63

2. İZMİR KENTİ PLANLAMA TARİHİ

Gerek coğrafi yapısı, gerekse 19.yy.da Avrupa-Akdeniz ticaretindeki önemli konumu

nedeni ile Anadolu’nun batısındaki en gelişmiş yerleşme olmasına karşın, İzmir ve

yakın çevresinin Cumhuriyet dönemine kadar kapsamlı bir planlama çalışmasına

konu olduğu söylenemez. 1925 yılına gelindiğinde, İzmir’in ilk planlarının Fransız

Rene ve Raymond Danger kardeşler tarafından hazırlandığı görülmektedir. Yine bir

yabancı olan Fransız plancı Prost’un katkılarıyla yapılmış olan plan ise benzer

biçimde yangın alanları ve yakın çevresiyle sınırlı kalmıştır. Her iki planın da genel

şeması, geometrik düzen, geniş caddeler ve düzenlemenin merkezini toplayan büyük

park alanıdır.

Belediyenin mali olanaksızlıkları ve ülkenin kısıtlı koşulları nedeniyle 1930’lu yıların

ortalarına kadar bu plana bağlı olarak sınırlı bir bölgede gelişme sağlanmıştır.

Plandaki park alanı ise, Behçet Uz’un döneminde daha da büyütülerek Kültürpark’a

dönüştürülmüştür. Belediyenin talepleriyle sürekli değiştirilen Danger planları yetersiz

ve işlemez hale gelmiş olduğundan yeni planlama arayışları başlamış ve bu amaçla

Fransız Mimar Le Corbusier İzmir’in planlama çalışması için Bakanlık tarafından

1939 yılında görevlendirilmiştir. İkinci dünya savaşı sürecinde, 1931-1945 yılları

arasında İzmir’de imar ve inşaat faaliyetleri önemli ölçüde durmuştur. Le Corbusier

1948 yılında İzmir için bir plan eskizi (taslağı) hazırlamışsa da bu eskiz hiçbir zaman

uygulama aşamasına getirilememiştir.

1950 yılında kent nüfusu 230 bin iken, 2000 yılında 400 bine ulaşacağı hesabı ile

Uluslararası İzmir Şehir İmar Planı yarışması düzenlenmiştir. Prof. Mimar Kemal

Ahmet Aru, mimar Emin Canbolat, mimar Gündüz Özdeş’ten oluşan ekibin kazandığı

yarışma sonunda hazırlanan imar planları 1955 yılında onanmıştır. Henüz

bütünleşmiş bir plana sahip olan İzmir, 1950’lerin sonlarında hızlanan göç, göçe

dayalı nüfus artışı, ve gecekondulaşma karşısında yeniden planlama arayışına ve

kapsamlı revizyon çalışmalarına ihtiyaç duymaya başlamıştır. 2000 yılı için öngörülen

400000 kişilik nüfus, 1960’lı yılların ilk yarısında aşılmıştır.

Tam da bu dönemde, 1960’lı yılların Planlı Kalkınma Politikaları sonucunda Devlet

Planlama Teşkilatı kurulmuş, ülke genelinde gelişmeyi ve ana yatırım kararlarını

64

İZMİR METROPOLİTEN ALAN NAZIM İMAR PLANI – 1973

mekana yansıtacak planlama eylemi için İmar ve Planlama Genel Müdürlüğü ve

Metropoliten Alan Nazım İmar Planı Büroları kurulmuştur. İzmir Metropoliten Alan

Nazım İmar Planı Bürosu da bu Genel Müdürlüğe bağlı olarak 1965 yılında

kurulmuştur. Ayrıntılı araştırmalarla yapılan çalışmalar sonunda bu büronun

hazırladığı 1/25000 ölçekli İzmir Metropoliten Alan Nazım İmar Planı ve raporu 1973

yılında İmar ve İskan Bakanlığınca onanmıştır.

Bu plan çalışması, Bölge - Metropoliten Alan

ve İzmir Büyükşehir Bütünü olmak üzere üç

farklı alansal kademede yürütülmüştür.

Metropoliten alan sınırları; İzmir Merkez İlçe,

Karşıyaka, Bornova, Karaburun, Çeşme, Urla,

Seferihisar, Selçuk, Torbalı, Bayındır,

Kemalpaşa, Menemen, Foça, Dikili, Bergama,

Kuşadası, Manisa Merkez İlçesi sınırları

içinde kalan alan olarak tarif edilmiştir.

Aliağa, Torbalı, Turgutlu, Kemalpaşa, Manisa’nın nüfus çekici merkezler olarak

gelişmesi, Çeşme, Karaburun, Seferihisar, Gümüldür, Foça, Dikili, Çandarlı,

Bergama yerleşmelerinin Turizm gelişme alanları olarak planlanmaları, Kuzey-güney

gelişme aksında Menemen ve Cumaovası ile Urla-Güzelbahçe yerleşimlerinin uydu

merkezler oluşturmaları, bu planın bölge ölçeğinde öneri kararları olarak

okunabilmektedir.

1973 Planı’nın metropoliten alan ölçeğinde getirmiş olduğu kararlar, Aliağa, Torbalı,

Turgutlu ve Manisa’nın metropoliten alanın nüfus çekici merkezleri olarak

geliştirilmeleri, Çeşme-Karaburun yarımadası, Seferihisar-Sığacık-Gümüldür-

Ahmetbeyli-Selçuk-Kuşadası sahil bandı, Foça-Yenifoça çevresi, Dikili, Çandarlı,

Bergama yerleşimleri ve çevrelerinin turizm amaçlı fiziki planlamalarının yapılması,

Çeşme yönünde, Urla ve Güzelbahçe’nin birleşerek farklı fonksiyonda (konut) bir

uydu yerleşmeye dönüşmesi, korunacak alüvyon ve tarımsal potansiyeli yüksek ürün

deseni ve verim için projeksiyonların planlamanın alt ölçeklerinde geliştirilmesi,

Samson dağı, Spil dağı, Dilek Yarımadası, Efes ve Bergama Milli Parkları ile

Bozdağ’ın kış sporları merkezi olarak düzenlemelerinin yapılması, turistik hac yolu

için Seferihisar – Ahmetbeyli - Selçuk arasındaki bağlantının gerçekleştirilmesi,

65

Aliağa bölgesinde limanın kullanılmasına dönük petrol rafinerisi önerisi ve akaryakıt

depolama tesislerine ilaveler yoluyla bu bölgedeki endüstri potansiyelinin arttırılması

ile kimya ve kağıt sanayi için birikim yaratacak kararlar zincirinin geliştirilmesi, Aliağa

- Menemen - Manisa ve Aliağa - Menemen - İzmir Büyükşehir Bütünü - Cumaovası -

Torbalı banliyö ray şebekelerinin çift hat olarak elektrifikasyonunun

gerçekleştirilmesi, Çiğli Çamaltı Tuzlası bölgesinde Fuar Alanı ve kombine büyük

endüstri limanı (Free Port statüsünde) teklifi ve tersanelerin yeni liman sahası içinde

geliştirilmesi, bölge ölçeğinde deniz ulaşımını çözümleyecek liman, iskele ve barınak

kararları, Alsancak limanı, Pasaport turistik tali yat limanı, İnciraltı yat limanı ve

balıkçı barınağı, Bostanlı yat limanı ve balıkçı barınağı, Güzelbahçe ve Narlıdere

balıkçı barınağı, Çeşme tali turizm limanı, Dikili iskelesi, Kuşadası ana yat limanı,

Urla tarım limanı, Sığacık tarım limanı, Çandarlı turizm limanı, Aliağa yat limanı

önerilerinin gerçekleştirilmesi, ve diğer bölgesel altyapı kararları çerçevesinde enerji

ve su rezervleri (barajlar-göletler) için ayrıntılı projelendirmeler yapılması biçiminde

özetlenebilir.

1973 Planı, İzmir kenti ve yakın çevresindeki 13 belediye ile bunlara bağlı 31 köyü

kapsayan alanı Büyükşehir Bütünü olarak tanımlamıştır. 1985 yılı hedeflenerek

Büyükşehir Bütünü için 1 197 000 nüfus öngörülmüştür. Büyükşehir Bütünü planlama

bölgesi 74 608 hektarlık bir alanı kapsamakta olup bunun 18 622 hektarı kentsel

kullanışlara, diğer kalan alan ise tarım, orman ve rekreasyon alanlarına ayrılmıştır.

Kentin gelişmesinde, öncelikle kolay ve yakın erişme olanakları, altyapı maliyetlerinin

düşüklüğü vb. saptamalara dayalı olarak doğrusal (lineer) bir makroform

öngörülmüştür. Planın Büyükşehir Bütünü’ne ilişkin kararları ise bu formu olanaklı

kılacak müdahaleler içermektedir. Örneğin, Kemalpaşa ve doğu aksında aşırı su

kullanımına yönelik sanayi türlerinin kısıtlanması, gelişmenin bu aksta önlenmesi,

üniversite ve demiryolu erişimi nedeniyle Bornova’ya sınırlı bir gelişme önerilmesi,

batı aksında Balçova-Narlıdere’deki tarım alanlarının korunarak tarımsal niteliğin

güçlendirilmesi, kuzey-güney gelişme aksında, kuzeyde Şemikler, Çiğli, Ulucak,

Menemen, Aliağa ile güneyde Gaziemir-Cumaovası yerleşmeleri arasında sanayi

gelişmesi, kuzey-güney aksında demiryolunun planlama aracı olarak geliştirilmesi,

Menemen-Gaziemir-Cumaovası DDY hattının çift hatta çıkarılarak elektrifikasyonla

hızlandırılmış banliyö işletmesine dönüştürülmesi, Bornova, Basmane hattının da bu

sisteme bağlı olarak geliştirilmesi ile Halkapınar’da ana gar tesisi önerilmesi,

66

NAZIM PLAN REVİZYONU-1989

Alsancak Limanının tevsii ile Çiğli Çamaltı Tuzlası çevresinde Serbest Liman

statüsünde bir sanayi limanı tesisi ile Halkapınar’da ana gar tesisinin oluşturulması

ve Çiğli Havaalanının tamamen sivil havaalanı işlevine dönüştürülerek uluslararası

hava trafiğine açılması, 1973 planının Büyükşehir Bütünü’ne ilişkin kararları olarak

görülmektedir.

Planın yukarıda özetlenen kabul ve kararlarında süreç içinde önemli sapmalar ve

öngörülmeyen şehirsel yüklemeler gerçekleşmiştir. Örneğin, denizdeki sığlık

nedeniyle Çiğli Çamaltı Tuzlası’nda önerilen serbest liman oluşamamış, bu bölgede

arıtma tesisleri yer seçimi yapılmıştır. Öte yandan, Cumaovası (Adnan Menderes)

Havaalanı uluslararası amaçlı yapılıp işletildiğinden Çiğli’de önerilen havaalanı askeri

amaçlı kalmıştır. Güneyde 51.000 ha. büyüklüğünde Tahtalı Barajı Havzası kararı

getirilmiş ve koruma alanı belirlenmiştir. Adnan Menderes Havaalanı ve Tahtalı Barajı

Havzasının oluşturduğu eşik nedeniyle Cumaovası bölgesinde önerilen gelişme

gerçekleşmemiştir. Gaziemir yerleşiminin kuzeyinde 220 ha’lık bir alanda Serbest

Bölge planlanmış ve gerçekleştirilmiştir. DDY’da öngörülen yatırımlar

gerçekleştirilemediğinden, Metro HRS uygulamaları nazım planın ulaşım şemasını

önemli ölçüde değiştirmiştir. Doğu aksında tarım alanı olarak korunması öngörülen

alanda 260 ha.lık OSB planlanmıştır. Pınarbaşı ve Karabağlar kesiminde küçük

sanatlar alanları ayrılmıştır. Yeşildere ticaret merkezine dönüştürülmüş, çevreye

zararlı etkileri olan deri sanayi Menemen Maltepe’ ye yönlendirilmiştir. Merkezde yer

alan otogar ve hal getirdikleri trafik yükü nedeniyle Otogar Işıkkent’de, Toptancı Hali

Buca-Kaynaklarda planlanmış ve gerçekleştirilmiştir. İmar Affı Kanunu kapsamında,

uygulanan ıslah planlarıyla önemli

büyüklükte kentsel alanda yoğun

uygulamalar gerçekleşmiştir.

04.01.1973 tarihinde İmar İskan

Bakanlığınca onaylanan 1/25000

ölçekli İzmir Metropoliten Alan

Nazım İmar Planı, kentte bugüne

kadar yapılmış çeşitli plan ve

uygulamalar nedeniyle geçerliliğini

67

fiilen yitirmiş olduğu gerekçesiyle, 3194 sayılı İmar Kanunu’nun 9.maddesi gereği

Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca 07.05.2003 tarihinde iptal edilmiştir.

1973 Planı’nın ana kararlarını değiştiren ve yukarıda tanımlanan yatırım kararları ve

uygulamalar nedeniyle çeşitli ölçeklerdeki güncel planlar esas alınarak 1989 tarihinde

1/25000 ölçekli İzmir Büyükşehir Bütünü Nazım Plan Revizyonu yapılmıştır.

1989 Planı’nda, Mevcut kentsel yeşil alanların ve tarım alanlarının korunması kararı

getirilmiş, orman alanlarının sınırları o günkü verilerle planda belirlenmiş, onaylı

otoyol şeması yeni şekliyle plana işlenmiş, serbest bölge ve Havaalanı nedeniyle

gelişeceği var sayılarak Gaziemir’de yaklaşık 300 hektarlık bir “ticaret seçenekli

konut bölgesi” ile 50 hektarlık bir “kentsel çalışma alanı” önerilmiştir. Ayrıca,

Balçova’nın güney ve güney doğusunda, eşikler dikkate alınarak, 30 hektarlık alanın

iskana açılması, kuzeyde “Doğal Sit Alanı” olarak kararı alınmış “Kuş Cenneti”nin

planda Milli Park olarak belirlenmesi, Tuzlanın 1973 Planı’ndaki şekliyle korunması,

Ege Üniversitesi güneyi ile Işıkkent sanayi alanının kuzeyindeki alanların mevcut

kullanım biçiminin planda belirlenmesi, Güzelbahçe köy yerleşik alanının batısında

160 hektarlık alanın düşük yoğunluklu yapılaşma koşulu ile plan içine alınması, ve

Işıkkent’in doğusu ile Pınarbaşı’nın batısı arasında kalan yaklaşık 65 hektarlık alanın

otoyolun batısında kalan kesiminin sanayi, doğusunda kalan kesiminin ise kentsel

çalışma alanı olarak belirlenmesi 1989 Planı’nın ana kararları olarak

okunabilmektedir.

1989 Planı, 2005 yılına ilişkin olmak üzere toplam 4.200.000 kişilik bir nüfus

büyüklüğünü hedeflemiş ve 37 926 hektarlık bir alanı kapsamıştır. Bu toplam alanın

24 442 hektarlık kesimi kentsel kullanımlardan, kalanı ise orman, tarım ve yerleşim

dışı alanlardan oluşmaktadır. Anılan plan da 2002 yılında, Büyükşehir Belediyelerinin

1/25000 ölçekli plan yapma yetkisinin bulunmadığı gerekçesi ile geçersiz kılınmıştır.

İzmir Kentsel Bölge sınırları içerisinde, değişik tarihlerde onaylanan ve halen

yürürlükte olan dört adet Çevre Düzeni Planı bulunmaktadır. Bunlardan birincisi,

Tahtalı Barajı Çevre Düzeni Planı, 1996 yılında onaylanmış olup su kaynaklarının

korunması statüsündeki alanları ve yerleşmeleri kapsamaktadır. Havza alanı 55 400

hektar olup, bunun 40 000 hektarı 5216 Sayılı yasa öncesi statüsü gereği İBŞB

68

ONAYLI ÇEVRE DÜZENİ PLANLARI

mücavir alanında kalmaktaydı. Bugün ise planın tamamı İBŞB sınırları içerisinde yer

almaktadır. 2002 yılında Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca Tahtalı Barajı Çevre

Düzeni Planı revizyonu yapılmıştır. Plan notlarındaki bazı düzenlemeler ile birlikte

yapılanma koşulları ve sınırlar yeniden belirlenerek, 1/25000 ölçekli Tahtalı Barajı

Çevre Düzeni İmar Planı 2.Revizyonu, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’nca 2.9.2003

tarihinde onanmıştır.

Bunun dışında, Seferihisar-Dilek

Yarımadası Kıyı Kesimi Çevre

Düzeni Planı ile Çeşme-

Karaburun Çevre Düzeni

Planı’nın bazı bölümleri, Foça-

Yeni Foça Kıyı Kesimi Nazım

İmar Planı’nın ise tamamı

bugünkü İBŞB sınırları

içerisinde kalmaktadır.

Dolayısıyla, İzmir kentinin

planlama tarihinin önemli bir

bölümünü de bu çevre düzeni

planları oluşturmaktadır.

İzmir kentinin mekansal etkisi, kuşkusuz, bugünkü Büyükşehir Belediyesi sınırları

dışında da süren bir kentsel bölgeyi kapsamaktadır. Nüfus değişim analizleri kent

merkezinden itibaren yaklaşık 90 km. yarıçaplı bir bölgenin İzmir’in etkisi ile geliştiğini

göstermektedir. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ise İzmir Büyükşehir

Belediyesinin yeni alanını 50 km. yarıçaplı bir alan ile sınırlı tutmuştur. İzmir kentinin

mekansal gelişmesi coğrafi eşikler ve özellikle ulaşım akslarının belirlediği

koridorlarda ya da bu koridorların çevresinde yoğunlaşmaktadır. Bu gelişme

eksenleri üzerinde yer alan yerleşmeler kendi sosyo-ekonomik dinamikleri dışında

İzmir’in etkisiyle gelişime veya değişime uğramaktadır.

Tanımlanan değişim sosyo-ekonomik alanda nüfus artışı, nüfus ve işgücü

kompozisyonunun değişimi, toplumsal yapı değişiklikleri sektörel kaymalar biçiminde

olurken, mekansal yapıda sanayi, organize sanayi bölgeleri, toplu işyerleri, toplu

69

konutlar, gecekondulaşma, turizm ve ikinci konut gelişmesi olarak ortaya çıkmaktadır.

Farklı karar süreçleri altında bütünsel bir planlamadan yoksun olarak yaşanan söz

konusu değişimler, rasyonel ve güvenli olmayan bir düzen ile birlikte, doğal kaynaklar

ve kültürel çevre üzerinde yaratığı olumsuz etkilerin yanı sıra, altyapı yatırımlarının

da maliyetini yükselten bir yerleşme deseni yaratmaktadır. Bugünkü Büyükşehir

Belediyesi sınırları içini Kentsel Bölge olarak tanımlarsak, özellikle merkez kentin

aşırı yoğunlaşmasından ve bazı kentsel fonksiyonların desantralize olma

eğilimlerinden önemli ölçüde etkilendiği görülmektedir. Böyle bir etkilenmenin, imar

hakları artışları ya da plansız gelişmeler şeklinde ortaya çıktığı söylenebilir.

Bundan sonraki bölümde, tanımlanan süreçlerin daha geniş bir alanda ve 5216 sayılı

kanunla oluşturulan yeni sınırlar içi ve yakın çevresinde ve bütünsel bir yaklaşımla

ele alınması, giderek planlama aşamasında ise merkez kent ve kentsel bölge

arasındaki ilişkilerin bütününde, mekansal gelişme süreçlerinin planlı müdahalelerle

geliştirilmesi, yönlendirilmesi, ve denetlenmesi benimsenmiştir. İzmir Kentsel Bölge

Nazım İmar Planı da bu yaklaşımdan hareketle hazırlanmaktadır.