¿íäðýë, áýðõøýýë ñîðèëòóóäûã äàâàí òóóëàõàä òóóøòàé äýìæèí àæèëëàæ èðñíèéã òàëàðõàí òýìäýãëýõäýý òààòàé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëñàí íèéãýìä òàéâàí çàìààð øèëæèí îðîõîä Àçèéí ñàí æèíòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Íèéãìèéí îëîí ñàëáàðò õèéãäýõ øèíý÷ëýëèéí ýõ çàãâàðûã ãàðãàæ, ò¿¿÷ýýëýí õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñ ñàí Ìîíãîë Óëñàä òóñàëæ èðëýý. Øèíý íèéãýìä øèëæèõ õóóëü ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëèéã õèéæ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ¿íäýñ ñóóðü áîëîõ õóóëü ýðõ ç¿éí ýðõýì äýýä áàòàëãàà Ìîíãîë Óëñûí àíõíû àðä÷èëñàí øèíý ¯íäñýí õóóëèéã áàòëóóëàõàä Àçèéí ñàí ãîëëîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.

ªíãºðñºí 20 æèëèéí õóãàöààíä àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ, ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä èðãýíèé îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, øóäàðãà ̧ ñûã òîãòîîõ, áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ ìýäëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, á¿ñ íóòãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû òàëààð ÿðèà õýëýëöýýðèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñàä òºñºë õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëæ èðëýý. Àçèä çîðèóëñàí íîì õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õàíäèâëàñàí îëîí ìÿíãàí íîì íü ìîíãîë÷óóäûí õàëóóí òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí þì.

Àçèéí ñàí öààøèä ÷ ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ, óëìààð á¿ñ íóòãèéí ò¿âøèíä àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä Ìîíãîë Óëñûã äýìæèí àæèëëàíà ãýäýãò áè èòãýæ áàéíà.

Äýëõèé åðòºíöèéã öýöýãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä äýìæèõ ¿¿äíýýñ õºãæèæ áóé øèíý çàëóó àðä÷èëñàí óëñ îðíóóäàä Ìîíãîë îðíû òàéâàí øèëæèëòèéí òóðøëàãà, ñóðãàìæèéã õóâààëöàõûí òóëä öàãèéí øàëãóóð äàâñàí àíä íºõºð Àçèéí ñàíòàé ò¿íøëýõäýý Ìîíãîë Óëñ áàÿðòàé áàéõ áîëíî.

Òàíûã ã¿íýý õ¿íäýòãýñýí,

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷

ÖÀÕÈÀÃÈÉÍ ÝËÁÝÃÄÎÐÆ

2013 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 4, Óëààíáààòàð õîò

8

ÀÍÓ-ÛÍ ÀÇÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÑÓÓÐÈÍ ÒªËªªËªÃ× ÀÑÀÍØÅËÄÎÍ Ð. ÑÅÂÅÐÈÍÃÕÀÓÑÈÉÍ ÈËÃÝÝËÒ1990-1998 îí

Õîðèí ãóðâàí æèëèéí ºìíº, 1990 îíû õàâàð Ìîíãîëûí íýðò òºðèéí ç¿òãýëòýí, ¯íäñýí õóóëèéí õóóëü÷ Á.×èìèä àãñàí òóõàéí ¿åä ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí íî¸í Óèëëüÿì Ôèëëåðòýä Óëààíáààòàð õîòíîî òºëººëºã÷èéí ãàçàð íýýõèéã õ¿ñ÷, ñàíàë òàâüñàí. Á.×èìèä àãñàíû ÀÍÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäñàí òºëººëëèéí çàñàãëàëûí òîãòîëöîîòîé òàíèëöàõààð òóñ óëñàä õèéñýí àéë÷ëàëààð ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë Óëñòàé õàìòðàí àæèëëàõ õàìòûí àæèëëàãàà ýõýëñýí ò¿¿õòýé. Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñàëáàðûã óäèðäàí ÿâóóëàõ õîâîðõîí àç íàäàä òîõèîñîí.

Òýðõ¿¿ àéë÷ëàëààñ õîéø ãóðâàí æèëèéí äàðàà 1993 îíû 10 äóãààð ñàðûí 1-íä Àçèéí ñàí ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí äýìæëýãòýéãýýð Óëààíáààòàð õîòîä ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðàà íýýæ, Ëåíèíèé ìóçåéí õîéíî áàéðëàõ Ìîíãîëûí íýãýí ò¿¿õò ä¿íçýí áàéøèíä ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí. Òóõàéí ¿åä ãóðâàí íàñ õ¿ðýýä áàéñàí Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õºäºëãººí òýðõ¿¿ ä¿íçýí áàéøèíã “Õóâüñãàë÷äûí ãóäàìæ, Ýðõ


÷ºëººíèé òàëáàé” õýìýýí õàÿãëàñàí áàéñàí íü îäîî ýðãýýä áîäîõîä í¿äýý îëñîí íýð áàéæýý.

1993 îíû çóí ìèíèé áèå Óëààíáààòàð õîòîä èðæ, òóõàéí ¿åä ìàíàé ñàíãèéí çîõèöóóëàã÷ àæèëòíààð àæèëëàæ áàéñàí Î.Ãýðýëòóÿàãèéí õàìò îôôèñûí áàéðàà õàéñàí þì. ×ºëººò àðä÷èëñàí çàõ çýýëèéí íèéãýì ð¿¿ øèëæèõ øèëæèëòèéí ÷óõàë ¿å áàéñàí áîëîõîîð Ìîíãîë Óëñ ãàäààäûí áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí äýìæëýã òóñëàëöààã íºõºðñãººð õ¿ëýýæ àâ÷ áàéëàà. Áèçíåñ ýðõëýã÷èä, õóâü õ¿ì¿¿ñ àëáàí áàéãóóëëàãûí çîðèóëàëòòàé áàéðàà àìåðèê äîëëàðààð ò¿ðýýñë¿¿ëýõèéã èë¿¿ä ¿çäýã áàéñàí þì. Ãýðýëòóÿà áèä õî¸ð òîõèðîõ áàéð õàéñààð îëîí ÷ ãàçðààð ÿâñàí äàà. Íýã ºäºð Ëåíèíèé ìóçåéã òîéðîîä ìàøèíòàé ÿâæ áàéõäàà òýð ä¿íçýí áàéøèíã îëæ õàðààä “Ýíý áàéíà. Ýíý ë ìàíàé îôôèñûí áàéð ìºí áàéíà” õýìýýí áè äóó àëäàæ áèëýý.

Ãýðýëòóÿà áèä õî¸ð áàéøèíã ñóäàëæ, ýíý áàéøèíãèéí ò¿¿õ 1909 îíû ò¿¿õýí ¿åòýé õîëáîîòîé, æàíæèí Ñ¿õáààòàðààð óäèðäóóëñàí õóâüñãàë÷èäûí òºâ áàéð íü áàéñíûã îëæ ìýäñýí þì. 1993 îíä ýíý áàéøèí õýäèéíýý Óëààíáààòàð õîòûí ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðûí íýã íü áîëñîí áàéâ. Íýðò ñýòã¿¿ë÷, ò¿¿õ÷, íèéòëýë÷ Á.Áààáàð áîëîí “ªíººäºð” ñîíèíû õàìò îëîí òýð ä¿íçýí áàéøèíãèéí íýãä¿ãýýð äàâõðûã, Àçèéí ñàí õî¸ðäóãààð äàâõðûã íü ò¿ðýýñýëñýí. Ìàíàé ñàíãèéí àíõíû àæèëòíààð õàòàãòàé Îþóíáèëýã àæèëä îðæ, òºâ îôôèñ àëáàí ¸ñîîð 1993 îíû 10-ð ñàðûí 1-íä íýýëòýý õèéñýí ò¿¿õòýé. Ýíý íýýëòýýñ õîéø íýã ñàðûí äàðàà áè Ìîíãîëä èðñýí. Ìàíàé àëáàí òàñàëãàà åðäºº õî¸ðõîí ñàíäàë, íýã øèðýýòýé áàéëàà. Çàõ çýýëä øèëæèõ øèëæèëòèéí õ¿íä ¿åä áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õîâîð õîìñ áàéñàí ó÷ðààñ øèðýý ñàíäàëòàé áîëòëîî áèä øèðýýãýý äóíäàà õýðýãëýñýí. ªâëèéí õ¿éòýí ñàðóóäàä ä¿íçýí áàéøèíãèéí çîîðèéí äàâõðûã ìàõ áîðëóóëàã÷äàä ò¿ðýýñëýí, õºëä¿¿ ãóëóóç ìàõ õàäãàëàõ çîîðü áîëãîí àøèãëàäàã áàéëàà.

Àçèéí ñàíãèéí ñàëáàð Ìîíãîëä íýýãäñýí ò¿¿õ ýíý. Ýäãýýð ºäð¿¿äèéã ýðãýýä äóðñàõàä, Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëñàí øèíý íèéãýìä øèëæèõ øèëæèëòèéí òýðõ¿¿ ÷óõàë îí æèë¿¿äýä ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ººð àæèëëàæ, Ìîíãîë óëñàä øèíý àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîîð õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéñàí á¿õèé ë óäèðäàã÷ ìàíëàéëàã÷èäòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéñíààðàà ìèíèé áèå ¿íýõýýð áàõàðõàæ ÿâäàã. Áè ¿íýõýýð àçòàé õ¿í. Ìîíãîë Óëñ íýã íàìûí òîãòîëöîîíîîñ ÷ºëººò çàõ çýýëèéí íèéãýì ð¿¿ òàéâàí çàìààð øèëæñýí íü ò¿¿õ áîëæ ¿ëäñýí áîëíî.

Àìåðèê õ¿íèé õóâüä íàäàä Ìîíãîë óëñàä ºðíºñºí ýíý á¿õ àðä÷èëñàí õºäºëãººí òýðòýýõ 200 æèëèéí ºìíº áóþó 1776 îíä ÀÍÓ-ä òóñãààð òîãíîëûí òóíõàãëàëûí òºñëèéã õýëýëöýí áàòëààä òºä óäàëã¿é ̄ íäñýí õóóëèà áàòàëñàí òýðõ¿¿ ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëòàé èæèë òºñòýé ñàíàãääàã þì. Áè Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëñàí íèéãýìä øèëæñýí òýðõ¿¿ ò¿¿õýí ¿åèéã í¿äýýðýý õàðñàí. Ìèíèé õóâüä, áè áèø þì ãýõýä ìèíèé îðîíä òóõàéí ¿åä Ìîíãîëä àæèëëàõ áàéñàí á¿õèé ë àìåðèê÷óóäûí õóâüä ýíý á¿õýí ¿íýëæ áàðøã¿é õóâü òîõèîë. Àíõ ìàíàé ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýõýëæ áàéñàí òýðòýýõ 1990 îí áîëîí ìàíàé àíõíû îôôèñûí áàéð áîëîõ òýðõ¿¿ ä¿íçýí áàéøèíäàà áèäíèé áèé áîëãîñîí ÷èí ñýòãýëèéí áàò íºõºðëºëºº áè íàñàí òóðøäàà íàíäèãíàõ áîëíî.

Øåëäîí Ð. Ñåâåðèíãõàóñ

10

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñàëáàðûí õàìò îëîíä õîðèí æèëèéíõ íü îéã òîõèîëäóóëàí õàëóóí áàÿð õ¿ðãýå. Ýíýõ¿¿ ºíº óäààí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà íü ºíãºðñºí õîðèí æèëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñûí òóëä Ìîíãîëûí ìàíëàéëàã÷èä, çàñãèéí ãàçðûí èíñòèòóö¿¿ä, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàñàí áàò áýõ ò¿íøëýëèéí èëðýë þì.

Ìèíèé áèå ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñàëáàðò 1996-1997 îíä äýä ñóóðèí òºëººëºã÷ººð, 1998-2001 îíä ñóóðèí òºëººëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí. Òýðõ¿¿ îí æèë¿¿äèéí õàëóóí äîòíî äóðñàìæóóä ìèíèé ñýòãýë ç¿ðõýíä òîäõîí ¿ëäæýý. Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí òóëãóóð áàãàíà íü áîëæ, ¿íäñýí õýì õýìæýýã òîãòîîñîí øèíý ¯íäñýí õóóëèà áàòàëñíû äàðàà òºð áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ìàíëàéëàã÷èä àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº ýðñ øèéäýìãèé, øàíòàðøã¿é ÷èí õ¿ñýë çîðèãòîé áàéñàí íü ìèíèé ñýòãýë ç¿ðõýíä ìºíõºä õàäãàëàãäàí ¿ëäýíý. Ìîíãîëûí òóõàé ñîíèí õýâëýëä ãàð÷ áàéãàà ìýäýý ìýäýýëëýýð òýðõ¿¿ îí æèë¿¿äýä ¿íäýñ ñóóðü íü òàâèãäñàí õ¿÷èí ÷àðìàéëò, ñàíàë

ÀÍÓ-ÛÍ ÀÇÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÑÓÓÐÈÍ ÒªËªªËªÃ× ÀÑÀÍÊÝÒÅÐÈÍ Ñ. ÕÀÍÒÅÐÛÍ ÈËÃÝÝËÒ1996-1997 îíä äýä ñóóðèí òªëªªëªã×, 1998-2001 îíä ñóóðèí òªëªªëªã×


ñàíàà÷èëãóóä ºíººäºð öýöýãëýí õºãæèæ áàéãàà íü èëò õàðàãääàã. Òóõàéí ¿åä àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ îëîí øèíý ñàíàà, ñàíàà÷ëàãà ãàð÷ áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ çîðèëãîòîé áàéãóóëàãäñàí CEDAW Watch òºâ Ìîíãîëûí õàìãèéí àíõíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ áàéëàà. Ýíý áîë Ìîíãîëä ºìíº íü îãò áàéãààã¿é öîî øèíý ç¿éë áàéñàí áºãººä Ìîíãîë Óëñ Í¯Á-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéã Àëàã÷èëàõ Á¿õ Õýëáýðèéã Óñòãàõ òóõàé Êîíâåíöèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä íü ÷óõàë ò¿ëõýö áîëñîí. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë õèéõèéí òóëä Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã òºâòýé àðàâ ãàðóé æèë õàìòðàí àæèëëàæ, ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ õóóëèéã ÓÈÕ-ûí äýìæëýãòýéãýýð áàòëóóëñàí. Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ÷èãëýëýýð õèéñýí àíõíû àæëûí íýã ªâºðõàíãàé àéìàã äàõü Íèéãìèéí äýâøèë ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíèé ñàëáàð îðîí íóòãèéí òºñâèéã èðãýäèéí îðîëöîîòîé õÿíàõ ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüñàí íü Ìîíãîëûí øèíýõýí àðä÷èëàëä áàñ íýãýí àíõäàã÷ ç¿éë áàéëàà. Óëñ òºðèéí áîëîâñðîëûí àêàäåìèàñ ÿâóóëñàí øèíý ¯íäñýí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí ä¿í øèíæèëãýý íü ¿íäñýí õóóëèéí ñóäàëãààíû ýõ ñóóðèéã òàâüñàí áàñ íýãýí ÷óõàë õóâü íýìýð þì. Ìîíãîë Óëñûã Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàãò õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààãàà ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààä õýðãèéí ÿàìòàé ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí õàìòðàí àæèëëàñàí. Àçèéí ñàí 10 æèëèéí îéãîî 2003 îíä òýìäýãëýñýí áºãººä íýãýí àðàâíû òóðøèä àðä÷èëñàí íèéãìèéã öîãöëîîí á¿òýýõèéí òºëºº ãàðàìãàé õóâü íýìýð îðóóëñàí Ìîíãîëûí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îëîí òºëººëºã÷èä îéí õ¿íäýòãýëèéí õóðàëä îðîëöñîí. Ìèíèé áèå õ¿íäýòãýëèéí õóðàëä òàâüñàí èëòãýëäýý ÷ ýíý á¿õíèéã öîõîí òýìäýãëýñýí áèëýý.

Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí õºõ öýíõýð òýíãýðò ä¿¿ëýí íèñ÷ áóé “àðä÷èëëûí àëòàí õàðààöàéíóóä” ºíººäºð óëàì á¿ð ºñ÷ ¿ðæèí, ºíãºðñºí õîðèí æèëèéí õóãàöààíä áàòëàí õàðóóëñàí òýð ë èòãýë ¿íýìøèë, ñýòãýë ç¿ðõýýðýý 21-ð çóóíä Ìîíãîë Óëñ, ìîíãîë÷óóäàä òóëãàðàõ ñîðèëò, áýðõøýýë¿¿äèéã äàâàí òóóëíà ãýäýãò áè èòãýëòýé áàéíà. Ýíýõ¿¿ õ¿ñýë çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõýä íü Àçèéí ñàí öààøäàà ÷ Ìîíãîëûí ¿å ¿åèéí óäèðäàã÷, æîëîîäîã÷èä, ò¿¿í÷ëýí òºð, òºðèéí áóñ áîëîí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèí õàìòðàí àæèëëàõ áºãººä ýíý íü íýð òºðèéí õýðýã áàéõ áîëíî.

Êýòåðèí Ñ. Õàíòåð

12

Ãàçàð äýëõèéí ñàõèóñàí òýíãýð¿¿ä; íýðä ãàðààã¿é áààòðóóäààñ ñóðàëöàõ çàâøààí òîõèîñîí íü

Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ îìîã áàðäàì õ¿ì¿¿ñ. Èéì áàéõ ÷ ýðõòýé. Çóóí çóóíû òýðòýý, ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿åä ÷, ºíººäðèéí àðä÷èëñàí íèéãýìä ÷ ìîíãîë÷óóä “Áààòàð” õýìýýõ ýíý ¿ãýíäýý èõýä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàíà. Ìîíãîëä “Áààòàð” ãýäýã ýíý íýð íèëýýí ò¿ãýýìýë íýð áºãººä äýëõèé äàÿàð ýíý íýðèéã Ìîíãîëûí ò¿¿õ, óëñ òºð, ñî¸ë óðëàãààð íü äàìæóóëàí ìýääýã þì. Îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë Óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí íýð íü àíãëèàð Red Hero. Îëîí ìîíãîë÷óóä òýð äóíäàà ýð÷¿¿ä íýðýíäýý áààòàð ãýäýã ¿ãèéã îðóóëñàí áàéõ íü îëîíòàà.

Íýðä ãàðààã¿é, ìýõèéí ¸ñëîîã¿é áààòðóóä Ìîíãîëä îëîí áèé. Òýäíèéã õ¿íäýòãýí õºøºº äóðñãàë áîñãîîã¿é, òýäíèé îðóóëñàí õóâü íýìýð, òóóëñàí àìüäðàëûíõ íü òàëààð íîì çîõèîë áè÷ýýã¿é. Òýä õ¿ñýë çîðèëãî, õ¿íëýã ýíýðýíã¿é ñýòãýëäýý õºòëºãäºí õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, õóóëü ýðõ ç¿éò òºðèéã ñàõèóëàõûí òºëºº, ººðèéãºº ãýõýýñýý èë¿¿òýé ºðººëèéí òºëºº ç¿òãýæ èðñýí. Òýä á¿ãäýýðýý áèø ÷ ãýñýí èõýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéëàà. Ýíý áèå, ñýòãýë ç¿ðõýý àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº çîðèóëñàí íýðä ãàðààã¿é èéì ë áààòðóóäòàé öóã àæèëëàæ, òýäíýýñ ñóðàëöàõ çàâøààí îëãîñîí ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíä òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

ÀÍÓ-ÛÍ ÀÇÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÑÓÓÐÈÍ ÒªËªªËªÃ× ÀÑÀÍ ËÝÉÒÎÍ ÊÐÎÔÒÛÍ ÈËÃÝÝËÒ2003 îíÛ òÀÂäóãÀÀð ñÀðÀÀñ 2005 îíÛ ÇóðãÀÀäóãÀÀð ñÀð


ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí ñóóðèí òºëººëºã÷ººð àæèëëàæ áàéõäàà ìèíèé îëæ àâñàí àìüäðàëûí àðâèí èõ òóðøëàãààñàà áè Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâòýé (ÕÝ¯Ò) õàìòðàí àæèëëàñàí òýð öàã ¿å, òýäíýýñ ñóðàëöàæ õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãàà îíöëîí òýìäýãëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà. (ÕÝ¯Ò-www.safefuture.mn) Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äýä òóñëàõ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ºðõ ãýðòýé íü òóëæ àæèëëàäàã ýíý áàéãóóëëàãà 1995 îíä áàéãóóëàãäñàí þì. Ýíý òºâ àøãèéí áóñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áºãººä øàøíààñ àíãèä áàéãóóëëàãà. ÕÝ¯Ò íü Ìîíãîë îðîí äàÿàð õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õýä, òýð ÷ á¿¿ õýë ýð÷¿¿äýä çîðèóëàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ, õàìãààëàõ áàéð àæèëëóóëæ, õîõèðîã÷äîä ìýðãýæëèéí àðãà çºâëºãºº ºã÷, ìºí òýäíèéã ìýðãýø¿¿ëýõ ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëäàã þì. Óëìààð òóñ òºâèéí ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèæ, áîäëîãûí áîëîí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëèéí ÷èãëýëýýð íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëñîí.

Òóõàéí ¿åèéí õýðýãöýý øààðäëàãûí óëìààñ ÕÝ¯Ò íü îëîí íèéò, õýâëýë ìýäýýëëèéí àíõààðàëä ºðòºëã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí õ¿ì¿¿ñò ñýòãýë ñàíàà, ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä á¿ðýí ä¿¿ðýí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí íü òóñ áàéãóóëëàãûí ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áàéëàà. ªºðèéãºº çàðëàí òóíõàãëàäàãã¿é, äàëäõàí àæèëëàäàã ýíý çàð÷èì íü ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð áîëîí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûã õóóëü ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë õèéëãýõ çîðèëãîîð òýäýíä íºëººëºõ íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ñºðãººð íºëººëæ, ñààä áýðõøýýëèéã ¿¿ñãýæ áàéñàí þì. Õóóëü÷, õ¿íèé ýðõèéí òºëºº òóóøòàé òýìöýã÷ Äàâààñ¿ðýíãèéí Ýíõæàðãàë çýðýã Ìîíãîëûí íýð íü òîäðîîã¿é îëîí áààòðóóäàä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Ýíõæàðãàë íü 1997 îíîîñ Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâèéã òýðã¿¿ëýí àæèëëàæ, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîí óëìààð õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéã ÿë ýäë¿¿ëäýã áîëãîñîí. Èéíõ¿¿ òýðýýð ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õ¿÷èðõèéëëèéã áóóðóóëàõàä îíöãîé õóâü íýìýð îðóóëñàí þì.

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí íü Ýíõæàðãàë áîëîí Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâòýé õàìòðàí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, õóóëü, ýðõ ç¿éí áîäëîãûí íºëººëëèéí àæèë õèéí, øèéäâýð ãàðãàã÷ óëñ òºð÷äèéí àíõààðëûã òàòàí, ÓÈÕ-ä õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëæ, óëìààð Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ õóóëèéã ÓÈÕ-ààð 2004 îíä áàòëóóëñàí áèëýý. Õóóëèéã áàòàëñàí íü íýã òàëààð òîì àìæèëò áàéñàí ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øàòàíä õóóëèéí çîõèöóóëàëòóóä õýò åðºíõèé, õîîðîíäîî çºð÷èëäººíòýé, áóñàä õóóëüòàéãàà õàðèëöàí óÿëäààã¿éãýýñ áîëæ õóóëèéí öîîðõîé ¿¿ññýí. Ãýñýí õýäèé ÷ Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâèéí õàìò îëîí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõûí òºëºº óõàð÷ íÿöàëã¿é ÷àðìàéí àæèëëàñàí. Õóóëèíä îðóóëñàí ýíý íýìýëò ººð÷ëºëò íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã ãýìò õýðýãò òîîöóóëàõàä îðøèæ áàéëàà. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ õóóëèéí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ÕÝ¯Ò õýðãèéí ºìãººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, çàõèäàë áè÷èõ êîìïàíèò àæèë ºðí¿¿ëýõ, áàðèìòàò êèíî á¿òýýõ çýðãýýð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä áîëîí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûã ëîááèäîí, òýäíèéã ýíý àæèëäàà òàòàí îðîëöóóëàõààð îëîí àæëûã ñàíàà÷ëàí õèéæ õýðýãæ¿¿ëñýí áîëíî.

ÕÝ¯Ò-èéí áàéãóóëñàí ýíýõ¿¿ ãàâüÿàò ¿éëñò ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíã òºëººëæ ìèíèé îðóóëñàí õóâü íýìýð áîë òóñ òºâèéí ýíý á¿õ ¿éë àæèëëàãààã ýõíýýñ íü òóóøòàé äýìæèæ, õàìòðàí àæèëëàñàí ÿâäàë þì. Ãàçàð äýëõèé äýýðõ ýäãýýð ñàõèóñàí òýíãýð¿¿äèéí á¿òýýñýí àìæèëò, ¿éë àæèëëàãààíû ãýð÷ áîëñîí íü ìèíèé õóâüä þó þóíààñ èë¿¿òýé ¿íý öýíòýé òóðøëàãà áîëñîí ãýæ áè õýëíý. ÕÝ¯Ò-èéí ýíý áààòðóóäààñ ìèíèé ñóð÷ ìýäýæ àâñàí íü òýä íàäààñ ñóðñíààñ õàâüã¿é èõ ãýäýãò áè èòãýë ä¿¿ðýí áàéíà. Ýíý á¿õíèé òºëºº áè ¿ðãýëæ òàëàðõàæ ÿâàõ áîëíî.

Ëýéòîí Êðîôò

14

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñòàé ò¿íøèëñýí íü

Õîðèí æèëèéí òýðòýý ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñàä ñàëáàðàà íýýæ áàéõ òýð ìº÷èä Ìîíãîë Óëñàä øèéäâýðëýõ ¸ñòîé îëîí àñóóäàë òóëãàð÷ áàéëàà. ÇÕÓ-ä ãàðñàí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí íºëººíä Ìîíãîë Óëñàä áèé áîëñîí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí äàðààõ òýð ¿åä óëñ òºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàë õèéãýýä ºíººäºð Ìîíãîëä íýãýíò áèé áîëîîä áóé ýíý àðä÷èëëûã òóõàéí ¿åä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ íü ýí òýðã¿¿íèé àñóóäàë áîëîîä áàéñàí þì. Î÷èæ àæèëëàæ ¿çýõ þìñàí õýìýýí îëîí æèëèéí òóðø ìºðººäºæ ÿâñàí Ìîíãîë Óëñàä áè 2006 îíû ýõýýð àíõ õ¿ðýëöýí èðñýí áèëýý. Òýð ¿åä Ìîíãîëä åðºíõèéëºã÷èéí áîëîí ÓÈÕ-ûí õýä õýäýí óäààãèéí ñîíãóóëü áîë÷èõñîí, õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã áàéãóóëëàãà èíñòèòóöóóä áàéãóóëàãä÷èõñàí, íºëºº á¿õèé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áîë÷èõñîí òèéì öàã ¿å áàéëàà.

Àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ìîíãîë÷óóäûí óëñ îðîí äàÿàðàà ºðí¿¿ëæ áàéñàí õ¿÷èí ÷àðìàéëò í¿äíýý èëõýí áàéñàí þì. Õàðèí ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò

ÀÍÓ-ÛÍ ÀÇÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÑÓÓÐÈÍ ÒªËªªËªÃ× ÀÑÀÍÓÈËËÜßÌ Ñ. ÈÍÔÀÍÒÅÃÈÉÍ ÈËÃÝÝËÒ2006 îíÛ íýãä¯ãýýð ñÀðÀÀñ 2009 îíÛ ÇóðãÀÀäóãÀÀð ñÀð


íü ýõýë÷èõñýí ÷ òýãòëýý àìæèëòàíä õ¿ðýýã¿é òèéì öàã ¿å áàéëàà. Íýã õ¿íä íîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý áàãà, òºðèéí ºì÷èò ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóä ãîëëîõ àæèë îëãîã÷ áàéãóóëëàãà áàéñàí õýâýýð.

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí õóâèéí õýâøëèéí áîëîí òºðèéí ò¿íøëýã÷èäòýé çºâëºëäñºíèé ýöýñò Óëààíáààòàð õîò òºäèéã¿é, óëñ îðîí äàÿàð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ, óëñ îðíû ºíººãèéí áîëîí ººð÷ëºãäºæ áóé õýðýãöýýã òóëãóóðëàí øèíý õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü ¿íäýñíèé ºâºðìºö îíöëîã, á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã àëü àëèéã íü òóñãàâ. Óëñ òºðèéí ¿íýò ç¿éë, àðä÷èëàë, çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã ñóäàëäàã Àçèéí áàðîìåòð ñóäàëãààíä Ìîíãîë Óëñ ãóðâàí ÷ óäàà õàìðàãäñàí. Ìîíãîë Óëñ á¿ñ íóòãèéí áóñàä óëñ îðíû íýãýí àäèë øèëæèëòèéí ýõýí ¿å áóþó 1990-ýýä îíû ýõíýýñ àðä÷èëñàí ñàíàà÷èëãûí òºëºº òóóøòàé áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ, çàñàãëàëûã äýìæèõ, ºñºëòèéã ò¿ðãýòãýõèéí òºëºº öàã ÿìàãò óðèàëàí äóóäàæ áàéëàà.

Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí èë òîä íýýëòòýé, õàðèóöëàãàòàé áàéäëûã õ¿ñýìæèëæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ õýðýãöýý øààðäëàãàä òóëãóóðëàí ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàð áàéãóóëàõ çýðýã Ìîíãîë Óëñûí õýä õýäýí ñàíàë ñàíàà÷ëàãûã äýìæèí àæèëëàæ èðñýí. Çàñãèéí ãàçàð õºðºíãº îðóóëàëò, áèçíåñèéí òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ä¿íä àâëèãûí ýñðýã õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, àâëèãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, îëîí íèéòèéã ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ-ãóðâàí òóëãóóðò çàð÷ìûã áàòàëñàí þì. Ãóðâàí æèëèéí äîòîð õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýõ¿é ººð÷ëºãäºæ ýõýëëýý. Çàñãèéí ãàçàðòàà èòãýõ õ¿ì¿¿ñèéí èòãýë íýìýãäýæ, èðãýäèéí çàñãèéí ãàçàðòàà õàíäàõ õàíäëàãà ñàéæèð÷ ýõëýâ. Ãàëò òýðýã àëü õýäèéí õºäºë÷èõñºí áàéëàà.

Àðä ò¿ìýí àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷, õóâèéí ºì÷òýé, ýä õºðºíãºòýé áîëîõûã õ¿ñýìæèëæ áàéâ. Ìºí õàðèóöëàãàòàé áºãººä òîãòâîðòîé óóë óóðõàé, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºãæëèéã áàòàëãààæóóëàõûã õ¿ñ÷ áàéñàí þì. Àçèéí ñàí çàñãèéí ãàçðûí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí, íºëºº á¿õèé èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëºë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áîëîí õóâèéí õýâøëèéíõíèé òºëººëëèéã áàãòààñàí îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààã ¿¿ñãýí áèé áîëãîõ, áýõæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàñàí þì. Çºâøèëöºë, õàìòûí àæèëëàãààíû àðâàí çàð÷èì á¿õèé ãýðýýã áîëîâñðóóëæ, ýíý òóõàé ìýäýýëëèéã Õàðèóöëàãàòàé óóë óóðõàéí ñàíàà÷ëàãà áîëîí áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áóñàä ÒÁÁ-óóäààð äàìæóóëàí öóãëóóëæ, îëîí íèéòýä ò¿ãýýæ, ýíý íü ýðãýýä òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºëººõ áîäëîãî áîëîí ò¿¿íèé õýðýãæèëòýíä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. Òýð ¿åèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëò èòãýëèéí ãýðýë ãýãýý òºð¿¿ëñýí áºãººä øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí áîëîí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä îëîí òàëò õàìòûí îðîëöîîã áèé áîëãîñîí ò¿¿õòýé.

Õàìòûí àæèëëàãàà, ò¿íøëýëä òóëãóóðëàñàí ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíòýé áàéãóóëñàí àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãàà ºíººäºð 20 æèëèéí îéí õ¿ðýýíä ¸ñëîë òºãºëäºð òýìäýãëýæ áàéíà. Èë òîä õàðèóöëàãàòàé àðä÷èëñàí çàñàãëàë áîëîí ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàõ, àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýõ, ýä áàÿëãèéã á¿òýýõ ÷ºëººò ºðñºëäººíò çàõ çýýë á¿õèé ýäèéí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîëä îðóóëñàí õóâü íýìðýýðýý Ìîíãîë Óëñûí èòãýëò àíä íü áîëñîíäîî ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí áîëîí ìèíèé áèå áàõàðõàæ ÿâäàã.

Óèëëüÿì Ñ. Èíôàíòå

16

2013 îíû ýõýýð ìèíèé áèå ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñàä ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðàà íýýñíèé 20 æèëèéí îéã õýðõýí ñîíèðõîëòîé òýìäýãëýõ òóõàé áîäîæ áàéãààä, ýíý îí æèë¿¿äýä áèäýíòýé õàìòðàí àæèëëàñàí áàéãóóëëàãà, ò¿íø¿¿äýýñýý ÿðèëöëàãà àâ÷ òîâõèìîë áîëãîí õýâë¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé ñàíààã îëñîí áèëýý. Òýðòýýõ 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åä Àçèéí ñàíòàé õàìòðàí àæèëëàæ, ìàíàé ñàíãèéí äýìæëýãýýð äýëõèéí áóñàä îðíû àðä÷èëëûí òóðøëàãûã ñóäàëñàí àíõíû ò¿íøëýã÷èäòýéãýý õîëáîãäëîî. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé íèéãýì áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíèé òóëãûí ÷óëóó íü ãýæ íýðëýãääýã õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèëöëàà. Ìîíãîë Óëñàä ÷ºëººò íýýëòòýé õýâëýë ìýäýýëëèéã õºãæ¿¿ëýõ, áîëîâñðîëûí áîëîí ñî¸ë óðëàãèéí õ¿ðòýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõîîð ÷àðìàéí ç¿òãýæ ÿâàà ìàíëàéëàã÷èäòàé ìºí óóëçëàà.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä çîðèóëàí Ìîíãîëûí óëñ òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòí¿¿äýýñ ÿðèëöëàãà àâàõ áîëîìæ îëäñîí íü ìèíèé õóâüä íýð òºðèéí õýðýã áàéñàí þì. Ìýäýýëýë ñàéòàé, èë òîä, õàðèóöëàãàòàé íèéãìèéã Ìîíãîë Óëñàä öîãöëîîí á¿òýýõèéí òºëºº öîõèëîõ ç¿ðõ

ÀÍÓ-ÛÍ ÀÇÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÑÓÓÐÈÍ ÒªËªªËªÃ× ÌÅËÎÍÈ K. ËÈÍÄÁÅÐÃÈÉÍ ÈËÃÝÝËÒ2009 îíÛ 7 äóãÀÀð ñÀðÀÀñ ªíªªã õ¯ðòýë


ñýòãýë íü òýäíèéã õîîðîíä íü ÿìàãò õîëáîæ èðñýí. Áèä á¿õýíä óðàì çîðèã ºã÷, ¿ëãýð äóóðèàë áîëäîã ýäãýýð ìàíëàéëàã÷äûí Ìîíãîëûí õºãæèë äýâøëèéí òºëºº ãàðãàñàí õè÷ýýë ç¿òãýë, ºíººãèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðýã îðîëöîî, îðóóëñàí õóâü íýìýð àñàð èõ ãýäýãò áè èòãýäýã.

Ìîíãîë Óëñ ºíãºðñºí õîðèí æèëèéí õóãàöààíä ìàø õóðäàöòàé ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéã õèéëýý. Øèíý÷ëýëèéí õºäºëãºã÷, ÷èãë¿¿ëýã÷ ãîë õ¿÷ íü áîëîõ äýýðõ áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñèéã äýìæèí àæèëëàæ, Ìîíãîë Óëñûí õºãæèëä îðóóëñàí õóâü íýìðýýðýý ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí áàõàðõàæ áàéíà. Ìèíèé áèå òóñ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ººð òîìèëîãäîí èðæ àæèëëàñàí äºðâºí æèëèéí õóãàöààíä Àçèéí ñàíãèéí òºñºë õºòºëáºð¿¿ä õ¿ðýýãýý òýëýí ºðãºæèæ, øèíý øèíý ñàëáàðûã õàìðàõ áîëæ, õàìòðàí àæèëëàõ ò¿íø¿¿äèéí òîî óëàì á¿ð íýìýãäýæ èðëýý. ªíººäºð áèä çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, èðãýíèé íèéãýì áîëîí õóâèéí õýâøëèéí òºëººëºë, îëîí íèéò, èðãýäòýé õàìòðàí àæèëëàæ, ¿íäýñíèé õýìæýýíä áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Ñàéí çàñàãëàëûã äýìæèõ ÷èãëýëýýð Àçèéí ñàíãèéí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéí õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, àâëèãûí òàëààðõ ñóäàëãààã èðãýä, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí äóíä óäàà äàðàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íã îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ, òýð÷ëýí Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûí íèéòèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºð íü áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàðèóöëàãàòàéãààð àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýëòèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýæ, ìºí ò¿¿í÷ëýí áè÷èë óóðõàé á¿õèé îðîí íóòàãò îëîí òàëò çºâëºëººð äàìæóóëàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèë õèéæ, îðîí íóòãèéí èðãýäýä òóñàëæ èðëýý. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõæóóëàõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí àæèëëàæ, Õ¿í õóäàëäààëàõòàé òýìöýõ õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà. Ìºí îõèä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð òýòãýëýãò õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ, øèíæëýõ óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà ýìýãòýé îþóòíóóäûã ñóðàëöàõ áîëîìæ íºõöëººð õàíãàëàà. Ýìçýã á¿ëãèéí ýìýãòýé÷¿¿ä, ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä áèå äààëãàõ çîðèëãîòîé áè÷èë ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõë¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. 20 æèëèéí îéãîî òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áóé ýíý áàÿðò ìº÷èä òà á¿õýíä Ìîíãîë äàõü ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí àíä íºõäèéí ñ¿ëæýý áàéãóóëàãäàæ áàéãààã äóóëãàõàä íýí òààòàé áàéíà. Ýäãýýð îí æèë¿¿äýä áèäýíòýé õàìòðàí àæèëëàæ èðñýí, öààøèä ÷ õàìòðàí àæèëëàõ ò¿íøëýã÷ áàéãóóëëàãà, èðãýä òà á¿õýí ìàíàé íºõºðëºëèéí ñ¿ëæýýíä íýãäñýíýýð Ìîíãîëä Óëñàä ÿâóóëæ áóé Àçèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé áàéíãà õîëáîîòîé áàéõ áîëíî.

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí ºíãºðñºí 20 æèëèéí òóðø Ìîíãîë Óëñûí ìàíëàéëàã÷, ººð÷ëºí øèíý÷ëýã÷ íýð õ¿íäòýé õ¿ì¿¿ñòýé õàìòðàí àæèëëàæ èðñýíäýý áàõàðõäàã. Öààøèä ÷ Ìîíãîë Óëñàä àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òºëºº áèäíèé õàìòûí ò¿íøëýë ºíº óäààí õóãàöààíä ¿ðãýëæëýíý ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà.

Ìåëîíè K. Ëèíäáåðã

ÀÐÄ×ÈËÀË

ÝÐÕ ç¯ÉÒ ÒªÐ


òà òºð õóâèéí õýâøëèéí ñàëáàðò îëîí æèë íýð õ¿íäòýé àëáà õàøèæ èðëýý. Àíõ Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé ýâëýë¿¿äèéí õîëáîîíîîñ àæëûí ãàðààãàà ýõýëæ, óëìààð õºäºëìºðèéí äýä ñàéä, ñàíãèéí ñàéä, Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñàéäààð àæèëëàæ áàéëàà. îäîî Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí äàðãààð àæèëëàæ áàéíà. òàíû àæèë àëáà õàøèæ èðñýí ýíý á¿õ ò¿¿õýýñ òà þóã îíöëîõ âý?

Íýãä, áè àëäàðòàé óäèðäàã÷ õ¿í ìºí ¿¿, áèø ¿¿ ãýäýãòýý ýðãýëçýæ áàéíà. Áè ººðèéãºº Ìîíãîë Óëñûí ìàø àçòàé íýã èðãýí ë ãýæ ¿çäýã. ßàãààä ãýâýë, áè óëñ îðîí òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò, íýã íàìûí òîãòîëöîîíîîñ ñîíãóóëèéí àðä÷èëàëä øèëæñýí ò¿¿õýí îíöãîé øèëæèëòèéã í¿äýýðýý ¿çñýí õ¿í. Áè ýíý øèëæèëòèéí íýã æèæèã õýñýã íü áàéñíààðàà áàõàðõäàã. Øèíý ¯íäñýí õóóëèà áàòàëñàí òýð ë ¿éë ÿâöûã áè îíöãîéëîí ¿çíý. Ýíý ¿éë ÿâäàëä Àçèéí ñàí ãîëëîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí þì. ¯íäñýí õóóëü áîë ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íãýýñ òýð ÷ á¿¿ õýë õýí íýãýí óäèðäàã÷ààñ õàìààðàëã¿éãýýð Ìîíãîë Óëñ äàõü àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò ýðãýëò áóöàëòã¿é ãýäãèéã áàòàëãààæóóëñàí õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãàà þì.

ÏÓÍÖÀÃÈÉÍ ÖÀÃÀÀÍÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ×ÈÉÍ ÒÀÌÃÛÍ ÃÀÇÐÛÍ ÄÀÐÃÀ

20

Ìîíãîë óëñûí ýðäýñ áàÿëãèéí íººöººñ ¿¿äýëòýéãýýð óëñ îðîíä áèé áîëñîí äàâóó òàë, òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýëèéí òàëààð òà þó ãýæ áîääîã âý?

Ìîíãîë îðîí áîë ýðäýñ áàÿëãèéí íººöººð àñàð áàÿí îðîí. Ãýõäýý ýíý áàÿëàã íü áîëîìæ, àþóë àëü àëèíûã íü àãóóëæ áàéãàà. Áèä áàÿëãàà çºâ óäèðäàí çîõèöóóëáàë Ìîíãîë Óëñ áàÿí ÷èíýýëýã ¿íäýñòýí áîëíî. Áóðóó çîõèöóóëæ, óäèðäâàë Ìîíãîëä àâëèãà, õýýë õàõóóëü, ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë ¿¿ñ÷, äîðîéòíî.

Àñàð õóðäàöòàé ºñ÷ áóé ýäèéí çàñàã á¿õèé, øèíý àðä÷èëñàí óëñ îðíû õóâüä Ìîíãîë óëñ á¿ñ íóòàãòàà ã¿éöýòãýæ áàéãàà áîëîí èðýýä¿éä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òà õýðõýí îéëãîæ áàéíà?

Áèä áýðõøýýë ñîðèëòòîé òóëãàð÷ áàéãàà ÷ áèäýíä õ¿ñýë çîðèëãî áèé. Ìîíãîë Óëñ á¿ñ íóòàãòàà àðä÷èëëûí ¿ëãýð äóóðèàë. Àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã ãýýä Àçèéí óëñ îðíóóäàä õýðýãæ¿¿ëýõýä õýö¿¿ ãýæ òîîöîãääîã îëîí õóó÷èí õýâøìýë îéëãîëòûã áèä ýâäýæ ººð÷èëæ ÷àäñàí. Ãýõäýý áèäíèé çîðèëãî õ¿÷èðõýã àðä÷èëàëûã áýõæ¿¿ëýýä çîãñîõã¿é ýðäýñ áàÿëãàà óëñ ¿íäýñòíèéõýý àøèã ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí óäèðäàí çîõèöóóëàõ, õºãæëèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàìãààëàõàä îðøäîã.

ªíãºðñºí 23 æèëä áèä ñîíãóóëèéí àðä÷èëàëòàé áîëñîí ÷ àðä÷èëàëûí àÿí çàì ìààíü ¿ðãýëæèëñýýð ë áàéíà. Èðãýä òºðèéí ýðõèéã áàðèëöàõ ¸ñòîé, ýðäýñ áàÿëãèéí õºãæèëòýé õîëáîîòîé ãîë øèéäâýðèéã óëñ òºð÷èä áèø, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä ÷ áèø, õàðèí èðãýä íü ººðñäºº ãàðãàäàã áàéõ ̧ ñòîé. Õîðèí ãóðâàí æèëèéí ºìíº Ìîíãîëòîé õîëáîîòîé ¿íäñýí øèéäâýð¿¿äèéã Êðåìëü ìýäýæ, òýíä ë øèéääýã áàéëàà. Òýð ýðõ ìýäëèéã Ìîíãîëä øèëæ¿¿ëýí àâ÷èðñàí àðä÷èëñàí õóâüñãàëä áàÿðëàëàà, áèä îäîî ýíýõ¿¿ ýðõ ìýäëèéã èðãýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.

Ìîíãîë óëñ àðä÷èëñàí íèéãýìä øèëæèõ òýð ¿åä óëñûí Áàãà õóðëûí òàìãûí ãàçðûí åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí òóñëàõûí õóâüä òà Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. òýð ¿åý ýðãýýä íýã äóðñàõ óó?

Ìèíèé äàðãà áàéñàí Óëñûí áàãà õóðëûí Òàìãûí ãàçðûí åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ¯íäñýí õóóëèéã ýõ áàðüæ àâñàí ó÷ðààñ ìèíèé ¿¿ðýã îðîëöîî áàãà ÷ ãýñýí áàéñàí. Òýð õ¿í íýã æèæèãõýýí òóñëàõòàé, Öàãààí ãýäýã áàéñàí þì. Ìàíàé äàðãà îðîñ, ìîíãîë õýëòýé, ò¿¿õýý èõ ñàéí ìýääýã, õàðèí áè îëîí óëñûí õóóëü, “õºðºíãºòºí” ãýæ íýðëýãääýã óëñ îðíóóäûí ¿íäñýí õóóëèéã áàãà çýðýã ãàäàðëàäàã áàéëàà. ̄ íäñýí õóóëèéã ýõ áàðüæ àâñàí õ¿íèé òóñëàõûí õóâüä áè ¿íäñýí õóóëèéí òºñëèéã õàìãèéí îëîí óäàà óíøñàí äàà. Òèéì õ¿í íàäààñ ººð áàéõã¿é áàéõ. Òóõàéí ¿åä Çàñãèéí ãàçðûí îðäîíä êîìïüþòåð áàéãààã¿é, áè÷ãèéí ìàøèí ë áàéñàí ó÷ðààñ ¿íäñýí õóóëü áè÷ýý÷ýýñ áè÷èãäýýä ãàð÷ èðýõ ¿åä íü áè óíøèæ, çàñäàã áàéëàà. Òýãýõëýýð áè ÷ áàñ òîäîðõîé îþóíû õºðºíãº îðóóëàëò õèéæýý.

¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿åä ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí Àìåðèê áîëîîä áóñàä õºãæèëòýé óëñ îðíîîñ ¿íäñýí õóóëèéí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí äýëõèéä àëäàðòàé çºâëºõ, ìýðãýæèëòí¿¿äèéã óðüæ àâ÷èð÷, óäàà äàðàà ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëñàí. Òýð á¿õíýýñ áè èõèéã ñóð÷, òýð õýðýýðýý ¯íäñýí õóóëüä òóñãàõûã ìýðèéæ áàéâ.


Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëýãò õºòºëáºðò õàìðàãäñàí ýõíèé õ¿ì¿¿ñèéí íýã íü òà. Áèäýíòýé õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí òýð ¿åý ýðãýýä íýã äóðñàíà óó? òýð öàãààñ õîéø þó ººð÷ëºãäºâ?

Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëýãò øàëãàðàí áàðóóíû îðíûã çîðèõ áîëñîí ìèíü íýð òºðèéí õýðýã. Ñàí Ôðàíöèñêî äàõü Àçèéí ñàíãèéí òºâ îôôèñ, Ãîëäåí ãåéò ã¿¿ð, Òðàíñìåðèêà Öàìõàã, Àìåðèêèéí òºâ áàíêíû áàéøèí ãýýä ë ìèíèé õóâüä äóðñàìæ ä¿¿ðýí òýð ºäð¿¿ä í¿äèéã ìèíü íýýñýí äýý. Áè Æîðæ Âàøèíãòîíû Èõ ñóðãóóëèéí Õóóëèéí ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéõàä ìèíèé çºâëºõ áàãøààð ïðîôåññîð Òîìàñ Áóðãåíòàë àæèëëàæ áàéñàí þì. Òýðýýð Îëîí óëñûí ø¿¿õýä ÀÍÓ-ûã òºëººëñºí ãèø¿¿íýýð 2011 îí õ¿ðòýë àðâàí æèë àæèëëàñàí õ¿í. Òýð ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéõäàà áè îëîí ç¿éëèéã ñóð÷, ìýäýæ, ìýäëýã áîëîâñðîëîî äýýøë¿¿ëñýí, íàéç íºõäèéí õ¿ðýý ÷ ºðãºæèí, ýíý íü ýðãýýä ìèíèé á¿õèé ë àìüäðàëä èõ òóñ íýìýð áîëñîí äîî. Ýíý á¿õ áîëîìæèéã îëãîñîí Àçèéí ñàíä ìàø èõ áàÿðëàëàà.

Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí äàðãà áîëîõîîñîî ºìíº òà õóâèéí õýâøèëä àæèëëàæ áàéñàí. òàë íóòãèéí íàð êîìïàíè òàíü íàðíû ýð÷èì õ¿÷, ãàçðûí ã¿íèé äóëààíààð õàëäàã ýêî Çàãâàð áàéøèíã àíõ áàðüñàí. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð òà Ìîíãîëûí èðýýä¿éã õýðõýí òºñººëæ áàéíà âý?

Ýíý áàéøèíã áàðüñàí òºñºë ìààíü àíõíû òºñºë áàéñàí ó÷ðààñ îëîëò ÷ áèé, àëäàà ÷ áèé. Èéì áàéøèí áàðüæ áîëíî ãýäãèéã áèä õàðóóëæ ÷àäñàí ÷ õàðàìñàëòàé íü ã¿éöýòãýã÷ òàëûí áóðóóãààñ áîëîîä á¿òýëã¿éòñýí. Çàðäàë èõòýé òºñºë áàéñàí äàà. Ãýñýí õýäèé ÷ äàðààãèéí òºñë¿¿ä àìæèëòòàé õýðýãæñýí ø¿¿.

22

Í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäàä ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ èõ àøèãòàé. 1999 îíä ìèíèé õýäýí íàéç íàð öóã ñóóæ ÿðèëöàæ áàéãààä ìàë÷èí ìîíãîë÷óóääàà çîðèóëàí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãî¸ ãýæ øèéäñýí þì. Õºäºº îðîí íóòãèéí àëü ÷ àëñëàãäñàí ñóìàíä òà ÿâæ áàéõäàà íàðíû ýð÷èì õóðààã÷ ñàìáàð, òåëåâèçèéí òàâãèéã òýìýýí õºñãºí äýýð à÷ààä ÿâæ áàéõûã íü õàðíà. Ãýòýë 15-õàí æèëèéí ºìíº ýíý á¿õýí ººð áàéëàà. Ìèíèé ºâºã äýýäýñ, áè ººðºº ÷ ãýñýí ãýðòýý ëàà áàðüæ ºññºí äºº. Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èí õºãæèæ ýíý á¿õýí ººð÷ëºãäñºí.

Ìîíãîë Óëñ í¿¿ðñíèé àñàð èõ íººöòýéãýýñ ãàäíà ñàëõè, íàð ãýýä ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ä¿¿ðýí. Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñ õ¿ðýí ýäèéí çàñàã áóñ, õàðèí íºõºí ñýðãýýãäýõ íîãîîí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé. Ýíý ÷ çîðèëãîîð îäîîãèéí Çàñãèéí ãàçàð Áàéãàëü îð÷èí, íîãîîí õºãæëèéí ÿàìûã áàéãóóëñàí þì. Öàã õóãàöààíû ë àñóóäàë.

Àíó-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë óëñàä àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð îðóóëñàí õóâü íýìðèéã òà õýðõýí ä¿ãíýäýã âý?

Ìèíèé áîäëîîð Àçèéí ñàí òºäèéã¿é, àëèâàà óëñ îðíû çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í¿¿ä õ¿ì¿¿ñèéíõýý àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ áîëîìæ íºõöëèéã áèé áîëãîõ ¸ñòîé. Çàñãèéí ãàçàð èðãýääýý àäèë òýãø áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ, àæèëëàõ îð÷èí, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

Àçèéí ñàí ìàíàé á¿õèé ë ìàíëàéëàã÷äûã õºãøèí çàëóó ãýæ ÿëãàëã¿é ÀÍÓ áîëîí Àçèéí óëñ îðíóóäààñ òóðøëàãà ñóäëóóëàõààð îëîí àÿëàëûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Îëîí ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèé äîòîð íàäàä ÀÍÓ áîëîîä áóñàä óëñàä ñóðàëöàõ àëòàí áîëîìæèéã îëãîñîí þì.

Ìîíãîë÷óóäûí õýðýãöýý ºíººäºð ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Ýðõ ìýäýë ñîíãóóëèàð àìàðõàí ñîëèãääîã áîëñîí. Èéìä óëñ îðíîî óäèðäàí çàëàõ, àìüäðàõ îð÷èí, áèçíåñèéí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áýõæ¿¿ëýõýä àëü ÷ çàñãèéí ãàçàð ÷àðìàéí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé. Ýíý á¿õ øààðäëàãà õýðýãöýýã äàãààä Àçèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷ øèíý÷ëýãäýæ áàéãàà. Òèéìýýñ õàìòûí àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëöãýýå.


òà Ìîíãîëûí 25 äàõü åðºíõèé ñàéäààð àæèëëàæ áàéñàí. îäîîãèéí ñºðºã õ¿÷èí ÌÀí-ûí íºëºº á¿õèé óëñ òºð÷äèéí íýã. ×óõàì ÿàãààä óëñ òºðèéã ñîíãîâ?

Áàÿð ãýäýã õ¿í óëñ òºðä ÿàãààä îðîõ áîëñíûã áè ìýäýõã¿é. Ìîíãîëä ºíººäºð ÿìàð ÷ óëñ òºð÷ ýíý àñóóëòàíä òîäîðõîé õàðèóëò ºã÷ ÷àäíà ãýæ áè áîäîõã¿é áàéíà. Ýíý á¿õýí ñàíààíäã¿é ë áîë÷èõñîí þì. 1980-ààä îíû ñ¿¿ë, 1990-ýýä îíû ýõýýð çºâõºí Ìîíãîë òºäèéã¿é, äýëõèé äàÿàð áóöàëæ îðãèëñîí òóí ñîíèí öàã ¿å áàéñàí. Á¿õ þì îãöîì ººð÷ëºãäºæ, õºäºëãººíä îðæ, àðä÷èëëûí ñàëõè àãààðààð àìüñãàëæ ýõýëæ áàéñàí ¿å. Àðä÷èëñàí ýíý ººð÷ëºëòèéã Ìîíãîë îðîíäîî õýðõýí ÿàæ çºâ çîõèñòîé õèéõ âý ãýäýã àñóóäàë áèäýíä òóëãàðñàí.

Óëñ òºðä îðíî ãýæ áè óðüä íü áîäîæ ÿâñàíã¿é. Çàëóó ÷ áàéæ. Àðä÷èëñàí õºäºëãººíä îðîëöîõ õ¿ñýë ýðìýëçýëäýý õºòëºãäºæ ÿâñààð íýã ìýäýõýä óëñ òºðä îð÷èõñîí. Íàäòàé àäèë óëñ òºðä ººðèéí ýðõã¿é òàòàãäàí îðñîí õ¿í ìèíèé ¿åèéíõýí äîòîð îëîí.

ÑÀÍÆÀÀÃÈÉÍ ÁÀßÐÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÅÐªÍÕÈÉ ÑÀÉÄ ÀÑÀÍ

24

1991 îíû ºâºë øèíý ¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéõàä Àçèéí ñàíãèéí ñàíàà÷ëàãààð Óëñûí Áàãà õóðëûí õýñýã ãèø¿¿äèéã ÀÍÓ-ä òóðøëàãà ñóäëóóëàõààð ÿâóóëñàí. Òýð àÿëàë Ìîíãîë Óëñàä àðä÷èëñàí øèíý÷ëýë õèéõ óðò óäààí ¿éë ÿâöûã ýõë¿¿ëýõ óðàì çîðèãèéã áèäýíä ºãñºí þì.

Ìîíãîë óëñ àðä÷èëñàí íèéãýì ð¿¿ øèëæýýä 20 æèë ºíãºð÷ýý. ªíººäºð Ìîíãîë óëñûí àðä÷èëàë ÿìàð ò¿âøèíä õ¿ðýýä áàéíà? ýíý õóãàöààíä îëñîí îëîëò àìæèëò, òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýëèéí òàëààð òà þó ãýæ áîääîã âý?

Àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò Ìîíãîëä ¿ðãýëæèëñýýð ë áàéãàà. Ìîíãîë óëñ àðä÷èëëûí øèëäýã ¿ëãýð çàãâàð áîëñîí ãýæ áè õýëæ ÷àäàõã¿é. Áèä ç¿òãýæ áàéíà, ç¿òãýõ ÷ áîëíî. Àëäàà îíîî àëü àëü áèé. Ãýõäýý àðä÷èëàë õºãæñºí ýíý õîðèîä æèëèéí õóãàöààíä ãàéõàìøèãòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí. Õýí ÷ ºíººãèéí Ìîíãîë óëñûã àðä÷èëàëã¿é îðîí ãýæ õýëýõã¿é. Îëîí íàìûí òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã á¿õèé óëñ îðîí ãýäãèéã õ¿í á¿ð ìýäíý. Õàìãèéí ãîë íü ìîíãîë÷óóä áèä ýðõ ÷ºëººãºº îëñîí. Õýâëýë ìýäýýëýë íü ÷ ýðõ ÷ºëººòýé. ªíººäðèéí ºíäºðëºãººñ õàðàõàä àðä÷èëñàí çàìä ãàðñàí Ìîíãîë óëñàä àëäàà, îíîî àëü àëü íü ýåðýã òýíöâýðòýé ÿâæ èðëýý ãýæ áè áîääîã þì.

Ñààä áýðõøýýë ìýäýýæ çºíäºº. Íýí ÿàðàëòàé øèéäâýðëýõ ¸ñòîé òóëãàìäàæ áàéãàà îëîí àñóóäàë áèé. Ìèíèé áîäëîîð ¿¿íèé íýã íü ¯íäñýí õóóëèéí ðåôîðì õèéõ øààðäëàãà þì. 1992 îíä áàòëàãäñàí ìàíàé ¯íäñýí õóóëü çºâ ¿çýë ñàíàà, äýëõèé íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àðä÷èëëûí çàð÷ìóóä äýýð ñóóðèëñàí òóí ñàéí áàðèìò áè÷èã ìºí. Ãýõäýý ¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä îðîëöîæ ÿâñàí õóóëü÷ íàäàä çàðèì íýã áîäîë ýðãýëçýý òºðäºã. Æèøýý íü, Ìîíãîë óëñ ïàðëàìåíòèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ þì óó, åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé óëñ þì óó ãýõ àñóóäàë ¿å ¿å ãàð÷ èðäýã. Õîëèìîã õóâèëáàð íü òºðèéí ãîë ãîë èíñòèòóöèéí õîîðîíä îëîí õýö¿¿ çºð÷èë ¿¿ñãýäýã þì áàéíà. Á¿ð ýíãèéí æèøýý õýëýõýä, ìàíàé ¿å ¿åèéí Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèé ñàéä íàðûí õàðèëöàà íèëýýä çºð÷èëòýé ÿâñààð èðñýí íü íóóö áèø. Çºð÷èë íü õóâèéí ÷àíàðòàé áèø èíñòèòóöèéí ÷àíàðòàé. Ýðõ ìýäýë, õàðèóöëàãûí çààã ÿëãààã íü íàðèéí òîãòîîã¿éãýýñ äýýðõ çºð÷èë ãîë òºëºâ ¿¿ñ÷ áàéíà. Òèéìýýñ ̄ íäñýí õóóëèíäàà õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã èë¿¿ òîäîðõîé òóñãàõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëâýë, Ìîíãîë óëñ ïàðëàìåíòûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ áàéõ óó àëü ýñâýë ÀÍÓ øèã åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé óëñ áîëîõ óó ãýäãýý íýã ìºð øèéäýõ öàã íü áîëñîí.

òàíûã 2007-2009 îíä Åðºíõèé ñàéäààð àæèëëàæ áàéõàä Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàð áàéãóóëàãäñàí. Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà, íýãæ¿¿ä àâëèãûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººòýé áàéõ ¸ñòîé ãýæ òà òýð ¿åä õýëäýã áàéëàà. ýíý õ¿÷èí ÷àðìàéëò õýð àìæèëòàíä õ¿ðñýí âý?

Àâëèãà áîë Ìîíãîëûí õºãæèë, àðä÷èëàëä õàìãèéí èõ ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ áóé íîöòîé àñóóäàë áîë÷èõæýý. Ò¿¿õýýñ ¿çâýë, Ìîíãîë óëñ õºðø óëñóóä áîëîõ Õÿòàä, Îðîñ, Äóíäàä Àçèàñ òýñ ººð óëàìæëàë çàíøèëòàé óëñ. Àâëèãà, õýýë õàõóóëü Ìîíãîëûí íèéãýì, òºðèéí ïðàêòèê, óëàìæëàëä áàðàã áàéãààã¿é ãýæ õýëæ áîëíî. Áè ÿàãààä ãýäãèéã ñàéí õýëæ ìýäýõã¿é ë äýý. Ãýõäýý õàðüöàíãóé öººí õ¿í àìòàé, õ¿ì¿¿ñ õîîðîíä, íèéãìèéí äàâõàðãà õîîðîíä í¿¿äýë÷äèéí ºâºðìºö õýëõýý õîëáîî á¿õèé èéì óëñ îðîíä àâëèãà ãàçàð àâ÷


÷àääàãã¿é ãýëöäýã. Õàðàìñàëòàé íü 1990 îíîîñ õîéø àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí õàðèëöààã äàãààä àâëèãûí àñóóäàë Ìîíãîëûí òºð, íèéãìèéí òîãòîëöîîíû á¿õèé ë äàâõàðãàä äýýð äîîðã¿é ¿¿ñ÷ áàéãààã áèä õàðæ áàéíà.

Àâëèãàòàé Òýìöýõ Ãàçàð õàíãàëòòàé àæèëëàæ áàéãàà ë äàà. Ãýõäýý àâëèãàòàé òýìöýõýä ãàíö õóóëü, ãàíö àãåíòëàã õàíãàëòã¿é. Òºðèéí àæèëòíóóäàà, èðãýäýý ýíý ÷èãëýëýýð ãýãýýð¿¿ëýõ õýðýãòýé. Àâëèãàòàé àìæèëòòàé òýìöýæ áàéãàà áóñàä îðíû æèøýý ÷ áèäýíä ÷óõàë. Ãýõäýý ãàäíû æèøãèéã øóóä õóóëáàðëààä íýìýðã¿é. Àâëèãàòàé òýìöýõ íü Àìåðèê, Åâðîïò íýã ººð, Àçèä îãò ººð. Òèâ, á¿ñ íóòàã á¿ð ººð ººðèéí îð÷èí íºõöºë, óëàìæëàë çàíøèë, ñóðòàõóóí ñýòãýõ¿é, ñî¸ëòîé áîëîõîîð àâëèãàòàé òýìöýõ ººðèéí áîäëîãî, çàãâàðàà áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Ñýòãýõ¿éí õóâüä îéðîëöîî ãýäãýýð íü Õîíã Êîíã, Ñèíãàïóðò õýðýãëýñýí àðãà çàðèì òàëààð ñàéí æèøýý áàéæ áîëîõ þì. Àìåðèê áîë àâëèãàà áàðàã á¿ðýí óñòãàæ ÷àäñàí óëñ. Ñèíãàïóð áîëîí Àìåðèê, Åâðîïûí çàãâàðóóäààñ ìàíàéä íèéöòýéã íü àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ, ººðèéí áîäëîãî, àðãà õýðýãñýëòýé áîëîõ õýðýãòýé. Ýöýñò íü õýëýõýä àâëèãà íü Ìîíãîëûí óëñ òºð áîëîí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä òóëãàð÷ áóé õàìãèéí òîì ñààä òîòãîð. Ãýõäýý áèä çºâ çàìààð ÿâæ áàéíà.

òà Àíó-ä õèéñýí òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàëûíõàà òàëààð äóðäëàà. ýíý àÿëàëààñ ãàäíà òà Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëãýýð 1992 îíä Æîðæ Âàøèíãòîíû Æåêñîíû èõ ñóðãóóëüä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäëûã ñóäàëñàí. ýíý òàëààð òîâ÷õîí äóðäàà÷?

Ìîíãîëûí ¿íýí ò¿¿õèéí òàëààð áàðàã þó ÷ ìýääýãã¿é þì áàéíà ãýäãýý áè òýð ¿åä îëæ ìýäñýí. Áèäýíä ¿íýíèéã ãóéâóóëñàí ò¿¿õèéã çààäàã áàéñàí áîëîõîîð Ìîíãîëä ò¿¿õèéí ¿íýíèéã ºã¿¿ëñýí á¿õèé ë íîìíóóä õààëòòàé, õîðèîòîé áàéæ äýý. Àìåðèêèéí àëäàð õ¿íäòýé ýíý ñóðãóóëüä ñóðàëöñàíààð áè Ìîíãîë Óëñ øèíý ¿åèéí Àçè òèâä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð îéëãîæ ýõýëñýí. Áè Âàøèíãòîíû èõ ñóðãóóëüä “Õ¿éòýí äàéíû äàðààõ ç¿¿í õîéä Àçèéí àþóëã¿é áàéäàë, õºãæèë ” íýðòýé ñóäàëãààíû òîì òºñºëä îðîëöñîí þì. Ýíý íü ìèíèé õóâüä, ìàíàé á¿ñ í¿òãèéí îðíóóäûí õàðèëöààíû ò¿¿õ ñóäëàõ, ºíººãèéí ãåîïîëèòèê áîëîí ãåî ýäèéí çàñãèéí øèíý ÷èã õàíäëàãûã îëæ õàðàõ, îéëãîõ ñàéõàí áîëîìæ áàéëàà.

Àíó-ûí Àçèéí ñàí Àçè òèâä àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. òàíû áîäëîîð ýíý ÷èãëýëýýð Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë óëñàä îðóóëñàí ãîë õóâü íýìýð þó âý? èðýõ 20 æèëä Àçèéí ñàí ÿìàð ¿¿ðýãòýé îðîëöîîñîé ãýæ òà áîäîæ áàéíà?

Áè Àçèéí ñàíòàé àíõ Ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëæ áàéõ òýð ¿åä ë íÿãò õîëáîîòîé áàéñàí. Òèéìýýñ Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàõàä ã¿éöýòãýñýí õóâü íýìýð áîëîí õóóëü ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí òºñºë õºòºëáð¿¿äèéã ñàéí ìýäíý. Ìîíãîë óëñûí àðä÷èëëûí ¿íäñýí áàãàíà õóóëü ç¿éí áàðèìò áè÷èã áîëîõ øèíý ¯íäñýí õóóëü íü ÿìàð á¿òýöòýé, ¿íäñýí çàð÷ìóóä íü þóã òóñãàñàí áàéõ ãýýä õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõààð áèäíèéã èä àæèëëàæ áàéõàä Àçèéí ñàí èõ òóñàëæ äýìæñýí. Ýíý á¿õýí îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë Óëñûã áèé áîëãîõ ¿íäýñ ñóóðü íü áàéñàí þì.

26

Àíó-ûí Àçèéí ñàí Àçè òèâèéí óëñ òºð áîëîí íèéãìèéí õºãæëèéí çàëóó çàëãàìæ õàëàà ìàíëàéëàã÷äûã òîäðóóëàõ, òýäíèéã ñóðãàõ, ìýäëýã áîëîâñðîëûã íü äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð “Àçèéí õºãæëèéí òºëººõ ìàíëàéëàã÷” õýìýýõ íýãýí øèíý õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ áàéíà. Ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé óëñ òºð÷äèéí íýãíèé õóâüä òà çàëóó ¿åä õàíäàí þó çºâëºõ âý?

ªíººäºð ìîíãîë õ¿íèé õàìãèéí õýðýãöýýòýé ç¿éë áîë áîëîâñðîë. Ìîíãîë÷óóä áèäýíä îëîí äàâóó áîëîìæ áèé, õàðèí òýð á¿õíýý áèä çîõèñòîé àøèãëàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Çàëóó ¿åèéíõýí Ìîíãîëûíõîî ò¿¿õ, îð÷èí öàã, èðýýä¿éã óõààð÷ îéëãîõûã ýðìýëçýõ õýðýãòýé. Ìîíãîë óëñ õîðüäóãààð çóóíä ÿìàð áàéâ, îäîî ÿìàð áîëîâ. Áèä þó õèéæ ÷àäàæ áàéíà, þóãàà ÷àäàõã¿é ÿâíà, áèäíèé çîðèëãî þó áîëîõûã îéëãîõ, ìýäðýõ õýðýãòýé. Ãîë ç¿éëýý õî¸ðäîã÷ ç¿éëýýñ ÿëãàæ ÷àääàã, òýð ãîë ç¿éë äýýðýý òºâëºð÷ ÷àääàã áàéõ õýðýãòýé. Áîëîâñðîëã¿é áîë õºðºíãº ìºíãºòýé áàéñàí ÷ òýð íü íýìýð áîëîõã¿é, õàðèí ìýäëýã áîëîâñðîëòîé áàéõàä Ìîíãîë Óëñ, ìîíãîë ¿íäýñòýí ìàíäàí áàäàðíà.


òà äèïëîìàò àëáàíä îëîí æèë õ¿÷èí ç¿òãýëýý. ýíý ñàëáàðò àëáà õàøèõ áîëñîí íü òàíû ººðèéí ñîíãîëò áàéñàí óó?

¯íýíäýý áè ººðºº ñîíãîñîí þì áèø, äèïëîìàò àëáà íàìàéã ñîíãîæ àâñàí þì. Ñîöèàëèñò äýãëýìòýé óëñ îðíóóäûí äóíä õàìãèéí íýð õ¿íäòýé îëîí óëñûí õàðèëöààíû ñóðãóóëü áîëîõ Ìîñêâàãèéí Îëîí óëñûí õàðèëöààíû äýýä ñóðãóóëüä ìàíàé ÿàìíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýäýã áàéñàí þì. 1970-ààä îíû äóíä ¿åä òóõàéí ñóðãóóëüä äèïëîìàòûí ÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéñàí Ìîíãîë îþóòíû îëîíõ íü ñýõýýòýí ãàðàëòàé õ¿¿õä¿¿ä çîíõèëîõ áîëñîí ó÷ðààñ ýðõ áàðèã÷ íàì äàðààãèéí îþóòíóóäûã àæèë÷èí, ìàë÷èí ýíãèéí àéëûí õ¿¿õä¿¿äýýñ ñîíãîõîîð øèéäñýí õýðýã. Èéíõ¿¿ 1990 îíûã õ¿ðòýë ñîöèàëèñò çàñàãëàëûí ¿åä ÌÀÕÍ õºäºº îðîí íóòãèéí àõëàõ ñóðãóóëèóäûí ºñºõ èðýýä¿éòýé çàëóó òºãñºã÷äººñ ãàäààä õàðèëöààíû ÿàìàíä àæèëëóóëàõààð ñîíãîí àâ÷ Îðîñò ñóðãàäàã áàéëàà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí ºíººäºð Ãàäààä Õàðèëöààíû ßàìàíä àæèëëàæ áàéãàà àõëàõ äèïëîìàòóóäûí èõýíõ íü õºäºº îðîí íóòãààñ ãàðàëòàé. Ýíý øàëòãààíààð áè äèïëîìàò÷ áîëæ ýíý àëáàíä ç¿òãýõ áîëñîí.

Ñ¯ÐÝÍÃÈÉÍ ÁÀÄÐÀËÒÓÑÃÀÉ ¯¯ÐÝÃ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÃ× ÝË×ÈÍ ÑÀÉÄ

28

Áè ººðºº ìàòåìàòèê, èíæåíåðèéí ÷èãëýëèéí õè÷ýýëä ñîíèðõîëòîé, ÿìàð íýã þì çîõèîí á¿òýýäýã èíæåíåðèéí ñóðãóóëüä ÿâàõ õ¿ñýëòýé áàéñàí ó÷ðààñ îëîí óëñûí õàðèëöààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöóóëíà ãýõýä ýñýðã¿¿öñýí. Ãýâ÷ ìèíèé äóðààð þó ãýæ áîëîõ âý äýý. Òèéìýýñ ÿìàð íýã ìàòåìàòèêòàé õîëáîîòîé õè÷ýýë ¿çäýã îëîí óëñûí õàðèëöààíû ñóðãóóëüä ñóðàëöóóë ãýñýí áîëçëûã áè ãàäààä õàðèëöààíû ÿàìàíä òàâüñàí þì. Òóñ ÿàì òóõàéí ¿åä Ìîñêâàãèéí èõ ñóðãóóëèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíû òýíõèì ð¿¿ îþóòíóóäàà èëãýýäýã áàéñàí áîë õàðèí íàìàéã îëîí óëñûí õóäàëäààíû òýíõèì èéíõ¿¿ ñóðàëöóóëàõ áîëñîí äîî. Ýíý àíãè ë ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýë ¿çäýã áàéñàí þì.

òàíû àæèëëàñàí ýíý îí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà õýðõýí ººð÷ëºãäñºí áý? ãàäààä õàðèëöààíû ÷èãëýëýýð áàðèìòàëæ áàéãàà òýðã¿¿ëýõ çîðèëòûí òàëààð ÿðèíà óó?

Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õàðèëöàà ºíãºðñºí õîðèí æèëä ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºí. Ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿åä Ìîíãîë óëñ Çºâëºëò õîëáîîò óëñààñ ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä õàðààò, ãàäààä áîäëîãûí õóâüä àÿëäàí äàãàäàã, Í¯Á äýýð ÷ Çºâëºëò þó ãýíý, òýðèéã äýìæäýã òèéì öàã ¿å áàéëàà. Ýñ äàãàâàë áàðèâ÷ëàãäàõ, àëü ýñâýë àæëààñ õàëàãäàíà ãýñýí ¿ã.

1990 îíû àðä÷èëñàí õóâüñãàëààñ õîéø áèä áèå äààí øèéäýõ ýðõòýé áîëæ, ñîöèàëèñò òîãòîëöîîíû íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ãýäãýýð áóñ õàðèí óëñ îðíûõîî àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ ãàäààä õàðèëöààãàà ºðãºæ¿¿ëýõ áîëñîí. Ýíýõ¿¿ 20 æèëèéí õóãàöààíä ìàíàé äèïëîìàò õàðèëöàà, ýäèéí çàñàã, ãàäààä õóäàëäàà èõýýõýí ºðãºæèæ, ìàíàé ÿàìíû àæèë÷äûí îðîí òîî õ¿ðýëöýõã¿é.

Çºâëºëò äýãëýìýýñ òóñãààðëàí ãàð÷ áàéõ ¿åäýý Ìîíãîë óëñ “ãóðàâ äàõü õºðø”-èéí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí ¿¿? Áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí øàëòãààí?

Ñîöèàëèñò òîãòîëöîî ñ¿éðýí óíàñíû äàðàà æèíõýíý áèå äààñàí óëñ áîëñíû õóâüä Ìîíãîë Óëñûí õýðýãæ¿¿ëñýí àíõíû àëõàì ãóðàâ äàõü õºðøèéí áîäëîãî þì.


Õî¸ð òîì õºðøººñºº õàìààðàõ Ìîíãîë Óëñûí õàìààðëûã áàãàñãàõ çîðèëãîîð ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëñàí ò¿¿õòýé. Ìîíãîë Óëñ õîéä Ñèáèðèéí õ¿éòýí óóð àìüñãàë, ºìíºä Õÿòàäûí äóëààí óóð àìüñãàëûí çààã äýýð áàéðëàäàã. Ýíý íü ìàíàé óëñûí öàã àãààðûã òîãòâîðã¿é áîëãîäîãòîé íýãýí àäèëààð óëñ òºðä ÷ áàñ íºëººëíº. Õºðø õî¸ð óëñ ìààíü ìàíàé óëñàä äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðèéã ýçëýõèéã ýðìýëçñýýð èðñýí. Íýãíèéõ íü äàâàìãàéëàë íºãººõºä íü òààëàãäàõã¿éãýýñ Ìîíãîëûí óëñ òºðä çºð÷èë ¿¿ñãýäýã þì. Òèéìýýñ áèä õî¸ð òîì õºðøººñºº õàìààðàõ õàìààðëàà áàãàñãàõ õºø¿¿ðýãòýé áîëîõ çîðèëãîîð óëñ îðíûõîî òîãòâîðòîé áàéäëûí áàòàëãàà áîëãîæ ýíýõ¿¿ ãóðàâ äàõü õºðøèéí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

äèïëîìàò àëáàíä àëáà õàøñàí ýíý îëîí æèëèéí õóãàöààíä òàíû ñýòãýëä õàìãèéí òîä ¿ëäñýí äóðñàìæààñàà õóâààëöàà÷?

1978 îíä àíõ óäàà ÀÍÓ-ûã çîðüñîíîî áè ººðèéí õàìãèéí ñàéõàí äóðñàìæ ãýæ õýëíý. Íàìàéã èõ ñóðãóóëèéí òºãñºõ êóðñò ñóðàëöàæ áàéõàä Ãàäààä õàðèëöààíû ÿàì ÀÍÓ-ûí Íüþ-Éîðê õîò äàõü Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéí ãàçàðò äàäëàãà õèéëãýõýýð èëãýýñýí þì. Òýíä áè äºðâºí ñàð ãàðàí àæèëëàæ àìüäàðñàí äàà. Çºâëºëò îðíû íýã ÷èã øóãàì á¿õèé õàòóó ÷àíä äýã æóðàìòàé íèéãìýýñ ÀÍÓ-ä èðñýí ìèíèé õóâüä á¿õ ç¿éë ãàéõàìøèãòàé ñàéõàí áàéëàà. Ñîöèàëèñò òîãòîëöîîíû ¿åä áàãø íàðûí áèäýíä çààäãààñ òýñ ººð åðòºíöèéã áè Íüþ-Éîðê õîòîä èðýýä îëæ õàðñàí þì. Îðîñò õóäàëäàæ àâíà ãýæ ñàíàëòã¿é ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷èéã Íüþ-Éîðêò àíõ õóäàëäàí àâ÷ áèëýý. Ýíý á¿õýí ìèíèé àìüäðàë, ¿çýë áîäëûã îðâîíãîîð íü ýðã¿¿ëñýí. Áè õóäàëäàæ àâñàí ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷ààðàà “Àìåðèêèéí äóó õîîëîé” ðàäèîã ñîíñäîã áàéæ áèëýý.

Ìîíãîë óëñ Àðä÷èëñàí îðíóóäûí õàìòûí íèéãýìëýãèéã äàðãàëàõ àëáûã àìæèëòòàé ã¿éöýòãýõýä òà òóñãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ýë÷èí ñàéäûí õóâüä ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí. õàìòûí íèéãýìëýãèéã óäèðäàõ ýíý õóãàöààíä Ìîíãîë óëñûí õ¿ðñýí ãîë àìæèëòûí òàëààð òà þó õýëýõ âý? Ìîíãîë óëñ äàõü àðä÷èëëûí ºíººãèéí áàéäëûã òà õýðõýí ä¿ãíýäýã âý?

2009-2011 îíä Àðä÷èëñàí Îðíóóäûí Õàìòûí Íèéãýìëýãèéã Ëàòâè òýðã¿¿ëæ áàéõàä ýõýëñýí øèíýòãýëèéã Ìîíãîë Óëñ ýõíýýñ íü óäèðäàí ÿâóóëàâ. Ýíý øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã ìàíàé îðîí àìæèëòòàé ¿ðãýëæë¿¿ëñýí. Õóãàöàà áîãèíîõîí ÷ áèä àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí. Áèä ÀÎÕÍ-èéí äàðãûí àëáûã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéøõè õóãàöààíä òóñ íèéãýìëýãèéí Ã¿éöýòãýõ õîðîîíû ¿éë àæèëëàãààã èë¿¿ õàðèóöëàãàòàé, ¿ð á¿òýýëòýé, õóðäòàé áîëãîñîí. Íèéãýìä õýðýãæ¿¿ëñýí ïðàêòèê àëõìóóä äýýðýý òóëãóóðëàí ã¿éöýòãýõ õîðîî àëèâàà øèéäâýðèéã õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð øèéäâýðëýæ áàéíà.

Àðä÷èëëûí áîëîâñðîëûã ñóðãàëòûí õºòºëáºðò òóñãàõ àãóóëãûã òîäîðõîéëñîí áàðèìò áè÷ãèéã áàòëóóëñàí íü áèäíèé õî¸ð äàõü òîì àìæèëò. Õîéä Ñîëîíãîñ, Õÿòàä, Îðîñûã îðîëöóóëààä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí 193 ãèø¿¿í îðîí ýíý áàðèìò áè÷ãèéã íýã ÷ ¿ã õýëýëã¿éãýýð íýã äóóãààð ãàð ºðãºí áàòàëñàí íü ¿íýõýýð ãàéõàìøèãòàé.

30

Ìîíãîë Óëñ ÀÎÕÍ-èéã äàðãàëñàí íü äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ò¿âøèíä ÷óõàì õààíà íü àëõàæ ÿâààãàà ìýäýæ àâàõ, òýð÷ëýí Ìîíãîëûí àðä÷èëëûã áóñàä îðíûõòîé õàðüöóóëàõ ñàéõàí áîëîìæèéã îëãîñîí. Õºãæèæ áóé áóñàä óëñ îðíóóä, òýð äóíäàà Àçè òèâèéí îðíóóäòàé æèøâýë Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëëààðàà ººðèéí òèâäýý òýðã¿¿ëæ áàéíà. ªíººäºð áèäíèé õºãæ¿¿ëæ áóé àðä÷èëàë çºâ ãîëüäðîëîîð,çºâ çàìààð ÿâæ áàéãààã á¿õ ìîíãîë÷óóä îéëãîæ àâëàà. Àëäàà ìóíäàõã¿é ÷ áèä çºâ çàìààð óðàãøèëñààð ë áàéíà. Ýíý á¿õýí áèäýíä èõ óðàì çîðèã ºãñºí ø¿¿.

èðýõ 20 æèëä Ìîíãîë óëñàä àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõýä ÿìàð õ¿íäðýë áýðõøýýë òóëãàðàõ áîë? Àçèéí ñàíãèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òà õýðõýí òºñººëæ áàéíà âý?

Èðýõ 20 æèë Ìîíãîë Óëñûí õóâüä àðä÷èëëàà áýõæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë îí öàã áàéõ áîëíî. ªíãºðñºí 20 æèëèéí õóãàöààíä áèä ¿íäýñ ñóóðèà ñàéí òàâèëàà. Çºâõºí óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä áèø á¿õèé ë íèéãìèéí õ¿ðýýíä àðä÷èëëûí õýì õýìæýýã áàòàòãàõ ̧ ñòîé ó÷ðààñ îäîî áèä àðä÷èëëûí ÷àíàðûí òàëààð áîäîõ õýðýãòýé áîëæýý.

Òèéìýýñ Àçèéí ñàíãèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ðîëü áèäýíä õýðýãòýé. Òà á¿õýí çàëóó óäèðäàã÷ æîëîîäîã÷ íàðò çîðèóëñàí õºòºëáºðºº ¿ðãýëæë¿¿ëýýðýé. Äýýð íü áèäíèé õàìãèéí èõ ÷óõàëæèëæ èðñýí àðä÷èëëûí áîëîâñðîëûã èë¿¿ äýýä ò¿âøèíä ãàðãàæ èðýõýä òà á¿õíèé òóñëàëöàà õýðýãòýé áàéíà. Àçèéí ñàí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ìàíëàéëëûí àñóóäëààð òóðøëàãàæñàí, ìýðãýøñýí áàéãóóëëàãà ó÷ðààñ ýíý ÷èãëýëýýð ÷ ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ìîíãîë ýìýãòýé÷¿¿ä íèéãìèéí àìüäðàëä èë¿¿ èäýâõòýé îðîëöîõ áîëëîî. 2012 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèàð ÓÈÕ-ä ïàðëàìåíòûí ò¿¿õýíä áàéãààã¿é õàìãèéí îëîí ýìýãòýé÷¿¿ä ñîíãîãäëîî. Ãýõäýý ýíý á¿õýí õàíãàëòã¿é áàéíà. Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëä òîäðóóëáàë ñàéä, áîëîí äýä ñàéä çýðýã îëîí àëáàí òóøààë äýýð èë¿¿ îëîí ýìýãòýé÷¿¿ä áèäýíä õýðýãòýé.


òà óèõ-ûí ãèø¿¿í, ìºí õóóëü ç¿éí ñàéä. Ìîíãîëä ýäãýýð ÷óõàë àëáûã äàâõàð õàøèõ ÿìàð ñàíàãääàã âý?

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé õóâüä áè áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õóóëü ãàðãàõàä õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéíà. Õóóëü ç¿éí ñàéäûí õóâüä áè õóóëü ñàõèóëàõ, íèéãìèéí àìãàëàí òàéâàí áàéäëûã õàíãàõàä àíõààðàë òàâüäàã. Ýíý õî¸ð ¿éë àæèëëàãààã ººð õîîðîíäîî õîëáîîòîé íýãäìýë ¿éë ÿâö ãýæ áè îéëãîäîã. ÓÈÕ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû á¿ðýí ýðõýä áàãòäàãã¿é ¿¿ðýã áîëîõ ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñàãòàé õîëáîîòîé çàõèðàí çàðöóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã Çàñãèéí ãàçðûí ÿàìíû õóâüä ãîëëîí àíõààð÷ àæèëëàäàã. Òèéìýýñ ìèíèé õóâüä ýíý õî¸ð àëáàí òóøààëûã õàøèõàä ÿìàð íýã çºð÷èë àæèãëàãäàõã¿é áàéíà.

òà áàãø, õóóëü÷, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í, îäîî ñàéä ãýýä îëîí àëáûã õàøñàí. ýíýõ¿¿ çàìààð çàìíàõàä òàíûã þó çîðèãæóóëàí õºòºëñºí áîë?

Áàãàäàà áè àðõèòåêòîð÷ áîëîõ ñîíèðõîëòîé áàéëàà. Òýãòýë íýã ºäºð àõûí ìèíü õóóëèéí

ÕÈØÈÃÄÝÌÁÝÐÝËÈÉÍ ÒÝÌ¯¯ÆÈÍ ÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØ¯¯Í, ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀÉÄ

32

÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéñàí ãåðìàí íàéç íü íàìàéã ÿìàð ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áàéãààã àñóóñàí þì. Áèä õî¸ð àäèëõàí ìýðãýæèëòýé þì áàéíà, àðõèòåêòîð÷ áîë õóâü õ¿íèé òàâ òóõòàé îð÷èíã áèé áîëãîõûí òºëºº àæèëëàäàã áîë õóóëü÷ õ¿í õóâü õ¿íèé òóñûí òóëä íèéãìèéí àðõèòåêòîð÷ áîëæ íèéãìèéí àõóé îð÷íûã ñàéæðóóëàõûí òºëºº àæèëëàäàã ãýæ áèëýý.

Ýíýõ¿¿ ÿðèàíû äàðàà áè õóóëü ñóäëàæ, èõ ñóðãóóëüä õóóëèàð ñóðàëöñàí. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëü òºãññºíèéõºº äàðàà áè áîäëîãûí ñóäàëãàà, áîäëîãî áîëîâñðóóëàëòûã èë¿¿òýé ñîíèðõîõ áîëñîí äîî. Äýýä ñóðãóóëüä áàéõàä áèå äààñàí ñóäëàà÷äàä õºãæèõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë ó÷ðààñ áè ººð øèãýý çàëóó ñóäëàà÷ íàðòàé õàìòàð÷, øèíý ¿çýë ñàíààã ãàðãàæ, íèéãìèéí áîäëîãî ñóäëàõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëñàí þì. ªìíº íü Ìîíãîëûí èõ äýýä ñóðãóóëèóä ìàðêñèçìûí ÿãøìàë îíîëä òóëãóóðëàí õè÷ýýë çààäàã. Õàðèí áèä ººðñäèéí ñóäàëãààíä èë¿¿ îð÷èí ¿åèéí àðãà÷ëàëûã ýðæ õàéñàí. 2000 îíîîñ áèä ãàäíû ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð îëîí óëñûí õàðüöóóëñàí áîäëîãûí ñóäàëãààíä ñóðàëöàæ ýõýëñýí äýý.

¯çýë áîäîë íýãòýé çàëóó ñóäëàà÷äûí áàã ººðñäèéí ñóäàëãààí äýýðýý òóëãóóðëàí áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íãèéí òàéëàíãàà ãàðãàñàí ÷ òóõàéí ¿åä ýðäýìòýä, áàéãóóëëàãóóäààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ íü òóéëûí õ¿íä áàéâ. Íýã òîõèîëäëûã îäîî ÷ ñàíàäàã þì. Ìèíèé îäîîãèéí ýíý àëáàí òóøààë äýýð àæèëëàæ áàéñàí ñàéäàä áè ñóäàëãààíûõàà ¿ð ä¿íã òîëèëóóëàõàä ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà áîäèò áàéäàëä îãò íèéöýõã¿é, çºâõºí ëåêöèéí òàíõèìä ë õ¿ëýýæ àâàõ áîëîìæòîé ãýýä íàìàéã ºðººíººñºº õººæ áèëýý. Òýð ñàéä íàäàä õýðâýý ÷è ýíý øèíý ¿çýë ñàíàà, áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëüå ãýæ áàéãàà áîë ººðºº Õóóëü ç¿éí ñàéä áîëîõ õýðýãòýé ãýæ õýëñýí. Ýíý ¿ã íàìàéã óëñ òºðä îðæ àæèëëàõ ò¿ëõýö áîëñîí þì. 2006 îíä îäîîãèéí åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæ åðºíõèé ñàéäûí àëáàí òóøààëààñ áóóñíûõàà äàðààõàí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü äýýð èðæ, áèäýíòýé óóëçàæ, óëñ îðíû õóóëèéí ñàëáàðûã øèíý÷ëýí ººð÷ëºõºä õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàëûã íàäàä òàâüñàí. Èíãýýä áè Àðä÷èëñàí Íàìûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð òîìèëîãäñîí þì. 2002-2008 îíä áèä íýã áàã áîëæ ñîíãóóëüä ºðñºëäºõ íàìûíõàà ìºðèéí õºòºëáºðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ õóóëèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëèéí òºñºë äýýð àæèëëàâ. 2008 îíä íýð äýâøèæ, ÓÈÕ-ä ñîíãîãäñîí.

õ¿ðñýí àìæèëò áîëîí ºìíºº òàâüñàí çîðèëãî þó áàéâ?

Ìàíàé íàìûí õàìãèéí òîì àìæèëò íü õóóëèéí øèíý÷ëýëèéí ñóäàëãààíû 12 æèëèéí ä¿íã óëñ òºðèéí áàðèìò áè÷èã áîëãîí áàòàëæ , Çàñãèéí ãàçàð ÷ ýíýõ¿¿ øèíý÷ëýëèéí ÷óõëûã óõààðñàí ÿâäàë þì. 2008 îíä Àðäûí Íàì ÿëñàí, áèä ÓÈÕ-ä îëîíõ áîëæ ÷àäààã¿é. Ãýñýí ÷ ýíýõ¿¿ 12 æèëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí Åðºíõèéëºã÷ Ýëáýãäîðæ õóóëèéí øèíý÷ëýë õèéõ, àâëèãàòàé òýìöýõ øèíý ìºðèéí õºòºëáºðºº 2009 îíä äýâø¿¿ëñýí. Åðºíõèéëºã÷ íèéãìèéí øèíý÷ëýë íü õóóëèéí ñàëáàðûí ¿ð íºëººòýé øèíý÷ëýëã¿éãýýð ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿éã ñàéí îéëãîñîí. Åðºíõèéëºã÷ õóóëèéí ýäãýýð øèíý÷ëýëèéã äàíãààðàà õèéõýä õ¿÷ õ¿ðýõã¿é íü ìýäýýæ, ãýõäýý ò¿¿íèé àìëàëòóóä õýðýãæýýä ýõýë÷èõñýí. 2012 îíä áè Õóóëü ç¿éí ñàéäààð òîìèëîãäñîí, èíãýñíýýð òýðõ¿¿ áîäëîãûã îäîî õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé áîëëîî.


Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òóõàé õóóëèéã ºíãºðñºí æèë áàòëóóëàõûí òóëä Àíó-ûí Àçèéí ñàí õóóëü ç¿éí ÿàìòàé èäýâõòýé õàìòðàí àæèëëàñàí. ßìàð ñîðèëò áýðõøýýëòýé òýð ¿åä òóëãàðñàí áý?

Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òóõàé õóóëèéí ò¿¿õ 2005 îíä íàìàéã Àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí òºñëèéí áàãèéã õàðèóöàí àõàëæ áàéõàä ýõýëñýí. Òýð ¿åä áè àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí õóóëü íü àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéñàí þì. Çàñãèéí ãàçàð òýð ¿åä ººð áàéð ñóóðüòàé áàéñàí áºãººä òºðèéí áàéð ñóóðèíä èë¿¿òýé òóëãóóðëààä, íèéòèéí áîëîîä õóâèéí àøèã ñîíèðõëûã õîîðîíä íü ÿëãàæ ñàëãàëã¿é áàòàë÷èõñàí. 2008 îíû ñîíãóóëèéí äàðàà áè ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèéõýý õóâüä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã ººðèéí èòãýë ¿íýìøèëä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëàâ. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ áàéõ ¿åä öººõºí õ¿í àìòàé, òºðºë ñàäíû õîëáîî ñ¿ëáýý èõòýé Ìîíãîë Óëñàä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí õóóëü õýðýãæèõ áîëîìæã¿é ãýæ èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ¿çýæ ¿ë èòãýõ áàéäàëòàé áàéëàà ë äàà. Ãýëýý ÷ ãýñýí Àçèéí ñàí áèä íàðûã äýìæèæ, óëìààð ýíý õóóëèéã ÓÈÕ-ààð 2012 îíä áàòëóóëñàí.

Àíó-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëààä 20 æèëèéí í¿¿ð ¿çëýý. õóóëü ç¿éí ÿàìíû õàìòðàí àæèëëàã÷ ò¿íøèéí õóâüä Àçèéí ñàíãèéí îðóóëñàí õóâü íýìðèéã òà õýðõýí ä¿ãíýæ áàéíà âý?

Õóóëèéí ñàëáàðò øèíý÷ëýë õèéõ, Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçðûã ÷àäàâõæóóëàõ, îëîí íèéòèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëîí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò õèéñýí àæëààð íü Àçèéí ñàíã áè ñàéí ìýäíý. Àçèä çîðèóëñàí Íîì õºòºëáºð àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéíà. Ýíý õºòºëáºðèéí ¿ð íºëºº àñàð èõ áºãººä øèíý ìýäëýã îëæ àâàõ, øèíý àðãà ç¿é ýçýìøèõ áîëîìæèéã áèäýíä îëãîñîîð èðëýý. Áèäíèé õýñýã íºõºä íèéëýýä ñàíàà íýãäýí, çàëóó ýðäýìòäýä ¿çýë áîäëîî õóâààëöàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ Íýýëòòýé àêàäåìè òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áàéëàà. Òýð ¿åä Ëýéòîí Êðîôò Àçèéí ñàíãèéí ñóóðèí òºëººëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí áºãººä áèä Àçèéí ñàí øèíýýð ¿¿ñ÷ õºãæèæ áóé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèõ, øèíýýð ñýòãýí áîäîõîä ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëæ áîëîõ òàëààð õýëýëöýæ áàéñàí. Àâëèãà, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé òýìöýõýä Àçèéí ñàí öààøèä ÷ Ìîíãîë Óëñàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

34

×óõàì þó òàíûã õóóëüä ñóðàëöàõ, ø¿¿ã÷ áîëîõ øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿ðãýñýí áý?

Þóíû ºìíº ýíýõ¿¿ ÿðèëöëàãûã õèéõýýð íàìàéã ñîíãîñîíä òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Ìèíèé õóâüä àâëèãà, àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðãèéí õÿíàí øèéäâýðëýõ ñóðãàã÷ áàãøààð áýëòãýãäýæ, 2010 îíä Àçèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí ÁÍÕÀÓ-ûí òóñãàé á¿ñ Õîíã Êîíãîä àâëèãûí õýðãèéã õýðõýí õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéãàà òóðøëàãàòàé òàíèëöàõ òóðøèëò ñóäëàõ àÿëàëä îðîëöñîí öàãààñ ýõëýí òà á¿õýíòýé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí àâëèãûí ýñðýã ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíä Àçèéí ñàíãèéí îðóóëæ áóé õóâü íýìðèéã îíöãîéëîí òýìäýãëýæ, Òà á¿õýíä 20 æèëèéí îéí áàÿðûí ìýíä äýâø¿¿ëüå.

ÁÀÒÒÎÃÎÎÃÈÉÍ ÖÎÃÒÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ Ø¯¯ÕÈÉÍ Ø¯¯Ã×


Õóóëü÷ ìýðãýæëèéí íî¸í îðãèë íü ø¿¿ã÷ ãýäýã. Ìèíèé áàãà íàñ óðëàãèéí ãýð á¿ëä ºíãºðñºí ÷ õ¿¿õýä íàñíû ìºðººäëºº áèåë¿¿ëæ, îíöãîé ¿¿ðýã õàðèóöëàãàòàé õóóëü÷ ìýðãýæëèéã ñîíãîæ àæëûí ãàðààãàà Äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èéí òóñëàõààð ýõýëæ áàéëàà. Àíõ òàíèëöàõàä áýðãýæ ñ¿ðäìýýð áîëîâ÷ öýãö øóäàðãà, àæèë÷ õè÷ýýíã¿é çàí ÷àíàðòàé, ìýäëýã ÷àäâàðûí ìàíëàé áîëñîí Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ýðõýì ø¿¿ã÷ íàðûí óäèðäëàãà äîð àæèëëàæ, òýäíýýñ ñóðàëöàõ áîëîìæ îëäñîíä áàÿðëàæ, áàõàðõàæ ÿâäàã þì.

Ìîíãîë óëñûí ø¿¿õèéí ºíººãèéí áàéäëûã òà õýðõýí ä¿ãíýäýã âý? Ìîíãîë óëñàä õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áóé ãîë áýðõøýýë þó áàéíà?

Àëèâàà ç¿éëèéã øèíýýð ýõëýõýä çààâàë áýðõøýýë ñîðèëò òóëãàðäàã. Ìîíãîë áîë õºãæèæ áóé îðîí. Õóóëèéí òîãòîëöîî íü íèéãìèéí õºãæëººñºº íýã àëõìààð ò¿ð¿¿ëæ ÿâàõ ̧ ñòîé. Õºãæèõèéí òóëä øèíý÷ëýë õèéõ íü çàéëøã¿é ãýæ áîääîã. Øèíýýð áàòëàãäñàí Ø¿¿õèéí òóõàé áàãö õóóëü õýðýãæñýíýýð “ø¿¿õ õààëòòàé áàéãóóëëàãà” ãýñýí îëîí íèéòèéí îéëãîëòîä öýã òàâüæ, èðãýä ýð¿¿ãèéí õýðãèéí ø¿¿õ õóðàëäààíä òàñëàõ ýðõòýé îðîëöîõ, öàõèì õóóäñààð äàìæóóëæ ø¿¿õèéí øèéäâýðòýé òàíèëöàõ áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áºãººä èðãýäèéã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ ¿¿ðãèéã ø¿¿õ ººðºº ã¿éöýòãýõýýð áîëñîí íü äýâøèëòòýé ç¿éë ãýæ áîäîæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ øèíý÷ëýë äàí ãàíö èðãýä ð¿¿ áèø, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà ø¿¿ã÷, àæèëòàí íàð ðóó ÷èãëýæ, òýäíèé àæëûí à÷ààëëûã áóóðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí áàòàëãààã õàíãàõ òàëààð äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààã äóðäàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. ªºð÷ëºëòèéã äàãàí çàðèì íýã õ¿íäðýë ¿¿ñ÷ áàéãàà ÷ ýíý íü øèëæèëòèéí áýðõøýýë òóë øèéäâýðëýæ ÷àäíà ãýäýãò îãòõîí ÷ýðãýëçýõã¿é áàéíà.

Àçèéí ñàí 2010 îíä àíõàí øàòíû ø¿¿õ, äýýä Ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èä áîëîí ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ïðîêóðîðóóäûã àâëèãûí õýðãèéã õýðõýí ø¿¿í òàñàëæ áàéãàà òàëààð òóðøëàãà ñóäëóóëàõààð õîíã Êîíã ÿâóóëæ áàéëàà. ãóðâàí æèë ºíãºð÷ýý. òà òýð ¿åä ñóðàëöñàí ç¿éëñýý áèäýíòýé õóâààëöàíà óó?

Ìîíãîë÷óóä ìÿíãà äàõèí ñîíññîíîîñ íýã óäàà ¿ç ãýëöäýã. Õýäèéãýýð áîãèíî õóãàöààòàé àÿëàë áàéñàí ÷ àâëèãûí ýñðýã òóóøòàé òýìöýæ, áîãèíî õóãàöààíä àìæèëò îëñîí òóñ îðíû àâëèãûí ýñðýã àãåíòëàã, ïðîêóðîð, àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð çî÷èëæ, àâèëãà, àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðãèéã õýðõýí ìºðäºí øàëãàæ èëð¿¿ëäýã, ø¿¿õ õýðõýí õÿíàí øèéäâýðëýäýã òóðøëàãàòàé òàíèëöàõ áîëîìæ îëãîñîí Àçèéí ñàíãèéí õàìò îëîí áîëîí õàòàãòàé Ìåëîíè Ê. Ëèíäáåðãò òàëàðõàæ ÿâäãàà õýëìýýð áàéíà.

Òàíèëöàõ àÿëàëûí ÿâöàä “òåõíîëîãèéí” ãýñýí òîäîòãîëòîé ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöñàí íü øèíýëýã ç¿éë áàéëàà. Ìºí Õîíã Êîíãèéí Àâëèãûí ýñðýã àãåíòëàãèéí àæèëòíààñ áóñàä òºðèéí àëáàí õààã÷ íàð õºðºíãº îðëîãûí ìýä¿¿ëýã ãàðãàäàãã¿é áºãººä àâëèãûí õýðýãò ñýæèãëýãäñýí òîõèîëäîëä 24 öàãèéí äîòîð ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëèéí îðëîãîî ìýä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Õýýë õàõóóëü, àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí ýòãýýäèéã ïðîêóðîðûí çºâøººðëººð åðäºº 48 öàã òóñãààðëàäàã /öàãäàí õîðüäîã/. Òýäíèé ãàäààä îðíóóäàä áàéðøóóëñàí õºðºíãèéã ýðýí ñóðâàëæèëæ áóöààõ àðãà õýìæýý àâäàã çýðýã íü ìàø ñîíèðõîëòîé ïðàêòèê òýíä áàéñàí.

36

Àÿëàëûí ¿åýð àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õîëáîîòîé õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîæ áàéõäàà 2 æèëèéí äàðàà Ìîíãîë Óëñàä èéì õóóëü áàòëàãäàæ õýðýãæèíý ãýæ îãòõîí ÷ áîäîæ áàéñàíã¿é.

Àçèéí ñàí ýð÷òýé õºãæèæ áóé Àçè òèâ äàÿàð àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ, íººö áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä òóñàëæ áàéíà. òàíû áîäëîîð ºíãºðñºí 20 æèëä Àçèéí ñàíãèéí ãîë îðîëöîî þó áàéñàí áý?

Åð íü Àçèéí ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë, õºòºëáºð íü àâëèãàòàé òýìöýõ, íýýëòòýé ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, èë òîä áàéäëûã äýìæèõ çýðýã òóõàéí óëñ îðíû íýí ò¿ð¿¿íä øèéäâýðëýõ ¸ñòîé òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã õºíäºæ, øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëñýí îíöëîãòîé áàéäàã. ¯¿íèé íýã òîä æèøýý íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëñýí òºñëèéí ¿ð ä¿íä àâëèãà, àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ ìýðãýøñýí ø¿¿ã÷ íàðûã áýëòãýñýí ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Àçèéí ñàí èðýýä¿éä àëü ñàëáàðò àíõààðëàà õàíäóóëàõ ¸ñòîé ãýæ òà áîääîã âý?

Åðºíõèéä íü áèø ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûí øèíý÷ëýëòýé õîëáîãäóóëàí ÿðüÿ. Ø¿¿ã÷ áèä áóñàä õóóëü÷èäòàé õàìòðàí áèå äààñàí, çààâàë ãèø¿¿í÷ëýëòýé íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä Õóóëü÷äûí õîëáîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü ýõë¿¿ëýýä áàéíà. Ýíý íü Àíãëè-ñàêñîíû ýðõ ç¿éí á¿ëä áàãòäàã óëñ îðíû òóðøëàãà áºãººä òºð ººðèéí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã ìýðãýæëèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëæ áóé ýðõ ìýäëèéí øèëæèëò þì. Ýíý íü øèíý òóëãàð ç¿éë ó÷ðààñ Àçèéí ñàí ýíý àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëæ, ìàíàé õóóëü÷, ø¿¿ã÷äèéã ìýðãýø¿¿ëæ ñóðãàõ, òóðøëàãà ñóäëóóëàõ çýðãýýð öààøèä õàìòðàí àæèëëàâàë ¿ð ä¿íòýé ãýæ áîäîæ áàéíà.

ÑÀÉÍ çÀÑÀÃËÀË

ÈË ÒÎÄ ÁÀÉÄÀË

38

ÐÀÄÍÀÀÃÈÉÍ ÁÓÐÌÀÀÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØ¯¯Í, ÓÈÕ ÄÀÕÜ ÀÂËÈÃÛÍ ÝÑÐÝÃ ÀËÁÀÍ ÁÓÑ Á¯ËÃÈÉÍ ÄÀÐÃÀ

òà òºð, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãýì ãýýä îëîí ñàëáàðò îëîí ÷ àëáà õàøèæ èðëýý. òàíû ýëåêòðîíèêèéí èíæåíåðýýð ñóð÷, àæèëëàæ áàéñàí 1980-ààä îí, 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åèéã ýðãýí äóðñìààð áàéíà. èíæåíåð ãýäýã ìýðãýæëèéã òýð ¿åä ýìýãòýé÷¿¿ä òýð á¿ð ñîíãîîä áàéäàãã¿é áàéñàí. ×óõàì ÿàãààä òà èíæåíåðýýð àæèëëàõààð øèéäñýí áý?

Íàìàéã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü òºãñºæ áàéõàä òºãñºã÷äèéã á¿ãäèéã íü ñóðëàãààð íü ýðýìáýëäýã áàéñàí þì. Ìàíàé áàãø íàð íàìàéã ýëåêòðîíèêèéí ìýðãýæëèéã ñîíãîõûã çºâëºñºí. Òýð ¿åä ÇÕÓ, Áîëãàð, Ïîëüøèä Ýëåêòðîíèê, ñ¿ëæìýëèéí ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð ñóðàëöàõûí òóëä íèëýýä èõ ºðñºëäºíº. Òóõàéí ¿åäýý Ïîëüø, Áîëãàð óëñóóä èë¿¿ áàðóóíæñàí óëñ îðîíä òîîöîãääîã áàéâ. Áè Áîëãàðò ýëåêòðîíèêèéí ìýðãýæëýýð ñóðàëöàõààð ñîíãîñîí þì. Ñóðëàãààðàà íýãò æàãñàæ áàéñàí áîëîõîîð áóñäûãàà áîäâîë íàäàä èë¿¿ ñîíãîëò áàéñàí. Ãýõäýý áàñ õÿçãààðëàãäìàë áàéæ äýý ãýæ îäîî áîäîãääîã. Áîëãàðò ñóðãóóëü òºãñ÷ èðýýä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèçèê, òåõíîëîãèéí õ¿ðýýëýíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíààð õóâààðèëàãäàí, Îðîñûí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé


õàìòðàí ýëåêòðîíèê òîíîã òºõººðºìæèéã õºãæ¿¿ëýõ àæëûã õèéñýí áèëýý.

Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí òýð ¿åý ýðãýýä äóðñàõ óó?

Ñîöèàëèñò äýãëýìèéí ¿åä ºíäºð àëáàí òóøààëûí õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíä ¿éë÷èëäýã òóñãàé äýëã¿¿ð áàéñàí þì. Ýíý äýëã¿¿ðò æèðèéí äýëã¿¿ðò áàéäàãã¿é õ¿íñ, áóñàä ýä áàðàà çàðàãääàã. Óëààíáààòàðò àæèëëàæ áàéñàí îðîñ ìýðãýæèëòí¿¿äýä çîðèóëæ áàéãóóëñàí áîëîõîîð íü áèä îðîñ äýëã¿¿ð ãýæ íýðëýäýã áàéâ. Áè Áîëãàðò ñóðàëöàæ áàéõäàà êîôå áîëîí òýíäõèéí äàâñòàé áÿñëàãèéã èäýæ ñóðñàí, èõ ÷ äóðòàé áàéâ. Ãýòýë Óëààíáààòàðò òýð á¿õíèéã çºâõºí îðîñ äýëã¿¿ðýýñ ë õóäàëäàæ àâ÷ áîëäîã òóë áàéíãà ë ºíäºð àëáàíû õ¿íèéã öàðàé÷èëäàã áàéëàà. Ýíý á¿õýí íàìàéã ýõ îðîíäîî ÿàõààðàà õî¸ðäóãààð çýðãèéí õ¿íä òîîöîãääîã áèëýý ãýæ ººðººñºº àñóóõàä õ¿ðãýñýí þì.

1988-ààñ 1992 îíä áè Ìîíãîëûí Ýëåêòðîíèêèéí àíõíû êîìïàíè áîëîõ MOÍÝË ôèðìä ýëåêòðîíèêèéí èíæåíåðýýð àæèëëàñàí. Ìàíàé ôèðì Ìîíãîëäîî ë ýëåêòðîíèêèéí ñàëáàðûã òýðã¿¿ëæ, Ìîíãîëûí àíõíû êîìïüþòåð, òåëåâèçîðûã ¿éëäâýðëýñýí. Áè òýð ¿åä îäîîãèéí Óëààíáààòàð õîòûí äàðãà Áàò-¯¿ëòýé õàìò àæèëëàäàã áàéñàí áîëîõîîð Îðîñ äýëã¿¿ðýýñ ãóéæ àâàõóóëñàí êîôåã àìòëàíãàà ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò, Îðîñûí ïåðåñòðîéêèéí òàëààð ÿðèëöäàã áàéëàà. Òýðýýð ãóäàìæèíä óõóóëàõ õóóäàñ íààæ áàéãààä áàðèãäâàë áèäíèéã áýëýí áàéõûã ñàíóóëäàã áàéñàí þì.

Ìîíãîëûí àðä÷èëëûã óäèðäàí ÿâóóëàõ îëîí çàëóóñ òýð ¿åä ÌÎÍÅË-èéí ôèðìä õàìòðàí àæèëëàäàã áàéñàí äàà. Òóõàéí ¿åä êîìïüþòåðòýé åðäºº ãóðàâõàí ë áàéãóóëëàãà Ìîíãîëä áàéñíû íýã íü ìàíàé ôèðì. Áèä ºäºð íü àæèëëààä, øºíº íü õóâüñãàëûí àæëàà íóóöààð õèéæ, îëîí íèéòýä òàðààõ ìàòåðèàëàà õóâèëæ îëøðóóëíà. Õýäýí ñàðûí äàðàà ìàíàé õýñãèéí äàðãà áèäíèéã äóóäààä, áèäíèé õýâëýýä áàéãàà ìàòåðèàë õýð ÷óõàë ç¿éë áîëîõûã ëàâëàæ àñóóñàí. Èíãýæ ë áèä õýëòñèéí äàðãà ìààíü áèäíèé íóóöûã ìýääýã ÷ èë÷ëýëã¿é, áèäíèéã äýìæèæ èðñíèéã îéëãîñîí. Ìàíàé öàëèí, àæëûí áàéðíû íºõöºë áàéäàë òóõàéí ¿åä áóñäààñàà õàâüã¿é äýýð áàéñàí ÷ áè îëîí íºõäèéíõºº õàìò 1992 îíä àæëàà îðõèæ óëñ òºðä îðñîí þì.

Àðä÷èëñàí õºäºëãººí Ìîíãîëä ýõýëæ áàéõàä òà èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí àíõíû ëèäåð¿¿äèéí íýã áîëæ, íèéãìèéí äýâøèë ýìýãòýé÷¿¿ä õºäºëãººí, ñîíãîã÷äûí Áîëîâñðîëûí òºâèéã ¿¿ñãýí õîðèí æèë òàñðàëòã¿é òýðã¿¿ëëýý. ßàãààä èðãýíèé íèéãìèéí ç¿òãýëòýí áîëîõ çàìûã ñîíãîâ?

Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí äàðàà óëñ òºðèéí íàìóóä áàéãóóëàãäñàí. Ò¿¿íèé äîòîð Ñîöèàë Äåìîêðàò Íàì áàéñàí þì. Ýíý íàì áîë ºäãººãèéí ýðõ áàðüæ áóé Àðä÷èëñàí Íàì. ̄ ¿ñãýí áàéãóóëàã÷ 51 ãèø¿¿íýýñ áè ãàíöààðàà ýìýãòýé ÌÀÕÍ ãýñýí ãàíö íàìûí òîãòîëöîîòîé íèéãýìä ºññºí áîëîõîîð ¿íýíèéã õýëýõýä óëñ òºðèéí íàì ãýæ þó áàéäàã òàëààð, ÿìàð á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, õýðõýí àæèëëàäàã òàëààð òºäèéëºí ìýääýãã¿é áàéëàà. Ãýõäýý áèä óëñ òºðèéí íàì ººðñäèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãàòàé áàéäãèéã ìýääýã áàéñàí òóë Ñîöèàë Äåìîêðàò Íàìûí äýðãýäýõ ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí çàëóó÷óóäûí õîëáîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí.

40

Àçèéí ñàí òýð ¿åä Ëèáåðàë Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Îþóíû Ñàí, Õ¿÷èðõèéëëèéí Ýñðýã ¯íäýñíèé Òºâ çýðýã ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãóðâàí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéã Ñîëîíãîñ, Áàëáà, Òàéëàíä óëñ äàõü ñàíãèéí àæèëòàé òàíèëöóóëàõààð ÿâóóëàõ ¿åä áè Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü àíõíû ñóóðèí òºëººëºã÷ Øåëäîí Ñåâåðèíãõàóñòàé óóëçàæ áàéñàí. Òýð òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàë áèäíèé í¿äèéã íýýñýí äýý. Òàéëàíäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãà íü ñîíãîãäñîí àëáàí òóøààëòíóóäûí ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò øèíæèëãýý õèéõ, ò¿¿í÷ëýí ñîíãóóëèéí ¿åä õèéñýí àìëàëò, ñîíãîãäñîíû äàðàà æåíäýðèéí àñóóäàëä ñàíàë ºã÷ áàéãàà õàðüöóóëàëò õèéäãèéã îëæ ìýäñýí þì. Ýíý àÿëëààñ ìèíèé ñóðñàí ç¿éë ãýâýë àðä÷èëàë àëáàí ¸ñîîð îðøèí òîãòñîíû äàðààãààð íàì áóñ óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà õè÷íýýí ÷óõëûã ìýäýðñýí. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð áèä èíãýæ øààðäàæ, øàõàæ, àæèëëàæ áîëîõ þì áàéíà ãýñýí ººäðºã áîäîëòîé áóöàæ èðñýí äýý. Ýíýõ¿¿ çîðèëãî õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà áèåë¿¿ëýõýä ìèíü Àçèéí ñàíãèéí áèäýíä ¿ç¿¿ëñýí äýìæëýã àñàð èõ, áèäýíä õèéæ ÷àäíà ãýñýí èòãýëèéã ºã÷, õèéíãýý ñóðàëöàõ áîëîìæèéã áàñ îëãîñîí.

ýíý îíû ýõýýð Ôèëèïïèí óëñàä áîëñîí Àâëèãûí ýñðýã ïàðëàìåíò÷äûí äýëõèéí áàéãóóëëàãûí áàãà õóðëûí äàðàà Ìîíãîëûí óèõ-ä Àâëèãûí ýñðýã àëáàí áóñ á¿ëýã áàéãóóëàãäëàà. Àçèéí ñàíãèéí õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Ìîíãîë óëñàä çàñàãëàë èë òîä áàéäëûã äýìæèõ” òºñëèéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí òóñ á¿ëãèéí òýðã¿¿íèé õóâüä Ìîíãîëä àâëèãàòàé õèéæ áóé òýìöëèéã òà õýðõýí ä¿ãíýõ âý? ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áàéãàà ñîðèëòûí òàëààð ÿðèíà óó?

Íýýëòòýé çàñàãëàë, ñîíãóóëèéí àñóóäëûã ñóäëàõ ÿâöàä óëñ òºðèéí íàì, ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé àâëèãà Ìîíãîëä ãàçàð àâñíûã áè îéëãîñîí. Îðîí íóòãèéí òºñâèéí çàðöóóëàëòàä õÿíàëò øèíæèëãýý õèéõ ãýýä îëîí àñóóäàë äýýð àæèëëàñàí. Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë, ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéí òóõàé, àâëèãûí ýñðýã õóóëü, ìºíãº óãààõòàé òýìöýõ õóóëü çýðýã õýä õýäýí ÷óõàë õóóëèà áàòëààä àâëàà. Îäîî


ãàãöõ¿¿ õóóëèà ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõèéã ë øàõàõ õýðýãòýé. Ìºí Àâëèãûí ýñðýã Í¯Á-ûí êîíâåíöûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä øèíý÷ëýë õèéõ, íàìûí ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ, õóóëèéí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä ÿëàíãóÿà ýð¿¿ãèéí õóóëèéí õ¿ðýýíä ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ àæèëëàõ, øèíýýð ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä áîëîí èðãýíèé íèéãìýýñ òºðºí ãàð÷ áàéãàà øèíý çàëóó ìàíëàéëàã÷äûã ñóðãàõ ãýýä õèéõ ç¿éë îëîí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí õºãæèëä Àçèéí ñàíãèéí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã òà õýðõýí ä¿ãíýõ âý? Öààøèä Àçèéí ñàí àëü ÷èãëýëä àíõààðëàà õàíäóóëàõ õýðýãòýé ãýæ òà áîäîæ áàéíà?

Õîðèí æèëèéí ºìíº íàìàéã äýìæëýã õ¿ñ÷ áàéõ ¿åä Àçèéí ñàí òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñò òºäèéã¿é, àæëûí òóðøëàãàã¿é íýãýíä ÷ õàðàìã¿é òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí. Àçèéí ñàí Àìåðèêèéí ¿çýë áîäëûã áèäýíä òóëãààã¿é, õàðèí ÷ Àìåðèê áîëîí Àçè òèâèéí áóñàä óëñ îðíû òóðøëàãàòàé òàíèëöóóëàõ òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàëóóäûã óäàà äàðàà çîõèîí áàéãóóëæ, ýíý íü ýðãýýä áèäýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñóðàõ áîëîìæèéã íýýæ ºãñºí þì.

Àçèéí ñàíãèéí õýðýãæ¿¿ëñýí õºòºëáºð¿¿ä óëñ òºðä èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîíû ñî¸ëûã áèé áîëãîõîä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëñàí. Èðãýíèé íèéãýì áîëîí ñîíãîã÷äûí ýðõèéí õýòèéí òºëºâ, çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí áàéãóóëëàãûí õàðèóöëàãûí òàëààð óëñ òºðèéí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿çëèéã òºëºâø¿¿ëýõ èðãýíèé íèéãìèéí îëîí óëñûí àíõíû áàéãóóëëàãà Àçèéí ñàí áàéëàà.

Èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëºë áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷ õ¿íèé õóâüä áè Àçèéí ñàíä, òýð äóíäàà Øåëäîí Ñåâåðèíãõàóñ áîëîí Êýòðèí Õàíòåð çýðýã áèäýíòýé õàìòðàí àæèëëàñàí îëîí õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Àçèéí ñàí Ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàíû 20 æèëèéí îéí áàÿðûí ìýíä õ¿ðãýå! Öààøèä áèä èë¿¿ ºðãºí õýìæýýíä õàìòðàí àæèëëàíà ãýæ íàéäàæ áàéíà.

42

ñàíò Ìàðàë ñàí 1994 îíä ñîíãóóëèéí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà áîëîí Ìîíãîëä àæëàà ýõýëæ áàéñàí. 1990-ýýä îíû ýõýýð Ìîíãîëûí õóâüä õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë þó áàéñàí áý? ñàíò Ìàðàë ñàíã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ñàíààã òà õààíààñ îëîâ?

Òýð ¿åä ñýõýýòí¿¿äèéí õóâüä øèíý îð÷èí íºõöºëä äàñàí çîõèöîõ íü íýí ÷óõàë àñóóäàë áàéñàí þì. Àëèâàà óëñ îðîíä àæèë÷èí àíãèéã áèé áîëãîõ òèéì ÷ òºâºãòýé áèø. Ñîëîíãîñ, Õÿòàä, Îðîñ çýðýã õºðø óëñ îðíóóäààñàà àæèëëàõ õ¿÷ àâ÷èõàæ áîëíî. Õàðèí ýëèò ñýõýýòí¿¿äèéã áèé áîëãîíî ãýäýã ë àìàðã¿é. Øèëæèëòèéí öàã ¿å ýëèò õýñýãò õ¿íä òóñäàã. Òýð ¿åä ìèíèé àíä íàéç íàð, òºðºë ñàäàíãóóä ãýýä Ìîíãîëûí ýëèò õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ øèëæèëòèéí õ¿íä ¿åèéã äàâàí òóóëæ ÷àäààã¿é. Óëñûí áàéãóóëëàãóóä õààëãàà áàðüæ, îëîí ÷ ñýõýýòí¿¿ä àæèëã¿é áîëîâ. Òýäíèé èõýíõ íü óëñ îðíîî îðõèí ÿâæ, Àìåðèê, Ñîëîíãîñ, Åâðîïò ñóóðüøñàí. Òýð ¿åä Ìîíãîëîîñ ãàð÷ ÿâñàí ñýõýýòí¿¿äèéí èõýíõ íü Óëààíáààòàðûí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì.

ËÓÂÑÀÍÄÝÍÄÝÂÈÉÍ ÑÓÌÀÒÈÑÀÍÒ ÌÀÐÀË ÑÀÍÃÈÉÍ ÇÀÕÈÐÀË


Ìèíèé õóâüä îëîí çàëàà çàì äýýð àëèéã íü ñîíãîõîî ìýäýõã¿é áàéëàà. Íýã õýñýã áèçíåñ õèéæ ¿çëýý. Áè ººðºº öýâýð îþóíû ñàëáàðò àæèëëàæ áàéñàí õ¿í. Çýðëýã êàïèòàëèçìûí ¿åä îþóíû õºäºëìºðò äýìæëýã îëääîãã¿é, çàðèìäàà îðøèí òîãòíîõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Òýãæ ÿâààä ýöýñò íü ÒÁÁ àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààãàà áèçíåñèéí ñóäàëãààíû ¿éë àæèëëàãààãààð äýìæèæ áîëíî ãýäýã õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä Ñàíò Ìàðàë ñàíã áàéãóóëñàí þì.

Ìîíãîë÷óóä òýð ¿åä þóíä èë¿¿òýé èòãýæ íàéäàæ áàéâ? Öàã õóãàöàà ºíãºðºõºä ýíý èòãýë õýðõýí õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéíà?

Àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñ áîëîí íèéãìèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäëûã á¿õýëä íü àæèãëàâàë, õ¿í àìûí äèéëýíõ íü àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñ Ìîíãîëûí íèéãýìä íýãýíò áèé áîëæ, áàò áºõ îðøèí òîãòíîñîí ãýæ ¿çäýã. Áèäýíä ¿ã õýëýõ, øèëæèí ñóóðüøèõ, öàã çàâàà õ¿ññýí ãàçðàà ÷ºëººòýé ºíãºðººõ ýðõ ÷ºëºº ãýýä äàâóó òàëóóä íýãýíò áèé áîëæýý. Ãýõäýý íèéãýì åðºíõèéäºº øóäàðãà áóñ áàéíà ãýäýã ìýäðýìæ íàäàä òºðäºã þì. Ýíý íü áèä øèëæèëòèéí ¿åäýý áàéñààð áàéãààòàé õîëáîîòîé. Àðä÷èëñàí íèéãýìä øèëæýýä òîäîðõîé õóãàöàà ºíãºðñºí ÷ ìàíàé áàéãóóëëàãà èíñòèòóö¿¿ä ñàéòàð ç¿ãøèð÷ òºëºâøººã¿é õýâýýð ë. Õóóëü ýðõ ç¿é çýðýã íèéãìèéí îëîí ÷óõàë ñàëáàð îëíû ñýòãýëä íèéöýæ àæèëëàäàã áîëòîë öàã õóãàöàà õýðýãòýé.

òà Àçèéí ñàíãèéí ýðòíèé ò¿íø. õàìòðàí àæèëëàæ ýõýëñýí òýð ¿åèéí äóðñàìæààñàà õóâààëöàõã¿é þó?

Ìîíãîë äàõü èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã ñóäëàõ Íýýëòòýé Íèéãýì ôîðóìûí õ¿ñýëòýýð ìèíèé áèå àíõ òàíàé ñàíãààð çî÷èëñîí. Òýð ¿åä Àçèéí ñàí Ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãààãàà äºíãºæ ýõýëæ áàéâ. Áè Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü àíõíû ñóóðèí òºëººëºã÷ Øåëäîí Ñåâåðèíãõàóñòàé óóëçàæ, Ìîíãîë Óëñàä õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë õºòºëáð¿¿äòýé òàíèëöñàí þì. ßðèëöëàãûí òºãñãºëä áè íýã ë ç¿éëèéã àñóóñàí. Øåëäîí ãóàé, òàíàé Ñàí ÿàãààä õ¿éñèéí õóâüä íýã òàëûã áàðèõ õàíäëàãàòàé áàéäàã þì áý? Òàíàé á¿õ òºñºë ÿìàð íýã áàéäëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãààð äàìæèí õýðýãæèõ þì. Æîëîî÷îîñ áóñàä íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéõ þì ãýæ àñóóæ áèëýý.

ªíãºðñºí õîðèí æèëä Ìîíãîë óëñ èõ ººð÷ëºãäëºº. òàíàé áàéãóóëëàãà ÷ ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéã äàãàí õºãæèæ èðñýí. Ìîíãîë óëñûí äàðààãèéí õîðèí æèëèéí õºãæëèéã òà õýðõýí òºñººëæ áàéíà? ýíýõ¿¿ õºãæèëä òàíàé áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã þó áàéõ áîë?

Ìîíãîë÷óóä èðýõ õîðèí æèëä îþóíû ¿íýò ç¿éëñýý õºãæ¿¿ëæ, íèéãýì óëñ òºðèéí àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ ̧ ñòîé. Õýäèéãýýð ýíý àæèë ýõýë÷èõñýí ÷ çºâ çîõèîí áàéãóóëàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ìîíãîëûí ñýõýýòí¿¿ä ë ýíý á¿õíèéã çºâ ãîëüäðîëä îðóóëàõ ¿¿ðýãòýé ÷ çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæèõ øèëæèëòèéí òýð õ¿íä ¿åä îëîí ñýõýýòí¿¿äýý íýãýíò ãàäàãøàà àëä÷èõæýý.

Àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñèéã äýìæèæ õºãæ¿¿ëýõýýð ÷àðìàéæ áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ ¿¿äýýä ñààä áýðõøýýë òóëãàð÷ áàéíà. Çàõ çýýëèéí íèéãýìä àðä÷èëñàí èíñòèòóö¿¿ä ºðòºã çàðäàë ºíäºðòýé ë äºº. Áèä àðä÷èëëûí

44

èíñòèòóö¿¿äýý õýâýýð õàäãàëæ ÷àäàõ áîë óó? Èëýí äàëàíã¿é õýëýõýä, ìàíàé ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë õ¿íäõýí áàéíà. Çàõèðãààäàëòûí ýñâýë ¿íäñýðõýõ ¿çëèéí øèíæòýé çàðèì îíöã¿é õýëáýð ë¿¿ íèéãýì õýëáèéæ ìýäíý. Ýöñèéí ýöýñò á¿õèé ë ç¿éë ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàëòàé øóóä õîëáîãäîíî.

Øèíýýð òºðºí ãàð÷ èðæ áóé ìàíëàéëàã÷äûã òîäðóóëàõ, ñóðãàæ äàäëàãàæóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé “Àçèéí õºãæëèéí òºëººõ ìàíëàéëàã÷èä” õýìýýõ íýãýí øèíý õºòºëáºðºº Àçèéí ñàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëëýý. Ìîíãîëûí ìàíëàéëàã÷äûí çàëãàìæ ¿åä òà þó çºâëºõñºí áîë?

Áè òýäýíä çºâõºí ºíººäðèéí áóñ, ìàðãààøèéí ÷ áóñ, õàðèí òàâààñ àðâàí æèëèéí öààäàõûã õàðæ óëñ òºðèéí êàðüåðàà òºëºâëº ãýæ çºâëºìººð áàéíà. Àæèë õýðãèéí øóãàìààð îëîí çàëóó óëñ òºð÷èäòýé áè óóëçäàã. Òýä á¿ãäèéã ÿã îäîî ë îëæ àâàõûã õ¿ñ÷ áàéãàà íü õàìãèéí õýö¿¿ àñóóäàë. Öààøèä èéì áàéäëààð ¿ðãýëæèëæ áîëîõã¿é. Ìîíãîëûí óëñ òºð òóéëûí çºð÷èëäººíòýé õ¿íä çàìûã òóóëäàã áîëîõîîð çàëóó ¿å àíõíààñàà ë ýíýõ¿¿ ýíõýë äîíõîë, áàðòààòàé óðò çàìä á¿ðýí áýëòãýëòýé áàéõ õýðýãòýé. Õýäèéãýýð ¿å ¿å õÿëáàð àðãààð õ¿ññýíäýý õ¿ðýõ áîëîìæ ãàðàõ ÷ õîæèì íü íýõýë õàòóóòàé áàéæ ìýäíý. ¯íýã¿é þì ãýæ îãò áàéäàãã¿é þì. Òèéìýýñ ºíººäðººñ ë àíõààðàë òàâüæ, àëèâàà àñóóäëûã áîäîæ ýðãýö¿¿ëæ áàéãààðàé.

¯ñðýíã¿é õºãæèæ áóé Àçè òèâä àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýýð Àíó-ûí Àçèéí ñàí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. ýíý õ¿ðýýíä ìàíàé ñàíãèéí ç¿ãýýñ Ìîíãîë óëñàä îðóóëñàí ãîë õóâü íýìðèéã òà õýðõýí ä¿ãíýäýã âý? èðýõ îí æèë¿¿äýä àëü ñàëáàðò ò¿ëõ¿¿ àíõààðààñàé ãýæ òà áîäîæ áàéíà?

Òàíàé ñàí áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí Ìîíãîë Óëñàä èðãýíèé íèéãìèéã òºëºâø¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä æèíõýíý ̧ ñîîð îðîëöîæ èðñýí ãýäýãò áè áàò èòãýäýã. Èðãýíèé íèéãýì ð¿¿ ÷èãëýñýí äýìæëýãýýðýý äàìæóóëàí õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîîä óëñ òºðèéí îð÷èíã ñàéæðóóëàõààð Àçèéí ñàí ç¿òãýæ áàéíà. Íèéãìèéí á¿õèé ë õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ èðëýý. Àçèéí ñàíä àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ õîæìîî ººð ñàëáàð ðóó øèëæèí, òýíäýý ¿ð á¿òýýëòýé ìàíëàéëàí àæèëëàäàã. Ýíý íü íýã òàëààð óëñ îðîíä øààðäëàãàòàé ºíäºð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýñýí ãýñýí ¿ã. Öààøäûí ÷èã õàíäëàãûí õóâüä, ìèíèé áîäëîîð, õóóëü ýðõ ç¿éí ñàëáàðò àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîëûí õ¿í àìûí 70 õóâü íü íèéãýì øóäàðãà áóñ ãýæ ¿çýæ áàéãàà ýíý ¿åä õ¿÷èðõýã øóäàðãà ø¿¿õ çàñàãëàëûã òîãòîîõã¿éãýýð öààø ÿâàõ àðãà àëãà. Ìîíãîë÷óóä áèäýíä õàðààò áóñ, áèå äààñàí ø¿¿õ õýðýãòýé áàéíà.


ãëîá èíòåðíýøíë òºâ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí åðºíõèéëºã÷ õàøõ¿¿ãèéí íàðàíæàðãàë ãëîá èíòåðíýøíë òºâ òÁÁ íü õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òóóøòàé òýìöýæ, áèå äààñàí õóóëü áîëãîí áàòëóóëàõûí òºëºº ýí òýðã¿¿íä ÿâæ áàéñàí. Ìîíãîë óëñàä õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº ºíººäºð ÿìàð ò¿âøèíä áàéíà ãýæ òà ä¿ãíýäýã âý?

Ìîíãîëûí õýâëýë ìýäýýëýë çàðèì òàëààð òîäîðõîé àìæèëòàíä õ¿ðñýí íü 1990-ýýä îíû ýõýí áîëîí äóíä ¿åä îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷èä ò¿¿íèé äîòîð Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã äýìæèõ ¿çýë ñàíààã äýëãýð¿¿ëýõýä èäýâõòýé îðîëöñîíòîé õîëáîîòîé. Ýíý öàã ¿å Ìîíãîë Óëñàä ÷ºëººò õýâëýë ìýäýýëýë õºãæèæ ýõýëñýí ÷óõàë ¿å áàéñàí þì. Õàðàìñàëòàé íü 1990-ýýä îíû ñ¿¿ëýýñ óëñ òºð÷èä ÷ºëººò õýâëýëèéí à÷ õîëáîãäëûã ìýäýýä ñîíèðõîæ ýõýëñýí. Èðãýäýä õ¿ð÷ òýäíèéã ººðèéí òàë áîëãîõîä ìýäýýëëèéí õýðýãñýë õè÷íýýí ÷óõàë õ¿÷èðõýã çýâñýã áîëîõûã óõààð÷, óëìààð õýâëýëèéíõíèéã ìºíãººð õàõóóëüäàæ, ººðñäèéí òåëåâèç, ñîíèí õýâëýëèéã áàéãóóëæ ýõëýâ. ̄ ð ä¿íä íü èðãýä àëü ¿íýí ìýäýýëýë

ÕÀØÕ¯¯ÃÈÉÍ ÍÀÐÀÍÆÀÐÃÀË ÃËÎÁ ÈÍÒÅÐÍÝØÍË ÒªÂ ÒªÐÈÉÍ ÁÓÑ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ×

46

ãýäãèéã ìýäýõýý áîëüæ, òºëáºðòýé çàõèàëãàò íýâòð¿¿ëãèéã áîäèò ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ìýðãýæëèéí íýâòð¿¿ëãýýñ ÿëãàæ ÷àäàõàà áîëèâ.

óèõ-ûí 2012 îíû ñîíãóóëèéí ñóðòàë÷èëãààíû ¿åýð ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîéã àëü áîëîõ îëîí ò¿ìýíä õ¿ðãýõýýð Àçèéí ñàí ãëîá èíòåðíýøíë òºâòýé õàìòðàí àæèëëàëàà. ªíººäºð Ìîíãîëä îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäëûã òºëºâø¿¿ëýõýä õýâëýë ìýäýýëýë ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý?

Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë íü ñóðòàë÷èëãàà áîëîí ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë ç¿éãýýð äàìæóóëàí èðãýäèéã ìýäýý ìýäýýëëýýð õàíãàæ, òýäíèé ¿çýë áîäîëä íºëººëäãººðºº ñîíãóóëèéí ¿åýð ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. ªºðººð õýëáýë õýâëýë ìýäýýëýë íü äàâõàð ¿¿ðýãòýé ãýñýí ¿ã. Õàðàìñàëòàé íü ºíººäºð èõýíõ õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë àðä èðãýäèéã ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðãýý óìàðòàæ, äîðâèòîé ç¿éë õèéõýý áîëüæýý. Ìîíãîë Óëñûí ñîíãóóëèéí õóóëèíä ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë ç¿éí íýâòð¿¿ëãèéã òºëáºðòýé çàõèàëãàò íýâòð¿¿ëãýýñ ñàéòàð ÿëãàæ çààãëààã¿é. ¯¿íýýñ ¿¿äýýä èõýíõ ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ñîíãóóëèéí ¿åýð àëü áîëîõ àõèó òºëáºðòýé íýâòð¿¿ëýã, çàð ñóðòàë÷èëãàà öàöàõààð óðàëäàí, ñîíãóóëèéã ìºíãº îëîõ íýã õýðýãñýë áîëãîæ áàéíà. Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëæ áàéæ ë ýíý á¿õýí ººð÷ëºãäºíº.

Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë àøèãòàé àæèëëàõ íü çºâ ÷ ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë ç¿éí ¸ñ ç¿éã ÷àíä áàðèìòëàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õýâëýë ìýäýýëýë, çàð ñóðòàë÷èëãààíä çîðèóëæ, óëñûí òºñâººñ òýðáóì òýðáóìààð õºðºíãº õóâààðèëæ áàéíà. Ãàãöõ¿¿ ýíý èõ õºðºíãº õýðõýí ÿàæ çàðöóóëàãääàã íü á¿ðõýã. Èéìýýñ ìýäýýëýë áà ñóðòàë÷èëãàà ãýñýí òîäîòãîëòîé òºñâèéí çàðöóóëàëòûí äýëãýðýíã¿é òàéëàíã áèä õîëáîãäîõ ÿàìäóóäààñ øààðäñàí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ýíý òºñâèéí èõýíõ õóâü íü õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóäàä î÷ñîíûã îëæ ìýäñýí.

Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë áà ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó îëîí íèéòýä èë ãàðãàäàãã¿é, íóóö áàéñàí òºñâèéí õóâààðèëàëòòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã áèä àâ÷ ÷àääàã áîëñîí íü íýã òîì àìæèëò. Áèä öààøäàà ÷ óëñûí òºñâèéí çàðöóóëàëòûã èë òîä íýýëòòýé áàéëãàõûã Çàñãèéí ãàçðààñ øàõàæ øààðäñààð áàéõ áîëíî.


2011 îíû 6 äóãààð ñàðä áàòëàãäñàí Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë áà ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéí òóõàé õóóëèéã áàòëóóëàõàä òà ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí. ýíýõ¿¿ êîìïàíèò àæëûíõàà òàëààð áèäýíòýé õóâààëöàà÷?

Ìàíàé ÒÁÁ ýíý ÷èãëýëýýð îëîí íèéòèéí îéëãîëò, ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõ êîìïàíèò àæëàà 2001 îíîîñ ýõýëæ, íèéòäýý 10 æèëèéã çàðöóóëñàí. Òóõàéí ¿åä èðãýä òýð ÷ á¿¿ õýë ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä ÷ ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíèé õîîðîíäîõ ÿëãàà çààãèéã òýð á¿ð ñàéí îéëãîæ ìýääýãã¿é áàéâ. Ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ ÷ºëººíèé òàëààð áèä àíõíû äóãóé øèðýýíèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëãýý Çàñãèéí ãàçðûí îðäîíä çîõèîí áàéãóóëæ, ÓÈÕ-ûí 17 ãèø¿¿í áîëîí Ìîíãîë Óëñàä ñóóãàà ÀÍÓ-ûí Îíö áºãººä Á¿ðýí Ýðõò Ýë÷èí ñàéäûã óðüæ îðîëöóóëñàí þì. Õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé ¿çýë áàðèìòëàëààñ èë¿¿òýéãýýð ñýòã¿¿ë ç¿é, ñýòã¿¿ë÷èéí ¸ñ ç¿éã õºíäººä áàéñàí. Ãýñýí õýäèé ÷ áèä áóóæ ºãººã¿é. Õàðèí ÷ àðãà çàìàà ººð÷èëæ, ÓÈÕ-ä øèíýýð ñîíãîãäñîí ãèø¿¿äèéã ñýíõð¿¿ëýõýýð àæèëëàæ, ýíý á¿õ ÷àðìàéëòûí ¿ð ä¿íä 2011 îíä Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë áà ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéí òóõàé õóóëü áàòëàãäñàí ò¿¿õòýé. Õóóëü áàòëàãäñàí ÷ Çàñãèéí ãàçàð íü õóóëèà äýìæèõã¿é, òºðèéí àëáàí õààã÷èä íü ÷ òóõàéí õóóëèéí à÷ õîëáîãäëûã òºäèéëºí óõààðàõã¿é áàéíà. Áèä áàòëóóëñàí õóóëèà á¿ðýí óòãààðàà õýðýãæèõèéã íü õ¿ëýýæ äàõèàä äîëîîí æèëèéã àëäàõûã õ¿ñýýã¿é òóë Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàíä òºñºë õ¿ðã¿¿ëñýí. Òºñëèéíõºº õ¿ðýýíä áèä õóóëèéã ñóðòàë÷ëàí, èðãýä, îëîí íèéòèéí îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð 8 àéìãèéí 20 ñóìàíä àæèëëàæ áàéíà.

Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëýãò õºòºëáºðò õàìðàãäñàí ýõíèé õ¿ì¿¿ñèéí íýã íü òà. õàìòðàí àæèëëàæ ýõýëñýí òýð ¿åý ýðãýýä íýã äóðñàõ óó?

Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òåëåâèçä áàéõäàà îëîí óëñûí ñýòã¿¿ë÷äèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áàéãóóëëàãà Ìîíãîëûí ×ºëººò Àðä÷èëñàí ñýòã¿¿ë÷äèéí ýâëýëèéí äýä åðºíõèéëºã÷ººð áè äàâõàð àæèëëàäàã áàéëàà. Òýð ¿åýñ ë áè Àçèéí ñàíòàé õàìòðàí àæèëëàæ ýõýëñýí äýý. Ãëîá èíòåðíýøíë òºâ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóâüä Àçèéí ñàíòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëñýí àíõíû òºñºë íü “Äóíäûí ºì÷ëºëèéí àðä÷èëàë” òºñºë. Áàðèëãûí á¿òýýí áàéãóóëàëò èä ºðíºæ áàéñàí òýð ¿åä Ñóóö ºì÷ëºã÷äèéí õîëáîîäòîé õàìòðàí èðãýíèé ýðõ, áàðèëãà, îðîí ñóóöòàé õîëáîîòîé õ¿÷èí òºãºëäºð õýðýãæèæ áàéãàà õóóëü, ä¿ðýì æóðìûí òàëààð èðãýäýä áîëîâñðîë îëãîõ ýíý òºñºë 2003-2004 îíä õýðýãæñýí þì.

Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë óëñàä çàñàãëàë èë òîä áàéäëûã äýìæèõ òºñëèéí èë òîä áàéäëûí ñàíàà÷ëàãûí íýã ò¿íøëýã÷ íü ãëîá èíòåðíýøíë òºâ. ýíýõ¿¿ ñàíàà÷ëàãàä òàíàé áàéãóóëëàãà ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý?

Ìàíàé òºâ èë òîä áàéäëûí ñàíàà÷ëàãûí òàëààðõ èðãýäèéí ìýäëýã, îéëãîëòûã äýýøë¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ìýäýýëëèéí êàìïàíèò àæèë ãîëäóó ºðí¿¿ëäýã. Õàðèí ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä àðàé ºðãºí õ¿ðýýòýé, ÿëàíãóÿà çàëóóñò ò¿ëõ¿¿ ÷èãëýñýí øèíý îíîâ÷òîé àðãà çàìûã ýðýëõèéëæ, òýäýíä õ¿ð÷ àæèëëàõûã çîðüæ áàéãàà. Çàëóó õ¿ì¿¿ñò õ¿ðýõ õàìãèéí äºò çàì áîëîõ îíëàéí ìýäýýëëèéí ñóâãèéã áèä ñîíãîí àâ÷, èë òîä áàéäëûí òàëààð áîäèò ¿éë ÿâäëààñ ñýäýâëýñýí äóó áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýãèéí á¿òýýëèéã õèéæ, èíòåðíýòýä áàéðøóóëëàà. Ãëîá èíòåðíýøíë òºâ õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ç¿éã ººð÷ëºã÷ õ¿÷òýé õýðýãñýë áîëîõ óðëàãààð

48

äàìæóóëàí îëîí íèéòèéí óõàìñàð, ìýäëýã ìýäýýëëèéã äýýøë¿¿ëýõ êàìïàíèò àæëàà öààøèä ÷ ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëíî.

Ìîíãîë óëñàä àâëèãàòàé õèéõ òýìöëèéã òýðã¿¿ëäýã õ¿ì¿¿ñèéí íýã íü òà. Ìîíãîë äàõü àâëèãûí ºíººãèéí íºõöºë áàéäëûã õýðõýí ä¿ãíýäýã âý?

Àâëèãûã õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëä øèíý ¿çýãäýë õýìýýí ¿çäýã áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åýñ ¿¿äýëòýé. Õýí ÷ òýìöýõã¿é áàéãàà ìýò õàðàãäàæ áàéãàà áîëîõîîð àâëèãàòàé òýìöýõýä îðîéòñîí ÷ þì øèã ñàíàãäàíà. Ìèíèé áîäëîîð ýíý òýìöëèéã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõûí òóëä ººð÷ëºëòèéã ºðõ ãýðýýñ, òýð äóíäàà õ¿¿õäýýñ ýõëýõ õýðýãòýé. Ìîíãîë øèã öººí õ¿í àìòàé, èõýíõ íü ñàäàí òºðëèéí õîëáîî ñ¿ëáýýòýé èéì óëñ îðîíä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õîëáîîòîé àñóóäëààð õóó÷èí ñýòãýõ¿éã ººð÷ëºõºä íèëýýä õ¿íäðýëòýé ë äýý. Õóäàë þìûã çóóí óäàà äàâòâàë ¿íýí áîëäîã ãýäýã äýý. ¯¿íòýé àäèëààð íèéòèéí àëáàíä íèéòèéí áîëîí õóâèéí àøèã ñîíèðõëûã çîõèöóóëàõ, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õ¿ì¿¿ñèéí îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ êîìïàíèò àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýýä áàéâàë òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà òîãòñîí ¿çýë áîäîë ººð÷ëºãäºæ ë òààðíà. Ýñ òýãâýýñ áèä àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñýý àëäàíà ø¿¿ äýý.

Ìîíãîë óëñàä àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä Àçèéí ñàíãèéí îðóóëñàí ãîë õóâü íýìýð þó âý? èðýõ 20 æèëä àëü ÷èãëýëýýð èë¿¿ ò¿ëõ¿¿ àæèëëààñàé õýìýýí áîäîæ áàéíà?

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí íü Ìîíãîë Óëñàä õºë òàâüñàí õàìãèéí àíõíû îëîí óëñûí ÒÁÁ áºãººä àíõíààñàà ë ìàíàé ìàíëàéëàã÷äûã äýìæèí, òýäíèéã ÷àäàâõæóóëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ èðñýí. Ìºí áóñàä óëñ îðîíä òóðøëàãà ñóäëóóëàõ çîðèëãîîð îëîí ÷ àÿëàë çîõèîí áàéãóóëëàà. Èðãýíèé íèéãìèéí ëèäåð¿¿äèéí äóíä Àçèéí ñàíãèéí ç¿ãýýñ ÿìàð íýãýí äýìæëýã òóñëàëöàà àâààã¿é õ¿í õóðóó äàðàì öººí. ªíººäðèéã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà çàõ çýýëèéí àðä÷èëñàí íèéãýì ð¿¿ øèëæèõ øèëæèëò, õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã ìààíü äýìæèí, øèíý ¿çýë ñàíààã Ìîíãîëä íýâòð¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð Àçèéí ñàí ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðñýí. Ýíý á¿õýí Ìîíãîëûí íèéãìèéí ºíººãèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàæ áàéãàà ó÷ðààñ ººð÷ëºëòèéí òºëººõ ¿éë àæèëëàãààãàà òàíàé ñàí ¿ðãýëæë¿¿ëíý ãýæ áè èòãýæ áàéíà.


Çîðèã ñàíã Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí àëòàí õàðààöàé, àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí óäèðäàã÷ íî¸í ñàíæààñ¿ðýíãèéí Çîðèãèéí ãýãýýí äóðñãàëä çîðèóëàí 1998 îíä áàéãóóëñàí. òàíû áîäëîîð íî¸í Çîðèãèéí ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýñýí ò¿¿õýí ¿éë õýðýã þó âý?

Çîðèã ãýæ õýí áàéâ ò¿¿íèé ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýñýí ¿çýë áîäîë, ¿éë õýðýã íü þó áàéâ ãýäãèéã áîäîõ òóñàì Ìîíãîëûí íèéãýìä ÿìàð ÷óõàë õ¿í áàéñíûã íü îéëãîäîã þì. Òýðýýð Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüä áàãøààð àæëûí ãàðààãàà ýõýëæ, êîììóíèçìûí îíîë ñóðãààë çààæ áàéñàí ãýäýã. Òýãñýí àòëàà Çîðèã àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí àíõäàã÷ ç¿òãýëòýí áàéñàí íü àíõààðàë òàòíà. Òýð õ¿í àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã àìæèëòàä õ¿ðãýñýí òºäèéã¿é, àìàð òàéâàí çàìààð õýðýãæ¿¿ëýõýä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.

Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿åýð Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä æàãñàæ áàéñàí æàãñàã÷èä óóðëàí áóõèìäàæ, õ¿÷ ò¿ðýõ áàéäàë ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é òýð ýãçýãòýé ìº÷èä Çîðèã õ¿ëýýöòýé òàéâàí áàéõ, õ¿ëýýöòýé ñóóõûã óðèàëñàí ¿ã õýëæ, õóðñàí îëíûã òàéâøðóóëæ áàéñàí ãýäýã.

ÃÀÐÜÄÈÉÍ ÁÀÄÐÓÓÍÇÎÐÈÃ ÑÀÍÃÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÇÀÕÈÐÀË

50

Äàëàí æèëèéí ò¿¿õòýé êîììóíèñò óëñ àðä÷èëñàí íèéãýì ð¿¿ íýã ÷ öîíõ õàãàëàõã¿éãýýð òàéâàí çàìààð øèëæñýí ãýæ ºíººäºð ÷ áèä áàõàðõàí ÿðüäàã.

Çîðèã õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëëûã óðèàëàã÷ õ¿í áàéëàà. Òýðýýð Ìîíãîë Óëñàä ñàéí çàñàãëàë, èë òîä áàéäàë, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõûí òºëºº çàð÷èì÷ áàéæ, òóóøòàé áàéð ñóóðèéã áàðèìòàëäàã áàéñàí. Èéì ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ ¿íýò ç¿éë íü çºâõºí ãàíö õ¿íèé àñóóäàë áóñ, õàðèí óëñ îðîíä á¿õýëä íü õè÷íýýí ÷óõàë áîëîõûã õ¿ì¿¿ñò îéëãóóëàõ, àðä÷èëàõ èõ ¿éëñýä õóâü íýìðýý îðóóëàõûí òóëä Çîðèã ñàí àæèëëàæ áàéíà.

Çîðèã ñàí ÿìàð ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã âý?

Çîðèã ñàí àíõ 15 æèëèéí ºìíº áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø çàëóóñ áà áîëîâñðîë, ñàéí çàñàãëàë, íèéãìèéí õºãæèë ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Çàëóó÷óóä áèäíèé õóâüä àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñèéã îéëãîõ, ºíººãèéí íèéãìèéí ìºí ÷àíàðûã òàíüæ ìýäýõ, ìýäëýãò òóëãóóðëàñàí øèéäâýð ãàðãàõ íü òóí ÷óõàë. Áèä çàëóó÷óóäûí èðãýíèé áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, àðä÷èëàëä òýäíèé îðîëöîîã èäýâõæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé.

Ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõèéã òºëºº áèä ¿ðãýëæ òóóøòàé áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ èðñýí. Àâëèãàòàé òýìöýõ ÷èãëýëýýð Àçèéí ñàíòàé õàìòàð÷, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òóõàé õóóëèéã ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ, èðãýäèéí îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà.

Ãóðàâ äàõü òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëîõ íèéãìèéí õºãæèëèéí õ¿ðýýíä ãîë÷ëîí õºäººíººñ øèëæèí èðæ, õîòîä ñóóðüøààä óäààã¿é ãýð õîðîîëîëä àìüäàð÷ áóé èðãýäýä òóñëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Áèä õàðüöàíãóé ñ¿¿ëä ñóóðüøìàë àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòàé, ººðººð õýëáýë ìîíãîë÷óóäûí ñ¿¿ëèéí ãóðâàí ¿å ë õîòîä àìüäðàõ áîëñîí. Óëààíáààòàð õîò ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàø õóðäàöòàé òýëæ áóé áºãººä ¿¿íèéã äàãààä äýä á¿òýö, íèéãìèéí àñóóäàë õ¿íäýð÷ áàéíà. Õàðèí áèä ýíý õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã îéëãîæ, òýäýíä áîëîëöîîíûõîî õýðýýð òóñ äýì áîëîõûã çîðüæ áóé þì.


Ìºí áîäëîãûí ñóäàëãààíû èíñòèòóò áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà. Ó÷èð íü îíîâ÷òîé çºâ øèéä ãàðãàõûí òóëä øèéäâýð ãàðãàã÷äàä ¿íýí áîäèò, ÷àíàðòàé ñóäàëãààíû ä¿í, ìýäýýëëèéí áààç òóí ÷óõàë. ªíººäºð ãàðãàæ áóé øèéäâýð¿¿ä ìîíãîë÷óóä áèäíèé àìüäðàëä îëîí æèëèéí óë ìºð ¿ëäýýíý. Èéìýýñ îäîî ë çºâ àëõàì õèéæ, çºâ ¿éë õýðýã ÿâóóëàõ õýðýãòýé.

Àçèéí ñàíãèéí íýðèéí ºìíººñ Çîðèã ñàí Øèðèí Ïàíäæó Ìåðàëè îþóòíû òýòãýëýãò õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà. Ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà ººð áóñàä òýòãýëýãò õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. òýòãýëýãò õºòºëáºðèéí à÷ õîëáîãäëûã òà þó ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà âý?

Áèä ñ¿¿ëèéí 12 æèëèéí òóðø îþóòíû òýòãýëýãò õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Îþóòíû òýòãýëãèéã ñóðëàãàäàà ãàðàìãàé àìæèëò ãàðãàñàí, íèéãìèéí èäýâõ ç¿òãýëòýé õýäèé ÷ çàðäàë ìºíãººð ãà÷èãäàí ñóð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà çàëóó÷óóäàä äîòîîäûí èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõàä íü äýìæëýã áîëãîí ºã÷ áóé þì. 2001 îíä àíõ ýíý òýòãýëãèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæ áàéõàä ýíý òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà ¿íýíäýý áàéãààã¿é. Ýíý öîîðõîéã íºõºõèéí òóëä áèä ýíý àæëûã ñàíàà÷ëàí ýõë¿¿ëñýí. “Ìåðàëè” îþóòíû òýòãýëýãò õºòºëáºðèéí õóâüä 4 æèëèéí ºìíººñ õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýñýí àíõíû òýòãýëýãò õàìðàãäñàí îþóòíóóä îäîî òºãñºõ êóðñòýý ñóðàëöàæ áàéíà. Ìàíàé òýòãýëýãò õàìðàãäñàí îþóòíóóä íèéãìèéí õºãæëèéí òºñë¿¿äýä àæèëëàäàã áîëñîí íü áàãààð àæèëëàõ, íèéãýìä áóé àñóóäàë áýðõøýýëèéã òàíüæ ìýäðýõ, øèéäâýðëýõ çýðãýýð àìüäðàëààñ ñóðàëöàõ áîëîìæèéã òýäýíä îëãîäîã. “Ìåðàëè” õºòºëáºðò äîëîî õîíîã á¿ðèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýë ìºí áàãòäàã. Áèä îþóòíóóäàä çîðèóëàí ïðàêòèêò òóëãóóðëàñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã ÿâóóëæ òóõàéí îþóòàíä ñóðãóóëèà òºãñººä ñàíõ¿¿ãèéí áîëîîä ìýðãýæëèéí õóâüä ºñ÷ äýâæèõ áîëîìæòîé ñîíèðõñîí àæèëäàà îðîõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëäýã.

Àçèéí ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð èë òîä áàéäëûã õàíãàõ, ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí èë òîä áàéäëûí ò¿íøëýë áàéãóóëàãäñàí áºãººä Çîðèã ñàí ýíý ò¿íøëýëèéí ãèø¿¿í áîëñîí. ªíººãèéí Ìîíãîë óëñûí çàñàãëàëä òà ÿìàð ä¿ãíýëò ºãºõ âý? ò¿íøëýëèéí ãèø¿¿í áàéãóóëëàãûí õóâüä Çîðèã ñàí îäîî ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà?

Ìýäýýæ ìàíàé óëñûí çàñàãëàëûí ñèñòåì ñàéæðàí õºãæèæ áàéíà. Ñàéí çàñàãëàëûí òàëààð àðä èðãýäèéí ìýäëýã îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãàà õèéãäýæ áàéíà. Ãýâ÷ ìýäýýëëèéã óëàìæëàëò õóóðàé àðãà áóþó ëåêö õýëáýðýýð õ¿ðãýæ áóé íü îíîâ÷òîé áóñ ñàíàãääàã. Òèéìýýñ ìàíàé õàìò îëîí ìýäýýëýë õ¿ðãýõ øèíýëýã àðãà õýëáýðèéã ýðýëõèéëæ, ñàíàà÷èëäàã. Ìèíèé áîäëîîð ìàíàé áàéãóóëëàãûí õ¿÷ ÷àäàë äàíäàà çàëóó÷óóäòàé õàìòðàí àæèëëàäàãò îðøäîã. Ìàíàé àæèë÷èä ÷ äàíäàà çàëóó õ¿ì¿¿ñ. Õýäèéãýýð òýä àæèë àìüäðàëûí òóðøëàãà áàãàòàé ÷ ãýñýí áàéíãà ñóð÷ ìýäýõ, øèíèéã ñàíàà÷ëàõ, øèíýëýã àðãà õýëáýðýýð àæëàà ÿâóóëàõ ãýñýí õ¿ñýë çîðèã á¿õèé èõ ýð÷ õ¿÷, ýðìýëçýë òýì¿¿ëýëòýé çàëóóñ.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ÒÁÁ-ààñ õîëóóð ÿâäàã õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòàõ, òýäíèéã èäýâõæ¿¿ëýõýýð ÷àðìàéæ áàéíà. Õóâèéí õýâøèëä, Ìîíãîëûí òîì êîìïàíèóäàä àæèëëàæ áàéãààä ìàíàéä àæèëä îðñîí õ¿ì¿¿ñ áèé. Òýä àëèâàà àñóóäëûã íàäààñ àðàé ººð ºíöãººñ îëæ

52

õàðæ ÷àääàã. Èéì çàëóó÷óóä æèíõýíý øèíý÷ëýã÷ áàéæ ÷àäíà ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà. ªíãºðñºí æèëýýñ ë ôýéñá¿¿ê áîëîí îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ÿìàð ÷óõàë áîëîõûã îéëãîí áàéãóóëëàãûíõàà ôýéñá¿¿ê õóóäñàà èäýâõòýé àæèëëóóëæ, ºíººäºð áàðàã 20 000 ëàéêòàé áîëæ áèä íàðûã äýìæèõ áîëëîî.

ñàÿõàí áîëæ ºíãºðñºí Àðä÷èëñàí îðíóóäûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí ñàéä íàðûí VII áàãà õóðëûí ñàëáàð õóðàëäààí Çàëóó÷óóäûí ôîðóìä òà Çîðèã ñàíã òºëººëæ îðîëöñîí. Ìîíãîëûí çàëóó÷óóä óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýð îðîëöäîã âý?

Çàðèì çàëóó÷óóä ÿìàð íýãýí àñóóäëûã òîìîîð õàðæ ººð÷ëºëò õèéæ ÷àäàõã¿é ãýæ ñ¿ðäýýä æààõàí õóë÷ãàð, íîîìîé õàíääàã. Çîðèã ñàí çàëóó÷óóäûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä èäýâõèéëýí àæèëëàæ “Çàëóó ìàíëàéëàã÷”, “Áàéãàëü îð÷íû ìàíëàéëàã÷” õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Çàëóó ìàíëàéëàã÷ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä çºâõºí ìàíëàéëëûí ñóðãàëò ÿâóóëààä çîãñîõã¿é íýð õ¿íäòýé õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, õýýðèéí àÿëàë õèéõ, õóðàë öóãëààíä îðîëöóóëàõ çýðãýýð äîëîî õîíîã á¿ð îëîí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæ, òýäíèéã èäýâõæ¿¿ëäýã. Õýðýãæýýä àðâàí íýãýí æèë áîëæ áóé ýíýõ¿¿ õºòºëáºðò õàìðàãäààä òºãññºí çàëóó÷óóäûí õóâüä ýíý ñóðãàëò öààøèä òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ñàëáàðûí àëü àëèíä ÷óõàë àæèë ýðõëýõ áýëòãýë ñóóðü íü áîëæ ºãäºã. Òîìîîõîí õóðëûí ¿åýð ìàíàé õºòºëáºðèéí òºãñºã÷èäòýé áè áàéíãà òààðàëääàã ø¿¿.

Àçèéí ñàí íü õóðäàöòàé õºãæèæ áóé Àçèéí óëñ îðíóóäàä àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéã çîðüæ àæèëëàäàã. òàíû áîäëîîð, Ìîíãîëä àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä Àçèéí ñàíãèéí îðóóëñàí ãîë õóâü íýìðèéã õýðõýí ä¿ãíýæ áàéíà âý? Ìºí Àçèéí ñàíãèéí öààøäûí ¿¿ðýã îðîëöîî þóíä ÷èãëýâýë ç¿ãýýð ãýæ áîäîæ áàéíà âý?

Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñûí õºãæèëä ¿íýòýé õóâü íýìðýý îðóóëæ, íºëºº á¿õèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýýð èðñýí. Áèä Ìîíãîë îðíûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãî, õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé àëü áîëîõ îëîí øèíý õ¿ì¿¿ñ, øèíý áàéãóóëëàãà, êîìïàíèóä, çàñãèéí ãàçðóóäûã Ìîíãîë Óëñàä óðèí äóóäàæ òýäíèé íººö õ¿÷èéã àøèãëàõ õýðýãòýé. Õýðýâ Òà àðä÷èëàëä èòãýäýã áîë Ìîíãîë Óëñàä ñààòàí ìîðèë ãýæ áè õýëíý. Áèä àðä÷èëñàí áóñ õî¸ð òîì ã¿ðíèé äóíä îðøäîã áîëîõîîð Ìîíãîë Óëñàä àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ õýö¿¿ ãýæ õàðàãäàæ ìàãàäã¿é. Ìîíãîë÷óóä áèä îëîí õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä õîë õºíäèé ñàíàãääàã áàéæ áîëíî. Èéìýýñ ãàäààä åðòºíöºä ýõ îðíîî èë¿¿ ñàéí ñóðòàë÷èëæ ÷àäâàë ººðèéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéíà ãýæ áè ñàíàäàã. Áèä Ìîíãîë Óëñûíõàà õºãæëèéí òºëºº èõèéã õèéæ, ýåðýã ººð÷ëºëòèéã àâ÷ðàõûí òºëºº àæèëëàõ áîëíî.

ÕÎÒ

ÒªËªÂËªËÒ

çÀÑÀÃËÀË

54

òà óëñ òºðä îëîí æèë ¿ð á¿òýýëòýé õ¿÷èí ç¿òãýæ, íýð õ¿íäòýé îëîí àëáà õàøèæ èðëýý. Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí óäèðäàã÷äûí íýãíèé õóâüä Ìîíãîë óëñàä àðä÷èëëûã ã¿íçãèéð¿¿ëæ áýõæ¿¿ëýõýä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã òàíü ¿íýëæ, 2009 îíä Ìîíãîë óëñûí Áààòàð öîë îëãîñîí. ýíý á¿õ öàã õóãàöààíä Ìîíãîë óëñ õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðýâ?

ªíãºðñºí õîðèí æèëèéí õóãàöààíä áèäíèé õ¿ðñýí õàìãèéí ÷óõàë àìæèëò áîë ñîíãóóëèéí øèíý òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí ÿâäàë. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òºð çàñãàà ººðñäºº øóóä ñîíãîõ òîãòîëöîî õýâøèæ òîãòëîî. Òóõàéëáàë, ýíý òîãòîëöîîãîîð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí, ÓÈÕ-ûí áîëîí îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéã òóñ á¿ð çóðãààí óäàà ÿâóóëààä áàéíà.

òà óèõ-ä ãóðâàíòàà ñîíãîãäñîí. ãýõäýý òà 2012 îíû óèõ-ûí ñîíãóóëüä íýð äýâøèõã¿éãýýð íèéñëýëèéí çàñàã äàðãûí àëáàí òóøààëä ºðñºëäºõººð øèéäñýí. òà ÿàãààä èéì øèéäâýð ãàðãàõ áîëîâ?

ÝÐÄÝÍÈÉÍ ÁÀÒ-¯¯ËÍÈÉÑËÝËÈÉÍ ÇÀÑÀÃ ÄÀÐÃÀ ÁªÃªªÄ ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒÛÍ ÇÀÕÈÐÀÃ×


Áè íóòãèéí óäèðäëàãà ñóë äîðîé áàéãààä ñàíàà çîâäîã áàéëàà. Òýãýýä îðîí íóòãèéí òºâøèíä àðä÷èëëûã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, õàìãààëàõ íü ýõëýëèéí íýí ÷óõàë öýã áîëîõûã óõààð÷ îéëãîñîí þì. Æèøýýëáýë, Óëààíáààòàðò õóâèéí ýðõ àøèã, ñîíèðõëûí òºëºº óëàéðàí õººöºëääºã õ¿÷èí, ýëèò á¿ëýãëýë¿¿äèéí íºëºº ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí. Òýä îðîí íóòãèéí àðä èðãýäèéã òºëººëºõ ¸ñòîéãîî îð òàñ óìàðòñàí áàéâ. Ýíý íºõöºë áàéäëûã ººð÷ëºõèéí òóëä áè íèéñëýëèéí çàñàã äàðãàä íýðýý äýâø¿¿ëñýí.

õîòûí çàõèðàã÷ààð àæèëëàñàí íýã æèëèéí äîòîð óëààíáààòàðò ýðñ ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéãàà íü í¿äýíä èëò áàéíà. óäèðäàõ ÷àäâàð ìýäýãäýõ¿éö ñàéæèðñàí, äýä á¿òýö õºãæèæ áàéíà, èë òîä, íýýëòòýé àæèëëàæ áàéíà. òà óëààíáààòàð õîòûí Çàõèðàã÷èéí õóâüä îëîëò àìæèëòàà áîëîí öààøèä òóëãàðàõ ñîðèëòóóäûã äóðäàíà óó.

Õàìãèéí èõ ñýòãýë çîâîîæ áóé ç¿éë áîë ºíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä ÿâæ èðñýí ñóë äîðîé çàñàãëàë þì. Íóòãèéí óäèðäëàãûí çîðèëãî áîë òóõàéí îðîí íóòãèéí àðä èðãýäýä àðèëæààíû áàíê, äýëã¿¿ð õîðøîîíû íýãýí àäèë èë òîä íýýëòòýé, õ¿íä ñóðòàëã¿é õ¿÷èí ç¿òãýæ ¿éë÷ëýõ ÿâäàë. ªíººäºð èðãýäèéí ñýòãýõ¿é ººð÷ëºãäºæ Óëààíáààòàð õîòûí çàñàã çàõèðãàà îëîí íèéòýä ¿éë÷ëýõèéí òºëºº áàéíà ãýäýãò èòãýæ ýõýëñýí. Õ¿ì¿¿ñ áàéøèí áàðèëãà áàðèõ çºâøººðºë, ãàçàð ýçýìøèõ, òºñºâòýé õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéíà. Æèøýýëáýë, áèä áàðèëãà áàðèõ çºâøººðºë îëãîõ ¿éë ÿâöûã îëîí íèéòýä íýýëòòýé áîëãîëîî. Ìàíàéä áàðèëãûí çºâøººðºë îëãîõ òåõíèêèéí ìýðãýæëèéí õîðîî áèé. Ýíý õîðîî òîãòìîë õóðàëääàã. Áèä èë òîä, íýýëòòýé áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ýäãýýð õóðàëäààíûã îëîí íèéòýä øóóä ìýäýýëýí õ¿ðãýæ áàéõààð òºëºâëºñºí. Áèä ãàçðûí çºâøººðºë îëãîõ àñóóäëààð ÷ èéì òºëºâëºãººòýé áàéãàà.

òà õîòûí ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð îíöãîé àíõààð÷, ãîë áîäëîãîî áîëãîí, àíõààðàë òºâëºð¿¿ëñýí. Àíó-ûí Àçèéí ñàí óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëîë äàõü íèéòèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õîòûí çàõèðãààã äýìæèí àæèëëàæ áàéíà. óëààíáààòàð õîòûí çàõèðãààíû ç¿ãýýñ ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð õýòèéí ÿìàð çîðèëãî òàâüñàí áý? Àçèéí ñàí ãýð õîðîîëëûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõûí òóëä ÿìàð òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëáýë çîõèõ âý?

Þóíû ºìíº áèäíèé àæëûã äýìæèæ, èðãýäèéí îðîëöîîòîé ãàçðûí çóðàãëàë õèéõýä òóñàëæ áàéãààä íü Àçèéí ñàí, òàíàé õàìò îëîíä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Ýíý çóðàãëàë íü öààøäàà ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð áèäíèé òºëºâëºñºí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ãîë ñóóðü áîëíî. Àçèéí ñàí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ òàëààð ¿ëýìæ òóðøëàãàòàé îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà. Ãýð õîðîîëëûí òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõã¿éãýýð Óëààíáààòàð õîòîä òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýë¿¿äèéã øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿éã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òà íàð îéëãîñîí. Àçèéí ñàí ñàÿõàí áàéãóóëàãäñàí çàõèðàã÷èéí ãýð õîðîîëîë äàõü àæëûí àëáàäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä ìºí òóñàëæ áàéãàà. Ýíý áîë áàñ ÷óõàë àæèë. Òèéìýýñ Àçèéí ñàí ýíý àñóóäëûã áèäíýýñ ÷ ò¿ð¿¿ëæ õàðààä, áàéäëûã ñàéæðóóëàõààð àæèëëààä ýõýëñýíä áè òóéëûí èõ áàÿðòàé áàéíà.

Áèä àâëèãûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõààð õîòûí çàõèðãààòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîë óëñàä àâëèãûí áàéäàë ºíººäºð ÿìàð áàéãàà ãýæ òà áîäîæ

56

áàéíà?. Àâëèãûí ò¿âøèíã áóóðóóëàõ áóþó óñòãàõûí òóëä õîòûí çàõèðãàà ÿìàð ÷èãëýëèéã íýí òýðã¿¿íä áàðèìòàëæ áàéãàà âý?

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Åðºíõèéëºã÷ Ýëáýãäîðæèéí óäèðäëàãûí äîð àâëèãûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà ¿íýõýýð èäýâõæñýí. ÓÈÕ àâëèãûí ýñðýã ÷èãëýñýí õýä õýäýí õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëæ áàòàëëàà. Óëààíáààòàð õîòîä àâëèãààñ ñýðãèéëýõ õ¿ðýýíä õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë øèéäâýð ãàðãàõàä èðãýäèéã îðîëöóóëàõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Æèøýýëáýë, òºñâèéí òºëºâëºëò, õýðýãæèëò, áàðèëãà áàðèõ áîëîí ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ áîðëóóëàõ çºâøººðºë àâàõàä èðãýäèéí îðîëöîîã çààâàë øààðäàõ áîëñîí. ¯¿íèé çýðýãöýý áèä èë òîä íýýëòòýé áàéäëûã ýðõýìëýí òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã îëîí íèéòýä òàñðàëòã¿é ìýäýýëýõèéã çîðèëãî áîëãîäîã. ªìíºõ öàõèëãààí, äóëààíû øóãàìûí çàñâàðûí òºñºâ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã îëîí íèéòýýñ íóóäàã áàéñàí. Ó÷èð íü õºðºíãèéí ýíý ýõ ¿¿ñâýðòýé õîëáîîòîéãîîð àâëèãà ãàðäàãòàé õîëáîîòîé. Áèä òºðèéí ¿éë÷èëãýýã Óëààíáààòàðûí øèëäýã äýëã¿¿ð¿¿äèéí çýðýã çèíäààíä õ¿ðãýõ ¸ñòîé. Èíãýñíýýð ìóó ¿éë÷èëãýýíýýñ áîëæ èðãýä õàõóóëü ºãººä áàéõ øààðäëàãàã¿é áîëíî.

Àçèéí ñàí Ìîíãîë óëñàä àæëàà äºíãºæ ýõë¿¿ëæ áàéõ ¿åäýý çàëóó ìàíëàéëàã÷äûã äýìæäýã áàéñàí. îäîî òóñ ñàí Àçè äàõü 18 ñàëáàðààð äàìæóóëàí çàëóó ìàíëàéëàã÷äàä çîðèóëñàí ìàíëàéëëûí øèíý õºòºëáºðèéã äàõèí ýõë¿¿ëýýä áàéíà. Ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí çàëóó ìàíëàéëàã÷äàä òà ÿìàð çºâëºãºº ºãºõ âý?

Àëèâàà òºð çàñàãò õýýë õàõóóëü àâäàã õóâèà õè÷ýýñýí õýñýã á¿ëýã õ¿í áàéäàã íü ¿íýí. Ãàäààäûí îëîí óëñ îðîíä öººí òîîíû àâëèãà÷ áàéãàà, ãýõäýý òýä õèéñýí ¿éëäëèéíõýý òºëºº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãàà ìýääýã þì. Õàðèí Ìîíãîë Óëñàä àâëèãà õàâòãàéð÷èõñàí ó÷ðààñ íèéãìèéí õýì õýìæýý þì øèã áîë÷èõñîí áàéíà. Ýöñèéí á¿ëýãò àâëèãà íü òºð çàñãèéã îëîí íèéòèéí ýðõ àøãèéí ýñðýã àæèëëàõàä õ¿ðãýäýã. Òºð çàñàã àðä ò¿ìíèéõýý äàéñàí áîëæ áàéíà. Ýíý íü àðä÷èëëûí ãîë çàð÷ìóóäûã ñ¿éòãýí íóðààæ áàéãàà þì. Òèéìýýñ íýãýíò óëñ òºðä õ¿÷èí ç¿òãýõýýð øèéäñýí ë áîë ººðèéãºº îëîí íèéòèéí àøèã òóñûí òºëºº çîðèóëàõ ̧ ñòîé ãýæ çàëóó ¿åäýý çºâëºìººð áàéíà. Óëñ òºð÷ áîë ëàì õ¿íòýé òºñòýé. Ëàì íàð õóâèéíõàà ñîíèðõëûã ýðõýìä ¿çäýãã¿é, õ¿íèé òºëºº ë ãýæ ÿâäàã, õ¿ì¿¿ñèéí ñàéí ñàéõíû òóñûí òóëä çàëáèðäàã. Óëñ òºð÷èä ëàì íàðûí íýãýí àäèë ººðñäèéíõºº áóñ, õàðèí îëíû òóñûí òóëä áîääîã áàéõ ¸ñòîé. Ýðãýí òîéðíû òàíü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë ñàéæèðñàí öàãò ººðñäºº àìæèëòàíä õ¿ð÷, àìüäðàë ñàéæèðíà ãýäãèéã îéëãîõ õýðýãòýé.

äàðààãèéí õîðèí æèëä Ìîíãîë óëñàä òóëãàðàõ ñîðèëò þó áàéõ áîë îî? ýäãýýð ñîðèëòûã äàâàí òóóëàõàä Àçèéí ñàí ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëíà ãýæ òà áîäîæ áàéíà?

Òà á¿õíèéã îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààã èë¿¿ ¿ð àøèãòàé, òóõàéí îðîí íóòãèéíõàà øèëäýã ñàéí äýëã¿¿ð øèã, ñóïåðìàðêåò øèã ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áîëîõîä íü äýìæýýñýé, øèëäýã óð ÷àäâàð ýçýìøèæ, çºâ àðãà÷ëàëûã õýðýãëýí îëîí íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé ñàéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýäýã áîëîõîä íü òóñëàõûã õ¿ñýæ áàéíà. Æèøýýëáýë, áè Àçèéí ñàíòàé õàìòàð÷ îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿äèéã àðä èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ¿éë÷èëãýýãýýð íü øàëãàðóóëäàã ºðñºëäººíò ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëìààð áàéãàà. Õàìãèéí ñàéí áîëîí õàìãèéí ìóó àæèëëàæ áàéãàà çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿äèéã òîäîðõîéëîîä îëîí íèéòýä ìýäýýëæ áàéõ íü ÷óõàë.

ÁÀÉÃÀËÜ

ÕÀÌÃÀÀËÀË

58

Ìîíãîë óëñ áàéãàëèéí àñàð èõ íººöòýé, ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ºñºëò á¿õèé îðîí áîëëîî. Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí õóâüä, áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëòòàé õîëáîîòîé õ¿íäðýë áýðõøýýë, áîëîìæ áîëîëöîîã òà þó ãýæ õàðæ áàéíà âý?

Õýäýí ìÿíãàí æèë áèø þìàà ãýõýä õýäýí çóóí æèëèéí òóðø áàéãàëèàñ øóóä õàìààðàëòàé àìüäàð÷ èðñýí í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóä õàíãàé äýëõèéäýý ñ¿ñýãëýí, áàéãàëü äýëõèéòýéãýý õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé àìüäàð÷ èðñýí àðä ò¿ìýí áèëýý. Åð íü ìîíãîë÷óóä áèä áàéãàëüä ýýëòýé õºãæëèéã áèé áîëãîõ áàéãàëü õàìãààëëûí óëàìæëàëò ìýäëýã, çàí çàíøèëòàé õ¿ì¿¿ñ. Ãýâ÷ ºíãºðñºí àðàâ ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, äîðîéòîë íýìýãäýæ, áàéãàëü îð÷íû îëîí àñóóäàë í¿¿ðëýýä áàéíà. Áèä èõ õóâü òàâèëàíòàé õ¿ì¿¿ñ, þó ãýâýë ãóðâàí ñàÿ õ¿ðýõã¿é öººí õ¿í àìòàé, íýã õ¿íä íîîãäîõ ãàçàð íóòàã èõòýé, õ¿í àìûí õàìãèéí ñèéðýã ñóóðüøèëòàé óëñ. Óíàãàí òºðõººðºº õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãòàé áèä áàñ àçòàé. Ãýñýí õýäèé ÷ äýëõèé íèéòýä í¿¿ðëýýä áóé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ìàíàé îðîí èë¿¿ èõ ºðòºãäºæ áàéãàà áèëýý. Ò¿¿í÷ëýí

ÑÀÍÆÀÀÑ¯ÐÝÍÃÈÉÍ ÎÞÓÍÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØ¯¯Í, ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÍÎÃÎÎÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÑÀÉÄ


õîò ñóóðèí ãàçðóóä, ÿëàíãóÿà íèéñëýë õîòîä áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, äîðîéòîë èë¿¿ òîä àæèãëàãäàæ áàéíà. Óëààíáààòàðûí õîòûí õ¿í àìûí òýí õàãàñ íü öýâýð, áîõèð óñíû øóãàìä õîëáîãäîîã¿é ãýð õîðîîëîëä àìüäàðäàã. Õàðèí õºäºº îðîí íóòàãò áè÷èë óóðõàéí îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýëòýé áàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóä ºíãºðñºí 20 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ¿¿ñëýý.

1990 îíîîñ õîéø çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã, àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿åä áèäýíä îëîí áýðõøýýë ñîðèëòóóä òóëãàð÷ áàéñàí. Ýíý ¿åä àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõ, îðëîãî áèé áîëãîõ ÿâäëûã ÷óõàë÷èëæ áàéñíààñ áèø áàéãàëü îð÷íîî õàéõðàëã¿é îðõèãäóóëñàí þì. ªíãºðñºí çóðãàà, äîëîîí æèëèéí òóðø ýäèéí çàñàã áàéíãà, õóðäàöòàé ºñ÷ áàéñàí ó÷èð Çàñãèéí ãàçàð áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé, òîãòâîðòîé ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ áîäëîãî áàðèìòëàõ áîëîâ.

ßëàíãóÿà, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, àðä èðãýäèéí ç¿ãýýñ áàéãàëü õàìãààëàëä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºã÷, áàéãàëüä ýýëòýé õºãæëèéã ÷óõàë÷èëæ áàéíà. Áàéãàëü äýëõèéãýýñ øóóä õàðààò àìüäàðäàã ìàë÷èä óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ãàçàð íóòàã íü õýðõýí äîðîéòîæ, áîõèðäîæ áóéã õàðààä óóë óóðõàéã äýìæèõýý áîëèâ. Ãýâ÷, õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é ìàíàé ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä óóë óóðõàé ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ó÷èð óóë óóðõàéãààñ çàéëñõèéõèéí îðîíä õàðèí èë¿¿ õàðèóöëàãàòàé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ ̧ ñòîé.

15 æèëèéí ºìíº àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîîãóóð, àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä õ¿íäðýëòýé áàéõ òýð ¿åä áèä ýíý òàëààð ÿðüæ ÷àääàãã¿é áàéëàà. Õàðèí îäîî áîë óóë óóðõàéí êîìïàíèóäààñ èë¿¿ õàòóó øààðäëàãà á¿õèé ñòàíäàðòûã äàãàæ ìºðäºõ, õàðèóöëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéã øààðäàõ áîëîìæòîé áîëñîí. Õýðâýý òàíàé òºñºë áàéãàëü îð÷èíä ýýëã¿é áîë áèä ýíý òºñëººñ òàòãàëçàíà. “Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàâ á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé” õóóëü õýäýí æèëèéí ºìíº áàòëàãäñíààð òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õýìæýý ààæìààð íýìýãäýæ áàéíà. Íóòàã äýâñãýðèéíõýý 30 õóâèéã ¿íäýñíèé òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã áîëãîíî ãýæ 1990-ýýä îíû ýõýýð áèä àìëàëò àâñàí. Îäîî 17 îð÷èì õóâèéã íü õàìãààëàëòàä àâ÷ýý. Íýã òàëààñ ýíý íü ñàéí ìýäýý áîëîâ÷ íºãºº òàëààð

60

òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò èë¿¿ îíîâ÷òîé óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

õàðèóöëàãàòàé óóë óóðõàéã äýìæèõ, íºõºí ñýðãýýëòèéí ÷èãëýëýýð Çàñãèéí ãàçðààñ ÿìàð áîäëîãî, ÷èãëýë áàðèìòàëæ áàéíà âý?

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëò ºíººã õ¿ðòýë òóëãàìäñàí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. 2008 îíûã õ¿ðòýë áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëò õèéõ òóñãàé ñòàíäàðò áàéäàãã¿é áàéñàí. Õàðèí 2008 îíä íºõºí ñýðãýýëòèéí øèíý ñòàíäàðòûã áàòàëñíààð óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëò, õààëò áîëîí õàÿãäëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð ºíººäºð áèä ìàø øàðãóó àæèëëàæ áàéíà.

Áèä îäîî íºõºí ñýðãýýõ øààðäëàãàòàé, ýâäýð÷ ñ¿éäñýí ãàçàð íóòãèéã õàðóóëñàí ãàçðûí çóðàãòàé áîëëîî. Óóë óóðõàéí îëáîðëîëò ÿâàãäààä, íºõºí ñýðãýýëò õèéãäýýã¿é õàÿãäñàí 600 îð÷èì ãàçàð òîîëîãäîâ. Ò¿¿í÷ëýí áèä óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí äàãàæ ìºðäºõ áàéãàëü îð÷íû àóäèòûã áàòëàí ãàðãààä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí êîìïàíèóä íü óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîí õýðýãæèëòýä íü õÿíàëò ¿íýëãýý õèéæ, áàéãàëü îð÷íû õàðèóöëàãàà áèåë¿¿ëýõýä íü òóñëàõ þì. Áàéãàëü îð÷íû íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òàéëàíã ÿàì õÿíàæ, áàòàëäàã. Ãýòýë ìàíàé öººõºí õýäýí àæèë÷èä õàéãóóëûí 3000, àøèãëàëòûí 1000 ëèöåíçèéã õÿíàäàã ó÷ðààñ ¿ð ä¿í ìóóòàé. Òèéìýýñ áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí êîìïàíèóä óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí áàéãàëü îð÷íû òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçàð áîëîí êîìïàíèóäàä àëü àëèíä íü òóñëàíà ãýñýí ¿ã.

òà Àíó-ûí Àçèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí “Àçè òèâä Àìåðèêèéí ¿¿ðýã” ñýäýâò õóðàëä õàìðàãäàæ áàéñàí. Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëãèéã õ¿ðòñýí ýõíèé õ¿ì¿¿ñèéí íýã áàéñíû õóâüä òýð ¿åý ýðãýýä íýã äóðñàõ óó?

1999 îíä ìèíèé áèå íî¸í Ï.Öàãààíû õàìò ßïîí óëñàä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí “Àçè òèâä Àìåðèêèéí ¿¿ðýã” õóðàëä îðîëöñîí. Óëñ òºðä äºíãºæ õºë òàâèàä áàéñàí ìèíèé õóâüä èõ ñîíèðõîëòîé ÷óõàë õóðàë áàéëàà. Ìîíãîë Óëñ 1990 îíûã õ¿ðòýë òóñãààðëàãäìàë, õààëòòàé óëñ áàéñàí áîëîõîîð äýëõèé íèéò áèäíèé ºìíº íýýëòòýé áîëîõîä ìîíãîë÷óóä áèäýíä ñóðàõ ç¿éë ìàø èõ áàéâ.

2002 îíä Àçèéí ñàíãèéí çîõèîí áàéãóóëñàí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, õºãæèëä õ¿ðýõ ãàðöûí òàëààð çîõèîãäñîí íýãýí áàãà õóðëûã áè áàñ ñàíàæ áàéíà. Ýíý õóðàëä íýð õ¿íäòýé, ìýäëýã òóðøëàãàòàé îëîí õ¿ì¿¿ñ èëòãýë òàâüñàí. Ýíý õóðàëä îðîëöîõîîð áýëòãýæ ñóäàëãàà õèéñíýýð Ìîíãîëûí õºãæëèéí çàìûã îëæ õàðàõàä òóñàëñàí þì. 2003 îíä Ýéçåíõàóðûí òýòãýëãýýð ÀÍÓ-ä ñóðàëöàæ áàéõäàà Ñàí Ôðàíöèñêî õîò äàõü Àçèéí ñàíãèéí òºâ áàéðààð çî÷èëñîí ìèíü îäîî ÷ ñàíààíä òîäõîí áàéíà.

Àçèéí ñàí Ìîíãîëûí çàëóó ìàíëàéëàã÷äûí òîäðóóëàõ ñàíàà÷èëãûã øèíýýð õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ áàéíà. ýíýõ¿¿ øèíý õºòºëáºðèéã ÿâóóëàõàä áèä ÿìàð àñóóäàëä èë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëàõ ¸ñòîé âý?


Ìàíëàéëàã÷ çàëóó ¿åèéã áýëòãýõ íü ìàø ÷óõàë. Ìèíèé áèå Ýéçýíõàóðûí òýòãýëýãò õºòºëáºð áîëîí “Ìàðãààøèéí ìàíëàéëàã÷èä” õºòºëáºðò õàìðàãäñàíààð ººðººð ñýòãýõýä ñóðàëöñàí. Ìàíàé Çîðèã Ñàí ìàíëàéëëûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä 10 ãàðóé æèëèéí í¿¿ð ¿çëýý. Ìºí “Áàéãàëü îð÷íû Çàëóó ìàíëàéëàã÷” õºòºëáºð ýõë¿¿ëýýä îäîî ãóðàâ äàõü æèëäýý ÿâæ áàéíà. Ýíý îíû ñ¿¿ëýýð áèä õºäººãèéí çàëóóñò çîðèóëàí 21 àéìàãò ñóðãàëò ÿâóóëíà. Çàëóó÷óóäàä èéì òºðëèéí õºòºëáºð èõ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã òóë òýä ÷ èõ òàëàðõàëòàé õàíääàã þì.

óèõ-ä îëîí óäàà ñîíãîãäîí àæèëëàæ áàéãààãèéí õóâüä òà àâëèãûí ýñðýã òýìöëèéí òýðã¿¿í ýãíýýíä ÿâæ èðñýí. ßìàð àõèö äýâøèë ãàð÷ áàéíà âý?

Íàìàéã 1998 îíä ÓÈÕ-ä àíõ ñîíãîãäîí îðæ èðýõ ¿åä àâëèãàòàé òýìöýõ áîëîí ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë íýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áàéãààã¿é. Àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí òºñëèéã 1999 îíû òºãñãºëººð ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüñàí. Áè òýð òºñºëä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ãèø¿¿äèéí íýã. Ãýâ÷ ýíý õóóëèéã áàòëàõ óëñ òºðèéí õ¿ñýë çîðèã áàéãààã¿é ó÷ðààñ 2004 îíûã õ¿ðòýë äàðàãäñàí ò¿¿õòýé. Èõ ýâñëèéí Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäñàíû äàðàà ë àâëèãàòàé òýìöýõ õóóëü 2006 îíä áàòëàãäàæ, Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàð 2007 îíä áàéãóóëàãäàâ. ¯¿íýýñ õîéø òºðèéí àëáàí õààã÷èä õºðºíãº îðëîãûí ìýä¿¿ëãýý æèë áîëãîí ãàðãàæ áàéíà. Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë áà ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ õýäýí æèëèéí ºìíº áàòëàãäëàà. Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí õóóëü æèëèéí ºìíº ãàðëàà. Õóóëü ýðõ ç¿éí õóâüä 2005-2006 îíòîé õàðüöóóëàõàä äýâøèë ãàðñàí íü íààøòàé ¿ð ä¿í õýäèé ÷ àâëèãàòàé òýìöýõ àñóóäàë ººðºº èõ õ¿íä, òýãýýä ÷ ¿ð ä¿í, àìæèëò íýã ºäðèéí äîòîð ãàðäàãã¿é.

62

òà àðä÷èëñàí õºäºëãººíèé àíõäàã÷ ãèø¿¿äèéí íýã áàéëàà. ªíººãèéí Àðä÷èëñàí íàìûí ñóóðü áóþó ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã äýìæèã÷ àíõíû óëñ òºðèéí íàì áîëæ áàéñàí Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé äýâøëèéí íàìûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äèéí íýã íü ìºí òà. ×óõàì ÿàãààä Àðä÷èëñàí õºäºëãººíä îðîëöîõ áîëñîí òóõàéãàà áîëîí òýð ¿åèéíõýý ñýòãýãäëýýñ ýðãýí äóðñàíà óó?

Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë òóõàéí ¿åä Ç¿¿í Åâðîï áîëîí Îðîñ óëñàä ºðíºæ áàéñàí àðä÷èëëûí òºëººõ òýìöëèéí íýã òóñãàë áàéñàí ãýæ áè áîääîã. Ìèíèé õóâüä òýð ¿åäýý ÿã òàã áîäñîí þìã¿é, ç¿ðõ ñýòãýëýý ë äàãàñàí. Ãóäàìæèíä æàãñààë áîëæ áàéõàä áè îãò ýðãýëçýëã¿éãýýð íýãäñýí íü áèä á¿ãä àëü õýäèéí áýëýí áîë÷èõñîí, ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéã õ¿ëýýæ áàéñíû èëðýë ãýñýí ¿ã. Òóõàéí ¿åä ãàäààäàä ñóðàëöàæ áàéñàí îëîí çàëóó÷óóä ýíýõ¿¿ õºäºëãººíèéã õîøóó÷èëñàí. Ãåðìàíä ñóðàëöàæ áàéñàí ìèíèé àäèë Ç¿¿í Åâðîïûí îðíóóä áîëîí Îðîñò ñóðàëöäàã, äýëõèé äàõèíä þó áîëæ áàéãàà òàëààð ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæòîé áàéñàí îëîí îþóòíóóä òýð ¿åä àðä÷èëñàí õºäºëãººíä íýãäýí,

ÎÉÄÎÂÛÍ ÝÍÕÒÓßÀÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÇÀÕÈÐÀË


ãóäàìæèíä æàãñ÷ áàéëàà. Áèä õóó÷èí òîãòîëöîîã öààøèä õ¿ëýýí çºâøººð÷ ÷àäàõã¿é áàéñàí þì.

1996 îíû ñîíãóóëèàð óèõ-ä ñîíãîãäñîí íàéìàí ýìýãòýé ãèø¿¿íèé íýã íü òà áîëæ, 1996-2000 îíóóäàä óèõ-ä îðæ àæèëëàñàí. òóõàéí ¿åä óèõ-ûí ýìýãòýé ãèø¿¿íýýð àæèëëàõ ÿìàð áàéâ? ªíººãèéí Ìîíãîëûí óëñ òºð äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã òà õýðõýí ä¿ãíýõ âý?

1996-2000 îíû ÓÈÕ íèëýýä òºâºãòýé ïàðëàìåíò áàéñàí ë äàà. Àðä÷èëñàí íàì ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëüä àíõ óäàà ÿëæ, ººðèéí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí. 1990 îíä õóó÷èí ñîöèàëèñò òîãòîëöîî íóðàí óíàñíààñ õîéø àíõ óäàà Çàñãèéí ýðõ ººð óëñ òºðèéí õ¿÷èíä øèëæñýí íü ýíý. Ãýõäýý êîììóíèñò äýãëýìèéí ¿åä òºðèéí ýðõ áàðüæ áàéñàí Õóâüñãàëò íàì àñàð õ¿÷òýé ñºðºã õ¿÷èí áàéâ. ÓÈÕ-ä õî¸ð íàì îéðîëöîî ñóóäàëòàé, áàðàã õ¿÷ òýíö¿¿ áàéñàí íü óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëûã áèé áîëãîæ, çàñãèéí ãàçðûã äºðâºí ÷ óäàà îãöðóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéñàí. Àðä÷èëñàí íàìààñ ñîíãîãäñîí ýìýãòýé ãèø¿¿ä íàìûíõàà õ¿÷èéã ñóëðóóëàõã¿éí òóëä íàìûí ä¿ðýì æóðàìä áàðèãäàæ áàéñíààñ áèä áèåý äààñàí äóó õîîëîé áîëæ ÷àäààã¿é. Òóõàéí ¿åä ýí òýðã¿¿íä Àðä÷èëñàí íàìûí Çàñãèéí ãàçðûã äýìæèõ íü ÷óõàë áàéñàí þì. Õàðèí ºíººäºð áîë ÓÈÕ-ä ýìýãòýé ãèø¿¿ä õàâüã¿é èë¿¿ áèåý äààñàí ¿¿ðýãòýé îðîëöîæ ÷àäàæ áàéãààã õàðæ áàéíà.

Ýìýãòýé÷¿¿ä ïàðëàìåíòûã èë¿¿ íýýëòòýé, èë òîä áîëãîñîí ãýæ áè õóâüäàà áîääîã. Áèä ïàðëàìåíò äàõü ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí á¿ëãèéã àíõ óäàà áàéãóóëæ, òºðä ã¿éöýòãýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ýìýãòýé ìàíëàéëàã÷äûã ÷àäàâõæóóëàõ àíõíû ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéëàà. Òóõàéí ¿åä õ¿ì¿¿ñ ¿¿íä íýã èõ à÷ õîëáîãäîë ºãººã¿é ë äýý. Ýìýãòýé÷¿¿ä, òýð äóíäàà äóíä, ò¿âøèíä àæèëëàæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéã äàðààãèéí øàòàíä ãàðàõàä íü áýëòãýõ çîðèëãîîð çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºðò òóñãàãäñàíû äàãóó ë õèéñýí àæèë. ªìíº íü èðãýäèéí ç¿ãýýñ ÓÈÕ, ãèø¿¿äòýé õàðèëöàõ, ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ ÿìàð ÷ àðãà ìåõàíèçì áàéõã¿é áàéñíûã áèä ººð÷èëæ, ãèø¿¿äèéã ñîíãîã÷èäòîé íü õîëáîõ çîðèëãîîð ñîíãîã÷äûíõ íü äóíäààñ íýã íýã òóñëàõ òîìèëîí àæèëëóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí. Ò¿¿í÷ëýí ÓÈÕ äàõü ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí á¿ëãýýñ ñàíàà÷ëàí äàäëàãàæèã÷ õºòºëáºðèéã àíõ õýðýãæ¿¿ëñýí. Òóõàéí ¿åäýý õýí ÷ àíçààðààã¿é ýíýõ¿¿ æèæèã þì øèã àæëóóä öààøäûí òîìîîõîí ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëòèéí ¿íäýñ ñóóðü áîëñîí äîî.

Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé íèéãìèéí àíõíû áàéãóóëëàãà áîëîõ ëèáåðàë ýìýãòýé÷¿¿äèéí îþóíû ñàíã òà ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí. òýð öàãààñ õîéø ýíý ñàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàìãèéí òîì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áîëæ, óëìààð àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ áîëîí èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð Ìîíãîëäîî òýðã¿¿ëýõ áîëëîî. ×óõàì ÿàãààä òà ýíý ñàíã áàéãóóëàõ áîëîâ? îëñîí àìæèëò, òýðã¿¿ëýõ çîðèëòûíõîî òàëààð ÿðèíà óó?

Ýðãýýä ë 1990 îíû ýõýí ¿åèéã ñºõºõ õýðýãòýé áîëîõ íü. Áèäíèéã ãóäàìæèíä æàãñààë öóãëààí õèéæ áàéõàä îëîí ýìýãòýé÷¿¿ä îðîëöîæ áàéñàí ÷ òýäíèé îðóóëñàí õóâü íýìðèéã õýí ÷ òîîãîîã¿é. Óðüä íü ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿åä Ìîíãîëûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õîëáîî õýìýýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãà àæèëëàæ áàéñàí áºãººä á¿õ ýìýãòýé÷¿¿äèéã õîëáîîíûõîî ãèø¿¿í ãýæ ¿çäýã áàéâ. Òýãýýä ýíý õîëáîîã øèíý÷ëýõ õóðàëäàà áèäíèéã îðîëöóóëàõààð óðüñàí þì. Ãýâ÷ ýíý áàéãóóëëàãà íü óëñ òºðèéí íàìûí õàæóóä

64

áàéãóóëàãäñàí õàâñàðãà áàéãóóëëàãà áàéñàí ó÷ðààñ òýäíèé óëàìæëàëò ñýòãýëãýýã ººð÷ëºõºä àìàðã¿é áàéñàí áîëîõîîð ººðñäºº áèå äààñàí, íàì áóñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõààð øèéäñýí. Õàðèí ÿìàð ñòàòóñ, ¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãà áàéæ áîëîõ òàëààð íèëýýä ñóäàëãàà õèéæ, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð îéëãîëò, ìýäëýãòýé áîëæ, ÒÁÁ-ûíõàà äîòîîä æóðàì, ä¿ðìèéã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí æèøèãò íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëàâ. Àíõíààñàà ñàéí äîòîîä æóðàìòàé áàéñàí íü áèäíèéã àæëûí ãàðààãàà àìæèëòòàé ýõë¿¿ëýõýä èõ òóñ áîëñîí ãýæ áîääîã.

Áèä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä óëñ òºð äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä àíõààðàí ýìýãòýé óëñ òºð÷èäòýé õàìòàð÷ àæèëëàñàí. Ñîíãîã÷äûí áîëîâñðîëûã íýìýãä¿¿ëýõ, èðãýíèé íèéãìèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã ÷àäàâõæóóëàõ àíõíû ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ, áàðàã á¿õ àéìàã, ñóìäóóäàä õ¿ð÷ àæèëëàæ ÷àäñàí áîëîõîîð ìàíàé ÒÁÁ òóí õóðäàí õóãàöààíä ºðãºæèí òýëñýí.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýâñýë, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, ëèäåð ýìýãòýé÷¿¿äèéí èõýíõ íü ìàíàé áàéãóóëëàãààð äàìæèí ãàð÷ èðñýí áèäíèé àæëûí ãîë ¿ð ä¿í, õàìãèéí òîì àìæèëò. Ìàãàäã¿é ìàíàé ÒÁÁ-ûí ãèø¿¿äýýñ óäèðäàõ, óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä öººí áàéæ áîëîõ ÷ äóíä ò¿âøíèé ýìýãòýé ìàíëàéëàã÷äûí îëîíõè íü ìàíàé Ëèáåðàë Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Îþóíû Ñàí ÒÁÁ-ûí õ¿ì¿¿ñ. 1996 îíä ÓÈÕ-ä ñîíãîãäñîí íàéìàí ýìýãòýé ãèø¿¿íèé òàâ íü ìàíàé ÒÁÁ-ûí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä áàéñàí, áèä íýð äýâøèã÷äèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð óëñ òºðèéí ãîë íàìóóäòàé ãýðýýã áàéãóóëæ ÷àäñàí íü òýð ¿åäýý ÷óõàë àëõàì áîëñîí þì.

Ëèáåðàë Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Îþóíû Ñàí ÒÁÁ óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä àæèëëàõààñ ãàäíà ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõæóóëàõ, áèçíåñ ýðõëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéã äýìæèõ çýðãýýð áèçíåñèéí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ èðñýí. Òóõàéëáàë, Í¯Á-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí òóñëàìæòàé áè÷èë çýýëèéí òóðøèëòûí òºñëèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí áºãººä òºñëèéí ¿ð ä¿íã ò¿øèãëýí àíõíû áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëñàí. Ìºí ÕàñÁàíêûã áèåý äààñàí àðèëæààíû áàíê áîëãîõ àæëûí õýñãèéã áè óäèðäàæ áàéëàà.


òà Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëýãò õºòºëáºðò 1994 îíä õàìðàãäñàí. òýð ¿åý ýðãýýä íýã äóðñíà óó? òýð öàãààñ õîéø Ìîíãîë óëñ õýðõýí ººð÷ëºãäñºí áý?

Àçèéí ñàí íü èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëàãà, òýð äóíäàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíèéã äýìæèí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéñàí Ìîíãîë äàõü õàìãèéí àíõíû îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà. Àçèéí ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð ÀÍÓ-ûã çîðèõîîñîî ºìíº áè òàíàé ñàíãèéí “Ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ òºðä” õºòºëáºðò õàìðàãäàæ Ìàíèëä õóðàëä îðîëöñîí. Òýíä îëîí óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ, òóðøëàãààñ íü ñóðàëöñàí ìààíü áèäýíä öààøäûí çîðèëãî, ÷èãëýëýý òîäîðõîéëîõîä èõýýõýí òóñ äýì áîëñîí. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõæóóëàõàä èéì àðãà õýìæýý ÷óõàë áàéâ. Áóñàä óëñ îðîíä î÷èæ ìýäëýã òóðøëàãàà õóâààëöàõ, îëîí óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîî òîãòîîõ, ¿çýë áîäëîî ñîëèëöîõ, òýäíýýñ ñóðàëöàõ áîëîìæèéã îëãîñíîîðîî Àçèéí ñàí Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí øèíý ¿åèéí õºäºëãººíä îíöãîé õóâü íýìýð îðóóëñàí ø¿¿.

òà ñàÿõàí The Nature Conservancy áàéãóóëëàãûí Ìîíãîë äàõ õºòºëáºðèéí çàõèðàë áîëëîî. Þóíààñ áîëîîä áàéãàëü îð÷íû õºäºëãººíä èäýâõòýé îðîëöîõîîð øèéäýâ?

Óóë óóðõàéí îëáîðëîëò íýìýãäýæ, Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñàã õóðäàöòàé õºãæèæ áóé áîëîâ÷ óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, äîðîéòîë ÷óõàë àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Õÿíàëòã¿é, õàðèóöëàãàã¿é óóë óóðõàé áàéãàëü îð÷íû îëîí ñºðºã íºëººëë¿¿äèéã ¿¿ñãýñýí. Í¿¿äýë÷èí ñî¸ë èðãýíøèëòýé ìîíãîë÷óóä áàéãàëü õàìãààëëûí áàÿëàã óëàìæëàë, çàí çàíøèëòàé àðä ò¿ìýí. Ìàíàé àðä ò¿ìýí õýäýí çóóí æèëèéí òóðø áàéãàëü äýëõèéòýéãýý õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé àìüäàð÷, õàìãààëæ èðñýí. Ìàãàäã¿é í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóä õàðüöàíãóé áèåý äààñàí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòàé áîëîõîîð óðüä òýäíèéã õºäºëãºõ òèéì ÷ õÿëáàðõàí áàéãààã¿é áàéõ. Ãýâ÷ óóë óóðõàéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëîîä áýë÷ýýð íóòàã íü äîðîéòîí õóìèãäàæ, áóëàã øàíä, ãîë ãîðõè õàòàæ øèðãýõýä ìàë÷èí ìîíãîë÷óóäûã àðãàã¿é ýðõýíä ººðñäèéí ýðõ àøãèéí òºëºº íýãäýæ, Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä ìîðüòîéãîî æàãñàæ, ºëñãºëºí çàðëàõàä õ¿ðãýñýí ãýæ ¿çäýã. Èíãýæ ë òýä ãîëûí àé ñàâ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü ïàðëàìåíòààð áàòëóóëæ ÷àäñàí.

Ìàíàé áàéãóóëëàãà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àìüäðàõ îð÷èí áîëîõ ýêîëîãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçðóóäûí õàìãèéí áàãàäàà 10 õóâèéã õàìãààëæ óíàãàí òºðõººð íü õàäãàëàõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà. Ìîíãîë Óëñàä ýêîëîãèéí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã àíõ óäàà õèéñýí áºãººä ñýð¿¿í á¿ñèéí õýýð áóþó õÿëãàíàò õýýð õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä õàìãèéí èõ ºðòñºí áºãººä çàéëøã¿é õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé á¿ñ íóòàã áîëîõûã òîãòîîñîí. Ìàíàé õÿëãàíàò õýýð íü äýëõèéä óíàãàí òºðõºº õàäãàëàí ¿ëäñýí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ñýð¿¿í á¿ñèéí õýýð ãýæ òîãòîîãäñîí ó÷èð ýíýõ¿¿ ýêîëîãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð The Nature Conservancy áàéãóóëëàãà Ìîíãîëä ººðèéí òºëººëºã÷èéí ãàçðàà íýýõ øèéäâýð ãàðãàñàí. Òóñ ñóäàëãààã Äîðíîä Ìîíãîëûí òàë õýýð, òýð äóíäàà 69 ñàÿ àêð òàëáàé á¿õèé Òîñîíõóëñòàéí áàéãàëèéí íººö ãàçàðò ò¿øèãëýí õèéñýí. ¯¿íýýñ 1 ñàÿ àêð ãàçàð íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä îãò ºðòºãäºæ, óíàãàí òºðõºº õàäãàëæ ¿ëäñýí áàéíà. Îäîî áèä ýíýõ¿¿ ýêîëîãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íóòàãò îðîí íóòãèéí îðîëöîã÷ òàëóóäòàé

66

íÿãò õàìòðàí àæèëëàñíû ä¿íä áàéãàëü õàìãààëëûí õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé ìåíåæìåíòèéí çàãâàðûã áèé áîëãîõîîð àæèëëàæ áàéíà.

Àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð Àçèéí ñàíãèéí îðóóëñàí õóâü íýìðèéã òà õýðõýí ä¿ãíýæ áàéíà âý? èðýõ 20 æèëä Àçèéí ñàí ÿìàð ÷èãëýëä àíõààð÷ àæèëëàõ íü ç¿éòýé ãýæ òà áîäîæ áàéíà? Àøãèéí áóñ èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, ìºí ìàíëàéëàã÷ èðãýäèéã ÷àäàâõæóóëàõ òàëààð Àçèéí ñàíãààñ ìàø îëîí àæèë õèéæ, èõ ÷ ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí ãýæ áîääîã. Òà á¿õíèéã öààøèä ÷ ýíý àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýýñýé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà. Õýäèéãýýð äîòîîäûí ÒÁÁ-óóä ¿éë àæèëëàãàà íü òîãòâîðæèæ, õ¿÷èðõýãæèæ áóé áîëîâ÷ ñóð÷ ìýäýõ ç¿éë èõ áàéãàà òóë Àçèéí ñàí èðãýíèé íèéãìèéã ÷àäàâõæóóëàõ ÷óõàë áºãººä íýð õ¿íäòýé ¿¿ðãýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí ã¿éöýòãýíý ãýæ ã¿íýý èòãýæ áàéíà.

ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÍ

ÎÐÎËÖÎÎÃ

ÍÝÌÝÃÄ¯¯ËÝÕ ÍÜ

68

òà Ìîíãîë óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíèé òýðã¿¿í ýãíýýíä ÿâæ èðñýí. ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíèé ýõýí ¿åèéã õýðõýí òîäîðõîéëîõ âý?

Êîììóíèñò òîãòîëöîîíû ¿åä ÷ ýðõ áàðèã÷èä “øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é àñóóäàë ãàðâàë ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëàãàä ºã÷èõ, íýã ìýäýõýä ë øèéä÷èõñýí áàéíà” ãýëöäýã áàéñàí þì áàéíà ëýý.

Ýíý áîë ¸ñòîé îíîñîí òîäîðõîéëîëò ãýæ áè áîäîæ áàéíà. Á¿ð ýõíýýñýý, óãààñàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãà õàìãèéí äàé÷èí, øóëóóí, òýãýýä øèíý÷ëýë, àðä÷èëàë, èë òîä áàéäëûí ¿çýë ñàíààíä õàìãèéí ¿íýí÷ áàéñààð èðñýí.

Æèøýýëáýë, áè õóâüäàà Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâººð òóéëûí áàõàðõäàã. Ýíý áîë æèíõýíý õýðýãòýé àæèë, ¿éë÷èëãýý õèéæ áàéãàà áàéãóóëëàãà. Àíõ Àâñòðàëèéí îëîí

Ä¯ÃÝÐÑ¯ÐÝÍÃÈÉÍ Ñ¯ÕÆÀÐÃÀËÌÀÀÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÈÕ ÕªËÃªÍÈÉ ÓËÀÌÆËÀËÛÃ ÕÀÄÃÀËÀÕ ÒªÂÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÇÀÕÈÐÀË


óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí òóñëàìæòàéãààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãóðâàí áàéãóóëëàãà òóñ òºâèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí áè ººðºº íýãíèéõ íü åðºíõèéëºã÷ áàéëàà. Áèé áîëîîä óäààã¿é áàéñàí ÷ ýíý ãóðâàí áàéãóóëëàãà íýí òóëãàìäàæ áàéãàà ýìçýã àñóóäëûã ãÿðõàé õàðæ, õèéõ àæèë, õ¿ðýõ öýãýý òîäîðõîéëîí, õàíöóé øàìëàí àæèëäàà îðñîí. Òèéìýýñ áè ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóä áîë íýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, ¿íýí÷ øóäàðãà áºãººä èðãýíèé íèéãìèéí õàìãèéí óõàìñàðòàé á¿ëýã ãýæ õýëìýýð áàéíà.

Ìîíãîë óëñàä æåíäýðèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð òà þó ãýæ áîääîã âý? òóëãàð÷ áàéãàà ãîë áýðõøýýë þó âý?

Íýãä ãýâýë, Ìîíãîëä ýöãèéí ýðõò ¸ñ äàâàìãàéëñàí áàéäàë áàéõ. Ýíý íü ÿëàíãóÿà óëñ òºð, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã ÿðèõàä èë¿¿òýé èëýðäýã. Ýìýãòýé÷¿¿ä õàìãèéí íàéäâàðòàé àæèëòàí ãýäãèéã öºìººðºº õ¿ëýýí çºâøººðäºã ìºðòëºº ýìýãòýé õ¿í óäèðäàõ àëáàíä òîìèëîãäîõîä ýñýðã¿¿öýõ ýãä¿¿öýõ ìàÿãààð õàíääàã. Õýí ýìýãòýé óäèðäàã÷òàé áàéõûã õ¿ñýõýâ äýý. Òèéìýýñ ýìýãòýé÷¿¿ä ìýðãýøñýí óëñ òºðèéí õ¿÷èí áîëæ òºëºâøèõ íü þó þóíààñ èë¿¿ ÷óõàë. Ýíý áîë õýö¿¿ àñóóäëóóäòàé í¿¿ðëýíý ãýñýí ¿ã. Ýð÷¿¿ä äàâàìãàéëñàí óëñ òºð÷èä áîëîí ñîíãîã÷äûí õýâøìýë ñýòãýëãýý ãýæ þì áàéíà. Ñóðãàëòààñ ýõëýýä ñàíõ¿¿æèëò õ¿ðòýë ýìýãòýé íýð äýâøèã÷äýä äýìæëýã õýðýãòýé. Ýìýãòýé õ¿íä öàã çàâ ãàðãàæ ºãºõèéí òóëä ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä ýðõ òýãø áàéäàë òîãòîîõ ãýýä ë.

Õî¸ðò, á¿õèé ë èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãàä íýãýí àäèëààð õàìààðàõ èíñòèòóöèéí áýõæèëòèéí àñóóäàë áàéíà. Ýíý íü ãîë òºëºâ õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë, ÿàãààä ãýâýë íèéãýì ìààíü èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûã ¿íýëýõ, õ¿ëýýí çºâøººðºõ, õýðýãöýýã íü îëæ õàðàõ ýñýõ íü ºðãºí óòãààðàà ýíýõ¿¿ ñàíõ¿¿æèëòòýé õîëáîãäîîä áàéãàà þì. Öààøèëáàë, ìîíãîë÷óóä “óãèéí îðøèí òîãòíîãñîä” ãýæ ìèíèé õýëæ, òàéëáàðëàäàã ç¿éë áèé. ßàãààä ãýõýýð áèä èõ öººõ¿¿ëýý. Òàðõóó ñóóðüøèí àìüäàð÷ áàéíà. Çàÿàíû õóâü õóâèà áîëãîîä ÿâäàã óëñ. ÀÍÓ áîëîîä ªðíºäºä áàéäàã áîäãàëü÷ ¿çëèéã áè õèéìýë îéëãîëò ãýæ áîääîã. Òýð áîë åðäºº ë õºðø àéë Æîíñûíõíîîñ ÿëãàðàõ òóõàé ¿çýë. Õàðèí ìàíàéä áîë ýíý íü “Áè ìýäíý! Áè ÷àäíà! Áè ººðºº!” ãýñýí ñýòãýëãýý. Ýíý õàíäëàãà ìààíü ñààä áîëîõ íü áèé. ßàãààä ãýâýë èðãýíèé íèéãýì ãýäýã íü óãòàà áàãààð àæèëëàõ, õàìòðàõ, ÷óõàë àñóóäëààð íýãäýí íèéëæ õºäëºõ òóõàé îéëãîëò þì. Ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíä ÷ õàìààðäàã. Ãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí àæèëëàõ õàâüã¿é èë¿¿ ÷àäâàðòàéãàà õàðóóëñàí ãýäãèéã õýëýõ áàéíà.

Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëýãò õàìðàãäñàí ýõíèé õ¿ì¿¿ñèéí íýãíèé õóâüä òàíûã Àíó-ä ìàãèñòðûí çýðýã õàìãààëñàí ãýæ îéëãîæ áàéíà...

Ýíý íü ÿìàð íýã äàìæàà, ìàãèñòðûí ñóðãàëò áàéãààã¿é. 1994 îíä Ìèííåñîòàãèéí Èõ ñóðãóóëèéí Õüþáåðò Õàìôðèãèéí íýðýìæèò Òºðèéí áîäëîãûí ñóðãóóëüä Çî÷èí ñóäëàà÷ õýìýýõ ìèíèé õóâüä ñ¿ðõèé òîìäñîí íýðýýð ñóðàëöñàí. Íàìàéã ìîíãîë õ¿í áîëîõîîð òýð õ¿éòýí íóòàã èë¿¿ çîõèìæòîé ãýæ òýä áîäñîí áîëîëòîé. Èõ ñàéí ñóðãóóëü áàéñàí, ñóðãàëòûí õºòºëáºð ìèíü ÷ ñàéí áàéëàà. Èðãýíèé íèéãìýýð ìýðãýøèõýä ìèíü ýíý ñóðãóóëèéí ºãñºí à÷ òóñ èõ ãýæ áè õóâüäàà òàëàðõàæ ÿâäàã. Òýòãýëãýýð ÀÍÓ-ä ñóðàëöàæ áàéõäàà ÒÁÁ-ûí òàëààð íýãýí àæèãëàëòûí òîì ñóäàëãààíû àæèë õèéñýí. 501ñ3

70

ãýã÷ èðãýíèé íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëäàã õóóëèéí çààëòûã íàä øèã ñóäàëæ ìýäñýí õ¿í õîâîð áîëîâ óó. Ìèíèé àæèë àëáàíäàà ºñºõºä òóí ÷ èõ õýðýã áîëñîí.

Àçèéí ñàí áîë Ìîíãîë îðîíä èðãýíèé íèéãýì ¿¿ñýí áèé áîëîõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí òýð ¿åä èðýýä¿éí óëñ òºð÷äèéã ñóðãàæ áýëäýõýä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áàéãóóëëàãà ìºíººñ ìºí ãýæ òàëàðõàí ¿çäýãýý ýíä ÷èí ñýòãýëýýñýý õýëìýýð áàéíà.

õ¿éñèéí ýðõ òýãø áàéäëààñ ãàäíà èðãýíèé íèéãýì çýðýã òîì àñóóäëààð òà îëîí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéñàí. òàíû áîäëîîð Ìîíãîë äàõü èðãýíèé íèéãýì àðâàí æèëèéí äàðàà õýðõýí õºãæñºí áàéõ áîë?

Ýíý áîë ºíäºã, òàõèà õî¸ðûí àëü íü àíõäàã÷ âý ãýäýãòýé èæèë àñóóäàë áàéãàà þì. Õýðýâ áîëîâñðîëòîé, ìýäýýëýë ñàéòàé èðãýäã¿éñýí áîë çàñãèéí ãàçàð ñàéí àæèëëàõã¿é áàéñàí, òèéì áèç? Ãýâ÷ óíõèàã¿é çàñàã òºðèéí ýäèéí çàñãèéí áóðóó áîäëîãûí óëìààñ õ¿í àìûí èõýíõ íü ÿäóó ç¿ä¿¿ áîë÷èõîîä áàéõàä èðãýä íü ÿàæ áîëîâñðîëòîé, ìýäëýãòýé áîëîõ áèëýý. Ýíý á¿õíèéã àðèëãàõûí òóëä áè àíõ óäàà 2012 îíä ñîíãóóëüä íýð äýâøñýí. Áèä õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëîë, àéìãóóäààð èõ ÷ ÿâñàí. Í¿ä ººðèéí ýðõã¿é íóëèìñààð ä¿¿ð÷, ºð ºâäºæ áàéñàí ø¿¿. Ýð, ýì, õºãøèí, çàëóóã¿é èõýíõ íü àðõè÷èí. Òýäíèé áîääîã íü ë óëñ òºð÷äººñ õýðõýí ìºíãº ñàëãàõ, ÿàæ àìü çîãîîõ òóõàé.

Õ¿í àìèà ÿàæ áîðëóóëàõ âý ãýñýí ãàíö áîäîëòîé áàéõ íü èðãýíèé íèéãìèéã ìîõîîäîã þì. Èéì õ¿í îëøðîõ òóñàì õ¿íèé ýðõ áîäîõ ñºõººòýé õ¿í öººí áàéíà ãýñýí ¿ã. Þóí õ¿éñèéí òýãø ýðõ, þóí çàñàã òºðèéí áóðóó, çºâ àæèë. Òèéìýýñ òóóëàõ çàì îäîî ÷ áèäíèé ºìíº ¿ðãýëæèëñýýð ë. Øèëäýã õ¿ì¿¿ñèéã îëæ, ñóðãàæ äàäëàãàæóóëàõàä ÷èãëýñýí òàíàé ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà à÷ õîëáîãäëîî àëäààã¿é õýâýýð. Áèäýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéã àâ÷ðàõ ýäèéí çàñãèéí óäèðäàã÷èä, ñàéí çàñàãëàë, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ óëñ òºðèéí óäèðäàã÷èä á¿õ ò¿âøèíä õýðýãòýé. Ìàíëàéëàõ, áàñ ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ ÷àäâàðòàé èðãýíèé íèéãìèéí õ¿÷òýé áàéãóóëëàãóóä áàñ õýðýãòýé.

òà Ìîíãîë äàõü èõ õºëãºíèé óëàìæëàëûã õàäãàëàõ òºâèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðëààð àæèëëàæ áàéíà. òà áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë àæèëëàãàà, çîðèëãûí òàëààð ÿðèíà óó?

Áè øàøèí ãýäýã ç¿éëä òóí õàéõðàìæ ìóóòàé õàíääàã áàéñàí òèéì ÷ íèéãýìä ºñ÷ ºíäèéñºí õ¿í. Òýãëýý ãýýä øàøíûã ¿ã¿éñãýõã¿é. ßëàíãóÿà õ¿ì¿¿ñ àøèã ñîíèðõëûíõîî òºëºº á¿õíèéã õèéõ áîëñîí ýíý ë öàã ¿åä øàøèí èõ ÷óõàë. Ìàíàé Áóääûí øàøíû áàéãóóëëàãóóä íèéãìèéí òàëáàðò èäýâõã¿é áàéæ èðñýíä ñàíàà çîâäîã áàéñàí. Ãýõäýý ýíý áàéãóóëëàãà íàäàä õàíäààä, õèéæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààãàà òàíèëöóóëñíû äàðàà ìèíèé ñýòãýë õºäºëæ, àæèëëàõààð øèéäñýí þì. Áèä ãýð îðîíã¿é õ¿ì¿¿ñò çîðèóëæ õàëóóí øºëíèé ãàçàð, ýìíýëãèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæèéí æèæèã òºâ àæèëëóóëàõ çýðýã íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ò¿¿íýýñ áèø òºãñ øàøèíòíû ä¿ð ýñãýäýãã¿é. Íàñ ìèíü Áóðõàíû íîìûã á¿ðýí ñóðàõàä õ¿ðýëöýõã¿é áàéæ ìàãàäã¿é. Ãýõäýý Áóääèçì áîë ñóðãààë ãýäýãò ìèíèé õóâüä ýðãýëçäýãã¿é.


òà Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíèé òýðã¿¿í ýãíýýíä ÿâäàã õ¿í. ýíýõ¿¿ õºäºëãººíèé òàëààð ñýòãýãäëýý õóâààëöàõ óó? îí öàãèéí óðñãàëä õýðõýí õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ èðñýí áý?

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí ¿çýë ñàíàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººí ¿¿ñýõýýñ õàìààã¿é ºìíº òýðã¿¿ëýõ òºâøèíä ãàð÷ èðñýí áàéäàã. Ìîíãîë Óëñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõèéã 1924 îíä áàòàëãààæóóëñàí ò¿¿õòýé. 1992 îíä Ìîíãîë Óëñàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíèé øèíý õýëáýð áèé áîëæ, Ìîíãîëûí õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîî (ÌÕÝÕ), Ëèáåðàë Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Îþóíû ñàí (ËÝÎÑ) çýðýã ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóä áàéãóóëàãäñàí. Áèä áóñàääàà ¿ëãýð çàãâàð áîëæ, òýð öàãààñ õîéø ýìýãòýé÷¿¿äèéí áóñàä áàéãóóëëàãóóä ¿¿ñýí áèé áîëñîí äîî.

Ìîíãîëûí õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîíû ãîë çîðèëãî áîëîí ººðèéí òóóëæ èðñýí àìüäðàëûí çàìíàëààñàà ñîíèðõóóëíà óó?

ÁÀÄÐÀÀÃÈÉÍ ÄÎËÃÎÐÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÓÓËÜ× ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÍ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÝÐÃ¯¯Í

72

Ìîíãîëûí õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîî íèéãýìäýý áîëîí ãèø¿¿ääýý ¿éë÷ëýõ ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð çîðèëãîòîé. Ñóðãàëò ÿâóóëàõ íü ìàíàé õàìãèéí òýðã¿¿í çîðèëò. Øèíýýð áàòàëæ ãàðãàñàí õóóëèéí òàëààð ýìýãòýé õóóëü÷ ãèø¿¿ääýý çîðèóëàí ñóðãàëò ÿâóóëàõûí çýðýãöýý èðãýäýä ÷ õóóëèéí òàëààð ìýäëýã îëãîõ ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëäàã.

Ìèíèé õóâèéí àìüäðàë ººðºº ýìýãòýé÷¿¿äèéã õýðõýí ñóðãàæ áàéñíû íýã òîä æèøýý ãýæ áè áîääîã þì. Áè ìàë÷èí àéëä òºðæ ºñººä, Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí õóóëèéí àíãèéã òºãññºí. Òýð ¿åä áè ñóðãóóëüäàà ñóðëàãààð äýýã¿¿ðò îðäîã, îíö ñàéí ãýñýí ¿íýëãýýòýé áàéñàí ó÷ðààñ òºãññºíèéõºº äàðàà ñóðãóóëüäàà áàãøààð ¿ëäýõ òóõàé ÿðèãääàã áàéëàà. 1981 îíû çóðãààäóãààð ñàðä èõ ñóðãóóëèà òºãññºí. Òºãñºõèéí ºìíºõºí õàâàð ãóðàâäóãààð ñàðä áè ªìíºãîâü àéìãèéí Äàëàíçàäãàä ñóìûí Ø¿¿õýä ø¿¿ã÷ áîëîí ªìíºãîâü àéìãèéí äåïóòàòààð àæèëëóóëàõ õ¿ñýëò á¿õèé íýãýí çàõèäàë õ¿ëýýæ àâñàí þì. Äåïóòàò ãýäýã íü îäîîãèéí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ë ãýñýí ¿ã. 1980-ààä îíä ø¿¿ã÷äèéã áàñ ñîíãîí øàëãàðóóëäàã áàéíà.

Íàìàéã äîëîîäóãààð ñàðä Äàëàíçàäãàä ñóìàíä òîìèëîãäîí î÷èõîä ºìíº íü àæèëëàæ áàéñàí ø¿¿ã÷ ººð ãàçàð óðóó øèëæýýä õî¸ð ãóðâàí ñàð áîë÷èõñîí, õàìàã õýðýã íü îâîîð÷èõñîí áàéñàí þì. Ø¿¿ã÷ áîëîîä ìèíèé ø¿¿í òàñàëñàí àíõíû õýðýã ìèíèé ¿åèéí íýãýí çàëóó ñýæèãòíýýð òàòàãäñàí òàíõàéí õýðýã áàéâ.

1992 îíä Ìîíãîë Óëñ øèíý ¯íäñýí õóóëèà áàòàëæ, ø¿¿ã÷ýýð àðâààñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí òóðøëàãàòàé, 35-ààñ äýýø íàñíû õ¿í Äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ýýð àæèëëàõ ýðõòýé áîëñîí. Õýäèéãýýð áè àæëûí òóðøëàãûí õóâüä ¯íäñýí õóóëèéí øààðäëàãûã õàíãàæ áàéñàí ÷, òîãòîîñîí íàñíû õÿçãààðò íü õ¿ðýýã¿éí óëìààñ Äýýä ø¿¿õýýñ õàëàãäàæ, ÓÈÕ-ä çºâëºõººð òîìèëîãäîâ. Èéíõ¿¿ ÓÈÕ-ä àæèëëàõäàà 1993 îíîîñ õîéø ººðººð õýëáýë øèíý ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíààñ õîéø ãàðñàí á¿õ õóóëèéí òºñºë äýýð àæèëëàñàí äàà. Óëìààð óëñ òºðä îðæ, 2000 îíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäëîî. Ãóðâàí Åðºíõèé ñàéä, Åðºíõèéëºã÷ àñàí Í.Ýíõáàÿðûí àëáàí ¿¿ðãèéí õóãàöààíä õóóëèéí çºâëºõººð, Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí àíõíû ýìýãòýé òýðã¿¿íýýð òóñ òóñ àæèëëàæ áàéëàà.

Àçè òèâä øèíýýð òºðºí ãàð÷ èðæ áóé çàëóó ìàíëàéëàã÷äàä çîðèóëñàí Àçèéí õºãæëèéí òºëººõ ìàíëàéëàã÷èä õýìýýõ øèíý õºòºëáºðºº Àçèéí ñàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëëýý. Ìîíãîëûí øèíý çàëóó óäèðäàã÷äàä õàíäàí òà ÿìàð çºâëºãºº ºãºõ áîë?

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ òºðºí ãàðñàí òýðã¿¿ëýã÷, æîëîîäîã÷ îëîí ýìýãòýé÷¿¿ä Ìîíãîëä áèé. Ìèíèé áîäëîîð ýìýãòýé óäèðäàã÷ õ¿í èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûã äàìæèí, òýíäýý ºñ÷ äýâæèí, áîëîâñîð÷, ìàíëàéëàã÷ áîëîí òºëºâøèõ íü þó þóíààñ èë¿¿ ÷óõàë. Ýíý ë çàìûã òóóëñàí ýìýãòýé÷¿¿ä ãàðàìãàé óäèðäàã÷ áîëíî. Èðãýíèé íèéãýì íü ººðºº ººðèéãºº òºëºâø¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ ãàéõàìøèãòàé áîëîìæèéã îëãîäîã, èéì ÷ ó÷ðààñ èðãýíèé íèéãìèéí äîòîð íü àæèëëàæ áàéæ, èðãýäèéí äóíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ëèäåð áîëäîã þì. Òà õààíà õ¿í áîëæ ºñ÷ ºíäèéñºí, õààíà èðãýí õ¿í áîëæ òºëºâøñºí íü ýíäýýñ ë õàðàãäàíà. Õîæìîî òýð õ¿í òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàõäàà ÷, óëñ òºð÷ áîëëîî ÷ èðãýíèé íèéãìèéí äóíä àæèëëàæ áàéæ îëæ àâñàí äàäàë òóðøëàãààðàà îëíû òóñûí òóëä õ¿÷èí ç¿òãýäýã þì. Ýíý íü óëñ òºð ººðºº öýâýð áàéõ, íèéòèéí ýðõ


àøãèéí òºëºº ¿éë÷èëäýã áàéõ ãýñýí îäîîãèéí óëñ òºðèéí àìëàëòûã áèåë¿¿ëýõ ãîë àðãà çàì áîëîõ ó÷ðààñ øèíý çàëóó óäèðäàã÷äàä òóí ÷óõàë.

Ìàíàé ñàíãèéí òýòãýëýãò õºòºëáºðò õàìðàãäñàí ýõíèé õ¿ì¿¿ñèéí íýã íü òà. òýð ¿åý ýðãýýä íýã äóðñàíà óó? Ìîíãîë óëñàä àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä Àçèéí ñàíãèéí îðóóëñàí ãîë õóâü íýìðèéã òà õýðõýí ä¿ãíýäýã âý?

ªíãºðñºí æèë ÌÕÝÕ-èéí 20 æèëèéíõýý îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëñýí. Îéí ¿åýð þóíû ºìíº áèä õàìòðàí àæèëëàã÷ ò¿íø¿¿äèéíõýý òàëààð øèíæëýí ¿çýýä, îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà áîë ìàíàé áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí ãîë õýñýã íü áàéæýý ãýæ ä¿ãíýñýí. Òýð äóíäàà îëîí óëñûí òóðøëàãûã ñóäëàõ, òýäíýýñ ñóðàëöàõ, äàäëàãà òóðøëàãà ñóóõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ÿëàíãóÿà ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ õóóëèéã áàòëóóëàõûí òºëººõ áèäíèé ç¿òãýëèéã Àçèéí ñàí äýìæèæ èðñýí ò¿¿õòýé.

Õîëáîîãîî áàéãóóëñíûõàà äàðàà áèä Ìîíãîë Óëñàä íýí ò¿ð¿¿íä ÷óõàì ÿìàð õóóëü õýðýãòýéã ÿðèëöààä, òóõàéí ¿åä õàìãèéí èõ òóëãàìäàæ áàéñàí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã çîõèöóóëàõ õóóëü ãàðãàÿ ãýäýãòýý ñàíàë íýãäñýí þì. Èíãýýä õóóëèéí òºñëèéã 1994 îíîîñ áîëîâñðóóëæ ýõýëñýí äýý. Òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä îëîí óëñûí àðãà òóðøëàãà, óëñ îðíóóäàä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèóäûã ñóäàëæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé òóëãàðñàí. Èíãýýä 1995 îíä Àçèéí ñàíãààñ òóñëàìæ õ¿ññýíèé äàãóó õîëáîîíû çóðãààí òºëººëºã÷ ÀÍÓ-ä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëü õýðõýí õýðýãæäýãòýé òàíèëöñàí þì. Áèä õóóëèéí àíõíû òºñëºº áóñàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãà, çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé õàðüÿà áóñàä áàéãóóëëàãóóä áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, ò¿¿íèé äîòîð Àçèéí ñàíòàé çºâëºëäºæ áàéæ áîëîâñðóóëñàí. Õè÷íýýí øàðãóó õººöºëäñºí ÷ ãýëýý ÓÈÕ áèäíèé òºñëèéã òýð ¿åä õ¿ëýýæ àâààã¿é. Áè 2000 îíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîîä, ÓÈÕ-ûí áóñàä ýìýãòýé åñºí ãèø¿¿äòýéãýý íèéëæ ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿ëýã áàéãóóëñàí. Òýð á¿ëãèéã áè òýðã¿¿ëäýã áàéñàí áºãººä, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéã áàòëóóëàõ íü ìàíàé á¿ëãèéí ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò ãýæ ¿çñýí þì. Èéíõ¿¿ õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ ýõýëñíýýñ õîéø àðâàí æèëèéí íºð èõ õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä 2004 îíä ÓÈÕ-ûí ýýëæèò ñîíãóóëèéí ÿã ºìíºõºí õóóëèà áàòëóóëæ ÷àäñàí äàà.

ÑÎ¨Ë

ÓÐËÀÃ ÁÎËÎÂÑÐÎË


òà àðä÷èëàë, øóäàðãà ̧ ñíû òºëºº èäýâõòýé òýìöýæ èðñýí àíõíû ç¿òãýëòí¿¿äèéí íýã. Ìºí àðä÷èëëûã äýìæèõ óëñ òºðèéí ýâñýë õîëáîîä, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäàä îëîí àæèë àëáà õàøèæ áàéñàí. ×óõàì ÿàãààä òà àðä÷èëñàí õºäºëãººíä îðîëöîõ áîëñîí áý? Ìîíãîëä ºðíºñºí àðä÷èëëûí àíõíû æèë¿¿äèéí òóõàé äóðñàìæààñàà õóâààëöàíà óó?

1990 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä êîììóíèñò äýãëýìèéí ýñðýã îðîí íóòàãò àðä÷èëñàí õºäºëãººí ºðí¿¿ëñýí àíõíû àéìàã áîë Õºâñãºë. Áè ººðºº Õºâñãºëèéí óóãóóë èðãýí. Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã äýìæèã÷èä Õºâñãºë àéìàãò àðâàí ºäðèéí ºëñãºëºí çàðëàñàí íü àéìãèéã á¿õýëä íü ñýðýýñýí ¿éë ÿâäàë áîëæ, ìèíèé ààâ, õ¿¿, áèä õýä ºëñãºëºíä îðîëöîã÷äûã ºäºð á¿ð ýðãýæ òîéðäîã áàéâ. Èéìýýñ 1990 îíû äºðºâ, òàâäóãààð ñàð áîë ìèíèé õóâüä ººð÷ëºëò ýõë¿¿ëýõ íîéðíîîñ ñýðýýñýí ¿å áàéñàí ãýæ õýëíý.

ÖÝÄÝÂÄÀÌÁÛÍ ÎÞÓÍÃÝÐÝËÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØ¯¯Í, ÑÎ¨Ë, ÑÏÎÐÒ, ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ ÑÀÉÄ

76

Òýð ¿åä øèíýýð îëîí íàì áàéãóóëàãäàæ áàéñàí òóë àëü íàìä ýëñýõýý ìýäýõã¿é òýýíýãýëçýæ ÿâñààð æèë õàãàñûí äàðàà ë àíõ íàìä ýëññýí äýý. 1991 îíû ñ¿¿ë 1992 îíû ýõýýð Ìîíãîëûí ñýðãýí ìàíäàëòûí íàì íýðòýé øèíý íàì õóó÷èí ýðõ áàðèã÷ ÌÀÕÍ-ààñ ºðõ òóñãààðëàñàí þì. Ýýæ ìèíü àìüä ñýð¿¿íäýý ÌÀÕÍ-ûí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í áàéñàí áºãººä Ñýðãýí ìàíäàëòûí íàìûí óäèðäëàãóóä íü ýýæèéí ìèíü íàéç íàð áàéëàà. Èíãýýä ë áè òýð íàìä ýëñëýý. Õºâñãºë àéìàãò òóñ íàìûí ñàëáàðûã äàðãàëàõ õ¿í îëäîîã¿é òóë íàìàéã ñîíãîëîî.

Ñýðãýí ìàíäàëòûí íàì æèæèã íàì áàéñàí áîëîõîîð æèëèéí äàðàà ̄ íäýñíèé Àðä÷èëñàí Íàìòàé íýãäñýí. Òýð æèëäýý áóþó 1992 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä áè õàìãèéí àíõ óäàà àìåðèê õ¿íòýé óóëçñàí íü ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü àíõíû ñóóðèí òºëººëºã÷ Øåëäîí Ñåâåðèíãõàóñ áàéñàí þì. Êîììóíèçìûí ¿åèéí øîã çóðàãò àìåðèê õ¿íèéã òîì õàìàð, ºíäºð ìàëãàé, áóóðàë ¿ñòýé, ñîöèàëèñò îðíóóäàä öºìèéí áºìáºã õàÿõààð çàíàëõèéëæ áóé ºâãºíººð ä¿ðñýëäýã áàéñàí. Ãýòýë íºãºº øîã çóðàãò ä¿ðñëýãääýã àìåðèê õ¿í ìààíü Õºâñãºëä èðëýý. Áè ò¿¿íèéã àíõ õàðààä “Ýíý ÷ ¸ñòîé õàðàõ öàðàéíû àìåðèê ä¿ðýýðýý áàéíà äàà” ãýæ áîäñîíîî îäîî ÷ ñàíàæ áàéíà. Ìýäýýæèéí õýðýã ò¿¿íä ÿìàð ÷ öºìèéí áºìáºã áàéãààã¿é, õàðèí òýð òóí ýåëäýã ñàéõàí çàíòàé õ¿í áàéñàí.

Àíõíû óóëçàëòàí äýýð àéìãèéí ìÿíäàãòàí äàðãà íàð, äàíäàà ýð÷¿¿ä øèðýý òîéðîí ñóóöãààñàí, õàðèí áè ãàíöààðàà ýìýãòýé, õààëãàíû õàæóóãèéí ñàíäàë äýýð ñóóâ. Øåëäîí Ñåâåðèíãõàóñ “Õ¿¿å, ãàíö ýìýãòýéãýý øèðýýíä îéðòóóëæ ñóóëãàÿ” ãýæ õýëæ áèëýý. Íºãºº àìåðèê õ¿í ìààíü öºìèéí áºìáºãººð áèäíèéã ñ¿ðä¿¿ëýýã¿é õàðèí ÷ ýìýãòýé õ¿íèéã õ¿íäëýí øèðýýíä óðüæ ñóóëãàæ áàéñàí ø¿¿.

òà 1996 îíîîñ õîéø Åðºíõèéëºã÷ Ö.ýëáýãäîðæèéã óèõ-ûí ãèø¿¿í áàéõààñ íü ýõëýýä ýíý á¿õ õóãàöààíä îéð äîòíî õàìòàð÷ àæèëëàæ èðëýý. ò¿¿íòýé àæèëëàõ õóãàöààíä òàíû ñýòãýëä õîíîãøñîí ç¿éë þó âý?


1996 îíä àðä÷èëñàí õ¿÷èí ñîíãóóëüä àíõ ÿëàëò áàéãóóëàõàä áè òóñëàõààð íü òîìèëîãäîí àæèëëàñàí. 1998 îíä Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîãäîõîä òóñëàõ íü, õî¸ð äàõü óäààãàà Åðºíõèé ñàéä áîëîõîä íü çºâëºõººð íü àæèëëàæ áàéëàà. Òýðáýýð Åðºíõèéëºã÷ áîëìîãöîî Õ¿íèé ýðõ, èðãýíèé îðîëöîîíû áîäëîãî õàðèóöñàí çºâëºõ ãýñýí øèíý îðîí òîîã áàòëàñàí. Ò¿ð¿¿ ò¿ð¿¿÷èéí åðºíõèéëºã÷èä õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë õàðèóöñàí òóñãàé çºâëºõ õàæóóäàà àæèëëóóëæ áàéãààã¿é ó÷èð ýíý íü í¿äýý îëñîí õýðýã áîëñîí ãýæ áè õóâüäàà ä¿ãíýäýã. Èðãýíèé òàíõèì áàéãóóëàõ, öààçààð àâàõ ÿëûã õàëàõ, ìºí èðãýíèé îðîëöîî, õ¿íèé ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õèéñýí îëîí àðãà õýìæýýíä íü ìèíèé áèå èäýâõèòýé îðîëöñîí.

Áèä Èðãýíèé òàíõèìûã àíõ áàéãóóëàõûí òóëä Àçèéí ñàíä õàíäàæ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã õ¿ññýí þì. Òóõàéí ¿åèéí Çàñãèéí ãàçàð îëîí íèéòèéí íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýãò à÷ õîëáîãäîë ºãäºãã¿é áàéñíààñ áèä ýíý àæëûã ººðñäèéí õ¿÷, íººö áîëîëöîîãîîð õèéæ, õàðóóëàõ øààðäëàãà òóëãàðàâ. Àçèéí ñàí ìèíèé õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ Èðãýíèé òàíõèìûí õàìãèéí ÷óõàë òàâèëãà áîëîõ 60 ñàíäëûã õàíäèâëàñàí. Èðãýäýý öóãëóóëæ óóëçàõàä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ñàíäàë ë õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Èíãýýä ë ñàíäàë, èíäýðòýé áîëìîãöîî ýõíèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã õèéõýýð èðãýäèéã óðüñàí þì. Õàðèí ºíººäºð ãàçàð ñàéã¿é ë íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëäàã áîëæ äýý.

òà îäîî ñî¸ë, ñïîðò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí àëáûã õàøèæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí ñî¸ë óðëàã, ñïîðò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã óðò õóãàöààíä õºãæ¿¿ëýõ àëñûí õàðààã òà õýðõýí òîäîðõîéëîâ? òàíàé ÿàìíààñ íýí òýðã¿¿íä ÿìàð àæëóóä õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà âý?

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õóâüä äýä á¿òýö, ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõ íü íýí òýðã¿¿íèé çîðèëò. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òöèéí õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîë áîõèð óñíû øóãàì ñ¿ëæýý áàðèõ àñóóäàë þì. Æóóë÷ëàë õºãæñºí Ìîíãîëûí ¿çýñãýëýíò ñàéõàí ãàçðóóäàä óñ õàíãàìæ, áîõèð óñ çàéëóóëàõ øóãàì ñ¿ëæýý õºãæººã¿é ó÷èð áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëñààð áàéíà. Èéìä àÿëàë æóóë÷ëûí äýä á¿òöèéã á¿õýëä íü õºãæ¿¿ëýõ, èíæåíåðèéí öîãö øèéäýë á¿õèé òåõíèê òóñëàëöààíû òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðò òóëãàìäàæ áóé ººð íýã áýðõøýýë áîë àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîõèöóóëàëò, ýðõ ç¿éí îð÷èí õàíãàëòã¿é áàéíà. ªíººäºð ãàäààäûí óëñ îðíîîñ Ìîíãîëûí äîòîîäûí òýýâðèéí òèéçèéã õóäàëäàæ àâàõ ÿìàð ÷ áîëîìæ íºõöºë áàéõã¿é. Îíãîöíû òèéç õóäàëäàæ àâàõ, áóóäëûí ºðºº çàõèàëàõàä òà îíëàéíààð çàõèàëãà ºã÷, õóäàëäàæ àâ÷ ÷àäàõã¿é, ººðººð õýëáýë çààâàë õýí íýãýí ìîíãîë õ¿íýýð äàìæóóëàõ õýðýãòýé áîëíî. Ãàëò òýðýãíèé òèéçèéã õóäàëäàæ àâàõ á¿ð ÷ õýö¿¿, áàðàã ë áîëîìæã¿é, çºâõºí òýð ºäðèéíõ íü ºãëºº 6:00 öàãààñ ë õóäàëäàæ àâàõ áîëäîã. Èéìýýñ áèä íýí ò¿ð¿¿íä äýëõèéí çàõ çýýëä Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã íýýëòòýé áîëãîõ, ¿¿íèéã çîõèöóóëàõ çààëòóóäûã õóóëüä òóñãóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà.

Ñî¸ë óðëàã, ñïîðòûí òóõàéä èõ îëîí ÷óõàë àæëóóä áèé. ßëàíãóÿà ñî¸ë óðëàãèéí ñàëáàðò íýãä¿ãýýðò ¿íäýñíèé ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ, õî¸ðäóãààðò óðàí á¿òýýë÷äèéã á¿òýýëýý òóóðâèõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéíà. ªíººäºð Ìîíãîëä óðëàã,

78

ñî¸ëûí á¿òýýë òóóðâèõ àæèë ýð÷èìòýé ºðíºæ, ¿íäýñíèéõýý ºâ ñî¸ëîîñ ñóðàëöñàí, ¿íäýñíèé îíöëîãèéã òóñãàñàí îëîí óðàí á¿òýýë¿¿ä òºðæ áàéíà. Èéìä óðàí á¿òýýë÷äýý äýìæèõ òºäèéã¿é Ìîíãîëûí ñî¸ëûã ãàäààäûí óëñ îðíóóäàä ñóðòàë÷ëàõ àæëûã ÿàìíààñ çîõèîí áàéãóóëæ, Ìîíãîëûí óðëàã, ñî¸ëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýëõèéí çàõ çýýëä ãàðãàõ, áîðëóóëàõ àæëûã äýìæèí àæèëëàäàã.

òà óëñ òºð÷ººñ ãàäíà àâüÿàñòàé çîõèîë÷ õ¿í. ×óõàì ÿàãààä íîì çîõèîë áè÷èõýýð øèìòýõ áîëîâ? Çîõèîë÷èéí õóâüä òà èðýýä¿éãýý õýðõýí òºñººëæ áàéíà?

Ñàéõàí àñóóëò áàéíà, áàÿðëàëàà. Áè ººðèéãºº íîì áè÷íý ãýæ óðüä íü áîäîæ áàéñàíã¿é. Àíõàíäàà óëñ òºð÷ ãýñýí ººðèéí íýðýý õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çîðèëãîîð Àìåðèêò ñóðàëöñàí òóõàéãàà ºã¿¿ëñýí ýõíèé íîìîî áè÷èæ áàéëàà. Ãýòýë òýð íîì õàìãèéí îëîí óíøèã÷òàé íîì áîëæ, áè ÷ äîòðîî “Ýý Áóðõàí ìèíü, ýíý ÷èíü õàðèí öîî øèíý, ñàéõàí àæèë áàéíà äàà” ãýæ áîäîõ áîëîâ.

1930-ààä îíû óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò, ìîíãîë÷óóäûã õîìîðãîëîí óñòãàñàí òýð àéìøèãò ¿éë ÿâäëûã õàðóóëñàí “Íîãîîí í¿äýí ëàì” õýìýýõ íºõºðòýéãºº õàìòàð÷ áè÷ñýí íîì ìààíü õýâëýãäñýíýýñýý õîéø çóðãààí æèëèéí äàðàà ºíººäºð ÷ ãýñýí áîðëóóëàëòààðàà òýðã¿¿ëñýýð áàéíà. Íîìîî óäàõã¿é îëîí óëñàä õýâëýæ ãàðãàõààð áýëòãýæ áàéãàà. Åð íü ìèíèé öààøäûí ýðõëýõèéã õ¿ññýí àæèë ñàéä ÷ áèø, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ÷ áèø, õàðèí çîõèîë÷ áàéõ áîëíî. Õî¸ð, ãóðàâ äàõü íîìíû ñàíàà òîëãîéä èä óíäàð÷ áàéãàà ÷ öààñàí äýýð áóóëãàõ öàã îëäîõã¿é þì äàà.

Àçèéí ñàí öýöýãëýí õºãæèæ áóé Àçè òèâèéí îðíóóäàä àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéã çîðèí àæèëëàäàã. Ìîíãîë óëñàä ýíý ÷èãëýëýýð Àçèéí ñàíãèéí îðóóëñàí õóâü íýìðèéã òà õýðõýí ä¿ãíýäýã âý?

Àçèéí ñàí á¿õèé ë íàì, óëñ òºð÷èäòýé õàìòðàí àæèëëàäàã íü ñàéí õýðýã òºäèéã¿é ìàíàé óëñ òºð÷äèéí í¿äèéã íýýõýä òóñëàñàí àíõíû áàéãóóëëàãà. Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñàä ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, áàéãàëü õàìãààëëûã íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, íýí ÿëàíãóÿà àâëèãàòàé òýìöýõýä èðãýä, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí òàâèõ õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, òýäíèéã íèéãìèéí “õîòî÷ íîõîé”-íû ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä íü ÷àäàâõæóóëæ áàéäàã. Òà á¿õíèé õèéñýí àæèë áèäíèé òºñººëæ ÷ áàéãààã¿é øèíý áîëîìæ, íººö áîëîëöîîã èðãýäýä íýýíý ãýäýãò áè èòãýëòýé áàéíà.


Ìîíãîë óëñ ºíº ýðòíèé ò¿¿õ, áàÿëàã ñî¸ëîîðîî áàõàðõäàã. Ìîíãîëûí ñî¸ë á¿ñ íóòàãòàà ÷óõàì þóãààðàà õîñã¿é âý? ßëãàðàõ îíöëîã íü þó âý?

Ìîíãîë óëñ õîñã¿é àðâèí ò¿¿õ, í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèëòýé óëñ îðîí. ªíººãèéí áèäíèé àìüäàð÷ áóé öàã ¿å íü óëàìæëàëò í¿¿äëèéí ñî¸ë, ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë áîëîí äàÿàðøëûí øèíý äàâàëãààòàé çýðýãöýí îðøèæ áàéãààãààðàà îíöëîãòîé. Áèäíèé ñî¸ë çàíøëûí ººð íýãýí ñàëøã¿é õýñýã áîë áàéãàëü äýëõèéãýý ø¿òýí íÿãò õîëáîîòîé àìüäàð÷ èðñýíä îðøèíî. Áàéãàëü áèäíèé óõàìñàð, ¿íýò ç¿éëñèéã òîäîðõîéëäîã áàéñàí áîë îäîî õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë áàéãàëü äýëõèéã ººð÷èëæ, ýíý íü ýðãýýä áèäýíä øèíý áîëîìæ, áýðõøýýë ñîðèëòûã àâ÷èð÷ áàéíà.

Ìîíãîëûí óðëàãèéí çºâëºë óðëàã, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ, ñóðòàë÷ëàõ, õàäãàëàí õàìãààëàõàä õóâü íýìýð îðóóëàõ çîðèëãîòîé. óðëàãèéí çºâëºëèéí òýðã¿¿ëýõ çîðèëòóóä, òóëãàð÷ áóé õ¿íäðýë áýðõøýýë áîëîí îëîëò àìæèëòààñàà õóâààëöàõã¿é þó?

Ñî¸ë õ¿í á¿õýíä õàìààòàé, òýð ÷ óòãààðàà áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä ñî¸ë, óðëàã

ÖÝÐÝÍÏÈËÈÉÍ ÀÐÈÓÍÀÀÌÎÍÃÎËÛÍ ÓÐËÀÃÈÉÍ ÇªÂËªËÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÇÀÕÈÐÀË

80

÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã ãýäýãò èòãýäýã ñàíàà íèéëñýí õ¿ì¿¿ñ òóñ áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí. Ìàíàé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ çºâëºëä ñî¸ë óðëàãèéã á¿òýýäýã, äýìæäýã ìºí õýðýãëýäýã õ¿ì¿¿ñèéí ºðãºí òºëººëºë áàãòäàã.

Àðä÷èëñàí íèéãýìä óðëàãèéíõíû äóó õîîëîé íýí ÷óõàë. Óðëàãèéíõàí íèéãýìä ºðíºæ áóé ¿éë ÿâöûí òóñãàë íü þì. Ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿åä ñî¸ë óðëàã óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã ñóðòàë÷ëàí äýìæèõ õýðýãñýë áàéñàí áîë 1990 îíîîñ õîéø íèéãìèéí äóó õîîëîé áîëæ õóâèðñàí. Òèéìýýñ äóó õºãæèì, ä¿ðñëýõ óðëàã, á¿æèã, êèíî ãýýä ñî¸ë óðëàãèéí îëîí òºðëèéã á¿òýýæ áóé óðàí á¿òýýë÷èä òýð äóíäàà øèíýýð òºðºí ãàð÷ èðæ áóé çàëóó óðàí á¿òýýë÷äèéí äóó õîîëîé èõ ÷óõàë. ªíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä áèä çàëóó óðàí á¿òýýë÷èä áîëîí óðëàãèéí ìåíåæåð¿¿äèéã á¿òýýëýý òóóðâèõ, îëíû õ¿ðòýýë áîëãîí õ¿ì¿¿ñò õ¿ðãýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ èðëýý. Ò¿¿í÷ëýí áèä îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà áîëîí óðëàã, óðàí ñàéõíû ñîëèëöîîíû õºòºëáðèéã äýìæèæ àæèëëàäàã.

Ñî¸ëûí ºâºº õàäãàëàí õàìãààëàõ íü íýí ÷óõàë, òèéìýýñ áèä ºâ ñî¸ëîî õàìãààëæ õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõèéí òºëºº ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý õè÷ýýæ áàéíà. Ýíý çîðèëòûíõîî õ¿ðýýíä óëàìæëàëò ¸ñ çàíøèë, ºâ ñî¸ëûí òóõàé ìýäëýãèéã çàëóóñò õ¿ðãýõ, ìóçåéí áîëîâñðîëûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ, ñî¸ëûí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ, Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäèéã õàäãàëàí õàìãààëàõ, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã õèéõ çýðãýýð àæèëëàæ áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí ñî¸ë óðëàãèéã äýëõèé äàõèíä ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîîð Ò¿ìýí Ýõ ÷óóëãà, Àðãà Áèëèã, Àëòàí Óðàã, ¯íäýñíèé öèðêèéí àÿëàí òîãëîëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ, îëîí óëñûí íýð õ¿íä á¿õèé óðëàãèéí ¿ç¿¿ëáýð, òîãëîëòûã Ìîíãîëä çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãýýð àæèëëàäàã. 20 ãàðóé æèëèéí òóðø àðä÷èëñàí çàìíàëààð õºãæèæ ÿâàà îðíû õóâüä Ìîíãîëûí ¿çýã÷èä äýëõèéä òàíèãäñàí óðàí á¿òýýë÷äèéí ¿ç¿¿ëáýð, òîãëîëòûã ¿çýæ ñîíèðõîõ öàã èðñýí.

Ìîíãîëûí ¿çýã÷èä äýëõèéí øèëäýã äóó õºãæèì, êèíî óðàí á¿òýýëèéã èõýä ñîíèðõîõ áîëñîí ºíºº ¿åä ýíý õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõ õýðýãòýé. ªíãºðñºí 11 æèëèéí õóãàöààíä áèä íèéò 210 òºñºë õºòºëáºð ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ, íèéò 90 ãàðóé ãàäààä äîòîîäûí áàéãóóëëàãûí äýìæëýã, õàìòûí àæèëëàãààòàéãààð 4,6 ñàÿ äîëëàðûí äýìæëýãèéã ñî¸ë óðëàãèéí ñàëáàðò îðóóëëàà.

òàíàé áàéãóóëëàãàä ºíººäºð ÿìàð áýðõøýýë òóëãàð÷ áàéíà?

Õàìãèéí òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë áîë ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýð. Íèéãýì ººðºº ìàø ñàéí òºëºâøèæ, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë äýýøèëæ, òºð çàñãààñ ñî¸ë óðëàãèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã, ñàíõ¿¿æèëò íýìýãäñýí íºõöºëä ë ñî¸ë óðëàã õºãæèíº. Íèéãýìä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëàë çýðýã íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý ¿ðãýëæ áàéäàã. Òèéìýýñ ìàíàé ñàëáàð íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ÿìàð áàéãààãèéí ãîë èëðýë áóþó èíäèêàòîð íü áîëäîã.

Áèä ¿ðãýëæ ººðèéí ¿íýò ç¿éëñ, èòãýë ¿íýìøèë, õºòºëáºð, ¿ð ä¿í, õàìòûí àæèëëàãààãàà òîãòâîðòîé áàéëãàõûã ýðìýëçäýã. Áèäíèé ìýäëýã ÷àäâàð õààíà õàìãèéí øààðäëàãàòàé áàéíà òýð ë îðîí çàéã îëæ íºõºæ àæèëëàõûã ÷àðìàéäàã. Ìàíàé áàéãóóëëàãûí àìæèëò íèéãìèéí á¿õèé ë õ¿ðýýíä õýðõýí õàðèëöàà õîëáîîòîé, õàìòðàí àæèëëàæ áàéãààòàé øóóä õîëáîîòîé. Ìºí Ìîíãîëäîî òºäèéã¿é îëîí óëñûí õýìæýýíä óðëàãèéí áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ íü ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.


Áàéãóóëëàãà ìààíü àìæèëò á¿òýýë, ñîðèëò áýðõøýýë àëü àëüíûã íü òóóëàí, òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ èðñýí áºãººä öààøèä ÷ óäààí õóãàöààíä îðøèí òîãòíîíî ãýäýãòýý èòãýëòýé áàéíà.

Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä óðëàã, ñî¸ë ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ãýæ òà áîääîã âý? ªíººãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîí õýëýõã¿é þó?

Äýýð õýëñýí÷ëýí ñî¸ë óðëàã áîë íèéãýì áà õ¿íèé ¿íýò ç¿éëñèéí èëðýë. Ìàíàé ºíººäðèéí ñî¸ë óðëàãèéí õºãæèë çàðèì òàëààðàà íèëýýä àðèëæààíû øèíæ ÷àíàðòàé áîëîâ. Áèä ººðèéí ñî¸ëîî àâ÷ ÿâàõûí ñàöóó, áóñàä óëñ ¿íäýñòýí, äýëõèé íèéòýä á¿òýýæ áóé óðëàã ñî¸ëûã ñîíèðõîí ¿çýõ “ñîíèó÷” çàíãàà àëäàæ áîëîõã¿é.

Àðàâ, àðâàí òàâàí æèëèéí ºìíº áèä ñî¸ë óðëàãèéí àìü òàðèàã àëäàõã¿éí òºëºº ë õè÷ýýæ, ÷àíàðûí òàëààð òºäèéëºí áîääîãã¿é áàéâ. Õàðèí îäîî ýíý õî¸ð ç¿éëèéí òýíöâýðèéí òóõàé áîäîõ öàã áîëæýý. Þóíû ºìíº, áèä õ¿í áîëãîíä ººðèéí ãîî ç¿éí òààøààëàà õàíãàõ ñî¸ëûí îëîí òºðºëò îð÷èíã àìüä áàéëãàõ õýðýãòýé. ¯¿íèé õàæóóãààð àðèëæààíû áóñ øèíæ ÷àíàðòàé æèíõýíý óðëàãèéí á¿òýýë òóóðâèõ ¿éë ÿâö, ìºí óðàí á¿òýýë÷äýý äýìæèõ, òýð á¿òýýëèéã îëîí íèéò ¿çýæ ìýäðýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ýí òýíö¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé þì.

Óðëàãèéí õýðýãëýý íü çîîãèéí ãàçðààñ ººðèéí äóðòàé õîîëûã ñîíãîõòîé àäèë. Òà ººðººð õîîëîî ñîíãîõäîî ººðèéí èòãýë, ñîíèðõîë áîëîí øèíý ç¿éëèéã àìòàëæ ¿çýõ õ¿ñýëäýý õºòëºãääºã ø¿¿ äýý. Òàíû ñîíãîëò, ñîíãîëò õèéõ ÷àäâàð íü ººðºº àðä÷èëñàí íèéãìèéí àíõààðàõ õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë þì.

1990-ýýä îíîîñ õîéø Àíó-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë óëñàä èðãýíèé íèéãìèéã áýõæ¿¿ëýõýä òóóøòàé äýìæèã÷ áàéñàí. óðëàãèéí çºâëºë èðãýíèé íèéãìèéí áàñ íýãýí ÷óõàë òºëººëëèéí õóâüä Àíó-ûí Àçèéí ñàíãèéí ºíãºðñºí 20 æèëä Ìîíãîë óëñàä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã õýðõýí ä¿ãíýäýã âý?

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí ìàø ÷óõàë “ºâ ò¿¿õ”-èéã ¿ëäýýñýí ãýæ áîäîæ áàéíà. 1992 îíûã ýðãýýä äóðñàÿ. Áèä àíõíû àðä÷èëñàí íèéãìèéí òîãòîëöîîã áàéãóóëæ áàéõàä ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. ªºðººð õýëáýë àðä÷èëñàí íèéãìèéí òóíõàã áè÷èã øèíý ¯íäñýí õóóëèà áàòëàõàä òàíàé ñàíãèéí îðóóëñàí õóâü íýìýð èõ. Ýíý ¿íäñýí õóóëèíä óðëàãèéíõàí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ áîëîõûã òóíõàãëàñàí áºãººä ìàíàé ñî¸ëûí õºãæëèéã øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé ìº÷ áàéñàí. Óðëàãèéíõàí áèä ÷ ýíý øèíý ¿çýë ñàíààã òàëàðõàí õ¿ëýýæ àâñàí äàà.

Ìîíãîë óëñ Àçè òèâä àðä÷èëëûí ºëãèé íóòàã. Íýýëòòýé, èë òîä, õàðèóöëàãàòàé íèéãìèéí õóâüä ýíý èõ ÷óõàë. Àâëèãûí ò¿âøèí òîãòîîõ ñóäàëãàà çýðýã òàíàé ñàíãèéí ÿâóóëñàí òºðºë á¿ðèéí ñóäàëãàà, òàéëàíãààñ ¿çýõýä Àçèéí ñàí àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëèéã ¿ðãýëæ õºõ¿¿ëýí äýìæèæ èðæýý. Ýíý íü ÷ ìàíàé àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éë áîëæ, ìàíàé óäèðäëàãóóä ÷ ÷àðìàéí àæèëëàæ áàéíà.

Óðëàãèéíõàí áîë áèäíèé òîëü. Òýä áèäíèé àìüäàð÷ áàéãàà öàã õóãàöààíû òàëààð ÿðüæ, çîõèîæ, çóðæ, çóðàã àâ÷, êèíî á¿òýýë òóóðâèäàã. Òýäýíä ýíý áîëîëöîîã íü îëãîæ, òýäíèé þó õýëæ áàéãààã ñîíñîæ áàéõ íü àðä÷èëëûí áàñ íýã ÷óõàë àìèí õýñýã.

82

òà Ìîíãîëûí íîìûí ñàíãèéí áîäëîãî õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíýýð îëîí æèë àæèëëàëàà. Àíó-ûí Àçèéí ñàíãèéí “Àçèä çîðèóëñàí íîì” õºòºëáºðòýé õýð óäààí õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà? ªíººãèéí Ìîíãîëûí íîìûí ñàíã ¿¿ðãýý õýð áèåë¿¿ëæ áàéíà ãýæ áîääîã âý?

Ìîíãîë Óëñàä íîìûí ñàí÷äûã áýëòãýäýã öîðûí ãàíö ñóðãóóëü áîëîõ Ñî¸ë óðëàãèéí èõ ñóðãóóëèéí íîìûí ñàíãèéí òàíõèìä áàãøèëæ áàéõäàà Àçèéí ñàíãèéí “Àçèä çîðèóëñàí íîì” õºòºëáºðèéã 1994 îíîîñ ìýääýã áîëñîí. 2001 îíä áîäëîãî õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíýýð ÿàìàíä àæèëëàõ áîëñîí öàãààñ ýõëýí ìèíèé àæëûí ÷èã ¿¿ðýã ñóðãàëò ÿâóóëàõààñ èë¿¿òýéãýýð óëñûí õýìæýýíèé íîìûí ñàíã ìýðãýæèë àðãà ç¿éí óäèðäëàãààð õàíãàõ, íîìûí ñàíãèéí õºãæëèéí óðò, äóíä, áîãèíî õóãàöààíû ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ çýðãýýð èë¿¿ ºðãºæñºí þì. Íàìàéã àíõ ìýðãýæèëòýí áîëæ ÿàìàíä èðýõ ¿åä íèéò íîìûí ñàíãèéí áàéäàë òóí õ¿íä, ñàíõ¿¿æèëò òààðóó áàéëàà. Òýð ¿åä íîìûí ñàíãóóä 1920-1960 îíû õîîðîíä á¿ðä¿¿ëñýí àëü ñîöèàëèçìûí ¿åèéí óòãà àãóóëãà á¿õèé íîìòîé, òîíîã òºõººðºìæ íü õóó÷èðñàí, àíãëè õýëýýð õýâëýãäñýí íîì áàðàã áàéäàãã¿é. Õàðèí Ìîíãîëä íèéò 1500 ãàðóé íîìûí ñàí ¿éë

ÁÀÒ-ÝÐÄÝÍÈÉÍ ÁÀßÐÀÀÑÎ¨Ë, ÑÏÎÐÒ, ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ ßÀÌÍÛ ÕÝÂËÝË, ÍÎÌÛÍ ÑÀÍ, ÍÎÌ ÕÝÂËÝËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÃ ÕÀÐÈÓÖÑÀÍ ÌÝÐÃÝÆÈËÒÝÍ


àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãààãèéí 800 ãàðóé íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä ñóðãóóëèéí, 360 íü íèéòèéí, 100 ãàðóé íü èõ, äýýä ñóðãóóëü, ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâ, õ¿ðýýëýíãèéí íîìûí ñàí áºãººä áóñàä íü àðìè áîëîí áàéãóóëëàãûí íîìûí ñàí þì.

Íîìûí ñàíãèéí ãîë ¿¿ðýã áîë èðãýäèéã îðîí çàé, öàã õóãàöààíààñ ¿ë õàìààðàí, õýðýãöýýòýé ìýäýýëëýýð íü ÷ºëººòýé õàíãàõ ÿâäàë. Áèäíèé òàâüæ áàéãàà õàìãèéí ãîë çîðèëãî áîë Ìîíãîë óëñûí àëü ÷ ºíöºã áóëàíä áàéãàà õ¿í, òóõàéëáàë Óâñ, Õýíòèé àéìãèéí èðãýíÓëààíáààòàð õîò äàõü íèéòèéí íîìûí ñàíãààñ ìýäýýëýë àâàõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí íèéñëýëèéí íýã èðãýí àëü ÷ àéìãèéí íîìûí ñàíãààñ ýðòíèé íýãýí ò¿¿õèéí íîìûã óíøèõ áîëîìæèéã õàíãàõ þì.

“Àçèä çîðèóëñàí íîì” õºòºëáºð íü á¿õèé ë ñàëáàðûí øèíý íîì ñóðàõ áè÷ãèéã õàíäèâëàõ çàìààð ÷ºëººòýé ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîìæèéã äýìæèæ èðñýí. 1993 îíîîñ õîéø ýíý õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä àíãëè õýëýýð õýâëýãäñýí íèéò 800 ìÿíãà ãàðóé íîìûã Ìîíãîë îðîí äàÿàð õàíäèâëààä áàéíà. ýíýõ¿¿ õºòºëáºðòýé îëîí æèë õàìòàð÷ àæèëëàæ áàéãààãèéí õóâüä òàíû ñýòãýëä ¿ëäñýí õàìãèéí ñàéõàí äóðñàìæ, õýëýõ ç¿éë þó áàéíà?

Ñýòãýëä õàìãèéí èõ õîíîãøñîí 2008 îíû íýãýí íîì õàíäèâëàõ ¿éë àæèëëàãààã ÿðüÿ. Íîì õºòºëáºð ÕÀÀÍ áàíêòàé õàìòðàí îðîí íóòãèéí íîìûí ñàíãóóäàä íîì õàíäèâëàñàí þì. Àëáàíû õ¿ì¿¿ñ áîëîí Àçèéí ñàíãèéí õîëáîãäîõ àæèëòíóóäòàé õàìò ìèíèé áèå Õºâñãºë àéìàãò î÷ñîí. Çàì áàðòàà èõòýé áàéñíààñ Õºâñãºë àéìàãò áèä íýëýýí ÿäàð÷ õ¿ðñýí. Ãýòýë áàãà ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿ä Àçèéí ñàíãèéí “Àçèä çîðèóëñàí íîì” õºòºëáºðèéí õàíäèâëàñàí áàãà íàñíû õ¿¿õäýä çîðèóëñàí àíãëè íîìíóóäûã ãàð ãàðòàà áàðü÷èõñàí, àíãëèàð îéð çóóð ÿðüæ, àíãëè äóó äóóëæ áàéõûã õàðààä èõ ñýòãýë õºäºëæ áèëýý. Åð íü àíãëè õýë ýíýõ¿¿ ãëîáàë÷ëàãäñàí ýðèí ¿åä õýë íýâòðýëöýõ ã¿¿ð íü þì. 1990 îíû ¿åä íîìûí ñàíãóóäàä àíãëè õýëýýð õýâëýãäñýí íîì ÷ áàéñàíã¿é, àíãëèàð ÿðüäàã òóí öººõºí õ¿í áàéñàí äàà. Ãýòýë 2008 îíä õºäºº îðîí íóòàãò òýð îëîí õ¿¿õä¿¿ä àíãëè õýë ñóð÷ áàéõûã õàðñàí. Òèéìýýñ ýíý ¿éë õýðýãò “Àçèä çîðèóëñàí íîì” õºòºëáºðèéí îðóóëñàí õóâü íýìýð ìàø èõ ýý.

ªíãºðñºí æèë òà ìàíàé ñàíãèéí øóãàìààð Àíó-ûí íîìûí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöààä èðëýý. ýíýõ¿¿ òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëëààñ òàíû ñýòãýëä ¿ëäñýí õàìãèéí òîì ç¿éë þó áàéâ?

Ýíýõ¿¿ òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàë ìèíèé õóâüä òîì áîëîìæ áàéëàà. ÀÍÓ-ûí íîìûí ñàíãèéí ¿¿ðýã, ã¿éöýòãýæ áàéãàà ðîëü, òýä íèéòýä ìýäýýëýë õýðõýí ò¿ãýýæ áàéãàà íü, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä íîìûí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí îðîëöîæ áàéãààã, äýýð íü íîìûí ñàíãèéí õºãæèë äýâøèëä èðãýäèéí îðîëöîî òóí ÷óõàë áîëîõûã áè ýíý ¿åýð ñàéí îéëãîñîí. Ýðãýæ èðýýä áè ñóðñàí îëîí ç¿éëýý àìüäðàëä íýâòð¿¿ëæ áàéíà.

Õàìãèéí ãîë íü íîìûí ñàíãèéí öààøäûí õºãæèëä èðãýäèéí îðîëöîî òóí ÷óõàë þì áàéíà. ÀÍÓ-ûí íîìûí ñàíãóóä ýöýã ýõ, õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä óíøëàãûí öàã çîõèîí áàéãóóëàõ, íîìûí çîõèîë÷òîé íü óóëçóóëàõ çýðýã îëîí íèéòýä çîðèóëñàí îëîí àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëäàã. Áè ýðãýæ èðýýä, Õ¿¿õäèéí íîìûí îðäîíòîé õàìòðàí õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëàí “¯ëãýðèéí öàã” àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëæ ýõýëñýí. ¯ëãýðèéã ìºí õóðóóí òåàòðààð ¿ç¿¿ëæ áàéãàà. Öýöýðëýãèéí õ¿¿õä¿¿äýä ýíý íü èõ òîõèðñîí, òýä ÷ èõ äóðòàé, îëíîîðîî èðæ îðîëöäîã. Çàðèì ¿åä èõ îëîí õ¿¿õýä öóãëàðààä, à÷ààëëàà äèéëýõã¿é ¿å ÷ áèé.

“Àçèä çîðèóëñàí íîì” õºòºëáºðèéí Ìîíãîëûí íîìûí ñàíãèéí õºãæèë áîëîí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò îðóóëñàí õóâü íýìðèéã íîìûí ñàíãèéí áîäëîãî õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíèé õóâüä òà þó ãýæ ä¿ãíýõ âý?

84

Ìîíãîë óëñ àñàð òîì ãàçàð íóòàãòàé, õ¿í àì öººòýé óëñ. Ãýõäýý áè Àçèä çîðèóëñàí íîì õºòºëáºðèéã õàíäèâëàñàí íîìîîð íü õ¿í á¿õýí ìýäíý ãýæ áàðäàì õýëæ ÷àäíà. Ìîíãîë îðîí äàÿàð ýíý õºòºëáºðººñ íîì õ¿ëýýæ àâààã¿é íýã ÷ íîìûí ñàí áàéõã¿é.

Íîìûí ñàíãèéí õóâüä òóõàéí íîì àëü áîëîõ ë õýðýãëýã÷äèéí ãàð äýýð î÷èæ, õýðýãëýãäýæ áàéâàë ë õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë òýð. Íàìàéã 2000 îíû ¿åä áîäëîãî õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíýýð àæèëëàæ ýõëýõ ¿åä íîìûí ñàíä áàéãàà íîìíóóäûã õ¿í õýðýãëýäýãã¿é áàéñàí áîëîõîîð áàðàã îãò õóó÷èðäàãã¿é øèíýýðýý áàéäàã áàéëàà. Ãýòýë ºíººäºð ýíý á¿õýí ººð÷ëºãäñºí. Öýöýðëýãèéí íàñíû õ¿¿õäýýñ àâàõóóëààä çàëóó÷óóä, äóíä íàñíû ìýðãýæèëòí¿¿ä ãýýä á¿õèé ë õ¿ì¿¿ñò àíãëè õýë ñóðàõàä íü Àçèä çîðèóëñàí íîì õºòºëáºð òîì õóâü íýìýð îðóóëñàí ãýæ áè áîäîæ áàéíà. Íîìûí ñàíãààð ¿éë÷ë¿¿ëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí èíòåðíýò õýðýãëýýíýýñ õàðàõàä òýä ºíººäºð àíãëè õýëýý õýðõýí ñàéæðóóëàõ, ºíäºð õºãæèëòýé óëñ îðíû ñóðãóóëü êîëëåæèä õýðõýí ýëñýõýýñ àâàõóóëààä øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí á¿õèé ë ìýäýýëëèéã îëæ àâàõäàà àíãëè õýëýý àøèãëàæ áàéíà.

Ìîíãîëûí íîìûí ñàíãóóä èðãýä, îþóòíóóä, ìýðãýæèëòýí, øèíæëýõ óõààíû ñóäëàà÷ íàðò çîðèóëàí èíòåðíýòýýð íîì çàõèàëàí óíøèõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà. ýíý àæëûíõàà òàëààð ñýòãýãäëýý õóâààëöàõã¿é þó?

Ìîíãîë óëñ îëîí óëñûí ýëåêòðîí íîìûí ñàíãèéí õîëáîî åifl.net-èéí ãèø¿¿í óëñûí õóâüä äýëõèéí àëäàðòàé íýð õ¿íäòýé øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ýëåêòðîí ñýòã¿¿ëèéã õÿìä ¿íýýð óíøèõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë, Êýìáðèæ, Îêñôîðäûí òàéëáàð òîëü áè÷èã, Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàíãèéí ìýäýýëýë, îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé íîì, ñýòã¿¿ë, àíãëèéí New Medicine çýðýã øèíæëýõ óõààíû òîìîîõîí ñýòã¿¿ëèéã ¿íý òºëáºðã¿é óíøèæ àøèãëàõ áîëîìæòîé. Ìºí Í¯Á-ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ, óõààí ñî¸ëûí áàéãóóëëàãûí (UNESCO) CDS-ISIS õºòºëáºð çýðýã õºãæèæ áóé óëñ îðíóóäàä çîðèóëñàí àíãëè õýë äýýðõ ïðîãðàìì õàíãàìæóóäûã áàñ ìàíàé íîìûí ñàíãóóä àøèãëàæ áàéíà.

Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí 50 ãàðóé øèëäýã á¿òýýëèéí ýëåêòðîí õóâèëáàðûã á¿ðýí ýõýýð íü, çóðàãòàé íü www.elibrary.mn äýýð òàâèëàà. Ýíä áàéãàà á¿õèé ë íîìûã óíøèæ, õàðæ, áàñ ñîíñîæ áîëíî. Ìºí Äýëõèéí áàíêòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëñýí òºñëèéí õ¿ðýýíä õ¿¿õäèéí óðàí çîõèîëûí ýëåêòðîí íîìûí ñàí www.read.mn áàéãóóëëàà. Ýíý íîìûí ñàíä íèéòäýý õ¿¿õäèéí 237 íîì á¿ðýí ýõýýðýý îðñîí.

Àíó-ûí Àçèéí ñàí Àçè òèâèéã õºãæ¿¿ëýõ òýòãýëýã, çàëóó ìàíëàéëàã÷äàä çîðèóëñàí ìàíëàéëëûí øèíý õºòºëáºðèéã ýõë¿¿ëæ áàéíà. ýíý íü Àçèéí õºãæèë äýâøëèéã ìàíëàéëàõ çàëãàìæ çàëóó ¿åèéã ñóðãàõ þì. íîìûí ñàíãèéí õºãæèë áîëîí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí øèíý ¿åèéí çàëóó óäèðäàã÷äàä òà ÿìàð çºâëºãºº ºãºõ âý?

Ìèíèé áîäëîîð, çàëóó÷óóä ìýðãýæëèéí ºíäºð óð ÷àäâàðòàé, ÿìàãò øèíèéã ýðýëõèéëæ, ñàíàà÷èëæ áàéäàã, ºíäºð áîëîâñðîëòîé, áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàð ºíäºð, äýëõèé íèéòèéí õàðèëöààíû ò¿ëõ¿¿ð àíãëè õýëýýð íýâòýðõèé õ¿ì¿¿ñ áàéãààñàé ãýæ áîäîæ áàéíà. Ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ýðèí çóóíä àìüäàð÷ áàéãàà ó÷ðààñ ººðò øààðäëàãàòàé õýðýãöýýòýé ìýäýýëëýý ìàø áîãèíî õóãàöààíä, îíîâ÷òîé îëæ ÷àääàã áàéõ íü çºâ ãýæ áîäääîã.

ÁÈçÍÅÑ

ÕÓÂÈÉÍ ÕÝÂØÈË

86

òà Âàøèíãòîí äàõü Ìîíãîë óëñûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí ãàäààä áîäëîãûí çºâëºõ, äàíè óëñ äàõü ªðãºìæèò êîíñóë çýðýã îëîí ñîíèðõîëòîé àæèë àëáà õàøèæ èðñýí õ¿í. ýíýõ¿¿ çàìä òàíûã þó õºòºëñºí áý?

Áè Ìîñêâàä Äèïëîìàòûí ñóðãóóëü òºãññºí þì. Íàìàéã ñóðàëöàæ áàéõàä ïåðåñòðîéêà ýõýëñýí. Áè Ìîíãîëäîî áóöàæ èðýýä òóõàéí ¿åäýý öîî øèíýõýí ç¿éë áàéñàí õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð àæèëëàõ áîëñîí. Ìîíãîë Óëñ Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëä íýãäýí îðîõûí ºìíº áè õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð ìýðãýøèí àæèëëàæ áàéñàí ãýäãýýðýý Íüþ Éîðê äàõü Í¯Á-ûí òºëººëºã÷èéí ãàçàð õàãàñ æèë ãàðàí àæèëëàñàí äàà. Ýíý õóãàöààíä õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõ ñàëáàð õóðàëäààíóóäàä îðîëöîæ áàéëàà. Ìîíãîëä ýðãýæ èðýýä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû õóóëèéí õýëòýñò àæèëëàõûí õàìò ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ õîðîîíä òîìèëîãäñîí. ¯íäñýí õóóëèéí õî¸ðäóãààð á¿ëýã á¿õýëäýý õ¿íèé ýðõèéí òóõàé á¿ëýã òóë á¿õèé ë øèíý ¿çýë ñàíààã áàãòààí îðóóëàõ ¿¿äíýýñ Í¯Á çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ïðîôåññîð, õóóëü÷èäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàñàí þì. Òóõàéí ¿åä Óëààíáààòàðò àíãëèàð ÿðüäàã õ¿í õóðóó äàðàì öººí, äýýð íü

Ì-ÑÈ-ÝÑ ÃÐÓÏÏÛÍ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ×ÆÀÌÖÛÍ ÎÄ


òºñëèéí õîðîîíä àíãëèàð ÿðüäàã ãàíö õ¿í íü áè áàéñàí òóë ¯íäñýí õóóëèéí ýöýã íî¸í Á.×èìèä ãóàéòàé îéð àæèëëàæ, áóñàä óëñûí èæèë òºñòýé õóóëèóäûã îð÷óóëäàã áàéëàà. Ìîíãîë äàõü îëîí óëñûí àíõíû áàéãóóëëàãà Àçèéí ñàí àðä÷èëñàí áóñàä óëñ îðíîîñ ìýðãýæèëòí¿¿ä àâ÷èð÷, ýíý ¿åýð áè òàíàé ñàíòàé õàìòðàí àæèëëàâ. ¯¿íýýñ õîéø áè Âàøèíãòîí äàõü Ìîíãîëûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàíä àæèëëàæ, ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññ áîëîí Ìîíãîë Óëñûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä àíõààðëàà õàíäóóëñàí. Îäîîãèéí Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæ òýð ¿åä Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîãäîîä, ãàäààä áîäëîãûí çºâëºõººðºº íàìàéã àæèëëàõûã õ¿ññýí þì.

Ìîíãîëä áóöàæ èðýõ òèéì ÷ õ¿íä øèéäâýð áàéñàíã¿é. Òºðèéí àæèë õóâü õ¿íýýñ õàìààðäàãã¿é, õàðèí õóâü õ¿í ò¿¿íèé º÷¿¿õýí íýã õýñýã íü áàéäàã ó÷ðààñ ººð÷ëºëò õèéõýä õýö¿¿ ãýäãèéã áè òýð ¿åä îéëãîñîí þì. Òóõàéí ¿åä Ìîíãîëûí õóâèéí êîìïàíèóä äºíãºæ áàéãóóëàãäñàí, õ¿÷èí ÷àäàë áîëîìæ íºõöëèéí õóâüä õÿçãààðëàãäìàë, æèæèã áàéñàí òóë òºñºë, õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëòèéí òàëààð îëîí óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîõ, áèçíåñèéí õýëõýý õîëáîîãîî ºðãºæ¿¿ëýõýýð ÷àðìàéæ áàéâ. Áèçíåñ ýðõýëäýã ä¿¿ ìààíü ººðèéí áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëýõ, ãàäààä õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõûí òóëä íàìàéã ººðèéí êîìïàíèäàà àæèëëàõûã ¿ðãýëæ óðüäàã áàéëàà. Õî¸ð äàõü åðºíõèé ñàéä îãöîðñíû äàðàà ë áè ä¿¿òýéãýý õàìòðàõààð øèéäñýí. ªíººäºð14 æèëèéí äàðàà èéì øèéäâýð ãàðãàñàíäàà áè îãòõîí ÷ õàðàìñäàãã¿é.

Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã õóðäàöòàé ºñ÷ áàéíà. ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëò íü äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òóóøòàé íýìýãä¿¿ëæ, óëìààð àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõ, ÿäóóðëûí ò¿âøèíã áóóðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéã øèíý øèíý òàëáàðò ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîäîã. òàíû áîäëîîð ýäèéí çàñàã çºâ ÷èãëýë ð¿¿ãýý õºãæèæ áàéíà óó? Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õºãæëèéã äýìæèõýä õóâèéí õýâøèë öààøèä þó õèéæ ÷àäàõ âý?

Íýãýíò ºñººä ýõýëñýí ë áîë öààøäàà ÷ òîãòâîðòîé ºñíº. Ãýõäýý õýð õóðäàöòàé ºñºõ íü îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ ò¿¿íèé äîòîð Õÿòàä áîëîí äýëõèéí ýäèéí çàñãààñ õàìààðàëòàé. Óóë óóðõàé áîëîí ò¿¿íèéã äàãàëäàõ äýä á¿òýö ìàíàé ºñºëòèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð. Ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ ãýäýã óòãààð íü ýðõ ç¿éí îð÷íûã íü ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé. ªíººäºð áèäýíä òóëãàð÷ áàéãàà ãîë áýðõøýýë áîë òºð áèçíåñò äàõèàä ë õóòãàëäààä ýõýëñýí ÿâäàë. Ýíý íü áèçíåñò ººðò íü òºäèéã¿é, óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò ñààä òîòãîð áîëíî. ×ºëººò áèçíåñò ýðñäýëòýé, èéì õàíäëàãûã çîãñîîõ õýðýãòýé ãýäãèéã îëîí óëñ òºð÷ îéëãîæ áàéãàà ãýæ áè áîäîæ áàéíà.

88

Ìàíàé ñàíãààñ ÿâóóëñàí óäàà äàðààãèéí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä àâëèãà, àæèëã¿éäýë õî¸ð Ìîíãîëä õàìãèéí õ¿íäðýëòýé àñóóäàë áîëæýý. ýíý æèë áèä àíõ óäàà õóâèéí õýâøèëèéíõíèé äóíä ñóäàëãàà ÿâóóëæ, àâëèãà õóâèéí õýâøèëä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã ä¿ãíýëýý. Àâëèãûí ºíººãèéí áàéäëûí òàëààðõ òàíû ñàíàë áîäîë?

Àâëèãà áàéñààð, õýðã¿¿ä íü ÷ èëýðñýýð ë áàéíà. Áè íèéãìèéí ìýäýýëýë ñàéòàé õýñýãò áàãòäàã õ¿íèé íýã, ãýõäýý õýçýý ÷ àâëèãûã èíãýæ èõýñíý ãýæ òºñººëººã¿é. Äýýð íü ÿàæ èéì íóóãäìàë áàéãààã ãàéõäàã. Õàðèí ìàíàéõ øèã òîì êîðïîðàöóóä ºäºð òóòàì àâëèãàä ºðòºõ íü áàãà ãýæ áè õóâüäàà áîääîã þì. ßìàð íýã þì ãóéõ ãýýä ë ä¿ëýãíýýä ë áàéãàà õ¿í áàéäàã äàà. Ãýõäýý õîâîð, ó÷èð íü òýä èëýðõýýñýý àéäàã. Áèä îëîí õóóëü÷òàé. Ýíý íü òà ãàíö õ¿íòýé õàðüöààä áàéæ ÷àäàõã¿é ó÷ðààñ àâëèãà àâàõ, ºãºõ õýö¿¿.

Ìîíãîë æèæèã îðîí. Áàðóóíû íèéãìèéã áîäâîë áèä óãààñàà áèå áèåäýý òóñàðõàã àðä ò¿ìýí, ýíý íü í¿¿äëèéí ñî¸ëîîñ ¿¿äýëòýé àéë õºðøäºº òóñàëäàã óëàìæëàëòàé õîëáîîòîé. Áèä òºðºë ñàäíû õîëáîî õàìààðàë èõòýé, èéì áîëîõîîð õýðýâ ìèíèé ¿åýë íàäààñ òóñëàìæ ãóéâàë ¿ã¿é ãýæ õýëýõ íàäàä òóí õýö¿¿. Ìîíãîëûí íèéãìèéí ýíýõ¿¿ ºâºðìºö øèíæ íü àâëèãàä íÿõóóð õàíäàõûã øààðääàã þì.

M-ñè-ýñ ãðóïï íèéãìèéí òºëººõ àæèëä õýðõýí îðîëöäîã âý? Ìîíãîë óëñàä íèéãìèéí õàðèóöëàãûí àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õýðõýí õàìòðàí àæèëëàíà ãýæ áîäîæ áàéíà?

Íèéãýì ð¿¿ãýý ÷èãëýñýí àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü êîìïàíèóäûí õóâüä ìîîä áîëîîä áàéãàà. Áèä ÷ çàõ çýýëèéí õýðýãñýë ìàÿãààð õàíäàæ èðæýý. Õàðèí ºíººäºð áèä íèéãìýýñýý äàâæ èë¿¿ ñàéõàí áîëæ ÷àäàõã¿é, íèéãýìòýéãýý ë öóã ºñ÷ õºãæèõ íýã õýñýã íü ãýäãýý óëàì ñàéí îéëãîñîí. M-Ñè-Ýñ ºí÷èí õ¿¿õäèéí àñðàìæèéí ãàçàð çýðýã çàðèì áóÿíû àæëûã èâýýí òýòãýæ èðñýí. Õàðèí îäîî õºðºíãº îðóóëàëòàà àøèã îðëîãîä áóñ, óëñ îðîíä õýðýãòýé èë¿¿ ÷óõàë ç¿éëä ÷èãë¿¿ëýõ áîëíî. Ìàíàé 50 ñàÿ äîëëàðûí õºðºíãº îðóóëàëòààð áàðèãäàæ áàéãàà íýãýí øèíý ýìíýëýã óäàõã¿é àøèãëàëòàíä îðíî. Ýíý ýìíýëýãýýñ áèä àøèã îðëîãî õàðààã¿é. Òà òîäîðõîé õýìæýýíä ºñ÷ ºíäèéãººä èðýõýýðýý àðâàí æèëèéí äàðàà àøãàà ºãºõ ÷ áàéñàí õàìààã¿é ìèíèé ¿ð õ¿¿õýä, íàéç íºõºä, ãýð á¿ëèéíõýí áîëîí íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû òºëººõ òèéì òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã þì.

Àçèéí ñàí “Àçèéí õºãæëèéí òºëººõ ìàíëàéëàã÷èä” õýìýýõ èðýýä¿éí óäèðäàã÷ ìàíëàéëàã÷ íàðûã òîäðóóëæ, ñóðãàæ äàäëàãàæóóëæ, õºãæ¿¿ëýõ øèíý õºòºëáºð ýõë¿¿ëæ áàéãàà. Ìîíãîëûí áèçíåñèéí çàëãàìæ ¿åèéíõýíä òà þó çºâëºõ âý?

Îëîí ç¿éë óëñ òºðººñ õàìààðàëòàé. Ñ¿¿ëèéí õî¸ð, ãóðâàí æèëä áàðóóíû îðíóóäààñ ºäèé òºäèé áîëîâñðîëòîé çàëóóñ ýõ îðîíäîî èðæ áóéã áèä õàðæ áàéíà. ßàãààä ãýâýë Ìîíãîëä ººðèéí áèçíåñýý ýõë¿¿ëýõ, àëü ýñâýë òîì êîìïàíèòàé õàìòðàí àæèëëàõ ºðãºí áîëîìæ áàéãààã òýä îëæ õàðñàíòàé õîëáîîòîé. Ýíý áîë ýð¿¿ë ÷èã õàíäëàãà. Òýãýõýýð õýðýâ áèä çºâ áîäëîãî áàðèìòàëáàë áîëîâñðîëòîé çàëóó õ¿ì¿¿ñ óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ øèíý ñî¸ëûã ýõ îðîíäîî àâ÷èðíà, ýíý íü öààøäûí õºãæëèéí íýã òîì ãàðö áàéõ þì. Ìèíèé ¿åèéíõýí áîë ººðñºääºº ë íàéääàã áàéñàí. Îëîí ÷ êîìïàíè òýãýýñ ýõýëæ, îëîí ÷ êîìïàíè äàìïóóð÷, îëîí ÷ õ¿í îðîñóóäòàé õóäàëäàà íàéìàà õèéõ ãýæ ÿâààä àæèë àìüäðàëàà ¿ðëýý. Îäîî áîë õºðºíãº îðóóëàëòûí àñàð èõ áîëîìæ ãàð÷ èðæ áàéíà, áèçíåñ ýðõëýõ ãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò òýð ¿åýñ õàìààã¿é ººð îð÷èí á¿ðäñýí. Ìàíàéõ øèã òîì êîìïàíè íèéãìèéí øèíæòýé áîëæ ºðãºæëºº. Ãýõäýý íèéãìèéí øèíæòýé êîìïàíè àæèëëóóëíà ãýäýã ìàíàé äàðààãèéí çàëãàìæ çàëóó ¿åèéíõíèé õóâüä òîì ñîðèëò áàéõààñ ãàäíà èë¿¿ èõ áèçíåñèéí ¸ñ ç¿éã øààðäàíà.


òàíû ºìíº íü àæèëëàæ áàéñàí Ìîíãîëûí ýíõòàéâàí, íàéðàìäëûí áàéãóóëëàãóóäûí õîëáîî Àíó-ûí Àçèéí ñàíãèéí ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðûã 1990 îíû ýõýýð Ìîíãîëä íýýõýä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëñàí. ýíý ¿éë ÿâäëûí òàëààð ýðãýýä íýã äóðñàõ óó?

Ìîíãîëûí Ýíõòàéâàí, íàéðàìäëûí áàéãóóëëàãóóäûí õîëáîî íü ºìíºõ òîãòîëöîîíû ¿åä òºäèéã¿é çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæèí îðñîí øèíý÷ëýëèéí ýõýí ¿åä ãàäààä åðòºíöºä õàíäàõ Ìîíãîë îðíû öººí õýäõýí öîíõíû íýã áàéëàà. Òóõàéí ¿åä àíãëè õýëýýð ºíººäðèéíõ øèã îëîí õ¿í ÿðüäàãã¿é áàéñàí. Õýëíèé áýðõøýýë ¿íýõýýð èõ áàéñàí. Òèéìýýñ ë Àçèéí ñàí áîëîí ãàäààä îðîíä ñóóæ áàéñàí ìàíàé äèïëîìàòóóä øèíý õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõîä òóñëàà÷ õýìýýí Ìîíãîëûí Ýíõòàéâàí, íàéðàìäëûí áàéãóóëëàãóóäûí õîëáîîíä õàíäñàí þì. Áèä ýõ îðíîî áàðóóíû åðòºíöòýé õîëáîõ ã¿¿ð íü áîëæ áàéñàí. Òýð îíöãîé ºäð¿¿äýä ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéñíààðàà áè áàõàðõäàã.

ÒÝÍÃÝÐ ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÍÝÃÄÝË ÁÎËÎÍ ÕÀÑÁÀÍÊÍÛ ÒªËªªËªÍ ÓÄÈÐÄÀÕ ÇªÂËªËÈÉÍ ÄÀÐÃÀ ×ÓËÓÓÍÛ ÃÀÍÁÎËÄ

90

Àëèâàà æèæèã óëñ ¿íäýñòýí òóñãààð áàéäëàà õàäãàëàí ¿ëäýõ, óëìààð öýöýãëýí õºãæèõèéí òóëä õºðø óëñûíõàà õýëèéã íü ñóðàõ, ñî¸ëûã íü òàíüæ ìýäýõ, ýõëýýä òýäíèéã îéëãîõ ¸ñòîé ãýæ áè áîääîã. Ìèíèé ò¿¿õ ¿¿íòýé òºñòýé. Àíõ õýë øèíæýý÷ ìýðãýæëýýð äýýä ñóðãóóëèà ä¿¿ðãýñýí ìèíèé õóâüä ºíººäºð Ìîíãîë Óëñûí àðèëæààíû äºðºâ äýõ òîì áàíê áîëîí àíõíû òºðºëæñºí ñàíõ¿¿ãèéí ãðóïï áîëîõ Òýíãýð ñàíõ¿¿ãèéí íýãäëèéí Òºëººëºí Óäèðäàõ Çºâëºëèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéíà. Ýíý õ¿ðòýë óðò çàìûã òóóëàõäàà ñîíèí ñîäîí ò¿¿õèéí ãýð÷ áîëæ ãàäíà äîòíû õîñã¿é õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîî òîãòîîí, õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàíäàà áè òóéëèéí áàÿðòàé áàéäàã.

òàíû àæèë õºäºëìºðèéí çàìíàëààñ õàðàõàä Ìîíãîëä áàéãóóëàãäñàí àíõíû ãýñýí òîäîòãîëòîé îëîí ç¿éëñòýé õîëáîîòîé áàéæýý. Çàðèì äóðñàìæààñàà õóâààëöàõã¿é þó?

ªíººãèéí çàëóóñûí õóâüä ìîíãîë÷óóä ìààíü îëíîîðîî ãàäààäàä àÿëæ, ñóð÷ áîëîâñðîí, àæèë õºäºëìºð ýðõëýæ, ãàäààäûí îëîí õ¿í Ìîíãîëûã çîðèí èðæ çàðèì íü á¿¿ð ñóóðüøèæ áàéãààã õýâèéí ç¿éë ìýò ñàíàãääàã áàéõ. Õàðèí íàìàéã çàëóó áàéõàä åðòºíö ººð áàéëàà.

Àçèéí Íèéãýìëýãýýñ 1986 îíä Íüþ-Éîðê õîòíîî çîõèîí áàéãóóëñàí “Ìîíãîëûí ºäºð” àðãà õýìæýýíä áè îðîëöñîí þì. Ýíýõ¿¿ ºäºðëºãèéí ãîë èëòãýã÷èä Ìîíãîë ñóäëàëûí àëäàðò ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Õàíãèéí Ãîìáîæàâ ãóàé íàð áàéñàí þì. Ìîíãîëîîñ çîðèí î÷ñîí çàëóó òºëººëºã÷èéí õóâèàð Ìîíãîëûí òóõàé ìèíèé ÿðüñàí ç¿éëèéã òýä èõýä íóõàöòàé, àíõààðàëòàé ñîíñîæ áàéñíûã îäîî áîäîõîä æààõàí ñàíàà çîâäîã þì. Òýä Ìîíãîë ñóäëàëààð îëîí óëñàä ¿íýõýýð íýðä ãàðñàí ýðäýìòýä, ãýòýë ìèíèé ÿðèàã ÷èõ òàâèí ñîíñ÷ áàéãàà ÷ ãýæ æèãòýéõýí. Òà òºñººëæ áàéãàà áèç äýý? Áè ÷èíü Ìîíãîëîîñ äºíãºæ èð÷èõñýí, òýäíèé õóâüä áóäàã íü õàíõàëñàí øèíýõýí õ¿í ë ãýñýí ¿ã. Íüþ-Éîðê õîòîä áàéñàí òýð íàìàð Ìîíãîë Óëñ, ÀÍÓ õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ ãýæ áàéãààã áè àíõ äóóëñàí äàà. Äàðàà æèë íü, íýãä¿ãýýð ñàðä õî¸ð óëñ äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñîí þì.

Àæèë àìüäðàëûíõàà ýõýí ¿åä òà òºðèéí áàéãóóëëàãàä ãîë òºëºâ àæèëëàæýý. õàðèí îäîî òýíãýð ãðóïï, õàñÁàíêíû òóÇ-èéí äàðãààð àæèëëàæ, õóâèéí õýâøèë ð¿¿ øèëæëýý. ßàãààä èéì øèéäâýð ãàðãàõ áîëîâ?

Ýõ îðîí ìààíü öýöýãëýí õºãæèõ òàâèëàíòàé ãýäýãò áè ã¿íýý èòãýäýã. Äýëõèé äàõèíààð, ò¿¿íèé äîòîð Àçè, Àìåðèê òèâýýð àÿëæ ÿâàõäàà åðòºíöèéí çàõ õÿçãààð áîëãîíä îëîí áýðõøýýë õ¿íäðýë òóëãàðäãèéã, òýäíèé íýëýýä íü øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿éã îëæ õàðñàí. Õàðèí áèäýíä òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýë¿¿äèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàì áèé ãýäãèéã ìýäýðñýí. Ìîíãîë áîë õ¿í àì öººòýé, áàéãàëèéí àñàð èõ íººö áàÿëàãòàé, õîéä, ºìíºääºº õî¸ð òîì çàõ çýýëòýé, öýöýãëýí õºãæèõ çàÿà òººðºãòýé óëñ. Èéì ÷ ó÷ðààñ áè ÿðüæ ñóóõààñàà èë¿¿òýéãýýð òîäîðõîé ç¿éë õèéå, õºãæèë öýöýãëýëòýä õóâü íýìðýý îðóóëúÿ ãýæ øèéäñýí.

20 æèëèéí äîòîð Ìîíãîë óëñ àðä÷èëñàí òîãòîëöîîòîé, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãòàé óëñ áîëæ õóâèðëàà. òà èðýõ 20 æèëèéã õýðõýí òºñººëæ áàéíà âý, ÿëàíãóÿà õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéí òóõàéä?

Õóâèéí õýâøëèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íýí ÷óõàë, øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìàíàé óëñûí ºíãºðñºí õîðèí æèëèéí õºãæèë ¿¿íèé áàòàëãàà. Óëñûí ºì÷ äàíãààð íî¸ðõñîí òºâëºðñºí ýäèéí çàñàãòàé óëñ îðíîîñ õóâèéí õýâøèë äàâàìãàéëñàí áèçíåñ, õóâèéí ñàíàà÷èëãà àñàð èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ýäèéí çàñàãòàé îðîí áîëæ õóâèðëàà. Èéì


¿¿ðýã õàðèóöëàãà íü óëàì á¿ð íýìýãäýíý ãýæ áè áîääîã. Çàñãèéí ãàçðààð á¿õ ç¿éëèéã óäèðäóóëñàí íü õàìààã¿é àìàð ãýñýí ãýíýí îéëãîëò îäîî õ¿ðòýë áàéäãèéã ¿ã¿éñãýõèéí àðãàã¿é. Ãýòýë áóñàä óëñ îðîíä àìæèëòòàé õýðýãæèæ áóé çàãâàðûã áèä øèíýýð çîõèîõ ÿìàð ÷ øààðäëàãàã¿é ãýæ áè áîääîã.

Àçèéí ñàí Ìîíãîë óëñàä òóóøòàé õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ èðñýí. ̄ éë àæèëëàãààãàà Ìîíãîëä ýõýëæ áàéõ ¿åäýý çàëóó ìàíëàéëàã÷äûã òîäðóóëàõ, Ìîíãîëä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäûã áóñàä îðîíä õýðõýí àìæèëòòàé øèéäâýðëýñýí òóðøëàãà ñóäëóóëàí óëñ îðíîîð àÿëóóëàõ çýðãýýð àæèëëàñàí. õàðèí îäîî Àçèéí çàëóó ìàíëàéëàã÷ íàðò çîðèóëñàí øèíý õºòºëáºðºº ýõë¿¿ëæ áàéíà. Ìîíãîëûí èðýýä¿éí óäèðäàã÷èä, øèíý ¿åèéíõýíä õàíäàí òà ÿìàð çºâëºãºº ºãºõ âý?

Çàëóó ìàíëàéëàã÷äûã äýìæèí, Ìîíãîë Óëñàä òóñàëæ áóé òà á¿õíèé ñàíàà÷èëãà òóí ÷óõàë. Øèíý öàãèéí ò¿¿õ ìààíü ìàíàé óëñàä æèíõýíý óäèðäàã÷ ÿìàð èõ õýðýãòýéã õàðóóëæ áàéíà. Óäèðäàí ìàíëàéëàã÷ ãýäýã íü çºâõºí äýýä óäèðäëàãûí õýäýí õ¿ì¿¿ñ ãýñýí ¿ã áèø þì. Òîãòîëöîîíû á¿õèé ë øàòàíä ìàíëàéëàã÷èä õýðýãòýé, ººðººð õýëáýë óäèðäàõ óõààíä ìýðãýøñýí ìýðãýæèëòí¿¿ä ãýñýí ¿ã. Áèä æèíõýíý ìàíëàéëàã÷äààð äóòìàã áàéíà, îéðûí àðàâ, õîðèí æèëäýý ÷ ýíý àñóóäàë õóðö õýâýýð áàéõ áîëîâ óó. Èéìýýñ øèíý ìàíëàéëàã÷äûí òºëººõ ýðëýý õàìòäàà ¿ðãýëæë¿¿üå.

Íàäàä îëîí çàëóó íàéç íºõºä áèé. Òýäýíäýý õýëäýã, ñàíààíä áàãòàìã¿é ç¿éëèéã ÷ õèéõ ãýæ îðîëä, èäýâõòýé áàé, øèíý ñîäîí ç¿éëèéã ñàíàà÷èë, áîëíî á¿òíý ãýñýí ç¿éëýý õèé ãýñýí çºâëºãººãºº áàñ çàëóóñäàà õàíäàí õýëìýýð áàéíà. Þì áîëãîí õàð àÿíäàà áîëæ á¿òýýä áèåë÷èõäýãã¿é. Øèíý ñàíàà ãàðãà. Ñàéí óäèðäàã÷ áàéõûí õàìãèéí çºâ ýõëýë ýíý áàéõ áîëíî.

ªíãºðñºí 20 æèëèéí õóãàöààíä Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë óëñàä îðóóëñàí õàìãèéí ÷óõàë õóâü íýìýð þó âý? Öààøèä Àçèéí ñàí ÿìàð ÷èãëýëýýð ò¿ëõ¿¿ àæèëëààñàé ãýæ òà õ¿ñ÷ áàéíà?

Òýðòýýõ 90-ýýä îíä Ìîíãîëä èðýõýýð òýì¿¿ëñýí Òà á¿õíèé õ¿ñýë çîðèãò òàëàðõàæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä àðä÷èëàë ãýæ ÷óõàì þó áîëîõûã îéëãîæ óõààð÷ áàéõ ¿åä Ìîíãîë Óëñàä áàéíãûí òºëººëºã÷èéí ãàçðàà íýýæ áàéñàí àíõíû áàéãóóëëàãóóäûí íýã íü Àçèéí ñàí áºãººä ýðõ ç¿éò òºð ãýõ ìýò ¿íäñýí ñóóðü õýðíýý ÷óõàë ç¿éëýýñ àæëàà ýõë¿¿ëæ áàéñàí. Ìîíãîë Óëñ íü ãàçðûí çóðàã äýýð çºâõºí àÿëàë æóó÷ëàë õèéõ ãàçàð õýìýýí òýìäýãëýãäýõ áóñ õàðèí èë¿¿ ººð áîëîìæóóä áàéãààã Àçèéí ñàí ãàäààä åðòºíöºä íýýæ ºãñºí. Òà á¿õýí áóñàä îëîí îëîí áàéãóóëëàãóóä Ìîíãîëä ¿¿ä õààëãàà íýýí, ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõýä íü ã¿¿ð áîëñîí þì.

Àçèéí ñàí äýìæèæ, òóñàëæ, ãàðãàæ èðñýí òóõàéí ¿åèéí ëèäåð¿¿äýýðýý áàõàðõàæ áîëíî. Òýä îäîî áèçíåñèéí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò, Çàñãèéí ãàçðûí á¿õèé ë øàòàíä àìæèëòòàé àæèëëàæ áàéíà.

Èðýýä¿éí òóõàéä ãýâýë Ìîíãîë Óëñ ººð÷ëºãäºí õºãæèæ áàéíà. Áèä èõ õóðäàí ñóðàëöäàã àðä ò¿ìýí, öàã ÿìàãò óëàì èõèéã ñóð÷ ìýäýõýýð ÷àðìàéæ, ìýäëýã áîëîâñðîëîîð öàíãàæ áàéíà. Îäîî èíãýýä ýðãýýä õàðàõàä, õî¸ð óðñãàë çýðýãöýõ èõ çàì ìýò. Ýõýíäýý áèä òóñëàìæ ãóéäàã áàéñàí áîë îäîî ýðãýýä äýëõèéí áóñàä óëñ îðîíä ñàíàë áîëãîõ ç¿éë áèäýíä áàéíà. Õºãæëèéí óðñãàëàà ºðãºí äàëàéöòàé, òýíöâýðòýé àðãà çàìààð õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä áèäýíä ÷àäâàðëàã ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí øààðäëàãàòàé. Òèéì ó÷ðààñ çàëóó ìýðãýæèëòí¿¿äèéã ñóðãàí äàäëàãàæóóëàõ Àçèéí ñàíãèéí õºòºëáºð Ìîíãîë Óëñàä èõýýõýí ¿íý öýíýòýé þì.

92

òà Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé õóäàëäàà Àæ ¯éëäâýðèéí òàíõèìûí äàðãààð îëîí æèë àæèëëàæ áàéíà. òàíõèìûí ºíººãèéí òýðã¿¿ëýõ ãîë ÷èãëýë áîëîí ýäãýýð îí æèë¿¿äýä îëñîí îëîëò àìæèëò, òóëãàð÷ áàéãàà ñààä áýðõøýýëèéí òàëààð ýõëýýä ÿðèëöàõ óó?

Ìîíãîëûí õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèì áèçíåñèéí áîäëîãûã äýìæèõ, ìºí áèçíåñ ýðõëýëòèéã äýìæèõ ãýñýí õóóëèàð òîãòîîñîí õî¸ð ãîë ¿¿ðýãòýé. Ýíý õî¸ð ¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä êîìïàíèóäàä çîðèóëñàí øèíý ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà áèçíåñèéí èë¿¿ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òºëºº àæèëëàæ áàéíà.

Ýíý ÷ óòãààð áèä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áóé õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã òîäðóóëàõ, ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîí îëîí õóâèëáàðò õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëëàà. 2005 îíîîñ õîéø ìàíàé òàíõèìûíõàí ÓÈÕ áîëîí Çàñãèéí ãàçàðò áèçíåñèéí õ¿ðýýíèéõíèé äóó õîîëîéã õ¿ðãýí, øèéäâýðò íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð

ÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØ¯¯Í, ÌÎÍÃÎËÛÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕÓÄÀËÄÀÀ ÀÆ ¯ÉËÄÂÝÐÈÉÍ ÒÀÍÕÈÌÛÍ ÄÀÐÃÀ ÑÀÌÁÓÓÃÈÉÍ ÄÝÌÁÝÐÝË


òóñãàõ çîðèëãîîð òºð, õóâèéí õýâøèë áîëîí èðãýäèéí õîîðîíäîõ ÿðèà õýëýëöýýíèé ìåõàíèçìûã äýìæèí àæèëëàæ èðñýí. Ýíý íü ìàíàé òàíõèìûí õóâüä òóí ÷óõàë àæèë áºãººä ýíý òàëààð òîäîðõîé àìæèëòàíä ÷ õ¿ð÷ áàéãàà. Ìýäýýæèéí õýðýã ñààä áýðõøýýë áèé. Øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí äýõ èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýýð åðºíõèéëºã÷ººñ àíõ ñàíàà÷èëæ, óëìààð Çàñãèéí ãàçàð ÷ äýìæèí àæèëëàæ ýõýëñýí íü òóí ÷óõàë. Ìàíàé òàíõèì øèéäâýð ãàðãàã÷äûã èðãýäèéí äóó õîîëîéã ñîíñîõ òºäèéã¿é, õàìòðàí àæèëëàæ, øèéäâýð ãàðãàõàä ñóðãàõûã ÷àðìàéæ áàéíà.

õóäàëäàà Àæ ¯éëäâýðèéí òàíõèìûí äàðãûí àëáàí òóøààëûã õàøèõûí õàæóóãààð òà óèõ-ûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîí àæèëëàæ áàéíà. ýíý õî¸ð ÷óõàë àëáàí ¿¿ðãèéã õýðõýí àìæóóëæ áàéíà âý?

Òàíõèìûí äàðãà áºãººä Òàíõèìûí ã¿éöýòãýõ çàõèðëûí õóâüä áè ñàéä íàð, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýä ñàíàë, çºâëºìæ á¿õèé îëîí çóóí çàõèäàë áè÷èæ áàéñàí. Ýöñèéí á¿ëýãò ìèíèé çàõèäëóóäûã ÿàãààä çàðèìäàà íýýæ ÷ ¿çäýãã¿éí ó÷ðûã áè ººðºº ÓÈÕ-ä îðæ èðýýä îéëãîñîí. ªäºðòºº ë èðäýã òýð îëîí ìÿíãàí áè÷èã öààñ, çàõèäëààñ áîëîîä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä òýð á¿ð òàíèëöààä õàðèó ÿâóóëààä áàéõûã õ¿ñäýãã¿é áàéõ. Èéìýýñ áè ÓÈÕ-ûí áóñàä ãèø¿¿äýä áèçíåñìýí¿¿ä ÿìàð ÷èãëýëýýð àæèëëàõûã õ¿ñ÷ áàéãààã, þóã ýðýëõèéëæ áàéãààã îéëãóóëàõûã õè÷ýýæ, áèçíåñèéí îð÷èíã äýýøë¿¿ëýõ ñàéí õóóëü ãàðãàõûã ÷àðìàéæ áàéíà.

Áèçíåñ ýðõýëäýã õ¿ì¿¿ñ áîëîí áóñàä ýãýë æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóó õîîëîéã ÓÈÕ çàñãèéí ãàçàðò õ¿ðãýõýýð áè àæèëëàæ áàéíà. Òóõàéëáàë Ìîíãîë Óëñàä ìÿíãà ìÿíãàí ýãýë õ¿ì¿¿ñ ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýã á¿ðýí òºãñ õ¿ðòýæ ÷àääàãã¿é. Êîìïàíèóäàä áàíêíû áîëîîä áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë÷èëãýý íýýëòòýé áàéäàã áîë, æèðèéí õ¿ì¿¿ñ áàðüöààò çýýëèéí ãàçàðò ë õàíääàã. Õ¿ì¿¿ñò çýýëèéí áàðüöàà àëãà. “Íèéòëýã ñàíõ¿¿” ãýñýí øèíý ¿ã õýëëýã ãàðëàà. Ýíý íü Ìîíãîë Óëñàä íýí òóëãàìäàæ áàéãàà ç¿éë. Ýäèéí çàñàã àñàð õóðäàöòàé ºñ÷ áàéíà ãýæ Ìîíãîë Óëñ ñàéðõàæ áàéãàà ÷ ýíý ºñºëòèéí ¿ð øèìèéã æèðèéí èðãýä, æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýã÷èä áîëîí ýìçýã á¿ëãèéíõýí õ¿ðòäýãã¿é. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð øèìèéã õ¿í á¿ð õ¿ðòýõ ýðõòýé. Ýíý ÷èãëýëä ë ìèíèé áèå ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷, àæèëëàæ áàéíà äàà.

òà áèçíåñèéí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ õóóëèéí òºñºë äýýð àæèëëàæ áàéãàà. ªíººãèéí Ìîíãîëûí áèçíåñèéí îð÷èíã õýðõýí ä¿ãíýäýã âý?

Áèçíåñèéí îð÷èí åðºíõèéäºº ñàéí. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû ñàëáàðò çàðèì íýã íààøòàé ¿ð ä¿í ãàðñàí. Ýêñïîðò, èìïîðòòîé õîëáîîòîéãîîð á¿ðä¿¿ëýõ ̧ ñòîé áàðèìò áè÷ã¿¿ä öººð÷, òýð÷ëýí ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðºë ãýõýä ë á¿ðä¿¿ëýõ ìàòåðèàë íü 50 õóâèàð áàãàñëàà. Áèçíåñèéí ñàëáàðò ýíý á¿õýí ñàéíààð íºëººëæ, àâëèãûã áóóðóóëàõàä íýìýð áîëíî. Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýã öýãöëýõýýð àæèëëàæ áàéãàà òóõàéëáàë íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõýýð ÷àðìàéæ áàéíà.

Íºãºº òàëààð òºðèéí êàïèòàëèçìûí àþóëòàé øèíæ òýìäã¿¿ä ìýäðýãäýæ ýõýëëýý. Ýäèéí çàñàãò òºðèéí îðîëöîî óëàì èõýñ÷ áàéíà. ×ºëººò áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã áèçíåñèéã íü õèéëãýõèéí îðîíä òºð ººðºº áèçíåñìåí áîëæ õóâèðëàà. Ìîíãîëûí 50 000 æèæèã

94

¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýýñ 4500 íü ÿìàð íýã áàéäëààð òºðèéí ºì÷èò áîëæýý. Óóë óóðõàé, ýð÷èì õ¿÷ áîëîí áóñàä îëîí ñàëáàðò ýíý á¿õýí èë¿¿òýé ìýäðýãäýæ áàéíà. Ýíý íü ýöýñòýý àâëèãà ðóó áîäèòîéãîîð õºòëºõ ó÷ðààñ ÿàðàëòàé àíõààðëàà õàíäóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.

òà óèõ-ûí Àâëèãûí ýñðýã àëáàí áóñ á¿ëãèéí ãèø¿¿í. ýíý á¿ëãèéí ãèø¿¿íèé õóâüä Ìîíãîë óëñ äàõü àâëèãûí ºíººãèéí íºõöºë áàéäëûã õýðõýí ä¿ãíýæ áàéíà âý? Àâëèãà óëñ îðíû õºãæèëä õýðõýí íºëººëæ áàéíà? Àëáàí áóñ á¿ëãèéí õèéæ áàéãàà àæëûí òàëààð ÿðèëöàõ óó?

Þóíû ºìíº, àâëèãûã ¿íäñýýð íü óñòãàõûí òºëºº õ¿í á¿ð òýìöýõ ¸ñòîé. Òýðõ¿¿ ¿íäýñ íü òà òºðèéí àëáàí õààã÷èéã õºäºëãºõ àðãàã¿é áîëòîë íü øàõàæ ÷àäàõ ñàéòàð çîõèöóóëàãäñàí, õàòóó õîðèã, õóóëü ä¿ðýì áàéõ þì. Õî¸ðò, àâëèãûí ýñðýã òýìöýë íü óëñ òºðæèõã¿é áàéõ ó÷èðòàé. ªñ õîíçîí àâàõ, ºðñºëäºã÷ºº øèéòãýõ àðãà õýðýãñýë áàéæ áîëîõã¿é. Èéì ó÷ðààñ àëáàí áóñ á¿ëýã äýýðýý áèä òºëºâëºãºº ãàðãàñàí. Þóíû ºìíº, õîëáîãäîõ õóóëèóäûã ñàéæðóóëíà. Çºâõºí àâëèãûí ýñðýã õóóëü òºäèéã¿é, íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí õóóëü, ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàëò, òºñâèéí çàðäëûí õÿíàëò øèíæèëãýýíèé õóóëèóäûã ñàéæðóóëæ, òýäãýýðèéã àâëèãûí ýñðýã òýìöýõ ¿ð àøèãòàé àðãà õýðýãñýë áîëãîíî. Çºâõºí õóóëü òºäèéã¿é, ¸ñ ç¿éí êîäûã ÷ áàñ õºíäºæ áàéãàà. Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ôîðóìûí Àâëèãûí ýñðýã ò¿íøëýëèéí õýñãèéã áè òýðã¿¿ëäýã. Àâëèãûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààíû ººðèéí ãýñýí õºòºëáºðòýé 150 êîìïàíèé àðãà òóðøëàãûã áàãòààñàí


íýãýí òîì íîì ãàðãàõààð áèä àæèëëàæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð ººðºº öýâýð òóíãàëàã áàéõ àâààñ àâëèãûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààã ãîëëîí àíõààðäàã. Ãýòýë Çàñãèéí ãàçàð ººðºº ºíººäºð òýð á¿õ òºâºã áýðõøýýëèéã ó÷ðóóëæ áàéíà. Õóâèéí õýâøèëòýé õàìòðàí àæèëëàæ, óðàìøóóëàí äýìæèæ, çºâõºí õóóëèàð òºäèéã¿é, íèéãìèéí õàðèóöëàãûí òºëººõ õàìòûí àæèëëàãàà, ¸ñ ç¿éí çàð÷ìààð íü “À” þìóó “Á” êîìïàíè àâèëãà ºãäºãã¿éã íèéãýìä çàðëàæ, òýä àâèëãààñ àíãèä áèçíåñèéí îð÷èíòîé, ýíý íü òýäíèé ôèëîñîôè þì ãýæ õýëæ ÿàãààä áîëäîãã¿é áèëýý.

òà Àçèéí ñàíãèéí òýòãýëýãèéã õ¿ðòñýí àíõíû õ¿ì¿¿ñèéí íýã. òýðõ¿¿ ºäð¿¿äýý ýðãýí äóðñàõ óó?

Òýð ¿åèéã ýðãýýä äóðñàõàä ñàéõàí áàéäàã. 1990-ýýä îíä Ìîíãîëûí íèéãýì òýð ÷èãòýý ìàø äýâð¿¿í, ººäðºã, ãýíýí áàéñàí ë äàà. Áèä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã öîî øèíýýð íü ýõíýýñ íü ñóäàëæ, øèíý íèéãýìä äàñàí çîõèöîõîîð ÷àðìàéæ áàéëàà. Øèëæèëòèéí õ¿íä ¿åä Ìîíãîë Óëñàä àæèëëàæ áàéñàí îëîí óëñûí öººí òîîíû áàéãóóëëàãóóäûí íýã áîë Àçèéí ñàí áàéñàí þì. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òóõàé íýã ÷ íîì áàéãààã¿é òýð ¿åä Àçèéí ñàí àíõ óäàà ìàíàé íîìûí ñàíã øèíýýð á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí. Ìºí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã, áèçíåñ òýð ÷ á¿¿ õýë óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ òàëààð îëîí ñóðãàëò, áàãà õóðëûã çîõèîí áàéãóóëñàí äàà. Ìîíãîëûí íèéãýìä øèíý ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüæ, øèíý ¿çýë ñàíààã àâ÷èðñàí ýíý á¿õíèéã áè ¿ðãýëæ ñàéíààð äóðñàæ ÿâäàã þì. Àðä÷èëàë áîë õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí ãàðààð á¿òýýñýí, ººðñäèéíõ íü òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýäýã òèéì çàñàãëàë õýìýýí òà á¿õýí òóí îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí. Ýíý ¿çýë áàðèìòëàëàà Àçèéí ñàí ººðèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàí, õýðýãæ¿¿ëæ èðëýý. Àçèéí ñàí óëñ îðíóóäàä àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõýä íü òóñëàõäàà àðä÷èëëûã ýêñïîðòëîí àâ÷èðäàãã¿é, õàðèí ÷ òóõàéí îðîí íóòãèéí èðãýäèéã ººðñäèéãºº õýðõýí èëýðõèéëýõýä íü ñóðàëöóóëæ, õóâü õ¿í òàëààñàà íèéãìýýñ õóâü õ¿ðòýõ, íèéãìèéí ¿éë õýðýãò îðîëöîõ ýðõ ìýäëèéã íü íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýæ èðëýý. Òèéìýýñ Àçèéí ñàí íü àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëèéã òóõàéí óëñ îðíû îíöëîãò òîõèðóóëàí õºðñºíä íü áóóëãàæ èðñýí ¿ë ¿çýãäýã÷ ãàð þì.

ÝÍÝÕ¯¯ ÍÎÌÛÃ Á¯ÒÝÝÕÝÄ Ã¯Í ÒÓÑËÀËÖÀÀ ¯Ç¯¯ËÑÝÍ ÄÎÎÐÕ Õ¯Ì¯¯ÑÒ Ã¯Í ÒÀËÀÐÕÀË ÈËÝÐÕÈÉËÜÅ.

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí Ìîíãîë Óëñàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëñíû 20 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Ìîíãîëûí óëñ òºð íèéãìèéí øèëäýã 20 ìàíëàéëàã÷èäòàé õèéñýí ÿðèëöëàãà á¿õèé ýíýõ¿¿ íîìûã óíøèã÷ îëîíäîî õ¿ðãýæ áàéíà. Áèäíèé õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷, Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ Ìåëîíè Ê. Ëèíäáåðãòýé óóëçàí ÿðèëöëàãà ºãñºí õ¿ì¿¿ñò ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàí ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

Íîìûã á¿òýýõýä õóâü íýìýð îðóóëñàí Äýâèä Ä.Àðíîëüä, Ëýéòîí Êðîôò, Êýòåðèí Ñ.Õàíòåð, Óèëüÿì Ñ.Èíôàíòå, Áàëó Ëàéåð, Øåëäîí Ð.Ñåâåðèíãõàóñ áîëîí Íýíñè ßí íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Íîìûí ãýðýë çóðàã÷èíààð àæèëëàñàí Àëìà Ôðèéìýí, Òýíçèí Ïýëæîð íàðò ìºí ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Íîìûí ýõ, äèçàéíûã áýëòãýõýä Äîðæèéí ×èíõàíä, Àëìà Ôðèéìåí, Íýíñè Êåëëè, Ìåëîíè Ê.Ëèíäáåðã, Æîí Õ. Ðèéæåð, Òèðçà Òåííèñåí, Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðûí õàìò îëîí áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñ îðîëöëîî.

“Ìºíõèéí ¯ñýã Ãðóïï” ÕÕÊ-ä õýâë¿¿ëýâ. Óëààíáààòàð õîò.

96 ÒÀËÀÐÕÀË

97Áèäýíòýé õîëÁîî Áàðèõ

Áèäýíòýé õîëáîî áàðèõ

ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð

Îðèåíò ïëàçà, 3-ð äàâõàðÃ.×àãäàðæàâ ãóäàìæ-9

Óëààíáààòàð 14201

Øóóäàíãèéí õàÿã:Òºâ øóóäàí, øóóäàíãèéí õàéðöàã 1003

Óëààíáààòàð õîò 14201Ìîíãîë Óëñ

Óòàñ: 976 (11) 330-524; 323-413Ôàêñ: 976 (11) 311-497

È-ìåéë õàÿã: [email protected]

WWW.ASIAFOUNDATION.ORG

20 Years in Mongolia: Perspectives of 20 Mongolian Leaders ...

Documents

Transcript of 20 Years in Mongolia: Perspectives of 20 Mongolian Leaders ...