Türk Dil Kurumu Yayınları

BİRİNCİ ULUSLARARASI DÜNYA DİLİ TÜRKÇE BİLGİ ŞÖLENi (SEMPOZYUMU)

20-21 Kasım 2008

Ankara, 2011

TÜRKÇENİN EGİTİM VE ÖGRETİMİYLE İLGİLİ KAYNAKLARDAN KIRAAT KİTAPLARl

RtışitKOÇ

Türkçenin ana dil olarak öğretimi konusunda bilinçli ilk girişimler Tanzimat Döneminde başlamıştı r. Bu döneme kadar eğitim kunımlannda Osmanlıca (Osmanlı

Türkçesi) içerisinde kendisine çok az yer verilen Türkçenin kurallan ve imlasının öğretimi üzerinde çok fazla durolmazken Türkçe, Tanzimat Döneminde yeni açılan okulların programlarında daha fazla yer almaya başlar.

Türkçenin başlı başına bir dil olduğu konusu dönemin aydınlannca da ele alımr. Böylelikle Türkçenin bir dil bilgisinin (gramerirıin) yazılması, sözlüğünün hazırlanması yönünde çalışmalar yapıhr. Bu konuda yapılan çalışmaların başında dilimizin kurallannın öğretilmesi amacıyla hazırlanan sarf ve nahiv kitaplan gelir.

Okullarda ders kitabı olarak kullanılan dil bilgisi kitapları dilimizin yapısı

hakkında bilgi verirken kuiallann metin içerisinde öğretilmesiınİ sağlamak amacıyla hazırlanan kıraat (okuma) kitapları , bir yandan dil bi lgisi öğretimini destekierken bir yandan da okuma becerisini kazandırmak ve anlamaya dönük edebiyat eğitiminin gerçekleştirilmesine hizmet etmiştir. Bu tür kitaplar özellikle 1900'lü yiliara doğru yayınlanmıştır.

Bu çalışmada, Tanzimattan sonra hazırlanan kıraat (okuma) kitapları arasında yer alan: Celal Sahir ve Köprülüzadc Mehmed Fuat tarafından hazırlanan Kıraat-ı Edebiyye, Muallim Naci tarafından hazırlanan Ta '/im-i Kıraat, YusufRıza tarafından hazırlanan Kolay Kıra'at, Ahmed Rcmzi tarafından hazırlanan Kıraat ve M. Saffet tarafından bazıdanan Kıra'at, Reşad - İbrahim tarafından Kzraat, adlı okuma (kıraat) kitapları incelenerek; içerik, dil ve anlatım yönlerinden Türkçe öğretimindeki yerleri tespit edilmeye çalışılacaktır.

incelediğimiz kitaplarından ilki, 1308 yılında M. Saffet tarafından hazırlanmıştır. Kapakta baskıyla ilgili verilen bilgi şöyledir:

"Mekatipte okıdulmak üzere Aydın Vzlayeti Maarif Ce/i/isi tarafindan kabul olmuştur."

Yrd. Doç. Or., Yiiziincu Yıl Oniversicesi Eticim Fakülcesi Tütkçe Egirimi Bölümü, IUımpüs 1 VA:'-4.

584 1 Türkçenin Eğitim ve Öğretimiyle ilgili Kaynaklardan K1ra'at Kitaplari

Eserin kopyalanmaması için her nüshasına mühür vurulmuş olduğunu şu açıklamadan anlıyoruz:

Mühürlü olmayan nüshdlar hırsızlıktır."

144 sayfa olan bu kitapta yer alan okuma parçalarının konulara göre başlıklar altında toplandığını görürüz. Eserde yer alan metinlerio isimleri de içerik hakkında bilgi vericidir. Kitapta yer alan bölüm isimleri şnnlardır:

ı. Bölüm: Aka.'id-i Diniye

2. Bölüm: Coğrafya

3. Bölüm: Tarih-i Tab1'i

4. Bölüm: Hikmet-i Tabi'1yye

5. Bölüm: Hey'et

6. Bölüm: Hendese

7. Bölüm: İlın-i Hesap

8. Bölüm: Ma'lumat-ı Mütenevvi'a

9. Bölüm: Hıfzıssıhha

Antolojik bir nitelik taşıyan eserin içerisinde diğer okuma kitaplarındakilerden daha farklı konularda metinler olduğunu görüyoruz. Kitap içerisindeki metinlerio öğrenciler için gerekli olan her türlü temel bilgiyi vermek istediği anlaşılmaktadır. Bu kitap adeta bütün derslerin içeriği gözetilerek hazırlanmış bir ders kitabı niteliğindedir. Yazarın diğer yazarların değinmediği; hendese (mühendislik), hesap (matematik), heyet (astronomi) gibi bilim dallarını konu alan yazılan da okuma parçası olarak alması eseri diğerlerinden ayıran bariz bir özelliktir.

Konu başlıklarını belirttiğimiz kitabın içerisinden seçtiğimiz iki örnek metin eserin dili ve tercih ettiği anlatım şekli hakkında bilgi verecek niteliktedir. Eserdeki okuma parçalan kısa, açık ve anlaşılır bir üslupla kaleme alınmıştır.

Nebatat

"Arzın hemen her tarafı nebatatı beslerneye yarayan ve nebatı tesmiye kılınan turabdan bir tabaka ile muhattır. Nebatatın ekserisi kökleri ile arza merbut olup kökleri arzdan mas ettikleri (emdikleri) usareyi nesg-i nebatiye tahvil ederler. Nesg ağaç/ann saki (gövdesi) ile dallarından cereyan ederek yaprakları ve çiçekleri besler. Ba 'de çiçekler meyve husule getirir ki bu meyveler şems vasıtasıyla kemale erdikten sonra insanların gıdasına hidmet eder. Meyvelerin dahilinde mahfuz olan dane ve tohumlar toprağa dikilerek kendi gibi ağaç husule getirirler. Sakf sertleşip odun ha.sıl eden nebata ağaç veyahud çalı tesmiye olunur. Sakf daima yeşil kalan nebatat da haşiş namını alır. Meyveler ekseriya deri ile muhat bir lebbf ve lebde bir veyahud müteaddid çekirdekleri havidir. Leb ise bir süngere müşabih olarak delikleri ekşi ve tatlı mai 'atı hifZ ederler. Çekirdekler, derununda bir nev 'i bademi ha vi kabuktan müteşekkildir ki bunda nebatatın tohumu vardır." (M. Saffet 1308: 60-61)

Raşit KOÇ 1 585

Yeryüzündeki bitkiler ve bu bitkilerin özellikleri, nasıl yetişti k leri haklanda bilgi veren bu okuma parçası bir fen bilgisi ders kitabında yer alabilecek niteliktedir.

Çeşitl i konularda bilgilerin verildiği Ma'lfunat-ı Mütenevvi'a bölümünden seçtiğimiz yazı öğrencilere takvimde ayların, hafta ların nasıl yer aldığı ve önemli günler hakkında bilgi vermektedir:

Takvim-i Sal

"Takvim, seneyi teşkil eden günlerin defteridir. Günler takvimde ay ile haftaya münkasımdır. Her günün aya nisbet/e bir numarası ve haftaya nisbet/e de bir ismi vardır."

Bir hafta yedi gündür ki cuma, cumaertesi, pazar, pazarertesi, salı, çeharşenbe, pençşenbe günleridir.

Cuma islirahat günüdür. Diğer altı günde say ve arnele malısustur. Eyyam-ı mübareke: Muharremin onuna <<aşure>> Rebi 'üllevvelin on ikisine <<mevlüd'ül Nebf> > sallallahü aleyhi ve s elZem. Recebin yinni yedisine < <ba 'sel-Neb f ve Mi 'ra c>> sallahü aleyhi ve sellem. Şahanın on beşine < <leyle-i Berat> > Ramazam n yigirmi yedisine < <leyle-i Kadr> > Şevva/in birine <<id-ı fitr> > (Ramazan Bayramı) zilhiccenin omuza <<fd-ı ezhi>> (Kurban Bayramı) tesadüf eder." (M. Saffet 1308: 1}8-119).

·. Bu kitaplar, o tarihlerde . derslerin okutulduğu okullan n türlerine göre

çeşitl enmiştir. Örnek olarak, Celal Sahir ile Köprülüzade Mehmet Fuat'ın birlikte bazırladtklan Kıra'at-ı Edebiye adlı kitapların kapaklannda hangi sınıf seviyesine hitap ettiği belirtilmiştir. Bunlardan ll. kısım için yazılan kitabın kapağında, "Umum mekatib-i i 'dadiyenin ikinci sınıflamıda tedris olunmak üzere tertip edilmiş til: " ibaresi yer almaktadır.

Kitap, birinci kitap ve ikinci kitap olmaküzere iki bölüm, küçük boy 173 sayfadır. Bu kitaplarda Türk edebiyatının önemli isimlerinin edebi eserlerine yer verilmiştir. Birinci kitabın ilk okuma metni Şinasi 'nin "Münacaat" adlı şi iridir. Diğer metinler de yine Tanzimat ve Servetifünfuı Dönemi edebiyatçılarının eserlerinden oluşmaktadır.

Celal Sahir ve Köprülüzade Mehmed Fuat tarafından hazırlanan ll. kitabın içerisinde yer alan yazılardan bazılan ve yazar/şairleri şunlardır:

EserinAdı

Hürriyet-i Efkar

Mithat Paşa

Kösem Sultan

Kürsi • i İstiğrak

Haziranda Haydpark

Münacat-ı Aşıkane

Ş ür ve İnşa

Yazan 1 Sairi

Namık Kemal

Faik Ali

Halide Edjp

Abdülhak Ham id

Sami Paşazade Sezai

Sinan Paşa

Ziya Paşa

586 1 Türkçenin Eğitim ve Öğretimiyle ilgili Kaynaklardan Ktra'at Kitaplan

Serab-ı Ömrüm

Bayram Sabahı

Bu da Bir Şiir-i Hüzn-ü Diğer

Viktor Hugo'nun Bir Mektubu

DünGece

Edirnekapı Mezarlığında

Ebramlara Doğru

Eşber'den Bir Parça

Bir Damla Kan

Jan Jak Russo'dan

Temaşa-yı Hazan

Örnr-i Tehi

Gelibolu'da Hamza Bey Salıili

ve Ayazma İçin

Takriz (Ta'liin-i Edebiyat)

Bülbül

Takdir-i Elhan'dan

Rıza Tevfık

Hüseyin Cahid

Reca'izade Ekrem

Mütercimi: Süleyman Nazif

Tevfık Pikret

İsmail Safa

AhmetRefık

Alıdülhak Hanıid

Ahmet Hikmet

Pertev Paşa

Cenab Şahabertİn

HalidZiya

Rıza Tevfik

NamıkKemal

Hüseyin Siret

Reca'izade Mahmut Ekrem

Görüldüğü gibi eserlerin tamamı edebiyatımızın seçkin isimlerinin önemli yazılarından oluşmaktadır. Metinlerin kjtap içerisinde bir manzum, bir mensur eser sırası takip edilerek verilmeye çalışıldığını görüyoruz.

Kitapta yer alan 37 okuma metninin 20 tanesi manzum (şiir), 17 tanesi ise mensur (düzyazı) eserden oluşmaktadır. Basit bir tablo balinde şöyle gösterebiliriz:

Nazım

N esir

Toplam

f

20

17

37

%

54

46 100

Celal Salıir ve Köpıülüzade Mehmed Fuat'a ait ve aynı adla bir başka kıra'at kitabı da 1 92 sayfa olup idadinin üçüncü yılı için hazırlanmıştır. Kitabın basım tarihi 1330 (1911/1912). Kapaktaverilen bilgi şudur:

"Umum mekfıtib-i idadiyenin üçüncü senelerinde tedris olunmak üzere tertib edilmiştir."

Lise üçüncü sımflar seviyesinde hazırlanmış olan bu eserde yer alan okuma parçalannın dalıa önceki kitaba göre sayıca daha az fakat daha uzun tutulduğunu ve anlatım dilinin daha ağır olduğunu görüyoruz. Bu kitapta klasik edebiyatımızın türlerine de yer verilmiştir. Okuma metni olarak verilen nesirlerin çoğunlukla sosyal ve tarihi konuJarda olması da dikkat çekicidir.

Raşit KOÇ 1 587

Üçüncü kitapta yer alan 29 okuma parçasının 16 tanesi nazım ve 13 tanesinesir

olarak belirlenmiştir. Tablo olarak verecek olursak şöyle bir dağılım karşımıza çıkar:

Nazım

N esir

Toplam

f

16

13

29

%

55

45

100

Oran olarak ikinci kitaptaki orana çok yakın bir dağılırola karş ılaşıyoruz.

Kitapların yazarlarının da birer edebiyatçı olmalan seçtikleri eserlerin niteliğine etki

etmiştir. Seçilen eserlerin neredeyse tamamı Türk edebiyatının belli dönemlerinin ve

şahsiyetlerinin özelliklerini taşımaktadır.

Bir başka kıraat kitabı ise tercüme eserdir. Ahmet Remzi tarafından Fransızcadan

çevrilmiştir. Kapakta eserle ilgili verilen bilgi şöyledir:

"Devlet-i Aliye mekteplerinde kabul olunmuş olan Rüşdi Bey ve Musevf Franko

/ektörü (Fransızca okutmanı) ıercümesidir.

Mütercimi İzmirli Hacı Şerif Efenaizade yedi yaşmda Ahmet Remzi"

Bu eseri ilginç kılan eserin müterciminin yedi yaşında bir çocuk olmasıdır.

Eserin mütercimi küçük yaşta babasından okuma yazma ve Fransızca öğrenmiş ve

Fransızcadan tercüme yapacak seviyeye gelmiştir. Kitabın içerisinde edebiyatırruzın

tanınmış isimlerinin eser ve mütercimle ilgili değerlendirmeleri yer almaktadu.

Bunlardan birisi de Şemseddin Sami'dir.

Ahmet Remzi tarafından tercüme edilen bu eser, daha önce tanıttığımız laraat

kitaplarının aksine çok basit denilebilecek bir dille yazılmış kısa kısa metinlerden

oluşmaktadır. Bu metinlerio tamamı IGtabın yazarına ait olmalı ki hiçbir okuma

parçasının yazan belirtilmemiştir.

Kitabın amacı, ilkokul çağındaki özellikle yeni okuma öğrenıniş çocuklara hitap

okumayı sevdirrnek ve okuma alışkanlığı kazandınnaktır. Kitapta yer alan okuma

metinleri de 6-7 yaş grubu çocuklarının ilgisini çekecek tarzda eserierdi r.

Resimlerle desteklenen okuma parçalan çocuklan n sıkılmadan okuyabilecekleri

bir dilde ve kısalık:ta yazılmıştır. Metinlerin bazılan hayvanlan tanıbrken bazıları da

öğüt verici nitelik taşımaktadır.

Kitapta toplam 90 okuma metni yer almaktadır. Eserde yer alan metinlerio

türlerine göre dağılınıını yapnğııruzda Tablo 1 'deki oranlar karşımıza ç ıkmaktadır.

588/ Türkçenin Eğitim ve Öğretimiyle ilgili Kaynaklardan Kıra'af Kitaplan

Tablo 1

3; 3% B öğüt

•açık lama 10; 11%

o hikaye ,,

,o fen

2; 2% • tanıtım

8; 9% 20; 22% iii anı

•gezi

5; 6% o faydalı bilgi

• mektup

• tarih 20; 22%

o masal(kıssa)

o coğrafi bilgi

Görüldüğü gibi kitapta hemen her türde okuma parçası yer almaktadır. Fakat öğüt verici ve bilgilendirmeyi amaçlayan eserler daha fazladır. Bu dağılım eserlerin esasta öğrencilere okumayla beraber birtakım eğitici, davranışları düzenleyici bügilerin de verilmesi amacına matuftur.

Metinlerde genellikle insanın iyi huylu olması, itaatkar olması, vatanı m sevmesi gibi mesajlar ağırlıktadır. Bunlann dışında öğrencileri düşünmeye yeni fikirler üretmeye sevk eden fen konularına ve bazı pratik uygulamalara yer verilmiştir.

Kıraat bölümünde yer alan metinlerden iki tanesini örnek olınası açısından buraya almayı uygun görüyoruz.

KüçükNuri

"Nuri mükemmel bir şakird idi. Sınıfla derslerini mütiila 'a eder, hocasının

ifadelerini dinler vazifelerini bitirmeksizin kitaplarını btrakmaz idi. Oyun da kendisinin pek ziyade hoşuna giderdi. Paydos zamanmda kendisini o kadar sevgili gösterir idi ki hep çocuklar onunla oynamakta bahtiyar idiler. Küçük iken hep büyük/erin muhabbetini kazanmayı bildiği gibi büyüdüğünde de kendisinden genç kaffe 'i şakirdanm dostu idi. Mektepte geçirdiği evklit zatfinda ne döğüldüğü ne de bir arkadaşına bed muamele ettiği asla görülmedi. Nuri gibi iyi olunuz herkes tarafından sevilip taharrf olunacaksınız." (Ahmet Remzi 1316: 29-30)

Görüldüğü gibi yazıda iyilik, saygı, doğruluk, çalışkanlık gibi meziyet kabul edilen davranışları yine bir çocuk kahramandan hareketle öğrencilere kazandırmayı amaçlamıştır. Zalen bu mesaj son cümlede açıkça ifade edi lmiştir.

Köpek

"Çocuklar tanıdığınız kaffe 'i hayvanların en mu n isi köpektir. Şirin dir. Size kendisini okşatu: Hatta liizumunda sizinle oynar. Bununla beraber köpeği çok

Ra şit KOÇ 1 589

kızdırmaktan hazer ediniz. Çünkü ol vakit hiddet eder ve hırlar size dişlerini gösterir. Hatta sizi ısmr bile. Dahi bekçidir gece derin uykuda olduğımuz saatlerde köpekler evlerünizi beklerler. Gece yarısına doğru bir kere köpek/erin önüne bakmakla tecrübe ediniz. Bu açık göz hayvanlar gözleri pusuda kuyruk saliayarak yan yana oradadır/ar. Biltesadüf birisi bir yabancı bir komşu sokaktan çıkarsa vay hô.line! Köpek/erin hemen evve/a yavaş yavaş sonra gittikçe kuvvetli olarak havlamaya başladıklarını göreceksiniz! Eğer bu bir hırsız ise diye sorulursa? İşte hemen onun etrafını alırlar, muktedir oldukları kadar onu ısırzrlar." (Ahmet Remzi 13 I 6: 32-33)

Eseri oluşturan okuma metinlerinin tamamı nesir olarak seçilmiştir. Bu yazılar daha çok çevreyle ilgili bilgi veren, hayvanlan tanıtan türdendir.

Kıraat kitabının diğerlerinde görülmeyen bir diğer özelliği ise 130. sayfadan itibaren Osmanlı tarihine yer vermesidir. Kitabın II. bölümü diyebileceğimiz bölüm ise Osmanlı padişahlannın tanıtırnma ayrılmıştır. "Devlet-i Aliye Tarihi" başlığını taşıyan bölümün girişinde çocuklara şöyle hitap edilmektedir:

"Çocuklar! Devlet-i Aliyenin yani ecdadımızın şan/ı tarihini öğreneceğiz. Size nakil edeceğim kaffe'i vuku 'atı zabt etmeğe hususiyle padişahlarımızuı isimlerini hatıranızda hak etmeğe say ediniz. Şüphesiz onlardan nazar-ı dikkatinizi daha ziyade celb edecekleri olacak ve bununla beraber her biri tarihimize şan/ı bir sahife ilave ettiklerinden dolayı kafesi kezalik minnettarlığımıza layık bulunacaktır." (Ahmet Remzi 13 16: 131).

Bu girişten sonra devletinkurucu Osman Bey' den başlayarak Sultan Abdülmecit' e kadar olan Osmanlı padişahlan tanıtılmaktadır. Bu tutumla hikaye biçiminde bir anlatım la çocuklara OsmarUı tarihi hakkında bilgi verilmek amaçlanmıştır. Böylelikle okuma yanında tarih öğretiminin de yapılelığını söyleyebiliriz.

Çalışmarmza konu ettiğimiz eserlerden bir tanesi de Reşad ve İbrahim adlı iki müelliftarafından 1313 (1895/1896) tarihinde basılmıştır. Eserin girişinde şu ibareyi görürüz:

"İdadf kısmı ikinci seneye mahsus kıra'at."

Kapaktaki öteki bilgiler ise şunlarclı r:

"Maarif nezaret-i celilesinin 1314 sene-i hicri.si ders programma dahi/dil:"

Bu sözden 1314 (1896/ 1897) yılında Türk dili eğitim ve öğretiminin sınıtlara ve yı llara göre programlandığını anlıyoruz.

Eserde yer alan yazılan incelediğimizde seçilen parçalann tamamen nesir ve büyük çoğunluğununfen bilgisi ve doğa ile ilgili konulara ait olduğunu görüyoruz. Bu kitapta da metinler resimlerle destektenerek sade ve yalın bir anlatımlahitap ettiği seviyedeki öğrenci lerin anlayacağı bir dille yazılmıştır. 19 1 sayfadau oluşan eser içerisinde 44 metin yer almaktadır.

Bu metinterin içeriğinin fen ve tabiat konulanndan oluşması dikkat çekicidir. Daha önceki eserlerde bu kadar fazla oranda bilimsel konulara yer verilmemiştir.

590 1 Türkçenin Eğitim ve Öğretimiyle ilgili Kaynaklardan Ktra'at Kitap/art

Fakat buradaki yazılar düşünce gücünü gel i ştirici, yaşadığımız coğrafyanın dışında da farklı yaşam biçimleri ve canlı çeşitlerinin var olduğunu öğrencilere aktarması bakımından önemlidir. Mesela tanıtılan hayvanlar arasında kanguru, bizon, papağan, kunduz gibi Osmanlı coğrafyasında olmayan hayvanlar ve yağmur ormanlan gibi konular hakkında çocuklara bilimsel içeriği olan faydalı bilgiler verilmektedir.

Eserde yer alan eserleri türlerine ve konularına göre tasnif ettiğimizde Tablo 2'deki yüzdelik dağılımı görmekteyiz.

Tablo 2 El fen ve doğa

• hikaye

D öğüt

o ahlak

• düşünceyazısı

ll eleştiri

• makale

o mektup

Diğerlerinde olduğu gibi bu kitaptan da anlatım, dil ve üslup hakkında bilgi sahibi olmak için örnek bir metni buraya alınayı uygun gördük:

Adab-ı Sohbet

"Kesret-i kelfim, yani çok .söylemek zaif akl nişanesidir, insanın vakar ve haysiyetini izale eder. Kesret-i keZarn dimağa, sinir/ere, cilet-i tekellüme zarar verdiği gibi ahbaba da me/al iras edet: Uzun uzadı sözler, hikayeler dinlemekten herkes sıkı/ır.

Çok söz söyleyen adama (miksfir), (pür-gi1), asıl Türkçede dahi

( kesfij) denilir:

Pariside güzel bir beyit vardır:

Sühan hisyar bişnev endeki gi1

Yeki ra sad me gi1 sad rayeki gi1

Yani (çok dinle az söyle; birin yerine yüz söyleme yüzün yerine bir söyle.) (İktitaf -Ata Bey)" (Reşa d - İbrahim 1313: 125-128).

Örnek olarak aldığımız metin öğüt veren, toplum içerisinde nasıl davramlması gerektiğini anlatan bir yazıdır. Bu metin günümüzde de insanlara gerekli davranışlan telkin eden bir içeriğe sahiptir.

Elimizdeki kıraat kitaplanndan birisi de 1341 (1922/1923)yılında İzmir' de hazu·lanınış YusufRıza adlı yazara ait bir okuma kitabıdır. Kolay Kıra'at adını taşıyan eserin kapağında şu açıklama yer almaktadır:

"Dar'ül irfan ikinci seneleri müdavim/erini kıra'ata alıştırmak ve kendilerinin hürriyet ve cumhuriyete muvafık surette tenvir ve tevsi 'i ejkô.rına hadim olmak üzere

Raşit KOÇ 1 591

güzel yazılar ve manzumeler ve müessir nasihtıtler ve ahlak-ı hamideyi gösteren dersler ile mevad-ı mülıimme 'i sa 'ireyi hiivi te 'lif ve intihab olunmuş lara'at kitabıdır."

94 sayfadan oluşan bu eserin cumhuriyetin ilanından sonra yayınlandığını kitabın başındaki bu açıklamadan çıkarabiliriz. Eserin içerisinde kapakta da belirtildiği gibi güzel sözlere yer verilerek öğrencilerin iyi davranışlar kazanması, güzel ahlak sahibi olmalan yolunda telkiolere yer verilmiştir. Kitapta yer alan özlü sözler ve işledikleri temalardan bazı l arı şunlardır:

"Vatan sevgisi;

Servetimiz ve cismimiz vatan denilen bu mukaddes toprağın mahsulüdü1~ Vatanın verdiği ni 'm eti vatanın selameti uğruna feda etmemek ne büyük küfi·an-ı ni 'mettil: (nankörlüktiir)

Toprağının selameti için vermediği akçeyi toprağın içine gömen hasise insan unvanı Layık deği/dil:

Toprağı uğruna bir damla kan dölaneyen veyahud bir pare vermeyen alçak has i sin o toprağın içine gömülmeye hakkı yoktur. " (Yusuf Rıza 1341: 67-70)

Eserde yer alan mesajların çoğu çalışma, kendine güven, paylaşma ve vatan sevgisi gibi konular üzerinedir. Günümüz eğitiminde "değerler eğitimi" adıyla anılan bu kavramların cumhuriyetin ilk yılJarında hazırlanan bir okuma kitabında lise seviyesinde hazırlanmış bir okuma kitabıyla öğrencilere verilmek istenmektedir.

Ulaşabildiğimiz kıraat kitaplarından bir tanesi de Tanzimat Döneminin önemli isimlerinden Mualliın Naci'ye ait iki kitaptır. Ta 'lim-i Kıraat adı taşıyan eserlerden birincisi 1302 ( 1884/1885) yılında İstanbul'da, kitapçı Arakel tarafından basılmıştır. 79 sayfa olan bu eserde çocuk eğitiminin öneminden bahsedilmektedir. Bu amaçla, çocukların okuma alışkanlığı kazanmalarına katkıda bulunmak için bazırlaum1Ş masallara, kısa bikayelere ve atasözlerine yer verilmiştir.

Serinin ikinci kitabı da 1304 (1886/1887) yılında İstanbul'da kitapçı Araket tarafından basılmıştır. Bu eser de diğeri gibi 79 sayfadan ibaret olup yine çocukların eğitimi için kısa hikayclere ve onlara hayat karşısında nasıl bir tutum takınmalarını öğretmeyi amaçlayan nasihat verici sözler içermektedir.

Örnek olarak aldığunız yazılar ve özlü sözler kitabıu içeriği hakkında daha iyi bilgi sahibi olmamıza yardımcı olacaktır:

Saadet

"İnsanı saadetevasıl eden yolların en emini ve 'atası tarik-ifazilettil: Her fazilet tarik-i sa 'adet in bir şu 'besi makamzndadır. Eğer insanlar yalnız mes 'ud olmağı istemiş olsalardı pek çabuk ve gayet kolay na 'il-i emel olabilirler idi. Lakin yalnız mes 'u d olmağa kana 'at etmeyip sa 'ir/erinden ziyade mes 'ud olmak istediklerinden hem çok güçlük çekiyorlar, hem de çokları m es 'ud oldukları halde yine kendilerini bedbaht zannediyorlar. Pek çok kişi de sa 'ir/erini bulundukları mertebe 'i sa' adetten ziyade mes 'u d ve kendi sa 'adet/erini ise pek aşağı zanneyliyorlar. Bunlar asıl

592 1 Ttirkçenin Eğitim ve Öğretimiyle ilgili Kaynaklardan K1ra'at Kitaplan

sa 'adetin ne olduğunu ve nerede bulunduğunu bilmediklerinden onu bulunmayan yerde ararlar. Bunun için sa' adetten mahrum kalıyorlar. Bina 'enaleyh sa 'adete na 'il olmak isteyenlerin tarik-i fazilete stilik olmaları iktiza eder." (Muallim Naci 1304: 12-13)

Gerçek mutluluğa ulaşmak için neler yapmasını göstermeye çalışan bu kısa yazı, insaniann genelde yaşadıklan bir sıkıntı olan elde olanla yetinmeyip hep daha fazlasını arama yolunda sahibi olduklan gerçek mutluluğu fark edemeyişlerini anlatan öğretici bir nitelik taşımaktadır.

Daha önce incelediğimiz Yusuf Rıza'ya ait kitapta olduğu gibi bu kitabm bir bölümünde de özlü sözlere yer verilmiştir. İşte onlardan bazıları:

Gevezelik

"Bir şeyi söylemezden evvel çok düşün. Hükemti-yı Yunaniden < < Zenon > > bir gevezeye demi.ş ki:

<<Allah insana iki kulak bir ağız vermiştir. Bu da iki dinleyip bir söylemek içindir.>>" (Muallim Naci 1304: 17)

Bu kıssa bizim dj Jimizde yer alan "Söz gümüş ise suk:Ut altzndır." Atasözünü hatırlatmaktadtr. Örnek olarak seçilen metinlerde de görüldüğü gibi Muallim Naci, diğer eserlerinde olduğu gibi eğitici ve öğretici bir tavırla açık ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Dilin sadeliği kitaptaki metinlerio içeriğinin daha iyi kavranması amacına da hizmet etmektedir.

Bu metinler dildeki sadeleşmede yaşanan gelişmeyi de destekler bir nitelik arz etmektedir. incelediğimiz eserlerden Fuat Köprülü ve Celal Sahir'in birlikte hazırladıklan eserlerin dışındaki okuma (kıraat) kitaplannın dilinin sade olduğu görülür. Bunda eserlerin ders kitabı olarak hazırlanmış olmaları da önemli bir faktör olmuştur.

Sonuç

Kıraat kitaplannın dili, hitap ettiği okul düzeyi, yazann. eğitim seviyesi ya da edebiyatla olan yakınlığı ve özel ilgileri gibi değişkenlere göre değişiklik

göstermektedir. Örnek olarak kendileri de birer edebiyatçı olan Fuat Köprülü ve Celal Sahir'in hazırladıkları kıraat kitaplarına seçilen metinlerio dilleri eski edebiyatımızın ve Servetiilinun edebiyatının etkilerini taşır.

Öte yandan Muallim Naci'nin hazırladığı kıraat kitaplarının dili ve bu kitaplarda yer alan metinler yazarın kişiliğini ve edebiyatın gayesi olarak gördüğü insanJara faydalı olmak gibi düşüncelerini yansıtır niteliktedir. Bunun için daha çok didaktik ve dili sade, daha kolay anlaşılabilecek metinlere yer vermiştir.

Eserlerin çoğunda ortak bir tema olarak dine yer verilmiştir. Ça{;,'lll eğitim anlayışı ve dini eğitimle diğer alanlara ait eğitim konularının iç içe olması derslerin ve konuların birbirinin kapsama alanına girmeleri gibi sebeplerden metinlerin ahlak, din ve adap konularına da değindiğini görüyoruz.

Raşit KOÇ 1 593

Bütün bu metinler, dönemi itibanyla bem dil bem de edebiyat eğitimi için değerlendirildiğinde okuma alışkanlığı ve bu yolla da bazı örf, adet ve terbiye kurallannın öğretilmesi amacına hizmet etmektedir.

Eserlerin dili çoğu kez dönemine göre daha sade ve okuyucuların kolayca anlayabileceği bir şekildedir. Seçilen okuma metinleri pedagojik bir gayeden uzak, yazariann şahsi tasarruflarını ve düşüncelerini yansıtır özellikler taşımakla beraber öğrencilerin yaşianna ve ilgilerine hitap eder niteliktedir. Bu kitapları bugünkü gibi bir Türkçe veya edebiyat ders kitabı olarak değerlendirmek yanlış olur. Fakat bunların iyi birer okuma kitabı (yardımcı ders kitabı) olduklan da açıktır.

KAYNAKÇA

Ahmed Remzi, ( 13 16), Kıra'at, istanbul.

CeUil Sahir-Köpriilü-zadc Mehmed Fuad, Kıra 'at-ı Edebiyye, (Üç Kitap) I. Kitap: İstanbul, 1328.

(1910/1911) n. ve m. Kitap: istanbul, 1330, (19ll/1912).

M. Saffet, (1308), Kıra'at, İstanbul.

Muallim Naci, Ta'lim-i Kıra'at, (İlci Kitap) I. Kitap: İstanbul , 1302, (1884/1885) II. Kitap: 1304 ( 1886/ 1887).

Reşad-İbrahim, (1313), Kıra 'at, İstanbul.

Yusuf Rıza, (1341), Kolay Kıra'at, İzmir.