AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ

AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI GƏNCLƏR VƏ

ĠDMAN NAZĠRLĠYĠ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BƏDƏN TƏRBĠYƏSĠ VƏ

ĠDMAN AKADEMĠYASI

Q.Ş.ƏBİYEV, Y.N.QULİYEV

HƏRƏKİ FƏALİYYƏTİN

FİZİOLOJİ ƏSASLARI

Dərslik

ADBTĠA-nın Tədris-Metodiki

ġurasının 15 fevral 2019-cu il tarixli

1№li protokoluna əsasən çapa tövsiyə

edilmiĢdir.

BAKI – 2019

2

Tərtib edənlər:

ADBTİA-nın «Tibbi bioloji elmlər» kafedrasının dosenti,

biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan

Respublikasının Əməkdar məşqçisi, boks üzrə respublika

dərəcəli hakim, idman ustası

Qalib ġamil oğlu Əbiyev

ADBTİA-nın «Tibbi bioloji elmlər» kafedrasının dosenti,

biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan

Respublikasının Əməkdar məşqçisi

Yusif Nazir oğlu Quliyev

Rəyçilər:

Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman

Akademiyasının professoru, AMEA-nın müxbir üzvü,

biologiya elmləri doktoru

Xəlil Məmmədəli oğlu Qasımov

Bakı Dövlət Universitetinin «İnsan və heyvan fiziologiyası»

kafedrasının dosenti, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ruhəngiz Yunus qızı Babayeva

«Hərəki fəaliyyətin fizioloji əsasları»

“Kitabçapı.az”, Bakı – 2019, 240 səhifə

Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

təsdiq etdiyi proqram əsasında hazırlanmıĢ və ADBTĠA-da

«Fiziki tərbiyə nəzəriyyəsi və metodikası» ixtisaslaĢması üzrə

magistratura təhsil səviyyəsi üçün nəzərdə tutulmuĢdur. Bu

dərslikdən magistranlarla yanaĢı, müxtəlif idman federasiya-

larının məĢqçi-mütəxəssisləri, idmançılar istifadə edə bilərlər.

© AzDBTĠA

3

Ö N S Ö Z

Hərəki fəaliyyət – çox mürəkkəb tərkibli canlı

təbiətin əsas xüsusiyyətlərindən biri olmaqla yanaĢı, eləcə

də həyatın zəruri Ģərtlərindəndir. Ġnsanın təkamül inkiĢaf

prosesi hərəki aktivlik Ģəraitində onun bütün orqan və

sistemlərinin normal fəaliyyətini əvvəlcədən müəyyənləĢ-

dirmiĢdir.

Əgər uĢaqların bu mühüm ehtiyacı məhdudlaĢdırı-

larsa, bu halda onların təbii qabiliyyətləri də tədricən öz

əhəmiyyətini itirəcəkdir. Fəaliyyətsizlik həm ruhu, həm də

bədəni öldürür! Hərəki aktivliyin məhdudlaĢdırılması

orqanizmdə funksional və morfoloji dəyiĢikliklərə gətirib

çıxarmaqla, həyat müddətini də azaltmıĢ olur. Təbiət onun

qanunlarına etinasız yanaĢanları bağıĢlamır. Yeri gəlmiĢ-

kən, alman filosofu F.Engelsin bu haqda sözlərini xatırla-

daq, təbiət onun üzərində qazandığımız hər bir qələbənin

qisasını alacaq, belə ki, bu qələbələrin gözlənilməz

nəticələri bir qayda olaraq, onun zahiri faydalarını məhv

edir.

Hərəkət canlı aləmin mövcudluğu və daha da

optimal inkiĢafı üçün ən baĢlıca Ģərtlərdən biri hesab edilir.

Enerji ehtiyatlarının toplanması, sakitlik zamanı onların

səmərəli sərfiyyatı və bunun da nəticəsi olaraq, həyat

müddətinin uzanması skelet əzələlərinin fəaliyyətindən

bilavasitə asılıdır. Bu planda skelet əzələlərinin az intensiv-

likli (stayer xarakterli) fəaliyyət forması daha məqsədə-

uyğundur ki, bu da yetkin yaĢlı insanların sakitlik zamanı

enerji sərfiyyatının maksimal dərəcədə azalmasını təmin

edə bilər.

Bu yönümlü praktik təcrübələr, eksperimental

tədqiqatlar belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, aktiv

4

hərəki fəaliyyət yaĢlaĢma ilə əlaqədar təzahür oluna biləcək

bir sıra arzuolunmaz dəyiĢikliklərin qarĢısını almaqla,

gümrah həyat tərzinin daha da uzanmasını təmin edir.

Cəmiyyətin zənginliyi və firavanlığı, elmi-texniki

tərəqqinin sürətlənməsi və dövlətin sosial-iqtisadi inkiĢafı

hər bir insanın sağlamlığından bilavasitə asılıdır. BaĢqa cür

desək, böyüməkdə olan nəslin sağlamlığı – mühüm ictimai

kateqoriyadır.

Sağlamlığın qorunması və bir qədər də möhkəmlən-

dirilməsindən ötrü zəruri olan faktorlardan biri də fiziki

mədəniyyətdir ki, burada hərəki aktivliyin yüksəldil-

məsindən ötrü müxtəlif vasitələrdən istifadə olunur.

Fiziki hərəkətlərlə məĢğul olan Ģəxslərdə yüksək

səviyyəli fiziki və zehni iĢgüzarlıq, passiv həyat tərzi

keçirənlərə nisbətən kifayət qədər çox qorunub saxlanılır.

Aktiv hərəki faəliyyətin azalması (hipokineziya) sağlamlığa

çox pis təsir göstərir. Ġlk növbədə o, ürək-damar

xəstəliklərinin inkiĢafına Ģərait yaradır və maddələr müba-

diləsinin pozuntularına gətirib çıxarır. Fiziki hərəkətlər

damarların ateroskeleroz tipli dəyiĢikliklərinin qarĢısını

alır, ürəyin iĢemik xəstəlik riskini azaldır.

Orqanizmin daxili mühitindəki dəyiĢikliklərə müqa-

vimət göstərmə imkanları fiziki hərəkətlərin icrası ilə

müĢayiət olunmaqla, məĢqli orqanizmin spesifik xüsusiy-

yətlərindən hesab edilir. Bununla yanaĢı fiziki hərəkətlər

həmçinin, belə demək mümkünsə, qeyri-spesifik, yəni

orqanizmin təbii müdafiə davamlılığına da artırmıĢ olur;

insan ətraf mühitin xəstəlik törədə biləcək amillərinə qarĢı

aktiv mübarizə apara biləcək, etibarlı imkanlara malik olur.

Mütəmadi Ģəkildə idmanla məĢğul olan sağlam uĢaqlar

üzərində aparılan müĢahidələr göstərir ki, onlarda

soyuqdəymə və bu kimi digər xəstəliklərin sayı kifayət

5

qədər aĢağı olmuĢdur. Onu da qeyd edək ki, xəstəlik halını

belə uĢaqlar idmanla məĢğul olmayanlara nəzərən daha

yüngül keçirirlər.

Təqdim olunan vəsaitdə insanın müxtəlif formalı

hərəki fəaliyyətinin fizioloji xüsusiyyətləri, bütün bunların

uĢaq, yeniyetmə və gənclərin orqanizminə göstərdiyi

sağlamlaĢdırıcı təsirləri verilmiĢdir. Ümumtəhsil və idman

məktəblərində uĢaqların fiziki tərbiyəsinin fizioloji cəhət-

dən əsasandırılmasına isə xüsusi diqqət verilmiĢdir.

Həmçinin uĢaq, yeniyetmə və gənclərin inkiĢafının yaĢ

xüsusiyyətləri də nəzərə alınmıĢdır ki, fiziki mədəniyyətin

də sağlamlaĢdırıcı təsirləri sadalanlardan bilavasitə asılıdır.

Məktəb yaĢlı uĢaqların məhz məktəb həyatı Ģərtləri

ilə əlaqədar olaraq, normal, harmonik fiziki inkiĢaf və

sağlamlıqlarından ötrü tələb olunan təbii hərəki ehtiyacları

məhdudlaĢdırılmıĢdır. Fiziki hərəkətlərlə məĢğul olmağın

sağlamlaĢdırıcı rolunun yüksəldilməsi iĢində fiziki tərbiyə

müəllimi, idman məktəbinin məĢqçisi daha çox qayğılı və

maraqlı olmalıdır. Gündəlik hərəki aktivliyə sağlamlıq

ehtiyyatlarının toplanılmasının bir təbii əsası kimi

baxılmalıdır.

Cəmiyyətin inkiĢafının bu müasir mərhələsində

böyüməkdə olan nəslin sağlamlığının daha effektli vasitəsi

idmandır. Bu, yüksək səviyyəli intizam faktorudur.

Həmçinin bu tip intizam faktoru təbii olmaqla, gərgin və

sistematik əzələ fəaliyyəti zamanı oranizmin daxili

tələbatlarını qanunauyğun Ģəkildə tənzimləyir. O, ifratçılıq

və rejim pozuntuları ilə uyğunlaĢmır. Ġdmanın sağlam-

laĢdırıcı rolu (doğrudur, peĢəkar idman həddən artıq fiziki

və emosional gərginliklə müĢayiət olunduğu üçün bəzən

sağlamlığa xələl də gətirə bilər), bununla əlaqədar müasir

dövrdə onun ictimai əhəmiyyətinin artırılması və digər bu

6

kimi məsələlərlə əlaqədar vəsaitdə ətraflı Ģəkildə məlumat

veriləcəkdir.

DüĢünürəm ki, bu kitab oxucuların stolüstü kitabına

çevriləcəkdir və onlar da sağlamlıqlarının qədrini məhz elə

sağlam vaxtı biləcəklər. Çünki onu itirəndən sonra

qaytarmaq, həqiqətən də çox çətin olur.

Oturaq həyat tərzinin geniĢ vüsət alması səbəbindən

2002-ci ildən baĢlayaraq, “Hər gün üçün 30 dəqiqə fiziki

aktivlik” devizi ilə 6 aprel tarixi Beynəlxalq Fiziki Aktivlik

Günü kimi qeyd edilir. 7 aprel 1948-ci il tarixində Beynəl-

xalq Səhiyyə TəĢkilatının yaranması ilə əlaqədar olaraq, 7

aprel Beynəlxalq Sağlamlıq Günü kimi tarixə düĢüb.

Yalnız bu tarixlərdə deyil, hər an fiziki aktiv həyat tərzi

keçirməklə sağlamlığımızın qayğısına qalaq!

7

I B Ö L M Ə

ĠRADĠ HƏRƏKƏTLƏRĠN TƏLĠMĠ VƏ FĠZĠKĠ

YÜKLƏNMƏLƏRƏ UYĞUNLAġMALAR

B Ġ R Ġ N C Ġ F Ə S Ġ L

ĠRADĠ HƏRƏKƏTLƏRĠN TƏLĠMĠ

1.1 Ġnsanın iradi hərəki fəaliyyəti

İradi hərəkətlərin öyrənilməsinin inkişafı. Ġnsanın

icra etdiyi hərəkətləri Ģərti olaraq iradi və qeyri-iradi

hərəkətlərə bölmək olar. DüĢünülmüĢ Ģəkildə icra olunan

bütün idman növlərində olan təmrinlər, həqiqətdə iradi

hərəkətlər bölümünə aid edilir. Qeyri-iradi hərəkətlərin

idarə olunması təhtəlĢüur Ģəkildə, yəni instinktiv olaraq

həyata keçirilir.

Ġdman praktikasında rast gəlinən elementar

hərəkətlərdən çox mürəkkəb xarakterli təmrinlərədək olan

iradi hərəkətlərin sonsuz müxtəlifliyi ümumi fizioloji qanu-

nauyğunluqlara tabedir. Ġradi hərəkətlərin fizioloji təbiə-

tinin öyrənilməsi bir neçə onilliklər ərzində iĢlənilmiĢdir.

Bu sahədə aparılmıĢ çoxsaylı tədqiqatların elmə daxil

edilməsinə baxmayaraq, bütün bu proseslər indiki dövrdə

də öz inkiĢafını davam etdirməkdədir. Ġradi hərəkətlərin

fizioloji təbiətinin öyrənilməsində rus alimlərindən Ġ.M.Se-

çenov, Ġ.P.Pavlov, N.E.Vvedenskiy, A.A.Uxtomskiy,

N.A.BernĢteyn, P.K.Anoxin və digərilərinin hədsiz

xidmətləri olmuĢdur.

Refleks sistemində insanın iradi reaksiyalarının

tədqiqinin əsasını Ġ.M.Seçenov qoymuĢdur. O, “BaĢ beyin

8

refleksləri” əsəri ilə insanın psixi prosesləri və iradi hərəki

fəaliyyətinə materialist yanaĢmanın banisi olmuĢdur.

Ġ.M.Seçenov qeyd edir ki, insanın bütün iradi hərəkətləri,

psixi prosesləri və düĢüncəsi təbiət etibarilə reflektor hesab

edilir, yəni insana təsir edən müvafiq halların nəticəsinin

əksi kimi təzahür olunur. Ġnsanın xarici fəaliyyəti

Ġ.M.Seçenovun müəyyənləĢdirdiyinə görə, iradi aktın

yekun təzahürü kimi iradiliyin ali forması sayılır.

Ġ.M.Seçenovun ideya və fikirləri sonradan Ġ.P.Pavlo-

vun eksperimental tədqiqatları ilə də bir qədər inkiĢaf

etdirilmiĢdir. Ətraf mühit faktorlarının təsiri fonunda tam

orqanizmin fizioloji funksiyalarının tədqiqi Ġ.P.Pavlova

reflektor nəzəriyyənin əsas materialist prinsiplərini –

determinizm (cəmiyyət və təbiətdə baĢ verən bütün

hadisələrin ümumi obyektiv qanunlarından və səbəbiyyət

əlaqəsindən asılı olduğu haqqında elmi anlayıĢ), müəyyən

struktura malik olma, analiz və sintez prinsiplərini

əsaslandırmağa imkan vermiĢdir və bütün bunlar hal-

hazırda da öz elmi əhəmiyyətini saxlamaqdadır.

N.E.Vvedenski və A.A.Uxtomski insanın hərəki

fəaliyyətinin fizioloji mexanizmləri sahəsində böyük elmi

açılıĢlar etmiĢdir. Xarici təsirlərə qarĢı canlı toxumanın bir

universal reaksiyası kimi N.E.Vvedenskinin parabioz

nəzəriyyəsi orqanizmin funksional, əlalxüsus hərəki

fəaliyyətini müəyyən edən oyanma və tormozlanma proses-

lərinin genetik vahidliyini müəyyənləĢdirmiĢdir. Müxtəlif

oyanma sahələrində yekun hərəki aktın formalaĢmasında

A.A.Uxtomskinin göstərdiyi dominantlıq prinsipi mühüm

əhəmiyyət kəsb edir ki, bu da mərkəzi sinir sisteminin

(MSS) fəaliyyətinin baĢlıca iĢ prinsiplərindən biridir.

MəĢhur ingilis fizioloqu Ç.ġerrinqton sinir fəaliyyə-

tinin mexanizmlərini öyrənməklə sinir sisteminin inteqrativ

9

funksiyaları haqındakı təsəvvürü bir qədər də inkiĢaf

etdirmiĢdir. Onun resiprok innervasiya, icraedici orqanların

yolundakı sinir siqnallarının tormozlanması haqqında olan

iĢləri hərəki koordinasiyanın tədqiqinin inkiĢafında vacib

rol oynamıĢdır. Hərəki və vegetativ funksiyalar arasındakı

uyğunlaĢmanın daxili təbiətinin açılmasında amerikan

fizioloqu U.Kennonun homeostaz haqqındakı tədqiqatları

da əhəmiyyətli Ģəkildə köməklik göstərmiĢdir. U.Kennon

homeostazın sabitliyində və emosiyaların inkiĢafında

simpatik-adrenal sistemin vacibliyini əsaslandırmıĢdır.

Simpatik sinir sisteminin maddələr mübadiləsinə,

eləcə də müvafiq Ģəraitdən asılı olaraq orqanizmin hüceyrə

və toxumalarının optimal vəziyyətinin saxlanılmasının

fizioloji mexanizmlərinə göstərdiyi universal xarakterli

adaptasion-trofiki təsirləri ilə əlaqədar olan L.A.Orbelinin

tədqiqatları insanın hərəki fəaliyyətinin fiziologiyası elmini

kifayət qədər zənginləĢdirmiĢdir.

MSS-in ali Ģöbələrinə, əlalxüsu baĢ beyin yarım-

kürələri qabığına beynin retikulyar formasiyasının aktivləĢ-

dirici təsirləri ilə əlaqədar olan açılıĢlar (X.Mequn,

D.Moruççi) hərəkətlərin təĢkili mexanizmlərinin daha da

yaxĢı qavranılmasından ötrü böyük rol oynamıĢdır.

Yorulma və bərpa proseslərinin fizioloji mexanizmləri,

həmçinin iradi hərəkətlərin tədqiqinin inkiĢafında Q.V.Fol-

bort, M.Ġ.Vinoqradova, Ġ.A.ArĢavski, N.V.Zimkin, V.V.Pa-

rin və digər tədqiqatçıların elmi iĢləri mühüm əhəmiyyət

kəsb etmiĢdir.

İradi hərəkətlərdə şərtsiz tonik reflekslər. Ġradi

hərəkətlər anadangəlmə reflektor əsasa malik olur.

Anadangəlmə hərəki reflekslər sırasına duruĢ, müvazinət və

s. refleksləri aid etmək olar.

10

Müvafiz təsnifata uyğun olaraq, anadangəlmə hərəki

reflekslər 2 yerə: sakitlik zamanı bədən vəziyyəti ilə

əlaqədar olan reflekslər (duruĢ refleksləri) və bədəni çıxıĢ

vəziyyətinə qaytarmaqla əlaqəli olan reflekslərə (bərpaedici

reflekslər) bölünür.

DuruĢ refleksləri baĢın əyilməsi və ya dönməsi ilə

meydana gəlir ki, bu da boyun əzələləri (boyun tonusu

refleksləri) və daxili qulaq labirintinin (labirint refleksləri)

sinir uclarının qıcıqlanması nəticəsində təzahür olunur.

BaĢın qaldırılması və ya endirilməsi normal duruĢun qoru-

nub saxlanılmasını təmin edən bədən və ətrafların əzələ-

lərinin tonusunun dəyiĢilməsinə səbəb olur. BaĢın yanlara

döndərilməsi boynun əzələ və vətərlərinin proprioresep-

torlarının qıcıqlanması və baĢın bədənə nisbətdə simmetrik

yönəlməsi ilə müĢayiət olunur.

Məkanda baĢın vəziyyətinin dəyiĢilmələri və bu

dəyiĢikliklərin təhlilində mühüm rol vestibulyar aparata

mənsubdur. BaĢın dönməsi zamanı onun reseptor törəmələ-

rinin oyanması dönmə istiqamətində boyun əzələ tonusu-

nun reflektor artımına gətirib çıxarır. Bu, baĢın bədənə olan

nisbətdə müvafiq quruluĢunun saxlanılmasını təmin edir.

Tonusun bu kimi bölüĢdürülməsi hərlənmə hərəkətləri ilə

bilavasitə əlaqədar olan bir çox idman təmrinlərinin

effektiv icrası üçün çox zəruridir (məs, çəkic və diskin

atılması, akrobatik və gimnastik təmrinlər və s.).

Düzləndirici reflekslər bədənin normal vəziyyətdən

kənarlaĢmaları zamanı onun vəziyyətini saxlamağı təmin

edir (məs, bədənin düzəlməsi). Düzləndirici reflekslər

zənciri baĢın qaldırılması ilə baĢlayır, bədən vəziyyətinin

dəyiĢilməsi ilə davam edir və normal vəziyyətin tam

bərpası ilə yekunlaĢır. Bu reflekslərin həyata keçirilmə-

11

sində vestibulyar və görmə aparatı, əzələ proprioreseptor-

ları, dəri analizatorları iĢtirak edir.

Fəzada bədənin yerdəyiĢməsi statokinetik reflekslər-

lə müĢayiət olunur. Hərlənmə hərəkətlərində yarımdairəvi

kanallarda endolimfanın yerdəyiĢməsi nəticəsində vestibul-

yar reseptorlar oyanır. Mərkəzəqaçan impulslar uzunsov

beynin vestibulyar nüvəsinə daxil olmaqla, hərlənmə

hərəkətləri zamanı baĢ və gözün vəziyyətinin reflektor

dəyiĢikliklərinə səbəb olurlar.

Hərlənmə refleksləri baĢın azacıq hərəkətin əksi

istiqamətində əyilməsi, lakin sonra isə bədənə olan nisbətdə

tez bir zamanda normal vəziyyətə qayıtması ilə xarakterizə

olunur (baĢ nistaqmı). Gözlər də eyni hərəkəti icra edir:

hərlənmə istiqamətində sürətli və hərlənmənin əksi istiqa-

mətində zəif dönmə.

Hərlənmənin əksi istiqamətində gözün zəif dönmə-

sinin bioloji mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, hərlənmə

zamanı göz önündə aĢkara çıxan, görmə sahəsində olan

əĢyaları müəyyən məqamda fiksə edib, saxlaya bilsin.

Hərlənmə istiqamətində gözün sürətli dönməsi onların

normal vəziyyətdə qalmasını təmin edir. Hərlənmənin

yekununda gözlər hərəkətin əksi istiqamətində dönür, lakin

baĢ və bədən hərəkət istiqamətindəki meylliliyini davam

etdirir.

Bədənin vertikal yerdəyiĢməsi lift refleksləri ilə

müĢayiət olunur. Canlılarda sürətli eniĢ zamanı tullanmaya

hazırlıq refleksləri meydana çıxır, enmə ayaqların bükül-

məsi ilə müĢayiət olunur. Analoji vəziyyət lift kabinasında

sürətli qalxma zamanı da müĢahidə edilir. Qalxmanın

əvvəlində əyilmə, dayanma zamanı isə ayaqlar və bədənin

açılması qeyd olunur.

12

Bədən və ətrafların əzələ tonusunun reflektor dəyi-

Ģiklikləri vestibulyar nüvənin beyinciklə, baĢ beynin hərəki

mərkəzləri və onun qabıqaltı Ģöbələri ilə olan geniĢ

funksional və morfoloji bağlılıqlarından bilavasitə asılıdır.

UĢaqların atılmadan, dərinliyə tullanmadan sonra düzgün

yerə enməyin öyrədilməsində lift refleksləri böyük

əhəmiyyət kəsb edir. Bu reflekslərin anadangəlmə olmasına

baxmayaraq, düzgün yerə enmənin mütəmadi olaraq təshih

(düzəliĢ) olunması zəruridir. BaĢqa cür desək, uĢaqlarda lift

reflekslərinin formalaĢması müəllimin nəzarəti altında

həyata keçirilməlidir.

Hərəkətlərin qeyri iradi formasına həmçinin bu

anadangəlmə hərəki reflekslər də aiddir: bükmə, itələmə və

ritmiklik. UĢaq ovuc içi və ya ayaqaltı dərisinin qıcıqlan-

masına cavab olaraq, ətrafları bükəcəkdir, əgər ehtiyyatla

ovuc içi və ya ayaqaltı nahiyyəyə təzyiq göstərsək, o,

həmin əĢyanı itələyəcəkdir. Ritmiki refleks iki formada

təzahür olunur: qaytarma refleksləri və addımlama refleks-

ləri. Qaytarma reflekslərinə tipik nümunə kimi heyvanlarda

olan qaĢınma reflekslərini göstərmək olar. Bir ətrafın

ritmiki hərəkəti spinal sinir mərkəzlərinin funksional

vəziyyətinin birtərəfli dəyiĢiklikləri ilə həyata keçirilir.

Addımlama refleksində ətrafların sinir mərkəzləri

qarĢılıqlı funksional əlaqənin keyfiyyət xüsusiyyətlərinə

görə resiprok, qarĢılıqlı əlaqəli və əks əlaqəli sayılır (Ģəkil

1). YeriĢ, üzgüçülük və s. bu kimi dövri hərəkətlərin əsasını

mürəkkəb ritmiki reflekslər təĢkil edir. Fiziki təmrinlərin

icrası anadangəlmə hərəki reflekslərin daima korrektə

olunması və təkmilləĢdirilməsi ilə birbaĢa bağlıdır. Mərkəzi

tənzimləyici təsirlər iradi hərəkətlərin xüsusiyyətlərinə

müvafiq formalı əzələ tonusunu təmin edirlər.

13

Ġdman fəaliyyəti orqanizm və ətraf mühitin qarĢılıqlı

əlaqəsinin fasiləsiz təshih olunması ilə təĢkil olunmalıdır.

Xarici Ģəraitin dəyiĢiklikləri zamanı (məs, oyun vəziyyət-

ləri) fiziki təmrinlərin mürəkkəb texnikasının qavranılması,

bu qarĢlıqlı əlaqəyə misal ola bilər. Hərəkətlərin səmərəli

icrasına imkan verən, dəqiqliklə fərqləndirilmiĢ elementlə-

rin hasilatı icrasedici əzələ aparatından idarəedici ali

sistemlərədək orqanizmin bütün funksional sistemlərinin

əlaqəli fəaliyyətinin nəticəsi hesab edilir. BaĢqa cür desək,

hərəkətlərin təlimi – dayaq hərəkət aparatının funksional

yetkinliyi, eləcə də baĢ beynin analiz və sintez fəaliyyətinin

inkiĢaf dərəcəsinin vəziyyəti ilə bilavasitə əlaqədar olan

mürəkkəb bir prosesdir.

ġəkil 1. AĢağı ətraflardakı hərəkətlərin uyğunlaĢma sxemi – onurğa beyni

səviyyəsində resiprok (A) və qayıdan (B) tormozlanma:

1 – onurğa beyni qovĢağında hissi neyronun cismi; 2 – budun bükücü hərəki

neyronu daxil olmaqla (3a), açıcı hərəki neyronun oyanması zamanı (3), əlavə

tormozlayıcı neyron; 4 – budun bükücü hərəki sinirinin sonluğu; 5 - əzələ milinin

proprioseptoru; 6 – budun açıcı hərəki sinirinin sonluğu; 7 – tormozlayıcı RenĢou

neyronu; 8 – oyanmanın tormozlayıcı neyrona ötürülən hərəki sinir hissəsi

14

1.2. Hərəkətlərin təliminin yaĢ göstəriciləri

Hərəkətlərin təliminin fizioloji qanunauyğunluqları.

Ġnsanlarda iradi hərəkətlərin formalaĢması Ģüurun, düĢün-

cənin aktiv iĢtirakı ilə baĢ verir. Təlimin effektivliyi öyrəni-

lən hərəkətlərin əhəmiyyətinin qavranılmasından, məĢğul

olanın fərdi marağından, uĢaqların yaĢ xüsusiyyətlərinə

müvafiq metodların seçilməsindən birbaĢa asılıdır.

Ġnsanın hərəki fəaliyyəti ikinci siqnal sisteminin

funksiyası ilə sıx Ģəkildə əlaqədardır. Buna görə də hərəki

fəaliyyətin təlimi prosesində hərəkətlərin praktik təkrarlan-

ması ilə yanaĢı, Ģifahi Ģəkildə sözlərlə deyilməsi də

gərəkdir. Lakin iradi hərəkətlərin mənimsənilməsində əsas

əhəmiyyət kəsb edən hərəki təcrübədir.

Hərəkətlərin çoxsaylı icrası baĢ beyin yarımkürələ-

rinin sinir strukturunda və qabıqaltı mərkəzlərdə onun

özünəməxsus əksinin (izinin) formalaĢmasından ötrü

baĢlıca Ģərtlərdən hesab edilir. Bu spesifik izin formalaĢma-

sının mənbəyi iradi hərəkətlərin icrası zamanı hərəkət

aparatında təzahür olunan proprioreseptiv hissiyyatdır.

Ġnsanların iradi hərəkətlərini heyvanların Ģərti

refleksləri ilə eyniləĢdirmək olmaz. Heyvanların Ģərti

hərəki refleksləri bir qayda olaraq Ģərtsiz refleks və ya onun

baĢqa forması əsasında meydana gəlir. Ġnsanın məqsədə-

uyğun hərəki fəaliyyəti heç də anadangəlmə reflekslər

bazasında əmələ gəlmir, lakin o, fərdi inkiĢaf prosesində

əldə olunan yeni hərəkət aktlarının və mürəkkəb formalı

Ģərtsiz hərəki reflekslər vəhdəti kimi nəzərdə tutulur.

Ġnsanın hərəki fəaliyyətinin iradi xüsusiyyəti ali psixi

funksiyalar – təĢəkkür (düĢünmə) və Ģüur ilə bağlıdır.

Eyni bir Ģərti qıcıqlandırıcının insan və heyvan üçün

olan bioloji mahiyyəti və qüvvəsində kifayət dərəcədə

15

fəqliliklər mövcuddur. Heyvanlarda olduğu kimi insanlarda

da ətraf mühitin istənilən amilləri Ģərti refleksin formalaĢ-

masından ötrü qıcıq rolunu oynaya bilər. Lakin məhz insan-

lar üçün söz qıcığının çox təsirli əhəmiyyəti vardır ki, bu da

fiziki yüklənmələr zamanı yüksək mahiyyət kəsb edir.

Yeni hərəkətlərin öyrənilməsi dayaq hərəkət apara-

tının morfofunksional yetkinliyi və fiziki keyfiyyətlərin

müəyyən səviyyəsində mümkün ola bilər. Bu – təlimin

quruluĢ və funksional əsasıdır. O, yeni hərəkətlərə uyğun

ola bilər, yəni o tələblərə cavab verər və ya natamamlığı ilə

də seçilə bilər. Ġkinci halda təlim prosesi bir qədər

uzanacaqdır. Buna görə də möhkəm morfofunksional

təməlin yaradılması yeni hərəkətlərin təliminin daha

səmərəli yolu kimi baxılmalıdır ki, bu halda “sadədən

mürəkkəbə” qaydası bir qədər öz mənasını itirmiĢ olur.

Lakin tam orqanizm olaraq, son məqsədə daha səmərəli,

qənaətli çatmaq formulu öz əhəmiyyətini bütün hallarda

qoruyub saxlayır.

Mürəkkəb hərəkətlərin təlimi zamanı onların sadə

elementlərə bölünərək öyrənilməsi mümkündür. Lakin

buna baxmayaraq, uĢaqlar üçün belə mürəkkəb hərəkətin

bütün elementlərinin daxili vahidliyinin qorunub saxlanıl-

ması ilə tətbiq olunan tam təlim metodu daha yaxĢı hesab

edilir. Ġlk zamanlar o, yüngülləĢdirilmiĢ Ģərtlərlə icra edilə

bilər. Bu yol hətta fiziki keyfiyyətlərin maksimal təzahü-

rünü tələb edən təmrinlərin mənimsənilməsi üçün məqsədə-

uyğundur. Mürəkkəb hərəkətlərin ilkin təlimi zamanı

hərəki avtomatizm formalaĢmayanadək əlavə fənd və

Ģərtlər istifadə olunmamalıdır.

Yeni hərəkətlərin səmərəli Ģəkildə qavranılması

uĢaqların hərəki fəaliyyətinin optimal fonunun təĢkilindən

də asılıdır. Dərsin nəzəri hissəsində diqqətin yaxĢılaĢdırıl-

16

masından ötrü müxtəlif metodların tətbiqi, qarĢıdakı

fəaliyyət üçün psixoloji təsir MSS-in optimal oyanıcıqlığını

təmin edir. Mürəkkəb hərəkətlərin yorulma vəziyyətində

öyrənilməsi az effektlidir.

Hərəki vərdiĢin möhkəmliyi öyrənilən hərəkətlərin

təkrarlama sayından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Müəlli-

min icra dəqiqliyinə ciddi nəzarət etdiyi təqdirdə hərəkət-

lərin çoxsaylı təkrarı onların mükəmməl qavranılmasından

ötrü vacib Ģərtlərdəndir. Öyrənilən hərəkətin qıcıq qüvvəsi

optimal hüdudlarda olmalıdır. Məktəblilərin hərəki funksi-

yalarının inkiĢafının yaĢ xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan,

həddən artıq qüvvəli qıcıqlandırıcılarla təzahür olunan çox

mürəkkəb təmrinlər onlar tərəfindən qavranılmayacaqdır.

əksinə, zəif qüvvəli, sadə hərəkətlər, hətta uĢaqlarda böyük

maraq doğurmasa belə, onların təkrar icrasına ehtiyac

duyulmur.

Yuxarıda sadalananlardan fərqli olaraq, əsas iradi

hərəkətləri möhkəmləndirən amillər isə maksimal qüvvəyə

malik olmalıdırlar. ġagirdin fəaliyyətinin qiymətləndiril-

məsi, layiqli münasibət göstərmək, səhvlərin düzəldilməsi,

daima diqqətdə saxlamaq yeni hərəkətlərin təliminin

effektivliyinin yüksəldilməsinə zəmin yaradır.

Təbii hərəkətlər yaxın idman təmrinlərinin (məs,

qaçıĢ) öyrənilməsi, onlarda anadangəlmə hərəki element-

lərin (anadangəlmə fizioloji mexanizmlər) üstünlük təĢkil

etdiyi üçün bir qədər yüngülləĢir. Lakin təlimdə olan səhv-

lər zamanı hərəkətlərin tənzimlənməsinin təbii əsasının

pozulmasının real təhlükəsi ilə də qarĢılaĢmaq olar. Fizio-

loji baxımdan hərəkətlərin normal tənzimlənməsinə müva-

fiq olmayan, təlimin bir çox qeyri-təbii əsaslı üsul və

metodlarının tətbiqi bütün bu deyilənlərə gətirib çıxara

bilər.

17

Mürəkkəb hərəkətlər çox böyük dəqiqliklə iĢlənmiĢ

təlim metodları tələb edir. Bu, uĢaqların hərəki funksiya-

larının tənzimlənməsi, hərəkətlərin formalaĢması və inkiĢa-

fın ümumi qanunauyğunluqları sahəsindəki biliklər əsasın-

da qurulur. Mürəkkəb hərəkətlərin icrası üzərində olan

Ģüurlu, iradi nəzarət, hərəkətlərin təbii formasının

öyrənilməsinə nisbətən xeyli çox yoxlanılmalıdır.

Hərəkətlərin ayrı-ayrı hissələrinin və ya bütövlükdə

avtomatlaĢdığı təqdirdə onlar üzərində olan düĢünülmüĢ

nəzarət bir qədər zəifləyir. Hərəkətlər tədricən anadan-

gəlmə lokomotor akt xüsusiyyətli, qeyri-iradi xassələrə

malik olur.

Uşaq və yeniyetmələrdə hərəkətlərin təlim xüsusiy-

yətləri. Yeni hərəkətlərin öyrənilməsi yaĢla əlaqədar

təzahür olunan elementar hərəki aktların təbii əsası

üzərində qurulur. Ġlkin uĢaqlıq dövründə olan qaydasız və

nizamsız hərəkətlərdən məqsədəuyğun hərəki fəaliyyətin

formalaĢması çoxsaylı sınaqlar, hərəkətlərin icrası zamanı

uğurlu və uğursuz cəhdlər sayəsində tədricən baĢ verir.

Məqsədyönlü hərəki aktların möhkəmləndirilməsi iradi

hərəkətlərin formalaĢması üçün zəruri Ģərtlərdən hesab

edilir. Məsələn, uĢağın tutma hərəkəti o zaman məqsəd-

yönlü xarakter alır ki, o bunu dəfələrlə qida və digər bioloji

əhəmiyyətli amillərlə möhkəmləndirmiĢ olsun.

UĢaqların inkiĢafının ilkin mərhələlərində lokomotor

funksiyalar həddən artıq sadə formada reallaĢır. UĢaqların

1-2 yaĢda necə gəzdiklərini xatırlayaq. Məhz bu hərəki

aktivliklə bir çox idman növlərində olan hədsiz mürəkkəb

hərəkətlər və ya incə yaradıcı xarakterli hərəkət formaları

ilə çox cüzi bənzərlik vardır.

18

Hərəki funksiyaların inkiĢafı standart Ģəkildə davam

etmir. Anadan olandan 1 yaĢadək uĢaq çox sürətlə böyüyür.

Ġlkin uĢaqlıq dövrü üçün bədənin əzələ kütləsinin

əhəmiyyətli dərəcədə artımı xarakterikdir. Yalnız məktəbə-

qədər yaĢda (5-6 yaĢ) yuxarı ətrafların kiçik əzələlərinin

inkiĢafı yüksəlir. UĢaq bu yaĢdan əl barmaqlarının incə və

dəqiq hərəkət imkanlarını əldə etməyə baĢlayır. Hərəkət-

lərin təlimi zamanı məlum olan çətinliklərdən biri də

bükücü əzələlərin morfoloji inkiĢafının açıcı əzələlərin

inkiĢafını qabaqlamasından irəli gəlir. Açıcı əzələlərə

nisbətən bükücü əzələlərdə daha yüksək tonusun olması

qeyd olunur. Bütün bunları təmrinlərin seçimi zamanı

diqqətdə saxlamaq çox zəruridir.

Dayaq hərəkət aparatı və onların tənziminin mərkəzi

mexanizmlərinin inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq, yeni hərəkət-

lərin mənimsənilmə imkanları da artır. Kiçik yaĢlı məktəb-

lilər digərilərinə nisbətən cəld qərar və icra tələbatı ilə

əlaqədar gözlənilməz təzahür olunan hərəki vəziyyətlərə

daha tez adaptasiya olunurlar. Yeni hərəki vərdiĢlərin

öyrənilmə sürəti və təkmilləĢdirilməsi əsas etibarilə müəl-

limin ustalıq səviyyəsindən, hərəkətləri bacarıqla möhkəm-

ləndirməkdən və məĢğələlərə olan maraqdan asılıdır. Məhz

buna görə də həm fizioloji, həm də pedaqoji baxımdan

təmrinlərin hər zaman qiymətləndirilməsi, uĢaqların

həvəsləndirilməsi və onların fəaliyyətinə olan mütəmadi

nəzarət öz təsdiqini tapır.

Təlimin ilkin mərhələlərində iradi hərəkətlərin

formalaĢması Ģərti reflektor fəaliyyətin ümumi qanuna-

uyğunluqlarından asılıdır. YaĢ artımı və qavrayıĢın daha da

təĢəkkülü ilə əlaqəli Ģəkildə bu qanunauyğunluqlar yeni

keyfiyyət tərkibinə malik olur. Hərəkətlərə düĢünülmüĢ

formada olan iradi nəzarət təlimin səmərəliliyinin əsas

19

Ģərtlərindən hesab edilir. Məhz bu baxımdan vərdiĢi

möhkəmləndirən amillərin seçimi zamanı daha çox ictimai

xüsusiyyətlərə üstünlük verilməlidir.

UĢaqlara yeni hərəkətlərin təlimi zamanı möhkəm-

ləndirən amil qismində müəllimin sözləri, onun fəaliyyə-

tinin düzgün qiymətləndirilməsi, öz uğurlarını dərk etməsi

və özünüqiymətləndirmə də böyük rol oynaya bilər.

Bunlarla yanaĢı təlimin ilkin mərhələlərində öyrənilmiĢ

təmrinləri daha sadə, kifayət qədər aydın və səmərəli

amillərlə möhkəmləndirmək olar ki, bunun da təbii, bioloji

əhəmiyyəti öz faydasını vermiĢ olacaqdır (məsələn, birinci

sinifdə oxuyan uĢaqlara təmrinləri düzgün icra etməyi uzun

müddət izah etməklə yanaĢı, onları çalıĢqanlıqlarına görə

sevimli Ģirniyyatları ilə də mükafatlandırmaq olar). Hərə-

kətlərin icrası zamanı və ya dərhal ondan sonra əyani,

təsvirli möhkəmləndirmə təlimi yüngülləĢdirir. Bu, kiçik

yaĢlı məktəblilərin canlı görüntü düĢüncəsilə bilavasitə

əlaqədardır. Onlar üçün bütün qıcıqlandırıcıların söz ilə

ifadə olunması hələ tezdir. Məhz buna görə də onlar üçün

əyanilik metodu daha qüvvəli öyrətmə üsulu sayılır.

Kiçik yaĢlı məktəblilər mürəkkəb formalı hərəkət-

lərin texnikasını tədricən qavrama imkanlarına malik

olurlar. Bu, 7-8 yaĢlarında ali sinir fəaliyyətinin kifayət

qədər yüksək dərəcəli inkiĢafı ilə əlaqələndirilir. Bu dövrdə

sinir hüceyrələrinin inkiĢaf və quruluĢ dəyiĢikliklərinin

mühüm mərhələləri yekunlaĢmıĢ olur. DüĢüncə və abstrakt

təfəkkürün əsasının formalaĢması imkanları çox sürətli

Ģəkildə artır. Daxili (Ģərti) tormozlanma prosesləri hələ də

natamam olduğuna görə, yeni hərəkətlərin öyrənilməsi və

təkmilləĢdirilməsi bir qədər çətin baĢ verir.

UĢaqların hərəkətləri öyrənmə sürəti onların fərdi

qavrama dərəcəsindən də bilavasitə asılıdır. Fərdi inkiĢaf

20

prosesində uĢaqlarda fiziki yüklənmələrə qarĢı müxtəlif

istiqamətli yüksək həssaslıq mərhələləri müĢahidə olunur.

Məs, 6-8 yaĢlı uĢaqların xizəkdə sürüĢməsi 9-11 yaĢlı

uĢaqlara nisbətən daha asan öyrənilir; 8-12 yaĢ arasındakı

dövrdə olan uĢaqlar isə məkanda orientasiya qabiliyyətinin

intensiv inkiĢafı, taktil-kinestetik siqnalların təhlilinin

yaxĢılaĢması sayəsində dəqiqlik və yüksək koordinasiya

tələb edən müxtəlif hərəkətləri öyrənə bilirlər.

Məktəbəqədər yaĢda anadangəlmə çarpaz-resiprok

koordinasiyanın qorunub saxlanıldığına görə ayaqların eyni

vaxtlı hərəkəti (məs, iki ayaqla təkan verməklə tullanma)

bir qədər çətin olur. Yalnız 7-8 yaĢlarında ayaqların

eynivaxtlı simmetrik hərəkətlərdən ötrü zəruri olan

koordinasiyanın fizioloji mexanizmləri təkmilləĢməyə

baĢlayır. Lakin eyni vaxtlı, simmetrik əl hərəkətlərində

çarpaz-resiprok əlaqələr gec təzahür olunur. 8-9 yaĢlardan

qaçıĢ və üzmənin sürəti intensiv Ģəkildə artır, 10-11

yaĢlarında isə qaçıĢ addımlarının tezliyi öz maksimal

göstəricilərinə də çata bilər, belə ki, 10-11 yaĢlı uĢaqlar bu

göstəricilərdə 12-14 yaĢlı yeniyetmələri də üstələyə

bilərlər.

Yeniyetməlik və gənclik yaĢlarında abstrakt təfək-

kürün üstünlük təĢkil etməsi səbəbindən, söz siqnalına olan

Ģərti hərəki reflekslər müəyyən əyani qıcıqlandırıcılara

nisbətən daha tez formalaĢır. Məhz buna görə də söz

metodundan daha çox istifadə etməklə (əlalxüsus gənc

yaĢlarında) olan hərəkətlərin təlimi fiziloji baxımdan

əsaslandırılmıĢ sayılır. Yeniyetmələr kəskin oyanıcıqlığı ilə

fərqlənirlər ki, bu da xüsusilə yüksək hərəki aktivlik və

hərəkətlərin nizamsızlığı (yöndəmsizliyi) ilə də seçilir.

Cinsi yetiĢkənlik dövrünün əvvəllərində beyin funksiya-

sının analitiz-sintez imkanları yeksəlir ki, bu da mühitin,

21

Ģəraitin yeni, ali formalı əksi və dərkolunmasının əsasını

təĢkil edir. Fiziki hərəkətlərlə məĢğul olmağın əhəmiyyəti

və mənasını əsaslı Ģəkildə baĢa düĢən yeniyetmə, onun yeni

formalarını daha tez qavrayır.

Yeniyetmənin dəyiĢkən psixikasına görə onun fiziki

hərəkətlərə olan marağını müxtəlif vasitələrlə daima

saxlamaq tələb edilir. Onlar həddən artıq mürəkkəb

olmamaq Ģərtilə, emosionallıqla təzahür olunmalıdır.

Mürəkkəb, çətin icra olunan təmrinlərə olan maraq, həddən

artıq sadə, icrası çox da zəhmət tələb etməyən hərəkətlərə

olan maraq kimi çox tez bir zamanda itir. Hədsiz sadə fiziki

hərəkətlər onların texnikasının mənimsənilməsinin diletant-

lığına (səthiliyinə) gətirib çıxara bilər. Bununla yanaĢı

əlalxüsus bu yaĢda fiziki inkiĢafın hərtərəfliyi, təmrinlərin

icrası proprioreseptiv aparatın təkmilləĢməsi ilə texniki

düzgün uyğunlaĢdırılmalıdır.

Fiziki hərəkətlərlə məĢğuliyyətin səmərəli təĢkil

olunmuĢ sistemi bioloji prosesləri stimullaĢdırır, boy

artımı, orqanizmin toxuma və orqanlarının inkiĢafını sürət-

ləndirir. Lakin yeniyetmələrin öz imkanlarını həddən artıq

qiymətləndirməyə olan meylliliyi çox vaxt özlərini güc

təmrinləri ilə yükləməyə, qüvvələri çərçivəsində olmayan

ağırlıqları qaldırmağa, mürəkkəb akrobatik, gimnastik və

digər bu kimi hərəkətləri icra etməyə təhrik edir.

Yeniyetmələrin bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, texniki

diletantlıq və idman travmatizminin potensial mənbəyinə

çevrilə biləcək hərəkətləri təlim prosesinə daxil etməmək

məqsədəuyğundur.

22

Ġ K Ġ N C Ġ F Ə S Ġ L

İRADİ HƏRƏKƏTLƏRİN İDARƏ OLUNMASININ

FİZİOLOJİ ƏSASLARI

2.1 Orqanizmin funksiyalarının koordinasiyası –

hərəkətlərin idarə olunmasının əsasıdır

Hərəkətlərin idarə olunmasında sensor korreksiya

prinsipi. Ġradi hərəkətlərin icrası zamanı orqanizmin

fəaliyyətinin mühüm tərkib hissəsi hərəkətlərin idarə

olunması sayılır. Bu, mərkəz və hərəki aparatın qarĢılıqlı

əlaqəsidir ki, bunun da nəticəsində cari vəziyyətə cavab

verən və ya standart nümunələr formasında (məsələn, suya

tullanma, gimnastikada olan bəzi üslublaĢdırılmıĢ (stilləĢ-

dirilmiĢ) təmrinlər) təzahür olunan hərəkət aktıdır.

Hərəkətlərin icrası zamanı əsas fizioloji mexanizm-

lər onların təcili tənzimlənməsidir ki, bu da icraedici üzvlər

– əzələlər və idarəedici sinir aparatı arasında daima

məlumat mübadiləsi əsasında baĢ verir (sensor korreksiya

prinsipi). Hərəki mərkəzlərdə korrektəedici impulslar əzələ

reseptorlarından mərkəzə çatdırılan siqnallar sayəsində

yaranırlar (əks əlaqə). Funksional halqa formalaĢır:

icraedici siqnal – hərəkət – icra haqqında əks məlumat.

Hərəkətlərin dəqiqliyinə nəzarət onların icra sürəti

ilə məhdudlaĢdırılır. Belə ki, 0.1 – 0.2 saniyə ərzində icra

olunan hərəkət, praktik olaraq icra prosesi zamanı korrektə

oluna bilməz. Belə hərəkətlərin təlimi zamanı (məsələn,

gimnastika, akrobatika, suya tullanma və s.) tam aktın icra

Ģəraitinin dəqiq nizamlanması tələb olunur ki, bu da xüsusi

hazırlayıcı təmrinlərlə əldə edilir.

23

Zəif sürətli hərəkətlərin (0.2 – 2.0 saniyə civarında)

icrası zamanı korreksiya mümkündür. Buna təcili məlumat

vasitələri də (səs, iĢıq siqnalları) kömək edir. Sürətsiz

hərəkətlərin icrası zamanı (2 saniyədən artıq) korreksiya

üçün optimal Ģərait yaradılır. Bu kimi hərəkətlər məktəb

yaĢlı uĢaqlar üçün daha asan icra olunandır.

Ġradi hərəkətlərin idarə olunmasında MSS-in bütün

Ģöbələri iĢtirak edir: onurğa beyindən hərəki analizatorun

ali qabıq proyeksiyasına kimi. MSS-in aĢağı və ali mərkəz-

ləri arasında olan mürəkkəb əlaqələr hərəki koordinasi-

yanın zəruri ilkin Ģərtlərini təmin edir.

Koordinasiyanın fizioloji mahiyyəti. Koordinasiya-

nın fizioloji mahiyyəti tam bir hərəki akt zamanı ayrı-ayrı

orqan və sistemlərin fəaliyyətinin uyğunlaĢdırılması ilə

izah olunur. ġərti olaraq 3 növ koordinasiya ayırd etmək

olar: sinir, əzələ və hərəki. Sinir koordinasiyası dedikdə,

hərəki tapĢırığı həll etməyə yönəlmiĢ sinir prosesləri baĢa

düĢülür; əzələ koordinasiyası anlamında isə gərginləĢdiril-

miĢ və boĢ əzələlərin uzlaĢdırılması sayəsində mümkün

olan hərəkətlər kimi qeyd oluna bilər; hərəki koordinasiya

dedikdə isə məkanda bədənin müxtəlif hissələrinin hərəkət-

lərinin düzgün icrası və müvafiq hərəki tapĢırıq zamanı

orqanizmin funksional vəziyyətinin cari situasiyaya uyğun-

laĢdırılması nəzərdə tutulur.

Ġradi hərəkətlərin düzgün və dəqiq icrası hərəki

analizatorlar vasitəsilə təmin edilir. Digər analizatorların

qabıq mərkəzləri ilə assosiativ əlaqələrinin çoxluğu, görmə,

eĢitmə, dəri analizatoru, vestibulyar aparat vasitəsilə

hərəkətlərin təhlili və onlar üzərində nəzarəti reallaĢdırır.

Hərəkətlərin icrası dəri dartılması və onun ayrı-ayrı hissə-

lərinə təzyiqlə də bağlıdır, ona görə də taktil reseptorlar

24

Ģərti əlaqəlar mexanizmində hərəkətlərin təhlili zamanı hər

an fəal olurlar. Bu funksional bağlılıq hərəkətlərin

kompleks kinestezik təhlilinin fizioloji əsası hesab olunur,

bu zaman taktil reseptorlardan göndərilən impulslar

proprioreseptiv hissiyyatı təmin edirlər (Ģəkil 2).

Hərəkətlərin koordinasiyası barədə təsəvvürlərin

inkiĢafının müxtəlif mərhələlərində hərəkətlərin icrasının

fizioloji mexanizmlərinin fərqli sxemləri yaradılmıĢdır.

1935-ci ildə N.A.BernĢteynin təklif etdiyi sensor

korreksiya prinsipi əsasında olan idarəetmə sxemi böyük

maraq doğurur. Koordinasiyaya hərəkətlərin sərbəstliyinin

ehtiyat dərəcəsi kimi baxılır. Orqanizmin daxili imkanları

fəaliyyət hərəkətlərinin təlimində və növbəti korrektə

olunmasında müvafiq faktor rolunu oynayır.

ġəkil 2. Əzələ hissiyatı və oyanıcıqlığının α və γ – motoneyronlarından

tənzimi: 1- retikulyar formasiya və γ – motoneyronun cismi; 2 - əlavə neyron; 3 -

əzələ milinin proprioseptorunun hissi sinir lifləri; 4 - əzələ milinin oyanıcıqlığını

yüksəldən γ – motoneyronun sonluğu; 5 – hərəki α – motoneyronun sonluğu; 6 –

onurğa beyninin ön buynuzlarında α – motoneyronun cismi.

25

Orqanizm hərəkət prosesində təzahür oluna biləcək

daxili imkanlardan iki istiqamətdə istifadə edir: ya tormoz-

lanma ilə, ya da əsas hərəki aktın tərkibinə daxil olmaqla.

Ġdman hərəkətlərinin icrası zamanı bu iki yol bir-biri ilə sıx

qarĢılıqlı əlaqədə istifadə olunur. Bir hərəki sahədə olan

tormozlanma, zəruri qüvvənin digər sahələrə yönəlməsinə

təkan verir.

Son hərəki cavabın formalaĢmasında sensor korrek-

siya üzərinə vacib rol düĢür. Onun prinsipial əhəmiyyəti

iradi hərəkətlərin icrası zamanı xarici və daxili mühitin

daimi dəyiĢkən Ģəraiti ilə Ģərtləndirilir (Ģəraitin qəfildən

dəyiĢməsi xarici faktordur ki, təcili korreksiya tələb edir;

əzələlərin sürtünmə, suvaĢqanlıq, elastiklik qüvvəsi,

müvafiq uzunluğunun dəyiĢməsi daxili faktordur ki,

fəaliyyətin hərəki strukturunda korreksiya tələb edir).

Ġradi hərəkətlərin icra keyfiyyəti və müvafiq

məqsədə nail olunması MSS vasitəsilə tənzimlənməklə,

əzələ aparatının əks efferentasiyası sayəsində həyata

keçirilir. Ġradi hərəkətlərin idarəolunma prosesi orqanizmin

sistem fəaliyyətinin səciyyəvi hallarındadır.

Koordinasiya mexanizmi. Ġradi hərəkətlərin forma-

laĢma mexanizminin tədqiqi zamanı Ġ.P.Pavlov belə bir

qənaətə gəlmiĢdir ki, hərəki analizatorun kinestezik

hüceyrələri daxili və xarici reseptorlarda siqnalları qəbul

etməklə, beyin qabığının bütün hüceyrələri ilə assosasiya

yaratmaq imkanlarına malikdirlər. Ġ.P.Pavlov hərəkətlərin

iradiliyini baĢ beynin böyük yarımkürələr qabığının

funksiyaları ilə əlaqələndirir.

Sadə sinir tənzimedici proseslər klassik təsəvvür

çərçivəsində, yəni çoxsaylı qıcıqlandırıcılara qarĢı eyni tipli

reflektor cavabın formalaĢması ilə təqdim oluna bilər. Ġlk

26

dəfə bu kimi imkanlar Ç.ġerrinqton tərəfindən eksperimen-

tal surətdə sübut olunmuĢdur. Artıq reflektor reaksiyaların

morfoloji əsasında insana eyni zamanda təsir edən çoxsaylı

qıcıqlandırıcılara qarĢı eyni tipli cavabın verilmə təsəvvürü

dayanır.

Qıcıqlanma siqnallarını onurğa beynə çatdıran

hissiyat liflərinin miqdarı hərəki liflərdən bir neçə dəfə

azdır. Nəticə etibarilə çoxsaylı baĢlanğıc qıcıqlandırıcılara

nisbətən çox azsaylı hərəkətlər icra olunur. Onların seçimi

cari hərəki vəziyyətdə əsas etibarilə Ç.ġerrinqtonun

“ümumi yolun tamamı” prinsipi əsasında həyata keçirilir

(Ģəkil 3).

ġerrinqtona görə hərəki reaksiyaların uyğunlaĢdırıl-

ması “ümumi yolda” – müxtəlif afferent sistemlərdən

impulsların çıxdığı yerdə baĢ verir. Onlar arasındakı

rəqabət siqnalların bioloji əhəmiyyətinə görə “ümumi

yolun tamamı” kimi ötüb keçmələri təmin edir ki, bu da

yekun hərəki reaksiyanı müəyyən etmiĢ olur. Afferent

neyronların efferent – icraedicilərdən bir neçə dəfə çox

olmasına baxmayaraq, bir neçə hissiyyat üzvlərindən olan

qıcıqlanmalar eyni, məhz həmin hərəki sinirlərə ötürülə

bilər, yəni orqanizmin eyni bir fəaliyyəti müxtəlif reseptor-

lar sayəsində baĢ verə bilər.

Qıcıqlanmanın bioloji əhəmiyyətinin seçimində əsas

rol tormozlanmanın üzərinə düĢür ki, o, eyni zamanda

qıcıqlanmıĢ digər sensor neyronların təsirini təcrid edir.

Çoxsaylı qıcıqlandırıcıların təsirinə müvafiq cavab reaksi-

yalarının verilməsində, sensor neyronların efferentlər

üzərində üstünlüyünün əsas və yeganə Ģərti kimi təqdim

olunması mübahisə olunmaz bir faktdır.

27

Hərəkətlərin idarə olunmasının fizioloji mexanizm-

lərini daha aydın anlamaqdan ötrü A.A.Uxtomskinin

dominantlıq barədə fikirləri zəruri əhəmiyyət kəsb edir.

MSS-də dominant sinir mərkəzləri məqsəduyğun hərəki

fəaliyyətdə əlaqələndirici rolunu oynayırlar. A.A.Uxtomski

göstərmiĢdir ki, iĢçi icra mexanizmlərinin dəqiq, məqsədə-

uyğun fəaliyyətinin formalaĢması hərəki dominantlığa

müvafiq Ģəkildə baĢ verir. Fiziki təmrinlərin icrası zamanı

olan dominantlıq, hal-hazırda daha vacib olan hərəki

tapĢırıqların həllində insan orqanizminin funksiyalarının

səfərbər olunmasına Ģərait yaradır. Dominantlıq barədə

olan tədqiqatlar güclü ağrı qıcıqlandırıcılarının təsiri

zamanı belə müdafiə reaksiyalarının onları bir növ

“yatırtmasını” izah etməyə imkan verir (məsələn, idman

yarıĢlarından zədələnmələrə baxmayaraq aparılan mübari-

zələr). Qalibiyyətə yönəldilmiĢ gərgin psixoloji Ģiddət

dominantlıq təĢkil etdiyindən, bu halda o, yekun hərəki

cavabın alınmasında zəruri rol oynayır.

ġəkil 3. ġerrinqtona görə ümumi yolun tamamı sxemi:

A – onurğa beyni qanqli hüceyrələri; B – aralıq neyronlar; C –

motoneyronlar; D - əzələlər

28

Dominantın dayanıqlığı orqanizmə xarici qıcıqlandı-

rıcılara seçmə xarakterli reaksiya verməyə imkan verir, bu

da cari an üçün daha əhəmiyyətli müvafiq hərəki fəaliyyəti

müəyyən edir.

Skelet əzələlərinin hərəkətinin koordinasiyasında

yerli (periferik) və humoral mexanizmlərin əhəmiyyət kəsb

etmələrinə baxmayaraq, əsas rol hərəki funksiyaların sinir

tənziminə tabedir.

2.2 Hərəkətlərin idarə olunmasında sensor

sistemlərin rolu

Hərəkətlərin idarə olunmasında vestibulyar aparatın

rolu. Vestibulyar aparatın skelet əzələlərinə təsiri onurğa

beyindən keçərək həyata keçirilir. Vestibulyar sinirlərin

özəyindən olan impulslar duruĢun və bədən vəziyyətinin

idarə olunması, məkanda müvazinətin saxlanılmasını təmin

edir. Vestibulyar impulslar motoneyronlara kifayət

dərəcədə tormozlayıcı təsir göstərirlər. Hər halda müəyyən

tezlik və qüvvədə olan bu təsirlərdə hərəki impulsların

motoneyronlara ötürülməsinin zəifləməsi effektini müĢa-

hidə etmək olar. Onurğa beynin neyronlarında vestibulyar

siqnalların hərəki impulslarla qarĢılıqlı əlaqəsi baĢ

verməklə, bədən və ətrafların vəziyyəti tənzimlənir.

Vestibulyar sinir mərkəzləri beyinciyin nüvəsinin

birbaĢa təsirləri altında yerləĢir. Vestibulyar Daytes nüvə-

sində və beyinciyin çadıraoxĢar nüvəsində eyni samoto-

tonik sahələr mövcuddur. Belə ki, aĢağı ətrafların əzələ

tonusunun tənzimi sahəsi həm beyincikdə, həm də

vestibulyar nüvədə vardır. Beyincik əzələ tonusunu

29

vestibulyar mərkəzinin müvafiq zonaları vasitəsilə tənzim-

ləyir. Əzələ tonusu tənziminin klassik yolu – beyincik-

qırmızı nüvə həmçinin vestibulyar aparatdan da impulslar

alır.

Beyin qabığının motor sahələri vestibulyar və hərəki

aparatdan göndərilən impulsların tezliyi və qüvvəsinə

müvafiq Ģəkildə əzələ tonusunu tənzimləyir. BaĢqa cür

desək, əzələ tonusuna vestibulyar nəzarət – məhz tonusun

tənzimlənməsi sisteminin bir hissəsi olmaqla, özündə baĢ

beyin yarımkürələri qabığını, beyinciyi, qırmızı nüvəni və

nəhayət vestibulyar nüvəni birləĢdirir.

Hərəki reaksiyaların formalaĢmasından ötrü sistem

xarakterli tənzimləyici təsirlər zəruri Ģərtlərdən hesab edilir.

Labirint reseptorlarından olan siqnallar hərəkətin istiqamə-

tini, dönmələri, əyilmələri, yönləndirmə reflekslərini, ağır-

lıq mərkəzinin vəziyyətini differensasiya edir, yəni fərq-

ləndirir. Bu korrektəedici təsir prosesi məhz vestibulyar

aparatının özünün ağırlıq mərkəzi ilə ciddi əlaqəli Ģəkildə

spesifik anatomik quruluĢu sayəsində mümkün olur (Ģəkil

4).

Vestibulyar nüvənin qıcıqlanması göz nistaqmına

gətirib çıxarır. Vestibulyar nüvədən olan oyanmalar aparıcı

sinus retikulyar formasiya lifləri vasitəsilə ötürülür. Göz

hərəki neyronunun vestibulyar nüvə ilə əlaqəli olan spesifik

yolları mövcud deyil. Beləliklə, nistaqmın səbəblərinə

beynin retikulyar formasiyasının qeyri-spesifik yollarla

oyanmasının irradiasiyası nəticəsində baxmaq olar.

Əzələ fəaliyyətinə olan vestibulyar nəzarət idmançı-

ların funksional vəziyyətindən bilavasitə asılıdır. Məsələn,

ifrat məĢqlilik zamanı hərlənmə sınaqlarına olan davamlılıq

zəifləyir; yüksək məĢqlilik zamanı isə hərlənmə sınaqla-

30

rında təzahür oluna biləcək vegetativ reaksiyalar kifayət

qədər az müĢahidə olunur.

Çəkisizlik vəziyyətində vestibulyar aparatın yüksək

davamlılığı xüsusi mahiyyət kəsb edir. Ağırlıq mərkəzi

fəaliyyətinin istisna olunması, sakitlik zamanı vestibulyar

aparat funksiyalarının dayandırılmasına səbəb olur. BaĢın

əyilməsi zamanı əlavə sürətlənmələrlə əlaqədar hərlənmələr

zamanı vestibulyar aparatın oyanıcıqlığı yüksəlir. Bu bir

qədər tər ifrazına, ürək bulanma və qusmaya gətirib çıxara

bilər.

ġəkil 4. Yarımdairəvi kanallar və ilbizin sxematik təsviri.

1 – endolimfatik kisə; 2, 3, 4 – yuxarı, arxa və yan yarımdairəvi kanallar; 5 – ilbiz, 6 –

ilbiz siniri, 7 – üz siniri; 8 – vestibulyar sinir, 9 – üst vestibulyar düyün, 10 – alt

vestibulyar düyün, 11 – ovalĢəkilli kisə; 12 – dairəvi kisə; 13 – yan yarımdairəvi

kanalın ampulası.

Hərəkətlərin idarə olunmasında eşitmə və görmə

analizatorunun rolu. Hərəkətlərin ayrı-ayrı xüsusiyyətləri-

nin (onun mərhələlərinin tezliyi, davametmə müddəti)

31

təhlilində eĢitmə analizatoru böyük mahiyyət kəsb edir.

Hərəkətlərin müxtəlif fazalarının davametmə müddətinin

qiymətləndirilməsi zamanı mikrointervalların səs siqnalları

ilə fərqləndirilməsinə zəruridir ki, bunlar da eĢitmə anali-

zatorları reseptorlarına daxil olur. Bu kimi fərqləndirmə adi

yolla səs qəbul edən aparat vasitəsilə, həmçinin dayaq

hərəkət aparatı keçiriciliyi nəticəsində də reallaĢır (məsə-

lən, qaçıĢın dayaq fazası zaman bədən silkələnməsi, kəllə

sümükləri və oradan da ilbizə ötürülməsi (xarici və orta

qulaq istisna olmaqla) iĢ müddətinin dolayısı ilə sadə

təhlilinə çevrilir).

EĢitmə analizatorunun funksiyası ilə müxtəlif

hərəkətlərin müddəti və tezliyinin qiymətləndirilməsi

imkanları bilavasitə əlaqədardır. Bu əsasən elə idman

növləri üçün vacibdir ki, burada idmançıların birgə və

eynizamanlı fəaliyyəti müvəffəqiyyəti müəyyən edən əsas

Ģərtdir (məsələn, avarçəkmə).

Hərəkətlərin məkan parametrlərinin müəyyən

olunması zamanı proprioseptiv hissiyyat məsafənin görmə

qiymətləndirilməsi və ya bədən hissələrinin qarĢılıqlı

vəziyyəti hesabına korrektə olunur. Atmanın dəqiqliyi

kinestetik hissiyyat təcrübəsindən asılıdır, bu da təmrinin

çoxsaylı icrasında avtomatlaĢma prosesindən, eləcə də

əĢyanın uçuĢ trayektoriyası və məsafəsini təyin edə bilən

görmə imkanları ilə bilavasitə əlaqədardır.

ƏĢyaların yerdəyiĢməsinin məkan qiymətləndiril-

məsi binokulyar görmə ilə sıx bağlıdır. O, görmə oxlarının

vəziyyəti ilə xarakterizə olunmaqla, müxtəlif məsafəli

əĢyaların qarıĢıq görüntüsündə sağ və sol gözün torlu

qiĢasında onların yerini müəyyən etməyə imkan verir.

Göz əzələsi vəziyyətinin (ortoforiya) optimal

balansı, hərəkətin məkan parametrlərini daima görmə

32

qiymətləndirilməsi ilə hərəki fəaliyyəti sıx bağlı olan

idmançılar üçün xarakterikdir. Ġdman dərəcəsinin artımı ilə

ortoforiya da yüksəlir. Gərgin fiziki yüklənmələr ortofori-

yanın pozuntuları ilə müĢayiət olunur. Bu zaman basket-

bolda səbətə atılan dəqiq topların nəticələri zəifləyir,

voleybolda dəqiq zərbə və topun düzgün qəbulu çətinləĢir.

Mərkəz göz almasında əks oluna bilməyən hərəkətdə

olan əĢyalar, torlu qiĢanın periferik elementləri vasitəsilə

qəbul olunur. Periferik görmə bu analizatorla daima əlaqəli

olan idman növlərində (idman oyunları, slalom, sürətli

eniĢ) çox zəruri əhəmiyyət kəsb edir. Hərəkətsiz əĢyaların

görmə qiymətləndirilməsi baĢ və bədənin elə bir vəziyyətdə

saxlanılması ilə həyata keçirilir ki, əĢyalar gözün mərkəzi

hissəsində əks oluna bilsin.

Çoxsaylı fiziki təmrinlərin icra effektivliyi görmə

analizatorunun əĢyaları fərqləndirmə imkanlarından asılıdır

(atıcılıq, Ģəhərcik – oyun). Görmə analizatorunun gərgin

fəaliyyəti ilə əlaqədar olan əzələ fəaliyyəti (idman oyunları)

görmə sahəsinin geniĢlənməsi ilə müĢayiət edilir. Bu da

torlu qiĢanın periferik elementlərinin oyanması və Ģəraitə

uyğun olaraq göz almasının daima yerdəyiĢməsi nəticə-

sində təzahür olunur.

Sakitlik zamanı xarici qıcıqlandırıcılara qarĢı görmə

analizatorunun həssaslığı müxtəlif məĢqlilik səviyyəsinə

malik idmançılarda bir o qədər də fərqlənmir. Bununla

yanaĢı o göstərici məkanda hərəkətlərin dəqiqliyinin uğurlu

fəaliyyətin əsas Ģərtlərindən sayılan idman növü nümayən-

dələrində daha yüksək olması qeyd olunur (idman oyunları,

boks, Ģəhərcik – oyun).

Yüksək dərəcəli idmançılarda olan fiziki yüklən-

mələr gözün elektrik həssaslığının yüksəlməsi ilə müĢayiət

edilir (optik xronaksiya və reobaza azalır), lakin az məĢq

33

edənlərdə görmə analizatorunun oyanıcıqlığının azalması

qeyd olunur.

2.3 Hərəkətlərin idarə olunmasının

avtomatlaĢdırılma formaları

Hərəki avtomatizm. Ġnsanın iradi hərəki fəaliyyəti

hərəkətlərin çoxsaylı təkrarı nəticəsində təkmilləĢir.

Hərəkətlər daha çox təkrarlandıqca adiləĢir və onların icrası

xüsusi iradi nəzarət tələb etmir. Hərəkətlərin təliminin

müəyyən mərhələsində avtomatlaĢma imkanları, yəni

müəyyən bir hissənin və ya tam olaraq hərəkətin düĢünül-

mədən belə icrası meydana çıxır. Qeyri iradi aktlara səciy-

yəvi nümunə kimi müxtəlif vegetativ və anadangəlmə

hərəki reflekslərlə əlaqədar olan ilkin avtomatizmləri

göstərmək olar.

Hərəki vərdiĢlər isə ikincili avtomatizmə aid edilir,

belə ki, hərəkətlərin ilkin dövrlərində vərdiĢin əsas tərkib

hissələri düĢünülmüĢ olur. Ayrı-ayrı hərəkətləri və ya tam

hərəki aktın icrasında avtomatizmin aĢkarlanması – hərəki

vərdiĢin ən vacib əlamətlərindən sayılır. Hərəki vərdiĢə

hərəkətlərin idarə olunması tərzi və iradi hərəki akt kimi

baxılır. Bunun da ən əsas xüsusiyyətlərindən biri MSS

tərəfindən tənzimləyici təsirlərin avtomatlaĢması hesab

edilir.

Ayrı-ayrı elementlərin və tam olaraq hərəkətin

dərkedilmə dərəcəsi vərdiĢin təkmilləĢdirilmə səviyyəsinə

müvafiq olaraq dəyiĢir. Hərəkətləri öyrənmənin ilk

anlarında oyanmanın tam irradiasiyası nəticəsində dərk-

olunma tam Ģəkildə baĢ verir. Əslinə baxanda, baĢ beynin

34

qabıq və yaxın qabıqaltı mərkəzləri bu hərəkətin təhlilində

iĢtirak edirlər.

Hərəkətlərin təkmilləĢdirilməsi ilə əlaqədar olaraq,

onlar üzərində olan düĢünülmüĢ nəzarət bir qədər azalır.

AvtomatlaĢdırılmıĢ hərəkətlərin dərk olunması və ya

olunmaması ətraf mühit Ģəraitindən asılı olaraq, funksional

Ģəkildə asanlıqla dəyiĢilir. Hərəkətlərin dərk olunmasında

optimal oyanıcıqlığa malik olan qabıq sahələri iĢtirak edir.

Nəticə etibarilə, tam olaraq hərəkətlərin avtomatlaĢdırılmıĢ

icrası zamanı da həmin hərəkətin hər hansısa bir hissəsi

daima dərk olunur.

Avtomatizmdən və düĢünülmüĢ nəzarətdən danıĢan

zaman, onları bir-birinə zidd təqdim etmək lazım deyil.

Tam hərəki fəaliyyət, təbii ki, qavranılır. Lakin avtomat-

laĢdırılmıĢ hərəkət üzərində olan düĢünülmüĢ nəzarət

dərəcəsi fərqlənir və dəyiĢilməsi labüddür. Hərəkətlərin

yüksək dərəcəli dərk olunması müəyyən Ģəraitdə hərəkət-

lərin ayrı-ayrı hissələrinin və ya tam icrasının avtomat-

laĢdırılmasına zəmin yarada bilər.

AvtomatlaĢma hərəki fəaliyyəti asanlaĢdırmaqla,

orqanizmin eneji ehtiyyatlarının daha qənaətli sərfiyyatına

Ģərait yaradır. MSS-in ali Ģöbələri hərəkətlərin sadə

elementlərinə olan nəzarətdən azad olub, daha mürəkkəb

hərəki tapĢırıqların həllinə yönəlirlər.

Hərəki aktların avtomatlaĢdırılmasının fizioloji

mexanizmlərinə Ġ.P.Pavlovun baĢ beynin böyük yarım-

kürələr qabığının aĢağı oyanıcıqlıq Ģəraitində mənimsə-

nilmiĢ hərəkətlərin tənzimi barədə olan tədqiqatları çərçivə-

sində baxıla bilər. Avtomatik icradan sonra fəaliyyət dərk

olunur. Elə məlumatlar da mövcuddur ki, hərəkətlərin

avtomatlaĢma səviyyəsindən asılı olaraq, qabıq nəzarəti

qabıqaltı mərkəzlərin tənzimləyici təsirlərilə əvəzlənir.

35

VərdiĢ özündə afferent, efferent, vegetativ və

mərkəzi komponentləri birləĢdirən bir sistem kimi qeyd

olunmalıdır. Fəaliyyət növündən asılı olaraq, onların

əhəmiyyəti də dəyiĢir. Məsələn, uzaq məsafəyə qaçan

idmançılar üçün daha əhəmiyyətli efferent və vegetativ

komponentlərin olmasına baxmayaraq, gimnastlar və

qılıncoynadanlar üçün efferent və mərkəzi komponent daha

vacib sayılır. VərdiĢin nitq komponentinin daha çox

təzahür olunması, mərkəzi komponenti bir o qədər də

mürəkkəbləĢdirir.

Dinamik hərəki stereotipin formalaĢması əsasını

təĢkil edən Ģərti reflektor əlaqələrin məkan məhdudluğu

barədə olan təsəvvürlər son zamanlar bir qədər də

dəqiqləĢdirilmiĢdir. Bir-birindən ayrı fəaliyyət göstərmək

imkanları olan çoxsaylı icraedici vasitələrin mövcudluğu

eyni bir hərəki aktın müxtəlif üsullarla icrasına imkan verir.

Eyni bir təmrin müxtəlif Ģəxslər tərəfindən icraedici

vasitələrin fərqli dərəcəsi ilə həyata keçirilir. Bu kimi

mənzərə eyni bir Ģəxsdə avtomatlaĢdırılmıĢ hərəkəti təkrar

edən zamanda da müĢahidə edilə bilər.

Afferent qıcıqlandırıcıların təsiri altında vərdiĢin

həm mərkəzi, həm də icraedici komponentləri daima

dəyiĢilir. Xarici standart hərəkətlərdə hərəki vərdiĢlərin

funksional quruluĢu zamanın hər bir anında fərqli olur.

Hətta yeriĢ kimi avtomatlaĢdırılmıĢ bir aktda addımlar ayrı-

ayrılıqda bir-birinin tam dəqiq kopiyası sayılmır. Hərəki

cavab xüsusiyyətində olan fərqliliklər hər Ģeydən öncə

xarici eyni hərəkətlərin icrasında iĢtirak edən ayrı-ayrı sinir

vasitələrinin dəyiĢkənliyi ilə əlaqədardır.

Hərəki vərdişin formalaşma mərhələləri. Hərəki

vərdiĢlərin formalaĢmasının fizioloji mexanizmləri, belə

36

demək mümkünsə, operant (instrumental) reflekslərin

nümunəsində öyrənilmiĢdir. Bu ikinci dərəcəli tipik

reflekslərdir. Birinci dərəcəli klassik Ģərti reflekslərdən

(məsələn, Ģərti qida refleksi) fərqli olaraq, operant

reflekslərdə efferent hissə anadangəlmə olmur, yenidən

formalaĢır. Ġnsan üçün mümkün olan hərəkətlərin çoxsaylı

müxtəlifliyi – qazanılmız və reflektor prinsipə istinad olun-

maqla, yenidən yaradılan hərəkətlərdir. Hərəki vərdiĢlər –

bir qayda olaraq, əvvəllər mənimsənilmiĢ hərəkətlər

fonunda hasil olunan ali səviyyəli reflekslərdir. Belə ki,

idman yeriĢi vərdiĢi insanın adi qaydada yeriĢi öyrənmə-

sindən tez meydana gələ bilməz.

Hərəki vərdiĢin formalaĢması çoxpilləli proses hesab

edilir. Ġnsanın məqsədyönlü hərəki fəaliyyətinin əsasını

təĢkil edən sadə bacarıqlardan, çoxsaylı təkrarlamalar

nəticəsində hasil olan vərdiĢlərədək müxtəlif keçidlər baĢ

verir ki, bununla da çoxsaylı vərdiĢlər sintez olunmaqla

daha yüksək səviyyələri əldə olunur. Bu vərdiĢin sadə

bacarıq imkanından baĢlanmaqla, daha təkmil qabiliy-

yətlərə yönəlir.

A.N.Krestovnikov, N.V.Zimkin və digərilərinin

göstərdiklərinə uyğun olaraq, hərəki vərdiĢin birinci

mərhələsi sinir proseslərinin irradiasiyası və xarici cavabın

ümumiləĢdirilməsi ilə, ikinci – oyanmanın toplanması,

koordinasiyasının yaxĢılaĢdırılması və stereotip hərəkətlə-

rin formalaĢması, üçüncü – avtomatizmin formalaĢmasının

yekunlaĢması və hərəki aktın stabilləĢməsi ilə xarakterizə

olunur.

Bu kimi yanaĢmada Ģərtilik elementi hər Ģeydən

öncə sinir proseslərinin gediĢində sərbəst mərhələnin

seçilməsi ilə əlaqədardır. Oyanmanın toplanması müstəqil

əhəmiyyət kəsb edə bilməz. O, sinir proseslərinin irradasi-

37

yasını yekunlaĢdırır. Yeni hərəki vərdiĢin formalaĢmasının

ümumiləĢmə mərhələsi, əvvəlki vərdiĢin formalaĢmasının

yekunlaĢması ilə eyni vaxta təsadüf edə bilər. Əgər xarici

əlamətlərə istinadən, hərəki vərdiĢin formalaĢmasının

müəyyən mərhələsinin yekunlaĢması barədə danıĢa

biliriksə, bu halda müĢahidədən gizli olan proseslər konkret

mərhələli təhlilə tabe olmurlar.

N.A.BernĢteynə əsasən, avtomatizmin təzahür

olunması vərdiĢin formalaĢmasının birinci mərhələsini

yekunlaĢdırır. Onun üçün hərəkətin quruluĢunun müvafiq

səviyyəsinin təĢkili, hərəki tərkib və zəruri korreksiyanın

müəyyən olunması xasdır. Bu etapda tənzimlənmənin ali

səviyyədən nisbətən aĢağı avtomatik keçirilməsi baĢ verir

(məsələn, qabıqdan qabıqaltı mərkəzlərə). Ġkinci mərhələ

hərəki tərkibin standartlaĢdırılması, stabilləĢdirilməsi (dağı-

dıcı faktorlara qarĢı davamlı fəaliyyət) ilə xarakterizə

olunur və həmçinin hərəki aparat və daxili orqanların iĢində

yüksək uyğunlaĢmalar müĢahidə olunur.

Hərəki vərdiĢlərin vegetativ komponentləri öyrəni-

lən hərəkətin yeni forması ilə əlaqədar olan fiziki yüklən-

mələrə qarĢı orqanizmin adaptasiya səviyyəsini əks etdirir.

Yeni hərəkətin vegetativ komponentinin təĢəkkülü texniki

təkmilləĢdirilmə tempi ilə hər zaman üst-üstə düĢmür. Belə

ki, adi qaçıĢ vədiĢi uzunmüddətli intensiv qaçıĢ

dözümlülüyünə nisbətən kifayət qədər tez möhkəmlənir.

Texniki cəhətdən mürəkkəb təmrinli növlərdə (gimnastika,

suya tullanma, fiqurlu konkisürmə) isə əksinə vərdiĢin

vegetativ komponentləri hərəkətin özünə nisbətən daha tez

möhkəmlənə bilər.

StabilləĢmə mərhələsində hətta daha qüvvəli xarici

qıcıqlandırıcılar belə, vərdiĢi sıradan çıxarmır, təmrinin icra

keyfiyyətinə hərəki vəziyyətin mürəkkəbləĢməsi də təsir

38

edə bilmir. Yalnız yeni mühit Ģəraitinin uzunmüddətli təsiri

və ya təmrinlərin icra texnikasının hərəki strukturundakı

xüsusi pozuntular hərəki vərdiĢ və ya onun ayrı-ayrı

elementlərini əhəmiyyətli dərəcədə dəyiĢə bilər. Bu məlum

olduğu qədər hərəkətlərin səhvinə də aid edilir. Əgər səhv

öyrənilmiĢ hərəkətin bir tərkib hissəsinə çevrilmiĢsə, bu

halda onun aradan qaldırılması xeyli zaman tələb edir. Bu

kimi hallarda yeni hərəki vərdiĢin yaranması, səhvin

düzəldilməsinə nisbətən daha tez baĢ verir. Məhz elə

təlimin ilkin mərhələlərindən hərəkətlərin mənimsənil-

məsinin texniki təkmilləĢdirilməsi zərurəti yaranır.

Hərəki vərdişlərin formalaşmasında afferent sintez

və fəaliyyət nəticələri akseptorunun rolu. Ġnsan fəaliyyət

proqramının hazırlanmasından ötrü artıq ehtiyyat məlumat-

lara sahibdir. Onun beynə daxil olan cari afferent siqnal-

larla qarĢılaĢdırılması qarĢıda duran hərəkət modelini yara-

dır. P.K.Anoxin bunu “gerçəkliyin öncədən əksi” adlandırır

və hərəkətlərin idarə olunmasının funksional sisteminə

daxil edir (Ģəkil 5).

Afferent məlumatların iĢlənmə prosesi istənilən

məqsədyönlü inteqral fəaliyyətin ilkin mərhələsini təqdim

edir. Bu zaman bir qism afferent oyanmalar (vəziyyət

afferentasiyası, motivasiya, yaddaĢ) keyfiyyəti, reaksiya

istiqamətini müəyyən edir; digəriləri isə hərəkətin baĢlan-

masını (iĢə salma qıcıqlandırıcıları) təmin edir. Afferent

sintez xarici vəziyyətin dəyiĢikliklərinə adekvat hərəki

reaksiyaların formalaĢmasında həlledici rol oynayır. Fəaliy-

yət nəticələrinin əsas parametrlərinin təsəvvürü, modeli,

afferent sintez nəticəsində öncül təcrübə əsasında, hələ

fəaliyyətdən əvvəl formalaĢır. əks məlumat bu ilkin

təsəvvür parametrləri ilə müqayisə edilir.

39

ġəkil 5. Ġradi hərəkərlərin funksional idarəetmə sistemində

özünü tənzim mexanizmləri sxemi

Ġcra edilən hərəkətlərdən üstün oyanmalaradək (əks

afferentasiya) olan kompleksin fizioloji mahiyyəti fəaliyyət

nəticələrinin akseptorudur. O, özündə proprioreseptorlar-

dan gələn, siqnalların qiymətləndirilməsinin geniĢ Ģaxələn-

miĢ afferent aparatını təcəssüm etdirir. Hərəki analizatorun

mərkəzi proyeksiyası ilə yanaĢı, oraya beyincik və yaxın

qabıqaltı nüvələr də daxildir. Hərəkətin xəyali layihəsini

təĢkil edən əks afferentasiya siqnallarına müvafiq olaraq, o,

əlavə korreksiya olmadan belə icra olunur. Fəaliyyət

nəticələrinin akseptorla uyğun gəlməməsi zamanı, hərəkət

proqramına uyğun olan yeni axtarıĢ baĢ verir.

VərdiĢ fəaliyyətin aktiv forması hesab edilir və

burada məqsəduyğun olmayan hərəkətlərə yer verilmir.

N.A.BernĢteynin ehtimallarına əsasən fəaliyyətin mümkün

40

proqnozlaĢdırılması və proqramlaĢdırılması səmərəsiz hərə-

kətlərə qapanmağa imkan vermir. Vəziyyətin və ya hərəki

tapĢırığın qəfil dəyiĢməsi zamanı hərəkətlərin stereotip

forması da dəyiĢilir. Bu kimi “yaradıcı” fəaliyyət baĢ beyin

yarımkürələri qabığı vasitəsilə həyata keçirilir ki, bu da

hərəki vərdiĢin böyük ehtiyyatlarına və çoxĢaxəli fiziki

hazırlığa malik olan Ģəxslərə xas bir xüsusiyyətdir (Ģəkil 6).

ġəkil 6. Hərəkətlərin tənzimi və idarəolunmasını təmin edən beyin

qabığının hissi və hərəki sahələri (Paçepə görə)

41

Hərəki əməliyyatın icra ardıcıllığı (məsələn, qaçıĢ

addımları mərhələlərinin ardıcıllığı) dinamik hərəki stereo-

tipin əsasını təĢkil edir. Dinamik hərəki stereotip bir qayda

olaraq, hərəkətlərin sürət xüsusiyyətlərinə toxunmur. Onlar

öyrənilmiĢ ardıcıllıq əsasında dəyiĢə bilər.

Ġ.M.Seçenov tərəfindən yaradılmıĢ, Ġ.P.Pavlov və

onun Ģagirdləri tərəfindən iĢlənilmiĢ reflektor nəzəriyyənin

əsas qanunauyğunluqları bu gün də öz aktuallığını saxla-

maqdadır və iradi hərəkətlərin avtomatlaĢdırılmıĢ forma-

sında mərkəzi və icraedici üzvlər arasında olan əlaqələrlə

bağlı tədqiqatlarda yeni dəlillərini tapmaqdadır.

2.4 Hərəki funksiyaların inkiĢafının

yaĢ xüsusiyyətləri

Uşaqlarda hərəkətlərin inkişafının heteroxronluğu.

Fərdi insan həyatında orqanizmin ayrı-ayrı orqan və

sistemlərinin yetkinləĢməsi bərabərĢəkilli baĢ vermir.

P.K.Anoxinin sistemogenez barədə tədqiqatlarında yaĢla

əlaqədar inkiĢafın heteroxronluğu qənaətbəxĢ Ģəkildə nəzəri

əsaslandırılmıĢdır. Fərdi inkiĢaf prosesində hər Ģeydən öncə

doğumdan sonra orqanizmin yaĢamasını təmin etməkdən

ötrü fizioloji sistemlər təkmilləĢir. Artıq anadan olma

anında sorma aktını təmin edə bilən fizioloji sistemlər öz

funksional yetkinlik formasına çatır. YaĢamanın funksional

sisteminə daxil olan morfoloji strukturun seçimi, digəri-

lərini üstələyən inkiĢafı sistemogenezin daha əhəmiyyətli

məqamlarından hesab olunur.

Həyatın ilk ili ərzində körpənin bədəninin uzunluğu

təxminən anadan olduğu vəziyyətin yarısı qədər böyüyür,

42

həmçinin daxili orqanların, baĢ və onurğa beynin çəkisi

artır. 3 – 3.5 yaĢ arası hərəkətliyin çoxĢaxəliyi ilə əlaqədar

olan fiziki keyfiyyətlərin sürətli inkiĢafı müĢahidə edilir.

Bu hərəki funksiyaların inkiĢafının birinci fövqəlada

mərhələsi adlanır.

5 yaĢdan 7 yaĢa kimi bədənin uzununa böyümə

sürəti kəskin artır: uĢaq il ərzində 7 – 10 sm-ə qədər böyü-

yür. Məktəb təhsilinin baĢlanması ilə əlaqədar olaraq,

uĢaqda gündəlik hərəki fəaliyyətin tərkibi əhəmiyyətli

dərəcədə dəyiĢilir. O, yeni iradi hərəkətlərə (Ģəkil çəkmək,

fiqurlar düzəltmək, yazı yazmaq və s.) yiyələnir, fiziki

tərbiyə dərsində ona əvvəllər icra etmədiyi təmrinlər

öyrədilir. Bütün bunlar yeni hərəki vərdiĢlər əsaslı çoxsaylı

Ģərti-reflektor əlaqələrin formalaĢmasından ötrü bir təkan

rolunu oynayır. 5 – 7 yaĢ civarındakı dövr hərəki funksiya-

ların inkiĢafının ikinci fövqəlada dövrü hesab olunur.

Cinsi yetiĢkənlik dövrü (11 – 12 yaĢ) bədənin

uzununa böyüməsinin sürətlənməsi və reproduktiv funksi-

yaların inkiĢafı ilə müĢayiət olunur. Bu üçüncü fövqəlada

dövr olmaqla, 15 – 16 yaĢa qədər davam edir. 3-4 il ərzində

yeniyetmə ildə 8-10 sm-ədək böyüyür. Onda ikincili cinsi

əlamətlər meydana çıxır, reproduktiv orqanların artım

tempi yüksəlir, bədən nisbəti dəyiĢir.

15 – 16 yaĢdan sonra boy artımı zəifləyir, lakin buna

baxmayaraq, qızlarda 18 – 20, oğlanlarda isə 23 – 25 yaĢa

kimi bu artım davam etdirilir. Boy artımının azalması,

sonradan isə tam olaraq dayanması sistematik idman

fəaliyyəti zamanı orqanizmin forma və funksiyalarının

proqressiv dəyiĢikliklərini (əzələ kütləsinin artımı, sümük

toxumasının struktur dəyiĢikliyi, ürək həcminin böyüməsi

və s.) istisna etmir.

43

Ayrı-ayrı orqan və sistemlərin inkiĢafının hetero-

xronluğu ontogenezin müxtəlif mərhələlərində də təzahür

olunur. Belə ki, 6-7 yaĢlı uĢaqlarda sinir sisteminin afferent

hissəsinin quruluĢ differensasiyasının yekunlaĢmasına

baxmayaraq, efferent hissə yetkin yaĢadək təkmilləĢir.

Hərəki analizatorun mərkəzi Ģöbələri 13-14 yaĢlı yeniyet-

mələrdə inkiĢaf edir, lakin periferik Ģöbələr isə pubertat

dövrün sonlarına kimi təkmilləĢməkdə davam edir.

Orqanizmin fərdi inkiĢafına ətraf mühit və sosial

faktorların təsiri də danılmaz bir faktdır. UĢaqlarda inkiĢaf

skelet əzələlərinin fəaliyyətinin baĢlanma anı ilə yanaĢı

kəskin enerji toplanması, bədən çəkisinin və orqanizmin

iĢçi potensiallarının artımı ilə gedir. Yalnız yaĢlaĢdıqda

dağılma prosesləri artıq üstünlük təĢkil etməyə baĢlayır.

Insanın böyümə və inkiĢaf dövründə sistematik əzələ

faəliyyəti biosintez proseslərinin aktivləĢməsinə gətirib

çıxarır. Bütün bunlar Ġ.A.ArĢavskiyə “skelet əzələlərinin

qaydaları”nı tərtib etməyə imkan verdi. Burada əsas

mahiyyət ondan ibarətdir ki, adi həyatda, eləcə də idman

məĢğələlərində əzələ fəaliyyəti həcminin artılırması ilə

bərabər fizioloji funksiyaların qənaətlilik effekti də

yüksəlir. Sistematik fiziki fəaliyyət zamanı fiziloji

funksiyaların qənaətliliyinin artımı əsas mübadilə Ģəraitində

anabolizmin Ģiddətlənməsi və enerji sərfiyyatının azalma-

sına zəmin yaradır.

Kiçik məktəbyaşlı uşaqlarda hərəkətlərin inkişafı.

Orqanizmin fərdi inkiĢafı (ontogenez) irsi genotip proqra-

mın ərtaf mühitin dəyiĢən Ģəraitində inkiĢaf etdirilməsinin

nəticəsi sayılır. Əgər bətndaxili inkiĢaf zamanı ətraf

mühitin təsirləri ana orqanizmi tərəfindən zəiflədilirdisə,

postnatal dövrdə, yəni anadan olandan sonra onlar daha

44

kəskinliyi və müxtəlifliyi ilə seçilir. Ona görə də hətta

uĢaqlarda ən adi təbii (genetik) qabiliyyətlər onların

təkmilləĢməsinə yönəldilmiĢ hərəki fəaliyyət olmadan,

müvafiq keyfiyyətdə inkiĢaf edə bilməz (məsələn, uĢaqların

sprinter olmasından ötrü anadangəlmə zəmin yarada bilən

sürət və sürət-güc təmrinləri).

Ayrı-ayrı orqan və sistemlərin qeyri-bərabər inkiĢaf

fonunda qalobal keyfiyyət sıçrayıĢları da müĢahidə edilir

ki, bu da bütün orqan və sistemlərə təsirsiz ötüĢmür

(pubertat dövrün 1, 3-4, 5-7-ci illərində).

BaĢ beyin yarımkürələri qabığının yüksək plastikliyi

və onunla bilavasitə əlaqədar olan yeni hərəkətlərin mənim-

sənilmə qabiliyyəti pubertat dövrün sonuna kimi qorunub

saxlanılır. Lakin yeni hərəkətlərin daha mükəmməl mənim-

sənilmə qabiliyyəti uĢaqlarda müĢahidə edilir. Ġdman

gimnastikası, akrobatika, suya tullanma və s. daha

mürəkkəb texniki, fiziki təmrinlərlə əlaqəli olan bu kimi

idman növlərinin təlim praktikasında yaĢ xüsusiyyətlərini

ciddi Ģəkildə nəzərə almaq çox zəruridir.

UĢaq tərəfindən yeni hərəkətin qavranılma sürəti

yalnız onun səylərindən və məĢqçinin yüksək usatalığından

deyil, bu həmçinin Ģagirdin dayaq-hərəkət aparatının nə

dərəcədə yetkin olmasından birbaĢa asılıdır. Artıq uĢaq

həyatının ilk ayında belə sinir əzələ aparatında sinir

uclarının miqdarı kifayət qədər yüksəlmiĢ olur. Bunun

sayəsində hərəki sinirlərin əzələlərin təqəllüs elementləri

ilə olan sinaptik əlaqə sahəsi böyüyür və sinir-əzələ

qarĢılıqlı əlaqəsini yaxĢılaĢdırır. Əzələ toxuması və sinir

uclarının morfoloji differensasiyası xüsusi olaraq, 7 – 8

yaĢlarda daha intensiv Ģəkildə baĢ verir. Bu ana qədər uĢaq

əĢyaları sərbəst Ģəkildə manipulyasiya (əl ilə idarə) edir,

45

mürəkkəb təmrinlərin icrası zamanı kifayət qədər dəqiq-

liklə əl və ayaq hərəkətlərini tənzimləyir.

Sinir əzələ sinapsının funksional yetkinliyinin daha

dəqiq göstəriciləri onların oyanıcıqlığının, sinirdən əzələyə

ötürülən oyanmanın və təqəllüs aktının sürətinin artması

hesab olunur. Hərəki aparatın quruluĢ və funksional

dəyiĢiklikləri yeni hərəkət formasının təzahür olunmasına

gətirib çıxarır. Bu məhz Ģərtsiz reflektor reaksiyaların

(məsələn, ritmiki, addımlama refleksləri) təkmilləĢməsi və

yenidən əldə olunan hərəkətlərdir (məsələn, qaçıĢ, tullan-

ma). Həyatın 5-6 ayında uĢaqın oturmağa baĢladığı zaman

və xüsusən də düz dayanma formalaĢdığı an (11-12 ayında)

əzələ tonusunun paylaĢdırılması baĢ verir. Yeni doğul-

muĢlar üçün xas olan bükücü əzələlərin yüksək tonusu

tədricən azalmağa doğru gedir. Ayaq üstə dayanma vəziy-

yəti, sonra yeriĢ və qaçıĢ vərdiĢlərinin yaranması hərəkət

aparatından MSS-ə göndərilən proprioreseptiv impulslar

toplusunun artımına gətirib çıxarır. Bu hal hərəki analiza-

torun mərkəzi Ģöbələrinin daha sürətli təkmilləĢməsi və

onun funksional mütəhərrikliyinin (labillik) artımından ötrü

çox vacib Ģərtlərdəndir.

Hərəki funksiyaların inkiĢafının obyektiv göstərici-

lərindən biri də hərəkətlərin koordinasiyasıdır. Onun ilk

düĢünülmüĢ elementləri təxminən uĢaqlarda 3 aylığında

aĢkara çıxmağa baĢlayır. UĢaq əĢyalara qədər olan məsa-

fəni hiss edir və onları rahatca tuta bilir. Lakin onun

hərəkətləri yöndəmsizliyi və qətiyyətsizliyi ilə seçilir. 4-5

yaĢlı uĢaqlarda hərəkətin son mərhələləri barədə ilkin

görmə təsəvvürləri, baĢqa cür desək, görmə xəyalı forma-

laĢır. UĢaqlar müəllimin izahlı təsvir etdiyi və ya göstərdiyi

təmrinləri icra edir, qolları, ayaqları, bədəni məkanda

tapĢırılmıĢ vəziyətdə saxlaya bilərlər.

46

Yetkin insanlarda olan yeriĢ niĢanələri yalnız 5-6

yaĢlarında əldə olunmağa baĢlayır. 9-10 yaĢlı yeniyetmə-

lərin yeriĢi koordinasiya parametrlərinə görə praktik olaraq,

yaĢlı insanların yeriĢindən fərqlənmir. Əl ilə incə və dəqiq

hərəkətləri icra etmə imkanları 6-7 yaĢlarından üzə

çıxmağa baĢalayır. Bu yaĢda uĢaqlar yazı yazma, musiqi

alətlərində ifa etmə, tez-tez lazım olan əĢyalarla müxtəlif

əməliyyatlar icra etmə vərdiĢlərinə yiyələnirlər.

2 – 5 yaĢlarında qaçıĢ intensiv Ģəkildə inkiĢaf

etməkdə davam edir: uçuĢ fazasının müddəti dayaq fazası

ilə müqayisədə iki dəfəyədək artır. Lakin o, stabil olmur və

addımdan addıma dəyiĢilir. Yalnız 8 – 10 yaĢlarında qaçıĢ

addımlarının tezliyi və uzunluğu arasında dəqiq əlaqə

yaranır: tezlik artdıqca, uzunluq azalır. Adi yeriĢ zamanı da

addımların uzunluğu və tezliyi daima nisbi stabil olur.

Koordinasiyanın çarpaz hərəkətli yaĢ dəyiĢiklikləri

əsas etibarilə yuxarı ətraflara Ģamil edilir. Ayaq üstə

dayanma pozası və hərəkətlərdə ilk addım atmaqla yanaĢı

ritmik refleks təzahür olunur. Əllərin hərəkətində o yoxdur.

Əl və ayaqların çarpaz hərəkətlərinin sabit forması yalnız

7-8 yaĢlarında müĢahidə edilir. Bu yaĢlı uĢaqlarda yaĢlılar

üçün xarakterik olan əl və ayaqların hərəkətinin resiprok

nisbəti təĢəkkül tapmağa baĢlayır.

Məkan orientasiyasının inkiĢafı ilk növbədə

proprioreseptiv hissiyyatın yüksəlməsi ilə əlaqədardır və o,

artıq kiçik məktəb yaĢında texniki mürəkkəb hərəkətləri

öyrənməyə imkan verə bilən səviyyəyə çatır. UĢaqlar əzələ

hissiyyatını yaxĢı differensasiya edə bilirlər və ayrı-ayrı

mürəkkəb texnikalı təmrinlər 13-14 yaĢlı yeniyetmələrə

nisbətən, onlar üçün daha əlçatan olur.

47

Orta və yuxarı məktəb yaşlı uşaqlarda hərəkətlərin

inkişafı. Daha intensiv artım tempi pubertat dövrdə

müĢahidə olunur. 10 yaĢına qədər olan oğlan və qızlarda

boy artımı təxminən eyni gedir. 11-12 yaĢlı qızlar artım

tempində oğlanları üstələyirlər. Lakin 1-2 ildən sonra

oğlanlar qızlar keçirlər və boy artım tempində üstünlük-

lərini yetkinlik dövrünə kimi qoruyub saxlaya bilirlər.

16-17 yaĢda əzələnin anatomik diametri yaĢlı insan

göstəricilərinə çatır. Əzələnin uzununa böyüməsi kifayət

qədər çox – 23-25 yaĢa qədər davam edir. O, bədənin

uzununa böyüməsilə eyni zamanda yekunlaĢır. Əzələ

kütləsi dəyiĢikliklərinin cinsi müxtəlifliyi 13-14 yaĢdan

sonra daha aydın Ģəkildə biruzə verilir: oğlanlarda o daha

sürətlə artır. 14-15 yaĢlarında əzələ lifi quruluĢunda yaĢlı

insanlar üçün xas olan morfoloji yetkinlik əlamətləri

meydana çıxır. Yalnız 20 – 25 yaĢlarında dayaq-hərəkət

aparatının funksional və quruluĢ dəyiĢikliklərilə yekunlaĢır.

Bu yaĢda əzələ kütləsi də öz maksimal göstəricilərinə çatır.

O, təxminən bədən çəkisinin 35 – 40%-ni təĢkil edir.

Yeniyetmələrin hərəkətlərində qeyri-dəqiqlik və tam

sərbəst olmamaq qeyd olunur. Yalnız cinsi yetiĢkənlik

dövrünün sonlarına yaxın hərəkətlərin koordinasiyası bir

qədər nizama salınmıĢ olur. Hərəkətlər səlislik və

həmahənglik əldə edir. Bu, hərəkətlərin mərkəzi və perife-

rik aparatının funksiyalarının təkmilləĢməsi nəticəsindədir.

13-14 yaĢlılarda sürətlik keyfiyyətinin yüksək göstəriciləri

qeyd olunur (pedaları hərlətmə sürəti, hərəkətlərin tezliyi,

tullanmanın hündürlüyü). Məhz bu yaĢda məkan orientasi-

yasının ayrı-ayrı xüsusiyyətlərinin, məsələn, hərəkətin

amplitudası və dəqiqliyinin fərqləndirilməsi təkmil Ģəkil

alır. Belə ki, xüsusi məĢq olmadan qızlara 13-14 yaĢ,

oğlanlarda 15-17 yaĢdan sonra bu keyfiyyətlərin

48

inkiĢafında əhəmiyyətli dəyiĢikliklər müĢahidə edilmir

(Ģəkil 7).

Pubertat dövrdə olan intensiv dəyiĢikliklər dayaq

hərəkət aparatının bütün tərkib elementlərində və onun

funksiyalarının tənzimi sistemində baĢ verir. Lakin tam

morfoloji və funksional yetkinliyə demək olar ki, onlar

yalnız cinsi yetiĢkənlik anında çatırlar. Beləliklə, cinsi

yetiĢkənlik anından öncə olan fiziki təmrinlərə yalnız

dayaq-hərəkət aparatını təkmilləĢdirən faktor kimi deyil,

qeyri-səmərəli və plansız məĢğələlər zamanı pozuntulara

səbəb ola biləcək amil kimi də baxıla bilər.

ġəkil 7. YaĢla əlaqədar dəyiĢikliklər: A 1 - əzələlərin təqəllüs sürəti,

A 2 – tullanmanın hündürlüyü, A 3 – pedalları hərlətmə sürəti, A 4 –

döyəcləmə tempi; B 5 – duruĢ zamanı titrəyiĢ, B 6 – yeriĢin asimmetriyası, B

7 – tullanmanın dəqiqliyi, B 8 - hərəkət sürətindəki yayınmalar

Hərəkətlərin tənzimlənməsi aparatının funksional

inkiĢaf tempi, morfoloji yenilikləri qabaqlayır ki, bundan

da bilavasitə hərəki funksiyaların mütərəqqi dəyiĢiklikləri

asılıdır. Bu da mürəkkəb koordinasiyalı idman növlərində

cinsi yetiĢkənlikdən xeyli əvvəl, baĢqa cür desək, dayaq

49

hərəkət aparatı həm funksional, həm də morfoloji təkmil-

ləĢməmiĢ yüksək nəticələrə nail olmağa imkan verir.

Fiziki təmrinlərin hərəki funksiyaların inkişafında

rolu. Əgər müvafiq yaĢ göstəricilərinə görə orqanizmin

böyümə Ģansı tükənməyibsə, o halda fiziki hərəkətlər

sümüklərin uzununa böyüməsinə təsir göstərir. Belə ki,

böyümə imkanları bazu və said, bud və baldırın uzun

borulu sümüklərində 18 – 20 yaĢ və bir qədər də çox

saxlanılır, bu təsirlər isə praktik olaraq yetkin yaĢadək

davam edir. MüĢahidələr göstərir ki, məsələn, döĢ qəfəsinin

quruluĢu idmançılarda spesifik əzələ fəaliyyətinin

təsirlərindən 25 və hətta 30 yaĢda belə dəyiĢilə bilər.

UĢaq və yeniyetmələrdə dayaq-hərəkət aparatının

funksional və quruluĢ xüsusiyyətləri idman nəaliyyətlərinin

əsas Ģərtlərindən sayılır. Bəzi idman növlərində boy və

bədən çəkisinin müvafiq göstəriciləri gələcək nəaliyyətlər

barədə kifayət qədər etibarlı proqnoz verməyə imkan verir.

Belə ki, hündürboy, ağır bədən çəkili yeniyetmələrin kiçik

boylulara nisbətən yüngül atletika atmalarında müqayisə

olunmaz dərəcədə yüksək perspektivləri ola bilər.

Lakin digər bir qism idman növlərində isə nisbətən

aĢağı çəkili hündürboyluluq daha yaxĢı hesab olunur. Xizək

yarıĢlarında 4 qat Olimpiya çempionu 28 yaĢlı N.Zimyatov

181 sm boyda 68 kq çəkiyə malik idi, Sarayevo QıĢ

Olimpiadasının 22 yaĢlı qalibi Q.Svan 185 sm boy ilə 73 kq

olmuĢ, eləcə də hündürlüyə tullanma üzrə keçmiĢ dünya

rekordçusu Cu Cyanxua 67 kq çəki və 193 sm boy göstəri-

cilərinə sahib olub.

Dayaq-hərəkət aparatında intensiv Ģəkildə gedən

morfoloji və quruluĢ dəyiĢiklikləri, bir qayda olaraq, onun

adaptiv imkanlarının artmasına gətirib çıxarır. Bütün

50

bunlarla yanaĢı ifrat idman yüklənmələri fəqərələr arası

disklərin sıxılmasına, deformasiyasına səbəb olmaqla belə,

onurğa sütunu bağlarınınzədələnməsinə də gətirib çıxara

bilər. Funksional imkanlar hüdudlarında icra olunan əzələ

iĢinin mənfi nəticələri, fiziki yüklənmələrin kəskin azaldıl-

ması fonunda aydın Ģəkildə təzahür oluna bilər. Heyvanlar

üzərində aparılmıĢ tədqiqatlarda göstərilmiĢdir ki, ağır

yüklənmələrdən sonra olan iki aylıq hipokineziya borulu

sümüklərin gözəçarpan destruktiv dəyiĢiklikləri ilə müĢa-

yiət olunmuĢdur.

Dayaq-hərəkət aparatının həddən artıq gərginliyində

kapilyar qan dövranı pozuntuları ilə əlaqədar olan skelet

əzələlərinin patoloji dəyiĢiklikləri meydana çıxır. Kəskin

yüklənmələr kapilyar önü (arteriolo-venulyar) anastomoz-

ların geniĢlənməsinə gətirib çıxarır. Bu halda arterial qan

toxumaları nəzərə almadan venalara keçir. Bu yalnız əzələ

distrofiyasına deyil, eləcə də hərəki sinir sonluqlarının

degenerativ dəyiĢikliklərinə səbəb ola bilər.

Bu kimi arzuolunmaz nəticələrin olmamasından ötrü

yüklərə daima ciddi nəzarət olunmalı və məĢqin pedaqoji

prinsiplərinə riayyət edilməlidir. Dayaq-hərəkət aparatının

formalaĢmasının yaĢ xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması və

yükün birdən deyil, tədricən artırılmasına diqqət yetirmək

bu halda öz müsbət təsirlərini göstərəcəkdir.

Ġdmanla məĢğul olmaq əzələ kütləsi və bədən

çəkisinin artımında olan nisbətsizliyi müəyyən dərəcədə

azaldır. Eyni zamanda gərgin əzələ fəaliyyəti əzələ lifləri-

nin sürətli hipertrofiyasına da səbəb ola bilər. Orta göstərici

35-40% olduğu halda, məĢhur ağır atletlərin əzələ kütləsi

bədən çəkisinin yarıdan çoxunu da təĢkil etməsi labüddür.

Ağır çəkili yüklərlə standart, eyni tipli təmrinlər əzələ

kütləsinin sürətli artımına zəmin yaradır.

51

Fiziki təmrinlərin dayaq-hərəkət aparatına olan təsir-

ləri yükün kəmiyyəti (həcmi, intensivliyi) və xüsusiyyətləri

(statik, dinamik, qüvvə, sürət və s.) ilə müəyyən olunur.

Dinamik təmrinlər dayaq-hərəkət aparatının passiv hissəsi

(sümüklər, oynaqlar, bağlar) ilə müqayisədə aktiv hissəsinə

(əzələlər) daha faydalı təsir göstərirlər. Əzələlərin kapilyar

Ģəbəkəsinin geniĢlənməsi məĢq zamanı onların oksigenlə

təchizini yaxĢılaĢdırır, əzələ kütləsinin artımını təmin edir.

YaĢla əlaqədar fiziki iĢgüzarlıq fəqrliliyini qiymət-

ləndirən zaman yükün yalnız kəmiyyətini deyil, həmçinin

keyfiyyət xüsusiyyətlərini, enerji xarakterini (anaerob və ya

aerob) də nəzərə almaq lazımdır. YaĢla əlaqədar iĢgüzar-

lığın yüksəlməsi erqoqrafda iĢ zamanı əyani Ģəkildə qeyd

olunur: 16 – 18 yaĢlı gənclərdə o, 7 – 9 yaĢlı uĢaqlara

nisbətən 4-4.5 dəfə çoxdur. Həm iĢin maksimal Ģiddəti,

həm də ümumi davametmə müddəti 7 – 10 yaĢlı oğlanlarda

özlərinə həmyaĢıd olan qızlardan yüksək olmuĢdur.

Hərəki funksiyaların yaĢ dəyiĢikliklərində sistemo-

genez dəqiqliklə nəzərə alınır. Adaptiv dəyiĢikliklər dayaq-

hərəkət aparatının həm funksiyalarına, həm də quruluĢuna

təsir edir. Funksional dəyiĢikliklər hərəkətlərin müvafiq

vəziyyətə uyğunlaĢmasına zəmin yaradır. Dayaq-hərəkət

aparatının morfoloji dəyiĢiklikləri fiziki yüklənmə təsirlə-

rinə etibarlıq və davamlılığı artırır. Bütün bunlara dayaq

toxumalarının quruluĢunun təkmilləĢməsi, oynaq-bağ

aparatının etibarlığının yüksəlməsi, skelet əzələlərinin

fizioloji hipertrofiyası ilə müvəffəq olunur.

Sistematik əzələ iĢi dayaq-hərəkət aparatında quru-

luĢ materiallarının toplanmasına zəmin yaradır. MəĢğələləri

qəfil kəsdikdə və düzgün olmayan qidalanma zamanı

funksional pozuntular müĢahidə oluna bilər.

52

Ü Ç Ü N C Ü F Ə S Ġ L

FİZİKİ YÜKLƏNMƏLƏRƏ OLAN

ADAPTASİYALAR

3.1 Adaptasiyanın fizioloji mahiyyəti

Təcili adaptasiya. Adaptasiyanın (lat. adaptatio –

uyğunlaĢma) ilkin nəzəri Ģərtləri Selyenin (onun mahiyyə-

tini müəyyən etmiĢ Kanadalı alimin adı ilə bağlıdır) ümumi

adaptasion sindromu barədə tədqiqatlarında göstərilmiĢdir.

Selyenin ümumi adaptasion sindromu – qıcıqlandırıcıların

təsirinə orqanizmin verdiyi qeyri-spesifik reaksiyalar

kompleksidir ki, bu da bir neçə mərhələdər keçir: həyəcan,

rezistentlik, tükənmə.

Həyəcan mərhələsi üçün norma və patologiyanın

hüdudlarında dayanan fizioloji funksiyaların səfərbərliyi

xasdır. Bu mərhələdə adaptiv effektə nail olmaq hipotala-

mus-hipofiz-böyrəküstü vəz hormonlarının gərgin sintezilə

təmin olunur. Hüdud əzələ yüklənmələrinin təsiri zamanı

həyəcan mərhələsi əzələ gərginliyinin qüvvə və müddətinin

maksimal göstəriciləri ilə təzahür olunmaqla, nəticədə eneji

ehtiyyatlarının sürətli tükənməsinə və iĢin davam etdirilmə-

sindən imtinaya gətirib çıxara bilər.

Stress reaksiyalarla müĢayiət olunan əzələ iĢinin

vegetativ təminatı daha qənaətli yolla baĢ verir. Bu qanın

vurğu həcminin azalması zamanı ürək təqəllüsünün kəskin

tezləĢməsi, tənəffüsün dərinliyinin azalması zamanı

tənəffüsün sıxlığının çoxalması və icra olunan digər

hərəkətlərlə uyğunlaĢmalara da aid ola bilər. Qlobal əzələ

fəaliyyəti zamanı qan axının paylaĢdırılması daxili orqan-

ların qan təchizinin nisbətən pisləĢməsinə səbəb olmaqla,

53

nəticədə onların fəaliyyətindəki pozuntulara da gətirib

çıxara bilər.

Daxili orqanların zədələnməsinin səbəblərindən biri

də katexolaminlər, tiroksin, qlükaqonun ifrat sintezindən

aktivləĢən peroksidləĢmə prosesi qeyd olunur (Ģəkil 8).

PeroksidləĢmə məhsulları olan sərbəst radikallar hüceyrə

membranının fosfolipidləri ilə əlaqəyə girərək, onların

tamlığının pozulmasına gətirib çıxarır. Adaptasiyanın bu

mərhələsinin zədələyici təsirləri qan damarları, mədə və

bağırsaq divarının və s. yüksək keçiriciliyi ilə təzahür

edilir.

ġəkil 8. Hüceyrədəki normal və sərbəst radikal oksidləĢmənin sxematik təsviri. Sol

hissədə - hüceyrənin sitoplazmasına daxil olan qida maddələri üç karbon turĢusu

tsiklində oksidləĢir; sağ hissədə - sərbəst radikal peroksidləĢmə. Bu zaman formalaĢan

sərbəst radikallar hüceyrə membranının fosfolipidləri ilə birləĢməklə, onları zədələyir.

54

Həyəcan mərhələsinin adaptiv əhəmiyyəti ətraf

mühit faktorlarının təcavüzkar təsirlərinin qabaqlanmıĢ

(öncədən) əksi nöqteyi nəzərindən baxılmalıdır. Orqanizm

dağıdıcı təsirlərin nəticələrinin dönməz olduğu halda

xəbərdarlıq siqnalı verməyə cəhd edir. Bu zaman məsariflər

(itkilər) də qaçılmazdır. Mədə və 12 barmaq bağırsaq

divarlarında yaranın meydana gəlməsi – adaptiv hormon-

ların təsir nəticəsi kimi hesab olunan əlavə səciyyəvi

reaksiyadır. Bu hormonların Ģiddətli sekresiyası orqanizmin

təcili adaptasiyasının daha etibarlı mexanizmlərindəndir.

Uzunmüddətli adaptasiya. Uzunmüddətli adaptasi-

yanın fizioloji mexanizmləri rezistentlik mərhələsinin

mexanizmlərinə oxĢardır. Ağır fiziki yüklənmələrdə adeno-

zintrifosfat turĢusu (ATF) ehtiyyatlarının kəskin azalması

baĢ verir, bunun nəticəsində onun parçalanma məhsulla-

rının nisbəti digər qalan miqdarından çox olur. ATF-in

enerji mübadiləsi məhsullarının çoxalması enerji toplanma-

sını fəallaĢdırır. Bu zaman nuklein turĢusu və zülalların

biosintezi aktivləĢir ki, bu da uzunmüddətli adaptasiyanın

əsası hesab edilir. Uzunmüddətli adaptasiya prosesində

hüceyrə daxili oksigen nəqledici sistemin Ģiddəti yüksəlir,

bəsləyici və bioloji aktiv maddələrin kütləsi artır, domi-

nantlıq təĢkil edən funksional sistemin formalaĢması

yekunlaĢır, adaptasiyaya cavabdeh olan bütün orqanlarda

spesifik morfoloji dəyiĢikliklər müĢahidə olunur. Beləliklə,

ürəyin kütləsi 20-40%-ə qədər arta bilər; normal sürətli

adaptasiya zamanı paralel Ģəkildə ürək əzələsinin kapilyar

Ģəbəkəsi də geniĢlənir.

Müsbət bioloji əhəmiyyət kəsb edən adaptasion

dəyiĢikliklər hər zaman adaptiv ehtiyyatların qorunub

saxlanılmasına zamin ola bilmir. Pozucu və dağıdıcı

55

amillərin fasiləsiz Ģəkildə artdığı halda belə bir halın baĢ

verməsi labüddür. Yeni daha davamlı vəziyyətin fəal

axtarıĢı müsbət nəticəyə gətirib çıxarmır. Bu halda adapta-

siyanın pozulması təzahür olunur. Adaptasiyanın funksio-

nal ehtiyyatları bitir (tükənmə mərhələsi). Adaptasiya

dezadaptasiya ilə dəyiĢilir. Beləliklə, fiziki hərəkətlərlə

məĢğul olan zaman gücləndirilmiĢ yüklənmələr tam

orqanizm və ya onun ayrı-ayrı sistemlərinin həddən artıq

gərginləĢdirilməsinə səbəb ola bilər. Bu mərhələ mütləĢ

Ģəkildə baĢ verməli deyil. ĠĢ və istirahət rejiminə düzgün

riayyət olunması, məĢq və bərpa vasitələrinin səmərəli

təĢkili zamanı yüksək idman yüklənmələrinə olan davam-

lılıq uzun illər ərzində saxlanıla bilər. Məhz buna görə də

uzun müddətli idman təkmilləĢdirmə proqramının iĢlənil-

məsi zamanı onun əsasına xarici, təsadüfi amillər (məsələn,

idman yarıĢlarının təqvimi) deyil, idmançıların fiziki

yüklənmələrə adaptasiya ehtiyyatlarının təĢəkkülü və saxla-

nılmasının fərdi və yaĢ xüsusiyyətlərinin diqqətlə öyrənil-

məsi daxil edilməlidir.

3.2 Ürək-damar sisteminin adaptasiyası

Əsrin xəstəlikləri sırasında ürək-damar sistemində

olan pozuntu və patologiyalar birinci yerdə dayanır.

Onların böyük əksəriyyəti hərəki aktivliyin çatıĢmazlığı

nəticəsində meydana çıxır. Ürək-damar sistemi xəstəlikləri-

nin fiziki tərbiyə vasitəsilə qarĢısının alınması – böyümək-

də olan nəslin sağlamlaĢdırılmasının ən səmərəli yolların-

dandır. Fiziki hərəkətlərin sağlamlaĢdırıcı təsirlərinin

dərəcəsi ürək-damar sistemində adaptasion dəyiĢikliklərin

geniĢlənmə sürətilə də əlaqədardır.

56

Fiziki yüklənmələrə adaptasiya olunan ürək yüksək

təqəllüs imkanlarına malik olur. Lakin sürətli təqəllüsün

diastola fazasında yüksək boĢalma imkanlarını da qoruyub

saxlayır ki, (bu məhz fiziki təmrinlərin sağlamlaĢdırıcı

effektinin ən vacib qiyməti kimi qeyd oluna bilər) bu da

miokardda mübadilə proseslərinin tənzimlənməsinin yaxĢı-

laĢması və müvafiq Ģəkildə kütləsinin artması ilə (ürək

hipertrofiyası) əlaqələndirirlir.

Hipertrofiya – ürəyin Ģiddətli təqəllüs fəaliyyətinin

(hiperfunksiya) normal morfoloji fenomenidir. Əgər ürəyin

vahid kütləsində kapilyar Ģəbəkənin sıxlığı artarsa və ya

normal miokarda məxsus səviyyədə saxlanılarsa, bu halda

hipertrofiya adi fizioloji çərçivədə baĢ verəcəkdir. Ürək

əzələsi gərgin iĢ zamanı oksigen çatıĢmazlığını hiss etmir.

Funksional yüklənmələr ürəyin vahid kütləsinə nisbətdə

kifayət qədər enir. Beləliklə, bu halda ağır fiziki yüklən-

mələr də ürək tərəfindən yüngül funksional gərginlik kimi

qəbul edilir. Fiziki yüklənmələrin sağlamlaĢdırıcı effekti

Ģübhəsiz fakta çevrilir.

Qan dövranı sisteminin adaptasiyasının yaş

xüsusiyyətləri. Ürək damar sisteminin fiziki yüklənmələr

zamanı reallaĢan yüksək adaptasion imkanlarına, uyğunlaĢ-

ma reaksiyalarının tədricən əldə olunmuĢ bir forması kimi

baxılmalıdır. Adaptiv dəyiĢikliklər ilk növbədə enerji

təminatı mexanizmlərinin təkmilləĢməsindən asıldır.

Ürək fəaliyyəti üçün baĢlıca enerji mənbəyi

oksidləĢmiĢ fosforlaĢma hesab edilir, yəni oksidləĢdirici

proseslərin ATF və KrF-da enerji toplanması ilə

bağlılığıdır. Ürək əzələsinin təqəllüs aktı – ATF enerjisinin

mexaniki iĢə transformasiyası (dəyiĢdirilmə) nəticəsindədir.

Ürəyin artıq funksional yüklənməsi, oksidləĢmiĢ fosforlaĢ-

57

manın aktivliyinin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Ürəyin

təqəllüs aparatının Ģiddəti yaĢla əlaqədar olaraq tədricən

artır. Bu, qanın sistolik və dəqiqəlik həcmi, arterial təzyiqin

yüksəlməsinə səbəb olur. Belə yaĢ dəyiĢiklikləri ilk

növbədə ürəyin kütləsi və həcminin artımı ilə əlaqədardır.

Qanın sistolik həcmi 1 yaĢdan 14 – 16 yaĢa qədər təxminən

6 dəfə çoxalır (10-dan 55-60 ml-ə kimi), qanın dəqiqəlik

həcminin artım tempi isə bir qədər aĢağı olur. YaĢla

əlaqədar olaraq, ürək vurğularının sıxlığı (ÜVS) azalır ki,

bunun nəticəsində vurğu həcminin artımının yüksək

tempinin saxlanılması fonunda qanın dəqiqəlik həcminin

artımı azalır. 1 yaĢdan 14-16 yaĢa kimi o, təxminn 3 dəfə

çoxalır (1.2-dən 3.8 l/dəq-yə qədər).

Məktəbəqədər və kiçik məktəb yaĢlarında ürəyin

həcmi ümumi damar Ģəbəkəsinə mütənasib Ģəkildə inkiĢaf

edir. Lakin hündürboylu yeniyetmələrdə ürək həcminin

artımı ilə müqayisədə ümumi damar Ģəbəkəsinin zəif

inkiĢafı müĢahidə edilə bilər. Bu, sürətli (akselerat) və zəif

(reterdant) bioloji inkiĢafa məsus olan yeniyetmələr üçün

təmrinlərin fərdi Ģəkildə ciddi dozalaĢdırılma zəruriliyinin

əsas səbəblərindən biridir.

Əzələ işi zamanı ürəyin təqəllüs funksiyası. ÜVS-nin

və ürəyin təqəllüs imkanlarının artımı – yüklənmələrə qarĢı

təbii adaptiv reaksiyalardır. Ġstənilən ən müasir funksional

sınaqlarda fiziki yüklənmələrə ürəyin adaptasiya göstəricisi

kimi ÜVS-nin öz əhəmiyyətliyini saxlaması təsadüfi hal

deyil. Bəli, subyektiv təəssüratlar çox təsadüf hallarda bizi

aldada bilər: fiziki yüklənmə, hər Ģeydən öncə ÜVS-nin

artımı ilə insanın özü haqqında fikir formalaĢdırması üçün

zəmin yaradır.

58

Fiziki iĢ əzələlərə oksigen və qidalı maddələrin

çatdırılmasının sürətlənməsini tələb edir. Bu, iĢləyən

əzələlərdən keçən qanaxını həcminin Ģiddətlənməsi ilə

təmin olunur. Məhz buna görə də iĢ zamanı qanaxınının

dəqiqəlik həcminin yüksəlməsi – dinamik yüklənmələrə

təcili adaptasiyanın ən etibarlı mexanizmləri hesab edilir

(Ģəkil 9). Lakin o, müxtəlif cür reallaĢır: ya ÜVS-nin artımı

ilə, yaxud da həm ÜVS, həm də qanın vurğu həcminin

yüksəlməsi ilə.

ġəkil 9. Əzələ iĢi və nisbi sakitlik zamanı qan axınının bölüĢdürülməsi: ĠĢ zamanı

əzələlərdən keçən qan axının həcmi ümumi həcmin 85%-ni təĢkil edirsə, saktlik

zamanı bu göstərici 20%-dən çox olmur.

MəĢq etməyən yaĢlı insan ürəyində qanın vurğu

həcminin artım ehtiyyatı artıq ÜVS-nin 120 – 130

vurğu/dəq həddində tükənir. Növbəti dəqiqəlik həcmin

artımı yalnız ÜVS-nin artımı hesabına baĢ verir. MəĢqlilik

səviyyəsinin yüksəlməsilə yanaĢı qanın vurğu həcminin

59

artmaqda davam etdiyi ÜVS hüdudları geniĢlənir. Yüksək

ixtisaslı idmançılarda və uĢaqlarda o, hətta 150 – 160

vurğu/dəq civarında da artmaqda davam edir.

Ürək əzələsinin özündə təcili adaptiv dəyiĢikliklər

enerji ehtiyyatlarının səfərbərliyi ilə təzahür olunur. Ürək

əzələsində oksidləĢmənin ilkin substratları kimi yağ

turĢuları, qlükoza, az miqdarda – aminturĢuları mühüm rola

malikdir. Onların oksidləĢməsindən alınan enerji mitoxon-

drilərdə ATF Ģəklində toplanır və sonra ürəyin təqəllüs

elementlərinə nəql olunur.

Qanın vurğu həcminin artması zamanı ürəyin

təqəllüsü sürətlənir. Bu, ATF enerjisindən daha effektiv

istifadə nəticəsində baĢ verir. DartılmıĢ ürək əzələsində

təqəllüs zülalları olan aktin və miozinin əlaqə sahəsi

geniĢlənir, yəni ATF-in kimyəvi enerjisinin mexaniki iĢ

çevrilmə imkanları yaxĢılaĢır. Bütün bunlara fiziki

yüklənmə zamanı ifrazı artan böyrəküstü vəzin hormonları

– adrenalin və noradrenalin də Ģərait yaradır. Onlar ürək

fəaliyyətini stimullaĢdırır, hüceyrədaxili mübadiləni

fəallaĢdırır və Ca++

ionlarının ürək əzələsinin təqəllüs

elementlərinə ötürülməsini sürətləndirir. Ca++

aktin və

miozinin qarĢılıqlı əlaqəyə girməsinə zəmin yaradır.

Ürəyin təqəllüs imkanlarının artırılması diastola

zamanı bərpa proseslərinin təkmilləĢdirilməsilə də əlaqə-

dardır. Bu zaman əldə olunan ürəyin iĢinin qənaətliliyi

onun mədəciklərinin, əlalxüsus sol mədəciyin təqəllüs

funksiyasının fazalı təhlilində aydın Ģəkildə izlənilə bilər.

Ürək damar sisteminin adaptasiyasının funksional

ehtiyyatları. Nisbi sakitlik vəziyyətində idmançı ürəyinin

mədəciklərinin fazalı təqəllüsünün quruluĢunda, hipodina-

miyanın tənzimin fazalı sindromu adını almıĢ xüsusiyyəti

60

qeydə alınır: izometrik təqəllüs fazası uzanır, qovulma

fazası nisbətən qısalır. Ürəyin hipodinamiya tənzimi idman

məĢqinin “qənaətlilik” təsirlərindən biri hesab edilir (Ģəkil

10).

ġəkil 10. Sakitlik zamanı mexaniki və elektrik sistolanın sxematik təsviri:

yuxarıdakı əyri – EKQ, aĢağıdakı FKQ.

Hipodinamiyanın tənzimi dərəcəsi ürəyin funksional

ehtiyyatları, yəni onun yüksək özünütənzim və bərpa

proseslərinin intensivliyi imkanlarına mütənasib Ģəkildə

təzahür olunur. Miokardın hipodinamiya tənzimi sindromu

azan sinir tonusunun yüksəlməsi nəticəsi hesab edilir ki, bu

da ürəyə ləngidici təsir göstərir (Ģəkil 11). Bununla yanaĢı

simpatik (ürəyin iĢini fəallaĢdıran) təsirlərin tormozlanma

mexanizmləri də ĢiddətlənmiĢ olur.

Azan sinirin tənzimləyici təsirləri artıq 3 – 4

aylıqdan aĢkarlanmağa baĢlayır. O, ÜVS-nin azalmasında

61

özünü göstərir. Sistematik əzələ fəaliyyəti azan sinir

tonusunun yüksəlməsinə gətirib çıxarır ki, bu da bərpa

effektləri, mübadilə proseslərinin azalması, eləcə də ürək

əzələsinin oyanıcıqlıq, keçiricilik, təqəllüs funksiyasının

normallaĢması ilə müĢayiət edilir.

ġəkil 11. Ürəyin parasimpatik (vaqus) və simpatik tənzimi: 1- azan sinir

nüvəsi (mərkəzi); 2 – ürəyə simpatik təsir göstərilməsi nəzərdə tutulan mərkəz; 3 –

onurğa beyninin I, II, III döĢ seqmentindən simpatik neyronların tənzimləyici təsirləri

göndərilən boyun simpatik düyünləri; 4 – ürəkdə yerləĢən azan sinirinin ikincili

neyronu; 5 – ürəyin koronar damarları; onurğa beyninin I, II, III döĢ seqmentləri.

Azan sinirin ürəyə daimi tonik təsirləri 2.5 – 3

yaĢlarında stabilləĢir. Növbəti onun Ģiddətlənməsi hərəki

aktivliyin artırılması ilə əlaqədardır. Onun kəskin məhdud-

laĢdırılmasında (məsələn, uzun müddət xəstəxanada yataq

vəziyyətində olan uĢaqlar) azan sinirin tonusu 3 – 4 yaĢlı

uĢaqlarda olduğu səviyyədə qalır. YaĢla əlaqədar olaraq

azan sinir tonusunun artımı, eləcə də simpatik təsirlərin

zəifləməsi ürək ritminin azalmasına səbəb olur. 7 – 8

62

yaĢlılarda ÜVS sakitlik zamanı 90 – 92, 9 – 10 yaĢlılarda

86 – 88, 11 – 12 yaĢlılarda isə 82 – 84 vurğu/dəq təĢkil

edir.

Əzələ fəaliyyəti zamanı adaptiv dəyiĢikliklərin fizio-

loji mexanizmi yaĢ göstəricilərindən də bilavasitə asılıdır.

UĢaqlarda ürəyin iĢinin ilkin Ģiddətlənməsi mərhələsi (iĢə

giriĢmənin 1-ci fazası) yaĢlılarla müqayisədə simpatik

təsirlər baxımından zəif formada xarakterizə olunur. Əgər

yaĢlılarda iĢin ilk 10 – 15 saniyəsində ürək tsiklinin müddə-

ti 70 – 80% azalırsa, bu göstərici uĢaqlarda yalnız 25 –

30% təĢkil edir. Lakin stabilləĢmənin optimal göstəricisi

(iĢə giriĢmənin 2-ci fazası) yaĢlılara nisbətən (45s) uĢaq-

larda daha qısa (20s) olur. Beləliklə, iĢin əvvəlində ÜVS-

nin nisbətən zəif artımına baxmayaraq, uĢaqlar yaĢlılara

nisbətən nəbzin yuxarı göstəricilərinə daha tez çatırlar.

Əzələ fəaliyyəti ilə əlaqədar olan adaptiv dəyiĢik-

liklər uĢaq və yeniyetmələrdə əsas etibarilə ÜVS dəyiĢik-

likləri hesabına təzahür olunur. Bu, xüsusilə adaptiv

dəyiĢikliklərin adekvat göstəricilərindən biri hesab edilən

qanın dəqiqəlik həcminin yüksəlməsinə aid edilir. O, gənc

idmançılarda ÜVS-nin artımı hesabına çoxalır. Nəticə

etibarilə, onlarda qan dövranı sisteminin adaptasion ehtiyat-

ları ÜVS-nin artımı ilə bitir. Hemodinamik göstərici olan

qanın vurğu həcmi çox cüzi dəyiĢir. BaĢqa cür desək,

uĢaqlarda iĢin nəbz dəyəri əslində məhz onun fizioloji

dəyəri sayılır. Yüklənməyə qarĢı adaptasiyanın ilkin

mərhələsinin bu xüsusiyyətini (iĢə giriĢmə) idman məĢğə-

lələri və məktəbdə fiziki tərbiyə dərslərinin təĢkili zamanı

nəzərə almaq zəruridir.

UĢaqlarda yaĢlı idmançılarla müqayisədə intensiv

yüklər zamanı ürək əzələsinin zəif metabolik dəyiĢiklikləri

müəyyən qədər qızıĢma hərəkətlərinin müddətinə görə

63

kompensasiya edilməlidir. Yuxarı məktəb yaĢlarında

morfoloji əsaslar formalaĢmaqla, ürək tənzimi sistemində

də dəyiĢikliklər baĢ verir ki, bu da ürək səmərəliyini kifayət

qədər artırmıĢ olur. ĠĢçi dəyiĢikliklər tədricən yaĢlı göstəri-

cilərinə yaxınlaĢır.

YaĢla əlaqədar olaraq, sistolik təzyiqin ÜVS-yə

nisbəti ilə qiymətləndirilən fiziki yüklənmələr zamanı olan

qan dövranı effektivliyi yüksəlir. Həmçinin məĢqlilik

səviyyəsinin artımı ilə bərabər bu tendensiya müĢahidə

edilir: eyni Ģiddətli yüklənmə zamanı (bədən çəkisinin 1

kq-na görə) idmançılarda qan dövranının effektivlik göstə-

ricisi qeyri-idmançılara nisbətən yüksək olur.

Ürək-damar sistemi fəaliyyətinin funksional xüsu-

siyyətlərinin optimal zaman kəsiyinə görə qiymətləndiril-

məsinin iĢə giriĢmə mərhələsi yaĢla əlaqədar olaraq qısalır.

Artıq fiziki yüklənmələrin artımı zamanı, yeni, daha yüksək

səviyyəli fəaliyyətə tez bir zamanda keçmək üçün səmərəli

Ģərait yaradılır. Ürək fəaliyyətinin tənzimlənmə sistemi

daha etibarlı olur. Yüklənmədən sonra ürək funksiyasının

bərpa dövrü azalır. UĢaq və yeniyetmələrdə bərpa zamanı

nəbz göstəricisinin ümumi kəmiyyəti, gənclər və yaĢlı

idmançılarda çox olur ki, bu da ürəyin təqəllüs funksiya-

sının tənzimi mexanizmlərinin yaĢla əlaqədar olaraq

təkmilləĢməsindən asılıdır.

Ürək adaptasiyasının quruluş əsasları. Gərgin

yüklənmələr zamanı enerji mənbələrinin tükənməsi hüceyrə

elementlərinin həm təqəllüs, həm də energetik (mitoxon-

drial) zülali strukturlarının sintezini stimullaĢdırır. Əgər

enerji mənbələrinin tükənməsi fizioloji normaları keçərsə,

bu halda həddən artıq təzahür olunan gərginlik adaptasi-

yanın pozuntusuna gətirib çıxara bilər. Bu kimi pozuntunun

64

modeli qismində daimi ifrat yüklənmə vəziyyətində iĢləyən

qüsurlu ürək göstərilə bilər. Belə ki, aortanın daralması və

qan axınının çətinləĢməsi zamanı davamlı hiperfunksiya

baĢ verir. Bu zaman vahid ürək kütləsi üzərinə düĢən

fəaliyyət intensivliyi 2.5 – 3 dəfəyədək artır.

Sürətli inkiĢaf edən ürək hipertrofiyası simpatik sinir

uclarının böyüməsini üstələyir. BaĢqa cür desək, simpatik

innervasiyanın sıxlığı düĢür. Simpatik mediator – noradre-

nalinin konsentrasiyası 3 – 5 dəfə azalır. Hipertrofiya

olunmuĢ ürəyin kütləsi normal ürəyin kütləsini 1.5 – 2 dəfə

keçə bilər.

Normal inkiĢaf etmiĢ ürəkdə sakitlik zamanı 1mm3

əzələ kütləsində 2300 kapilyar fəal olur. Əzələ iĢi zamanı

isə təxminən 2000-ə qədər kapilyar əlavə olaraq aktivləĢir.

Uzunmüddətli adaptasiya ürək əzələsində biosintez proses-

lərinin Ģiddətlənməsi və ürəyin vaskulyarizasiyası (kapil-

yarlarının formalaĢması) ilə paralel Ģəkildə onun kütləsinin

artması ilə təmin olunur. Çox sürətli hipertrofiya olunan

ürəkdə 1 mm3 üçün kapilyarların ümumi miqdarı 2000-i

keçmir. Adaptasiya ehtiyatları 300 kapilyardan çox olmur.

Vaskulyarizasiyanın azalması aerob mübadilənin pisləĢmə-

sinə gətirib çıxarır.

Fizioloji hipertrofiya ürəyin əzələ liflərinin həm

qalınlaĢması (d-tip hipertrofiya), həm də uzanması (l-tip)

hesabına baĢ verə bilər. Əgər birinci halda ürək atmasının

Ģiddəti ürəyin əzələ liflərinin qüvvəsinin artması nəticəsin-

də təzahür olunursa, lakin ikinci halda – onun qan kütləsi

ilə gərilməsi sayəsində olur.

Mütəmadi fiziki yüklənmələr zamanı ürəyin adapta-

siyası tədricən artır, yüklər arası fasilə dövrü ürəyin quruluĢ

elementlərinin balanslaĢdırılmıĢ artımına zəmin yaradır,

yəni adaptasiya 1-ci tip Ģəklində gedir. Bu zaman ürəyin

65

vahid kütləsinə düĢən simpatik innervasiyanın Ģiddəti

azalmır, normal hipertrofiyadakı ürəyə məxsus səviyyədə

saxlanılır. Ürəyin kütləsi 20 – 40% civarında artır. Kapilyar

Ģəbəkə artmıĢ kütləyə mütənasib formada geniĢlənir. Əzələ

iĢi zamanı mioqlobinin konsentrasiyasının yüksəlməsi O2

nəqlinin yaxĢılaĢmasına səbəb olur. Miozinin ATF-aza

aktivliyinin artımı, eləcə də ürəyin təqəllüs elementlərinə

Ca++

ionlarının çatdırılmasının sürətlənməsi nəticəsində

ürək təqəllüsünün sürət və amplitudası çoxalır.

Ürəkdə bu kimi adaptiv dəyiĢikliklərin gediĢi onu

sübuta yetirməyə əsas verir ki, mütəmadi yüklənmələr

zamanı olan hipertrofiya özündə patoloji dəyiĢiklik

əlamətləri əks etdirməyən fizioloji fenomendir. Ona görə

də ürək əzələsində adaptiv dəyiĢikliklərin qiymətləndiril-

məsi zamanı onun inkiĢaf tempini nəzər almaq lazımdır.

Qısa zaman kəsiyində yüksək idman nəticələrinə çatmağa

səy göstərməklə baĢ verən adaptiv dəyiĢikliklərin formalaĢ-

ması, ürəyin xüsusi vaskulyarizasiyasının azalması fonunda

kompensator hipertrofiyaya gətirib çıxara bilər.

MəĢq etmiĢ, az hipertrofiya olunmuĢ ürək nisbi

fizioloji sakitlik vəziyyətində azalmıĢ həcmə, zəif bradikar-

diyaya, enmiĢ dəqiqəlik həcmə malik olur. O, məĢq

etməyənlərə nisbətən 15 – 20% qənaətlə çalıĢır. Mütəmadi

əzələ iĢi zamanı məĢq etmiĢ ürək əzələsində qlikolitik

proseslərin sürəti düĢür: energetik məhsullar daha qənaətlə

sərf edilir.

Ürəyin morfoloji dəyiĢiklikləri əzələ kütləsi ilə

yanaĢı, hüceyrənin energetik maĢını – mitoxondrilərin

çoxalması ilə təzahür edilir. Həmçinin adrenergik və

xolinergik sinir liflərindən idarəedici siqnalların mənimsə-

nilməsini təmin edən membran sisteminin kütləsi artır.

BaĢqa cür desək, əzələ iĢi zamanı ürəyin funksiyasını

66

Ģiddətləndirən simpatik təsirlərə qarĢı ürəyin həssaslığı

yüksəlir. Eyni zamanda qənaətlilik mexanizmi də təkmil-

ləĢir: sakitlik və az intensivlikli yüklənmələr zamanı ürək

təqəllüs fazaları baxımından daha az enerji sərfi və daha

çox səmərəliliklə çalıĢır.

Səmərəli məĢqdən təzahür edilən quruluĢ dəyiĢik-

likləri qan dövranının xüsusi çəkisinin azalması ilə

müĢayiət edilmir. Sakitlik zamanı ürəyin vahid kütləsi

üzərinə düĢən funksional yüklənmə azalır. Əgər ürəyin

təqəllüs kütləsi 20 – 40% yüksəlirsə, bu halda vahid

kütləyə düĢən funksional yüklənmə müvafiq həddə

enəcəkdir. Bu, ürəyin potensial ehtiyatlarının qorunub

saxlanılmasının daha etibarlı və effektiv mexanizmlərindən

biridir.

Praktik təcrübələrdən məlum olduğu kimi, ürəyin

fizioloji hipertrofiyasına malik gənc idmançılar zəif Ģiddətli

fiziki yüklənmələrə yaxĢı adaptasiya olunurlar. Hüdud

yüklərin icrası zamanı onlarda hiperdinamik əlamətlər

aydın Ģəkildə müĢahidə edilir. Bərpa prosesləri yüksək

sürəti ilə fərqlənir. Ürəyin faydalı səmərəliyi məĢq etmə-

miĢlərlə müqayisədə təxminən iki dəfə çoxalır. Bununla

belə maksimal iĢlər zamanı məĢq etmiĢ ürəyin vahid

kütləsinə düĢən yüklənmənin həcmi də 25%-ə qədər artır.

Lakin buna baxmayaraq, bu kimi ürəyin müasir idman üçün

xarakterik olan yüksək Ģiddətli əzələ iĢləri ilə həddən artıq

yüklənməsi praktik olaraq istisna olunmur.

3.3 Tənəffüs və qan sisteminin adaptasiyası

Xarici tənəffüs və qazlar mübadiləsinin adaptiv

dəyişiklikləri. Əzələ iĢi ağciyər ventilyasiyası həcminin

67

dəfələrlə (15 – 20 dəfə) artırılmasına zəmin yaradır.

Dözümlülük yönümlü məĢq etmiĢ idmançılarda ağciyər

ventilyasiyasının dəqiqəlik həcmi 130 – 150 l/dəq və daha

çox ola bilər. MəĢq etmiĢ Ģəxslərdə iĢ zamanı ağciyər

ventilyasiyasının yüksəlməsi əsasən tənəffüsün tezləĢməsi

nəticəsində təzahür edilir. Ġdmançılarda tənəffüsün sürət-

lənməsi fonunda dərinliyi də artır. Bu, tənəffüs aparatının

yüklənmələrə təcili adaptasiyasının daha səmərəli üsuludur.

Dərin tənəffüs zərərli sahə (tənəffüs yollarının qazlar

mübadiləsi baĢ verməyən hissəsi) kimi adlanan hissəsinin

nisbi həcminin azalması ilə müĢayiət edilir.

Yüksək ixtisaslı idmançılara xas olan maksimal

ağciyər ventilyasiyası tənəffüs əzələlərinin təqəllüs akt-

larının məkandakı hərəkətlər və müvafiq zamanlı optimal

uyğunluğunun nəticəsidir: tənəffüs əzələləri iĢinin koordi-

nasiyasının pozuntuları tənəffüs ritminə mənfi təsir göstər-

məklə, ağciyər ventilyasiyasının pisləĢməsinə səbəb olur.

ĠĢin əvvəlində ağciyər ventilyasiyasının həcminin

artmasında həlledici rol neyrogen mexanizmlərin üzərinə

düĢür. Təqəllüs edən skelet əzələlərindən Ģiddətli yüksələn

proprioseptiv impulslar, eləcə də baĢ beynin böyük yarım-

kürələr qabığının hərəki sahəsindən enən sinir impulsları

tənəffüs mərkəzini stimullaĢdırır. Qanda H-ionları toplan-

dıqca və CO2 gərginliyi artdıqca, tənəffüs sürətlənir,

ağciyər ventilyasiyası həcmi əhəmiyyətli dərəcədə çoxalır.

Tənzimlənmənin humoral faktorları bir qədər sonra

iĢin gediĢində ağciyər ventilyasiyasının onun adekvat

hüdudlarına çatdığı zaman fəaliyyətə qoĢulur. CO2-nin

tənzimləyici rolu tənəffüsün müvafiq tezliyinin saxlanıl-

ması və fiziki yüklənməyə uyğun zəruri ağciyər ventilyasi-

yasının müəyyənləĢdirilməsindən ibarətdir.

68

Mütəmadi əzələ fəaliyyəti tənəffüs əzələlərinin

qüvvəsinin artması ilə müĢayiət edilir. Tənəffüs hərəkət-

lərinin Ģiddəti aydın Ģəkildə yüksəlir. Ġdmançılarda hava

axınının sürəti nəfəsalma zamanı 7 – 7.5 l/san, nəfəsver-

mədə isə 5 – 6 l/san təĢkil edir. MəĢq etməmiĢ Ģəxslərdə isə

nəfəsalma Ģiddəti 5 – 5.5 l/san, nəfəsvermə isə 5 l/san-dən

çox olmur.

Xarici tənəffüsün effektivliyinin artırılmasının vacib

fizoloji mexanizmlərindən biri də tam hərəki aktın ayrı-ayrı

hissələrinin (məsələn, üzgüçülük) icra müddətində tənəffü-

sün uyğunlaĢmasını təmin edə bilən Ģərti reflektor əlaqə-

lərin möhkəmləndirilməsi hesab edilir. Bu halda fizioloji

funksiyaların tənziminin sistemli xarakteri aĢkar Ģəkildə

təzahür olunur. Xüsusi hərəki funksiyaların Ģərti reflektor

yolla formalaĢmıĢ və möhkəmlənmiĢ tənzim sistemində

əzələ fəaliyyətinin oksigen təminatının daha effektli

üsulları proqramlaĢmıĢ olur.

Tənəffüs funksiyasının adaptiv dəyişikliklərinin yaş

xüsusiyyətləri. Tənəffüs sisteminin adaptiv dəyiĢikliklərinin

əsas məqsədi əzələ iĢinin fərqli gərginliklərində daha

təkmilləĢmiĢ tənzimləmə forması təcəssüm etdirməkdir ki,

bu da az intensivlikli iĢlər zamanı yüksək qənaətlilik və

ağır fiziki yüklənmələr zamanı aerob ehtiyatların maksimal

səfərbərliyi ilə təzahür olunur. Belə ki, o qədər də yüksək

göstəricilərə malik olmayan uzaq məsafəyə qaçan gənc-

lərdə oksigenin maksimal sərfiyyatı (OMS) aerob ehtiyat-

ların səfərbərliyi sayəsində kəskin arta bilər. Onlar OMS-

nin 90%-i həddində oksigen sərfiyatına uyğun məsafə boyu

yarıĢ sürətinin saxlanılmasına imkan verir. Anaerob hədd

ÜVS-nin daha yüksək göstəriciləri və enerji təminatının

qənaətliliyi ilə müĢayiət edilir.

69

UĢaq və yeniyetmələrin böyük əksəriyyətində

əzələlərin nisbi sakitlik vəziyyətində olan tənəffüsü günün

çox hissəsinin oturaq Ģəraitdə keçirildiyinə görə səmərəli

olmur və döĢ qəfəsinin mütəhərrikliyi tədricən məhdud-

laĢır. Tənəffüs dərin olmur və səthi xarakter daĢıyır. Bu

kimi tənəffüsün sağlamlaĢdırıcı, fiziki dəyəri o qədər böyük

deyil. UĢaq ağızla tənəffüs etdiyi halda vəziyyət bir qədər

də pisləĢir, belə ki, bu halda burun öz bakteriosit

funksiyasını icra edə bilmir: hava toz hissəciklərindən

təmizlənmir, aĢağı temperatur Ģəraitində isə qızdırılmır.

Eləcə də, nəticədə burun-udlaqda baĢ verə biləcək iltihabi

proseslərdən sonra burun tənəffüsü mümkünsüz və ya

həddən artıq çətin ola bilər.

Mütəmadi istifadəsi təsirli sağlamlaĢdırıcı effekt

verə biləcək, belə demək mümkünsə tam tənəffüs barədə

məktəb yaĢlı uĢaqlar praktik olaraq heç nə bilmirlər.

Burunla dərindən nəfəs alma anlayıĢı – tam tənəffüsü

mənimsəməyin yalnız ilkin mərhələsidir. Tam tənəffüs

zamanı ardıcıllıqla ağciyərlərin aĢağı Ģöbələrində olduğu

kimi, zirvələri də ventilyasiya olunur. Dərindən nəfəsalma

ağciyərlərin aĢağı Ģöbələrinin dolması ilə baĢlayır, sonra

orta hissəsinin və sonda zirvəsində tamamlanır. Nəfəsal-

manın əvvəlində qarın diafraqmanı boĢaltmaqla, enir,

sonunda isə difraqmanı sıxmaqla, dartılır və ağciyərlərin

zirvələrinin dolmasını təmin edir. Dərin nəfəsalmadan

sonra olan tam nəfəsvermə ağciyərlərin ventilyasiyasının

effektivliyini artırır, nəfəs verilən havada oksigenin istifa-

dəsinin yüksəlməsinə gətirib çıxarır.

Xarici tənəffüs ehtiyatlarının mükəmməl istifadə-

sindən ötrü xüsusi təmrinlər – tənəffüs gimnastikası komp-

leksi icra etmək zəruridir. UĢaq və yeniyetmələrə düzgün

tam tənəffüs etməyi öyrətmək – sağlamlığın qorunub

70

saxlanılması, fiziki yüklənmələrə adaptasiya imkanlarının

geniĢlənməsinin vacib Ģərtlərindəndir.

Sistematik əzələ iĢi zamanı tənəffüsün səmərəli,

fizioloji cəhətdən təkmilləĢmiĢ tipi formalaĢır. Dövri xarak-

terli əzələ iĢlərində dərin nəfəsalma, sürətli nəfəsvermə

ağciyər və alveol ventilyasiyasını artırır.

Sərbəst ağciyər ventilyasiyası kimi bilavasitə nəzərə

çarpmayan ağciyərlərin hava tutumu (AHT) göstəricisi də

məĢqin təsirindən dəyiĢilir. Bu göstərici idman nəaliyyət-

lərinə hədd qoyan göstəricilər sırasına daxil deyil. Lakin

AHT-nin bədən çəkisinə olan nisbətindən alınmıĢ fərdi

AHT göstəricisi (AHTfərdi) funksional imkanların qiymət-

ləndirilməsi üçün mühüm göstərici hesab olunur. 8 – 9

yaĢlı uĢaqlarda AHT həddi 1.7 – 2.2 litr təĢkil edir. Daha

çox AHT gənc üzgüçülərdə qeyd olunur: 14 – 15 yaĢlılarda

4.8 – 5.0 l, lakin 16 yaĢlılarda 5.5 – 5.7 l. Dövri xarakterli

növlərlə məĢğul olan idmançılarda AHT məĢq etməyənlərə

nisbətən (4.5 – 5.0 l) nisbətən kifayət qədər yüksəkdir. Belə

ki, uzaq məsafələrə qaçan gənc atletlərdə o, 6.0 – 6.5 litrə

çatır. AHTfərdi yaĢlılara nisbətən uĢaqlarda az olur. Lakin

pubertat dövrün (cinsi yetiĢkənlik) sonlarına yaxın o, yaĢlı

göstəricilərinə xeyli yaxınlaĢır.

Ağciyər ventilyasiyasının həcmi tənəffüsün tezliyi

və dərinliyindən birbaĢa asılıdır. Yeni doğulmuĢ uĢaqlarda

tənəffüsün tezliyi dəqiqədə 70 – 80 tsikl, tənəffüsün həcmi

15 – 20 ml, ağciyər ventilyasiyasının həcmi isə 0.6 – 0.85

l/dəq təĢkil edir. Bir yaĢlı uĢaqlarda ağciyər ventilyasiyası 3

– 4 l/dəq-yə kimi yüksəlir. Eyni zamanda tənəffüsün nisbi

həcmi, yəni bədən çəkisinin vahid kütləsinə düĢən tənəffüs

havasının həcmi azalır. UĢaqlarda bədən çəkisinin vahid

kütləsinə düĢən ağciyər ventilyasiyasının intensivliyi

yaĢlılara nisbətən çox olur.

71

Pubertat dövrdə tənəffüs aparatının qüvvəsinin artım

tempi yüksəlir. 11 – 12 yaĢdan 17 – 18 yaĢa kimi ağciyər

ventilyasiyası 1.5 dəfə artır və yaĢlılar üçün səciyyəvi

göstəricilərə çatır. Fiziki yüklənmələr zamanı uĢaqlarda

xarici tənəffüs əsasən onun tezliyinin yüksəlməsi hesabına

intensivləĢir. Tənəffüsün dərinliyi çox cüzi dəyiĢilir.

Ağciyərlərin maksimal ventilyasiyası tez inkiĢaf edir: artıq

9 yaĢında o, 50 – 60 l/dəq-yə çatır, lakin 15 – 16 yaĢlılarda

isə 130 – 140 l/dəq-yə kimi yüksələ bilər.

Fiziki yüklənmələr zamanı uĢaqlar tənəffüs funksi-

yalarının hüdud göstəricilərinə yaĢlılara nisbətən bir qədər

ləng çatır. Belə ki, uĢaqların icra etdiyi veloerqometrik

sınaqlar zamanı ÜVS maksimal göstəricilərin 90%-i olduğu

halda, ağciyər ventilyasiyası yalnız 50%, oksigen sərfiyyatı

isə 60% təĢkil etmiĢdir.

UĢaqlarda ağciyər ventilyasiyasının yüksək intensiv-

liyi müvafiq dərəcədə yaĢlılara nisbətən daha aĢağı oksige-

nin iĢlənmə əmsalına malikdirlər. Kiçik məktəb yaĢlı

uĢaqlarda 1 litr oksigen nəfəs verilən 29 – 30 litr havadan,

yaĢlılarda isə 24 – 25 litr havadan hasil olunur. MəĢqlilik

səviyyəsinin artımı ağciyərlərin diffuziya imkanlarının

yaxĢılaĢmasına səbəb olur. Bu, ağciyər toxumasına qan

axını həcminin artımı, eləcə də alveol-kapilyar membra-

nının qalınlığının azalması ilə əlaqədardır. Ağciyər alveol-

ları və kapilyar divarlarının səthi arasında əlaqə sahəsinin

geniĢlənməsi oksigenin qana daha sürətli keçidinə zəmin

yaradır (Ģəkil 12).

Oksigenin qanla nəqli yaĢla əlaqədar olaraq bir

qədər də effektiv olur. Qanın oksigen daĢıma imkanları

pubertat dövrdə daha aydın Ģəkildə təzahür edilir. Əzələ iĢi

və ya nəfəs alınan havada kifayət qədər oksigenin

olmamağı (məs, dağa çıxarkən) ilə əlaqədar olan hipoksiya

72

vəziyyətinə tab gətirmə imkanları da eyni zamanda artır. 14

– 15 yaĢlı yeniyetmələrin qanda oksigenin azalma Ģərai-

tində olan iĢi 8 – 9 yaĢlı uĢaqlara nisbətən iki qat artıq icra

edə bilərlər.

ġəkil 12. Ağciyər alveollarından qazlar mübadiləsi:

Nəfəs alınan havada olan O2 ağciyər alveolları divarından qana, venoz qandan CO2 isə

alveollara daxil olur; qazlar mübadiləsi venoz qanda və ağciyər alveolları

boĢluğundakı CO2 və O2-nin parsial təzyiq fərqi ilə təmin olunur

UĢaqların qanında oksigenin səviyyəsinin azalması

yaĢlılara nisbətən toxumalardakı oksigen aclığına daha tez

gətirib çıxarır. Toxumalarda 1 litr oksigenin qəbul edilməsi

uĢaqlarda 21 – 22 litr, yaĢlılarda isə 15 – 16 litr qan axını

sayəsində təmin olunur. Beləliklə, toxumalarda bərabər

oksigen təminatında olan hemodinamik sərfiyyat (belə

demək mümkünsə, oksigenə görə hemodinamik əmsal)

uĢaqlarda yüksək olur.

Kiçik məktəb yaĢlı uĢaqlarda 13 – 14 yaĢlı yeniyet-

mələrlə müqayisədə sakitlik zamanı bədənin hər 1 kq

çəkisinə düĢən tənəffüsün dəqiqəlik həcmi daha çox olur

(müvafiq olaraq 160 – 170 ml/dəq/kq və 125 ml/dəq/kq).

73

Artıq 15 – 17 yaĢlarında tənəffüsün dəqiqəlik həcmi 110

ml/dəq/kq-a qədər azalır. Bu halda yaĢla əlaqədar olaraq

ağciyər ventilyasiyasının mütləq göstəriciləri yüksəlir.

Nisbi əzələ sakitliyi vəziyyətində məĢq etmiĢ gənc idman-

çılarda aĢağı ağciyər ventilyasiyası müĢahidə edilir.

Xarici tənəffüs və qanın nəqliyyat funksiyasının

qənaətliliyi uĢaqlarda bir o qədər də yüksək deyil: oksigen

rejimi onlarda yaĢlılara nisbətən daha az gərgin olur. Bu

onu göstərir ki, uĢaqlarda yaĢla və məĢqlilik səviyyəsinin

artımı ilə əlaqədar olaraq, tənəffüsün səmərəliyinin

artırılmasının yüksək ehtiyyatları saxlanılır. Pubertat döv-

rün sonlarında gərgin əzələ iĢi zamanı olan ağciyər ventil-

yasiyası yetkin yaĢlı Ģəxslərin göstəricilərinə yaxınlaĢır

(100 l/dəq və daha artıq). Ağciyər ventilyasiyasının

artımının hüdud imkanları barədə fikir söyləmək üçün, 15 –

30 saniyə ərzində müəyyən olunan tənəffüsün sərbəst

tezləĢdirilməsi və dərindən edilməsilə olan maksimal

ağciyər ventilyasiyasına istinad etmək lazımdır.

Ġdman fəaliyyətinin xüsusiyyəti də xarici tənəffüs

parametrlərinə gözəçarpan təsir edir. Bədənin hər 1 kq

çəkisinə nisbətdə sərbəst ağciyər ventilyasiyasının daha

yüksək göstəriciləri orta məsafəyə qaçan gənc atletlərdə,

aĢağı göstəriciləri isə sprinterlərdə və ağır atletlərdə

müĢahidə olunmuĢdur.

Oksigen sərfiyyatının yaşla əlaqədar dəyişiklikləri.

Qazlar mübadiləsinin vacib göstəricilərindən olan OMS 10

– 12 yaĢ hüdudlarında məĢq etmiĢ uĢaqlarda məĢq etmə-

yənlərə nisbətən yüksək olur. Lakin daha aĢağı yaĢlarda

olan fərqlər bir o qədər də gözəçarpan olmur. Vahid əzələ

kütləsinə nisbətdə OMS-nin hesablanması göstərir ki,

uĢaqlar yaĢlılara nisbətən bəzi üstünlüklərə malikdirlər.

74

Orqanizmin normal inkiĢafı çərçivəsində OMS qızlarda 14

yaĢda, oğlanlarda isə 16 yaĢda stabilləĢir. Əgər yeniyetmə

mütəmadi formada məĢq edirsə, bu halda stabilləĢmə baĢ

vermir: OMS artmaqda davam edir.

Fərqli məĢqlilik səviyyəsinə malik olan uĢaqların

OMS-də olan müxtəliflik yaĢlılara nisbətən daha az təzahür

olunur. Hüdud əzələ iĢlərinin icrası zamanı mübadilə

proseslərinin yüksəlməsi baxımından gənc idmançıların

imkanlarının orta göstəricisi yaĢlılara nisbətən aĢağıdır.

Yeniyetmə və gənclər yaĢlılara nisbətən oksigenin maksi-

mal sərfiyyatı hüdudlarına daha tez yetiĢirlər, lakin buna

baxmayaraq, OMS-ni uzun müddət yaĢlılar kimi saxlamaq

imkanlarına malik deyillər. Əgər iĢ zamanı OMS-nin yaĢla

əlaqədar artımı qeyd edilirsə, lakin nisbi əzələ sakitliyi

vəziyyətində onun aĢkar Ģəkildə azalması müĢahidə olunur.

OMS-nin artımı məĢq etmiĢ uĢaqlarda məĢq etməmiĢlərə

nəzərən daha tez baĢ verir. Artıq 1 – 2 illik məĢqdən sonra

gənc idmançılarda sakitlik zamanı oksigen sərfiyyatı,

tənəffüsün dəqiqəlik həcmi göstəriciləri məĢq etməmiĢ

yaĢlı göstəricilərinə yaxınlaĢır. Enerji təminatının aerob

mexanizmlərinin məĢq olunması tədqiqat yolu ilə sübuta

yetirilmiĢdir. MəĢhur atletlər – uzaq və çox uzaq məsafəyə

qaçanlar bir neçə il ərzində onların yaxĢılaĢması

tendensiyası ilə yüksək nəticələr göstərirlər. Əgər aerob

mübadilənin hüdud göstəriciləri onlarda əhəmiyyətli

dərəcədə dəyiĢmirsə, onda enerji məhsullarının daimi nisbi

səviyyəsində böyük həcmli iĢi icra etmək imkanları açıq

aĢkar inkiĢaf edir.

OMS, eləcə də oksigen borcu hüdudları fiziki

yüklənmə zamanı energetik mübadilə göstəricisi rolunu

oynayır. Əzələ fəaliyyəti Ģəraitində enerji mübadiləsinin

hüdud göstəriciləri gənc idmançıların yüksək nəticələrə nail

75

olmasından ötrü funksional hazırlığın mühüm xüsusiyyət-

lərindən sayılır. Belə ki, orta və uzaq məsafəyə qaçan gənc

idmançı oğlanlar OMS-nin 70 – 73 ml/dəq/kq həddində,

idmançı qızlar isə OMS-nin 65 – 67 ml/dəq/kq həddində

müəyyən idman uğurlarına nail ola bilərlər.

Dünya çempionatlarının potensial mükafatçıları olan

yaĢlı idmançılarda – yüngül atletlər, konki sürənlər, velosi-

pedçilərdə OMS 80 – 85 ml/dəq/kq təĢkil etməlidir. Olim-

piya Oyunlarının qalib və mükafatçı xizək sürənlərində

OMS 80 – 90 ml/dəq/kq civarında dəyiĢir. Oksigen sərfiy-

yatının bu kimi yüksək səviyyəsinə ÜVS-nin 200

vurğu/dəq-dən çox, ağciyər ventilyasiyasının isə 180 – 200

l/dəq-yə qədərki həddində çatılır.

OMS ilə yanaĢı enerji ehtiyyatlarının adaptiv

göstəricilərindən biri də oksigen borcudur. Aerob iĢgüzarlıq

nə qədər yüksək olarsa, intensiv iĢin icra müddəti də bir o

qədər çox olacaqdır. Eyni zamanda intensiv iĢin müddəti ilə

oksigen borcunun həddi arasında sıx korrelyasion əlaqə

müĢahidə edilir. 800 – 1500 metr qaçıĢ üzrə ixtisaslaĢmıĢ

yüksək dərəcəli idmançılarda oksigen borcu 310 – 320

ml/kq təĢkil edir, yəni qaçıĢçılar üçün optimal bədən

çəkisində (60 – 65kq) oksigen borcu 19 – 20 l olur.

Maksimal aerob iĢgüzarlıq və yüksək oksigen borcu

fonunda iĢi davam etdirmə imkanları həddən artıq gərgin

məĢq proqramları sayəsində təmin edilir. 800 metr

məsafəyə qaçan yüksək dərəcəli yüngül atletlərdə ümumi

qaçıĢ yükü 4500 – 5000 km, 1500m məsafəyə qaçanlarda

isə 5500 – 6000 km təĢkil edir. Bu kimi qaçıĢ yüklərinin

icrası zamanı idmançı 100-dən 1200 km-ədək qarıĢıq

anaerob-aerob rejimdə, 250 – 300 km-ə qədərini isə

anaerob rejimdə qaçır. Bundan ötrü il ərzində 500 – 510

idman məĢqi tələb olunur.

76

MəĢq yüklərini planlaĢdıran zaman onu nəzərə

almaq zəruridir ki, oksigen borcu gənc idmançılarda yaĢlı-

lara nisbətən tez bir zamanda formalaĢır, lakin oksigen

borcu olduğu halda iĢi davam etdirmək imkanları isə

yaĢlılardan kifayət qədər aĢağıdır. Gənc idmançıların yaĢlı-

larla eyni səviyyəli məĢq yüklərini icra etməsi qanda böyük

miqdarda süd turĢusunun toplanmasına gətirib çıxara bilər.

Nəticə etibarilə, gənc idmançılarda daha yüksək funksional

sərfiyyatlar olacaqdır.

Qan sistemindəki adaptiv dəyişikliklər. Fiziki

yüklənmələrə qan sisteminin ilkin cavab reaksiyası qanın

formalı elementlərinin tərkib dəyiĢiklikləri hesab edilir. Ağ

qan hüceyrələri kimi adlandırılan leykositlərdə daha aydın

dəyiĢikliklər təzahür olunur. Miogen (əzələ) leykositoz

ümumi qan dövranında dənli leykositlərin əhəmiyyətli

dərəcədə artması ilə xarakterizə edilir. Eyni zamanda bir

qism leykositlərin dağılması baĢ verir: gərgin fiziki

yüklənmə zamanı eozinofillərin sayı kəskin azalır. Onların

dağılmasından meydana gələn quruluĢ materialları plastik

ehtiyaclara, hüceyrə strukturunun bərpa və biosintezinə

yönəlir.

Mütəmadi əzələ fəaliyyəti, orqanizmin təbii müdafiə

amillərini, onun immunoloji davamlılığını səfərbər edir.

Orqanizmin immunoloji statusunun yüksəlməsininə əsas

mexanizmləri qanın xüsusi müdafiə komplekslərinin (qan

zərdabında zülallı properdin, interferon) formalaĢması,

retikulo-endotel müdafiə sisteminin səfərbərliyi sayılır.

Əzələ iĢi limfositlərin bir hissəsinin sümük iliyinə keçmə-

sini sürətləndirir. Bu, onun qanyaradıcı funksiyasını stimul-

laĢdırır (qana artıq miqdarda və ß – limfositlər daxil edilir).

Qan tərkibində, sümük iliyinin qanyaradıcı funksiyasında

77

və retikulo-endotel sistemdə olan bu dəyiĢikliklər açıq-

aĢkar adaptiv yönümlülüyə malikdirlər.

Emosional gərginliklə müĢahidə olunan fiziki

yüklənmələr qanın tərkibində daha əhəmiyyətli dəyiĢik-

liklərə gətirib çıxarır. Belə ki, paraĢütçü idmançılarda icra

olunacaq tullanma ilə əlaqədar olan emosional stress

eozinofillər və monositlərin parçalanması, eritrositlər və

hematokritin yüksəlməsi ilə təzahür edilir.

Qanyaradıcı (hemopoez) sistemin xarici təsirlərə

daha həssas olması səbəbindən gənc idmançıların qanının

tərkib dəyiĢiklikləri yaĢlılara nisbətən daha tez baĢ verir.

Böyük oksigen borcu ilə anaerob Ģəraitdə icra edilən əzələ

iĢi eritropoezin kompensasiyaedici Ģiddətlənməsinə səbəb

olur. Qanda eritrositlərin miqdarının artması - əzələ hipok-

siyasına davamlılığın artırılmasının etibarlı vasitəsidir.

Yeniyetmə və gənclər üçün əlçatan olan böyük fiziki

yüklənmələr yeni və çubuq-nüvəli leykositlərin meydana

çıxması ilə müĢayiət olunur.

Fiziki yüklənmələrdən sonra olan normal leykositar

formula, bir qayda olaraq, sutka ərzində bərpa edilir.

Qırmızı qan kimi adlandırılan sistem ləng bərpa olunur: 24

saat fasilədən sonra eritrositlərin artmıĢ miqdarı və tam

inkiĢaf etməmiĢ forması – retikulositlər qorunub saxlanılır.

16 – 18 yaĢlı idmançılarda gərgin əzələ fəaliyyətindən

sonra həmçinin trombositlərin tam inkiĢaf etməyən forması

aĢkarlanır. Bu kimi yüklənmələr yaĢlı idmançılarda

trombositlərin keyfiyyət tərkibi dəyiĢilmədən miqdarının

artmasına səbəb olur.

Əzələ fəaliyyəti nəticəsində qanın laxtalanma

sistemi aktivləĢir. Bu, fiziki yüklənmələrin təsirinə qarĢı

orqanizmin təcili adaptasiyasının təzahürlərindən biridir.

Gərgin hərəki fəaliyyət prosesində qanaxma ilə nəticələnə

78

bilən zədələnmə halları mümkündür. Bu kimi vəziyyəti

“qabaqlamağı” proqramlaĢdırmaqla, orqanizm qanın laxta-

lanma sistemi – müdafiə funksiyasını gücləndirir. Bu

özünəməxsus adaptasiya əzələ iĢi zamanı baĢ verə biləcək

zədələnmə hallarına ehtiyat üçün nəzərdə tutulur. Qanın

laxtalanma sisteminin bərpası yüklənmədən sonra 24 – 36

saat ərzində baĢ verir. Mütənasib ölçülü yüklənmələrdə

qanın laxtalanma sisteminin normallaĢması uĢaq və

yeniyetmələrə nisbətən, yaĢlılarda daha tez baĢ verir.

3.4 Fiziki yüklənmələrə adaptasiyada endokrin

sistemin rolu

Hipotalamus – hipofiz – böyrəküstü vəz sisteminin

adaptiv rolu. Fiziki yüklənmələr zamanı hüceyrə və orqan

səviyyəsində quruluĢ dəyiĢiklikləri endokrin funksiyaların,

ilk növbədə hipotalamus – hipofiz – böyrəküstü vəz

hormonal sisteminin səfərbərliyi ilə baĢlayır. Sxematik

olaraq, onu belə təsvir etmək olar. Hipotalamus cari və ya

qarĢıda duran fiziki yüklənmə üçün effernt, idarəedici,

hormonal siqnal formalaĢdırır. Hipofizin hormonal funksi-

yasını aktivləĢdirməkdən ötrü hipotalamusdan hormonlar

ifraz olunur. Adaptiv reaksiyaların hasil olunmasında bu

hormonlar içərisindən kortikoliberin mühüm rola malikdir.

Onun təsiri altında hipofizin adrenokortikotrop hormonu

(AKTH) qana buraxılır ki, bu da böyrəküstü vəzin

səfərbərliyinə gətirib çıxarır. Böyrəküstü vəzin hormonları

fiziki gərginliklərə qarĢı orqanizmin davamlılığını

yüksəldir.

Orqanizmin adi həyat fəaliyyəti Ģəraitində qanda

AKTH-nin səviyyəsi hipofizdən onun ifrazının

79

tənzimləyicisi rolunu da oynayır. AKTH-nin miqdarının

qanda çoxalması zamanı onun ifrazı avtomatik olaraq

tormozlanır. Lakin gərgin fiziki yüklənmə zamanı avto-

matik tənzimlənmə sistemi dəyiĢilir. Adaptasiya dövründə

orqanizmin maraqları böyrəküstü vəzin intensiv funksi-

yasını tələb edir ki, bu da qanda AKTH konsentrasiyasının

yüksəlməsini stimullaĢdırır.

Fiziki yüklənmələrə olan adaptasiya böyrəküstü vəz

toxumasının quruluĢ dəyiĢiklikləri ilə də müĢayiət edilir.

Bu kimi dəyiĢikliklər kortikoid hormonların sintezinin

artmasına səbəb olur. Qlükokortikoid hormonlar piroüzüm

turĢusunun yaranmasını sürətləndirən fermentləri fəallaĢ-

dırır və onun oksidləĢmə dövründə enerji materialı

qismində istifadəsini təmin edir. Eyni zamanda qaraciyərdə

qlikogenin resintez prosesləri də stimullaĢdırır. Qlükokorti-

koidlər hüceyrədə energetik prosesləri artırır, bioloji fəal

maddələri (histamin, heparin, serotonin və s.) azad edir ki,

bu da xarici təsirlərə qarĢı orqanizmin davamlılığını

tənzimləyir.

Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin hormonal

funksiyası əzələ iĢi zamanı bir müddət praktik olaraq

dəyiĢilmir. Böyük həcmli yüklənmə zamanı bu funksiya-

ların səfərbərliyi baĢ verir – 17 oksikortikosteroidlərin

sidikdə miqdarı artır. Qeyri-adekvat, kəskin yüklənmələr

funksiyanın gərginləĢməsinə səbəb ola bilər. Bu, funksional

ehtiyatların tükənməsini xəbərdar edən orqanizmin

özünəməxsus müdafiə reaksiyasıdır. Sistematik əzələ iĢi

zamanı böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin hormonlarının

sekresiyası qənaətliliyə uyğun tam Ģəkildə dəyiĢilir. Lakin

bu təzahürlər bir qədər spesifik olur, yəni hər zamanı

qənaətlilik əlamətləri qeydə alınmaya da bilər. Buna

baxmayaraq, mübahisə olunmaz fakt ondan ibarətdir ki,

80

həddən artıq gərginliklə müĢahidə olunmayan səmərəli

fiziki yüklənmələr böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin

hormonal funksiyalarının davamlılığının yüksəlməsinə

səbəb olur.

Böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin hormonlarının

hasilatının artması enerji istehsalının yüksəlməsini, qara-

ciyər və skelet əzələlərində qlikogenin səfərbərliyinin

sürətlənməsini təmin etmiĢ olur.

Adrenalin və onun sələfləri hətta fiziki yüklənmə

fəaliyyəti baĢlanmamıĢdan öncə adaptiv dəyiĢikliklərin

formalaĢmasını təmin edir. Ġdmançı startdan öncə keçirdiyi

həyəcan, eləcə də sərf etdiyi enerjini xatırlamaq kifayətdir.

Beləliklə, böyrəküstü vəzin hormonları fiziki

yüklənmə fəaliyyətinə qarĢı orqanizmin hüceyrə və

toxumalarının davamlılığının yüksəlməsinə yönəldilmiĢ

adaptiv reaksiyalar kompleksinin formalaĢmasını təmin

edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu kimi təqdirəlayiq

adaptiv effektlərə yalnız endogen hormonlar malikdir, yəni

kənardan yeridilən deyil, orqanizmin vəzilərinin məhsulları

aiddir. Ekzogen hormonların istifadəsi fizioloji mahiyyət

kəsb etmir. Digər bir məqam da məlumdur ki, ekzogen

steroid hormonları ciddi funksional pozuntularla nəticələnə

bilər. Qlükokortikoidlər iltihab əlehinə təsirlər göstərir,

orqanizmin immunoloji davamlılığını azaldır, sintezi

ləngitməklə, zülalların parçalanmasını sürətləndirir, eləcə

də psixi pozuntulara səbəb olur.

Fiziki yüklənmələrə adaptasiya prosesində böyrək-

üstü vəzin beyin və qabıq maddəsinin funksiyalarında

qarĢılıqlı tənzimin yeni əlaqələri əmələ gəlir. Belə ki,

böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin hormonu olan adrena-

linin hasilatının artımı zamanı, onun səfərbərlik rolunun

qarĢısını alan kortikosteroidlərin də yaranması yüksəlir.

81

BaĢqa cür desək, böyrəküstü vəzin beyin və qabıq

maddəsinin hormonlarının istehsalının dəyiĢikliklərinin

yüksəlmələrə uyğun optimal və adekvat Ģəraiti formalaĢır.

Böyrəküstü vəzin hormonal funksiyasının adekvat

dəyiĢikliklər dərəcəsi yaĢla da əlaqədardır. UĢaqlarda bu

kimi dəyiĢikliklər daha az adekvat və daha çox qabarıq

Ģəkildə olması ilə səciyyələnir. Stress qıcıqlandırıcıları,

yarıĢ Ģəraiti yaĢlılara nisbətən, uĢaq və yeniyetmələrdə daha

gözəçarpan dəyiĢikliklərə səbəb olur. Eyni təqvim, lakin

fərqli bioloji yaĢa malik olan yeniyetmələrdə eyni fiziki

yüklənmələr zamanı böyrəküstü vəz funksiyalarının fərqli

göstəriciləri təzahür olunur. Cinsi yetiĢkənlik tempinin

ləngiməsi fiziki fəaliyət zamanı böyrəküstü vəzin daha az

səfərbərliyinə gətirib çıxarır. Böyrəküstü vəz fəaliyyətini

aktivləĢdirən fiziki yüklənmə, əksinə qalxanabənzər vəz

funksiyalarını məhdudlaĢdırır. QarĢıda duran məĢqin

fonunda onun aktivliyi yüksəlir. Əzələ yüklənmələri

zamanı hipofizin qanodotrop hormonunun sekresiyasının

enməsinə baxmayaraq, digər trop hormonlarının (AKTH,

tireotrop hormon, samototropin) sintezi yüksəlir.

Cinsi vəzilərin endokrin funksiyası. Cinsi vəzilərin

daxili sekretor funksiyası uĢaq və yeniyetmələr üçün

adekvat olan fiziki yüklənmələrlə stimullaĢdırılır. Həddən

artıq yorucu böyük yüklənmələr cinsi hormonların hasila-

tının məhdudlaĢdırılmasına səbəb olur, cinsi yetiĢkənliyi

ləngidir. Əgər gərgin fiziki yüklənmələr pubertat dövr

baĢlanmamıĢdan öncə icra edilirsə, həmin halda bu, daha

aydın formada müĢahidə edilir. 15 – 16 yaĢlı qızlarda

yüksək hərəki aktivlik cinsi inkiĢafın tormozlanması,

menstrial funksiyaların anomaliyaları ilə müĢayiət olunur.

Menstruasiya dövründə sürət xarakterli gərgin fiziki

82

yüklənmələr iĢgüzarlığın azalmasına, funksional vəziyyətin

pisləĢməsinə, menstrual tsiklin pozuntularına gətirib çıxara

bilər.

Ġdmanla məĢğul olmağa kiçik yaĢlarında baĢlamıĢ

qızlarda normal menstruasiya və ovulyasiya tsiklinin

formalaĢması tez yekunlaĢır. Lakin həddindən artıq əzələ

gərginliyi, tez-tez olan yarıĢ yüklənmələri cinsi yetiĢkənliyi

ləngitməklə, əlalxüsus ilk aylarda ovarial-menstruial

dövrün ritmikliyinin pozuntuları ilə nəticələnə bilər.

Pubertat dövrdə olan intensiv fiziki yüklənmələr oğlanlarda

olduğu kimi, qızlarda da androgen inkretor funksiyasının

Ģiddətlənməsinə səbəb ola bilər. Bunun nəticəsində

yeniyetmə qızlarda maskulinizasiyanın (kiĢi əlamətlərinin,

xüsusiyyətlərinin meydana çıxması) müĢahidə edilməsi

labüddür. Məhz buna görə də yeniyetmə orqanizminin

həyat fəaliyyəti sistemində baĢ verən adaptiv dəyiĢiklikləri

qiymətləndirən zaman, androgen hormonal funksiyalarının

intensivliyini diqqətdə saxlamaq zəruridir. Sidiklə andro-

genlərin ifrazının çoxalması yüklənmənin azaldılması və ya

onun keyfiyyət xüsusiyyətlərinin dəyiĢilməsi barədə olan

siqnal rolunu oynayır.

Mədəaltı və qalxanabənzər vəzin hormonal

funksiyası. Qısa müddətli əzələ iĢi mədəaltı vəzin inkretor

funksiyasının səfərbərliyi ilə müĢayiət olunur. Bu zaman

qanda insulinin miqdarı artır. Uzun yorucu yüklənmələr

insulinin yaranmasının azalmasına səbəb olur. Bunun

nəticəsində orqanizm enerji əldə etməyin yeni mənbələrinə

yönəlir: yağların oksidləĢmə prosesləri səfərbər edilir.

Mədəaltı vəz funksiyasının daha geniĢ yayılmıĢ pozuntu-

larından biri – diabetin qarĢısının alınmasında fiziki təmrin-

lərin rolu hələ də kifayət qədər öyrənilməmiĢdir. Lakin, bir

83

məqam aydındır ki, həddən artıq fiziki yüklənmələr onun

inkretor aparatının ifrat gərginləĢməsinə gətirib çıxarır.

Mədəaltı vəz hipotalamus – hipofiz – böyrəküstü vəz

sistemi tərəfindən mürəkkəb nəzarət altında yerləĢir.

Böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin funksiyasının ifrat

gərginləĢməsi zamanı onun inkretor aparatının funksiyası

zəifləyir. Böyrəküstü vəzlər ilk zərbəni öz üzərinə götür-

məklə, bir növ mədəaltı vəzi mühafizə edir. Lakin növbəti

hadisələrin xarakteri fiziki yüklənmələrə qarĢı endokrin

tənzimin bütün sisteminin davamlılığından asılıdır. BaĢqa

cür desək, yüklənmənin səmərəlilik əmsalı inkretor aparatın

adaptasiya ehtiyatları ilə müəyyən olunur ki, bu da fiziki

təmrinlərlə sistematik məĢğuliyyət zamanı tədricən

toplanır.

Fiziki yüklənmələrə olan adaptasiya qalxanabənzər

vəzin hormonal aktivliyindən də əhəmiyyətli dərəcədə

asılıdır. Tiroksin və triyodtironinin hasilatının artımı əzələ

iĢinin icrasının enerji sərfiyyatını Ģiddətləndirir. Bu zaman

kəskin yorulma və ifrat məĢqlilik imkanları yüksəlir. Eyni

zamanda idmançılarda qalxanabənzər vəzin yüksək aktiv-

liyi sakitlik zamanı plastik proseslərin sürətlənməsini təmin

edir.

Əzələ iĢi prosesində qalxanabənzər və böyrəküstü

vəz funksiyaları arasında qarĢılıqlı nəzarətin mürəkkəb

əlaqəsi təĢəkkül tapır. Kortikosteroidlərin yaranmasının

sürətlənməsi tireoid funksiyasını sıxıĢdırır. Bir halda ki,

fiziki yüklənmə ilk növbədə böyrəküstü vəzin funksiya-

larını səfərbər edir, onda tireoid hormonların hasilatının

sıxıĢdırılması bioloji əsaslı reaksiya hesab edilir. Əks halda

funksiyaların ikiqat səfərbərliyi (həm hipertireoz, həm də

böyrəküstü vəz hormonlarının artması) orqanizmin ener-

84

getik resurslarının çox sürətli tükənməsinə gətirib çıxara

bilər.

Mütəmadi əzələ fəaliyyəti orqanizmin endokrin

aparatında adaptiv dəyiĢikliklərə səbəb olur. Yekun

nəticədə bu kimi dəyiĢikliklər məĢq yüklərinin gərginliyi

kimi bu və ya digər stress agentlərinin fəaliyyətini

yüngülləĢdirir.

85

D Ö R D Ü N C Ü F Ə S Ġ L

MƏŞQLİLİK FİZİKİ YÜKLƏNMƏLƏRƏ

ADAPTASİYANIN SPESİFİK FORMASI KİMİ.

MƏŞQLİLİYİN İNKİŞAFININ YAŞ

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

4.1 MəĢq prosesində adaptiv dəyiĢikliklərin spesifikliyi

Məşqliliyin fizioloji mexanizmləri. MəĢqliliyin inki-

Ģafının əsasında təcili və uzunmüddətli adaptasiya mexa-

nizmləri dayanır. Təcili adaptasiya üçün səciyyəvi nümunə-

lərdən biri də startqabağı reaksiyalar hesab edilir. Onun

üçün xarakterik olan sinir proseslərinin qüvvəsinin, əzələ

Ģiddətinin konsentrasiyasının artımı, xarici qıcıqlandırıcı-

lara qarĢı coĢqun cavab – qarĢıda dayanan idman mübarizə-

sinə təcili uyğunlaĢma elementləridir.

Təcili adaptasiya mexanizmləri anadangəlmə, irsiy-

yətdən asılı hesab olunur. Təcili adaptasiyanın təzahür

edilməsində sinir sisteminin tipoliji xüsusiyyətləri də

mühüm rol oynayır. Məhz buna görə də bir idmançıda start

vəziyyəti qarĢıdakı iĢə yüksək hazırlıq vəziyyətilə müĢayiət

olunur, digərində isə apatiya və ya kəskin oyanıcıqlıqla

keçir. Baxmayaraq ki, təcili adaptasiyanın əsasında hazır

mexanizmlər dayanır, adaptasiya olunmaq zəruriyyəti

yaranan böhran vəziyyəti baĢlamamıĢdan öncə, onlar özünü

kifayət dərəcədə göstərə bilmir.

Təcili adaptasiya prosesi stress reaksiyanın tipinə

görə həyata keçir. Bu halda fizioloji funksiyaların

maksimal səfərbərliyi katexolaminlər və kortikosteroidlərin

artıq ifrazı hesabına baĢ verir. Təbii ki, bu tip adaptasiya

idman nəticələrinin artımını təmin edə bilməz. Təkamül

86

nəticəsində proqramlaĢdırılmıĢ bu kimi reaksiyaya, həyati

göstəricilərə görə orqanizmin böhran vəziyyətindən çıxma-

sının müvəqqəti tədbiri kimi baxılır (məsələn, hücum

zamanı aqressiv davranıĢ reaksiyası, məĢqliliyin kifayət

etməyən səviyyəsində hüdud sürətlə qaçıĢ).

Katexolaminlər, qlükokortikoidlər və digər hormon-

ların hasilatının yüksəlməsi izsiz ötüb keçmir. Onlar yeni

zülali strukturun sintezinə səbəb olur, yəni uzunmüddətli

adaptasiya üçün müvafiq iz qoyurlar.

Dinamik xarakterli iĢə uzunmüddətli adaptasiya

zamanı kompensasiyaedici dəyiĢikliklər əsas etibarilə

yüksək qanaxınını təmin edə biləcək kapilyar Ģəbəkəsinin

həcminin artımına yönəlir. Belə ki, yaxĢı məĢq keçmiĢ

qaçıĢçılarda – sprinterlərdə skelet əzələlərində kapilyar

Ģəbəkəsinin sıxlığı 1 mm3-da təxminən 500 kapilyar, məĢq

etməmiĢ Ģəxslərdə isə 300 – 350 kapilyar təĢkil edir.

Əzələlərdə kapilyar Ģəbəkəsinin sıxlığının artımı ilə

paralel Ģəkildə adətən mitoxondrilərin miqdarı yüksəlir ki,

bunun da nəticəsində oksidləĢmə prosesləri sürətlənir.

Əzələ iĢinin müddətini limitləĢdirən əsas amillərdən biri –

süd turĢusu daha az formalaĢır.

Müasir idmanda olan fiziki yüklənmələr o qədər

yüksəkdir ki, bu Ģəraitdə orqanizmin normal fəaliyyətini

təmin etməkdən ötrü çox zaman anadangəlmə adaptiv

mexanizmlər kifayət etməyə bilər. Yalnız adaptasiyaya

cavabdeh olan funksional sistemlərin fizioloji Ģiddətini

artıran xüsusi məĢqlər, idmançıya yüksək intensivlikli və

böyük həcmli fiziki yüklənmələrin öhdəsindən gəlməyə

imkan verir.

Uzunmüddətli fiziki yüklənmələr zamanı yağ müba-

diləsi fəallaĢır. Yağları parçalayan fermentlərin aktivliyi

yüksəlir. Bunun nəticəsində qanda lipoproteinlərin konsen-

87

trasiyası çox aĢağı həddə azalır. Ġnsanın imkanlarının son

həddində olan fiziki yüklənmələr, zülal mübadiləsinin ciddi

dəyiĢiklikləri ilə müĢayiət olunmaqla, sinir və psixi, eləcə

də yaddaĢ pozuntularına gətirib çıxara bilər.

Gərgin əzələ iĢi zamanı orqanizmdə fiziki yüklən-

mələrə psixoemosional stress də qoĢula bilər. Bu zaman

daha çox təzahür edilən katabolik proseslər bərpa dövründə

anabolizmin Ģiddətlənməsinə səbəb olur. Anabolik faza

katabolikə nisbətən daha uzunmüddətliyi ilə seçilir. Bu

zaman tireoid hormonların yüksək sekresiyasının müĢahidə

olunması, hüceyrənin membran strukturunun biosintezini,

skelet əzələlərinin və ürəyin mitoxondrial aparatını aktiv-

ləĢdirən induktor kimi təqdim edilir.

Uzunmüddətli adaptasion dəyiĢikliklər orqanizmin

ətraf mühitin qeyri-adi Ģəraitinə uyğunlaĢmasını təmin edir.

Elmi-texniki tərəqqi dövründə beynin funksiyalarının

intensivləĢdirilməsi və ya hərəki aktivliyin çatıĢmazlığın-

dan törənən risk faktorlarına qarĢı davamlılığın yüksəlməsi

genetik proqrama malik deyil. Məhz buna görə də

hipodinamiyanın qarĢısını almaqdan ötrü bütün mümkün

üsullardan (səhər gimnastikası, dərsdən kənar bədən

tərbiyəsi və idman məĢğələləri və s.) mütəmadi istifadə

etməyi çox israrla uĢaqlarda vərdiĢ etdirmək lazımdır.

Bioloji aktiv maddələr, əlalxüsus adaptogenlərin

(jen-Ģen, eleuterok, pautokrin, kitay limonu və s.) kömək-

liyi ilə adaptasiya imkanları geniĢlənir. Onlar sakitlik

zamanı sağlam orqanizmə gözəçarpan təsirlər göstərmə-

məsinə baxmayaraq, fiziki gərginliklər, ifrat məĢqlilik və

ya zədələyici faktorların təsirilə əlaqədar olan xəstəliklər

zamanı onlar tam Ģəkildə öz adaptasiya xüsusiyyətlərini

reallaĢdırırlar. Bu adaptiv effektin əsasını uzunmüddətli

88

adaptasiya üçün Ģəraitin formalaĢması (zülalların biosin-

tezi, ferment sisteminin fəallığının yüksəlməsi) təĢkil edir.

Adaptasiyanın struktur Ģəraiti funksionaldan fərqli

olaraq, hər dəfə yenidən təĢkil olunmalıdır. Canlının öz

təbiətində ehtiyat struktur, yəni funksional baxımdan

yüklənməmiĢ özünəməxsus ehtiyat hissələri nəzərdə tutul-

mayıb. Doğrudur, adaptasiyanın ifrat morfoloji əsaslarının

formalaĢmasından sonra bu kimi strukturlar (məsələn,

hipertrofiya olunmuĢ əzələlər) funksional baxımdan

yüklənməyə bilər və bunun nəticəsində yaranmıĢ tənzim

forması pozulur. Bu tipli disfunksiyalar, belə demək

mümkünsə, böyük idmandan uzaqlaĢmaqla hərəki aktivliyi

məhdudlaĢdırılmıĢ idmançılarda müĢahidə olunur. Fiziki

yüklənmələrin kəskin məhdudlaĢdırılmasına baxmayaraq,

vərdiĢ edilmiĢ qida rasionu onlarda piylənmə, mübadilə

proseslərinin normal gediĢinin pozuntularına, eləcə də ürək,

damar və digər orqanların fəaliyyətində bir sıra problemlərə

səbəb ola bilər.

Fəaliyyətdə olan orqanın kütləsinin artması

(hipertrofiya) – tədrici inkiĢaf istiqamətli struktur dəyiĢik-

likləridir. Aldadıcı hipertrofiyadan (aralıq, fəaliyyətsiz

toxumaların böyüməsi) fərqli olaraq, həqiq hipertrofiya

spesifik hüceyrə elementlərinin kütlə və həcminin artımı ilə

xarakterizə edilir. Hipertrofiya olunmuĢ hüceyrələr digəri-

lərindən yalnız kütləsi ilə deyil, eləcə də daxili strukturuna

görə fərqlənir: nüvə böyüyür, onun üzərində çoxsaylı

çıxıntılar formalaĢır ki, bununla da sitoplazma ilə əlaqə

sahəsi artır. Bəzi idmançılarda ürək adi vəziyyətdən 2 – 3

dəfə böyük olur. Belə ki, 50 ilə yaxın qaçıĢ cığırlarından

çıxmayan, amerikalı yüngül atlet Demarın ürəyi adi

ölçülərdən 3 dəfə artıq olmuĢdur.

89

Ürək və skelet əzələlərinin təqəllüs aparatının struk-

tur dəyiĢikliklərinin əsasını yalnız icraedici üzvlərdə deyil,

eləcə də hərəki neyronlarda, yəni təqəllüs funksiyasının

tənzimi aparatında nuklein turĢuları və zülalların sintezinin

aktivləĢməsi təĢkil edir.

Zülalların biosintezinin Ģiddətlənməsi mitoxondrilə-

rin miqdarının çoxalması və mübadiləsini stimullaĢdıran

bioloji aktiv maddələr üçün hüceyrə membranının keçirici-

liyinin yüksəlməsinin nəticəsi hesab oluna bilər.

Adaptiv dəyiĢikliklər spesifikdir və məĢq olunan

təsirlərin xarakteri ilə müəyyən olunur. Belə ki, qüvvə və

sürət-qüvvə yönümlü yüklənmələr zamanı əzələ liflərinin

fizioloji en kəsiyi böyüyür, yeni fermentlər əmələ gəlir,

enerji substratları (qlikogen, fosfogenlər) toplanır. “Partla-

yıcı” xarakterli iĢlər zamanı ilk növbədə sürətli əzələ lifləri

hipertrofiya olunur. Onlarda ATF-aza aktivliyi və təqəllüs

elementlərinə Ca++

nəqledici sistemin Ģiddəti yüksəlir. Bu

zaman sürətsiz liflərdə də metabolizm fərqli Ģəkildə təzahür

olunur: onlarda ATF-in resintezinin anaerob mexanizmləri

fəallaĢır. Dözümlülük tipli iĢlərdə iĢçi hipertrofiya Ģəklində

olan adaptasiya zəif biruzə verilir, struktur dəyiĢiklikləri

əsas etibarilə mitoxondrilərin sayının artımı ilə yekunlaĢır.

Məşqliliyin genetik şərtləri. MəĢq prosesində sistem

və orqanların funksional xüsusiyyətlərinin tədrici inkiĢafa

doğru dəyiĢilmə imkanları – məĢqlilik anadangəlmə,

genetik əsasa malikdir. Bütün bunlara skelet əzələlərində

sürətli və sürətsiz liflərin nisbəti, OMS səviyyəsi, sakitlik

zamanı ürək ritmi və arterial təzyiq, hipoksiyaya davamlılıq

və s. aid ola bilər. Genetik əlamətlər dözümlülük, sürət və

sürət-qüvvə yönümlü fiziki yüklənmələrə adaptasiya

tempini müəyyən edir. Uzunmüddətli və gərgin məĢqlərə

90

baxmayaraq, aĢağı məĢqlilik səviyyəsində idman ustalığı,

bir qayda olaraq yüksək səviyyələrə çatmır.

MəĢqlilik yalnız ixtisaslaĢdırılmıĢ məĢq prosesində

daha əhatəli formada təzahür edilə bilər. Ġdmanla məĢğul

olmayan Ģəxslərdə fiziki yüklənmə zamanı əsas limitləĢ-

dirici faktorlar enerji mübadiləsinin intensivləĢdirilməsi,

iĢləyən əzələlərə oksigen nəqli ilə əlaqədar olan orqanizmin

imkanları hesab olunur. Bu imkanlar məĢq olunan təsirlərin

altına çox asanlıqla düĢürlər. Hal-hazırda vacib həyat

fəaliyyəti sistemlərinin məĢqolunma hüdudları barədə olan

təsəvvürlərimiz əhəmiyyətli dərəcədə geniĢlənmiĢdir. Bunu

həm yüksək dərəcəli idmançıların fiziki yüklərinin maksi-

mal həcmlərini planlaĢdıran zaman, həm də ilkin hazırlıq

dövrünü məĢq etməyən Ģəxslərdə təĢkil edən zaman nəzərə

almaq lazımdır.

Məşqlilik və idman forması. Ġdman forması –

maksimal nəticələrə nail olmaqdan ötrü idmançıların

optimal hazırlıq vəziyyətidir ki, bu da məĢqliliyin

inkiĢafının pik dərəcəsini özündə əks etdirir. Orqanizmin

optimal hazırlığı ayrı-ayrı orqan və sistemlərin yüksək

funksional imkanlarını, fizioloji proseslərin mükəmməl

koordinasiyası, xarici və daxili mühitin arzuolunmaz

faktorlarına, təsirlərinə qarĢı davamlılıq, funksiyaların

intensivləĢmə imkanları, möhkəmlənmiĢ hərəki vərdiĢlər,

yüksək texniki və taktiki ustalıq ilə xarakterizə olunur. ĠĢə

giriĢmə və bərpa proseslərinin sürətlənməsi, hərəkət aparatı

və daxili orqanların funksiyalarının yüksək dərəcəli qarĢı-

lıqlı əlaqəli uyğunluğunun təzahürü hesab edilir.

Ġdman forması kinestezik analizatorun (üzgüçülərin

“su hissiyatı”, xizəksürənlərin “qar hissiyatı”) funksiyala-

rının fizioloji dəyiĢiklikləri ilə sıx bağlı olan xüsusi psixo-

91

loji fonla da xarakterizə olunur. Ġdman forması vəziyyə-

tində emosional hal üzərində olan süurlu nəzarətin rolu

yüksəlir. Hərəki, vegetativ, psixoloji fəaliyyət sahəsində

olan bu qədər geniĢ və mürəkkəb kompleks dəyiĢikliklər

tədricən formalaĢır.

Anaerob yönümlü spesifik yüklərin tətbiqi zamanı

məĢq effekti təxminən 2 – 2.5 aydan sonra müĢahidə

olunur. Aerob enerji mənbələri ilə təmin edilən əzələ

fəaliyyəti növlərində 3 – 4 aydan sonra məĢqlilik əhəmiy-

yətli dərəcədə yüksəlir. Optimal idman formasına çatma

müddəti 5 – 6 ay təĢkil edir. Bu müddət həmçinin illik

məĢq dövründə hazırlıq mərhələsinin davametmə zamanını

özündə əks etdirir.

Orqanizmin funksional imkanlarının ümumi səviy-

yəsinin artımı və tədricən inkiĢaf edən morfoloji dəyiĢik-

liklər idman formasına yetiĢməyin əsas fizioloji Ģərtləri

sayılır. Orqanizmin ayrı-ayrı sistemlərinin optimal funksi-

onal hazırlığı hər zaman eyni vaxtda baĢ vermir. Fiziki iĢ

qabiliyyəti öz inkiĢafında texniki və taktiki hazırlığı keçə

bilər və ya əksinə.

Ġdman formasının nisbi sakitlik mərhələsi üçün

növbəti bioloji dəyiĢikliklər tempinin azalması xarakte-

rikdir. Yüksək idman nəticələrinin artım tendensiyası bu

mərhələnin xarici təzahürlərindəndir. Ġdman formasının

saxlanılma müddəti 2 – 3 aydan 4 – 5.5 ay hüdudlarında

dəyiĢir. MəĢqin dayandırılması əldə olunanların nisbətən

tez itirilməsinə gətirib çıxarır: artıq 3 – 6 aydan sonra fiziki

hazırlıq çıxıĢ vəziyyətindəki səviyyəyə enir.

Bu proses əlalxüsus ilk 10 – 15 gündə daha sürətli

gedir. Yüksək xüsusi iĢgüzarlıq, potensial idman uğurları

hissiyatının kəskinliyi artıq ilk 1.5 – 2 həftədə itirilir.

92

4.2 MəĢqliliyin diaqnoztikası

Nisbi əzələ sakitliyi vəziyyətində məşqliliyin təzahür

olunması. MəĢq və hətta yarıĢ yüklənmələrinin icrasında

idmançıların potensial imkanları barədə (müəyyən dərəcə-

də) fikir yürütmək üçün həm nisbi əzələ sakitliyi, həm də

iĢgüzarlığı proqnozlaĢdırmağa imkan verən dozalaĢdırılmıĢ

yüklərdən sonra (məsələn, ÜVS-nin 170 vurğu/dəq həddin-

də iĢin Ģiddəti ilə xarakterizə olunan PWC170 testi) fizioloji

funksiyaların göstəricilərinə istinad etmək gərəkdir.

Nisbi əzələ sakitliyi vəziyyətində yüksək səviyyəli

məĢqlilik funksional və struktur dəyiĢikliklərlə xarakterizə

olunmaqla, fizioloji funksiyaların artan qənaətliliyini, məĢq

və yarıĢ yüklərinin icrasında orqanizmin potensial imkan-

larının yüksəlməsini özündə əks etdirir.

Daha gözəçarpan struktur dəyiĢiklikləri dayaq-

hərəkət aparatı, həmçinin ürək-damar və tənəffüs sistem-

lərində müĢahidə olunur. Sümük toxumasında morfoloji

dəyiĢikliklər baĢ verməklə, sümüklərin mexaniki möhkəm-

liyi yüksəlir (onların en kəsik ölçüləri artır, əzələlərin daha

yaxĢı bağlanmasından ötrü kələ-kötür və çıxıntılı olurlar).

Skelet əzələləri mütəmadi təmrinlər nəticəsində

hipertrofiya olunur. Bu zaman onların qidalanması və

təqəllüs funksiyası yaxĢılaĢır. Vahid əzələ kütləsinə düĢən

kapilyarların miqdarı çoxalır. Əzələlərdə enerji maddələri

ehtiyatları – qlikogen, KrF toplanır. MəĢq etməyən Ģəxslər-

lə müqayisədə mioqlobinin miqdarı 2.0 – 2.5 dəfə artır.

Bütün bunların sayəsində skelet əzələlərində aerob müba-

dilə imkanları yaxĢılaĢır.

Təqəllüs aparatının funksional xüsusiyyətlərinin

dəyiĢilmələrinə məĢq yüklənmələrinin hansı yönümlü

olması da təsir göstərir. Sürət və sürət-qüvvə yüklənmələri

93

sinir-əzələ aparatının labilliyinin yüksəlməsini, skelet

əzələlərinin maksimal gərginləĢməsi və tam boĢalmasını

təmin edir. Dözümlülüyün inkiĢafına yönəlmiĢ məĢqlər

aerob enerji mübadiləsi proseslərini optimallaĢdırır. Xüsusi

dözümlülüyün inkiĢafı üçün olan məĢq yüklənmələri isə

daha çox gərginlik düĢən əzələlərin regional qan axınının

yaxĢılaĢmasına zəmin yaradır. Nisbi əzələ sakitliyi

vəziyyətində olan idmançılarda enerji mübadiləsi bir qayda

olaraq, standart hədlər çərçivəsində təcəssüm olunur.

Ürək-damar və tənəffüs sistemi funksiyaları göstəri-

cilərində məĢqin qənaətlilik effekti açıq-aĢkar gözə çarpır.

Parasimpatik təsirlərin Ģiddətlənməsi nəticəsində nəbz və

tənəffüs daha az olur, qanın vurğu və dəqiqəlik həcmi

düĢür, arterial təzyiqin azalma tendensiyası müĢahidə

edilir. Böyük əksəriyyət hallarda idmançıların ürək əzələsi

hipertrofiya olunur. Onlarda ürəyin kütləsi 400 – 500 qr,

qanın vurğu həcmi 900 – 1400 sm3-ə kimi yüksəlir ki, bu

da məĢq etməmiĢ sağlam Ģəxslərin göstəricilərindən kifayət

qədər çoxdur.

Ürəyin təqəllüs funksiyası üçün miokardın nisbi

hipodinamiyası səciyyəvidir: nisbi əzələ sakitliyi vəziy-

yətində ürək atmasının Ģiddəti azalır və qanın postsistolik

həcmi çoxalır. Nisbi hipoksiyaya səbəb ola bilən mütəmadi

əzələ fəaliyyəti eritrositlərin miqdarı və qanın hemoqlobin

tərkibinin yüksəlməsi ilə müĢayiət edilir. Sentrifuqada

çökdürülmədən sonra eritrositlərin həcmi (hematokrit)

məĢq etməmiĢ kiĢilərdə 0.45 – 0.57, qadınlarda isə qanın

ümumi həcminin 0.40 – 0.42 vahidini təĢkil edir.

Yüksək səviyyəli məĢqliliyə malik idmançılarda

MSS-in vəziyyəti somatik və vegetativ funksiyaların

tənzimləyici təsirlərinin yüksək nizamı, cari informasiyanın

təcili iĢlənməsində analizatorların mərkəzi üzvlərinin geniĢ

94

imkanları ilə xarakterizə olunur. Bu idmançılar üçün hərəki

reflekslərin gizli dövrünün azalması, görmə analizatorunun

oyanıcıqlıq hüdudlarının zəif artımı səciyyəvidir. Mütə-

madi məĢq daxili tormozlanma proseslərinin Ģiddətlənmə-

sinə, eləcə də mürəkkəb hərəki reflekslərin daha tez

formalaĢmasına gətirib çıxarır.

Əzələ işi zamanı məşqliliyin təzahür olunması.

MəĢqliliyin ilkin mərhələsi iradi hərəkətlərin idarə olunma-

sının funksional sistem elementlərinin yaranması ilə xarak-

terizə olunur. MəĢqlilik səviyyəsinin artımı ilə əlaqədar

olaraq, vegetativ elementlər bu sistemdə daha əhəmiyyətli

rol oynamağa baĢlayır. Vegetativ reaksiyalar nizama salın-

maqla, orqanizmin tələbatını adekvat formada əks etdi-

rirlər. Hormonal sistemin daha qənaətli fəaliyyəti və hədəf

toxumaların həssaslıq hüdudlarının azalması bu qanunauy-

ğunluğun əsas əlamətlərindən sayılır. Belə ki, artıq

məĢqliliyin inkiĢafının ilkin mərhələlərində ürək əzələsinin

adrenalinə qarĢı həssaslığı artır. Nəticə etibarilə, bu hormo-

nun sekresiyasındakı cüzi dəyiĢikliklər təqəllüs funksiya-

sının Ģiddətlənməsi baxımından ürəyi hazır vəziyyətə

gətirir.

Gərgin əzələ iĢi zamanı olan fizioloji reaksiyalar

spesifik məĢq yüklərinin struktur və funksional adaptiv

dəyiĢikliklərinə müvafiq Ģəkildə müəyyən olunur. Bu

uyğunluq əsas etibarilə yüklənmə fəaliyyətinə həssaslığın

azlması ilə təzahür edilir. Lakin məĢq spesifik təmrinlərə

qarĢı həssaslığın gərginləĢməsi ilə də müĢayiət oluna bilər

(məsələn, gimnastikada mürəkkəb koordinasiyalı hərəkət-

lərdə, suya tullanmada, akrobatikada, fiqurlu konkisür-

mədə).

95

Fizioloji funksiyaların hüdud gərginliyinə səbəb olan

fiziki iĢlərə adaptasiya, onlara qarĢı həssaslığın azalması ilə

deyil, iĢin təkrar icrası zamanı orqanizmin ehtiyatlarının

maksimal səfərbərlik imkanlarının yüksəlməsi ilə müĢayiət

edilir. UyğunlaĢdırıcı reaksiyaların çərçivəsi fizioloji funk-

siyaların emosional tənzimi hesabına əhəmiyyətli dərəcədə

geniĢlənir. Vacib adaptasiya tənzimləyiciləri sırasına

müsbət nəticələrə nail olmağın təfəkkür mexanizmi də

qoĢulur.

Ġdmançı məĢqliliyinin ümumiləĢdirilmiĢ xüsusiyyəti

orqanizmin enerji məhsuldarlığı, yəni gərgin əzələ iĢinin

özünü kifayət səviyyədə olan enerji ilə təmin etmə

imkanları hesab edilir. Həmçinin, bu Ģəraitdə orqanizmin

bütün funksional sistemləri nisbi sabitliyini qoruyub

saxlamalıdır, yəni fizioloji dəyiĢiklikləri həyat fəaliyyətini

patoloji pozuntularından ayıran həddən keçməməlidir.

YaxĢı məĢq etmiĢ idmançıların qanında insulinin miqdarı

azalır. Bu zaman qaraciyərdə karbohidratlardan lipidlərin

sintezi azalır. Lipidlər enerji mübadiləsinə cəlb olunurlar.

Qanda insulinin qatılığının azalmasına baxmayaraq, əzələ-

lərdə qlikogen sintezi azalmır, belə ki, onların insulinə

qarĢı həssaslığı artır.

Böyrəküstü vəzin tənzimi funksiyası olan hipofizar –

adrenokortikotrop sistemi yüklənmələr qarĢı daha dayanıqlı

olur. Bununla yanaĢı böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin

hipertrofiyası baĢ verir. Hipofizin samototrop hormonunun

sekresiyası artmaqla, ilk növbədə skelet əzələlərinin, eləcə

də toxuma və orqanların böyümə və inkiĢafının aktivləĢ-

məsi ilə nəticələnir.

Skelet əzələlərinin təqəllüs aparatının artım Ģiddə-

tinin aparıcı mexanizmləri miofibrillərin sürətli böyüməsi

və təqəllüs aktivliyinin neyro-humoral tənziminin təkmil-

96

ləĢməsi sayılır. Əzələ fəaliyyəti üçün enerjinin əsas təda-

rükçüsü ATF hesab edilir. əzələ və digər orqanlarda onun

miqdarı bir o qədər də çox deyil, belə ki, o, yağlar və

karbohidratlar kimi ehtiyat halında toplanmır. Buna görə də

orqanizmin maksimal enerji məhsuldarlığı ATF-in resintez

sürətinin artımı, yəni öz sələfləri ADF və AMF-dən bərpası

ilə əlaqədardır.

ATF-in resintezi müxtəlif yollarla həyata keçirilir ki,

bunlardan da ən baĢlıcası aerobdur. Bu zaman ATF-in

bərpası O2-nin iĢtirakı ilə olan oksidləĢmə proseslərinin

enerjisi hesabına baĢ verir. Hüdud fiziki yüklənmələr

zamanı oksigen sərfiyyatının həcminə, yəni OMS-yə görə

orqanizmin anaerob iĢgüzarlığı barədə fikir yürütmək olar.

Ġntensiv dinamik iĢlərə dözümlülüklə müəyyən olunan

idman növlərindəki (orta məsafələrə qaçıĢ, üzgüçülük,

xizək yarıĢı və s.) nəticələrlə bu göstəricinin qarĢılıqlı

əlaqəsi yarım əsr bundan əvvəl müəyyən olunmuĢdur

(Hermansen, Andersen 1965; Astrand 1967 və digəriləri).

O dövrün məĢhur idmançılarında OMS 75 – 80

ml/dəq/kq təĢkil edirdi. Məsələn, tanınmıĢ xizəkçi Ern-

berqdə OMS 80 ml/dəq/kq-a bərabər idi. Belə ki, hal-

hazırki dünyanın ən yaxĢı idmançılarında OMS praktik

olaraq dəyiĢməmiĢdir. Lakin idman nəticələri əhəmiyyətli

dərəcədə yüksəlmiĢdir. Belə güman etmək olar ki, idman

məĢqinin müasir sistemində məĢq yükləri və bərpa vasitə-

lərinin böyük həcmi iĢləyən əzələlərdə oksigenin daha

səmərəli istifadəsinə zəmin yaradır.

Maksimal anaerob iĢgüzarlığı xarakterizə edən

göstəricilərdən biri də O2 borcu hesab edilir. Yüksək

səviyyəli idmançılarda onun hüdud göstəriciləri 20 – 23 l

(250-300 ml/kq) təĢkil edir. Ġdmanla məĢğul olmayanlarda

isə O2 borcu adətən 6 – 7 litri keçmir. Bu göstəricinin

97

hüdud rəqəmlərinə görə, məsələn orta məsafəyə qaçan

idmançıların potensial nəticələri barədə fikir yürütmək olar.

Oksigen çatıĢmazlığına olan davamlılıq genetik cəhətdən

proqramlaĢdırılmıĢdır, həmçinin onun sinir sisteminin

qüvvəsi ilə yüksək bağlılığı da qeyd edilir.

Orqanizmin enerji istehsalını səciyyələndirən maksi-

mal göstəricilərlə yanaĢı, idmançıların məĢqlilik səviyyə-

sini qiymətləndirən zaman iĢin icrasında enerji sərfiyya-

tının qənaətliliyi də nəzərə alınır. Belə ki, qaçıĢ texnikasını

mükəmməl qavramıĢ yüksək dərəcəli konkisürənlər, eyni

iĢin icrası zamanı yeni baĢlayan idmançılara nisbətən,

gözəçarpan qənaətlilik nümayiĢ etdirməklə, enerjini 25 –

40% az sərf edirlər. Dərəcəli idmançıların fizioloji

funksiyalarının dəyiĢiklik hüdudları o qədər də yüksək

olmur.

Zəif Ģiddətli standart iĢlərin icrası zamanı qənaət-

liyin artım effekti gənc idmançılarda aĢkar Ģəkildə biruzə

verilir.

MəĢqliliyin artımı əzələ fəaliyyətinin qənaətlilik

rejim diapazonunun mütəmadi geniĢlənməsi ilə müĢayiət

olunur. Yüksək dərəcəli idmançı intensiv iĢi də funksional

ehtiyatların nisbətən az səfərbərliyi ilə icra edir. Belə ki,

anaerob hədd, yəni qlikolitik enerji tənimatının daha

gözəçarpan qənaətliliyi, idmançılarda, məĢq etməmiĢ Ģəxs-

lərə nisbətən yüksək olur. Xizək sürən idman ustalarında o,

OMS-nin 80 – 85% göstəricisinə qədər qalxa bilir. MəĢq

etməmiĢ sağlam kiĢilərdə isə anaerob ehtiyatlar artıq OMS-

nin 50 – 60%-nə bərabər oksigen sərfiyyatında iĢə

qoĢulurlar.

Eyni standart fiziki yüklərin icrasından sonra

idmançılarda iĢ qabiliyyətinin bərpası məĢq etməmiĢ Ģəxs-

lərə nisbətən daha tez baĢ verir. MəĢqliliyin artımı hərəki

98

vərdiĢin hərəki və vegetativ komponentlərinin nisbətinin

optimallaĢması ilə də müĢahidə edilir. Belə ki, yüksək

dərəcəli qaçıĢçılarda ÜVS-nin addımların tezliyinə olan

nisbəti vahidə yaxınlaĢır. AĢağı dərəcəli idmançılarda o,

1.1 – 1.3 civarında dəyiĢir.

Hüdud gərginlikli əzələ iĢinin icrası zamanı fizioloji

funksiyaların daha xarakterik xüsusiyyətləri simpatik sinir

sisteminin, hipotalamus-hipofiz-böyrəküstü vəz sisteminin

hormonal fəaliyyəti və ferment sisteminin aktivliyinin

təsirinin Ģiddətlənməsi nəticəsində orqanizmin funksional

ehtiyatlarının maksimal səfərbərliyi hesab edilir.

Maksimal oksigen borcu Ģəraitində iĢi davam

etdirmə imkanları gənc və yaĢlı idmançılara nisbətən

uĢaqlarda aĢağı olur. Onlarda həmçinin O2 borcunun

mütləq göstəricisi də azdır. Ġdman istedadlı yeniyetmələrlə

olan qabaqcıl pedaqoji iĢ təcrübəsi, eləcə də xüsusi

testləĢdirmənin nəticələrinə istinadən qeyd etmək olar ki,

gənc idmançılar məĢqliliyin artırılmasının əhəmiyyətli

potensial ehtiyatlarına malikdirlər. Almaniyada keçirilmiĢ

“UĢaq yaĢlarında idman” adlı simpoziumun materiallarına

əsasən, belə qənaətə gəlmək olar ki, 8 – 9 yaĢlı üzgüçülər

yaĢlı idmançıların məĢq yüklərinin 1/4-dən 1/3 həcminə

qədər olan yükləri icra edə bilərlər. Artıq 8-11 yaĢlarında

uĢaqların idman profili aydın Ģəkildə biruzə verilir. Alman

mütəxəssisləri belə hesab edirlər ki, gündəlik məĢqlər

gələcək yüksək dərəcəli idmançının bir adətinə çevril-

məlidir.

Alman mütəxəssislərin təcrübələrinə olan istinadları

davam etdirsək, o halda qeyd etməliyik ki, idman

pedaqoqları məĢqlərin psixoloji-pedaqoji və təĢkilati tərəf-

lərinə xüsusi diqqət yetirirlər: məĢq proqramlarının dəqiq

icrası, məĢqçinin məsləhətlərinə ciddi əməl etmək, rejimin

99

Ģərtsiz riayyət olunması, pedaqoq və cəmiyyət qarĢısında

yüksək ictimai məsuliyyət. Daha erkən yaĢlarından tərbiyə

edilən, həcmi ciddi Ģəkildə nizamlanmıĢ məĢq yüklərinə

düĢünülmüĢ, fəal yanaĢma idman təkmilləĢməsi mərhələ-

sində yüksək nəticələrə çatmağa imkan verir.

Ġdman iĢgüzarlığını yüksəldən fizoloji və biokimyəvi

ehtiyatlar anaerob hədd səviyyəsində olan səfərbərliyə görə

təxmini Ģəkildə qiymətləndirilə bilər. Gənc xizəksürənlərdə

anaerob hədd səviyyəsində ÜVS 165 vurğu/dəq olduğu

halda oksigen sərfiyyatı 40 – 45 ml/kq/dəq təĢkil edir, orta

məsafəyə qaçan gənc atletlərdə isə ÜVS 160 – 165

vurğu/dəq olduqda oksigen sərfiyyatı təxminən 40

ml/kq/dəq-yə qədər olur. Əgər xizəkçidə bu göstərici 40

ml/kq/dəq-dən aĢağıdırsa, deməli onun funksional ehtiyat-

ları hələ tam tükənməmiĢdir, belə ki, onun potensial idman

uğurları eyni Ģiddətli iĢdə daha çox enerji sərf edən

xizəkçidən yüksəkdir. Beləliklə, məĢqlilik səviyyəsinin

artımı iĢin aerob təminatının OMS-nin 80 – 85%-nə kimi

geniĢlənməsi ilə müĢayiət edilir. Anaerob mübadilə və

kəskin Ģiddət sayəsində olan dəyiĢikliklərin həddi fərqli

ixtisaslı idmançılarda təxminən eyni olur. Məhz bu da

imkan verir ki, eyni funksional və biokimyəvi göstəricilər

müxtəlif idman növləri ilə məĢğul olanlarda müvəffəqiyyət

əldə etməyin potensial meyarı kimi istifadə olunsun.

Yüklənmə zamanı fizioloji funksiyaların dəyiĢilmə

xüsusiyyətlərinə görə üç cür adaptasiya ayırd edilir

(V.V.Matov həmmüəlliflərlə 1979). Birinci tip adaptasiya

həm böyük Ģiddətli intensiv, həm də bir o qədər də böyük

olmayan standart yüklərin icrası zamanı fizioloji funksiya-

ların adekvat dəyiĢiklikləri ilə səciyyələndirirlir. Yüksək

intensivlikli yüklənmələrə orqanizmin reaksiyalarının

adekvatlığı bütün fizioloji sistemlərdə hüdud dəyiĢikliklərlə

100

təzahür olunur. Kiçik intensivlikli iĢlərə cavab reaksiyası

yüksək qənaətlilik ilə fərqlənir. Yüklənmələrə olan bu tip

reaksiyanın əksər yüksək dərəcəli idmançılarda olması

qeyd edilir (bu tip reaksiya yarıĢların qalibi olan idmançı-

larda mükafatçılara nisbətən iki dəfə çox olur).

Ġkinci tip adaptasiya üçün ürək-damar və tənəffüs

sistemi funksiyalarının həddən artıq gərginlikləri səciyyə-

vidir. Tənəffüs funksiyasında olan hüdud dəyiĢikliklərə

baxmayaraq, turĢu-qələvi müvazinəti vəziyyətində dekom-

pensasiya (kompensasiyanın pozulması) elementləri müĢa-

hidə olunur: pH enir, qanda CO2-nin parsial təzyiqi kəskin

artır.

Üçüncü tip adaptasiya ayrı-ayrı fizioloji sistemlərin

funksiyalarının çatıĢmazlığı nəticəsində adaptiv imkanların

məhdudlaĢdırılması ilə xarakterizə olunur. Belə ki, perife-

rik hemodinamika sisteminin çatıĢmazlığı zamanı ÜVS,

ağciyər ventilyasiyası, qazlar mübadiləsində nisbətən bir

oqədər də böyük olmayan dəyiĢikliklər fonunda arterai

təzyiqin kəskin artımı (240 – 250 mm c.s.-na qədər) qeyd

olunur. Əsasən adaptasiyanın daha zəif hissələri sinir əzələ

aparatında (45% hallarda), funksiyaların koordinasiyasında

(11% hallarda), qan dövranının mərkəzi aparatında (10.9%

hallarda) nəzərə çarpır.

MəĢqliliyin artımı orqanizmin daxili mühitindəki

dəyiĢikliklərə olan davamlılığın yüksəlməsilə müĢayiət

edilir. MəĢq etməmiĢ Ģəxslərdən fərqli olaraq, idmançılar

pH-ın əhəmiyyətli dəyiĢiklikləri, böyük O2 borcu zamanı

iĢi icra edə bilirlər. Onlarda bərpa proseslərinin sürəti artır

və fiziki yüklənmələrə adekvatlığın vacib meyarlarından

biri rolunu oynayır.

MəĢqliliyin yüksək səviyyəsini saxlamaqdan ötrü

mütəmadi olaraq yarıĢlarda iĢtirak etmək zəruridir. Yüksək

101

idman nəaliyyətləri və yarıĢların sayı arasında müsbət

korrelyasion əlaqə mövcuddur. Startların sayı ayda 2 – 4-

dən az olmamalıdır. Onlar arasında olan istirahət müddəti

fərdi xüsusiyyətlərdən bilavasitə asılıdır. Bu müddət 4 – 20

gün arasında dəyiĢilə bilər. Ġdman formasına daxil olma

dövründə 3 – 4 həftə ərzində 3 – 5 gün intervalı ilə olan

idman yarıĢları effektiv təsir göstərə bilər.

Ġdmançının stabil yüksək nəticələri nisbətən məhdud

dövr ərzində göstərməsi, o barədə danıĢmağa əsas verir ki,

orqanizmin fizoloji funksiyalarının vəziyyətinin öz hüdud

səviyyəsində saxlanılması çox çətindir. Ġdman nəticələrinin

azalması disfunksiyanın yaxınlaĢmasının xarici əlaməti

hesab edilə bilər.

Gərgin məĢqlər, yarıĢlarda iĢtirak funksiyaların

dinamik tarazlığının saxlanılmasını çətinləĢdirir. Buna görə

də idman formasını tədricən müvəqqəti Ģəkildə itirilməsinə

məĢq prosesinin səhv təĢkilinin nəticəsi kimi deyil, MSS-

in, vegetativ sistemlərin və hərəki aparatın ifrat gərginlik-

dən olan məqsədəuyğun bioloji müdafiə reaksiyası kimi

baxılmalıdır.

Yüksək nəticələrə nail olmaqdan ötrü optimal

funksional hazırlığın itirilməsi proseslərindən biri də

məĢqlərin keçid dövründə də öz əksini tapır. Keçid

dövründəki məĢq vasitələri əsasən zəif intensivlikli və az

həcmli qeyri-spesifik təmrinlərdən təĢkil olunur.

Keçid dövründə ümumi fiziki, texniki və taktiki

hazırlığın bəzi çatıĢmazlıqları kompensasiya oluna bilər.

Beləliklə o, idman ustalığının gələcək artım Ģəraitini təmin

etməkdən ötrü, təbii zəruri dövr hesab edilir.

102

4.3 Müxtəlif Ģiddətli fiziki yüklənmələrə

olan adaptasiya

Skelet əzələlərinin adaptasiyasının quruluş xüsusiy-

yətləri. Skelet əzələlərinin quruluĢ, təqəllüs vahidi əzələ

lifləridir. Onun tərkibinə müstəqil təqəllüs elementləri –

miofibrillər, çoxsaylı hüceyrə nüvələri, orqanoidlər, eləcə

də tərkibində kalsium olan kiçik sarkoplazmatik kanallar

daxildir. Miofibrillər hər birində 4 – 20 ədəd olan dəstələr

Ģəklində qruplaĢdırılmıĢdır (Ģəkil 13).

Tək miofibrildə 2000 – 2500 protofibril – aktin və

miozinin telləri olur ki, onlar da ATF-in kimyəvi parçalan-

masını fəaliyyət enerjisinə keçirən əzələlərin təqəllüs

elementləri hesab edilir. Aktin telləri boyunca tropomiozin

və troponindən ibarət olan, belə demək mümkünsə, tənzim-

ləyici zülali elementlər yerləĢir. Bu zülallar oyanmamıĢ

əzələdə aktin və miozinin qarĢılıqlı əlaqəsini tormozlayır,

ona görə də oyanmamıĢ əzələ “boĢ” vəziyyətdə olur.

Əzələ lifinin təqəllüsü oyanmamın sinirdən əzələyə

ötürülməsi və növbəti fiziki-kimyəvi proseslər zənciri

nəticəsində baĢ verir. Oyanmamın nəql olunması sinir əzələ

lövhəciyi sayəsində həyata keçirilir ki (Ģəkil 14), bu da

innervasiya olunan əzələ lifi ilə birlikdə hərəki (motor)

vahidi də təĢkil edir. Motor vahidlər özündə onlarla və

yüzlərcə (5 – 10-dan 2000-ə qədər) əzələ lifini birləĢdirir:

qırmızı (sürətsiz) və ağ (sürətli) (Ģəkil 15).

Hərəki vahidlərin spesifikliyi mühüm adaptasion

əhəmiyyətə malikdir. Ləng əzələ lifləri yüksək oyanıcıqlı

neyronlarla (oyanmanın aĢağı həddi ilə), sürətlilər isə

yüksək hədlilərlə innervasiya olunur. Ləng liflər iĢə birinci

qoĢulurlar, onların ardınca isə sürətli liflər fəallaĢır.

103

ġəkil 13. Eninəzolaqlı əzələnin mikro- və makrostrukturu:

A - əzələ lifi; B – miofibrillərin quruluĢ sxemi; C – eninəzolaqlı əzələ sahəsinin

quruluĢ sxemi (1 - əzələ lifi, 2 - əzələ lifi sahəsi, 3 – miofibrillər, 4 – protofibrillər); D

– nazik və qalın protofibrillər arasında eninə körpücüklər; E – anizotrop lövhəcik; I –

izotrop lövhəcik; Z – fəal tellərin membranı (Ġ.N.Leontev və dig. görə)

Ləng liflər oksigen sərfiyyatı baxımından adekvat

olan az intensivlikli iĢlərə yaĢxĢı adaptasiya olunurlar.

Onların tərkibində çoxlu miqdarda mitoxondrilər olur, buna

görə də oksidləĢmənin yüksək və qlikolitik fermentlər,

ATF-azanın aĢağı aktivliyi ilə seçilirlər. Sürətli liflərdə isə

əksinə, oksidləĢdirici fermentlərin az aktivliyinə baxmaya-

raq, ATF-aza və qlikolitik fermentlərin aktivliyinin çox

yüksək olduğu qeyd olunur. Onlar sürət və sürət-qüvvə

xarakterli iĢlərə yaxĢı uyğunlaĢırlar, lakin tez yorulurlar.

104

ġəkil 14. Sinir əzələ sinapsının quruluĢ sxemi:

1 – sinir lifi; 2 – mielin təbəqəsi; 3 – Ģvan hüceyrəsi; 4 – sinir ucları; 5 –

presinaptik membran; 6 – sinaptik qovuqcuq; 7 – mitoxondri; 8 - əzələ lifi; 9 –

postsinaptik membran; 10 – sinaptik yarıq; 11 – nüvə; 12 – miofibrillər (E.K.Jukova

görə)

Əzələ təqəllüsünün qüvvəsi əzələnin fizioloji en

kəsiyindən, iĢə cəlb edilən motor vahidlərin miqdarından

və əzələnin makrostrukturundan asılıdır. Tək əzələ lifi Ģid-

dəti 100 – 200 mq-ə qədər artırır. Əzələyə daxil olan bütün

liflərin ümumi en kəsiyi nə qədər böyük olarsa (fizioloji en

kəsik), əzələ qüvvəsi də bir o qədər çox inkiĢaf edə bilər.

Paralel lifli əzələdə fizioloji kəsik anatomik

kimidir. Anatomik en kəsiyi vahidinə nisbətdə bu əzələnin

təqəllüs qüvvəsi (mütləq qüvvə), lələkvari lifli əzələdən az

olur. Belə ki, paralel əzələ liflərinə malik çiyinin ikibaĢlı

əzələsinin 1 sm2-nin qüvvəsi 11.4 kq təĢkil edirsə, lələkvari

əzələ liflərinə malik üçbaĢlı əzələdə isə bu göstərici 16.8

kq-a bərabərdir.

105

ġəkil 15. Sürətli və sürətsiz əzələ lifləri:

Sağda – kimyəvi tərkibi, aĢağıda – yüksək dərəcəli sprinter, orta məsafəyə qaçan və

stayerlərin skelet əzələlərində sürətli (ĢtrixlənmiĢ) və sürətsiz liflərin fazi nisbəti

Qıcıqların tezliyinin artırılması zamanı iĢə cəlb

olunan hərəki (motor) vahidlərin miqdarı artır. Bunun

nəticəsində əzələ təqəllüsü Ģiddətlənir. Ağır yüklərin qaldı-

rılması ilə əlaqədar olan mütəmadi təmrinlər nəticəsində

əzələnin fizioloji en kəsiyi ilə yanaĢı, eləcə də hərəki

vahidlərin qıcıqlarına maksimal sayda təqəllüslə cavab

vermə imkanları yüksəlir. Texniki fəndlərin köməkliyi ilə

əzələnin əvvəlcədən dartılması (məsələn, ilkin qulaylanma)

106

atma, tullama məsəfəsini artırmaqla yanaĢı, həmçinin

yekun nəticənin əzələnin qısalma həddi ilə əlaqədar olan

təmrinlərin icra effektivliyini yüksəldir.

Əzələnin iĢgüzarlığı icra olunan iĢin kəmiyyəti ilə

xarakterizə edilir ki, bu da məs, yükün nə qədər hündürlüyə

qaldırılması ilə əlaqədardır. Yükün artırılması zamanı onun

qaldırıla biləcəyi hündürlük azalır. Daha çox ümumi

iĢgüzarlıq orta yüklənmə zamanı (optimal yüklənmə

qanunu) əldə olunur.

Əzələ işinin energetik xüsusiyyətləri. Əzələnin

yığılma və boĢalması üzvi maddələr, karbohidratlar, yağlar

və zülalların oksidləĢməsi zamanı azad olunan və ATF,

KrF molekullarında toplanan kimyəvi enerji hesabına

həyata keçirilir (Ģəkil 16).

ġəkil 16. Əzələ iĢinin enerji mənbələri:

Qida maddələri – zülallar, yağlar, karbohidratlar son məhsullara (CO2, H2O) kimi

oksidləĢmə prosesində enerji ayrılır, ATF və digər makroergik birləĢmələr Ģəklində

ehtiyat halında saxlanılır; kimyəvi, mexaniki, osmotik tənzim və digər növ iĢlərə sərf

olunan ATF mitofondrilərdə qida maddələrinin enerjisi hesabına bərpa olunur

107

Kimyəvi enerjini əzələ təqəllüsünün mexaniki enerji-

sinə çevirən birbaĢa mənbə ATF hesab olunur. Onun

adenozindifosfat və ortofosfat turĢusunun parçalanması

zamanı kimyəvi əlaqələrin bol enerjisi əldə edilir. ATF-in

xüsusi molekulyar quruluĢu sayəsində azad olunmuĢ

enerjinin əzələnin təqəllüs elementlərinə ötürülməsi baĢ

verir. Məhz bu xüsusiyyət ATF-i təqəllüs funksiyasını

təmin edən universal enerji mənbəyi edir. Ġnsan orqaniz-

mində ATF ehtiyatları bir o qədər də çox deyil. Məsələn,

ATF əzələlərdə onların kütləsinin 0.25%-i həcmində ola

bilər. Məhz buna görə də əzələ iĢi zamanı onların sərfiy-

yatı, aerob və anaerob enerji prosesləri hesabına ATF-in

daima resintezi ilə müĢayiət edilməlidir.

ATF-in anaerob resintezinin baĢlıca yollarından biri –

süd turĢusunun formalaĢması ilə qlükozanın oksigensiz

parçalanması – qlikoliz enerjisinində nistifadə hesab

olunur. Ġkinci yol – KrF-ın fosfor qalıqlarının ADF-ə daĢın-

ması – fosfogen mənbələrin fəallığının əsasını təĢkil edir.

Orqanizm tərəfindən nisbətən az hallarda istifadə olunan

üçüncü yol – bir molekul ATF və bir molekul AMF-in

formalaĢması ilə nəticələnən 2 ADF molekulu arasında

olan miokinaza reaksiyasıdır (Ģəkil 17). Bütün bu kimi

reaksiyalar hər bir əzələ lifinin sarkoplazmasında həyata

keçə bilər. Əzələ liflərinin sarkoplazmasında olduğu kimi,

eləcə də mitoxondrilərində resintez olunmuĢ ATF

miofibrillərə daxil olur.

Əzələ təqəllüsünün mexanokimyası. Mexanokimyanın

əsasını canlı orqanizmlərin energetikasında ATF-in rolunu

müəyyənləĢdirmiĢ V.A.Engelqardt və M.N.Lyubimova

qoymuĢlar. Kimyəvi enerjinin mexaniki iĢə çevrilməsi

aktin və miozin molekullarından təĢkil olunmuĢ miofibril

108

elementlərində həyata keçirilir. Aktin telləri xüsusi zülali

birləĢmələrə - “z” lövhəciklərinə bərkidilmiĢdir. Miozin

lifləri isə aktin telləri arasında yerləĢir.

ġəkil 17. Əzələlərdə enerji mübadiləsi:

I – KrF enerjisi hesabına ATF-in resintezi; II – ATF-in iki molekul ADF-dən

resintez olunması prosesinin miokinaza reaksiyası; III – karbohidratların oksigensiz

parçalanması hesabına yaranan enerjidən ATF-in resintezi.

Əzələ lifinin membranı hər 2-3 mkm-dan bir təqəllüs

elementləri arasında dartılmaqla, kanallar Ģəbəkəsi – sarko-

plazmatik retikulomanı formalaĢdırır ki, burada da artıq

miqdarda Ca++

ionları (onların sıxlığı sitoplazmaya nisbə-

tən təxminən 10000 dəfə yüksək olur) yerləĢir. Əzələ

təqəllüsünün 4 növ miofibril zülallarından bilavasitə

asılılığı vardır: miozin, aktin, tropomiozin və troponin.

Onlar bütün əzələ zülallarının 80%-ə qədərini təĢkil edir.

Təqəllüs zülalı kimi təqdim olunan miozin öz

xüsusiyyətlərinə görə bu tələblərə təmamilə cavab verir. O,

109

kifayət dərəcədə davamlılığa və elastiklik xüsusiyyətlərinə

malik olmaqla, əzələnin quru maddəsinin nisbətən böyük

hissəsini (40%-ə qədər) təĢkil edir.

Kəmiyyət göstəricilərinə görə aktin miozindən bir

qədər geri qalır. Onun miozinlə oxĢar cəhətləri çoxdur və

təqəllüs zamanı birlikdə nisbətən daha davamlı aktomiozin

kompleksini formalaĢdırır. Fibrilyar aktinin (F-aktin) hər

bir molekuluna ADF, monomer aktinə (Y-aktin) isə ATF

molekulu birləĢmiĢ olur.

Tropomiozin və troponin nazik (aktin) protofibrillərdə

yerləĢir (Ģəkil 18).

ġəkil 18. Tellərin sürüĢmə nəzəriyyəsinə uyğun olaraq əzələ təqəllüsü

ardıcıllığının sxematik təsviri: A – miofibrillərdə parlaq (Disk J) və tünd (Disk A)

zolaqların yerləĢmə sxemi, əzələdə sakitlik vəziyyətində qalın və nazik tellərin

qarĢılıqlı yerləĢmə sxemi, C – təqəllüsdən sonrakı vəziyyət, D – miofibrillərin en

kəsiyi, Z – aktin tellərin membranı

Miozin və ATF arasında ferment və substrat xarakterli

qarĢılıqlı əlaqə mövcuddur: miozin ATF-ə təsir etməklə,

onun parçalanmasını təmin edir; ATF miozinin təqəllüs

110

xüsusiyyətini dəyiĢməklə, onun elastikliyini artırır. Lakin

bu faktı aydınlaĢdırmaq olmur ki, niyə enerjinin əldə

olunmasından ötrü təbiət bu qədər mürəkkəb birləĢməni

seçmiĢdir. Göründüyü kimi, quruluĢ mürəkkəbliyi özünü

yalnız enerjinin ayrılması prosesində deyil, eləcə də

növbəti akt olan əzələ təqəllüsünün mexanizmində göstərir.

Əzələ təqəllüsü mexanizmində Ca++

vacib rol oynayır,

əzələ liflərinin oyanması zamanı onun ionları sarkoplaz-

matik retikulomadan təqəllüs zülalları olan aktin və

miozinə ötürülür. BoĢalmıĢ əzələdə isə aktin və miozin eyni

yüklərə (mənfi) malik olduğu üçün qarĢılıqlı surətdə zəif

formada bir-birini itələyir.

ġəkil 19. Əzələlərin yığılması və boĢalmasının sxematik təsviri: A – boĢalmıĢ

əzələdə ATF – miozin kompleksi aktin istiqamətinə yönəlmiĢdir, aktin və miozin

yüngül itələnir; B – protofibrillərə daxil olan kalsium elektrostatik tarazlığı pozur,

aktin miozinə yaxınlaĢmaqla, eyni zamanda sola hərəkət edir; C – kalsiumun

sarkoplazmatik kanallara keçməsi və ATF-in fosforlaĢması əzələnin boĢalmasına

gətirib çıxarır

Əzələnin oynaması zamanı Ca++

fibrilyar aktində

fiksə olunmuĢ ADF ilə miozinlə əlaqədar olan ATF

arasında kompleks rabitə formalaĢdırır. Mənfi yüklü ATF

və mənfi yük əsaslı miozin lifləri arasında olan

elektrostatik itələmə nəticəsində ATF-miozin zənciri

111

dartılmıĢ olur. Ca++

ionları ATF-in mənfi enerjisini

neytrallaĢdırmaqla, ATF-miozin zəncirinin dönməsinə

gətirib çıxarır. Onunla əlaqədar olan aktin lifi miozinə tərəf

istiqamətini dəyiĢməklə, eyni zamanda onun lifləri arasında

sürüĢür (Ģəkil 19).

Təqəllüsün baĢlanğıcında ATF miozinin aktin

mərkəzinə qarıĢmaqla, fosfat molekulunun çıxarılmasına

səbəb olur. ATF-in quruluĢunun pozulması miozin və aktin

arasındakı əlaqənin kəsilməsinə gətirib çıxarır. Miozində

ATF-in resintezi miozin-ATF polipeptid zəncirinin düzəl-

məsinə və aktin və miozinin yeni sahələrinin fəallaĢması ilə

təqəllüs aktının davamına səbəb olur.

Ca++

akto-miozin kompleksini stimullaĢdırmaqdan

savayı, troponinin derepressor rolunu da icra edir. BoĢalmıĢ

əzələdə troponin aktin və miozin protofibrillərinin qarĢılıqlı

yaxınlaĢmasının qarĢısını alır. Sonradan kalsiumla birləĢ-

məklə, troponin bu yaxınlaĢmaya və ardınca ATF-in

parçalanmasına maneə törətmir. Əzələnin boĢalması sarko-

plazmatik Ģəbəkə kanalları ilə Ca++

ionlarının sürətli udul-

ması ilə baĢlayır. Bu zaman troponin və tropomiozinin öz

inhibitor xüsusiyyətlərini bərpa edilir. Akto-miozin

kompleksi pozulur: aktin və miozin qarĢılıqlı surətdə bir-

birini itələməklə, əzələni boĢalmıĢ vəziyyətinə gətirir.

Müxtəlif nisbi şiddətli əzələ işi. Fiziki təmrinlər

müxtəlif sürət və Ģiddətlə icra olunur. Fizioloji funksiya-

ların gərginliyi (fəaliyyət intensivliyi) çıxıĢ vəziyyəti ilə

olan müqayisədə kifayət qədər dəyiĢilir. Beləliklə, kC/dəq

və ya vatt ilə ölçülməklə icra olunan dövri xarakterli əzələ

iĢinin nisbi Ģiddətinə əsasən, orqanizmin real fizioloji

yüklənməsi barədə mühakimə yürütmək olar.

112

Aydındır ki, fizioloji yüklənmələrin dərəcəsi yalnız

fiziki yüklənmə göstəricisinin dəqiq ölçülmələrindən asılı

deyil. O, həm də orqanizmin funksional vəziyyətinin ilkin

halından, məĢqlilik səviyyəsindən, ətraf mühit Ģəraitindən

də asılıdır. BaĢqa cür desək, əgər iĢin Ģiddəti kifayət qədər

dəqiq ölçülür və düzgün dozalaĢdırılırsa, bu halda baĢ

verən fizioloji dəyiĢikliklərin həddinin kəmiyyət qeydiyya-

tının bütövlükdə dəqiq analizi çətinlik törədir. Həmçinin

fizioloji yüklənmələrin proqnozlaĢdırılması orqanizmin cari

funksional vəziyyəti nəzərə alınmadan çox çətindir.

Cədvəl 1

Aerob dövri təmrinlərin energetik və erqometrik

xüsusiyyətləri

ġid

dət

O2 s

ərfi

yy

atı,

OM

S %

-lə

Üç enerji sisteminin

nisbəti, %-lə Ə

sas

ener

ji

mən

bəl

əri

Rek

ord

Ģid

dət

kC

/dəq

Rek

ord

müd

dət

,

dəq

Fo

sfo

gen

+

lak

tasi

d

Lak

tasi

d+

ok

sig

enli

Ok

sig

enli

Maksimal

aerob

95-

100

20 55-40 25-40 Əzələ

qlikogeni

105 3-10

Maksimala

yaxın aerob

85-90 10-5 20-15 70-80 əzələ qliko-

geni, yağlar

və qanın

qlükozası

84 10-30

Submaksimal

aerob

70-80 – 5 95 əzələ qliko-

geni, yağlar

və qanın

qlükozası

71 30-

120

Orta aerob 55-65 – 2 98 Yağlar, əzə

lə qlikogeni

və qanın

qlükoza

58 120-

240

Zəif aerob 50 və

aĢağı

– – 100 Yağlar, əzə

lə qlikogeni

və qanın

qlükoza

50 və

aĢağı

240-

dan

yuxarı

113

Fiziki təmrinlərin gərginliyinin (ağırlığının) fizioloji

qiymətləndirilməsi mikro və makrotsikllərdə məĢq vasitə-

lərinin səmərəli bölüĢdürülməsinin münasib üsullarından

sayılır. Lakin, metabolik dəyiĢikliklər baxımından hazırlan-

mıĢ yüklənmələrin müvafiq təsnifatına baxmayaraq, hər bir

fənd üçün bu əsasən nisbi xarakter daĢıyacaq.

Dövri hərəkətlərdə yüklərin təsnifatı əsasında qanda

və əzələlərdə mübadilə məhsullarının (məsələn, süd

turĢusu) toplanmasına görə qiymətləndirilən energetik

dəyiĢikliklərin həddi və istiqaməti ilə yanaĢı, eləcə də həyat

fəaliyyətinin əsas sistemlərində - ürək-damar, tənəffüs,

mərkəzi və periferik sinir sisteminin tənzimi və dəyiĢik-

likləri dayanır.

ġəkil 20. ĠĢin Ģiddətinin OMS-dən, qaçıĢ sürətindən və qanda süd

turĢusunun miqdarından asılılıq qrafiki

114

Fiziki təmrinlər enerji təminatı xüsusiyyətlərindən

asılılığına görə aerob və anaerob olurlar. Aerob iĢlər oksi-

gen sərfiyyatının nisbi hədlərinə görə (OMS səviyyəsinin

%-lərilə) 5 nisbi Ģiddət zonasına bölünür: maksimal, maksi-

mala yaxın, submaksimal, orta və zəif (cədvəl 1).

Maksimal aerob fəaliyyətlə təmin olunan fiziki

yüklənmələr, idmançılar tərəfindən 3 – 10 dəqiqə civarında

icra oluna bilər. Bu zaman oksigen sərfiyyatı OMS səviy-

yəsində və ya bir qədər aĢağı olur (Ģəkil 20).

Oksigen sərfiyyatının OMS-nin 85-90%-nə qədər

azalması zamanı, iĢ 10-30 dəq müddətində görülə bilər

(maksimala yaxın aerob Ģiddət).

Oksigen sərfiyyatının OMS-nin 70-80%-nə bərabər

göstəricisində olan iĢlər 1.5 – 2 saat icra oluna bilər

(submaksimal aerob Ģiddət).

Orta aerob Ģiddətli iĢlər zamanı (OMS-nin 55-65%-i

həddində) enerji təminatı praktik olaraq tam Ģəkildə subst-

ratların oksidləĢməsi sayəsində ödənilir. Bu kimi iĢlər

yüksək qənaətliliyi ilə seçilməklə, onların müddəti saatlarla

ölçülür.

Zəif aerob Ģiddət (oksigen sərfiyyatı OMS-nin 50%-

dən aĢağı) adi əmək fəaliyyəti, gəzintilər, fiziki mədəniy-

yətlə məĢğuliyyətin kütləvi formaları ilə xarakterizə olunur.

Yüksək dərəcəli idmançılar üçün zəif Ģiddətli aerob iĢlər

yalnız aktiv istirahət vasitəsi kimi tətbiq oluna bilər. Bu

kimi iĢlərdən təzahür olunan fizioloji yüklənmələr idmançı

orqanizminə məĢq təsiri göstərə bilməz.

Anaerob Ģəraitin üstünlüyü ilə icra olunan təmrinlər

(sürət-qüvvə, qüvvə və partlayıcı xarakterli) maksimal,

maksimala yaxın və submaksimal anaerob Ģiddətli iĢlərə

bölünür (cədvəl 2). Maksimal anaerob Ģiddətli təmrinlər

KrF və ATF enerjisi ilə təmin olunur; maksimala yaxın

115

Ģiddətli anaerob iĢlər – fosfogenlər və qlükozanın oksigen-

siz parçalanması (qlikoliz); submaksimal anaerob Ģiddətli

iĢlər isə - qlikoliz enerjisi və aerob proseslərlə təchiz edilir.

Cədvəl 2

Anaerob dövri təmrinlərin energetik və erqometrik

xüsusiyyətləri

ġid

dət

En

erji

təm

inat

ının

anae

rob

ko

mp

on

en

ti,

üm

um

i en

erji

iste

hsa

lın

ın %

-lə Üç enerji sisteminin

nisbəti, %-lə

Rek

ord

Ģid

dət

kC

/dəq

Qaç

ıĢ z

aman

ı

rek

ord

mü

dd

ət,

san

Fo

sfo

gen

+

lak

tasi

d

Lak

tasi

d+

ok

sig

enli

Ok

sig

enli

Maksimal

anaerob 90-100 95 5 – 503

10-a

qədər

Maksimala

yaxın anaerob 75-85 70 30 10 418 20-50

Submaksimal

anaerob 60-70 25 60 15 167 60-120

Ġdman praktikasında fiziki təmrinlərin enerji dəyərinin

üstünlüyü görünür: o, funksiyalardakı dəyiĢikliklərin dərə-

cəsini, fizioloji yüklənmələrin həddini nəzərə almağa

imkan verir. Aydındır ki, enerji dəyəri məĢqçilər və

idmançıların nəzarəti üçün daha münasib olan digər fizio-

loji meyarların istifadəsini istisna etmir. Belə ki, akademik

avarçəkmədə 6 fizioloji yük zonası ayırd edilir ki, burada

da iĢin çətinliyinin əsas meyarı ÜVS hesab edilir.

ÜVS-nin 130-dan 150 vurğu/dəq və qanda süd

turĢusunun konsentrasiyasının 20-dən 30 mq%-ə qədər olan

həddindəki təmrinlər birinci və ikinci Ģiddət zonasına aid

edilir; ÜVS-nin 150-dən 176 vurğu/dəq və qanda süd

turĢusunun qatılığının 60-110 mq% göstəricilərinə uyğun

116

təmrinlər üçüncü və dördüncü zonaya; 180 vurğu/dəq və

yuxarı və süd turĢusunun konsentrasiyasının 120-140

mq%-nə uyğun icra olunan təmrinlər beĢinci zonaya

müvafiqdir. Maksimal fizioloji yüklənmələrə ÜVS-nin 200

vurğu/dəq hududlarında çatmaq mümkündür və bu altıncı

Ģiddət zonasına uyğundur.

MəĢqçi, fiziki tərbiyə müəlliminin praktik fəaliyyətin-

də məĢq prosesinin real tərkibi qədər, energetik proseslər

və ya biokimyəvi dəyiĢikliklərin xarakteri nəzərə alınmır.

ĠĢin ciddi formada anaerob və aerob energetik mərhələlərə

bölünmədən nisbi Ģiddətinin qiymətləndirilməsi praktik

məqsədlər üçün daha münasib hesab edilir (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Müxtəlif nisbi Ģiddətli iĢlərin fizioloji səciyyəsi

Göstəricilər ĠĢlərin nisbi Ģiddət zonası

maksimal submaksimal böyük Zəif

ĠĢin hüdud

müddəti 20 s qədər

20 s-dən 5

dəq-yə kimi

5 dəq-dən 30

dəq-yə kimi

30 dəq-

dən çox

Ümumi enerji

sərfiyyatı, kC 350-dən az 630 3150 42000

Oksigen səriyyatı

nın oksigen

tələbatına nisbəti

1/10-dən

aĢağı 1/3 5/6 1/1

O2 borcu, dm3

8-dən aĢağı 18 12-dən aĢağı 4-dən az

Nisbi Ģiddətli müxtəlif zonalarda icra edilən yüklərin

səmərəliyi idman nəticələrinin artımı ilə birbaĢa əlaqədar-

dır. Belə ki, yüngül atletika qaçıĢlarında idman nəticələri

qarıĢıq və anaerob xarakterli yüklərin artımı ilə yüksəlir.

Bunu illik və çoxillik məĢq tsikllərini planlaĢdıran zaman

117

nəzərə almaq lazımdır. Həm yüksək intensivlikli təmrinlə-

rin çatıĢmazlığı, həm də həddən artıq yüklənmələr idman

nəticələrinə çox pis təsir göstərə bilər. Yüksək intensivliklə

icra olunan xüsusi təmrinlərin həcminin artırılması, idman

formasına çatmaq üçün müvafiq zəmin yarada bilər. Lakin

aerob hazırlıq vasitələrinin azaldılması fonunda onların

böyük həcmdə uzun müddət tətbiqi, adaptasiyanın spesifik

ehtiyatlarının azalmasına təkan verir.

Maksimal və submaksimal şiddətli işlərə olan

adaptasiya. Maksimal Ģiddətli iĢlər üçün nisbətən böyük

olmayan dövri xarakterli dinamik təmrinlər qrupu səciyyə-

vidir. Bura 100 və 200 metr məsafəyə yüngül atletika

qaçıĢı, kiĢilərdə 110 metr, qadınlarda isə 80 metr maneələri

dəf etməklə qaçıĢ, 25 metr üzgüçülük, 200 metr velosiped

sürmək aiddir. Bu kimi təmrinlərdə maksimal Ģiddət

hərəkət sürəti hesabına inkiĢaf edir. ĠĢin maksimal

Ģiddətinin saxlanılma müddəti 20 san civarında olur,

bundan sonra isə sürətin azaldılması nəticəsində o, hüdud

göstəricilərdən aĢağı olur. 100 və 200 metr məsafəyə qaçıĢ

sürəti dünyanın ən yaxĢı atletlərində 10 metr/san-ni də

keçir.

Sürət yönümlü idman növlərində iĢin maksimal

Ģiddətinə çatmaq, ayrı-ayrı əzələ qruplarının yüksək tezlikli

təqəllüsü, yəni yığılma və boĢalması ilə təmin olunur. Bu

halda iĢin maksimal Ģiddəti qaçıĢ addımlarının tezliyi ilə

birbaĢa əlaqədardır.

Yüksək oyanıcıqlıq və funksional mütəhərriklik, eləcə

də sinir proseslərinin qüvvəsi, maksimal Ģiddət zonasına

aid olan dövri xarakterli fiziki təmrinlərdə iĢin icra sürəti və

Ģiddəti üçün müəyyən dərəcədə zəmin yaradır.

118

Submaksimal Ģiddətli iĢlər hüdud səviyyəli intensiv-

liyə yaxınlığı ilə xarakterizə olunur ki, bu da idmançılar

tərəfindən 20 san-dən 3-5 dəq müddətinə qədər icra oluna

bilər. Bu kimi intensivliklə yüngül atletikada 400, 800,

1500 metr, konki sürmə idmanında 500 – 3000 metr,

üzgüçülükdə isə 100 – 400 metr məsafə qət edilə bilər.

Submaksimal zonalı iĢ Ģiddətində qaçıĢ sürətinin

kəskin azalması müĢahidə olunur: 9.13-dən 7.1 metr/san

kimi (400 və 1500 metr məsaəfəyə qaçıĢın dünya rekordları

göstəricilərinə görə). Məsafə boyu maksimal sürətin

saxlanılma müddəti sprint dözümlülüyünün inkiĢaf dərəcə-

sindən asılıdır. Əgər dünyanın ən güclü qaçıĢçılarında

yüksək sürət 20 san və daha çox saxlanıla bilirsə, nisbətən

aĢağı dərəcəlilərdə bu müddət kifayət qədər az olur.

Submaksimal Ģiddətli dövri təmrinlərin icrası demək

olar ki, hüdud tempdə hərəkətlərin nisbətən uzunmüddətli

icra dözümlülüyünün təzahürü ilə əlaqədardır. Submaksi-

mal Ģiddətli iĢ zamanı yüksək sürətin saxlanılma imkanları

xüsusi məĢq nəticəsində inkiĢaf edir. Hətta beynəlxalq

dərəcəli idmançılarda 400 metrlik məsəfənin son yüz

metrinin qaçıĢ müddəti ilk 3 yüz metrin istənilən birinin

nəticəsindən zəif olur. Orta məsafə üzrə ixtisaslaĢmıĢ

təcrübəli qaçıĢçılar elə qaçıĢ tempi seçirlər ki, həmin

məsafə üzrə yüksək nəticələr əldə edə bilsinlər və eyni

zamanda bu seçim sayəsində onlar sürətin sona yaxın qəfil

azalmamasından ötrü məsafənin ilk yarısında kəskin temp

tətbiq etmirlər.

Maksimal və submaksimal Ģiddətli iĢlər anaerob

enerji mənbələri ilə təmin olunur, belə ki, oksigen sərfiy-

yatı iĢin icra müddəti və onun əzələlərə nəqli imkanları ilə

limitləĢdirilir. ĠĢləyən toxumalar tərəfindən tələb olunan və

qanla daĢınan oksigenin maksimal miqdarı 5-6 dm3/dəq-ni

119

keçmir. Lakin iĢin ilk 10-20 saniyəsində o, 1-2 dm3/dəq

təĢkil edir. Məhz buna görə də maksimal Ģiddətli iĢlər

zamanı oksigen tələbatı 4-6% təmin edilir. Bu zaman

oksigen borcu 64-69% təĢkil edir (Ģəkil 21).

ġəkil 21. Müxtəlif intensivlikli iĢlər zamanı oksigen tələbatı və oksigen

borcunun formalaĢması:Düzbucaq Ģəkilli qırıq-qırıq xətlə təsvir olunanlar iĢ zamanı

oksigen tələbatını göstərir; tam xətt oksigenin faktiki udulmasını göstərir; aĢağıdakı

qara xətlər isə iĢin davametmə müddətidir; I – çox ağır iĢlər, II – nisbətən ağır iĢlər;

III – yüngül iĢlər (Qillə görə)

Submaksimal Ģiddətli iĢlər zamanı oksigen sərfiyyatı

oksigen tələbatının 1/4-dən 1/2-nə qədər artır. Müvafiq

olaraq O2 borcunun nisbi göstəriciləri də azalır. QaçıĢ

sürətinin artırılması ilə yanaĢı oksigen tələbatı da yüksəlir.

Orqanizmin anaerob iĢgüzarlıq səviyyəsi ilə icra olunan

iĢin Ģiddəti arasında müəyyən əlaqə müĢahidə edilir: iĢin

Ģiddəti böyük olduqca, O2 borcu həddi də əhəmiyyətli olur.

Anaerob iĢgüzarlıq xüsusi məĢq prosesində kəskin

Ģəkildə artır. Belə ki, yeni məĢğul olandan idman ustasına

qədər olan dövrü keçmiĢ konki sürənlərdə O2 borcu 1.5 – 2

120

dəfə artmıĢ olur. Submaksimal Ģiddətli dövri iĢ olan 400

metrə qaçıĢ zamanı o, 15.0 – 20.0 dm3 təĢkil edir,

konkisürmə zamanı isə 14 – 15 dm3-dan (500m) 15 – 16

dm3-a (1500m) qədər olur.

Oksigen sərfiyyatı və iĢləyən toxumalara onun faktiki

çatdırılması arasında qəfil uyğunsuzluq oksidləĢdirici fos-

forlaĢma imkanlarını məhdudlaĢdırır. Buna görə də bu kimi

iĢlər zamanı ATF-in resintezi qlikolitik proseslərin enerji

istifadəsi hesabına baĢ verir. Karbohidratlar, xüsusən də

əzələ qlikogeni enerji istehsalı üçün substrat hesab edilir.

Enerji mübadiləsinin anaerob prosesləri maksimal və

submaksimal Ģiddətli iĢ prosesində ATF-in resintezinin

əsas mənbələri sayılır. Anaerob enerji məhsuldarlığının

sürəti hüceyrə daxili ferment sisteminin Ģiddətindən və

ATF-in anaerob resintezinin ehtiyat substratlarından

asılıdır.

ĠĢin əvvəlində ATF-in anaerob resintezi KrF-ın

parçalanması enerjisindən istifadə hesabına həyata keçirilir.

KrF-ın parçalanma sürətinin hüdud göstəricilərinə çatma

müddəti 2 – 3 saniyə olur və 6 saniyə ərzində saxlanıla

bilər. Qlikolitik (laktat) faza fəallıq maksimumuna iĢ

baĢlayandan 1 – 2 dəq donra çatır. Buna görə də maksimal

Ģiddətli iĢlər əsasən KrF enerjisi hesabına icra olunur (Ģəkil

22). ĠĢin gediĢi zamanı sərf edilən ATF KrF-dan ADF-ə

fosfat qrupunun ötürülməsi yolu ilə resintez olur.

Karbohidratların anaerob parçalanma prosesi energe-

tik baxımdan səmərəli deyil. Bu zaman yaranan süd turĢusu

əhəmiyyətli potensial enerji ehtiyatına malik olur ki, bu da

yalnız aerob mübadilə Ģəraitində istifadə edilə bilərdi.

Oksigensiz reaksiya enerjisi məhz bir neçə dəqiqəlik gərgin

əzələ fəaliyyətinə yetərli olur.

121

ġəkil 22. Müxtəlif Ģiddətli təmrinlərin icrası zamanı fərqli metabolik

proseslərdə enerjinin yaranma sürətinin dəyiĢilməsi: ─ • ── • ─ alaktat enerji

istehsalı, ─ ─ ─ ─ laktat enerji istehsalı, ───── aerob enerji istehsalı

Anaerob metabolizm məhsullarının toplanması ilə

əlaqədar orqanizmin daxili mühitindəki dəyiĢikliklər, baĢ

beynin böyük yarımkürələr qabığının hərəki mərkəzlərinə

xemoreseptiv təsirlərin Ģiddətlənməsi ilə müĢayiət edilir.

Bu, MSS-in normal tənzimləyici proseslərinin pozulmasına

və hərəkət sürətinin azalmasına, bəzi məqamlarda isə iĢin

dayandırılmasına gətirib çıxara bilər.

Skelet əzələlərinin aerob enerji təminatı sisteminin

Ģiddətinin yüksəlməsi mitoxondrilərin sayının və mitoxon-

drial fermentlərin ümumi aktivliyinin artımı ilə əlaqədardır.

Bunun nəticəsində əzələlərin piruvat və yağ turĢularını

iĢlətmə imkanları yüksəlir. Piruvatın sərfiyyatının yüksəl-

122

məsi onun süd turĢusuna çevrilməsinin qarĢısını alır və

beləliklə, o, təqəllüs edən əzələlərdə az toplanır (Ģəkil 23).

ġəkil 23. Qaraciyərdə və skelet əzələlərində karbohidrat

mübadiləsinin sxematik təsviri

Əzələlərdə qlikogen tərkibinin artımı zamanı enerji

təminatının anaerob-qlikolitik sisteminin imkanları yüksə-

lir. Yüksək dərəcəli idmançıların əzələlərində qlikogenin

miqdarı 1.5 – 3 dəfə artır. Bu zaman qlikoliz fermentlərinin

aktivliyi, yəni qlikolitik sistemin Ģiddəti çoxalır.

Anaerobioz Ģəraitində skelet əzələlərinin iĢgüzarlığı-

nın yüksəlməsi əzələlərdə ammiakın toplanmasının azalma-

sı ilə də əlaqədardır. Anaerob iĢ zamanı hüceyrədaxili

homeostazın saxlanılması ilə Ģərtləndirilən kompensator

123

mexanizmlərin inkiĢaf dərəcəsi, məĢqlərdə yarıĢa yaxın

Ģəraitin hansı müddətdən bir yaradılmasından asılıdır.

Maksimal Ģiddətli iĢ zamanı vegetativ funksiyaların

vəziyyətində hüdud dəyiĢikliklər müĢahidə olunmur. Bu,

iĢin qısa müddətli – cəmi bir neçə saniyə olması ilə izah

edilir. ĠĢdən sonra nisbi ətalətli ürək-damar sistemi öz

maksimal iĢgüzarlığına çatmağa nail olmur.

Qısa məsafəyə qaçıĢlar ÜVS-nin tez bir zamanda

artımı ilə müĢayiət edilir. 100 – 200m civarında olan

məsafələrdə o, 170 – 190 vurğu/dəq arasında dəyiĢilir.

Radiotelemetrik tədqiqatlar göstərir ki, submaksimal Ģiddət

zonasına uyğun yarıĢ yüklənmələri ÜVS-nin 210 vurğu/dəq

və daha çox artımına zəmin yarada bilər. Sistolik təzyiq

iĢdən dərhal sonra 180 – 190 mm c.s.-na kimi yüksəlir.

Sürətli üzmə ilə əlaqəli maksimal və submaksimal

Ģiddətli iĢlərin icrası ÜVS-nin 170 – 200 vurğu/dəq-yə kimi

artımı ilə müĢayiət edilir. Üzgüçünün suda horizontal

bədən vəziyyəti sayəsində aĢağı ətraflardan ürəyə doğru

qan axını yaxĢılaĢır. Buna görə də ürəyin hemodinamik

funksiyaları bir qədər yüngülləĢir, baĢ verən dəyiĢikliklər

isə vertikal vəziyyətdə eyni Ģiddətli iĢə nisbətən bir qədər

zəif olur.

Maksimal Ģiddətli iĢlərin icrası zamanı idmançı bir

neçə tənəffüs hərəkəti etməyə imkan tapır. Bu zaman

ağciyər ventilyasiyasının həcmi o qədər də çox olmur,

oksigen sərfiyyatı isə 1.5-2 dm3/dəq-ni keçmir. 35 – 40

dm3/dəq-yə qədər olan oksigen tələbatı Ģəraitində olan iĢ

praktik olaraq anaerob Ģəraitdə icra olunur. Submaksimal

Ģiddətli iĢ zamanı tənəffüs funksiyası maksimuma qədər

artır. Lakin yüksək oksigen tələbatı nəticəsində enerji

sərfiyyatının böyük hissəsi qlikolizin anaerob prosesləri ilə

kompensasiya olunur.

124

Tənəffüs funksiyasının səfərbərliyinin bəzi spesifik

xüsusiyyətləri üzgüçülərdə hüdud və hüduda yaxın sürətlər

üçün səciyyəvidir. 50 metr məsafəyə krol üsulu ilə üzmə

zamanı idmançı bir neçə tənəffüs hərəkəti icra edə bilər.

Lakin ilk 15 – 20 saniyə ərzində tənəffüsünü saxlayır; 100

metr məsafədə isə o, hər 2-ci üzmə hərəkətindən 3-cüyə

keçid zamanı nəfəsalma icra edə bilər; 200 – 400 metr və

daha artıq məsafələrə üzmə zamanı isə tənəffüsün

saxlanılması demək olar ki, istisna olunur. Üzgüçülərdə

oksigen sərfiyyatının hüduda yaxın göstəricilərdə dəyiĢil-

məsi labüddür. Lakin o, yüngül atletlərdən, velosipedçilər-

dən, xizək sürənlərdən bir qədər aĢağıdır.

Qısa məsafələrə qaçıĢ zamanı qanın dəqiqəlik həcmi

15 – 18 dm3-u keçmir, orta məsafələrə qaçıĢ zamanı isə o,

24 – 25 dm3-a qədər yüksələ bilər. Qısa məsafələrə

qaçıĢdan sonra arterial təzyiq və ürək vurğularının sayının

bərpası 20-30 dəqiqədən sonra yekunlaĢır, orta məsafələr

qaçıĢdan sonra isə bu, 1.5-2 saat ərzində baĢ verir.

Orta məsafələrə qaçıĢ oksigen tələbatının qismən

təminatı ilə həyata keçirilir. Lakin iĢin müqayisədə kifayət

qədər uzun müddətli olmasına baxmayaraq, ümumi O2

borcu qısa məsafədən sonra olan göstəriciləri yalnız azacıq

üstələyir. Orta məsafələrə qaçıĢ zamanı təzahür olunan

kəskin oksigen çatıĢmazlığı, gözəçarpan metabolik dəyiĢik-

liklər, baĢ beynin ali Ģöbələri tərəfindən tənzimləyici

təsirlərin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Daxili orqanların iĢi

və hərəkətlərin periferik aparatının uyğun fəaliyyətinin

mənbəyi rolunu daxili mühitin kimyəvi xassəsinin dəyiĢik-

liyi oynayır. BaĢ verən disfunksiya (funksiyaların pozul-

ması) nəticəsində qaçıĢın sürəti azalır.

Maksimal və submaksimal Ģiddətli iĢlərdən sonra

ürəyin həcminin azalması müĢahidə edilir. Ürək əzələsi

125

tonusunun yüksəlməsi və böyük qan dövranının hemodina-

mikasının dəyiĢikliyi buna Ģərait yaradır. ĠĢdən sonra əzələ

nasosunun fəaliyyətsizliyi ürəyi istiqamətlənən qan axını-

nın azalmasına səbəb olur ki, nəticədə qravitasiya Ģoku baĢ

verə bilər: aĢağı ətrafın geniĢlənmiĢ qan-damar Ģəbəkəsinə

bədənin yuxarı hissələrindən gələn qan yönəldilir, normal

hemodinamika pozulur, beynin qan təchizi zəifləyir, eləcə

də qısa müddətli bayılmanın da təzahür edilməsi istisna

olunmur. Qravitasiya Ģokunun qarĢısını almaqdan ötrü yarıĢ

distansiyalarından sonra qaçıĢ sürətini tədricən azaltmaq və

yeriĢə keçmək məqsədəuyğundur.

Maksimal və submaksimal Ģiddətli iĢlər zamanı qan

tərkibindəki dəyiĢikliklər eyni cür xarakter daĢıyır. Kəmiy-

yət fərqlilikləri iĢin davametmə müddətinin müxtəlifliyi ilə

əlaqədardır. Anaerob xarakterli mübadilə proseslərinin

üstünlüyü ilə keçən iĢlər qanda əhəmiyyətli dərəcədə süd

turĢusunun toplanması ilə müĢayiət edilir (cədvəl 4).

Cədvəl 4

Qısa və orta məsafələrə qaçıĢdan sonra qanda süd

turĢusunun miqdarı (N.Ġ.Volkova görə)

Göstəricilər Məsafələr (metr)

100 200 400 800 1500

Sürət (m/s) 8.92 8.47 7.72 6.89 6.29

Süd turĢusu (mq%) 132 198 227 211 163

Orta məsafəyə qaçıĢ zamanı oksigen sərfiyyatı 4.0-5.5

dm3 təĢkil edir. Belə ki, yüksək oksigen tələbatı nəticəsində

ümumi O2 borcu 18-19 dm3-ə çatır. O2 borcunun hüdud

göstəriciləri 25 – 29 dm3-ə qədər olur. Submaksimal Ģiddət-

126

li iĢ zamanı qanda süd turĢusunun miqdarının artması qanın

turĢu-qələvi müvazinətindəki dəyiĢikliklərə gətirib çıxarır.

H+ ionlarının yüksəlməsi qlikolitik fermentlərin aktivliyinin

azalması və maddələr mübadiləsinin pozuntuları ilə

müĢayiət edilir. Buna görə də hətta pH-ın cüzi azalması, bu

reaksiyanı normallaĢdırmaqdan ötrü qanın ehtiyat

qələviliyinin səfərbərliyinə səbəb olur.

Maksimal və submaksimal Ģiddətli iĢ zamanı oksigen

tələbatının yüksəlməsi, iĢləyən orqan və toxumaların

oksigenlə təminatında qanın ehtiyat imkanlarının səfər-

bərliyinə gətirib çıxarır. Qanda eritrositlər və hemoqlobinin

miqdarı artır. Bu əsasən depolarda saxlanılan qanın ümumi

qan dövranına qoĢulması ilə əlaqədardır. Ümumi qan

dövranı Ģəbəkəsində hemoqlobinin yüksəlməsi qanın

oksigen həcminin artımı və əzələlərin oksigenlə təminatının

yaxĢılaĢmasına zəmin yaradır.

Orta məsafəyə qaçıĢdan sonra qanda formalı element-

lər və hemoqlobinin miqdarı çoxalır. Bu, əzələ yüklənmə-

ləri zamanı qanın qatılığının artmasının səbəblərindən

biridir. Submaksimal Ģiddətli iĢ miogen leykositozla müĢa-

yiət olunur: 1 mm3

qanda leykositlərin miqdarı 10.000 –

11.000-ə qədər çoxalır. Bu, əsas etibarilə neytrofillərin

hesabına baĢ verir. Qısa müddətli iĢdən sonra limfositlərin

miqdarının cüzi artımı müĢahidə olunur.

Hüdud Ģiddətli iĢdən sonra qanda Ģəkərin səviyyəsi

enir. Submaksimal Ģiddətli iĢ zamanı qanda Ģəkərin səviy-

yəsi azalır, lakin iĢ qurtardıqdan sonra isə artır. Qanın

tərkibindəki dəyiĢikliklər ifrazat funksiyasında da öz əksini

tapır. Süd turĢusunun toplanması onun sürətli Ģəkildə

sidiklə ifrazı ilə müĢayiət edilir.

Submaksimal Ģiddətli iĢdən sonra süd turĢusunun

sidikdə həcmi 200 – 230 mq%-ə qədər artır, həmçinin 0.4 –

127

0.5% zülalın da aĢkar olunması qeyd olunur. Sidikdə süd

turĢusunun həcminin daha əhəmiyyətli yüksəlməsi (1000

mq%-ə qədər və daha çox) üzgüçülükdə submaksimal

Ģiddətli iĢ zamanı müĢahidə edilir ki, bu da üzmə zamanı

tər vəzilərinin ifrazat funksiyasının azalması ilə izah

olunur.

Maksimal Ģiddətli iĢ zonasında Ģürətin azalması hərə-

kətlərin tənziminin sinir mərkəzlərinin labilliyinin enməsi

nəticəsində baĢ verir. Afferent impulsların yüksək ritmi,

eləcə də xemoreseptiv təsirlər bu prosesi sürətləndirir.

Maksimal Ģiddətli iĢ zamanı yorulmanın inkiĢafında vege-

tativ dəyiĢikliklərin rolu iĢin qısa müddətliliyi səbəbindən

bir o qədər də əhəmiyyətli olmur. Submaksimal Ģiddətli iĢ

zamanı əzələ iĢgüzarlığının azalmasında vegetativ dəyiĢik-

liklərin rolu yüksək olur.

Orqanizmin daxili mühitindəki metabolik dəyiĢiklik-

lər (aralıq mübadilə məhsullarının toplanması) ali tənzimlə-

yici mərkəzlərə xemoreseptiv təsirlərin Ģiddətlənməsinə

zəmin yaradır. Bu, onların funksional xüsusiyyətlərinin

zəifləməsi ilə müĢayiət edilir. ĠĢləyən əzələlərdə sinir

təsirlərinin maksimal ritmlərini mənimsəmə imkanlarını

azaldan fiziki-kimyəvi dəyiĢikliklər baĢ verir. Beləliklə,

tənzimlənmə sisteminin halqası qapanır, nizamlayıcı,

vegetativ və icraedici aparatın müsbət qarĢılıqlı təsirləri

əsaslı Ģəkil alır.

Maksimal və submaksimal Ģiddətli iĢdən sonra bərpa

dövrünün müddəti əsas etibarilə ümumi yüklənmənin

həcmindən asılı olmaqla, geniĢ diapazonda – bir neçə

saatdan bir neçə günə qədər dəyiĢilir.

Böyük şiddətli işlərə olan adaptasiya. Böyük Ģiddətli

iĢlər zamanı orqanizmin enerji təminatı sistemindəki

128

adaptiv dəyiĢikliklər hər Ģeydən öncə oksigen sərfiyyatı və

oksigen tələbatı ilə müəyyənləĢdirilir.

Bu kimi iĢlərdə oksigen tələbatı göstəricisi iĢləyən

orqanlara oksigen çatdırılmasından ötrü ürək-damar sistemi

imkanlarını bir qədər artırır. Lakin bu halda oksigen

sərfiyyatı və tələbatı göstəriciləri nisbəti, maksimal və

submaksimal Ģiddətli iĢlərə nəzərən yüksək olur. Oksigen

sərfiyyatı onun tələbatının təxminən 80%-ni təĢkil edir.

Mütləq miqdar baxımından bu maksimal imkanlar hesab

olunur. Enerji sərfiyyatının böyük hissəsi (85-90%-ə qədər)

aerob proseslər hesabına təmin edilir.

Böyük Ģiddətli iĢdən sonra O2 borcunun həddi ümumi

oksigen tələbatının 10-15%-ni, yəni 12-15 dm3 təĢkil edir.

Vahid zamanda olan enerji sərfiyyatı maksimal Ģiddətli

iĢlərlə müqayisədə 8-10 dəfəyə kimi azalır. Böyük Ģiddətli

iĢlər əhəmiyyətli dərəcədə ümumi enerji sərfiyyatı ilə

bağlıdır ki, bu da iĢə geniĢ əzələ qruplarının cəlb olunması,

eləcə də təmrinlərin yüksək sürətli icrası ilə Ģərtləndirilir.

Məsafə boyu enerji sərfiyyatı yalnız hərəkət sürətindən

(məs, yüngül atletika qaçıĢları) deyil, eləcə də qaçıĢ

cığırının profilindən, sürüĢmə dəəcəsindən (məs, xizək və

konki sürmə yarıĢları) bilavasitə asılıdır.

Böyük Ģiddətli iĢ zamanı OMS həddi xüsusi

dözümlülüyün inkiĢafından asılılıq nümayiĢ etdirir. Lakin

aerob imkanlar və dözümlülüyün artımı arasında birbaĢa

bağlılıq yoxdur. Ancaq əzələlərdə mitoxondrilərin sayının

artımı zamanı dözümlülük 3-4 dəfə yüksəlir. Bu zaman

OMS 10-14% artır. Mitoxondrilərin sayının artımı lipid-

lərin oksidləĢmə enerjisi payının yüksəlməsi sayəsində iĢin

enerji təminatının qənaətliliyin çoxalmasına gətirib çıxarır.

Bu zaman hər bir hüceyrəvi energetik maĢının üzərinə

düĢən oksigen yüklənməsinin azalması nəticəsində sərbəst

129

radikal oksidləĢmə və hüceyrə membranının zədələnməsi

təhlükəsi azalır.

Dözümlülüyün inkiĢaf üstünlüyü ilə olan böyük

Ģiddətli iĢ kapilyar Ģəbəkəsinin sıxlığının artımı ilə

müĢayiət edilir. Nəticədə hər bir əzələ lifi 5-6 kapilyarla

əhatə olunur. Ġdmançılarda budun dördbaĢlı əzələsində

kapilyarların miqdarı 1mm2-də 500 – 550 aralığında dəyiĢir

(məĢq etməyənlərdə - 325).

Orta və uzaq məsafəyə qaçan idmançıların oksigen

sərfiyyatı və O2 borcu göstəricilərində enerji təminatının

müxtəlif dərəcəli qənaətliyi ilə əlaqədar olmaqla, fərqli-

liklər mövcuddur. Eyni iĢin icrası zamanı orta məsafəyə

qaçan idmançılara nisbətən stayerlərdə O2 borcunun laktat

hissəsinin daha az təzahürü nəzərə çarpır. Bərabər iĢin

yerinə yetirilməsində stayerlərdə enerji sərfiyyatı aĢağı

olur.

Böyük Ģiddətli iĢin uzun müddəti və yüksək

intensivliyi ürək-damar və tənəffüs sistemi funksiyalarının

tam səfərbərliyi üçün zəmin yaradır. Ağciyər ventilyasiyası

göstəriciləri 120 – 140 dm3/dəq-yə çata bilər. Onu da qeyd

etmək lazımdır ki, ağciyər ventilyasiyasının 120 dm3/dəq

və daha çox olduğu zaman nəfəs alına havadan oksigenin

udulması, ağciyər ventilyasiyasının 60 – 90 dm3/dəq-yə

bərabər olduğu göstəriciləri ilə müqayisədə 1.5 – 2 dəfəyə

qədər azalır. SürətləndirilmiĢ tənəffüs tənəffüs əzələlərinin

iĢi üçün əlavə oksigen sərfiyyatına səbəb olmaqla yanaĢı,

eləcə də yüksək effektivlikli iĢə nail olmaqdan ötrü əzələ

səyinin konsentrasiyasına maneə olur.

Uzun məsafələrə qaçıĢ zamanı ÜVS-nin yüksəlməsi iĢ

baĢlayandan sonra 3 – 4 dəq ərzində baĢ verir və yaĢlı

idmançılarda 160 – 180 vurğu/dəq-yə kimi çatır. FiniĢə

yaxın sürətlənmələrdə ÜVS 200 vurğu/dəq və bir qədər də

130

çox arta bilər. Uzun məsafələrə qaçıĢ maksimal arterial

təzyiqin azacıq artımı ilə (150 – 160 mm c.s. civarında)

müĢayiət olunur. Minimal təzyiq 10 – 15 mm c.s.-ya kimi

enir. Start və finiĢ sürətlənmələri zamanı arterial təzyiqin

yüksəlməsi, orta məsafəyə qaçanlar üçün xarakterik olan

hüdudlara çata bilər. Qanın dəqiqəlik həcmi 25 – 30 dm3 və

daha çox ola bilər. Ürək-damar və tənəffüs sistemi

funksiyalarının davamlı intensivliyinə baxmayaraq, böyük

Ģiddətli iĢ zamanı oksigen tələbatı təmin olunmur (yalançı

sabit hal, A.Xillə görə). Uzun məsafəyə qaçıĢdan sonra AT

və ÜVS-nin bərpası 1.5 – 2 saat ərzində baĢ verir.

Böyük Ģiddətli iĢə aid olan xizək yarıĢının müxtəlif

məsafələrində ÜVS geniĢ hüdudlarda – 150 vurğu/dəq-dən

200 vurğu/dəq-yə kimi dəyiĢilməsi mümkündür. Ən yaxĢı

xizək sürənlərdə orta göstəricilər 170 – 180 vurğu/dəq

təĢkil edir. AT cüzi artır, lakin uzun məsafə qət etdikdən

sonra hətta 10 – 15 mm c.s.-na kimi azala da bilər.

Əksər xizəkçilərdə böyük Ģiddətli iĢlərdən sonra

ürəyin köndələn ölçüləri 2.0 – 2.5 sm-ə qədər azalır. Onun

normaya qayıtması isə 3.0 – 3.5 saatdan sonra baĢ verir.

Sakitlik zamanı xizəkçilərdə gözəçarpan bradikardiyanın

olduğu – 30 – 45 vurğu/dəq qeyd olunur.

YarıĢ zamanı ağciyər ventilyasiyası qaçıĢ tempindən

və məkanın relyefindən asılı olmaqla, 60 – 90-dan 150 –

160 dm3/dəq-yə kimi yüksəlir. Hüdud göstəricilər 170 –

200 dm3/dəq təĢkil edir. Xizəkdə hərəkət texnikasını

mənimsəməklə yanaĢı, tənəffüs aktı da hərəkət stereotipinə

ciddi formada uyğunlaĢmaqla, onun tərkib hissəsinə

çevrilir.

Məsafə boyu tənəffüsün sıxlığı dəqiqəlik 40 – 60

tsiklə çata bilər. Xizək yarıĢlarından sonra zəif hazırlıqlı

idmançılarda AHT azalır, lakin yaxĢı məĢq etmiĢlərdə çıxıĢ

131

vəziyyəti səviyyəsində saxlanılır, hətta bəzən yüksəlir. 5 –

50 km civarında olan məsəfələrdə oksigen sərfiyyatı 3 – 5

litr hüdudlarında dəyiĢir. I dərəcə normativini icra etmək

üçün kifayət edən sürətlə xizəkdə düz yerdə hərəkət zamanı

dəqiqəlik oksigen sərfiyyatı 60 – 65 sm3/kq təĢkil edir ki,

bu da hüdud göstəricilərdən kifayət qədər aĢağıdır.

Ġdman ustası olan xizəkçilərdə dəqiqəlik oksigen

sərfiyyatı 80 – 90 sm3/kq-a çata bilər. YarıĢ Ģəraitində

xizəkçilərdə oksigen sərfiyyatı dağa yoxuĢ zamanı maksi-

mal göstəricilərin 90%-ni, eniĢ zamanı və düz yerdə isə 80

– 85% təĢkil edir.

Oksigen sərfiyyatının artımı, beləliklə də böyük

Ģiddətli iĢ zamanı oksigen tələbatının daha çox ödənilməsi

qanın dəqiqəlik həcmi və ya arterial-venoz fərqin artımı

nəticəsində təzahür edilə bilər. Oksigen sərfiyyatının artı-

mından ötrü ağciyər ventilyasiyası da zəruri əhəmiyyət

kəsb edir. Onun süni Ģəkildə sürətləndirilməsi bərpa

dövründə oksigen sərfiyyatının kifayət qədər artımına

gətirib çıxarır. Bu, iĢ zamanı oksigen sərfiyyatının lazımi

dərəcədə olmamasında xəbər verir.

Ġdman ustası olan xizək sürənlərdə OMS-na nisbətən

böyük olmayan ÜVS hüdudlarında – 160-dan 180

vurğu/dəq-yə kimi çatmaq olur. Xizək yarıĢlarının müxtəlif

hissələrində iĢin energetik təminatından ötrü oksigen

sərfiyyatı kifayət etmir. Enerjinin bir qismi anaerob yolla

əldə olunur. Bu zaman iĢin davametmə müdətinin artımı ilə

yanaĢı anaerob təchizatın payı azalır (cədvəl 5). O2

borcunun böyük hissəsi iĢin gediĢi zamanı ödənilir.

Böyük Ģiddətli iĢlər zamanı böyrəküstü vəzin

hormonal funksiyasının Ģiddətlənməsi müĢahidə edilir ki,

bu da qanda K+ və Ca

++ ionlarının konsentrasiyasının

dəyiĢiklikləri ilə müĢayiət olunur. K+ ionlarının daha çox

132

artımı tənəffüs mərkəzinin oyanıcıqlığının yüksəlməsinə və

diastolada ürək əzələsinin daha tam boĢaımasına gətirib

çıxarır. ĠĢdən sonra sidikdə K+ ionlarının miqdarı artır.

Cədvəl 5 Yüksək dərəcəli xizəksürənlərdə müxtəlif müddət və intensivlikli

yüklərin təsiri zamanı ümumi enerji sərfiyyatında aerob və anaerob

(laktat-alaktat) mexanizmlərin orta pay göstəriciləri (Neumann 1987)

Enerji

mənbələri

ĠĢin davametmə müddəti, dəq

35s-

1dəq 1-2 2-5 5-10 10-35 35-90

90-

360

Aerob 20 25 40 60 68 80 99

Aerob

laktat 50 60 50 35 30 20 1

Anaerob

laktat 30 15 10 5 2 – –

ĠĢ zamanı intensiv energetik sərfiyyatlar qanda

Ģəkərin miqdarının 70 – 80 mq%-ə qədər azalması ilə

müĢayiət edilir. Qaraciyərdən Ģəkərin davamlı qana daxil

edilməsi və onun əzələlər tərəfindən sərfiyyat tempinin

kəskin azaldılması nəticəsində, iĢdən sonra Ģəkərin

səviyyəsi 130 – 200 mq%-ə kimi yüksələ bilər (orta

səviyyə - 100 – 120 mq%).

Böyük Ģiddətli iĢ üçün miogen leykositoz səciyyəvi-

dir. 1 mm3 qanda neytrofillərin miqdarı 12.000 – 15.000-ə

qədər yüksəlir. Anaerob mübadilə məhsullarının toplan-

ması ilə əlaqədar olaraq, qanda süd turĢusunun (200 mq%-ə

qədər) və sidikdə zülalın (0.4%-ə kimi) miqdarı artır.

Böyük Ģiddətli iĢlərin icrası zamanı əzələ iĢgüzarlığı-

nın azalmasının baĢlıca səbəbləri fizioloji funksiyaların

133

tənziminin neyroendokrin sisteminin yüksək gərginliyi,

tənzimlənmənin mərkəzi aparatına xemoreseptiv təsirlərin

artması, anaerob metabolizm məhsullarının ifrat miqdarda

toplanması və homeostazın pozulması hesab edilir. Böyük

intensivlikli iĢlərdən sonra bərpa dövrü 24 – 48 saat ərzində

yekunlaĢır.

Zəif şiddətli işlərə adaptasiya. Zəif Ģiddətli iĢlərə

nisbətən bir o qədər də böyük olmayan sürətlə icra olunan,

davametmə müddəti 30 – 40 dəqiqədən çox olan dövri

xarakterli fiziki təmrinlər aid edilir. 20 km-dən 42 km

məsəfəyə qədər olan qaçıĢlar, 10 – 50 km civarında olan

idman yeriĢi, 50 km-dən 200 km məsafəyədək olan

velosiped yarıĢları, 5 km-dən baĢlayan üzgüçülük, 15 km-

dən yuxarı olan xizək yarıĢları zəif Ģiddətli iĢ zonasına

daxildir. Hətta iĢin davametmə müddətindəki böyük

fərqlilikləri nəzərə alsaq belə, bu Ģiddət zonasında olan

sürət diapazonunda bir o qədər müxtəliflik yoxdur (20 km

məsaəfəyə qaçıĢ zamanı orta sürət 5.7 m/s olduğu halda,

marafon qaçıĢında bu göstərici 5.3 m/s təĢkil edir).

Zəif Ģiddətli iĢlərin enerji təminatı əsas etibarilə aerob

mübadilə prosesləri hesabına baĢ verir. Aerob mübadilə

böyük həcmdə enerjinin səfərbərliyi ilə müĢayiət edilir ki,

bu ATF-in resintezində də istifadə olunur. Orqanizmin

oksigenə olan tələbatının tam ödənilməsi həqiq sabit halın

səciyyəvi əlamətlərindən sayılır. OksidləĢdirici fosforlaĢma

reaksiyasına keçid ATF və KrF-ın stabil resintezini təmin

edir. ĠĢin əvvəlində formalaĢmıĢ süd turĢusu tədricən

oksidləĢməklə, onun əzələlərdə və qanda olan səviyyəsi

ilkin vəziyyət göstəricilərinə kimi enə bilər.

ĠĢin intensivliyi aĢağı olduqca, sabit vəziyyət bir o

qədər tez baĢ verir. Məsafə boyu olan qısa müddətli

134

sürətlənmələr aerob enerji sisteminin daha tez inkiĢafına

təkan verir. Bu zaman əmələ gəlmiĢ ADF qalığı və sərbəst

KrF oksidləĢdirici fosforlaĢmanın sürətlənməsinə zəmin

yaradır. Zəif Ģiddətli iĢ zamanı oksigen sərfiyyatının bir

qayda olaraq, oksigen maksimumundan əhəmiyyətli dərə-

cədə aĢağı olması səbəbindən, ürək-damar və tənəffüs

sistemi iĢ prosesində onu təmin etmək vəziyyətində olurlar.

Bu halda O2 borcu nisbətən çox az olur və orta göstərici ilə

maksimal rəqəmlərin təxminən 3%-ni təĢkil edir.

Zəif Ģiddətli iĢlər vahid zamanda bir o qədər də

böyük olmayan enerji sərfiyyatı ilə (1.2 kC/s-yə qədər)

səciyyələnir. Ümumi enerji istifadəsi isə 42.000 kC-a çatır

ki, bu da submaksimal və böyük Ģiddətli iĢlərə nisbətən 10

dəfəyə qədər çoxdur.

Bu zaman vegetativ funksiyalardakı dəyiĢikliklər

həddi hüdud göstəricilərə çatmır. Belə ki, ÜVS orta olaraq

150 – 170 vurğu/dəq təĢkil edir. Sürətlənmələr zamanı o,

180 – 190 vurğu/dəq-yə kimi arta bilər. Zəif Ģiddətli iĢlərin

eyni bərabərli icrası ürək fəaliyyətinin qənaətlilik rejimi ilə

müĢayiət olunur.

ÜVS-nin 160-dan 180 vurğu/dəq göstəricilərində

oksigen nəbzinin daha böyük hədləri (hər yekunlaĢmıĢ dövr

üçün olan oksigen sərfiyyatı), eləcə də ürək əzələsinin tam

təqəllüs (boĢalma) fazası qeyd edilir. Bu, ürək əzələsində

bərpa prosesləri üçün səmərəli Ģərait yaradır.

Zəif Ģiddətli iĢlər zamanı AT cüzi yüksəlir və 135 –

150 mm.c.s. hüdudlarında dəyiĢir. Həddən artıq uzun

məsafələrə qaçıĢdan sonra AT bəzən kəskin enir ki, bu da

uzun müddətli iĢ zamanı yorulmuĢ ürək əzələsinin təqəllüs

imkanlarının zəifləməsi nəticəsində təzahür olunur.

Zəif Ģiddətli iĢ zamanı olan tənəffüs öz ritmikliyi,

idmançıların hərəkətləri ilə olan uyğunluğu ilə seçilir.

135

Ağciyər ventilyasiyasının həddləri adətən 60 – 80 dm3/dəq

göstəricisini aĢmır. Bəzən sürətlənmələr zamanı o, 100 –

120 dm3/dəq-yə çata bilər.

Zəif Ģiddətli iĢlərin icrası qan tərkibindəki əhəmiyyətli

dəyiĢikliklərlə müĢayiət olunur. Leykositar fomulada olan

dəyiĢikliklər hər Ģeydən öncə neytrofillərin sayının artımı

ilə xarakterizə olunur.

Əhəmiyyətli dərəcədə olamayan məĢqlilik zamanı

miogen leykositozun regenerativ fazası müĢahidə edilə

bilər ki, bu zaman neytrofillərin sayı kəskin artır, eozino-

fillərin sayı azalır, leykositlərin inkiĢaf etməyən formaları

meydana gəlir. Ġdmançının hazırlıq səviyyəsinə uyğun

gəlməyən uzun müddətli, çox ağır iĢlərin nəticəsində leyko-

sitlərin ümumi miqdarının azalması ilə müĢayiət edilən

miogen leykositozun degenerativ forması inkiĢaf edə bilər.

Leykositozun degenerativ fazası orqanizmin bütün sistem-

lərinin, o cümlədən qanyaranmadakı həddən artıq gərgin-

liklərin əksi sayılır.

Zəif Ģiddətli iĢ zamanı qanda Ģəkərin miqdarı 40-50

mq%-ə qədər azala bilər. Enerji materialları, əlalxüsus

karbohidrat ehtiyatlarının azalması iĢin sonuna yaxın O2

borcunun artımı ilə bərabər qanda süd turĢusunun azalması

ilə müĢayiət olunur. Bu kimi dəyiĢikliklərin xarici uyğun-

suzluqları enerji mübadiləsinə lipidlərin cəlb olunması ilə

izah edilir ki, onun da oksidləĢməsi üçün böyük miqdarda

oksigen tələb olunur. Zəif Ģiddətli iĢlərin icrası zamanı

zəruri olan enerjinin 80%-ə qədəri yağlar tərəfindən təmin

edilir. Yağların energetik istifadəsini tənəffüs əmsalının 1-

dən 0.8 – 0.7-ə düĢməsi də sübuta yetirir.

Zəif Ģiddətli iĢdən sonra ifrazat funksiyasında böyrək

hipoksiyasına səbəb ola biləcək dəyiĢikliklər qeydə alınır.

Böyrəklərin oksigenlə kifayət dərəcədə olmayan təchizatı

136

nəticəsində böyrək yumaqcığının keçiriciliyi yüksəlir və

qanın zülal fraksiyasının bir hissəsi sidiklə çıxır. Sidikdə

olan zülalın miqdarı 0.5 – 0.7%-ə qədər yüksələ bilər.

Sidiklə süd turĢusunun qatılığı bir qayda olaraq, 100 mq%-i

keçmir.

Yüksək ümumi energetik sərfiyyatlar (marafon qaçıĢı

zamanı ümumi oksigen sərfiyyatı 500 dm3 və daha çox

təĢkil edir), hormonal funksiyaların sıxıĢdırılması, hipoqli-

kemiya, vegetativ orqanların funksiyalarının zəifləməsi,

iĢgüzarlığın azalmasına və ya iĢin təmamilə dayandırılma-

sına səbəb ola biləcək əsas faktorlardan sayılır. Onların

mənfi təsirləri iĢin monotonluğu ilə əlaqədar bir qədər də

dərinləĢir. Monotonluq iĢə olan marağın azalması, emosi-

onal depressiya, yorulmanın obyektiv əlamətlərinin baĢlan-

masından əvvəl inkiĢaf edən yorğunluqla müĢayiət edilir

(monotoniya). Kəskin oyanıcıqlıq zamanı monotoniya

əsəbilik, narazılıq, acıqlılıq, münaqiĢələrə meyllilik ilə

təzahür olunur.

Zəif intensivlikli iĢlərdən sonra bərpa dövrünün

müddəti yüklənmənin ümumi həcmindən, yarıĢ məsafələ-

rinin uzunluğundan, hazırlıq səviyyəsindən asılı olmaqla,

24 saatla bir neçə gün arasında dəyiĢilir.

137

B E ġ Ġ N C Ġ F Ə S Ġ L

ƏZƏLƏ İŞİ ZAMANI YORULMA VƏ BƏRPA

5.1 Əzələ fəaliyyəti zamanı yorulmanın spesifikliyi

Yorulmanın fizioloji mahiyyəti. Yorulma dedikdə,

orqanizmin gərgin və uzunmüddətli fəaliyyəti nəticəsində

baĢ verən fizioloji dəyiĢikliyi baĢa düĢülür ki, bu da

funksiyaların diskoordinasiyası və iĢ qabiliyyətinin müvəq-

qəti azalması ilə təzahür olunur. Ġbtidai heyvanlarda yorul-

manın nisbətən ləng inkiĢafına baxmayaraq, o ali heyvan-

lara nisbətən daha dərinliklərə nüfuz edir. Ġnsanlardakı

yorulma daha da mürəkkəbliyi ilə seçilir. Bu əsasən

insanda yorulmanın inkiĢafı və bərpa prosesləri ərzində

vacib rol oynayan sosial faktorlarla əlaqədarlığı ilə də izah

oluna bilər. Yorulmanın bioloji rolu uzunmüddətli və ya

gərgin əzələ iĢi zamanı orqanizmin tükənmədən vaxtında

müdafiə olunmasından ibarətdir. Kəskin təzahür olunan

yorulma zamanı olan fizioloji dəyiĢikliklər, orqanizmin

daxili mühitinin sabitliyinin pozuntuları ilə müĢayiət

olunan stress reaksiyalarının əlamətlərini daĢıyır. Eyni

zamanda kəskin formaya çatdırmadan olan təkrar yorulma,

orqanizmin funksional imkanlarının artırılma vasitələrindən

hesab edilir.

ĠĢin tərkib xüsusiyyətlərindən, zehni və ya fiziki

olmasından asılı formada, zehni və ya fiziki yorulmadan

danıĢmaq olar. Həmçinin kəskin və xroniki, ümumi və

lokal, gizli (kompensasiya olunan) və aĢkar (kompensasiya

olunmayan) yorulma da ayırd edilir.

ĠĢin intensivliyi subyektin hazırlıq səviyyəsinə uyğun

gəlmədikdə, nisbətən qısa müdətli iĢlər zamanı kəskin

138

yorulma baĢ verə bilər. O, ürəyin səmərəli fəaliyyətinin

kəskin enməsində (ürək çatıĢmazlığı), MSS və endokrin

sistem tərəfindən tənzimləyici təsirlərin pozuntusu, tər

ifrazının artımı, su-duz balansının pozuntusu ilə təzahür

olunur.

Xroniki yorulma iĢdən sonra tam bərpa olunmamağın

nəticəsi sayılır. Xroniki yorulma zamanı yeni hərəki

vərdiĢlərin mənimsənilmə imkanları itirilir, iĢgüzarlıq enir,

orqanizmin xəstəliklərə qarĢı olan təbii davamlılığı azalır.

GeniĢ əzələ qrupları iĢə cəlb olunmuĢ fiziki iĢ zamanı

baĢ verən yorulma ümumi yorulma adlanır. Ümumi

yorulma üçün MSS-in tənzimləyici funksiyaları, hərəki və

vegetativ funksiyaları, koordinasiyanın pozulması, hərəkət-

lərin icra keyfiyyətləri üzərində iradi nəzarət effektivliyinin

azalması səciyyəvidir. Ümumi yorulma vegetativ funksiya-

ların pozuntuları ilə müĢayiət edilir: ÜVS-nin yüksəlməsi,

nəbz təzyiqinin enməsi, ağciyər ventilyasiyasının azalma-

sının qeyri adekvat yüklənməsində. Subyektiv formada bu,

gücün kəskin azalması, təngnəfəslik, ürək döyüntüsü, iĢi

davam etdirməyin mümkünsüzlüyü kimi hiss olunur.

Əgər kəskin yüklənmələr ayrı-ayrı əzələ qrupları

üzərinə düĢürsə, belə demək mümkünsə, lokal yorulma

inkiĢaf etməyə baĢlayır. Ümumi yorulmadan fərqli olaraq,

lokal yorulma zamanı hərəkətlərin tənziminin yerli struktur

elementlərinin (hərəki sinirlərin terminalları, sinir-əzələ

sinapsı) gərginliyi idarəetmənin mərkəzi aparatından

kifayət qədər çox olur. Oyanmanın sinir-əzələ ötürülməsin-

dəki pozuntuların inkiĢafı, icraedici üzvlərin normal

fəaliyyəti dayandırdığından bir müddət əvvəl baĢ verir.

Presinaptik membranda asetilxolinin miqdarı azalır,

nəticədə postsinaptik membranın fəaliyyət potensialı enir.

139

Əzələlərə ötürülən efferent sinir siqnallarının qismən təcrid

olunması baĢ verir. Əzələlərin təqəllüs funksiyası zəifləyir.

Yorulmanın gizli, konmensasiya olunan inkiĢaf

fazasında iradi Ģiddətə kömək edən yüksək iĢgüzarlıq

qorunub saxlanılır. Lakin iĢin qənaətliyi bu zaman enir.

Onun davamı aĢkar formada kompensasiya olunmayan

yorulmaya səbəb olur. Daxili orqanlar və hərəkət aparatı

funksiyalarının gərginliyi zamanı iĢgüzarlığın azalması

kompensasiya olunmayan yorulmanın əsas əlamətlərindən

sayılır. Böyrəküstü vəz funksiyası gərginləĢir, tənəffüs

fermentlərinin aktivliyi azalır, anaerob enerji mübadiləsinin

intensiv prosesləri tam oksidləĢməmiĢ maddələrin toplan-

ması və qanın ehtiyat qələviliyinin enməsinə gətirib çıxarır.

ĠĢgüzarlığın kəskin enməsi zamanı, fiziki olaraq iĢi davam

etdirmək mümkün olmadıqda, idmançı ondan imtina edir

(məsafədən tez qaçıĢdan çıxıĢ, məĢqi dayandırmaq).

MəĢq prosesinin səmərəli təĢkili yorulmanın inkiĢaf

mexanizmləri barədə dərin anlayıĢlar olmadan mümkün

deyil. Yorulmanın mərkəzi sinir nəzəriyyəsinin meydana

gəlməsi Ġ.M.Seçenovun adı ilə bağlıdır. Tam orqanizmdə

yorulma hər Ģeydən öncə MSS-də baĢlayır. Bu zaman baĢ

beynin böyük yarımkürələr qabığının yüksək differensasi-

yalı (fərqləndirilmiĢ) hüceyrələri daha həssaslığı ilə seçilir.

Tormozlanma özündə sinir sistemini, onun vasitəsilə də

bütün orqan və toxumaları tükənmədən qoruyan universal

mexanizmi əks etdirir ki, əks halda nəticədə orqanizm

həyat qabiliyyəti imkanlarını itirə bilərdi.

Ġ.P.Pavlov göstərmiĢdir ki, yorulma və bərpa eyni bir

prosesin iki tərəfidir. Onların qarĢılıqlı əlaqəsi fəaliyyət

vəziyyəti və ya daha aĢağı aktivliyə keçidinin əsasını təĢkil

edir. Ġ.P.Pavlovun ideyalarının Q.V.Folbort tərəfindən

inkiĢaf etdirilməsi tükənmə və bərpa proseslərinin qarĢılıqlı

140

əlaqəsindən asılı olan yorulma haqqında təsəvvürlərin

prinsipial doğruluğunu sübuta yetirmiĢdir.

ĠĢ zamanı orqanizmdə baĢ verən fizioloji və

biokimyəvi dəyiĢikliklər iĢləyən orqanların funksional

vəziyyətinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Lakin onlar eyni

zamanda bərpa proseslərini stimullaĢdırır, belə ki, yorulma

nə qədər tez baĢ verdikcə, bərpa sürəti də yüksək olur.

Müasir təsəvvürlərə görə, hüceyrənin enerji materialları,

hər Ģeydən öncə ATF-in tükənməsi, hüceyrənin genetik

aparatında struktur izi qoyur. ATF defisiti mitoxondrilərin

zülal kütləsinin artımını stimullaĢdırır və əks əlaqə prinsipi

üzrə iĢ prosesi və bərpa dövrü gediĢində ATF yaranmasının

artımına gətirib çıxarır. Nəticədə bu kimi yüklənməyə olan

adaptasiya yüksəlir. Mümkün hədləri aĢan tükənmə, ifrat

yorulma mənzərəsinin inkiĢafı ilə adaptasiya pozulması ilə

nəticələnir.

Yorulmanın müasir konsepsiyası iĢ zamanı ayrı-ayrı

sistemlərdəki funksional dəyiĢikliklərin birmənalı olma-

ması və geniĢ strukturluğu barədə təsəvvürlərdən ibarətdir.

ĠĢin növündən, gərginliyindən, davametmə müddətindən

asılı olaraq, yorulmanın inkiĢafındakı aparıcı rol müxtəlif

fizioloji sistemlərə aid ola bilər (Ģəkil 24).

Emosional streslə əlaqədar olan gərgin əzələ iĢi

zamanı tənzimlənmənin humoral sistemindəki dəyiĢikliklər

yorulmanın aparıcı faktorlarından ola bilər. Uzun müddətli

tükədici iĢlər zamanı enerjinin hüdud sərfiyyatları ilə

yanaĢı hipotalamus-hipofiz-böyrəküstü vəz sisteminin

yorulması da iĢin davamını limitləĢdirə bilər. Fizioloji

funksiyaların tənziminin mərkəzi hissəsindəki pozuntular

sürət xarakterli qısa müddətli əzələ iĢi zamanı olan

yorulmanın inkiĢafında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

Proprioreseptiv və xemoreseptiv impulsların Ģiddətli axını

141

nəticəsində MSS-də hüdudxarici tormozlanma (ilkin

yorulma) inkiĢaf edir. Ġcraedici üzvlərə göndərilən sinir

impulslarının həddən artıq sıxlığı, onların sinir

hüceyrələrinin törənməsini də məhdudlaĢıdırır. Artıq iĢdən

bir neçə saniyə sonra sinir mərkəzlərinin labilliyi azalır ki,

bunun nəticəsində də təmrinlərin icra sürəti enir.

ġəkil 24. Müxtəlif intensivlikli iĢlər zamanı mühüm fizioloji dəyiĢikliklərin

sxemi: A – məsafənin artması ilə orta sürətin dəyiĢilməsi, B – hərəkətlərin yüksək

tempinin mərkəzi sinir sisteminə olan mənfi təsiri; C – uzun müddətli iĢlərin mərkəzi

sinir sisteminə olan mənfi təsiri; D – oksigen çatıĢmazlığı; E – anaerob enerji

ehtiyatlarının iĢlənməsi; F – ümumi enerji ehtiyatlarının iĢlənməsi

Aralıq mübadilə məhsullarının toplanması nəticəsində

ATF-in resintez sürətinin azalmasına intensiv iĢin

müddətini məhdudlaĢdıran baĢlıca faktor kimi baxıla bilər.

Skelet əzələlərində ATF-in nisbi daimi konsentrasiyası

saxlanılır. Onun sərfiyyatı kompensator prosesləri stimul-

laĢdırır: oksidləĢdirici fermentlərin aktivliyi yüksəlir.

Karbohidratlar, sərbəst yağ turĢuları və amin turĢuları

mitoxondrilərdə oksidləĢir. Bu zaman enerji ayrılmaqla,

ATF-in resintezinə sərf edilir və ya KrF-ın makroergik

birləĢmələrində ehtiyat kimi toplanır. Anaerob Ģəraitdəki

142

iĢlər zamanı ATF-in resintezi süd turĢusunun toplanması ilə

gedir.

ĠĢ zamanı anaerob enerji mənbələrinin istifadəsinə

keçid yalnız iĢin intensivliyi ilə deyil, eləcə də idmançının

məĢqlilik səviyyəsilə müəyyən edilir. Bu səviyyə aĢağı

olduqca, enerji əldə etməyin daha qənaətli vasitələrinə olan

keçid daha tez baĢ verir, eləcə də kompensasiya olunmayan

yorulma bir o qədər tez inkiĢaf edir. Əzələlərdə olan süd

turĢusunun çoxluğu oksidləĢdirici mərhələdə enerji forma-

laĢması proseslərinin rabitəsizliyinə və onun fosfogenlərdə

- ATF və KrF-da toplanmasına gətirib çıxara bilər. Buna

görə də yüksək səviyyəli məĢqliliyi olmayan idmançılar

energetik resursların tükənməyindən müəyyən qədər öncə

iĢdən imtina edirlər. Süd turĢusu hidrogen ionlarının

mənbəyi rolunu oynayır. Əzələlərin təqəllüs aparatında

onların artıqlığı akto-miozin körpücüklərinin formalaĢma-

sına mane törədir, əzələlərin öz təqəllüsü isə çətinləĢir.

Yüksək Ģiddətli iĢin baĢlanmasından 20 – 30 san

sonra qlikoliz proseslərinin də enerji təminatına qoĢulması

baĢ verir. Bu zaman toplanan mübadilə məhsulları lipolitik

prosesləri ləngidir, oksidləĢdirici fosforlaĢmanı tormozlan-

dırır. Göründüyü kimi, əzələlərdə süd turĢusunun toplan-

ması submaksimal Ģiddətli iĢ zamanı yorulmasnı inkiĢaf

etdirən əsas faktorlardan sayılır.

Böyük Ģiddətli iĢ zamanı yorulmanın inkiĢafının

baĢlıca səbəbləri toxumaların nisbi hipoksiyası, eləcə də

hərəki funksiyaların sinir tənzimi prosesində qlikoliz

məhsullarının tədricən toplanması və onların əzələlərdəki

aerob mübadiləyə mənfi təsirləri sayılır. Hüdud oksigen

sərfiyyatı Ģəraitində hipoksiyanın inkiĢafı və qlikoliz

enerjisindən istifadəyə keçid ilk baxıĢdan paradoksal

görünsə də, böyük Ģiddətli iĢ zamanı oksigen sərfiyyatının

143

onun mümkün maksimal sərfiyyat imkanlarından bir qədər

yüksək olması ilə izah edilir. Enerjinin bir qismini

orqanizm qlükozanın anaerob parçalanması – qlikoliz yolu

ilə əldə etməyə məcburdur. Süd turĢusunun da artıqlığı

buradan qaynaqlanır.

Zəif Ģiddətli iĢ zamanı yorulmanın inkiĢafında ilk

yerdə enerji ehtiyyatları – xüsusilə iĢləyən əzələlərdə və

qaraciyərdə qlikogenin tükənməsi dayanır. MSS-in tənzim-

ləyici təsirlərinin pozulmasının ikinci yerdə olması güman

edilir.

Aralıq mübadilə məhsullarının toplanması nəticəsində

daxili mühitin kimyəvi dəyiĢiklikləri ilk növbədə fizioloji

funksiyaların ali qabıq və qabıqaltı tənzimləyicilərinin

funksiyalarının vəziyyətində əksini tapır. Tənzimləyici

mexanizmlərin qüsurlu həlqə pozuntuları formalaĢır. Ġlkin

metabolik pozuntular MSS tərəfindən tənzimləyici təsir-

lərin qeyri-dəqiqliyindən bir qədər də Ģiddətlənir.

Müəyyən əzələ fəaliyyəti zamanı olan yorulmanın

inkiĢafında ayrı-ayrı faktorların asılılığının ciddi kəmiyyət

qiymətləndirilməsi məĢq prosesinin mühüm tənzimlənmə

elementlərindən biri hesab edilir. Aparıcı faktorların fərq-

ləndirilməsi test sınaqları və metodik tədqiqatların düzgün

tətbiqi zamanı mümkündür.

MSS-in bir sıra fəaliyyət xüsusiyyətləri nəticəsində

məktəb yaĢlı uĢaqlarda olan yorulma yaĢlılara nisbətən

daha tez təzahür olunur. UĢaqlarda daxili tormozlanma,

xüsusilə fərqləndirilmə və ləngimə prosesləri daha tez

pozulur. Bu zaman qabıq hüceyrələrinin oyanıcıqlığının

azalması və qoruyucu ləngimənin inkiĢafı nəticəsində

aktivliyin kəskin azalması ilə müĢayiət olunan hərəki

narahatlıq meydana çıxır, diqqət zəifləyir. Aralıq mübadilə

məhsullarının toplanması və xüsusilə enerji məhsullarının

144

tükənməsi ilə əlaqədar olaraq, uĢaqlar böhran vəziyyətinin

inkiĢafından bir qədər əvvəl iĢdən imtina edirlər.

UĢaqlarla məĢğul olan aman eyni cür, monoton

iĢlərdən daha çox istifadə etmək məqsədəuyğun hesab

olunmur. Fəal istirahət mexanizmi əsasında bərpanı

yüngülləĢdirən müxtəlif növ iĢlərin bir-birini əvəzləməsi

zəruridir. UĢaqların iĢ qabiliyyətinin birinci dərsdən

sonuncu dərsədək, bazar ertəsindən Ģənbəyə doğru azal-

dığına əsaslansaq, bu halda gün rejimində fiziki və zehni

yeklərin müvafiq miqdarını, eləcə də onların fəallaĢ-

dırılmasının vasitə və metodlarını nəzər almaq lazımdır.

İfrat məşqlilik. Ifrat məĢqlilik – həddən artıq

yorulmanın sürətli inkiĢafıdır. O, hərəki və vegetativ

funksiyaların tənziminin mərkəzi aparatının üstünlük təĢkil

etdiyi kompleks funksional pozuntularla müĢayiət edilir.

Yuxunun pozulması, fiziki gərginlikdən çəkinmək, mürək-

kəb təmrinlərin icra öncəsi qorxu ifrat məĢqliliyin ilkin

əlamətlərindən hesab edilir. Ġdmançı əsəbi olur, yoldaĢları

və məĢqçiləri ilə asanlıqla mübahisələrə qoĢulur və ya

əksinə süstlük, ətrafdakılara laqeyd münasibətinə seçilir,

onun məĢqlərə həvəsi itir. Əgər məĢqlər davam etdirilərsə,

subyektiv Ģikayətlərə fizioloji funksiyaların obyektiv

pozuntuları da əlavə edilir. Ġlk əvvəl daxili orqanlar və

hərəkət aparatına neyro-humoral tənzimləyici təsirlər

pisləĢir, sonra ürək əzələsində müxtəlif dəyiĢikliklər baĢ

verir. Onun təqəllüs imkanları zəifləyir, fiziki yükənmələr

zamanı ürək nahiyyəsində ağrılar təzahür olunur.

Maddələr mübadiləsində də arzuolunmaz dəyiĢikliklər

müĢahidə edilir. Ġfrat məĢqliliyin ilkin mərhələlərində

oksidləĢdirici fosforlaĢmanın intensivliyi azalır. Sonrakı

145

mərhələlərdə enerji hasilatının qlikolitik mexanizmləri,

eləcə də ATF-in resintezi pisləĢir.

Ġfrat məĢlilik zamanı orqanızmdəki vitamin balansı da

pozulur. Bu, hər Ģeydən öncə qan, qaraciyər, skelet

əzələlərində C vitaminin azalması ilə özünü göstərir.

Ahəngdar proseslərin pozulması, eləcə də əzələ iĢi zamanı

enerji sərfiyyatının yüksəlməsi nəticəsində bədən çəkisi

enir. Ġfrat məĢqlilik zamanı fiziki keyfiyyət göstəricilərinin

azalmasına daha çox ümumi və sürət dözümlülüyü məruz

qalır. Cəldlik və əzlə qüvvəsi az dərəcədə dəyiĢilir.

Ġfrat məĢqlilik vəziyyətində idmançılar daha çox, belə

demək mümkünsə, soyuqdəymə xəstəliklərinə tutulurlar.

Bu, orqanizmin təbii immunoloji müdafiəsinin zəifləməsi

ilə əlaqədardır. O, orqanizmin maye mühitinin bakteriosit

funksiyasından, tənəffüs yollarının epitelindən, bədənin

dəri örtüyündən, daha doğrusu onların xəstəlik törədən

bakteriyaları, virusları məhvetmə, həyat fəaliyyəti məhsul-

larını neytrallaĢdırma imkanlarından asılıdır.

MəĢq rejiminin düzgün təĢkili, fiziki yüklərə

uyğunlaĢmada fərdi xüsusiyyətlərin nəzərə alınması, məĢq

prosesinin səmərəli qurulmasının çoxillik təcrübəsi əsasın-

da ümumiləĢdirilmiĢ idman məĢqi prinsiplərinə ciddi

riayyət edilməsi ifrat məĢqliliyin qarĢısını alan tədbirlərdən

hesab olunur. Ġfrat məĢqliliyin ilkin mərhələlərində idman

iĢgüzarlığının bərpasından ötrü 1 – 2 həftə ərzində aktiv

istirahət zəruridir. Bu halda məĢq yüklərinin həcmi

azaldılmalı, intensiv təmrinlər araslndakı fasilə intervalları

artırılmalı, yarıĢ yüklənmələri isə istisna olunmalıdır. Ġfrat

məĢqliliyin sonrakı mərhələləri isə 2 – 3 həftəlik tam

istirahətdən sonra, 3 – 4 həftəlik aktiv istirahətə keçidi tələb

edir. Müalicə və aktiv istirahət dövründə kompleks

bərpaedici vasitələrin (dərman preparatları, bioloji aktiv

146

maddələr, fizioterapevtik prosedurlar) tətbiqi məqsədə-

uyğundur.

İfrat gərginlik. Bərpaya kifayət etməyən fasilə dövrü

ilə müĢayiət edilən həddən artıq və Ģiddətli fiziki

yüklənmələr ifrat gərginliyə səbəb olur ki, bu da orqaniz-

min mühüm həyat fəaliyyəti sistemlərinin vaxtından əvvəl

sıaradan çıxamasına və patoliji vəziyyətin inkiĢafına gətirib

çıxarır. Ġfrat gərginlik əzələ iĢi ilə orqanizmin funksional

imkanları arasındakı uyğunsuzluq nəticəsində meydana

çıxır.

Ġradi olaraq subyektiv hissiyyatları rəf etmə Ģəraitin-

də, gərgin əzələ iĢinin icrasında təzahür olunan yorulma –

ifrat gərginliyin inkiĢafını sürətləndirən faktorlardan sayılır.

Fiziki ifrat gərginliyin əsasında fizioloji funksiyalar

və maddələr mübadiləsinin tənziminin neyro-humoral

pozuntuları, orqanizmin daxili mühitinin dayanıqlı kimyəvi

dəyiĢiklikləri, hormonal disfunksiyaları – qanda adrenalin

və onun analoqlarının miqdarının yüksəlməsi dayanır.

Hipofizin ön payının adrenokortikotrop funksiyasının gizli

çatıĢmazlığı, eləcə də həddən artıq əzələ iĢi nəticəsində

onun ehtiyatlarının tükənməsi vacib rol oynayır. Maddələr

mübadiləsinin kəskin dəyiĢikliyi, həmçinin K+ və Na

+ ion

balansının pozuntusu nəticəsində ürək əzələsinin lokal

zədələnmələri müĢahidə oluna bilər.

Kəskin ifrat gərginliyin əlamətləri kifayət qədər aydın

Ģəkildə nəzər çarpır: gözəçarpan zəiflik, baĢ gicəllənməsi,

ürək bulanması, təngnəfəslik, ürək döyüntülərinin hiss

olunması, arterial təzyiqin enməsi, lakin daha ağır hallarda

kəskin ürək çatıĢmazlığı, sağ qabırğaaltı nahiyyədə ağrılar,

qaraciyərin ölçülərinin böyüməsi, bihuĢ vəziyyətin təzahür

olunması mümkündür.

147

Həddən artıq fiziki yüklənmələr ürək əzələsinin enerji

təminatının çatıĢmazlığına, maddələr mübadiləsinin pozun-

tusuna və miokardın infarkt təhlükəsinə səbəb ola bilər.

Enerji maddələrinin bərpa sistemlərindəki və ürək əzələ-

sinin struktur zülallarının sintezinin biokimyəvi pozuntu-

ları, F.Z.Meerson və həmmüəliflərinin fikrinə görə miokar-

dın həddən artıq gərginliyinin zərur məqamlarından sayılır.

Miokardın maddələr mübadiləsinin pozuntuları metabolik

problemlər arasında xüsusi yer tutur, çünki bu zaman bütün

orqanizmin qan təchizatı pozulur. Miokard həm birbaĢa,

həm də tam orqanizmin mübadilə proseslərinin pozuntuları

sayəsində vasitəli Ģəkildə zədələnə bilər.

Miokardın normal funksiyasından ötrü simpatik və

parasimpatik sinir sisteminin neyrohormonları arasında

müvazinətin olması zəruridir. Bir tərəfdən adrenalin və

noradrenalin, digər tərəfdən isə asetilxolinin miqdar nisbə-

tindəki pozuntular ifat gərginliyin inkiĢafına təkan verir.

Ġfrat gərginlik zamanı adreno-simpatik mediatorların

yüksək səviyyəli hasilatı miokardın hipoksiyasına və ürək

əzələsinin seyrək nekrozuna gətirib çıxarır. KeçirilmiĢ ifrat

gərginlik nəticəsində arterial təzyiqin dayanıqlı artımı, ürək

və qaraciyər nahiyyəsindəki ağrılar, idman iĢgüzarlığının

uzun müddət azalması, əzələ yüklənmələrinə qeyri-qənaət-

bəxĢ uyğunlaĢma qorunub saxlanıla bilər.

Ġfrat gərginliyin nəticəsində ürək hipertrofiyasının

patoloji formasının inkiĢaf etməsi mümkündür. Bu birbaĢa

distrofik dəyiĢikliklərlə xarakterizə olunur və bununla da

sistematik əzələ fəaliyyəti nəticəsində baĢ verə biləcək

fizioloji hiprtrofiyadan fərqlənir.

Morfoloji və xüsusi fizioloji tədqiqatlar göstərir ki,

orta və zəif dərəcəli hipertrofiya zamanı ürək əzələsinin qan

təchizatı ürəyin kütləsinin artımına müvafiq formada

148

yüksəlir. Lakin fizioloji hipertrofiyanın patolojiyə keçid

sərhədi Ģərti hesab edilir. Məsələ burasındadır ki, ürək

əzələsinin fiziki yüklənmələdən təzahür olunan hipertrofi-

yası, əsas etibarilə izotonik xarakter daĢıyır. Əzələ iĢi

zamanı miokardın sistolik gərginliyi və mədəciklərdə olan

təzyiq azacıq artır. Bu zaman olan enerji sərfiyyatı ürək

fəaliyyətinin izometrik rejiminə nisbətən bir qədər aĢağı

olur.

Ġzotonik rejimdən izometrik təqəllüsə keçid ifrat

gərginlik zamanı damar tonusunun tənzimləyici pozuntuları

ilə əlaqədar, magistral və periferik damarlarda müqavimə-

tin yüksəlməsi nəticəsində ola bilər. Hemodinamikanın bu

kimi dəyiĢiklikləri ürək əzələsinin hipertrofiyasının patoloji

forma öncəsi vəziyyətinin inkiĢafına zəmin yaradır.

Ġfrat gərginliyin qarĢısını alma və müalicə tədbirləri

onun təzahür olunma Ģəklindən asılıdır. Hər Ģeydən əvvəl

məĢq yüklərinin həcm və intensivliyini məhdudlaĢdırmaq

zəruridir. Daha ağır hallarda isə aktiv istirahət rejiminə

keçmək məqsədəuyğundur. Ürək funksiyasının normallaĢ-

masına medikamentoz vasitələrlə nail olunur. Bərpa prose-

duru kompleksində intensiv vitaminləĢdirmə ilə balanslaĢ-

dırılmıĢ qidalanmaya xüsusi diqqət yetirmək vacibdir.

5.2 Bərpa proseslərinin fiziologiyası

Məşqdə yorulma və bərpanın qarşılıqlı əlaqəsi.

Yorulma və bərpa proseslərinə idman iĢgüzarlığının

yüksəldilməsinin bir-birilə sıx bağlı tərəfləri kimi

baxılmalıdır. Yorulmanın inkiĢafına təkan verən fiziki

yüklənmələrin təsiri onun təcili məĢq effektini səciyyələn-

dirir. Bərpa artıq iĢin icrası prosesində baĢ verir (cari

149

bərpa), lakin əsas enerji ehtiyatları iĢ qurtardıqdan sonra

bərpa olunur (gecikmiĢ bərpa). Cari bərpa əzələ iĢinin icrası

prosesində normal funksional vəziyyətin və əsas homeo-

statik sabitliyin saxlanılması təmin edir. O, əzələ iĢinin

gərginliyindən asılı olaraq, müxtəlif biokimyəvi əsasa

malik olur. Az intensivlikli yüklənmələr zamanı iĢləyən

əzələlər və toxumalara çatdırılan oksigen orqanizmin

oksigen tələbatını ödəyir. ATF-in resintezi aerob yolla baĢ

verir. ĠĢin gediĢi zamanı olan bərpa optimal oksigen

mübadiləsi Ģəraitində keçir. Bu kimi Ģərait, məsələn

məĢqdə kiçik intensivlikli qaçıĢ, eləcə də uzaq və daha

uzaq məsafələrə qaçıĢın ayrı-ayrı hissələrinin icrası zamanı

formalaĢır. Lakin sürətlənmələrdə, həmçinin “ölüm

nöqtəsi” vəziyyətində aerob resintezə anaerob enerji müba-

diləsi mənbələri də əlavə edilir.

ATF resintezinin qarıĢıq xarakteri böyük Ģiddətli iĢ

zamanı müĢahidə edilir. Maksimal və submaksimal Ģiddətli

iĢlərin icrası zamanı cari bərpa imkanları ilə ATF resin-

tezinin sürəti arasında uyğunsuzluq baĢ verir. Təcili bərpa

O2 borcunun ödənilmə müddəti, yəni iĢ qurtardıqdan 1.5 –

2 saat sonra limitləĢdirilir.

Enerji mənbələrinin iĢçi ehtiyatlarının tükənməsi

enerji axınının plastik proseslərə yönəlməsi ilə müĢayiət

olunur. Böyük oksigen sərfiyyatı və oksidləĢdirici ferment-

lərin yüksək fəallığı yaxın bərpa dövründə saxlanılmaqla,

anabolik proseslərin intensivliyini təmin edir. Ümumi

enerji sərfiyyatının yerinin tamamlanması və zülal struktu-

runun sintezi gecikmiĢ bərpa dövründə baĢ verir.

MəĢqin gecikmiĢ effekti məĢqdən sonra yaxın və uzaq

dövrlərdəki bərpa proseslərinin fəallaĢması ilə təzahür

olunur. Ġstirahət zamanı anabolik proseslər sürətlənir ki,

150

bunun da hesabına orqan və toxumaların hüceyrəvi struk-

turlarında bərpa və plastik proseslər baĢ verir.

Bərpa effekti enerji sərfiyyatının intensivliyindən

asılıdır. MəĢq zamanı olan intensiv katabolik proseslər

superkompensasiya təzahürləri ilə bərpanın Ģiddətlənməsi-

nə gətirib çıxarır ki, bu da orqanizmin funksional imkan-

larının artımı üçün zəmin yaradır. Yüksək bərpanın

əsasında iĢləyən orqan və toxumaların yorulmuĢ əzələsində

baĢ verən plastik proseslər dayanır. Bu proseslər Ģiddətli

fəaliyyəti və yüksək hormonal fəallıqla stimullaĢdırılır.

Simpatik sinir sisteminin adaptiv trofik təsirləri yüksəl

bərpada vacib rol oynayır.

Yüksək bərpanın baĢ vermə müddətinin müəyyən

olunması, orqanizmin müxtəlif fizioloji sistemlərində olan

fərqli göstəricilərə görə bir qədər çətindir. KrF ehtiyatları

daha tez bərpa olunur, qlikogen və zülalların bərpası isə bir

qədər ləng baĢ verir.

Həcminə görə böyük məĢq yüklərindən sonra

neyroendokrin müvazinətdə olan pozuntular 2 – 3 gün

ərzində saxlanılır. Böyük həcmli güc yüklənmələrindən

sonra təsirli zülal katabolizmi nəticəsində bərpa 3 – 4 günə

qədər uzana bilər. Bərpa dövrünün müddəti və superkom-

pensasiya fazasının baĢlanması tətbiq edilən yüklənmənin

xarakterindən (anaerob, aerob, qarıĢıq) asılıdır.

Əgər məĢq prosesində funksional imkanların tükən-

məsi optimal səviyyəni keçirsə, bu halda yüksək bərpa baĢ

vermir. Bele olduqda, fiziki yüklənmə sonrakı hüceyrəvi

anabolizm proseslərinin sıxıĢdırılmasına zəmin yaradır.

Hüceyrədə yenilənmə ritminin katabolik proseslər ritminə

uyğun olmaması zamanı, funksiyaların pozulması və hətta

hüceyrələrin məhv olmasına səbəb ola biləcək destruktiv

dəyiĢikliklər təzahür edilir. Tam bərpa olmamaq, xroniki

151

yorulma üçün səciyyəvi olan müxtəlif orqan və sistemlərin

ifrat gərginliyinə səbəb olur. Bu daha çox hipotalamus-

hipofiz-böyrəküstü vəz sisteminin adaptiv ehtiyatlarının

azalmasında əks edilir.

Səmərəli məĢq rejimi mükəmməl bərpanın baĢlıca

Ģərtlərindən hesab olunur. Ən effektli bərpa vasitələri belə

məĢq rejiminin pozuntularını kompensasiya etmək gücündə

deyil. Yüklənmədən sonra bərpanı sürətləndirən pedaqoji

üsullar arasında ilk yerdə məĢqin fərdiləĢməsi dayanma-

lıdır. MəĢq prosesinin təĢkili zamanı idmançıların tipoloji

xüsusiyyətlərinin, məĢqlilik səviyyəsinin, dərs və iĢ rejimi-

nin nəzərə alınması onların gələcək inkiĢafı baxımından

zəruri Ģərtlərdən hesab edilir. Bunlardan əlavə məĢqin

mikro- və makro dövrlərində bərpa xarakterli az intensiv-

likli iĢlərə (aktiv istirahət) keçid də mühüm əhəmiyyət kəsb

edir.

MəĢqin mikrotsikllərinin təĢkili zamanı ayrı-ayrı

fizioloji sistemlərdə olan bərpa proseslərinin sürətini nəzərə

almaq lazımdır. MəĢqlər arası intervalları ümumi bərpa və

iĢgüzarlığın yüksəldilməsini təmin edə biləcək hədlərdə

saxlamaq gərəklidir (L.P.Matveyev). Bütün bunlar məĢq

mikrotsikllərində iki-üç yüksək bərpa fonunda məĢq

effektinin toplanmasına zəmin yarada bilər.

Tam bərpa olmayan zaman keçirilən məĢqlərdə idman

iĢgüzarlığının azalması sonrakı yüksək bərpa faktoru hesab

olunur. Belə ki, ağır atletlərdə həcm etibarilə böyük güc

yüklənmələri və ya xizəksürənlərin maksimal yüklənmələri

yalnız 3-4-cü gün yüksək bərpa effektləri ilə müĢayiət

edilir. Halbuki gündəlik məĢq Ģəraitində yüksək bərpa

dövründə məĢqlərin planlaĢdırılması praktik olaraq istisna

olunur. Bəs bu kimi hallarda tam bərpa olmamaq fonunda

olan məĢqləri necə əsaslandırmaq olar?

152

Fiziki yüklənmələrə olan adaptasiya orqanizmin

fizioloji funksiyalarının daha optimal nisbətinin bioloji

axtarıĢını özündə əks etdirir. Bu proses heteroxron və

dəyiĢkəndir. Bu halda fizioloji sabitlikdən olan yayınmalar

iĢin təsirindən qaynaqlanan dəyiĢikliklərin həddi ilə

müəyyən olunur. Fizioloji funksiyaların bərpa prosesində

normadan artıma və ya azalmaya doğru yayınmalar

mümkündür. Bərpanın müəyyən qədər sonrakı mərhələlə-

rində (10 – 12 saat sonra) enerji sərfiyyatı Ģiddətlənə bilər

ki, bu da oksidləĢdirici – bərpa proseslərinin fəallaĢması ilə

əlaqədardır.

Müasir tələblərə uyğun (təmrinlərin texniki baxımdan

çox mürəkkəbliyi, məĢğələlərin emosional gərginliyi,

böyük enerji sərfiyyatları) böyük həcmli birdəfəlik yüklən-

mələr makroergik enerji mənbələri balansının pozuntuları,

ATF resintezinin çətinləĢməsi və əzələ iĢi zamanı ATF

enerjisindən istifadə olunma imkanları ilə müĢayiət edilir.

Gün ərzində iki dəfəlik (və hətta 3-4 dəfəlik) məĢq-

lərin məqsədəuyğunluğu böyük həcmli məĢqlərin icrası ilə

əlaqədar olan müasir idmanın təbiətindən irəli gəlir.

YüngülləĢdirilmiĢ (3-4 məĢğələyə bölünmək səbəbindən)

yüklənmələrdən sonra bərpa prosesləri əsasən 6 – 8 saat

ərzində yekunlaĢır. Bu zaman enerji ehtiyatlarının 85 –

90%-nin bərpası baĢ verir. Hissə-hissə olan yüklənmələr

qlikogenin qaraciyərdə və əzələlərdə daha intensiv

toplanması ilə də müĢayiət olunur.

Hissə-hissə olan yüklənmələrə adaptasiyanın fizioloji

və biokimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi müasir

idmanda gənc idmançıların məĢqliliyinin inkiĢafından ötrü

praktik tövsiyələrin iĢlənilməsinin əsası hesab edilir.

153

İş qabiliyyətinin bərpasında aktiv istirahətin əhəmiy-

yəti. Aktiv istirahət fenomeni, yəni istirahət zamanı aktiv

fəaliyyət nəticəsində iĢgüzarlığın yüksəlməsi Ġ.M.Seçenov

tərəfindən elmə daxil edilmiĢdir. Bu fenomenin səbəbini o,

aktiv istirahət dövründə enerji ilə “doldurulan” hərəki sinir

mərkəzlərinin oyanıcıqlığının yüksəlməsi kimi müəyyən

etmiĢdir.

Aktiv istirahətin daxili mexanizmlərini açmadan olan

bu kimi izahat, retikulyar formasiyanın aktivləĢdirici rolu

barədəki müasir təsəvvürlərlə yaxĢı uyğunlaĢır. “Enerjinin

doldurulmasını” retikulyar formasiyanın baĢ beynin böyük

yarımkürələr qabığının hərəki mərkəzlərinə olan qeyri-

spesifik təsiri kimi də göstərmək olar ki, bu da yorulmuĢ

sinir hüceyrələrinin aktivliyi və iĢgüzarlığın yüksəlməsinə

gətirib çıxara bilər.

Aktiv istirahət fenomeni sinir mərkəzləri arasındakı

induksiya əlaqələri ilə də izah oluna bilər. Ġ.P.Pavlov mənfi

induksiya zamanı yorulmuĢ sinir mərkəzlərinin “enerji ilə

doldurulmasında” reallaĢa bilən potensial ehtiyyatlarını

qeyd etmiĢdir. O yazırdı: “Funksional materiallara malik

olmayan hüceyrəyə bir neçə dəfə mənfi induksiya ilə təsir

etmək kifayətdir ki, o tədricən funksional imkanlar əldə

etməyə baĢlasın”.

Aktiv istirahət müvafiq Ģərtlərə riayyət edilən zaman

(göründüyü kimi, məhz bununla idman praktikasında onun

effektivliyinin ziddiyyətli göstəriciləri izah edilir) iĢ

qabiliyyətinə müsbət təsir göstərir. Yorulma ilə müĢayiət

edilən intensiv əzələ yüklənmələri zamanı aktiv istirahətin

müsbət rolu antoqonist əzələlərə təsir, fəaliyyət növünün

dəyiĢməsi zamanı daha qabarıq gözə çarpır. Yorucu

iĢlərdən sonra aktiv istirahətin effektivliyi yüksək məĢqli-

liyi olan idmançılarda aydın təzahür olunur.

154

Ġdman praktikasında aktiv istirahət bir əzələ iĢinin

digər forması ilə, intensiv yüklənmələrin az intensivlikli

iĢlərlə əvəzlənməsi kimi istifadə edilir. Aktiv istirahət

qismində optimal intensivlikli təmrinlər tövsiyə oluna bilər.

Uzunmüddətli monoton iĢlərdən yorulma fonunda qısa

müddətli, az intensivlikli təmrinlər daha effektlidir.

Təmrinlər arası olan aktiv istirahətlə yanaĢı idmançı-

lar passiv istirahətdən də istifadə edirlər. YarıĢlarda növbəti

cəhdlər arasında olan fasilələrin uzadılması zamanı idman-

çılar autogen məĢq və qısamüddətli yuxudan istifadə

etməklə, tam bərpa olmağa imkan tapırlar. Ġstirahətin aktiv

və passiv formasını növbələĢdirməklə bərpa vasitələrindən

istifadə etməklə, praktik tövsiyələrin iĢlənilməsi zamanı

idmançılarda bərpa proseslərinin individual xüsusiyyətlə-

rini nəzərə almaq lazımdır.

İşgüzarlığın bərpasının bioloji faktorları. ĠĢgüzarlığın

bərpasının bioloji faktorları (karbohidratlarla zəngin, bol

vitaminli qidalar, bəzi bioloji aktiv maddələr) orqanizmin

enerji balansını yaxĢılaĢdırır. Üç karbon tsiklindəki aralıq

mübadilə məhsulları, xüsusilə iĢgüzarlığın bərpasında

effektiv vasitə hesab edilən kəhrəba turĢusu (N.R.Çaqoveç,

M.N.KondraĢova) seçilən bioloji aktiv maddələrsırasına aid

ola bilər. Asparaqin və qlütamin turĢusu bərpa proseslərini

sürətləndirir.

Qlükoza əzələ fəaliyyəti zamanı vacib enerji substratı

hesab edilir. Bununla belə, onun artıq sərfiyyatı fizioloji

normalar çərçivəsində olmayan kompleks dəyiĢikliklərə

səbəb ola bilər. Qlükoza dövr edən qanın həcmi və

qatılığını yüksəldir, hipokaliemiyaya səbəb olan elektrolit

müvazinətini dəyiĢdirir və bununla belə kardiopatik təza-

hürlərin inkiĢafına zəmin yaradır. Qlükozanın artıq sərfiy-

155

yatında steroid hormonlarının tarazlığı pozulur. Ürək

fəaliyyətinin elektrokardioqrafik görüntüsündə ürəyin ifrat

gərginliyi zamanı miokard patologiyası üçün səciyyəvi olan

dəyiĢikliklər müĢahidə olunur.

Panqa turĢusu (B15 vitamini) iĢgüzarlığın bərpasının

effektiv bioloji faktorlarından sayılır. Bu stimulyatorun

qəbulu (gündə 3 dəfə 100 mq olmaqla, 20 günlük kurs)

toxumalarda oksigen sərfiyyatını Ģiddətləndirir, eləcə də

lipidlərin metabolizmini sürətləndirir. Panqa turĢusu

toxumalarda KrF-ın səviyyəsini artırmaq, periferik toxuma-

larda bərpa proseslərini Ģiddətləndirməklə, sürət dözümlü-

lüyünün inkiĢafına zəmin yaradır.

Eleuterokokk MSS tərəfindən həyat keçirilən stimul-

laĢdırıcı təsirlərə malikdir. O, əzələlərdə KrF və qlikogen

sərfiyyatının azalmasını, fosfolipidlərin çoxalmasını, eləcə

də karbohidrat mübadiləsindən qeyri-karbohidrat enerji

mənbələrinə keçidi təmin edir. Əzələ adenil preparatı və

piriditol (ensefabol) əzələ iĢgüzarlığının və əlavə enerji

mənbələrinin stimulyator rolunu icra edir.

Enerji mənbələri, eləcə də plastik plastik materialların

bərpası trofotrop maddələr – qlükokortikoid hormonları,

serotonin, histamin, asetilxolin ilə stimullaĢdırırlır. Intensiv

bərpa prosesləri ürək əzələsi, dayaq-hərəkət aparatının

üstünlüyü ilə olan morfoloji dəyiĢikliklərlə də müĢayiət

edilir.

Masaj, su prosedurlarından (Ģırnaq, çimmək, sauna)

istifadə praktik olaraq bütün növ əzələ iĢlərindən sonra

bərpa proseslərinin gediĢini sürətləndirir. YarıĢ yüklənmə-

lərindən sonra 30-50 dəq müddətində Ģam ekstraktlı

vannalar, elektrik qıcıqlandırıcı seanslar orqanizmin

vəziyyətinə faydalı təsir göstərə bilər. Bu prosedurun

psixo-tənzimləyici məĢqlə əlaqələndirilməsi bərpa proses-

156

lərinin gediĢini sürətləndirməklə yanaĢı, arzuedilməz

emosional vəziyyəti də nizamlayır.

Kipkenin fikrinə görə (Kipke, 1988) yarıĢ və məĢq

yüklənmələrindən sonra idman nəticələrinin səviyyəsinin

enməsinin əsas səbəbləri aĢağıdakılardır: enerji təminatı

mənbələrinin tükənməsi (ATF, KrF, əzələ qlikogeni);

onların iĢlənmə imkanlarının azalması; mübadilə məhsulla-

rının toplanması; orqanizmin su itirməsi və onun mineral

balansının dəyiĢilməsi. Buna görə də bərpa rejimi enerji

ehtuyatlarının doldurulmasına olduğu kimi, hidroelektro-

litik tarazlığa da yönəldilməlidir. Həddən artıq yorucu

yüklənmələrdən sonra aerob sistemin yüksək effektivlik

səviyyəsi sürətli bərpanı təmin edir.

Dərəcəli idmançılarda laktatın qatılığı yüklənmədən

sonra kəskin azalır. Gecə yuxusu ərzində enerji ehtiyatla-

rının bərpası baĢ verir. Gecə yuxusundan sonra sidik

cövhərinin yüksək səviyyəsinin saxlanılması intensiv

qlikogenezi subuta yetirir ki (karbohidrat çatıĢmazlığı

nəticəsində orqanizmdə qlikogenin formalaĢması zülalların

katabolizmi hesabına baĢ verir), bunun da son məhsulu

sidik cövhəri olur. Bu, böyük ATF itkisi, digər mübadilə

məhsullarının toplanması, orqanizmin qələvi ehtiyatlarının

azalmasına səbəb olmaqla, mənfi faktor hesab edilir. Belə

ki, içkilər və qidalandırıcı qarıĢıqlar, orqanizmin bərpaedici

su və hidroelektrolitik rejimi qələvi effektinə malik olmalı

deyil, yəni onlarda bikarbonatlar olmamalıdır.

Qlükozalı içkilər (30q/l), alma (160 ml) və ya portağal

Ģirəsi (130 ml) və su (1200 ml) elektrolit və su balansının

bərpasını təmin edir.

MəĢq və yarıĢlar zamanı orqanizmdə su və duzların

itkisi hidroelektrolit tarazlaĢma ilə kompensasiya olunur (1-

2 qram natrium xlorid və kalsium xlirid, 300-400 qram süd,

157

meyvə Ģirəsinin 30-40 qram qlükoza ilə qəbulu). Ürək

fəaliyyətinin bərpasından ötrü oksigen terapiya, eləcə də C

və B qrup vitaminlərinin qəbulu effektlidir. MəĢq edən

idmançılarda yüksək vitamin balansının qorunub saxlanıl-

ması tövsiyə olunur (cədvəl 6).

Cədvəl 6

YaĢlı idmançıların gündəlik vitamin tələbatı norması

(Kipke, 1988):

Vitaminlər MəĢq dövrü YarıĢ dövrü

A

B1

B2

B6

PP

C

E

Panteton turĢusu

2

3-5

3

30

30

140-150

25

50

2

4-8

3

30

30

500

50

50

Lakin onu da unutmaq olmaz ki, müvafiq həkim

göstəriĢi olmadan sərbəst Ģəkildə vitamin qəbulunun artırıl-

ması metabolik proseslərin ciddi pozuntularına gətirib

çıxara bilər. Belə ki, vitaminlərin daha çox qəbulu zamanı

orqanizmdə vitaminlərin parçalanmasını sürətləndirən

fermentlər hasil olunur və bütün bunlar yekun nəticədə

hipovitaminoza səbəb ola bilər.

Qidalanma iş qabiliyyətinin bərpa faktoru kimi.

Qidanın bioloji dəyəri və onun enerji sərfiyyatı ilə balans-

laĢdırılması, idmançıların səmərəli qida rasionunun təĢki-

linin baĢlıca Ģərtlərindəndir. Qidanın bioloji dəyəri dedikdə,

onun tərkibində bütün əvəzolunmayan yağ və amintur-

158

Ģularının, eləcə də bioloji aktiv maddələrin olması nəzərdə

tutulur.

Qidalanmanın enerji sərfiyyatı ilə balanslaĢdırılması

yüksək kalorili qidanın həddən artıq qəbulunu istisna edir.

Yüklənmələrə uyğun olmadan qida kaloriliyinin artırılması,

artıq çəkiyə səbəb olmaqla, iĢgüzarlığın azaldılmasına

gətirib çıxara bilər.

Qidalanmaya idman iĢgüzarlığının bərpa faktoru kimi

baxdıqda, onun subyektiv hissiyatlarını nəzərə almamaq

mümkün deyil. Belə ki, ağır yüklənmədən sonra idman-

çının yemək iĢtahası olmur. Katexolaminlərin (adrenalin və

noradrenalin) artması anareksin (iĢtaha əlehinə) təsirlərə

zəmin yaradır. Bərpanın və böyük həcmli məĢq yüklərinin

icrasına hazırlığın ən vacib əlamətlərindən biri də iĢtahanın

gəlməsidir. Marafon qaçıĢçılarında məsafədən sonra iĢtaha

yalnız 3-5-ci gün meydana çıxır. Orqanizmdə böyük su

çatıĢmazlığı təcili bərpa tələb edir (marafon məsafəsi qaçan

zaman idmançı 4-5 litr su itirir).

Böyük yüklənmələrdən sonra iĢtahanın itirilməsinin

enerji mənbələrinin kəskin çatıĢmazlığına gətirib çıxarma-

sından narahat olmaq lazım deyil. Əksinə, bu zaman

orqanizm enerjini daha qənaətlə sərf edir (yüksək enerjili

lipidlərdən istifadə edir). ĠĢtahanın bərpası ilə bu çatıĢmaz-

lıq aradan qaldırılır.

Uzun müddətli yarıĢ yüklənmələri zamanı (məsələn,

marafon qaçıĢı zamanı) iĢgüzarlığın saxlanılmasından ötrü

karbohidrat təminatı tətbiq olunur. Karbohidratlar əzələ

iĢindən ötrü vacib enerji mənbəyi hesab edilir. Marafon

qaçıĢı zamanı qaraciyərdəki qlikogen ehtiyatının 3/4-ə

qədəri sərf edilir. Qanda qlükozanın səviyyəsi təxminən 2

dəfə enir. Bu zaman insan kəskin aclıq hiss edir, ətrafları

159

titrəyir, qəfil yorğunluq təzahür edilir; ağır hallarda bihuĢ

hal, Ģok vəziyyəti də baĢ verə bilər.

Bu kimi təhlükəli vəziyyətin qarĢısını almaqdan ötrü

yarıĢdan 8-9 gün öncə 1.5-2 saatlıq məĢq (eyni məsafəyə

orta intensivlikli qaçıĢ) tövsiyə olunur. Karbohidrat

ehtiyatının tükənməsi ilə müĢayiət edilən bu kimi məĢqdən

sonra, 3-4 gün ərzində zülal dietası və bərpaedici məĢqə

(40-70 dəq müddətində nəbzin 140-150 vurğu/dəq hududla-

rında olan kross qaçıĢı) keçmək lazımdır. YarıĢa 4 gün

qalmıĢ ardınca karbohidrat dietasına keçməklə, ikinci

yuxarıdakı tipdə olan məĢq məsləhət görülür. Bu zaman

qaraciyər və əzələlərdə karbohidrat ehtiyatı 2.0-2.5 dəfə

yüksəlir. Karbohidratların bu kimi ehtiyatına malik

olmaqla, məsafə boyu əlavə qida qəbul etmədən marafon

qaçıĢını icra etmək mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, karbohidratla “doydurulma-

nı” heç də bütün idmançılar ağrısız keçirmir. Qanda Ģəkərin

artması mədəaltı vəz funksiyasını stimullaĢdırır. Ġnsulinin

hipersekresiyası onu tükədir. Çoxsaylı karbohidrat

“doldurulması” mədəaltı vəz funksiyasının pozuntusuna və

Ģəkərli diabetin inkiĢafına gətirib çıxara bilər. Bundan

baĢqa, adi dietaya keçid mədə-bağırsaq pozuntularına səbəb

ola bilər. Onu da unutmaq olmaz ki, vərdiĢ edilmiĢ qida

rejimin süni Ģəkildə dəyiĢdirilməsi idmançının əhval

ruhiyyəsində mənfi tərəfdən əks olunacaqdır. Qidanın

kəmiyyət və keyfiyyəti yalnız elmi normalara deyil, eləcə

də fərdi xüsusiyyətlərə cavab verməlidir.

YarıĢ ərəfəsində və yarıĢ distansiyalarında qlükozanın

qəbuluna olan münasibət son illər mütəxəssislər tərəfindən

kəskin dəyiĢmiĢdir. Orqanizmin qlükoza ilə yüklənməsi

qarın nahiyyəsində ağrı hissiyatına, zəifliyə, sürətli tər

ifrazına gətirib çıxarır. Qlükozanın əzələlərə sürətli keçidi

160

ayaqlarda ağırlıq hissinə səbəb olur. Starta 15-20 dəq

qalmıĢ qlükozanın qəbulu iĢgüzarlığın azalması ilə

müĢayiət edilir. Ən yaxĢı yarıĢa 8 saat qalmıĢ karbohidrat

ehtiyatlarının doldurulmasıdır, eləcə də sonuncu qəbulu

starta 3-4 saat qalmıĢ elmək lazımdır.

Starta 3-4 saat qalmıĢ qidanın qəbulu iĢgüzarlığa

yalnız reflektor təsir göstərir: aclıq hissinin götürülməsi

idmançının özünü yaxĢı hiss etməsinə zəmin yaradır. Bu

zaman orqanizmin enerji balansı yalnız qlükozanın sorul-

ması hesabına yüksəlir. Bu müddətdə zülallar və yağlar

enerjinin gözəçarpan artımına imkan vermir, belə ki,

onların nazik bağırsaqlardan keçməsi 4-5 saatla ölçülür.

BaĢqa cür desək, idmançı məsafə boyu iĢdən sonrakı bərpa

üçün ehtiyat enerji daĢıyır. Deməli, yarıĢ öncəsi yüksək

kalorili enerjinin qəbulu gözlənilən effekti vermir. Eləcə də

əksinə, enerji sərfiyyatları ilə balanslaĢdırılmıĢ normal

qarıĢıq qidalanma, idmançıların məĢq və yarıĢ Ģəraitində

yüksək iĢgüzarlığının və sağlamlığının qorunmasına zəmin

yaradır.

Ġdmançıların gündəlik rasionunda çoxlu tərəvəz,

meyvə, zülalların olması zəruridir. Ġdmançıların sutkalıq

qida rasionu zülal-karbohidrat istiqamətli hər 1 kq bədən

çəkisinə 350-400 kC-a bərabər olmalıdır. Dözümlülük

yönümlü idman növləri ilə məĢğul olan idmançıların

gündəlik hər 1 kq bədən çəkisi üçün 1.2-1.5 q zülal tələbatı

vacib olduğu halda, bu göstərici sürət-qüvvə yönümlü

idman növlərinin nümayəndələrində 2 q-a müvafiq olur.

Dözümlülüyü məĢq etdirən idmançıların enerjisinin 25 %-

dən çox olmayan hissəsi yağlar tərəfindən təmin olunma-

lıdır, lakin əsasən sürət-qüvvə yönümlü iĢlərlə məĢğul

olanlarda isə bu göstərici 15-20%-dən çox olmamalıdır.

161

Bitki yağları idmançı rasionunda tələb olunan

yağların ümumi miqdarının 15-20%-dən az hissəsini təĢkil

etməməlidir. Uzunmüddətli fiziki yüklənmə zamanı qaraci-

yərdə yağların mümkün infiltrasiya (süzülmə) imkanları ilə

əlaqədar olaraq, idmançı rasionunda orqanizmdə fosfolipid-

lərin biosintezini sürətləndirən, yağlar mübadiləsini inten-

sivləĢdirən lipotrop tərkibli maddələrin (metionin, xolin) –

süd, qaraciyər kimi məhsulların olması lazımdır. Fosfoli-

pidləri səlis tərkibdə də (lesitin, liposerebrin) istifadə etmək

olar.

Qida qarıĢıqları tez bir zamanda enerji effektinin əldə

olunmasını təmin edir. DurulaĢdırılmıĢ buğa qanı və

yağsızlaĢdırılmıĢ süddən hazırlanmıĢ idman içkiləri yüksək

kaloriliyi və tez həzm olunma xüsusiyyətlərinə görə seçilir.

Nisbətən aĢağı tərkibli yağlılıqda onun tərkibində 6%-ə

qədər zülal və 30%-ə qədər karbohidrat olur.

Səmərəli enerji daĢıyıcısı və yaxĢı həzm olunan

məhsullardan biri də, tərkibində çoxlu miqdarda fruktoza

və bioloji aktiv maddələr olan bal hesab edilir. Zülali

məhsullardan ət, qaraciyər, kəsmik, yumurta, dənli və

paxlalı bitkilərə üstünlük vermək məqsədəuyğundur.

Gərgin məĢqlər və ya yarıĢlardan sonra metabolik

tarazlığın bərpasından ötrü optimal Ģəraiti yaratmaq

zəruridir. Hidroterapiya, masaj, hidroelektrolit balansının

tənzimlənməsi bunu təmin edə bilər. Gün ərzində

məĢqlərdə fosfora olan tələbat 2.5 qr, kalsiuma olan tələbat

1.0-2.0 qr-a, maqneziuma olan tələbat 1.0-1.2 qr-a, dəmirə

olan tələbat isə 20 mq-a qədər yüksələ bilər. Qliserofosfat

kalsium, dəmir tərkibli preparatların qəbul olunması

fizioloji əsaslandırılmıĢ sayılır.

ĠĢdən sonrakı metabolik dəyiĢikliklər 2-4 dəfə balans-

laĢdırılmıĢ qidalanma, A, B, C qrup vitaminlərin qəbulunun

162

artırılması ilə kompensasiya olunur. Undevit, aerovit, deka-

mevit, panvitan və s. bu kimi polivitaminlər idman prakti-

kasında özünü müsbət tərəfdən göstərmiĢlər. Bərpa vasitə-

lərinin istifadəsi zamanı onu da nəzərdə saxlamaq gərəkdir

ki, onların bərpaedici təsirləri uzun olduqca, orqanizmə də

daha geniĢ və çoxĢaxəli təsir göstərirlər.

163

I I B Ö L M Ə

FĠZĠKĠ TƏRBĠYƏNĠN ĠNKĠġAF ETDĠRĠCĠ VƏ

SAĞLAMLAġDIRICI ROLU

A L T I N C I F Ə S Ġ L

ORTA ÜMUMTƏHSĠL MƏKTƏBLƏRĠNDƏ FĠZĠKĠ

TƏRBĠYƏNĠN ĠNKĠġAFETDĠRĠCĠ ROLU

6.1 ġagirdlərin fiziki tərbiyəsinin fizioloji Ģərtləri

Kiçik məktəb yaşlarında fiziki tərbiyə. Məktəbli

orqanizminə fiziki tərbiyə dərslərinin fizioloji təsirlərinin

qiymətləndirilməsi zamanı hərəki və vegetativ funksiya-

ların mərkəzi tənzim aparatının yetkinlik dərəcəsi, orqaniz-

min fizioloji sistemlərinin inkiĢafının yaĢ xüsusiyyətlərini

nəzər almaq zəruridir.

Fizioloji funksiyaların mərkəzi tənzim aparatı – baĢ

və onurğa beyni yeni doğulmuĢlarda təxminən 400 qrama

qədər olur. Anadan olan zaman baĢ beyin yetkin Ģəxslərin

beynindən həm orfoloji, həm də funksional baxımdan

inkiĢaf etməməsi ilə fərqlənir. Belə ki, bu, beynin inkiĢa-

fının göstərilə biləcək məqsədyönlü təsirlərə, uzun illər

ərzində insanın davranıĢ normalarının formalaĢmasına,

məhdudiyyətsiz sayda praktik hərəki vərdiĢlərin mənim-

sənilməsinə fövqəlada zəmin yaradır.

6 – 7 yaĢlı uĢağın baĢ beyninin çəkisi yetkin insan-

ların çəkisinin 75 – 80%-ni təĢkil edir. Beyin 17 – 18 yaĢa

qədər artmaqda davam edir və təxminən 1.5 kq-a çatır.

BaĢ beynin yüksək differensasiya qabiliyyətli sinir

hüceyrələrinin miqdarı anadan olandan yetkinlik dövrünə

164

qədər praktik olaraq dəyiĢmir və təxminən 1 trilyona qədər

olur. Beynin çəkisi əsas etibarilə aĢağı differensasiya

qabiliyyətli qlial hüceyrələr – neyroqliyalar hesabına artır.

Cinsi yetiĢkənlikdən öncə olan dövrdə hərəki funksi-

yaların qabıq tənzim aparatı daha intensiv inkiĢaf edir.

Beynin gövdə strukturu (uzunsov, orta, aralıq beyin) artıq 3

– 4 yaĢa kimi funksional yetkin olur.

Kiçik yaĢlı məktəblilərin ali sinir fəaliyyəti sinir

sisteminin əsas xüsusiyyətlərinin yaĢla əlaqədar təkmilləĢ-

məsi ilə bağlı olan bir sıra spesifik xüsusiyyətlərə malikdir.

UĢaqlar güclü və ya uzun müddətli monoton qıcıqlandı-

rıcılara tab gətirə bilmirlər: sinir proseslərinin qüvvəsi

onlarda nisbətən aĢağıdır, kəskin təzahür olunan xarici

tormozlanma səciyyəvidir. Daxili (xüsusilə gecikən)

tormozlanma davamlı deyil. Buna görə də, müəllimin

izahatlarını eĢitməyə macal tapmadan, uĢaqlar təmrinləri

icra etməyə baĢlayırlar. Bu halda hərəkət elementlərinin

dəqiq təhlili icra dəqiqliyini “tapmaqla” dəyiĢdirilir.

Hərəkətlərin növbəti tənzimi digər uĢaqların hərəkətləri ilə

uyğunlaĢdırılmaqla, eləcə də müəllimin tapĢırıqlarının

təsirilə icra edilir.

UĢaqlara komandaları, sıra elementlərini və nisbətən

mürəkkəb fiziki təmrinləri öyrədən zaman gecikən və

differensasiya olunan tormozlanmanın xüsusiyyətlərini

nəzərə almaq lazımdır. Ġlkin və icraçı komandalar arasında

optimal intervalı tapmaq məqsədəuyğundur. Bir təmrinin

tam mənimsənilmədən tez bir zamanda digəri ilə əvəz

edilməsi arzuolunan deyil. 7 – 8 yaĢlı uĢaqlarda mürəkkəb

differensasiya iĢlənilmə imkanları ilə yanaĢı xarici

amillərin təsirlərinə zəif davamlılıq qeyd edilir.

Həyatın yeni mərhələsinə keçid – məktəb dövrünün

baĢlanması uĢaqlarda daha mürəkkəb hərəkətlərin mənim-

165

sənilməsi ilə əlaqədardır. Hərəkət mədəniyyətinin yüksəl-

məsi, daha əvvəllər məlum olan və qazanılan sərbəst

fəaliyyətin yeni əlaqələri bu yaĢda əsasən oyun vəziyyət-

lərində əldə edilir.

Fiziki tərbiyə dərslərində oyun metoduna daha çox

üstünlüyün verilməsi uĢaqların davamsız diqqəti, hərəkət-

lərin koordinasiyasına görə ayrı-ayrı mürəkkəb hissələrin

icrasına olan marağın tezliklə itməsi, təcili faydalı nəticə

verməməsi ilə müĢayiət edilir. Tam, yaxĢı dərk olunan və

emosional hərəki fəaliyyət (məsələn, məzmunlu mütəhərrik

oyunlar) uĢaqlar tərəfindən çox da çətinlik çəkilmədən

mənimsənilir, tez yadda qalır və fiziki keyfiyyətlərin tərbi-

yəsi üçün yaxĢı vasitə rolunu oynayır.

Kiçik məktəb yaĢlı uĢaqların fiziki tərbiyəsinin komp-

leks proqramında tədris dövrünün 1/3-dən çoxu mütəhərrik

oyunlara ayrılır. Əzələ səyinin və bədənin ayrı-ayrı

hissələrinin vəziyyətinin dəqiqliyinin ciddi differensasi-

yasını tələb edən hərəkətlərdə, uĢaqların marağı tədris

prosesində hərəkətlərin icra elementlərindəki nailiyyələrinə

görə müəllimin həvəsləndirmə bacarıqları ilə saxlanılır. Bu

halda verilən oyunlar öyrənilmiĢ hərəkətin daha da

möhkəmlənmə vasitəsi, eləcə də verilmiĢ tapĢırığın daha

dəqiq, düzgün icrasına görə həvəsləndirmə rolunu oynaya

bilər. Kiçik yaĢlarda olan oyunlar idmanla ixtisaslaĢdırılmıĢ

məĢqlərin əsas tərkib elementi də sayılır. Bu, idman

ixtisaslaĢması tələbatından çox, uĢaqların inkiĢafının psixo-

fizioloji vəziyyətinə əsaslanır. 6 – 7 yaĢlı uĢaqlar məĢqin

spesifik vasitələrinə olan marağını tez bir zamanda itirirlər.

Məhz buna görə də idman oyun növlərindən uzaq olan

üzgüçülük, xizək sürmə və s. digər bu yönümlü idman

növlərində ilkin hazırlıq mərhələlərində əsasən oyun

metodundan istifadə olunması məqsədəuyğundur. Orta

166

məktəb fiziki tərbiyə dərsləri qaçıĢ, tullanma, atma və s.

həyati əhəmiyyətli hərəki vərdiĢ elementlərinin əlçatan,

emosional fonda öyrənilməsinə imkan verir.

Fiziki təmrinlərin orqanizmin vəziyyətinə olan təsirlə-

rinin qiymətləndirilməsi zamanı hər Ģeydan öncə ürək-

damar və tənəffüs sisteminə diqqət yetirmək gərəkdir.

Bütün bunlar orqanizmi nəzarətdə saxlamağa imkan verir,

hətta cüzi fiziki yüklənmələr belə, bu sistemlərin fəaliyyət

dəyiĢikliklərinə zəmin yaradır.

6 – 7 yaĢlı uĢaqlardakı yüksək ÜVS (85 – 90

vurğu/dəq) davamsız ritmlə (aritmiya) müĢayiət edilir.

Havanın temperaturunun və rütubətliyinin artımı zamanı

aritmiya bir qədər də Ģiddətlənir. Buna görə də məĢğələ

üçün məkanın mütləq Ģəkildə havalandırılması (kondisioner

olmadığı halda) yalnız gigiyenik norma deyil, eləcə də

ürək-damar sisteminin iĢinin normal fəaliyyətindən ötrü

zəruri tələbatlardandır.

Fiziki yüklənmələr tez bir zamanda ÜVS-nin artma-

sına səbəb olur. ġiddətli olmayan yüklənmələr zamanı o,

elə tez də bərpa olunur. Lakin əhəmiyyətli energetik

sərfiyyatlarla əlaqədar olan böyük fiziki yüklənmələr

zamanı bütün bərpa prosesləri uĢaqlarda ləng gedir. Bu

kimi hallar əsas etibarilə imtina anına qədər olan iĢlərdə

müĢayiət edilir.

UĢaqlarda xarici və daxili tənəffüsün qənaətliyi az

olur. Nəfəs alma havasından oksigenin əldə olunmasına

görə uĢaqların tənəffüsü yaĢlılara nisbətən böyük gərgin-

liklə səciyyələnir (uĢaqlar 1 litr oksigeni 29-30 l, böyüklər

isə 24-25 l nəfəsalma havasından əldə edirlər). UĢaqlarda

xarici tənəffüs səthi olmaqla, sabit ritmə malik olmur.

Tənəffüsün tezliyi hər növbəti nəfəsalmadan öncə çox qısa

fasilə ilə 20-25 tsikl təĢkil edir. Daxili tənəffüün yaĢ

167

xüsusiyyətləri arterial qandan toxumaların oksigeni nisbə-

tən aĢağı səviyyəli sərf etmə imkanları ilə təzahür edilir.

UĢaqlarda əzələ iĢi zamanı arteriol-venoz fərq 6-8 həcm%-i

keçmir. YaĢlılarda bu göstərici 14-15 həcm%-ə çatır. BaĢqa

cür desək, uĢaqların arterial qanından toxumalara oksigenin

yarıdan azı keçdiyi halda, yaĢlılarda bu rəqəm 3/4-ə qədər

olur. Daxili tənəffüsün bu xüsusiyyətləri uĢaqlarda müəy-

yən dərəcədə maksimal və maksimala yaxın Ģiddətli iĢlərin

icra imkanlarını məhdudlaĢdırır.

Mütəmadi əzələ iĢi zamanı ürək-damar və tənəffüs

sisteminin funksional göstəricilərinin yalnız kəmiyyət

parametrləri (ÜVS-nin, tənəffüsün sıxlığının azalması)

deyil, eləcə də keyfiyyət xüsusiyyətlərində dəyiĢikliklər

müĢahidə edilir. Ağciyər alveollarının oksigen üçün

keçiriciliyinin yüksəlməsi, nəfəs verilən havada onun

sərfiyyatının artımına zəmin yaradır.

Tənəffüs mərkəzinin yüksək oyanıcıqlığı, eləcə də

qanda hemoqlobinin qatılığının aĢağı olması səbəbindən

(uĢaqlarda bədən çəkisinə nisbətdə 7 – 7.5 q/kq, böyüklərdə

10-10.5 q/kq) uĢaqlar hipoksemiyaya (qanın oksigen

tərkibinin azalması) çətinliklə tab gətirirlər.

Fiziki tərbiyə dərslərində orqanizmə təsir göstərən

yüklərin həddi və ya fizioloji funksiyaların gərginliyi dərsin

məqsəd və vəzifələrinə uyğun olmaqla, çox müxtəlifliyi ilə

seçilir. Yeni materialın öyrənilməsi zamanı yüksək tələblər

hərəki aparat və beynin analitik-sintetik funksiyası üzərinə

düĢür ki, hərəkətlərin koordinasiyasının uyğunlaĢdırılması

da bilavasitə ondan asılıdır. Bu kimi dərslərin vegetativ

funksiyalara təsir səviyyəsi nisbətən çox deyil. ÖyrənilmiĢ

materialın təkmilləĢdirilməsi və möhkəmləndirilməsi

zamanı fiziki yüklərin artırılması üçün Ģərait yaranır.

Ümumi fiziki hazırlıq dərslərində və məktəb kollektivinin

168

idman bölmələrindəki məĢğələlərində olan yüklər yüksəl-

dilməklə, təxminən məĢq yüklərinə yaxınlaĢır.

Tədris proqramında əsas hərəkətlərin (yeriĢ, qaçıĢ,

atmalar) inkiĢaf və təkmilləĢməsinə daha çox fikir verilir.

Kiçik məktəb yaĢlarında hərəki aktivliyin optimal səviyyəsi

uzun tənəffüsdə mütəhərrik oyunlar, dərsdən öncəki

gimnastika, idman bölmələrindəki əlavə məĢğələlər səmə-

rəli uyğunlaĢdırılır. Hərtərəfli hərəki rejim üçün daha yaxĢı

səmərəli Ģərait uzadılmıĢ gün qruplarında həyata keçirilir.

Hərəki aktivliyin gücləndirilməsi müsbət nəticələrə

gətirib çıxarmır. UĢaqlar hərəkətlərə olan təbii tələbatla-

rının çatıĢmazlıqlarını dərsdən kənar vaxtlarda olan oyunlar

və gəzintilərlə kompensasiya edirlər. Bu tələbatın ödənil-

məsində stimulverici rolu ev tapĢırıqları da oynayır. Ev

tapĢırıqları üçün 15 – 20 dəqiqəlik yaxĢı seçilmiĢ təmrinlər

hərəkət çatıĢmazlığının qarĢısını almaqla yanaĢı, fiziki

inkiĢafdakı nöqsanlar da aradan qaldırıla bilər, qaməti

düzgün formalaĢdırar.

Yeniyetməlik yaşında fiziki tərbiyə. Yeniyetməlik

yaĢında praktik olaraq, bütün növ hərəkətlərin mənimsənil-

məsindən ötrü morfoloji və funksional zəmin yaranır.

Lakin bu dövrdə yeniyetmənin cinsi yetiĢkənlik dərəcə-

sindən asılı olaraq, fiziki yüklənmələrin hədlərinə daha da

differensial yanaĢmaq gərəkdir.

Fiziki təmrinlərin orqanizmə təsiri onun bioloji

yetkinlik səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. 13 –

15 yaĢda kifayət dərəcədə fiziki inkiĢaf və neyrohumoral

tənzim mexanizmlərinin formalaĢması fonunda ayrı-ayrı

fizioloji sistemlərin yetkinliyində geri qalmalar müĢahidə

edilir. Pubertat dövrün sonlarında ürək-damar və tənəffüs

sistemi funksiyalarının qənaətliyi yüksəlir. Ürək fəaliyyə-

169

tinin qənaətliyi vahid bədən kütləsinə düĢən qanın dəqi-

qəlik həcminin nisbətən azalması ilə təzahür edilir. Lakin

əzələ iĢi zamanı yeniyetmələrdə onun artımı, əsas etibarilə

ÜVS-nin yüksəlməsi ilə, daha az qənaətli yolla təmin edilir.

15 – 16 yaĢlarında yuvenil hipertoniya – arterial təzyi-

qin sakitlik zamanı 130 – 140 mm c.s.-na kimi yüksəlməsi

müĢahidə oluna bilər. Bu hal hipotalamus-hipofiz-böyrə-

küstü vəz sisteminin hormonal funksiyasının Ģiddətlənmə-

sinin nəticəsindədir. Pubertat dövrün yekunlaĢması ilə

arterial təzyiq normallaĢır.

Gənclik yaĢlarında sinir sisteminin tipoloji xüsusiy-

yətlərinin formalaĢması yekunlaĢır: anadangəlmə genotip

xüsusiyyətlər daha davamlı olur. Sinir sisteminin fərdi tipi

də onun üzərinə gəlir. Məktəblinin yaradıcı imkanları

davamlı fizioloji və struktur əsasları əldə edir.

Orta və yuxarı məktəb yaĢlarında fiziki tərbiyə

dərslərində idmanla məĢğul olmanın ixtisaslaĢmasının əsas-

ları formalaĢır, fiziki tərbiyənin əmək fəaliyyəti ilə olan

əlaqələri haqqındakı təsəvvürlər daha da geniĢlənir. Yuxarı

siniflərdə dərslərdə istifadə edilən fiziki tərbiyə vasitələri

məzunların orduda xidməti üçün də müəyyən qədər zəmin

yaratmalıdır. Fiziki tərbiyənin kompleks proqramında

nəzərdə tutulan ların icrasından ötrü yuxarı siniflərin

məktəbdəki fiziki tərbiyə dərslərindən baĢqa, dərsdən kənar

fiziki təmrinlərlə də məĢğuliyyəti zəruridir.

Həftə ərzində onlar 15 – 20 km-dən az olmayaraq

qaçamalıdırlar (gün ərzində 3 km-dən 5 km-ə qədər kross

qaçıĢı). Fiziki tərbiyə dərslərində bu məqsədlə xüsusi bir

dözümlülüyün inkiĢafından ötrü yüklərdən istifadə edilir:

400 – 500 metr məsafələrdə intensiv qaçıĢ, dəyiĢən sürətli

qaçıĢ, qısa məsafələrə (30 m-dən 60 m-ə qədər) təkrar

qaçıĢlar. Lakin bu yaĢda idmanla məĢğul olmayan məktəb-

170

lilərin sürət və sürət-qüvvə dözümlülüyünün inkiĢafına

yönəlmiĢ təmrinlər məhdudlaĢdırılmalıdır.

Cinsi yetiĢkənlik dövri ilə əlaqədar olan orqanizmdə

baĢ verən bioloji, eləcə də psixoloji xüsusiyyətlərdəki

dəyiĢikliklər müəllimdən fiziki yüklənmələrin planlaĢdırıl-

ması zamanı son dərəcə diqqətli olmasını tələb edir.

6.2 Əzələ iĢinin enerji təminatında cinsi fərqliliklər

Qız və oğlanlarda cinsi yetiĢkənliyin baĢlanması ilə

fizioloji fizioloji funksiyalarda və onların struktur əsasında

olan fərqlər aydın Ģəkildə nəzərə çarpır. Oğlanlarda kiĢi

cinsi hormonlarının Ģiddətli sintezi əzələ kütləsinin sürətli

artımına Ģərait yaradır. Bu zaman qüvvə yüklənmələrinə

olan dözümlülük də artır.

Pubertat dövrün baĢlandığı an ilə müqayisədə bu

dövrün baĢlanmasına qədər qızların mürəkkəb sürət-qüvvə

təmrinlərini uğurlu mənimsənilməsindən ötrü daha yaxĢı

imkanları olur. Qüvvənin mütləq göstəricilərində oğlan-

lardan geri qalmalarına baxmayaraq (12 – 14 yaĢlı qızlarda

əzələ qüvvəsi təxminən oğlanların qüvvəsinin 70%-ni təĢkil

edir), nisbi qüvvədə, yəni əzələnin hər 1 sm2 en kəsiyinə

düĢən qüvvədə, qızlar güzəĢtə getmirlər. Eyni hal bədən

çəkisinin hər 1 kq-na düĢən qüvvənin hesablanması zamanı

da müĢahidə olunur. Bu çox mühüm proqnozlaĢdırma

göstəricisidir.

Bu xüsusiyyətlər sürət-qüvvə keyfiyyətinin inkiĢa-

fında, xüsusilə də gənc gimnastlarla iĢ praktikasında

istifadə olunur. Gimnastlar ilk böyük uğurları bir qayda

olaraq, cinsi yetiĢkənlik dövrü baĢlamamıĢdan əvvəl əldə

edirlər. Müasir idman gimnastikasında məĢhur qız idman-

171

çılar mürəkkəblik və nisbi hündürlüyə tullanmada (bədənin

uzunluğuna nisbətdə) kiĢilərdən geri qalmırlar.

Əzələ kütləsi artımının stimulyatorlarından olan

androgen hormonların hasilatı pubertat dövrün baĢlanması

ilə qızlarda azalır. Buna görə də onlar sürət-qüvvə hazırlığı

səviyyəsində də oğlanlardan geri qalmağa baĢlayırlar. Cinsi

yetiĢkənlik dövrü yekunlaĢdıqdan sonra qızların energetik

imkanları həm mütləq, həm də nisbi hesablamada həmyaĢıd

oğlanlardan aĢağı olur. Əzələ kütləsinin az olması səbəbin-

dən, orada da yerləĢən əzələ təqəllüsünün əsas enerji

maddəsi olan ATF-in miqdarı qızlarda oğlanlara nisbətən

azdır. Oğlan və qızlarda ATF-in bərabər səviyyəsində (4

mmol/kq-a qədər) bu enerji sisteminin ümumi həcmi

qızlarda bir qədər aĢağı olur.

Qızlar laktat anaerob iĢgüzarlıqda, nəticədə isə,

qlikoliz və qlikogenezin enerji hesabına həyat keçirilən

iĢlərin icra Ģiddətində oğlanlardan əhəmiyyətli dərəcədə

geri qalırlar. Həmçinin aerob iĢgüzarlıq da qızlarda

oğlanlardan bir qədər aĢağıdır. Qızlarda OMS 65 – 70

ml/kq/dəq-ni keçmədiyi halda, oğlanlardakı göstəricinin 80

– 85 ml/kq/dəq-dən çox olduğu məlumdur.

Qızlarda vahid bədən kütləsinə düĢən daha aĢağı

funksional göstəricilər belə izah oluna bilər. Qızlarda vahid

bədən kütləsinə düĢən dövr edən qanın həcmi oğlanlardakı

eyni göstəricinin maksimal hədlərinin 75%-ni keçmir.

Qızlarda hemoqlobinin qatılığı orta göstəricilərlə oğlan-

lardan aĢağıdır. Bu yanaĢma idmançı və qeyri-idmançı

oğlan və qızlara da eyni dərəcədə Ģamil olunur. Arterial

qanda olan oksigenin əzələ toxuması tərəfindən sərf

olunma imkanları oğlan və qızlarda təxminən eyni

olmasına baxmayaraq, qızlar nisbətən səmərəsiz durumda

olurlar: qan axını həcminin aĢağı olması və qanın əsas

172

daĢıyıcısı olan hemoqlobinin daha az qatılığı oğlanlarda

olan OMS göstəricilərinə çatmağa imkan vermir. Məhz

buna görə də yetkin yaĢlarda belə maksimal oksigen

ehtiyatlarının səfərbər olunmasını tələb edən idman növlə-

rində qadınların kiĢilərdən geri qalması qaçılmaz olacaqdır.

Qadın idmançılar aerob enerji təminatı imkanlarını

kiĢilərdən daha tez bitirirlər. Anaerob hədd səviyyəsindəki

əzələ iĢini (qanda süd turĢusunun 4 mmol/l-ə qədər artdığı

zaman) qadınlar daha çox enerji sərfiyyatı ilə icra edirlər,

lakin onun ümumi enerji həcmi kiĢilərlə bərabər olduğu

halda, Ģiddət onlarda daha çox olur.

6.3 Məktəbdə fiziki tərbiyə dərslərinin fizioloji

effektliyi

Fiziki tərbiyə dərslərində müsbət fizioloji effektə

çatmaqdan ötrü ən əsas Ģərtlərdən biri yükün tədricən

artırılması hesab edilir. Dərsin giriĢ hissəsində koordinasiya

baxımından sadə və fizioloji təsir dərəcəsi yönümündən

yüngül təmrinlərin seçilməsi, sonra isə onun mürəkkəb-

ləĢməsi və yük həddinin yüksəldilməsi təqdirəlayiqdir.

Dərsin əsas hissəsində olan yüklənmələr uĢaqların yaĢı və

fiziki hazırlıq səviyyəsinə müvafiq olan həddə qədər artırıla

bilər. Ümumtəhsil məktəblərində bərpa proseslərini

fəallaĢdırmaq və aktiv fəaliyyətdən nisbi əzələ sakitliyinə

keçidi təmin etməkdən ötrü dərsin tamamlayıcı hissəsində

yüklər azaldılmalıdır.

Dərsin giriĢ, əsas və tamamlayıcı hissələrə bölünməsi

zamanı onun metodik əsaslarını nəzərə almaqla yanaĢı,

Ģagirdlərin iĢə giriĢmə xüsusiyyətlərini də diqqətdən

kənarda qoymaq olmaz. MəktəbyaĢlı uĢaqlarda yaĢlılarla

173

müqayisədə fizioloji funksiyaların səfərbərliyi daha tez baĢ

verir. YaĢlılara nisbətən uĢaq orqanizmin iĢə daha tez

giriĢməsi, ürək-damar və tənəffüs sisteminin daha az

inersiyası ilə təmin olunur. Məktəbdə fiziki tərbiyə

dərslərində maksimal fiziki yüklər tətbiq edilmir. Buna

görə də Ģagirdlərin bu məqama, yəni fizioloji funksiyaların

maksimal intensivləĢməsinə çatdıra biləcək xüsusi qızıĢma

hərəkətlərinə hazırlıq zəruriyyəti olmur. Lakin dərsdə

kontrol normativlərin icrası nəzərdə tutulursa, bu halda

müvafiq məĢğələyə uyğun qızıĢma hərəkətlərinin yerinə

yetirilməsi məqsədəuyğundur.

Fiziki yüklənmələrin Ģagirdlərin orqanizminə təsir

dərəcəsini qiymətləndirən zaman müəllimlər bir qayda

olaraq, ilk öncə yorulmanın gözəçarpan göstəricilərinə

istinad etməlidirlər: diqqətin azalması, koordinasiya pozun-

tuları, hərəkətlərdə süstlük, məĢğul olmağa həvəssizlik,

komandaları dəqiq icra etməmək və nizam-intizamsızlıq.

Yorulma zamanı maksimal təzyiq enir, minimal isə artır,

yüklərə qeyri-adekvat olaraq ÜVS yüksəlir, əhval pisləĢir.

ÜVS-nin orqanizmin funksional vəziyyətinin kifayət

qədər məlumatlı göstəricisi olmasına baxmayaraq, o, hər

zaman təmrinlərin təsir dərəcəsini əks etdirmir. Məsələn,

ürək-damar sisteminin üzərinə düĢən yüksək tələblərlə

seçilən statik xüsusiyyətli iĢlər, ÜVS-nin aĢağı səviyyəli

artımı ilə müĢayiət olunur. Eyni zamanda, fiziki yüklən-

mələrlə əlaqədar olmadığı halda belə, ürək vurğularının

sayı emosional gərginlik zamanı əhəmiyyətli dərəcədə

yüksələ bilər.

Pubertat dövrdə yeniyetmə qızlara xüsusi diqqət tələb

olunur. Həddən artıq fiziki yüklənmələr onların ovarial-

menstrual dövründə müxtəlif pozuntulara gətirib çıxara

bilər. Menstruasiyanın baĢlanması ilə qızlarda iĢgüzarlıq

174

enir, əhval-ruhiyyə isə pisləĢir. Məhz buna görə də onlarda

bu məqamda funksional göstəricilərin azalmasının obyektiv

əlamətləri olmadıqda belə, mürəkkəb texnikalı və idman

oyun növlərində dözümlülük və xüsusi fiziki keyfiyyətlərin

təzahürünü tələb edən yüklərin məhdudlaĢdırılması məqsə-

dəuyğundur. Xüsusi təĢkil olunmuĢ tibbi-pedaqoji müayi-

nənin gediĢində yalnız həkim ilə birlikdə, müəllim fiziki

təmrinlərin orqanizmə təsirlərini düzgün qiymətləndirə

bilər.

Dərsin fizioloji təsirləri onun motor (hərəki) sıxlığı ilə

əhəmiyyətli dərəcədə əlaqədardır. Dərsin motor sıxlığının

artırılması fiziki keyfiyyətlərin inkiĢaf effektivliyini

yüksəldir. Təmrinlər arası fasilə intervalının qısaldılması ilə

dərsin motor sıxlığı artırıla bilər. Yeni hərəkətlərin

öyrənilməsi zamanı fasilələr elə olmalıdır ki, hərəki

analizatorun qabıq proyeksiyasının optimal oyanıcıqlığı

saxlanıla bilsin. Çünki, MSS-in oyanıcıqlığı fonunda

hərəkətlərin mənimsənilməsi daha tez baĢ verir. Cəldliyin

inkiĢafına yönəlmiĢ təmrinlərin effektivliyinin artırılması

üçün fasilə intervalları tam olmalıdır, yəni bərpa üçün

kifayət etməlidir ki, növbəti təmrinlər maksimal effektlə

icra oluna bilsin. Dözümlülüyün inkiĢafına yönəlmiĢ

təmrinlərin icrası zamanı isə fasilə müddətləri əksinə,

qısaldılır ki, növbəti təmrinlər tam bərpa olmamaq fonunda

icra olunsun.

6.4 ġagirdlərin fiziki keyfiyyətlərinin inkiĢafının yaĢ

xüsusiyyətləri

Hərəki fəaliyyətin keyfiyyət xüsusiyyətləri. Ġnsanın

hərəki fəaliyyətinin keyfiyyət xüsusiyyətləri onun sürəti,

175

qüvvəsi, müddəti, tam hərəkət aktında hərəkətlərin ayrı-

ayrı hissələrinin uyğunluğu ilə səciyyələnir. Fiziki keyfiy-

yətlər anlamına fərdi hərəki funksiyaların təzahürü daxil

olduğu kimi, eləcə də bu təzahürlərin spesifikliyini müəy-

yən edən psixo-fizioloji xüsusiyyətlər də aid edilir.

Əzələ qüvvəsinin kəmiyyət qiymətləndirilməsi

qismində əzələ gərginliyinin həddi, cəldlikdə – əzələ təqəl-

lüsünün sürəti, onun gizli dövrü, eləcə də müvafiq məsafə

hissələrində hərəkət sürəti, dözümlülükdə – əzələ iĢinin

icrası müddəti mühüm rol oynayır. Hərəkətin periferik

aparatının vəziyyəti, daxili orqanların funksiyası, biokim-

yəvi proseslər hər hansı bir fiziki keyfiyyətin təzahür

olunmasında spesifik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Fiziki

keyfiyyətlərin təkmilləĢdirilməsində Ģüurlu iradi nəzarət

böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, sürət dözümlü-

lüyünün təzahürü ilə əlaqədar olan iĢ zamanı böhran

vəziyyətinin öhdəsindən gəlmək bacarığı, 400 – 1500 metr

məsafəyə qaçıĢlarda əhəmiyyətli dərəcədə müvəffəqiy-

yətləri müəyyən edən amildir.

Fiziki keyfiyyətlərin inkiĢafının quruluĢ əsasları

dayaq-hərəkət aparatında, mərkəzi və periferik sinir

sistemində, daxili orqanlarda proqressiv morfoloji və

biokimyəvi dəyiĢikliklərlə əlaqədardır. Beləliklə, fiziki

keyfiyyətlərin inkiĢaf səviyyəsi somatik və vegetativ

funksiyaların uyğunlaĢmasından bilavasitə asılıdır.

6.4.1 Dözümlülük

Ümumi və xüsusi dözümlülük ayırd edilir. Ümumi

dözümlülük böyük əzələ qruplarının iĢtirakı ilə aerob

176

xüsusiyyətləri əzələ iĢinin davamlı icra imkanlarıdır

(məsələn, qaçıĢ zamanı, xizəklə hərəkət, üzmək). Xüsusi

dözümlülük xüsusi təmrinlərin yarıĢ yüklənmələrinə yaxın

və ya bərabər Ģiddətlə uzun müddətli icrası zamanı təzahür

olunur (məsələn, yarıĢ sürəti ilə əsas məsafələrə uyğun olan

distansiyalara qaçıĢ zamanı). Dözümlülüyün xüsusi

formaları idman ixtisaslaĢmasına müvafiq olan müddətdə

yarıĢ təmrinlərinin effektiv icrası ilə səciyyələnir. Məhz

buna görə də sprint, qüvvə, sürət-qüvvə və digər növ xüsusi

dözümlülüyün ayırd edilməsi tam məqsədəuyğundur.

Ümumi dözümlülüyün inkiĢaf səviyyəsi sinir və

endokrin sistem, ürək fəaliyyətinin funksional imkanlarının

hərəki və vegetativ aparatın iĢi ilə olan uzlaĢması ilə

müəyyən edilir.

Artıq məktəbəqədər yaĢda olan uĢaqlar dözümlülüyün

inkiĢafına yönəlmiĢ aerob xarakterli nisbi uzunmüddətli

iĢlərin icra imkanlarına malik olurlar. 5 – 6 yaĢlı uĢaqlar bir

məĢğələ ərzində 1.5 km-ə qədər, artıq bir il mütəmadi

məĢğuliyyətdən sonra isə 2.5 km-ə qədər qaça bilirlər.

Kiçik məktəbyaĢlılarda aerob istiqamətli yüklər daha

yaxĢı hesab edilir. Onlar ürək-damar və tənəffüs sisteminin

optimal iĢindən ötrü zəmin yaradırlar. MəĢğələlərin birinci

ilində bu kimi təmrinlərin effektivliyi intensiv xüsusi

yüklənmələrlə müqayisədə aĢağı olmur. Beləliklə, eyni bir

nəticəyə nail olmaqdan ötrü, fizioloji funksiyaların həddən

artıq gərginləĢməsinə səbəb ola bilən Ģiddətli yüklənmələr

deyil, kiçik intensivlikli aerob yüklənmələrin tətbiqi

orqanizm üçün daha optimal ola bilər. 8 – 10 yaĢlı

uĢaqlarda dözümlülüyün inkiĢafına yönəldilmiĢ aĢağı

intensivlikli təmrinlərin tətbiqinə qarĢı olan həssaslıq daha

yüksəkdir. 12 – 15 yaĢlarında bu təmrinlərin effektivliyi

azalır, dözümlülük sabitləĢir və ya cüzi azalır.

177

Orqanizmin aerob iĢgüzarlığının artımına yönəlmiĢ

müxtəlif növ dövri təmrinlər uĢaq və yeniyetmələrdə

dözümlülüyün inkiĢafının fizioloji əsaslandırılmıĢ vasitələri

hesab edilir. Bu baxımdan tədricən müddəti artırılan

bərabər sürətli zəif Ģiddətli (maksimal göstəricinin 60%-i

civarında) qaçıĢ səmərəli ola bilər. Ġxtisasçı mütəxəssislər

artıq kiçik məktəb yaĢlarında ümumi dözümlülüyün

inkiĢafından ötrü 3 km-dən 4 – 5 km distansiyalarda kross

qaçıĢından istifadə etmiyin mümkün olduğunu qeyd edirlər.

Məhz bu məqsədlə də məĢğələlərə mütəhərrik oyunlar və

oyun təmrinlərinin salınması məsləhət görülür.

Maksimal imkanların 75%-i həddi sürətində olan

qaçıĢ müddətinin testləĢdirilməsi zamanı dözümlülüyün

daha çox artımı oğlanlarda 13 – 14 yaĢlarda, qızlarda isə 10

– 13 yaĢlarda müĢahidə edilir. Yeniyetməlik yaĢında kiçik

intensivlikli qaçıĢla yanaĢı dəyiĢən sürətli qaçıĢ, oğlanlarda

400 – 500 metr, qızlarda isə 200 – 300 metr məsafələrə

qürətli qaçıĢlar istifadə olunması mümkündür. QaçıĢın

həftəlik həcmi 35 – 40 km-ə kimi yüksəlir.

UĢaq və yeniyetməlik yaĢlarında ümumi dözümlü-

lüyün inkiĢafına yönəlmiĢ fiziki təmrinlərin üzərinə düĢən

əsas tələblər yüksək emosional fonda yüngül, çox da ağır

olmayan məĢğələlərin təĢkili ilə əlaqədardır. Bu kimi

tələblərin icrası gənc idmançılarda marağın daima saxlanıl-

ması və növbəti ixtisaslaĢma zamanı Ģərait yaratmaq üçün

zəruridir. Yeniyetməlik yaĢlarında məktəb idman bölmələri

Ģəraitində xüsusi dözümlülüyün tərbiyəsindən ötrü fizioloji

zəmin yaranır. Yeniyetmə atletlərdə dözümlülüyün artırıl-

masına yönəlmiĢ ümumi məĢq həcminin 30%-ə qədərini

onun xüsusi növlərinin inkiĢafına yönəlmiĢ təmrinlər təĢkil

edir.

178

UĢaq və yeniyetmələrin xüsusi təmrinlərə olan

həssaslığı əhəmiyyətli dərəcədə orta yaĢ normalarına

müvafiq fiziki inkiĢaf səviyyəsi ilə müəyyən edilir.

Dözümlülük yönümlü fiziki yüklənmələrə orta səviyyəli

fiziki inkiĢafa malik olan uĢaq və yeniyetmələr daha tez

adaptasiya olunurlar. Onların boy buxunlu həmyaĢıdları

(akseleratlar) daha az dözümlü olurlar. Yüksək səviyyəli

fiziki inkiĢafa malik Ģagirdlərdə sürət və sürət-qüvvə

təmrinlərinin icrası zamanı olan iĢ qabiliyyəti, orta və aĢağı

səviyyəli fiziki inkiĢafa malik həmyaĢıdlarının göstərici-

lərinə nisbətən yuxarı olur. AĢağı fiziki inkiĢaf göstəriciləri

ilə fərqlənən uĢaq və yeniyetmələr həm ümumi, həm də

xüsusi dözümlülükdə öz həmyaĢıdlarından əhəmiyyətli

dərəcədə geri qalırlar. Orta səviyyəli fiziki inkiĢafa malik

olanlar fiziki iĢgüzarlığın optimal göstəriciləri ilə seçilirlər.

Fiziki inkiĢaf göstəricilərinin aĢağı və çox yuxarı

hədlərində daha çox ürək-damar sistemi, dayaq-hərəkət

aparatının iĢinin fəaliyyət pozuntuları müĢahidə olunur.

Ġdmanla mütəmadi məĢğuliyyətin ayrı-ayrı fiziki

inkiĢaf göstəricilərinə təsiri birmənalı deyil. Fiziki

təmrinlərin orqanizmin forma və funksiyalarını daha da

yaxĢılaĢdırması təsirli olması fikri mübahisə olunmazdır.

Borulu sümüklər və fəqərənin cisminin böyümə sahəsini

stimullaĢdıran xüsusi təmrinlər kompleksinin tətbiqi

bədənin uzununa böyüməsini sürətləndirir. Onurğa sütu-

nunu yüngülləĢdirən sallanma təmrinləri ilə yanaĢı xüsusi

kompleks tullanma təmrinlərinin tətbiqi nəticəsində boyun

3 ilə (16 yaĢdan 19 yaĢa kimi) 23 sm artımı (R.Axmetova)

halının olduğu qeyd edilir. Bu halda Ģərtsiz stimullaĢdırıcı

rol qismində dominant psixoloji məqsədlər də təsirsiz

olmamıĢdır: hündürlüyə tullanma üzrə spartakiadanın

gələcək çempionu nisbətən kiçik boya malik idi. Hamıya

179

məlumdur ki, boy uca olduqca, hündürlüyə tullanmada olan

idman uğurları ehtimalı çox olur.

6.4.2 Cəldlik

Cəldlik insanın xarici qıcıqlandırıcılara təcili reaksiya

verməsi və cəld hərəkət icra etməsi imkanlarının təzahürü

sayılır. Cəldliyin kəmiyyət xüsusiyyətləri hərəki reaksiya-

nın gizli dövrü, tək hərəkət sürəti, vahid zamanda

hərəkətlərin tezliyi və bu göstəricilərdən törənən məkan-

dakı hərəkət sürəti ilə səciyyələnir. Bu, cəldliyin əsas

göstəricisidir. Hərəkət reaksiyasının gizli dövrü hərəkət

sürəti ilə zəif əlaqəyə malikdir. Xüsusi müqavimətə üstün

gəlmək və ya sürətli hərəkətlərdəki yüklənmələr əhəmiy-

yətli əzələ gərginlikləri ilə bağlıdır. Ona görə də idman

praktikasında cəldlik sürət-qüvvə keyfiyyətinin xüsusi

forması kimi təzahür olunur.

Sinir proseslərinin mütəhərrikliyi, əzələlər ötürülən

sinir impulslarının reallaĢmasının sürəti və effektivliyi

cəldliyin fizioloji Ģərtlərindən hesab edilir. Cəldliyin

keyfiyyət təzahürləri təqəllüsün enerji mənbəyi ATF-in

resintezini təmin edən biokimyəvi reaksiyaların sürəti ilə də

əlaqədardır. Böyük sürətli hərəkətlərin yalnız funksional

deyil, eləcə də insanın morfoloji xüsusiyyətləri – boy,

bədən çəkisi ilə də bağlılığı qeyd olunur.

Cəldliyin tərbiyə olunmasından ötrü tətbiq olunan

fiziki təmrinlər spesifik hərəki vərdiĢin quruluĢuna görə

bir-birinə yaxın olmalıdır. Belə ki, gənc sprinter üçün

cəldliyin inkiĢafının daha səmərəli vasitəsi hüdud sürətli

qaçıĢ hesab olunur. Bu zaman qaçıĢın texniki əsasları

180

nöqsansız olmalıdır. BaĢqa cür desək, idman ixtisaslaĢması

çərçivəsində maksimal sürətlə icra olunan hərəkətlərin

texniki təkmilləĢmiĢ formaları cəldliyin inkiĢafının effektiv

vasitələri sayılır.

Sürət təmrinlərinin icra müddəti optimal olmalıdır:

hüdud sürətə çatdıqdan sonra təmrinlər 1 – 2 s ərzində icra

olunur və növbəti təkrarlamaya qədər dayandırılır. Gənc

sprinterlər üçün 30 – 60 m distansiyalara maksimal sürətlə

qaçıĢlar bu kimi təmrinlərdən hesab olunur. Fasilə inter-

valları zamanı optimal oyanıcıqlığı saxlamaq Ģərtilə tam

bərpa zəruridir. Bir məĢğələ ərzində 4 – 6 dəqiqəlik fasilə

intervalları ilə maksimal sürətlə 5 – 10 qaçıĢ həyata keçiri-

lir. Hər bir təmrinin müddəti ele seçilməlidir ki, sonlara

yaxın onun sürəti azalmasın. Sürətin azalması ilə

təmrinlərin təkrar icrası əhəmiyyətini itirir: sürətlilik

inkiĢaf etmir. Yorulma əlamətləri ilə təkrar sürət təmrinləri

sürət dözümlülüyünün inkiĢaf vasitəsi sayılır. UĢaq və

yeniyetməlik yaĢlarında cəldliyin tərbiyə vasitələri müxtə-

lifdir. Bu, hüdud sürətlə icra edilən ümuminkiĢaf etdirici

təmrinlər, oyunlar, oyun təmrinləri, qısa məsafələrə qaçıĢlar

ola bilər.

Kiçik məktəb yaĢlarında yorulmaya səbəb olmayan

15-dən 30 m-ə qədər olan qısa müddətli sürətli qaçıĢlar

sürət-qüvvə keyfiyyətinin inkiĢafının effektiv vasitəsi hesab

edilir. Bu vasitənin tətbiqi zamanı riayyət olunması vacib

olan baĢlıca Ģərt – qaçıĢın təbii formasından fərqlənməklə,

hərəkətlərdə yüksək sürətin saxlanılması, yaxĢı emosional

fondur. Artıq 10 – 11 yaĢlı məktəblidə sürətli iĢlərin

çoxsaylı icra imkanları yüksəlir (qısa məsəfələrə təkrar

qaçıĢlar).

13 – 14 yaĢlı yeniyetmələrdə qaçıĢ sürəti ilə bədənin

uzununa böyüməsi arasında sıx əlaqə qeyd edilir: uca boylu

181

yeniyetmələr kiçikboylu həmyaĢıdlarından gözəçarpan

üstünlüklərə malikdirlər. Bu əlaqə 10 – 11 yaĢlı uĢaqlarda

müĢahidə olunmur: ucaboylularda olduğu kimi kiçikboylu-

lar da təxminən eyni qaçıĢ sürətinə malikdirlər. Beləliklə,

pubertat dövrdə sürət keyfiyyətinin təzahür olunmasından

ötrü həlledici rolu cinsi yetiĢkənlik dərəcəsi və onunla

əlaqədar olan fiziki inkiĢaf səviyyəsi oynayır. Kiçik

məktəbyaĢlı uĢaqlar qısamüddətli sürət-qüvvə yüklənmələ-

rinə yaxĢı tab gətirirlər. Onlarla olan məĢğələlərdə

tullanma, akrobatik təmrinlər, gimnastik alətlərdə dinamik

hərəkətlər geniĢ tətbiq olunur.

Bununla belə, uĢaqlar tənəffüsə mütləq nəzarət etməli,

statik vəziyyəti saxlamaq imkanlarına yiyələnməlidirlər.

Statik təmrinlərin tətbiqi müxtəlif hərəkətlərin icrası zama-

nı düzgün vəziyyətin saxlanılması zəruriyyətindən irəli

gəlir. Bu yaĢda qamətin düzgün formalaĢdırılmasından ötrü

statik təmrinlərin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Qamət bel

əzələlərinin statik dözümlülüyü ilə sıx bağlıdır. Məhz buna

görə də onun inkiĢafı qamət pozuntularının qarĢısını alma

vasitəsi də hesab olunur.

11 – 12 yaĢlı uĢaqlarda sürət-qüvvə keyfiyyətinin

intensiv artımı müĢahidə edilir. Bu yaĢda olan gimnastların

nisbi ayaq əzələ qüvvəsi, 16 – 17 yaĢlılardan çox olur.

Sürət-qüvvə keyfiyyətinin inkiĢafından ötrü “partlayıcı”

xüsusiyyətli dinamik təmrinlərə daha çox üstünlük verilir.

Dərinliyə düĢəndən sonra yuxarı tullanma daha yüksək

effekti ilə seçilir. 12 – 14 yaĢlılarda sürət-qüvvə keyfiyyət-

lərinin inkiĢaf üstünlüyü sayəsində hərəkət sürəti də yüksək

templə artır. Məhz buna görə də sürət-qüvvə təmrinlərinin

geniĢ tətbiqi bu keyfiyyətin inkiĢafından ötrü səmərəli

imkanlar yaradır.

182

Yeniyetməlik yaĢında qaçıĢ sürətinin texnikasının

təlimindən ötrü fizioloji zəmin yaranır. Hüdud və hüduda-

yaxın sürətlə 20 m-dən 60 m-ə kimi qaçıĢ, daha sonra

sürətlənməklə kiçik addımlarla qaçıĢ, eləcə də əzələ

gərginliyinə görə dəyiĢkən təmrinlər cəldliyin inkiĢaf

vasitələri sayılır. 14 – 15 yaĢlarında cəldliyin artımı əsasın-

da dayanan yaĢla əlaqədar olan funksional və morfoloji

dəyiĢikliklərin sürəti enir. Bununla əlaqədar olaraq, sürət və

sürət-qüvvə təmrinlərinin effektivliyi də azalır. 15 yaĢından

sonra yalnız xüsusi təmrinlər sayəsində sürət-qüvvə keyfiy-

yətlərinin proqressiv inkiĢafına nail olmaq mümkündür.

6.4.3 Əzələ qüvvəsi

Əzələ qüvvəsi əzələnin gərginlik səviyyəsi, eləcə də

xüsusi müqavimətə əks təsir göstərmə hədləri ilə səciyyə-

lənir. O, maksimal qüvvə, sürət-qüvvə keyfiyyəti və qüvvə

dözümlülüyü Ģəklində təzahür edilir. Maksimal qüvvə

maksimal iradi təqəllüs imkanlarından, sürət-qüvvə

keyfiyyəti – xarici müqaviməti maksimal tez dəf etmə

imkanlarından asılıdır. Qüvvə dözümlülüyü uzunmüddətli

qüvvə iĢləri icra etmə imkanları ilə müəyyən edilir.

Əzələ liflərindəki təqəllüs zülallarının tərkibi, əzələ

liflərinin qalınlığı əzələ qüvvəsinin morfoloji əsasları

sayılır. Funksional göstəricilər çox müxtəlifdir: hərəki

neyronlardan əzələlərə çatdırılan sinir impulslarının tezliyi,

qabıqaltı nüvə və retikulyar formasiyanın tonik təsirlərinin

səviyyəsi, iĢə cəlb edilən sinir-əzələ vahidlərinin miqdarı.

Qüvvə keyfiyyətinin maksimal təzahüründə nəticəyə göstə-

183

rilən psixoloji təsirlər, iradə də həlledici əhəmiyyət kəsb

edir.

Əzələ qüvvəsinin təzahürü həmçinin əzələ liflərinin

tipindən – sürətli və sürətsiz olmasından da asılıdır. Əgər

əzələdə sürətli liflər üstünlük təĢkil edirsə, insan cəld sürət-

qüvvə hərəkətlərində maksimal Ģiddəti inkiĢaf etdirmə

imkanlarına malik olur, partlayıcı xüsusiyyətli iĢləri icra

edir. Sürətsiz hərəki vahidləri çoxluğu əzələ gərginliyini

uzun müddət saxlamaq imkanlarını verir. Qüvvə dözümlü-

lüyü partlayıcı xüsusiyyətli insanlara nisbətən, onlarda daha

yüksək olur.

Enerji mübadiləsinin və zülalların plastik funksiyası-

nın effektivliyi, akto-miozin təqəllüs kompleksinin təkmil-

ləĢməsi, ATF-in resintezini sürətləndirən fermentlərin

aktivliyi, hormonal tənzim əzələ qüvvəsinin biokimyəvi

əsasları hesab edilir. Mütəmadi məĢğələlər zamanı

maksimal əzələ qüvvəsi əzələnin mütləq (anatomik) en

kəsiyinin böyüməsi; eləcə də iĢə cəlb olunan sinir əzələ

(hərəki) vahidlərinin səfərbərliyi fizioloji ehtiyatlar hesa-

bına artır. Beynin gövdə hissəsinin retikulyar formasiya-

sının aktivləĢdirici təsirlərinin Ģiddətlənməsi nəticəsində,

hərəki vahidlərin təqəllüs funksiyasını təmin edən əlavə

sayda motoneyronlar tormozlanır. ĠĢə cəlb olunan hərəki

vahidlərin miqdarı gənc idmançılarda 80 – 90%, məĢq

etməyənlərdə isə 20 – 35%-dən çox olmur.

Müxtəlif Ģiddətli (maksimal, böyük, orta, kiçik)

dinamik rejimli iĢlərdə inkiĢaf edən qüvvə səyi əhəmiyyətli

dərəcədə fərqliliyi ilə seçilir.

Əzələ təqəllüsü zamanı onun uzunluğu dəyiĢmədən

(statik rejim) və uzunluğu dəyiĢilən zaman əzələ

qüvvəsinin kəmiyyət xüsusiyyətləri üst-üstə düĢmür. Statik

rejimdə inkiĢaf edən əzələ gərginliyi mütləq göstəricilərdə

184

maksimal qüvvəyə yaxınlaĢır. Maksimal dinamik qüvvənin

dəyiĢikliyi üçün bu kimi Ģərtlər münasib deyil. Maksimal

gərginləĢmə zamanı əzələ qısalmaya malikdirsə, bu zaman

inkiĢaf edən gərginlik maksimaldan aĢağı olacaqdır.

Beləliklə, yoxlanılması mümkün olan dinamik qüvvənin

mütləq göstəriciləri, hər zaman maksimaldan müəyyən

qədər aĢağı olacaqdır.

Sinir əzələ vahidlərinin maksimal miqdarının iĢçi

vəziyyətini təmin etməkdən ötrü hüdud və hüdudayaxın

yüklənmələr zəruridir. Onlar nisbətən aĢağı enerji sərfiyyatı

ilə qüvvənin inkiĢafına zəmin yaradırlar. Hüduda yaxınlaĢ-

mayan gərginliklərin tətbiqi əzələ qüvvəsinin artımından

ötrü az effektiv olsa da, onlar əzələ kütləsinin çoxalmasında

səmərəli imkanlar yaradırlar. Gənc idmançıdan maksimal

iradə təzahürü tələb edən yarıĢ mühiti maksimal qüvvənin

inkiĢafı üçüm effektlidir, lakin hazırlığın ciddi fərdiləĢdiril-

miĢ qiymətləndirilməsi həyata keçirilmədən bu yanaĢma-

dan istifadə etmək kifayət qədər risklidir. Kiçik gərginliklər

(maksimal yükün 10%-dən az) qüvvənin inkiĢafından ötrü

məqsədyönlü deyil. Bu əzələ qüvvəsinin yüksəlməsinə

zəmin yaratmır, ifrat bərpa effekti də bu halda minimal

olur.

5 – 10 yaĢlarında əzələ qüvvəsinin inkiĢafından ötrü

səmərəli morfoloji və funksional zəmin yaranır. Oğlanlarda

dinamik qüvvə təmrinlərinə yüksək həssaslığı ilə seçilən 2

dövr müĢahidə edilir: 9 yaĢından 10 – 12 yaĢa kimi və 14

yaĢdan 17 yaĢa kimi. Qızlarda 11 yaĢa qədər formalaĢan

qüvvə dözümlülüyü 15 – 16 yaĢlı qızların göstəricilərinə

yaxınlaĢır. 7 – 10 yaĢlı Ģagirdlərdə statik səy tez bir

zamanda baĢ verən yorulma ilə müĢayiət edilir.

Məktəbdə 5 – 8-ci siniflərin fiziki tərbiyə dərslərində

çox da ağır olmayan Ģiddətli (1-2 kq) dinamik qüvvə

185

təmrinləri, kanata dırmaĢmaq, yükün daĢınması, yadro

itələmək uğurla tətbiq edilir. Artıq 15 – 16 yaĢlarında qüv-

və dözümlülüyünün yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq, 2-3 kq

kütləli yüklənmələrlə olan təmrinlərin sayı artır, kanata

dırmaĢmaq sürətlə icra edilir, həmçinin güləĢ elementləri

də tətbiq olunur. Bu yaĢda qızlarda qüvvə təmrinləri nisbi

əzələ qüvvəsinin aĢağı olması səbəbindən məhdudlaĢdırılır.

Yeniyetmələrlə olan məĢğələlərdə statik poza, duruĢ,

asılma, dayaqların saxlanılmasını tələb edən təmrinləri

tətbiq etmək lazımdır.

Maksimal qüvvə təzahürü tələb olunan idman

növlərinin məĢğələlərinə uĢaqların daha tez cəlb edilməsi,

özünü doğrultmuĢ hesab olunmur.

6.4.4 Çeviklik və elastiklik

Çeviklik mürəkkəb koordinasiyalı hərəkətlərin icra

imkanları, onun tez bir zamanda mənimsənilməsi, əmələ

gəlmiĢ hərəki vəziyyətdən asılı olan fəaliyyət dəyiĢikliyi ilə

səciyyələnir. Bu keyfiyyətin təzahür olunmasından ötrü

hərəki vərdiĢlər ehtiyatı, beynin analiz-sintez funksiyasının

yüksək səviyyəsi ilə əlaqədar olan hərəkətləri dəyiĢmə

imkanları zəruridir. Çeviklik spesifikliyi ilə fərqlənir.

Oyunun bütün fəndlərini mükəmməl formada mənimsəmiĢ

çevik xokkeyçi, məsələn gimnastika meydançasında tam

köməksiz Ģəkildə qala bilər. Eyni yanaĢma gimnastlara da

xokkey meydançasında aid ola bilər.

Sinir proseslərinin mütəhərrikliyi və dinamikliyi yeni

hərəkətlərin mənimsənilməsinin fizioloji əsasları sayılır.

Hərəkətlərin dəqiqliyi və mütənasibliyi kinestezik həssas-

lıq, yəni hərəki və taktil analizatorların birgə fəaliyyətinin

186

inkiĢaf səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Yalnız hərəkətlərin

səmərəli və cəld mənimsənilməsi deyil, eləcə də dəyiĢən

Ģəraitdə məqsədəuyğun istifadə ilə seçilən çevikliyin inki-

Ģaf metodları fizioloji əsaslandırılmıĢ sayılır. Bundan ötrü

kiçik məktəb yaĢlarında mütəhərrik oyunlar, idman oyun

elementləri (məsələn, mini futbol), oyun təmrinləri,

estafetlər istifadə oluna bilər.

Çevikliyin tərbiyəsi zamanı hərəkət vərdiĢləri ehtiy-

yatlarının daimi yenilənməsinə xüsusi diqqət yetirmək

lazımdır. Bu, yeni hərəkətlərin formalaĢmasında “yaradıcı”

qabıq fəaliyyətinin yüksək tonusunun saxlanılmasına zəmin

yaradır. Yeniyetməlik yaĢında əsasən ayrı-ayrı idman

növləri üçün spesifik olan fiziki təmrinlər çevikliyin əsas

tərbiyə vasitəsi hesab edilir. Belə ki, basketbolda çevikliyin

tərbiyə olunmasından ötrü idmançıya geniĢ həcmdə texniki

fəndlər və taktiki fəaliyyəti öyrətmək zəruridir. Dağ

xizəkçilərinin çevikliyi əsasən onun təbii məĢqləri Ģərai-

tində təkmilləĢir.

Lakin, müəyyən qədər ümumi xüsusiyyətlərə malik

olan çevikliyin tərbiyə metodları da mövcuddur. Məsələn,

hamı üçün zəruri olan əzələləri boĢaltma imkanları

çevikliyin təzahür olunma Ģərtlərindən hesab edilə bilər.

Qəfil qıcıqlandırıcıya qarĢı cavab reaksiyasının müddəti

vəziyyət dəyiĢikliyi zamanı fəaliyyət sürətini səciyyələn-

dirir. Qəfil siqnala qarĢı hərəki cavabın stimullaĢdırılması

yolu ilə məqsədyönlü təqəllüs çevikliyin tərbiyə olunma-

sının fizioloji əsaslandırılmıĢ metodu hesab edilir.

Hərəkətlərin məkan-zaman xüsusiyyətlərinin də təhlil

imkanları çevikliyin tərbiyəsində mühüm əhəmiyyət kəsb

edir. Çevikliyin özünəməxsus testi və inkiĢaf metodu

qismində tapĢırılmıĢ hündürlüyə tullanmaq, müvafiq Ģərt-

lərlə məhdudlaĢdırılmaqla, yerindən uzununa tullanmaq,

187

“bumeranq” və “slalom” tipli qaçıĢlar (mürəkkəb fiqur

sistemində qaçıĢlar) istifadə oluna bilər. Çevikliyin komp-

leks təkmilləĢdirilməsinin daha effektli vasitəsi idman və

mütəhərrik oyunlar hesab olunur. Burada həmin keyfiyyəti

məĢq etdirən elementlərin toplanması qeyd olunur.

Elastiklik oynaqların hərəkətlilik dərəcəsi ilə səciyyə-

ləndirilir. Hərəkətliyin kəmiyyət təzahürləri – hərəkətin

amplitudasıdır. Elastiklik atmalar, bəzi növ tullanmalar,

gimnastik və akrobatik təmrinlərdə idman nəticələrinin

yüksəlməsini, yeni hərəkət formalarını daha rahat mənim-

səməsini təmin edir.

Bu keyfiyyətin inkiĢaf səviyyəsi əzələ və bağ

aparatının elastikliyindən, oynaq üstlüyünün anatomik

xüsusiyyətlərindən, birləĢmələrin formasından, oynaqları

əhatə edən toxumaların elastikliyindən asılıdır. Hərəkətlə-

rin maksimal amplitudası MSS-in funksional vəziyyəti ilə

müəyyən edilir.

Aktiv və passiv elastiklik ayırd edilir. Aktiv elastiklik

əzələ gərginliyi ilə əldə edilən hərəkət amplitudasını

səciyyələndirir. Passiv elastiklik isə yalnız oynaqların

anatomik quruluĢ xüsusiyyətləri ilə məhdudlaĢdırılır. O,

aktivdən çox olur, lakin alətlərdən istifadə ilə olan iĢ

Ģəraitində, öz və ya rəqibin bədən çəkisi ilə olan yüklənmə-

lərdə tam Ģəkildə səfərbər edilə bilər.

Kiçik məktəb yaĢlarında elastikliyin tərbiyəsindən

ötrü səmərəli Ģərait mövcud olur. Bu hər Ģeydən öncə

dayaq hərəkət aparatının morfoloji xüsusiyyətlərindən –

bağ və əzələlərin yüksək elastikliyi, onurğa sütununun çox

hərəkətliliyi ilə əlaqədardır. Elastikliyin daha sürətli təbii

inkiĢaf tempi 7 – 10 yaĢlı uĢaqlarda müĢahidə edilir. 11 –

13 yaĢlı qızlarda və 13 – 15 yaĢlı oğlanlarda aktiv elastiklik

öz maksimal hədlərinə çatır. Bu yaĢda elastikliyin

188

artırılmasından ötrü fizioloji və morfoloji zəmin labüd

deyil, lakin onun tərbiyəsini məqsədli etmək olar. Oynaq-

ların həddən artıq hərəkətliyi bəzi hərəki vərdiĢlərin

formalaĢmasında mənfi təsirlərlə əks olunur.

7 yaĢdan 10 yaĢa qədərki dövr hərəkətlərdə elastik-

liyin inkiĢafında yüksək sürəti ilə səciyyələnir. MSS-in

plastikliyi, xüsusən hərəkətlərin məkan-zaman xüsusiyyət-

lərinin yaxĢılaĢmasında əksini tapan hərəki analizatorun

intensiv təkmilləĢməsi bütün bunları təmin edir.

Məktəbdə fiziki tərbiyə dərslərində tətbiq edilən,

müxtəlif oyun vəziyyətlərinə müvafiq olaraq, fəaliyyətin

kəskin dəyiĢikliyini tələb edən oyunlar, müxtəlif alətlərlə

icra edilən təmrinlər, eləcə də bədənin ayrı-ayrı hissələrinin

uyğunlaĢdırılması hərəkəti ilə olan mürəkkəb tapĢırıqlar

çeviklik keyfiyyətinin təkmilləĢməsini tələb edir.

Yeniyetməlik yaĢında elastikliyin təkmilləĢməsinə

dartma yönümlü xüsusi təmrinlər, tam amplitudalı hərəkət-

lər və cütlərdə olan təmrinlərin icrası ilə nail olmaq olar.

Müvafiq seçilmiĢ idman növü üçün səciyyəvi olan fiziki

təmrinlər bu yaĢda elastikliyin əsas tərbiyə vasitəsi sayılır.

Fiziki keyfiyyətlərin tərbiyə vasitələrinin daha əlve-

riĢli əlaqə və ardıcıllıqla istifadəsinin təcrübi göstəricilərinə

əsaslanaraq, qeyd etmək olar ki, dərsin əsas hissəsinin

əvvəlində cəldlik, sonra qüvvə və dözümlülüyün tərbiyə-

sinə yönəlmiĢ təmrinlər nəzərdə tutulmalıdır. Dərsin müva-

fiq məqsədindən asılı olaraq, müəyyən hallarda qüvvə

təmrinləri sürət hərəkətlərindən tez icra edilə bilər.

Dözümlülüyün tərbiyə vasitələri hər zaman sürət və qüvvə

təmrinlərindən sonra həyata keçirilir.

189

6.5 Qamətin formalaĢmasında fiziki

təmrinlərin rolu

Qamət – sakitlik (duruĢ, oturuĢ) və hərəkət (yeriĢ,

qaçıĢ) zamanı olan bədənin adi vəziyyətidir. O, artıq ilkin

uĢaqlıq dövründən formalaĢır. UĢağın müstəqil olaraq,

oturmaq, durmaq, gəzmək imkanlarının əldə edilməsi onun

onurğasında normal əyriliklərin təzahürü ilə də əlaqədardır.

Lakin onun deformasiya imkanları yalnız məktəbəqədərki

dönəmdə deyil, eləcə də məktəbin tam tədris müddətində

parta arxasında düzgün oturmamaqda, ağırlığın assimmet-

rik Ģəkildə daĢınmasında, böyüklərin düzgün olmayan

qamətini təqlid etmə səbəbindən ola bilər. Nahayət, uĢaqlar

sadəcə düzgün qamətin nə olduğunu bilmirlər.

Düzgün qamət – duruĢ və oturuĢ zamanı olan normal

vəziyyətdir: çiyinlər açılmıĢ və eyni səviyyədə yerləĢmiĢ,

kürəklər simmetrik yerləĢməklə, çıxıntı əmələ gətirmir,

qarın dartılmıĢ, duruĢ vəziyyətində ayaqlar dizdən düz

olmalıdır. Onurğanın təbii əyrilikləri normal pozanı

saxlamağa imkan verir. Fizioloji düzgün qamət tənəffüs,

qan dövranı, həzm, dayaq-hərəkət aparatı sisteminin

optimal fəaliyyətini təmin edir. Düzgün qamət həmçinin

hərəkət koordinasiyasını yüngülləĢdirir. Bir çox idman

təmrinlərini (məsələn, gimnastikada) düzgün olmayan

qamət fonunda icra etmək mümkün deyil.

Düzgün qamətin formalaĢmasından ötrü onun

pozuntularının qarĢısını alan profilaktik tədbirlər zəruridir.

Bura hər Ģeydən öncə eyni cür vəziyyətin uzun müddət

saxlanılması, ağır yüklərin bir əldə daĢınması, yümĢaq

çarpayıda yuxu hallarının istisna olunması aiddir.

Qamət pozuntuları zamanı onurğa əyriliklərinin konfi-

qurasiyası dəyiĢir, baĢ enmiĢ olur, çiyinlər çevrilir, kürəklər

190

assimmetrik olur, tənəffüs, qan dövranı, həzm, hərəkət

koordinasiyası pisləĢir, eləcə də xarici görünüĢdə gözə-

çarpan dəyiĢikliklər müĢahidə olunur.

Qamət pozuntularının daha geniĢ yayılmıĢ formaları

qozbellik, süst qamət və onurğanın əyilməsidir. Əgər ilk iki

formada xüsusi düzəldici təmrinlərə ehtiyac duyulmursa,

lakin onurğa əyilməsi zamanı mütləq Ģəkildə xüsusi

müalicəvi bədən tərbiyəsi ilə məĢğul olmaq lazımdır.

Düzgün qamətin saxlanılmasına yönəlmiĢ fiziki

təmrinlər elə seçilir ki, bu halda baĢ, çiyinlər, bədənin

normal vəziyyətini möhkəmləndirir, bədən və boyun,

yuxarı və aĢağı ətrafların əzələ qüvvəsi inkiĢaf etmiĢ olur.

Düzgün qamət refleksinin möhkəmlənməsi baĢ üzərində

müxtəlif əĢyaların saxlanılması ilə əlaqədar olan təmrinlərə,

zəif dayaqlarda icra olunan təmrinlərə, koordinasiya, statik

poza təmrinlərinə zəmin yaradır. Təmrinlərin icrası zamanı

bədən vəziyyətini daima tənzimləmək, uĢaqlarda düzgün

qamət barədə dəqiq təsəvvür yaratmaq (xüsusən, onun

pozuntularının arzuolunmaz nəticələri haqqında), düzgün

olmayan qamətin narahatlığının davamlı təsəvvürlərini

formalaĢdırmaq zəruridir. Bütün bunlar həm oturuĢ, həm

yeriĢ, eləcə də fiziki təmrinlərlə məĢğələlər zamanı düzgün

pozanın saxlanılmasını daima nəzarətdə saxlamağa imkan

verəcəkdir.

Qamət üzərindəki mütəmadi nəzarəti, ev tapĢırıqları

üçün təmrinlərin ilkin seçimini fiziki tərbiyə müəllimi

həyata keçirməlidir. Düzgün qaməti formalaĢdıran və

nizamlayıcı təmrinlərin icrası Ģagirdlərin fiziki tərbiyə dərs-

lərindəki bir tələbatına çevrildiyi kimi, eləcə də müstəqil

Ģəkildə ev Ģəraitində davam etdirilməlidir.

191

Y E D D Ġ N C Ġ F Ə S Ġ L

UġAQ VƏ YENĠYETMƏLƏRĠN HƏRƏKĠ

FƏALĠYYƏTĠNĠN OPTĠMALLAġDIRILMASI

7.1 Hərəki aktivliyin çatıĢmazlığı (hipokineziya)

Hipokineziyanın fenomenoloji təsviri. Hərəki aktivli-

yin fiziki xüsusiyyətləri təkmilləĢdirməsi, iĢ qabiliyyətini

yüksəltməsi faktı hamıya məlumdur. Bu, çoxsaylı xüsusi

təcrübələrdə və müĢahidələrdə öz təsdiqini tapmıĢdır.

Elmi texniki tərəqqinin həm istehsalatda, həm məiĢət-

də fiziki əmək payının enməsinə, bunun da nəticəsində

aktiv hərəki fəaliyyətin durmadan azalmasına zəmin yarat-

ması da çoxlarına bəllidir. Hipokineziyanın arzuolunmaz

nəticələrinin səbəbləri nədir?

Hərəki aktivliyin azalması əzələ aparatı və daxili

orqanların iĢinin uyğunluğunun pozuntularına, nəticədə isə

neyrohumoral tənzimin mərkəzi aparatına (boynun əsas

Ģöbələri, qabıqaltı nüvə, baĢ beynin böyük yarımkürələr

qabığı) skelet əzələlərindən proprioseptiv impulsların

göndərilmə intensivliyinin azalmasına gətirib çıxarır.

Hipokineziya hüceyrədaxili mübadilə səviyyəsində

zülal strukturunun resintezinin azalmasına səbəb olur:

transkripsiya və translyasiya prosesləri (genetik proqramın

çıxarılması və onu biosintezdə həyata keçirilməsi). Hipoki-

neziya zamanı skelet əzələləri və miokardın quruluĢu

dəyiĢir. Ġmmunoloji aktivlik enir, eləcə də orqanizmin isti,

soyuq, oksigen çatıĢmazlığı və digər bu kimi vəziyyətlərə

davamlılığı azalır.

Artıq 7 – 8 günlük hərəkətsiz uzanmadan sonra insan-

larda funksional pozuntular müĢahidə edilir; apatiya, unut-

192

qanlıq, məĢğələlərə fikri ciddi formada tam yönəldə bilmə-

mək meydana çıxır, yuxu pozulur; əzələ qüvvəsi kəskin

enir, yalnız mürəkkəb deyil, eləcə də sadə hərəkətlərdə

koordinasiya pozulur, skelet əzələlərinin təqəllüsü pisləĢir,

əzələ zülallarının fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri dəyiĢir;

sümük toxumasında kalsiumun miqdarı azalır.

Gənc idmançılarda bu pozuntular ləng inkiĢaf edir,

lakin onlarda hipodinamiya nəticəsində hərəkət koordinasi-

yası pozulur, vegetativ disfunksiyalar meydana çıxır. Hipo-

dinamiya xüsusən uĢaqlar üçün çox zərərlidir. UĢaqlar

hərəki aktivliyin çatıĢmazlığı zamanı yalnız öz həmyaĢıdla-

rından inkiĢafda geri qalmaları ilə deyil, eləcə də tez-tez

xəstələnmə, qamət, dayaq-hərəkət funksiyalarında pozuntu-

ları ilə də seçilirlər.

Son yarım milyon il ərzində insan təkamül prosesində

öz genetik proqramında dəyiĢiklik olmadan tədricən inkiĢaf

etmiĢdir. Ulu əcdadlarımızın yaĢadıqları Ģəraitlə bizim

Ģərait arasında, hər Ģeydən öncə tələb olunan hərəkətlərin

icra həcmində böyük fərqlər nəzərə çarpır. Qədim insanlar

üçün zəruri olanlar, bu gün müasir insan üçün lazımsızdır.

Bu gün həyat fəaliyyətimizi təmin etməkdən ötrü müqayisə

olunmaz dərəcədə az fiziki qüvvə sərf edirik. Lakin min

illərlə insan genomunda möhkəmlənmiĢ hərəki aktivlik

normaları onun üçün anaxronizmə çevrilməmiĢdir, ona

görə ki, dəyiĢilməyən genomdan onun üçün ĢərtləndirilmiĢ

həyat fəaliyyəti proqramının çıxarılması o qədər də asan

deyil.

Doğrudur, orqanizmin ürək-damar, tənəffüs, hormo-

nal və digər sistemlərinin normal fəaliyyəti min illiklər

ərzində aktiv hərəki fəaliyyət Ģəraitində inkiĢaf etmiĢdir,

lakin təkamülün son 50 – 100 illik müddətində isə birdən

hərəkət çatıĢmazlığı fonunda orqan və sistemlərin həyat

193

fəaliyyəti prosesləri üçün tam fərqli bir Ģərait təqdim

olunur. Ġnsan təbiəti buna güzəĢtə getmir: hipokineziya

xəstəliyi meydana gəlir. Onun inkiĢafı hüceyrə səviyyə-

sində DNT – RNT zülal zəncirində dərin funksional və

struktur dəyiĢiklikləri ilə əlaqədardır.

Fiziki təmrinlərin köməyi ilə hipokineziyanın

qarşısının alınması. Ümumi bioloji planda hərəki aktivliyin

əhəmiyyəti, yəni canlı orqanizmin böyümə və inkiĢafındakı

rolu barədə hələ XX əsrin 20-ci illərində akademik

A.A.Uxtomskiy yazmıĢdı. Fərdi inkiĢaf proqramının dəyi-

Ģikliyində hərəki aktivliyin rolu Ġ.A.ArĢavski (1967, 1982),

F.Z.Meerson (1986) və digəriləri tərəfindən göstərilmiĢdir.

Əzələ iĢi zamanı yalnız icraedici aparatın (sinir-əzələ)

özü deyil, eləcə də motor-visseral refleks mexanizmi üzrə

(yəni, əzələdən daxili orqanlara olan reflekslər) daxili

orqanların iĢi, sinir və humoral tənzim də fəallaĢır. Məhz

buna görə də hərəki aktivliyin azalması tam orqanizmin

vəziyyətində öz əksini tapır. Həm sinir-əzələ sistemi, həm

də daxili orqanların funksiyaları əziyyət çəkir.

Ġ.P.Pavlov fiziki iĢi “ali sinir fəaliyyətinin pozuntuları

halında mükəmməl vasitə” kimi hesab edirdi. ĠĢlənilmək-

dən dağılan mexaniki sistemlərdən fərqli olaraq, canlı

orqanizmin fəaliyyəti yalnız funksional deyil, eləcə də

proqressiv morfoloji dəyiĢikliklərlə müĢayiət olunur.

Yüksələn adaptasion ehtiyyatlar skelet əzələləri və daxili

orqanların fəaliyyətinin qənaətliliyinə gətirib çıxarır ki,

müvafiq icra edilən iĢ zamanı daha az enerji sərf olunur,

bərpa prosesləri isə tez baĢ verir.

Fiziki təmrinlərlə məĢğələlər zamanı yükün dozalaĢdı-

rılmasına görə çoxsaylı üsullar (reseptlər) vardır. Bu üsullar

sağlamlıq vəziyyəti, fiziki hazırlıq səviyyəsi və digər

194

funksional xüsusiyyətlər (məsələn, sakitlik zamanı ÜVS,

AT, fiziki yüklənmə sınaqlarından sonra bərpa sürəti)

nəzərə alınmaqla tətbiq edilə bilər.

Fiziki təmrinlərlə məĢğil olamayan sağlam insanlar

üçün ÜVS-nin dəyiĢilmə həddi 60 – 70 vurğu/dəq olur. Bu

kimi insanlarla ilkin məĢğələlər (1-ci həftə) 500 – 800m az

intensivlikli qaçıĢın yeriĢlə (400m) əvəzlənməsi formasında

ola bilər. Hər iki həftədən bir qaçıĢ məsafəsi 200m artırılır.

Artıq 3 aylıq mütəmadi məĢqlərdən sonra sağlam insanlar

25 – 30 dəqiqəlik qaçıĢı, 2 saatlıq xizəklə gəzintini, 1.5 – 2

saatlıq konkisürməyi asanlıqla icra edə bilər. Bu zaman

ÜVS 140 – 150 vurğu/dəq səviyyəsində saxlanılmalıdır.

QaçıĢ və digər dövri xüsusiyyətli təmrinlərin sürətinin

yüksəlməsi ilə onların enerji dəyəri də kəskin artır (cədvəl

7). Enerji substratlarının çatdırılması qanaxını həcminin

artımı ilə təmin edilir. Ürəyin təqəllüs funksiyası üzərinə

düĢən tələblər yüksəlir. Ona görə də ürək-damar sistemi

pozuntularına malik olan insanlarla məĢğələlərin təĢkili

zamanı xüsusi olaraq, ehtiyyatlı olmaq lazımdır.

Ürək-damar sisteminin funksional pozuntularından

əziyyət çəkən, tələbələrdən ibarət böyük bir qrup üzərində

4 il ərzində müvafiq eksperiment (N.A.Fomin,

B.A.Vyujaçin) aparılmıĢdır. Onlar üçün xüsusi müalicə

kompleksi iĢlənilmiĢdir: ümuminkiĢafetdirici təmrinlər,

yeriĢ, dəqiq dozalaĢdırılmıĢ az intensivlikli qaçıĢ. Artıq 3 –

4 aydan sonra bütün tələbələrin funksional vəziyyətindəki

yaxĢılaĢmanın əlamətləri açıq-aĢkar nəzərə çarpmıĢdır. Iki

ildən sonra xüsusi tibbi qrupda olan tələbələrin yarıdan

çoxunun ürək-damar sisteminin funksional pozuntuları

kompensasiya olunmuĢ və onlar digər hazırlıq bölmələrinə

keçirilməklə, adi sağlam tələbələrin icra etdikləri fiziki

yükləri icra etməyə baĢlamıĢlar.

195

Cədvəl 7

Müxtəlif fəaliyyət növlərinin enerji dəyəri

(E.M.Berkoviç, N.V.Zimkin, N.Ġ.Volkova görə)

Fəaliyyət növü

Enerji

dəyəri,

kC/dəq

Fəaliyyət növü

Enerji

dəyəri,

kC/dəq

Sakitlik vəziyyəti:

UzanmıĢ

OturmuĢ

Ayaq üstü

YeriĢ:

3 km/saat

5 km/saat

7 km/saat

QaçıĢ:

8 km/saat *

18 km/saat (5m/san) **

23 km/saat (6.3 m/san) ***

26 km/saat (7.2 m/san) ****

32 km/saat (8.8 m/san) *****

Üzgüçülük: krol

0.9 m/s

1.3 m/s

1.8 m/s

Arxası üstə

0.6 m/s

1.2 m/s

1.4 m/s

1.5 m/s

Brass

0.8 m/s

1.1 m/s

1.2 m/s

Xizək sürmə

13 km/saat

6.3

6.7

7.1

8.4

16.8

19.4

37.8

105.0

168.0

252.0

420.0

58.8

168.0

525.0

42.0

168.0

294.0

360.0

84.0

210.0

340.0

84.0

Konki sürmə:

4 m/s

8 m/s

10 m/s

Velosiped sürmə:

9 km/saat

15 km/saat

20 km/saat

30 km/saat-dan çox

Gimnastika:

Bədənin əyilməsi

Turnikdə hərlənmə, tullanma

Rəqslər

Voleybol (əylənc.)

Tennis:

Təkbətək

Cütlərlə

GüləĢ

Ġdman oyunları

(futbol, basketbol, voleybol)

42.0

63.0

105.0

21.0

30.0

42.0

84.0

17.0

30.0

13 – 30

13.0

34.0

21.0

59.0

42.0 –

63.0

Qeyd:

* Yüngül qaçıĢ sürətinə müvafiq

** 2 saat 20 dəqiqəlik nəticə ilə marafon qaçıĢı sürətinə müvafiq

*** 28 dəqiqəyə qədərki nəticə ilə 10000 metr məsafəyə qaçıĢ sürətinə müvafiq

**** 3 dəqiqə 40 saniyəyə qədərki nəticə ilə 1500 m məsafəyə qaçıĢ sürətinə müvafiq

***** 45 saniyəlik nəticə ilə 400 metr məsafəyə qaçıĢ sürətinə müvafiq

196

Tədqiqatların bütün dövrləri daimi tibbi nəzarətlə

təmin olunmuĢdur. Fiziki yüklənmələrin fərdi dozalaĢdırıl-

ması prinsipinə ciddi riayyət edilmiĢdir.

7.2 UĢaq və yeniyetmələrin hərəki aktivlik normaları

UĢaqlar üçün səmərəli hərəki rejimin əsaslandırılması,

fiziki yüklənmələrin normallaĢdırılması müasir yaĢ idman

fiziologiyasının daha mürəkkəb problemlərindən biri hesab

olunur. Hipokineziyada olduğu kimi, ona fenamenoloji əks

funksional vzəiyyət olan hiperkineziyanın da öz məsarif-

ləri, sərfiyyatları vardır. Məhz buna görə də cins və yaĢdan,

eləcə də məktəblinin fiziki inkiĢaf səviyyəsindən asılı

olaraq, yük hədlərinin dəqiq fərqləndirilmə zəruriliyi,

yüklənmənin individual adekvatlığı anlamından irəli gəlir.

Məktəblinin yaĢ xüsusiyyətləri ilə fiziki yüklənmənin

müvafiqliyini qiymətləndirən zaman onu da nəzərdən

qaçırmaq olmaz ki, məktəb yaĢı – ümumiləĢdirilmiĢ anlam-

dır. Bu uĢaqlıqdan gəncliyə qədərki dövrü əhatə etməklə,

orqanizmin inkiĢafının ən mürəkkəb mərhələlərindən biri-

dir. Kiçik məktəb yaĢı (6 – 11 yaĢ) ikinci üĢaqlıq dövrü ilə

üst-üstə düĢür (1-ci uĢaqlıq dövrü 3 – 6 yaĢ arasındakı

dövrdür). Orta məktəb yaĢı (11-12-dən 15 yaĢa kimi)

yeniyetməlik inkiĢaf dövrünə uyğun gəlir. Qızlarda 16,

oğlanlarda isə 17 yaĢdan gənclik yaĢı baĢlayır. Elə bu dövrə

qədər məktəbdə tədris müddəti yekunlaĢır. Beləliklə,

məktəblilərin hərəki aktivlik normalarını müəyyən edən

zaman onların yaĢlarına müvafiq olaraq, dəqiq fərqləndiril-

məsi lazımdır.

Hərəki aktivliyin təxmini normalarını müəyyən edə

biləcək cəhdlərə çoxsaylı təĢəbbüs göstərilmiĢdir. KeçmiĢ

197

SSRĠ-də elmi tədqiqat institutlarının məktəblilər üçün

gündəlik iki saat həcmində hərəki aktivlik məsləhət

görmüĢdülər ki, bu da hərəkətlərə olan tələbatı kifayət

qədər kompensasiya edirdi. Ġki saat həddində yetərli

fizioloji yüklənmələrə çatmaq mümkündür (uzun tənəffüs-

lərdə təmrinlərin tərkibi və yüklərin hədləri, fiziki tərbiyə

dərslərinin motor sıxlığından və dərsdənkənar əlavə məĢğə-

lələrdən asılı olaraq). Fiziki tərbiyə və idmanın beynəlxalq

Ģurası 1968-ci ildə “Ġdman manifesti” xüsusi buraxılıĢı

etmiĢdir ki, burada da fiziki təmrinlərlə məĢğuliyyət

müddətinin gündəlik müəyyənləĢdirilməsinə cəhd edilmiĢ-

dir. Mütəxəssislərin yekun rəylərinə əsasən o, ümumi tədris

dövrünün 1/6-dən 1/3-nə qədər olmalıdır.

Ümumtəhsil məktəbləri üçün təhsil alanların bu kimi

həcmdə hərəki aktivliyə çatmaları əksər hallarda icra

olunmayan tapĢırıq hesab edilir.

Bir çox inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə, bir qayda olaraq,

həftədə 3 – 4 dəfədən çox olmamaqla, fiziki hazırlığın

mütləq məĢğələləri nəzərdə tutulur. Onun əsasını – ümum-

inkiĢaf etdirici təmrinlər, idman və mütəhərrik oyunlar,

üzgüçülük, rəqs təmrinləri təĢkil edir. Fiziki tərbiyə

proqramı olduqca dəyiĢkəndir. Müəllimin müxtəlif fiziki

tərbiyə vasitələrindən və məĢğul olanların fərdi fiziki

hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq, əlavə fiziki yüklərdən

istifadə imkanları vardır. Belə ki, ABġ-ın bir çox məktəb-

lərində mütləq dərslərdən baĢqa hər həftə yarıĢlar və dərs-

lərdən kənar vaxtlar üç dəfəlik əlavə məĢğələlər keçirilir.

KeçmiĢ SSRĠ-də fiziki tərbiyə üzrə qəbul olunmuĢ

kompleks proqramda, həftəlik iki mütləq dərsdən baĢqa,

əlavə və könüllü (fakültətiv) məĢğələlər, tədris günü

rejimində fiziki təmrinlər də nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə,

uĢaqlar hər gün iki saat civarında fiziki təmrinlərlə məĢğul

198

olmalıdırlar. Hətta ən yaxĢı hallarda belə ümumtəhsil

məktəblərində fiziki tərbiyənin mütləq və könüllü məĢğələ-

ləri zamanı olan hərəki aktivliyin həcmi, xüsusi uĢaq

gənclər idman məktəblərindəki olan göstəricilərdən əhə-

miyyətli dərəcədə aĢağıdır.

Xüsusi idman məktəblərindəki proqram materialları

və fiziki yüklənmələrin təhlili göstərir ki, uĢaq və

yeniyetmələr həftədə 8 saatdan 24 – 28 saata kimi məĢq-

lərlə məĢğuldurlar. Bu, ümumtəhsil məktəblərində fiziki

tərbiyə ilə məĢğul olanların həftəlik yüklənmələrindən bir

neçə dəfə yüksəkdir. Buradan aydın olur ki, birinci halda

söhbət yüklərin məhdudlaĢdırılması barədə hedə bilərsə,

ikinci halda isə yalnız uĢaqların hərəki aktivliyinin artırıl-

masının səmərəli üsullarının axtarıĢı barədə ola bilər.

“Mümkün olan yüklər” anlayıĢı tərkibinə görə kifayət

qədər Ģərtidir. Hətta eyni bir yaĢ qrupu çərçivəsində onun

dəyiĢkənliyi çox gözəçarpan ola bilər. Belə ki, Vollenber-

ger (ABġ) Ģagirdlər üçün qaçıĢ yüklənmələrinin müddəti-

nin ilk dörd aylıq məĢğələdə 7 – 9-dan 16 – 18 dəq-yə kimi

artırılmasının mümkünlüyünü hesab edir. Bu zaman onun

müddəti 7 – 9 yaĢdan 16 – 17 yaĢa kimi təxminən eyni

qalır. Lakin Almaniya məktəblərində 13 – 15 yaĢlı məktəb-

lilər üçün 3 km-ə qədər, 16 – 17 yaĢlılar üçün isə 5 km-ə

kimi qaçıĢ məqbul hesab edilir.

Hərəki aktivliyin yüksək səviyyəsi fiziki keyfiyyət-

lərin inkiĢafına optimal təsir göstərir. Bu kimi hərəki

rejimdə ətraf mühitin müxtəlif faktorlarına qarĢı (soyuq,

isti, ifrat yüklənmə) orqanizmin davamlılığı yüksəlir. Fiziki

inkiĢaf bu halda harmonik xarakter daĢıyır və orta yaĢ

normalarına müvafiq olur. Məktəbli üçün fiziki yüklərin

mümkün olan hədlərini müəyyənləĢdirən zaman, sürətli

idman nəticələri tələbatından irəli gələn göstəricilərə deyil,

199

orqanizmin hərtərəfli, harmonik inkiĢafını təmin edə

biləcək göstəricilərə istinad etmək gərəkdir.

Hərəki aktivliyin genetik proqramlaĢdırılmıĢ hər hansı

bir normaları mövcuddurmu? Görünür ki, bəli. Lakin o,

məqsədyönlü məĢqlər zamanı dəfələrlə dəyiĢilə bilər. 1983-

cü ildə Avstriyada marafon qaçıĢının qalibi 13 yaĢlı

Monika FriĢ olmuĢdur. O, mümkün olan normaları dəfə-

lərlə aĢmıĢdır.

Çoxsaylı tədqiqatların nəticələri göstərmiĢdir ki,

hərəki fəaliyyət keyfiyyətlərinin təkmilləĢməsi və idman

nəticələrinin proqressiv inkiĢafı hərəki aktivliyin maksimal

səviyyəsi zamanı mümkündür. Hərəki aktivliyin maksimal

səviyyəsi əsasən seçilmiĢ idman növündəki müvəffəqiyyət-

ləri təmin edən keyfiyyətlərin daha üstün inkiĢafı ilə

müĢayiət edilir. Bu zaman maksimum anlayıĢı kifayət

qədər Ģərti hesab olunur və yaĢ, cins, idman ixtisaslaĢması-

nın növü ilə müəyyən edilir. Gənc qaçıĢçılar üçün mümkün

olan məĢq yükləri həcmini nümunə qismində göstərək

(cədvəl 8).

Cədvəl 8

Gənc qaçıĢçıların məĢq yüklərinin həcmi (P.Vogelə

görə, 1984)

G ö s t ə r i c i l ə r Y a Ģ q r u p l a r ı

7 – 8 9 – 10 11 – 12 13 – 14

Q ı z l a r

Ġllik məĢq həftələri

Həftəlik məĢq günləri

Günlük kilometr

Ġllik kilometr

25.2

2.7

3.5

241.0

36.6

5.0

6.0

1119.0

40.3

5.2

7.3

1517.0

42.8

5.4

8.1

1859.0

Oğlanlar

Ġllik məĢq həftələri

Həftəlik məĢq günləri

Günlük kilometr

Ġllik kilometr

13.1

3.1

2.0

78.0

32.4

4.1

5.1

684.0

30.3

4.6

6.0

830.0

32.3

4.4

6.3

892.0

200

Sutkalıq orta kəmiyyət nəzər alınmaqla, uĢaqların

30000 addımı keçən hərəki aktivliyi, təkamül prosesində

nail olunmuĢ hərəkətliyin bioloji tələbatını üstələyir. Eyni

zamanda addımların 10000 civarında olması sütkalıq

hərəkət çatıĢmazlığı kimi qeyd edilir. Bu halda hərəkətlərdə

gündəlik hərəkət çatıĢmazlığı 50 – 70% həddində olur

(cədvəl 9).

Cədvəl 9

11 – 15 yaĢlı Ģagirdlərin hərəki aktivlik xüsusiyyətləri

Hərəki

aktivlik

səviyyəsi

Gündəlik

addımların

sayı (x1000)

Ġcra edilən hərəkətlərin

təbii bioloji tələbata

olan nisbəti (%)

Ümumi həcm (saat)

Həftə

ərzində Ġl ərzində

AĢağı

Zəif

Yüksək

Maksimal

10-dan aĢağı

10 – 20

21 – 30

31 və yuxarı

50-70% çatıĢmazlıq

20-40% çatıĢmazlıq

Uyğunluq

10-30% daha çox

2-yə qədər

2 – 5

6 – 15

20 və yuxarı

70

100 – 150

200 – 800

1000 və yuxarı

Normal həyat fəaliyyəti səviyyəsini, orqanizmin

somatik, vegetativ və təbii müdafiə funksiyalarının təkmil-

ləĢməsini təmin edən, təxmini yaĢ normalarına müvafiq

gündəlik hərəki aktivlik, aĢağı intensivlikli dövri xüsusiy-

yətli (qaçıĢ, yeriĢ) iĢ kimi göstərilməklə, 8 – 10 yaĢlı

uĢaqlarda 7.5 – 10 km civarında, hər iki cinsə məxsus 11 –

14 yaĢlı yeniyetmələrdə isə 12 – 17 km civarında dəyiĢir.

15 – 17 yaĢlı qızlarda hərəkətlərin gündəlik həcmi,

həmyaĢıd oğlanlara nisbətən kifayət qədər aĢağıdır (cədvəl

10).

ġagirdlərin Ģərti təxmini normalarını keçməmək üçün

bu cədvəldə verilmiĢ göstəricilərdən istifadə etmək olar.

Fiziki yüklənmələrin həcm və intensivliyinə görə

nizamlanması ciddi Ģəkildə fərdiləĢdirilməlidir. ġübhəsiz

201

ki, hərəki aktivliyin verilmiĢ normativləri ixtisaslaĢdırılmıĢ

idman məĢğələləri Ģəraitinə nisbətən bir qədər aĢağıdır.

Cədvəl 10

Gündəlik hərəki aktivliyin təxmini yaĢ normaları

(A.Q.Suxarevə görə, 1972)

YaĢ qrupları Addımların

sayı (x1000)

Təxmini qət

edilən kilometr

Əzələ iĢi ilə

əlaqədar olan iĢin

müddəti (saat)

8 – 10

11 – 14

15 – 17 (oğlanlar)

15 – 17 (qızlar)

15 – 20

20 – 25

25 – 30

20 – 25

7.5 – 10.0

12.0 – 17.0

18.0 – 23.0

15.0 – 20.0

3.0 – 3.6

3.6 – 4.8

4.8 – 5.8

3.6 – 4.8

202

S Ə K K Ġ Z Ġ N C Ġ F Ə S Ġ L

UġAQ VƏ YENĠYETMƏLƏRĠN FĠZĠKĠ ĠNKĠġAFI

VƏ SAĞLAMLIĞI

Sağlamlığın ölçü və meyarları. Əgər bir insan barədə

“o sağlamdır” deyilərsə, bizə hər Ģeyin aydın olduğu bəlli

olur. Əgər desələr ki, “xəstədir”, bu halda xəstəliyin ağır-

lığı, müalicə vasitələri və digər bu kimi suallar meydana

çıxa bilər. Çox az bir qism insanlar düĢünə bilər ki,

sağlamlığın öz ölçüsü olduğu kimi, onun səviyyəsini

yüksəltmə vasitələri də vardır. Ġnsanın sağlamlıq həddini

bilməklə, müəyyən qədər etibarlıqla onun yaxın və uzaq

gələcəkdəki sağlamlığı barədə nisbi proqnoz vermək

mümkündür.

Təxminən min ildən də çox əvvəl dahi Ġbn Sina

sağlamlıq və xəstəliyin 6 dərəcəsini qeyd etmiĢdir. Onun

fikrincə aĢağıdakı hallar mümkündür: “... orqanizm tam

sağlamdır, orqanizm sağlamdır, lakin tam Ģəkildə yox,

orqanizm sağlam da deyil, xəstə də deyil, sonra – orqanizm

yaxĢı vəziyyətdədir, sağlamlıq meylliyi az deyil, sonra

orqanizm müəyyən həddə qədər xəstədir.”

Akademik N.M.Amonsovun fikrinə gör, “sağlamlıq”

anlamında yalnız funksional vəziyyət deyil, eləcə də onun

ehtiyatlarının səfərbərliyinin potensial imkanları baĢa

düĢülməlidir (məsələn, gərgin fiziki və zehni iĢin icrası

zamanı). Məhz bu ehtiyyatlar da sağlamlığın keyfiyyət

ölçüsü qismində göstərilə bilər. N.M.Amonsov təsdiq edir

ki, “sağlamlığın” keyfiyyət tərəflərinə kəmiyyət ölçüsü ilə

yanaĢmaq, yəni “məhdudlaĢdırma və yüklənmə rejimlərini”

özündə ehtiva edən orqanizmin ehtiyyat Ģiddətinin

müəyyənləĢdirilməsi zəruridir. N.M.Amonsovun fikrinə

203

görə həm məhdudlaĢdırma, həm də yüklənmələr insana

zövq verir. Həqiqətən, yeməkdə düĢünülmüĢ Ģəkildə nəfsini

saxlamaq, daimi bolluca yeməyə nisbətən daha səmərəlidir.

Gərgin fiziki yüklənmələrdən sonrakı boĢalmalar da eyni

dərəcədə xoĢagələndir. BaĢqa cür desək, məhdudlaĢdırma

və yüklənmə rejimi Ģərtsiz faydalı rejimdir.

Sağlamlıq – tam fiziki və psixi firavanlıqdır. Tempe-

ramentdən asılı olaraq, sağlam insan üçün nikbin əhval-

ruhiyə, həyatdan, iĢdən, ictimai əhatədən məmnunluq,

fiziki gümrahlıq, baĢqa cür desək, tam psixo-fizioloji

harmoniya səciyyəvidir. Onun pozulması sağlam olma-

mağın ilkin əlamətləridir. Belə ki, ifrat emosional gərginlik

zamanı sinir pozuntuları təzahür oluna bilər ki, bunun

ardınca da kompleks vegetativ pozuntular inkiĢaf edə bilər

(stress – Selye sindromu). Sağlam orqanizm üçün daxili

mühitin dinamik sabitliyi və həyat fəaliyyətinin bütün

sistemlərinin funksiyalarının fəaliyyəti – homeostaz səciy-

yəvidir. Bu ətraf mühitin zədələyici təsirlərinin qarĢısında

olan etibarlı səddir. MəĢhur fransız fizioloqu K.Bernar

daxili mühitin sabitliyini orqanizmin sərbəst, müstəqil

həyat Ģəraiti hesab etmiĢdir.

Bununla belə, müstəqillik özü də nisbidir. Əgər insan

adi Ģəraitdən kəskin fərqlənən, belə demək mümkünsə,

ekstremal Ģəraitdə (məsələn, yüksək dağ Ģəraiti, Arktika və

ya Antraktidada) daimi yaĢayırsa, onda homeostazın ayrı-

ayrı parametrlərində əhəmiyyətli və dayanıqlı dəyiĢikliklər

müĢahidə edilir. Belə ki, yüksək dağ Ģəraitində yaĢayan

əhali üçün havadakı oksigen azlığına kompensator reaksiya

olaraq, qanda eritrositlərin miqdarının kəskin artımı səciy-

yəvidir. Arktika Ģəraitində iĢləyən Ģəxslərdə qandakı Ģəkə-

rin miqdarı təxminən iki dəfə enir, yağların mübadilə

məhsullarının miqdarı yüksəlir. Qütb ekspeditiyasının

204

iĢtirakçılarında B və C qrup vitaminləri üçün böyrək mane-

əsi azalır, yəni orqanizmdə xroniki vitamin çatıĢmazlığı

müĢahidə edilir. Bununla belə, bütün bu kimi hallarda insan

tam olaraq sağlamdır və homeostazın dəyiĢiklikləri həyat

fəaliyyəti pozuntularına gətirib çıxarmır.

Gərgin iĢləri icra edən idmançılarda elə dəyiĢikliklər

baĢ verə bilər ki, adi Ģəraitdə bunlar açıq-aĢkar xəstəlik

əlamətləri kimi qiymətləndirilə bilər. Məsələn, bədən

temperaturu 400-yə kimi yüksələ bilər, qanın turĢuluğu isə

ifrazat funksiyasında ciddi pozuntular olanlar üçün səciy-

yəvi olan həddə ola bilər (pH normada 7.3 – 7.4 olduğu

halda, 7.1 – 7.0-yə kimi enə bilər). Sakitlikdə isə əksinə,

idmançı orqanizmi fəaliyyətin ən qənaətli səviyyəsinə

keçir. Belə ki, stayerlərdə ÜVS 40 – 45 vurğu/dəq-yə kimi

düĢə bilər. Beləliklə, əhəmiyyətli fiziki gərginliklər zamanı

orqanizmdə təzahür edilən adaptiv dəyiĢikliklər bizim

sağlamlığın ölçüsü haqqındakı təsəvvürlərimizi kifayət

qədər dəyiĢir.

Ekstermal faktorlar homeostaza daima “düzəliĢlər”

edir, daha doğrusu dəyiĢikliklərə uyğunlaĢma sərhədlərini

geniĢləndirir (sakitlik zamanı daxili mühitin nisbi sabitli-

yinin saxlanılması ilə). Məhz bu “düzəliĢlər”lə sağlamlıq

və xəstəlik vəziyyətləri (üçüncü vəziyyət kimi adlandırılan)

arasındakı sərhədi fərqləndirmək lazımdır. Həyat

fəaliyyətinin normal rejimindəki pozuntular, məsələn uzun

müddətli üzücü iĢlər, siqaretdən sui istifadə, alkoqol

istifadəsi, həddən artıq yemək və ac qalmaq bütün bunlara

gətirib çıxara bilər. Bu kimi vəziyyət hətta normal

qidalanma zamanı, əgər qidada bioloji aktiv maddələr:

vitaminlər, əvəzolunmayan yağ turĢuları və aminturĢuları

kifayət qədər olmadıqda da müĢahidə oluna bilər.

205

Üçüncü vəziyyət bir iqlim zolağından digərinə

(məsələn, orta en dairəsindən yüksəyə) keçid zamanı da baĢ

verə bilər. Nəhayət, o, qənaətbəxĢ olmayan sanitar-

gigiyenik iĢ Ģəraitində də meydana çıxa bilər (kəskin tozlu,

iĢ zahəsində zərərli qarıĢıqların olması və s.). belə Ģərait

xüsusilə əlveriĢsiz havada xəstəlik törədici bakteriya,

viruslara qarĢı təbii immunoloji davamlılığın enməsi ilə

əlaqədar olaraq, kəskin respirator xəstəliklərin baĢ vermə-

sinə zəmin yaradır.

Professor K.Q.Umanskiy havanın kəskin pisləĢməsi

zamanı qrip virusunun patogen təsirlərini pis niyyətli deyil,

insan bədənindəki hüceyrələrin yeni Ģəraitə (məsələn,

soyuq, rütubətli hava) adaptasiyasına kömək cəhdi kimi

qiymətləndirir. Selikli qiĢa hüceyrələrinə daxil olmaqla, o,

təbii ki, onların həyat fəaliyyətini dəyiĢir, bununla da,

hüceyrələrin bir qismi məhv olur, digər bir hissəsi isə

temperatur dəyiĢikliyinə qarĢı sağlam, davamlı olaraq qalır.

Virus zəif hüceyrələri yararsız etməklə, qalan sağlamların

yüksək fəaliyyət aktivliyini qorumuĢ olur. Fiziki sağlam

Ģəxslər üçün bu kimi məqamlar yüngül kataral hallarla,

zəiflərdə isə xəstəliklərlə yekunlaĢır.

Pis vərdiĢlər, ikinci dərəcəli – zərərli məhsullar, “Çəki

salmanın” primitiv üsulları mürgüləyən infeksiyaların

fəallaĢması üçün səmərəli fon yaradır. Fəal, sağlam,

hərəkətli həyat tərzi keçirən insanlarda bu gizli düĢmən

sülhlü sakin kimi qalır, lakin iĢ və istirahət rejimi səmərəli

təĢkil olunmayan, nisbətən zəif immun sistemə malik

olanlarda, böhranlı vəziyyətlərdə bu viruslar “xəstəlik

saçırlar”. ġübhəsiz, fiziki mədəniyyətin də daxil olduğu

ümumi mədniyyətin yüksəlməsi sağlamlığın istifadə olun-

mamıĢ ehtiyatları kimi göstərilə bilər. UĢaq və yeniyetmə-

lərin sağlamlıq vasitələri sırasında səmərəli hərəki rejim,

206

qidalanma və bədənin möhkəmləndirilməsi həlledici rola

malikdir.

Uşaq və yeniyetmələrin fiziki inkişafının sürətlənməsi.

Fiziki tərbiyənin sağlamlaĢdırıcı və inkiĢafetdirici rolu

əhəmiyyətli dərəcədə məĢğul olanların bioloji yaĢı, yəni

orqanizmin fizioloji sistemlərinin yetkinlik səviyyəsi, fiziki

inkiĢaf xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Fiziki inkiĢafdan

danıĢan zaman adətən somatik (cismani) parametrlərin

(çəki, boy, bədən həcmi) vəziyyəti, eləcə də fiziki keyfiy-

yətlərin (güc, cəldlik, dözümlülük və s.) təzahürü nəzərdə

tutulur. Somatik parametrlər onların vegetativ təminatı ilə

sıx qarĢılıqlı əlaqədə olur. Belə ki, həcminə görə eyni olan

əzələnin göstərə biləcəyi əzələ qüvvəsi qan təchizatı,

mübadilə proseslərinin intensivliyi və digər bu kimi

faktorlardan asılı olaraq, müxtəlif ola bilər.

Hal-hazırda sürətli fiziki və psixi inkiĢafla (akselera-

siya) müĢayiət edilən bir dövrdə fiziki təmrinlərin sağlam-

laĢdırıcı rolunun xüsusi əhəmiyyəti vardır. Akselerasiya

termini XX əsrin 30-cu illərindən geniĢ istifadə olunmağa

baĢlamıĢdır. UĢaq və yeniyetmələrin sürətli bioloji və psixi

inkiĢafını bildirmək üçün alman alimi Kox bu termini

iĢlətmiĢdir. Bioloji inkiĢafın sürətlənməsi artıq bətndaxili

dövrdə nərəzə çarpır: hal-hazırda uĢaqlar XX əsrin əvvəllə-

rinə nisbətən təxminən 100 – 150 qram çox və 0.5 – 1 sm

daha böyük dünyaya gəlirlər. Hər on illikdə 5 – 7 yaĢlı

uĢaqların boyu 2.5 sm, çəkisi isə 800 qr-a kimi artır. Müasir

5 – 6 yaĢlı uĢaqlar hərəki qabiliyyətlərin inkiĢafında 1920-

ci ildəki həmyaĢıdlarını təxminən 1.5 il, 12 yaĢlı yeniyet-

mələr isə 3 ilə qədər qabaqlayırlar.

Mereditaya görə əsrlik (1860-cı ildə 1960-cı ilə kimi)

boy dəyiĢiklikləri 10 yaĢlı oğlanlar və 8 yaĢlı qızlarda hər

207

on illik üçün 1.3 sm artımla təzahür edilmiĢdir. Bu göstərici

yeniyetməlik yaĢında 14 yaĢlı oğlanlarda və 12 yaĢlı qız-

larda da 1.3 sm təĢkil etmiĢdir. Beləliklə, yeniyetmələr 100

illik ərzində təxminən 13 sm hündür olmuĢlar. Boy artımı

fiziki inkiĢafın yaxĢılaĢması ilə də müĢayiət edilmiĢdir.

Fiziki inkiĢaf sürətinin artımında olduğu kimi, ləngi-

məsinin də öz xüsusiyyətləri vardır. Akseleratlarda daha

çox psixo-sosial inkiĢafın harmonikliyindəki pozuntular

müĢahidə edilmiĢdir (R.V.Silva, M.E.Teoste 1987). Ġnki-

Ģafda ləngimə ilə fərqlənənlər müvəffəqiyyətsiz uĢaqlar

qrupunda yer alırlar (E.S.Rıseva həmm. 1975). Fiziki inki-

Ģaf və cinsi yetiĢkənliyin sürətlənməsi skelet sümüklərinin

daha tez ossifikasiyasına (sümük toxumasının formalaĢması

prosesi) gətirib çıxarır. Hal-hazırda gənclərin boyunun

sabitləĢməsi oğlanlarda 18 – 19 yaĢda, qızlarda isə 16 – 17

yaĢda demək olar ki, baĢ verir. XIX – XX əsrlərdə gənc-

lərin boyu 24 – 26 yaĢa kimi artmaqda davam edirdi.

Fiziki inkişaf və cinsi yetişkənlik sürəti. Ġdmanla

mütəmadi məĢğul olan Ģagirdlərin fiziki inkiĢafı, ümumilik-

də yaĢ normalarına uyğun gəlir. Belə ki, ixtisaslaĢdırılmıĢ

məĢqlər və xüsusilə idman bölmələrinə uĢaqların seçimi öz

iĢini görür. Gimnastika ilə məĢğul olan gənc oğlan və

qızların boyu bütün yaĢ qruplarında, idmanla məĢğul olma-

yan uĢaqlara nisbətən aĢağı olur. Oyun növləri ilə məĢğul

olanlar öz həmyaĢıdlarından bir qədər hündür olur. Gənc

atletlər, üzgüçülər, xizək, konki sürənlər öz həmyaĢıdla-

rından statistik olaraq, bir o qədər də əhəmiyyətli fərqlən-

məməsi qeyd edilir.

ġagirdlərin iĢ qabiliyyəti fiziki inkiĢaf səviyyəsi ilə

sıx Ģəkildə əlaqədardır. Mütəmadi idman məĢğələləri zama-

nı bu daha aydın nəzərə çarpır. MüĢahidələr göstərmiĢdir

208

ki, 4 illik məĢğələlər sayəsində çox aĢağı fiziki inkiĢaf

göstəricilərinə malik gənc idmançıların nisbi fiziki iĢ

qabiliyyəti 120.5%-ə, akseleratlarda 111.1%-ə, orta səviy-

yəli fiziki inkiĢafa malik uĢaq və yeniyetmələrdə isə

125.2%-ə kimi artmıĢdır.

Fiziki iĢ qabiliyyəti ilə cinsi yetiĢkənliyin sürəti

arasındakı əlaqə yaxĢı məlumdur ki, bu da öz növbəsində

idman ixtisaslaĢmasından, daha dəqiq desək idmana seçmə-

nin əsasında dayanan gözəçarpan somatik əlamətlərdən

asılıdır. Belə ki, gənc gimnastlarda cinsi yetiĢkənlik sürəti-

nin zəifləməsi seçim zamanı yüksək nisbi qüvvəyə malik

kiçik boylu uĢaqlara üstünlük verilmənin nəticəsi sayılır.

Basketbol və voleybolun ixtisaslaĢdırımıĢ bölmələrinə isə,

məlum olduğu kimi, hündürboylu yeniyetmələr seçilir.

Gənc gimnast qızlarda ilk menstruasiya 14 yaĢ 1.5 aylıqda,

gənc basketbolçu qızlarda isə 12 yaĢ 4 aylıqda meydana

çıxa bilər (müqayisə üçün: idmanla məĢğul olmayan

məktəbli qızlarda 13 yaĢ 3 aylıq, qıĢ idman növləri ilə

məĢğul olan qızlarda isə bu yaĢ praktik olaraq, nəzarət

qrupundan fərqlənmir).

4 illik müĢahidələrin nəticələri göstərmiĢdir ki, aĢağı

səviyyəli fiziki inkiĢafa malik olan uĢaq və yeniyetmələrin

mütəmadi olaraq idmanla məĢğuliyyəti boy artımını da

stimullaĢdırır. Bu artımın statistik etibarlığı nəzarət qrupu-

na nisbətən kifayət qədər yüksək olmuĢdur. Belə ki, gənc

oğlan gimnastlarda boy artımı 4 il ərzində 24%, qız

gimnastlarda isə 28.3%, nəzarət qrupunun Ģagirdlərində isə

müvafiq Ģəkildə 21.6% və 23.6% təĢkil etmiĢdir.

Fiziki inkiĢaf göstəriciləri və cinsi yetiĢkənlik dərə-

cəsi arasındakı sıx korrelyasion əlaqə müĢahidə olunur

(oğlanlarda korrelyasiya əmsalı 0.73, qızlarda isə 0.71).

Cinsi yetiĢkənlik yüksək və orta səviyyəli fiziki inkiĢafa

209

malik olan Ģagirdlərdə daha tez baĢlayır. Gənc gimnastlarda

bioloji yaĢ təqvim yaĢından geri qalır, oyun növləri ilə

məĢğul olanlarda isə bioloji yaĢ təqvim yaĢını üstələyir.

Sürətli və ya ləng fiziki inkiĢaf uĢaq və yeniyetmələrin

sağlamlığında da öz əksini tapır.

Akselerasiya və yeniyetmələrin sağlamlığı. Bioloji

inkiĢaf sürəti ilə sağlamlıq vəziyyəti arasındakı əlaqə artıq

XX əsrin əvvəllərindən məlumdur. 1911-ci ildə N.Ġ.Oran-

skiy vurğulamıĢdır ki, xəstəliklə əlaqədar olaraq ehtiyata

buraxılmıĢ hündür boylu əsgərlərin sayı, orta və kiçik boylu

Ģəxslərə nisbətən 3 dəfə çox olmuĢdur. R.A.Kalyujnaya

(1971) akseleratlarda ürəyin diametrinin nisbi azalması

zamanı qanın periferik müqaviməti və orta hemodinamik

təzyiqin yüksəlməsini qeyd etmiĢdir.

M.V.Maksimova (1972) sürətli somatik inkiĢafın

xəstəliyə səbəb olan amil sayılmasını inandırıcı arqument-

lərlə əsaslandırır. Onu da xatırlatmaq lazımdır ki, uĢaq və

yeniyetmələrin fiziki inkiĢaf göstəriciləri (əzələ kütləsi,

tonusu və qüvvəsi, qamət, ayaqaltı pəncənin ressor funksi-

yası və s.) ürək-damar, tənəffüs və digər sistemlərin fəaliy-

yəti ilə bərabər sağlamlıq qrupunun müəyyən edilməsində

nəzərə alınır. Fəaliyyətin tədqiqat metodları bu zaman

nisbətən sadədir. Fiziki yüklənmə sınaqları fonunda ürək

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsindən ötrü auskultasiya

(tonlara qulaq asmaq), ÜVS və AT-in müəyyən olunması,

ürək əzələsinin elektrik aktivliyinin qeydiyyatı istifadə

edilir. Tənəffüs funksiyasının vəziyyəti auskultasiya, tənəf-

füsün tezliyi və dərinliyinin, ağciyər ventilyasiyasının

həddi və s. müəyyən olunması əsasında qiymətləndirilir.

Həzm orqanları, endokrin, ifrazat və digər sistemlərin

210

funksiyasının qiymətləndirilməsindən ötrü xüsusi sınaqlar

tətbiq edilir.

Sağlamlıq vəziyyətinin təsnifatına müvafiq Ģəkildə,

Ģagirdləri 4 qrupa bölmək olar. 1-ci qrupa fiziki və psixi

inkiĢafı öz yaĢlarına uyğun olan, orqanizmin yaxĢı reak-

tivliyi olan sağlam uĢaqlar; 2-ci qrupa – ürək-damar və

tənəffüs sistemi fəaliyyətində cüzi funksional yayınmaları,

nevrotik pozuntuları və funksional skoliozları olan uĢaqlar;

3-cü və 4-cü qrupa isə kompensasiya və subkompensasiya

olunma xüsusiyyətli xroniki xəstəlikli Ģagirdlər daxildirlər.

M.V.Maksimovun göstəricilərinə əsasən idmanla

məĢğul olmayan mütləq sağlam Ģagirdlər 8 – 10 yaĢda 23 –

27%, yeniyetməlik yaĢında isə 33 – 40% civarında olur. 2-

ci qrupa isə 35 – 48% 8 – 10 və 25 – 33% 13 – 15 yaĢlı

yeniyetmə daxildir. Beləliklə, məktəbyaĢlı uĢaqların təxmi-

nən 1/3 hissəsi xroniki xəstəliklərdən əziyyət çəkir ki, bu

da öz növbəsində fiziki inkiĢafa birbaĢa təsir göstərir. Bu

sıx əlaqə sayəsində fiziki tərbiyə və fəal istirahət

vasitələrinin fiziki inkiĢaf səviyyəsinin yüksəldilməsinin

xüsusi tələbatlarından olması da diqqəti çəkir.

SürətlənmiĢ və ya ləngimiĢ fiziki inkiĢafla əlaqədar

olan Ģagirdlərin sağlamlıq pozuntuları bir qayda olaraq,

funksional təbiətə malik olmaqla, sağlamlığın 2-ci qrupun-

da yer alanlar üçün səciyyəvidir. MüĢahidələr (N.A.Fomin,

L.Ġ.Krupiçkaya, 1980, 1986) göstərmiĢdir ki, onlar arasında

daha çox ürək-damar sistemi və dayaq hərəkət aparatı

pozuntuları müəyyən olunmuĢdur. YaĢ və fiziki inkiĢafa

adekvat olan, məqsədəuyğun fiziki təmrinlər bu pozuntu-

ların ehtimalını azaldır.

Dayaq-hərəkət aparatı funksiyalarının pozuntuları-

nın azalması orta səviyyəli fiziki inkiĢafa malik olan uĢaq

və yeniyetmələrdə daha aydın Ģəkildə nəzərə çarpır (məĢq-

211

lərin 1-ci ilində 30.7%-dən məĢqlərin 4-cü ilinin sonuna

yaxın 12.8%-ə qədər).

LOR (burun, qulaq, boğaz) orqanlarının xəstəlikləri

(əsasən xroniki tonzillit) müĢahidənin 1-ci ilində Ģagird-

lərdə 100 yoxlamadan 19.9 halda qeydə alınmıĢdır. Aksele-

rant uĢaq və yeniyetmələr bu xəstəliklərə daha çox düçar

olmuĢlar. Orta səviyyəli fiziki inkiĢafa malik Ģagirdlərdə bu

xəstəliklərə az rast gəlinmiĢdir. Fiziki təmrinlərlə məĢğuliy-

yət bu sayın azalmasına gətirib çıxarmıĢdır. Yenə də bu

azalma məhz orta səviyyəli fiziki inkiĢafa malik olan

uĢaqlarda daha çox nəzərə çarpmıĢdır.

Orta səviyyəli fiziki inkiĢafa malik Ģagirdlər digərilə-

rinə nisbətən ürək-damar sistemi funksiyalarının pozuntula-

rına daha az məruz qalırlar. Belə ki, 4 illik məĢğələ

müdətində bu kimi xəstəliklərin sayı aĢağı səviyyəli fiziki

inkiĢaf qrupunda 9.6-dan 35.4%-ə qalxmıĢdırsa, orta

səviyyəli qrupda isə 8.9-dan 20.9-a kimi yüksəlmiĢdir.

Fiziki yüklənmələr zamanı ürək-damar sistemi funksi-

yalarının pozuntularına yüklərin fiziki inkiĢaf səviyyəsinə

qeyri-adekvatlığının nəticəsi kimi baxılmalıdır. Xüsusilə ilk

məĢğələ ilində ürəyin ifrat gərginliyinin istisna olması və 3-

4 il sonra yüksəlməsi deyilənləri təsdiq edir. Fiziki

təmrinlərlə məĢğul olanlarda “risk faktorları”nın (qeyri-

adekvat fiziki yüklənmələr, xroniki infeksiya mənbələrinin

mövcudluğu, stress psixi yüklənmələri) kənarlaĢdırılması

zamanı ürək-damar sistemi xəstəlikləri və pozuntu halları-

nın azalması tendensiyası aydın Ģəkildə qeyd edilir.

Ġdmanla mütəmadi məĢğul olmaq, orta səviyyəli fiziki

inkiĢafa malik uĢaqların sağlamlığına daha çox faydalı təsir

göstərir. 4 illik müĢahidələr ərzində onlarda funksional

pozuntular və xəstəliklərin 2-3 dəfə azaldığı halda,

akselerant və reterdant Ģagirdlərdə bu göstərici 1.5 – 2

212

arasında olmuĢdur. Bu və ya digər xəstəliyin geniĢlənmə-

sinə idman növü də müəyyən təsir göstərir. Dayaq-hərəkət

aparatı pozuntuları və xəstəliklərinin azalması yüngül

atletika, xizək və konkisürmə idman növləri ilə məĢğul olan

zaman xüsusi olaraq daha çox nəzərə çarpır. Lakin bu

idman növü ilə məĢğul olanların ürək-damar sistemi

funksiyalarının pozuntuları tez-tez müĢahidə olunur.

Yüngül atletika və idman oyunları ilə məĢğuliyyət LOR

orqanları vəziyyətinə daha çox müsbət təsir edir.

UĢaq və yeniyetmələrdə olan funksional pozuntuların

qarĢısını almaqdan ötrü yükləri fiziki inkiĢaf səviyyəsinə

müvafiq Ģəkildə individuallaĢdırmaq zəruridir. Bu cür

yanaĢma idman iĢgüzarlığının yüksəlməsinə və xüsusən də

Ģagirdlərin sağlamlığının qorunmasına və möhkəmləndiril-

məsinə zəmanət verir.

Sosial-gigiyenik faktorların uşaq və yeniyetmələrin

sağlamlığında rolu. ġagirdlərin sağlamlıq vəziyyəti, onların

fiziki hazırlıq səviyyəsi müəyyən dərəcədə sosial-gigiyenik

faktorların təsirləri ilə müəyyən edilir. Bu təsirlər həm

birbaĢa (məsələn, fiziki inkiĢafa), həm də vasitəli, dolayısı

ilə (fizioloji funksiyaların vəziyyətinə) ola bilər. Vasitəli

təsirlər – genetik aparata olan təsirlərdir ki, insan genomun-

da proqramlaĢdırılmıĢ fenotipik halların dəyiĢilməsilə

bağlıdır. Həm əhəmiyyətli fiziki yüklənmələr, həm də

hərəkətliyin kəskin məhdudlaĢdırılması hüceyrədaxili me-

tabolizmə, nəticədə də DNT və RNT-nin biosintezinə əsaslı

təsirlər göstərir. Heyvanlarda hərəki aktivliyin uzun müddət

məhdudlaĢdırılması zamanı boy artımının dayanmasının

müĢahidə edilməsi eksperimental Ģəkildə (N.A.Fomin,

D.Z.ġibkova, 1984) göstərilmiĢdir. Normal hərəki aktiv-

liyin təmin olunması DNT və RNT-nin Ģiddətli biosintezi

213

ilə müĢayiət edilməklə, nəticədə boy artım tempi də kəskin

yüksəlmiĢdir: təcrübə heyvanları bir aylıq bərpaedici

dövrün sonlarına yaxın eyni yaĢlı nəzarət heyvanlarını boy

ölçülərində keçmiĢdir. Bu zaman “skelet əzələləri” qanunu

(Ġ.A.ArĢavskiy) daha aydın təzahür olunur ki, bunun da

əsas mahiyyəti fərdi inkiĢaf sürətinin skelet əzələlərinin

fəallıq dərəcəsi ilə sıx bağlılığilə əlaqədardır.

Fiziki inkiĢaf insan genomunda kodlaĢdırılmıĢdır.

Məsələn, boy, çəki, döĢ qəfəsinin çevrəsi irsiliyin, geno-

mun bir neçə hissəsi ilə əlaqədardır. Nəticədə, fiziki inki-

Ģafdakı fenotipin dəyiĢiklik imkanlarıdaha tez-tez təzahür

olunur. Müvafiq göstəricilərə əsasən, məktəblilərin boy və

bədən çəkisinin irsi əlamətlərlə yüksək səviyyəli bağlılığı (r

= 0.68) məlumdur. Fiziki inkiĢafın məiĢət zərərləri, qida-

lanma ilə orta səviyyəli (r = 0.422 – 0.497) əlaqəsi qeyd

edilir. Fiziki təmrinlərlə mütəmadi məĢğuliyyət, rejim və

istirahətin səmərəli balanslaĢdırılması fiziki inkiĢaf və

sağlamlığa əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Gün rejimində Ģagirdlərin yarıdan çoxunun müvafiq

gigiyenik normalarda ciddi Ģəkildə yayınmaları nəzər çarpır

(yuxu və açıq havada olma müddətinin çatıĢmazlığı, ev

tapĢırıqları ilə yüklənmə və televiziya önündə daha çox

olmaq). Böyük əksəriyyət uĢaqlarda hərəki rejim bioloji

tələbat səviyyəsindən aĢağıdır. Demək olar ki, uĢaqların

yarısı nəinki idmanla məĢğul olmurlar, həmçinin səhər

gimnastikasını belə etmirlər. YaĢ artımı ilə əlaqədar olaraq,

Ģagirdlərin hərəki aktivliyi də azalır.

Fiziki inkiĢaf səviyyəsi ilə məiĢət firavanlığından ötrü

ən mühüm göstəricilərdən biri olan bir ailə üzvünə müvafiq

yaĢayıĢ sahəsinin ölçüləri arasında statistik etibarlı əlaqə

müəyyən olunmuĢdur. Hər bir ailə üzvünə 7 m2-dən az sahə

düĢən ailələrdəki uĢaqlarda aĢağı səviyyəli fiziki inkiĢaf

214

göstəricilərinə daha tez-tez rast gəlinir. Ailədəki uĢaqların

sayı ilə onların aĢağı səviyyəli fiziki inkiĢafı arasında olan

bağlılıq statistik etibarlığı ilə nəzər çarpır (N.A.Fomin,

L.Ġ.Krupiçkaya, 1985).

Fiziki təmrinlərə, açıq havada olan məĢğələlərə az

vaxt ayıran Ģagirdlərdə dayaq-hərəkət aparatı xəstəliklərinə,

qamət pozuntularına, görmə problemlərinə daha tez-tez rast

gəlinir. ġagirdlərin qidalanma rejimi ilə fiziki iĢ qabiliyyəti

arasında müsbət korrelyasion əlaqə (r = 0.48) müĢahidə

edilir. Daha aydın korrelyasion bağlılıq məĢğələlərin sayı

ilə fiziki iĢgüzarlıq arasında qeyd olunur (r = 0.60). Qeyd

edilmiĢ sosial-gigiyenik faktorların Ģagirdlərin fiziki

iĢgüzarlığına birgə təsiri yüksək korrelyasion əlaqə ilə

səciyyələnir (r = 0.74) Sosial-gigiyenik faktorların yüksək

əhəmiyyətliyi yalnız uĢaq və yeniyetmələrin sağlamlığının

və fiziki inkiĢafının qorunub saxlanılması ilə yekunlaĢmır,

eləcə də bu faktorların məqsədyönlü istifadəsi böyüməkdə

olan nəslin fiziki tərbiyəsində xüsusi rola malikdir.

Fiziki yüklənmələr və sağlamlıq. Fiziki yüklənmələr

hər zamanmı sağlamlıq üçün faydalıdır? Və ya daha dəqiq

desək, hansı fiziki yüklənmələr tənəffüs, ürək fəaliyyəti və

digər funksiyaların patoloji pozuntularına səbəb olmur?

Məlumdur ki, yüksək dərəcəli idmançılar üçün bu kimi

məhdudiyyətlər praktik olaraq yoxdur. Artıq qeyd edildiyi

kimi, qaçıĢ zamanı idmançı ürəyi 200 vurğu/dəq-dən çox

tezliklə təqəllüs edir, lakin məĢq zamanı ÜVS-nin 170-180

vurğu/dəq həddi ürəyə kifayət qədər məĢq etdirici təsir

göstərir. Lakin hansı ürəyə? MəĢq etmiĢ, yüklənməyə

adaptasiya olunmuĢ. Bəs məĢqlərə yenicə baĢlayan gənc

insana hansı yüklənmələrin tətbiqi mümkündür?

215

MəĢğələlərin ilkin mərhələlərində yüklərin dozalaĢdı-

rılmasının çoxsaylı üsulları (reseptləri) mövcuddur. Onlar

arasında yüklərin ÜVS-yə görə qiymətləndirilməsi üsulu

daha çox diqqəti cəlb edir. Belə ki, məĢhur keçmiĢ idmançı

– marafonçu, Almaniyada tibb sahəsinin professoru Ġzrael

hesab edir ki, qaçıĢ məĢqlərinə baĢlayan sağlam Ģəxslərin

ÜVS-si 170 vurğu/dəq – (0.5 x yaĢ-illərlə) həddini keçmə-

məlidir.

BaĢlanğıc məĢq effekti təzahür olunan ilkin ÜVS-nin

hesablanması üçün, belə demək mümkünsə, ürəyin nəbz

ehtiyatı nəzərə alınır. O, yaĢ maksimumuna görə müəyyən

olunur. Sayları məĢq etməyən Ģəxslər üçün o, Ģərti olaraq,

(200 vurğu/dəq – yaĢ-illərlə - sakitlik zamanı ÜVS) kimi

qəbul edir. Beləliklə, 20 yaĢlı sağlam kiĢilərdə nəbz ehtiyatı

(200 vurğu/dəq – 20 – 75 vurğu/dəq), yəni 105 vurğu/dəq

təĢkil edir. MəĢq etmiĢ idmançılarda ürək ehtiyatının

hesablanması zamanı olan ÜVS həddi 220 vurğu/dəq-yə

bərabər olur. Bu halda, ürək ehtiyatı (220 vurğu/dəq – 20 –

75 vurğu/dəq), yəni 125 vurğu/dəq-yə kimi olacaqdır.

Yeni baĢlayan idmançıların funksional vəziyyətini

əzələ yüklənməsi zamanı Ruffye-Dikson indeksinə əsasən

qiymətləndirmək olar:

ĠRD = ( )

Burada, X1 – yüklənmədən sonra ÜVS – 10 saniyədə,

X2 – 30 saniyədə 30 dəfə oturub durduqdan sonrakı ÜVS –

10 saniyədə, X3 – 2 dəqiqəlik istirahətdən sonrakı ÜVS –

10 saniyədə.

Qiymətləndirmə: 0 – 4 arası Ģərti vahid - əla, 5 – 9

arası yaxĢı, 10 – 14 arası kafi, 15 və yuxarı – aĢağı nəticə.

216

Məsələn, sakitlik zamanı 60-a bərabər ÜVS fonunda, 30

dəfə oturub-durduqdan sonra – 120, lakin bərpa zamanı

ÜVS 60 vurğu/dəq olan zaman, ĠRD 4 Ģərt vahid təĢkil

edəcəkdir ki, bu zaman ürəyin funksional vəziyyəti əla kimi

qiymətləndiriləcəkdir.

QaçıĢçıların məĢqlilik səviyyəsini qaçıĢ əmsalına (Ə)

əsasən qiymətləndirmək olar:

Ə = √

Burada, Y – qaçıĢçının yaĢı, M – qaçıĢ məsafəsi (km),

S – qaçıĢ sürəti (S =

, burada Z – məsafəni qaçma zamanı,

dəq). Belə ki, əgər 20 yaĢlı kiĢi 5 km məsafəni 25 dəqiqəyə

qaçarsa, bu halda Ə = √

=

= 4

AlınmıĢ bu əmsal, məĢqliliyin yaxĢı olduğunu göstərir

(cədvəl 11).

Cədvəl 11

Əmsal göstəricilərinə görə məĢqlilik səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi

MəĢqlilik KiĢilər Qadınlar

AĢağı

QənaətbəxĢ

YaxĢı

Əla

3.0-ə kimi

3.0 – 3.8

3.8 – 4.6

4.6

2.8-ə kimi

2.8 – 3.4

3.4 – 4.0

4.0

Müvafiq əmsala əsasən qiymətləndirilən məĢqliliyin

gözəçarpan artımına nail olmaqdan ötrü, aerob yüklənmə

zamanı 10 – 16 həftə tələb olunur. Anaerob yüklənmənin

217

məĢq effekti daha tez – 8 – 10 həftədən sonra təzahür edilir.

Beləliklə, yüklənmə intensiv olduqca, məĢq effektinə də

daha tez çatmaq olur.

Ġlk anlar hansı müddətdən bir məĢğul olmaq məqsədə-

uyğundur? Yeni baĢlayanlar üçün gündəlik, intensiv, lakin

nisbətən qısa müddətli yüklənmələr mümkündür. Az

intensivlikli, lakin uzunmüddətli yüklənmələri bir gündən

bir icra etmək olar (həftədə 3 dəfədən çox olmamaqla).

Daha tez-tez keçirilən idman məĢğələləri, məsələn yeni

baĢlayan qaçıĢçılarda məĢqliliyin daha gözəçapan artımına

zəmin yaratmır.

Sağlamlıq ehtiyatlarının saxlanılması və yüksəldil-

məsi məqsədilə yeni məĢğul olan Ģəxslər üçün intensiv və

uzunmüddətli fiziki yüklənmələr fizioloji baxımdan öz

təsdiqini tapmır. Aerobika müəllifi Kuper yaĢ, sağlamlıq,

hazırlıq dərəcəsindən asılı olaraq, ciddi dozalaĢdırılmıĢ

qaçıĢı təklif edir. Ġlk əvvəl aerob ehtiyatların optimal enerji

təminatı Ģəraitində, yəni orqanizmin iĢ zamanı oksigenlə

tam təmin olunduğu zaman həzz almaqla olan qaçıĢ

sağlamlaĢdırıcı əsasa malik ola bilər. Aerobikanın gərgin

məĢqlərə çevrilməsi arzuolunmaz məqamlarla yekunlaĢa

bilər.

218

D O Q Q U Z U N C U F Ə S Ġ L

UġAQ VƏ YENĠYETMƏLƏRĠN SAĞLAMLIQ

SĠSTEMĠNDƏ QĠDALANMA VƏ BƏDƏNĠN

MÖHKƏMLƏNDĠRĠLMƏSĠ

9.1 ġagirdlərin sağlamlıq sistemindəki qidalanma

Qidalanma və sağlamlıq. Qidanın düzgün balanslaĢ-

dırılmıĢ (enerji sərfiyyatlarına müvafiq kaloriliyi) mükəm-

məl bioloji tərkibi səmərəli qidalanmanın ən zəruri Ģərtlə-

rindən biridir. Problemi bir qədər mübaliğə etməklə (ĢiĢirt-

məklə), lakin onun mahiyyətini saxlamıĢ amerikalı dietoloq

P.Breqq yazırdı ki, xəstələrin 99%-i düzgün olmayan, süni

qidalanmadan əziyyət çəkirlər. Düzgün olmayan qidalanma

– hər Ģeydən öncə daxil olan enerjinin sərfiyyatları keç-

məsi, yəni ifrat qidalanmadır. Ġfrat qidalanmanın nəticəsi

olaraq artıq çəki – sağlamlıq problemlərinin çıxıĢ nöqtəsidir

ki, bunun da əsasını maddələr mübadiləsinin pozuntuları

təĢkil edir. Ġqtisadi baxımdan inkiĢaf etmiĢ Ģəhərlərin yaĢlı

əhalisinin təxminən 40%-dən 50%-ə qədəri artıq çəkidən

əziyyət çəkirlər (Anderson, Masironi et.al, 1978).

Ġfrat qidalanma və artıq çəki nə baxımdan təhlükə-

lidir? Ġfrat qidalanma zamanı olan artıq çəki – yağ toxuması

kütləsinin artması, yəni piylənmədir. O, yağ və fosfolipid

mübadiləsi pozuntularına səbəb olur, qanda xolesterin

miqdarını yüksəldir. Məhz bu da ateroskeleroz və ürəyin

iĢemik xəstəliklərinin arzuolunmaz sələfləridir.

Yağ mübadiləsini normallaĢdırmağın ən sadə üsulu –

qidalanmanın miqdarını məhdudlaĢdırmaq və keyfiyyətini

dəyiĢməkdir (məsələn, yüngül vegetarian qidasına keç-

mək). Lakin bu kimi dieta bir çoxlarına münasib deyil.

219

Piylənmədən azad olmağın daha etibarlı yolu – hərəki

aktivliyin yüksəldilməsidir. Bütün bunların ən obyektiv

Ģahidi – statistikadır. Eksperimental nəticələr də statistik

göstəriciləri təsdiqləyir. Belə ki, S.V.BoquĢ (1981) qeyd

edir ki, 3 ay ərzində qaçıĢ məĢğələləri (həftədə 3 dəfə 30

dəq olmaqla) ilə mütəmadi məĢğul olan artıq çəkidən

əziyyət çəkən Ģəxslərin yarısı, öz çəkisini təxmini normaya

qədər azaltmıĢdır. Bizim gündəlik həyatımız, eləcə də

xüsusi ədəbiyyatlar bu kimi məlumatlarla zəngindir.

Müəyyən bədən çəkisinin saxlanılma zəruriyyəti ilə

əlaqədar olaraq, bir çoxlarında yalnız qidanın kaloriliyini

azaltmaq deyil, eləcə də qida rasionundan ayrı-ayrı

məhsulların çıxarılması istəyi tez-tez meydana gəlir.

Bununla belə bir qism məhsullara üstünlük vermək və

digərilərinin çıxarılması sağlamlığın ciddi pozuntularına

səbəb ola bilər. Bununla əlaqədar Ģəkərin artıq istifadə

olunması barədə demək zəruridir. Məlumdur ki, qidada

xalis Ģəkərin çoxluğu yalnız Ģəkərli diabetin risk faktoru

hesab edilmir, eləcə də davamlı hipoqlikemiyaya, yəni

qanda Ģəkərin daimi çatıĢmazlığına səbəb ola bilər. Qidada

Ģəkərin çoxluğu zamanı olan hipoqlikemiyanın paradoksal-

lığı aydındır. Buna baxmayaraq, o, faktdır.

Məsələ burasındadır ki, qanda Ģəkər artıqlığı zamanı,

onun bədən hüceyrələri tərəfindən mənimsənilməsini

sürətləndirən ferment sisteminin iĢi Ģiddətlənir. Bu Ģəraitdə

qanda Ģəkərin normal səviyyəsinin saxlanılmasından ötrü

onun bolluca tələbatı labüddür. Həlqə qapandı. Qanda Ģəkər

çatıĢmazlığı olmamasına baxmayaraq, insan hipoqlikemi-

yadan əziyyət çəkir.

Yalnız xalis Ģəkərin qəbulunun məhdudlaĢdırılması ilə

hipoqlikemiyanın qarĢısını almaq olar. Qida hipoqlikemi-

yası – xəstəlik deyil. Bu normal və patologiyanın üçüncü

220

vəziyyəti arasındakı sərhəddir. Onun xəstəliyə çevrilməsi

mütləq deyil və xəstəlik halına düĢməsi əsas etibarilə

insanın özündən asılıdır.

Qidanı normallaĢdırmaq – bioloji dəyərini artırmaqla,

kaloriliyi azaltmaq deməkdir. Normal həyat fəaliyyəti üçün

zəruri olan bioloji əhəmiyyətli qida maddələri saf,

təmizlənməmiĢ bitki və heyvan mənĢəli məhsullarda vardır.

Bu kimi məhsullar öz daxili strukturuna görə bizim orqa-

nizmin hüceyrə və toxaumalarına daha münasib olmaqla,

onlar üçün daha çox informasiya daĢıyırlar. E.ġredinqerin

təsdiq etdiyi kimi, orqanizm xarici mühitdən öz canlı

hüceyrələrindəki prosesləri təmin etməkdən ötrü özü üçün

zəruri olan məlumatı əldə edir. BaĢqa cür desək, dağıl-

mıĢları yeniləmək və ya yeni hüceyrə strukturu qurmaqdan

ötrü, orqanizm ətraf mühitdən öz quruluĢuna yaxın olan

materialları əldə etməlidir. TəmizlənmiĢ (saflaĢdırılmıĢ)

məhsullar bu kimi məlumatlarla kifayət qədər kasaddır.

Onlarda orqanizm üçün tələb olunan xüsusi əhəmiyyətli

maddələr yoxdur. Məsələn, buğda dəni, düyü (kəpək)

qabığı ilə birlidə B1 vitamini (tiamin) atılır. Əsas qida

maddəsi təmizlənmiĢ düyü hesab edilən ölkələrdə, bu

vitaminin çatıĢmazlığı beri-beri xəstəliyinə gətirib çıxara

bilər ki, bu da çoxsaylı sinir iltihabı (polinevrit), trofiki

pozuntular, ürək-damar sistemi funksiyalarındakı problem-

lərlə təzahür olunur.

Fiziki yüklənmə zamanı qidalanma. Tam dəyərli,

balanslaĢdırılmıĢ qidalanma fiziki yüklənmələr zamanı

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu halda söhbət yalnız artmıĢ

enerji sərfiyyatlarının kompensasiya olunmasından deyil,

eləcə də plastik funksiyaları təmin edən, iĢdən sonra

221

bərpanı sürətləndirən bioloji aktiv maddələrin qida

rasionuna əlavəsindən gedir.

Lipidlər maksimal enerji dəyərinə malikdirlər. Buna

baxmayaraq, fiziki təmrinlərlə məĢğələlər zamanı zülal-

karbohidrat dietasına daha çox üstünlük verilir. Bunun

üstün və çatıĢmayan cəhətləri var. Yüksək dad keyfiyyəti

və onlardan daha sadə yolla enerjinin əldə olunması

karbohidratların üstün tərəflərindən hesab edilir.

Orqanizmə kifayət dərəcədə oksigen daxil olduğu

zaman (məsələn, ÜVS-nin 140 – 150 vurğu/dəq civarında

kross qaçıĢı zamanı) karbohidratlar tam Ģəkildə (karbon

qazı və suya qədər) sərf olunur. Onların oksigensiz

(anaerob) parçalanması zamanı ayrılan enerjinin miqdarı

kəskin enir. Qanda və skelet əzələlərində qlükozanın

oksigensiz parçalanma məhsulu – süd turĢusu toplanır.

Karbohidratlar orqanizm üçün həm də bu baxımdan

dəyərlidir: hətta oksigen çatıĢmazlığı zamanı nə yağlar, nə

də zülalların enerji mənbəyi rolu olmadığı halda,

karbohidratlar bu imkanları saxlayırlar.

Zülalların enerji dəyəri karbohidratların göstəricisi ilə

ortaq ölçülüdür. Orqanizmdə 1 qr zülalın sərf edilməsi

zamanı 16.8 kC-dan çox enerji ayrılır. Lakin əzələ iĢi

zamanı onların sərfiyyatı onun son dərəcə gərginliyindən

və digər enerji mənbələrinin iĢlənməsindən xəbər verir.

Zülallar dağılan hüceyrə və toxuma strukturu üçün tikinti

materialı hesab edilir. Əsasən heyvan mənĢəli zülalların

tərkibində olan əvəzolunmayan amin turĢuları orqanizmdə

sintez olunmur. Bu səbəbdən, insan bədənindəki dağılan,

ölən hüceyrələrin yenilənməsindən ötrü tamdəyərli zülali

qidalar zəruridir. ġərti bioloji dəyərlərə görə bu tələblərə

süd (100%) və ət (90%) daha çox cavab verir. Lakin zülali

qidaların həddən artıq, ifrat istifadəsinin də öz

222

çatıĢmazlıqları var: heyvani zülalların aralıq mübadilə

məhsulları (sidik turĢusu və s.) orqanizmdə toplanmaqla,

podaqra – oynaqlarda sidik turĢusu duzlarının çökməsinin

inkiĢafına zəmin yaradır. Bitki zülallarının da sidik

turĢusunun formalaĢdığı purin əsasları yoxdur. Məhz buna

görə də aĢağı bioloji dəyərlər fonunda onlar podaqraya irsi

meylliyi olan insanlar üçün daha münasibdir.

Yağlar yalnız aerob oksidləĢmə zamanı enerji mən-

bəyi rolunu oynayır. Bu Ģəraitdə 1qr yağın oksidləĢməsi

zamanı 38.8 kC enerji əmələ gəlir ki, bu da 1qr karbohidrat

və zülalın enerji dəyərindən 2 dəfədən də çoxdur (cədvəl

12). Ona görə də uzunmüddətli əzələ iĢi zamanı yağlarla

zəngin olan qida enerjinin əsas mənbəyidir. Yalnız

uzunmüddətli deyil, eləcə də kifayət qədər intensiv iĢlər

enerji mübadiləsinə yağ ehtiyatlarının cəlb olunmasını tələb

edir. Anaerob həddə yaxın iĢlər də effektiv hesab olunur.

Cədvəl 12

Müxtəlif substratların oksidləĢməsi zamanı O2-nin enerji

effektivliyi və kalori ekvivalenti

OksidləĢən

maddələr

1 qr substrat oksidləĢməsi zamanı Hər 1 litr

oksigen

sərfiyyatı zamanı

ayrılan enerjinin

miqdarı (kC)

Enerji ayrılır

(kC)

Oksigen tələb

olunur (litr)

Zülallar

Yağlar

Karbohidratlar

17.1

38.8

17.1

0.966

2.019

0.830

19.3

19.7

21.2

Normal yağ mübadiləsindən ötrü orqanizmin tələbat-

ları ilə uyğunlaĢdırılmıĢ bitki və heyvan mənĢəli yağların

nisbəti zəruridir. Bitki yağlarında doymamıĢ yağ turĢuları

(F faktor kimi adlandırılan) mövcuddur ki, onlar da

ateroskelerozun inkiĢafının qarĢısını alır. Lakin qidada

223

doymamıĢ yağ turĢularının həddən artıq çox olması hüceyrə

səviyyəsində struktur pozuntularına səbəb ola biləcək,

peroksidləĢmənin fəallaĢmasına gətirib çıxarır.

Qidada mikroelementlər – mineral maddələrin kiçik

dozası mütləq olmalıdır, əks halda sağlamlıq pozuntuları

qaçılmaz olar. Məsələn, qida maddələrində dəmir çatıĢmaz-

lığı qanazlığına – qanda hemoqlobinin azalmasına səbəb

ola bilər.

Bioloji aktiv maddələr və mikroelementlərlə zəngin

qida – insan sağlamlığı üçün xüsusi bir dərmandır. Süd

məhsulları, yumurta, qaraciyərdə bioloji aktiv lipotrop

maddələr vardır. Onlar qaraciyər piylənməsinin qarĢısını

almaqla, effektiv yağ mübadiləsini təmin edir. Fosfolipidlər

(lesitin, xolin), eləcə də müxtəlif ət məhsulları, yumurta

sarısı, pendirdə olan aminturĢuları fəal lipotrop funksiyasını

icra edirlər.

Heyvan mənĢəli məhsullarda xolesterin olur ki, onun

da həddən çox olması ateroskeleroz, ürəyin iĢemik

xəstəliklərinin risk faktorlarından biri sayılır. Eyni zamanda

xolesterin olmadan steroid hormonları və öd turĢularının

sintezi mümkünsüzdür; xolesterin sinir toxuması, böyrək-

üstü vəz, skelet əzələlərinin strukturuna daxildir.

Ġnsan qanında xolesterin zülallarla birləĢmiĢ Ģəkildə

aĢağı və yüksək sıxlıqda lipoproteidlər formasında yerləĢir.

AĢağı sıxlıqlı lipoproteidlər formasında olan xolesterin

toxuma və orqanların hüceyrələrinə daxil olmaqla, damar

divarlarının saya əzələ səthində aterosklerotik niĢanələrin

formalaĢmasında iĢtirak edir. Qaraciyərdə sintez olunan

yüksək sıxlıqlı lipoproteidlər tərkibində çox olmayan

xolesterin saxlamaqla, xolesterin mübadiləsinin normallaĢ-

masını təmin edir. Onlar hüceyrələrdə xolesterinin toplan-

masına və aterosklerotik niĢanələrin formalaĢmasına maneə

224

olur. Lakin hərəki aktivliyin azalması, eləcə də piylənmə

zamanı qaraciyərdə yüksək sıxlıqlı lipoproteidlərin forma-

laĢması azalır. Beləliklə də, xəstələnmə riski artır.

Xolesterinin öd turĢularına çevrilməsinə təkan verən

və nəticədə onun artığını orqanizmdən çıxaran fermentlərin

aktivliyi qaraciyərdə peroksidləĢmənin Ģiddətlənməsi za-

manı enir. Sərbəst radikal oksidləĢmənin qarĢısını ala bilən

α tokoferol (E vitamini), nikotin turĢusu, C vitamini və

digər bu kimi antioksidantların qəbulu xolesterin mübadilə-

sinin normallaĢmasını təmin edir. E vitamininin gündəlik

miqdarı 12 – 15 mq% təĢkil edir. Onun bu cür miqdarı 50 q

qoz, 25 q günəbaxan yağı tərkibində olur. Əsasən kök,

kahı, qarğıdalıda daha çox olan karotinlər də xolesterin

çoxluğunun qarĢısını alır.

Bəzi meyvə və tərəvəz məhsullarında olan yüksək

miqdarda bioloji aktiv maddələr onların müalicəvi və

profilaktik xüsusiyyətləri barədə danıĢmağa imkan verir.

Belə ki, ərik, qaysı qurusu (gündə 100 – 150qr) ürəyin

təqəllüs funksiyasını Ģiddətləndirir. Qarpız, yemiĢ böyrək-

lərdə daĢ əmələ gəlməsinin qarĢısını alır, üzüm sidik turĢu-

sunun artığının çıxarılmasını təmin edir. Kələmdə, xiyarda

tartron turĢusu olur ki, bu da karbohidratların yağlara

çevrilməsinin qarĢısını alır.

Səmərəli qidalanmanın Ģərtlərindən biri də onun

fərdiləĢdirilməsidir. Müxtəlif iqlim-coğrafi Ģəraitin təsiri

altında maddələr mübadiləsi dəyiĢilir. Bütün bunlara müva-

fiq Ģəkildə qidalanmanın xüsusiyyətləri də dəyiĢilməlidir.

Belə ki, qütb ekspedisiyasının iĢtirakçıları üçün zülal-yağ

dietasına üstünlük verildiyi halda, orta en dairəsi sakinləri

üçün isə zülali-karbohidratlı qidalara daha çox fikir verilir.

AĢağı temperatur Ģəraitində qidalanmanın zülal-yağ istiqa-

mətli qurulması onunla izah edilir ki, havanın tempera-

225

turunun 100-yə kimi azaldığı halda qidanın kaloriliyi 5%-ə

qədər artırılmalıdır. Yüksək kalorili məhsulların – yağların

artırılması hesabına bunun edilməsi daha yaxĢıdır. Lakin

qidada yağların miqdarının artırılması hüceyrə membranı-

nın zədələnməsinə gətirib çıxara bilən sərbəst radikal

oksidləĢmə təhlükəsini yüksəldir. Məhz buna görə də eyni

zamanda antioksidant vitaminlərin (A, E, K) qəbulunu

artırmaq zəruridir. A.E.Panin həmmüəlliflərlə birlikdə

göstərmiĢdir ki, antioksidantların xüsusi qəbulu olmadan

belə qidada yağların yüksək miqdarı qütb arxası sahələrdə

yaĢayan əhalidə aterosklerotik dəyiĢikliklərə səbəb olmur.

Soyuq Ģərait və yüksək enerji sərfiyyatlarını yağlı qida ilə

kompensasiya etməyə uyğunlaĢan orqanizmdə yeni

mübadilə növü formalaĢır ki, bu da belə dietanın

arzuolunmaz nəticələrinin qarĢısını alır.

Heç də bütün insanlar qidada olan artıq yağ və

zülallara rahat Ģəkildə tab gətirmirlər. Məlumdur ki,

allergiyalardan əziyyət çəkən insanlar zülalların üstünlük

təĢkil etdiyi qidaları yaxĢı qəbul etmirlər. Aterosklerozun

inkiĢaf meylliyinə malik Ģəxslərdə ifrat yağlı qidalara

məhdudiyyət qoyulmalıdır. Beləliklə, hər bir fərqli halda

yekun nəticəyə yönəlmiĢ düzgün məqsəd olmalıdır və qida

rasionunun müvafiq tərkibində daha çox nəyə üstünlük

verilməsi nəzərdən qaçmamalıdır. Gənc idmançıların qida-

lanmasına fərdiləĢdirilmiĢ yanaĢma zamanı bu, xüsusi ola-

raq əhəmiyyətlidir. Bu kimi yanaĢma sağlamlığın qorun-

ması və möhkəmlənməsi fonunda idman ustalığının da

mütləq artımına zəmin yaradan etibarlı vasitələrdən biri

hesab edilir.

226

9.2 ġagirdlərin sağlamlaĢdırılma sistemində bədənin

möhkəmləndirilməsi

Bədəni möhkəmləndirməyin fizioloji əsasları. Bədənin

möhkəmləndirilməsi - ətraf mühitin mənfi təsirlərinə qarĢı

orqanizmin müqavimətinin yüksəlməsini təmin edən üsul-

lar sistemidir. AĢağı temperatura qarĢı davamlılığın artırıl-

ması bədənin möhkəmləndirilməsində vacib yer tutur.

Bədənin möhkəmləndirilməsinin xüsusi vasitələri növbəti

ardıcıllıqla tətbiq olunmalıdır: hava və günəĢ-hava vannası,

otaq temperaturunda su ilə isladılmıĢ yaĢ dəsmalla bədəni

sürtmək və bədənə su çiləmək, ayaq vannaları, çimmək,

temperaturu 30-dən 10

0-yə kimi fərqliliyi ilə olan kontranst

duĢlar, buzlu suda çimmək.

AĢağı temperaturda bədənin möhkəmləndirilməsi

gözəçarpan temperatur dəyiĢiklikləri, aydın nəzərə çarpan

damar reaksiyaları, istilik yaranma və istilik vermənin

dəyiĢkən səviyyəsi ilə müĢayiət edilir. Soyuq qıcıqlandı-

rıcının təsir zamanı dəri və yuxarı nəfəs yolları damarları

daralır ki, bunun da nəticəsində orqanizmin istilik verməsi

azalır. Bu zaman dərinin hərarəti enir (1-ci mərhələ). 2-ci

mərhələdə isə qaraciyərdə və digər daxili orqanlarda, skelet

əzələlərində maddələr mübadiləsi kəskin yüksəlir. Ġstilik

hasilatı artır. Orqanizm bədənin sabit temperaturunu saxla-

mağa çalıĢır.

Soyuq faktorunun uzun müddətli təsir zamanı tempe-

ratur tənzimi mexanizmlərinin həddən artıq gərginləĢməsi

və tənzimin pozulması baĢ verir. Dəri səthində qan axını

zəifləyir, “qaz dərisi”, dəri göyərməsi, qeyri-iradi, özündən

asılı olmayan titrəmə meydana çıxır (3-cü mərhələ).

AĢağı temperatura olan davamlılığın artırılmasının

fizioloji mexanizmləri hal-hazırda kifayət qədər öyrənil-

227

miĢdir. Soyuq reseptorlarının qıcıqlanması zamanı istilik

tənziminin sinir mərkəzləri iĢçi, oyanma vəziyyətinə keçir.

Onlar öz növbəsində qabıq nəzrəti altında – Ģüurlu idarə-

etmədə olmaqla (“buzlu sudan qorxma”), mübadilə, istilik

yaranmaya temperatur tənzimi təsirlərini, soyuğa qarĢı

reaksiyaların subyektiv təzahürlərini tənzimləyir.

Soyuq amil təsirlərindən orqanizmin müdafiəsində

dərinin temperatur reseptorları mühüm rol oynayır. Soyuq

reseptorlarından impulsların intensiv göndərilməsi qabıqaltı

sinir strukturlarını – retikulyar formasiya və hipotalamusu

fəallaĢdırır. Soyuq reseptorlarından göndərilən qıcıqlar

sayəsində oyanmıĢ simpatik innervasiyanın hipotalamik

mərkəzləri skelet əzələləri, daxili orqanlardakı istilik

yaranmanı stimullaĢdırır, daralmıĢ dəri damarlarından

istilik verilməsini azaldır.

UyğunlaĢma reaksiyalarının bu kompleksində damar

refleksləri xüsusi rola malikdir. Adrenalin və noradrena-

linin təsirləri altında periferik damarların tonusu 25 – 30%-

ə kimi yüksəlir, oradakı qan axını isə 2 – 3 dəfə azalır!

Davamlı soyuq təsirləri zamanı olan soyuq spazmı damar

divarlarının saya əzələlərinin parezi (yüngül iflic) nəticə-

sində damarların passiv dilyatasiyası ilə əvəzlənir. Həddən

artıq soyumuĢ damarların saya əzələlərinin noradrenalinə

qarĢı həssaslığı itir ki, bunun da nəticəsində onların tonusu

kəskin Ģəkildə düĢür. Daxili orqanlar və skelet əzələlərin-

dəki qan axını 3 – 4 dəfəyədək artır. Bu zaman ürək atması

yüksəlir, sistem arterial təzyiqi çoxalır.

Ġstilik hasilatının endokrin tənziminin əsas hissəsi

simpatoadrenal və kortikoid sistemi hesab olunur. Adrena-

lin, noradrenalin, kortikoid hormonlarının yaranmasının

artımı gözəçarpan adaptiv reaksiyalara gətirib çıxarır ki, bu

da istilik verilməsinin azalmasına, yağ mübadiləsinin

228

fəallaĢmasına, qanda yağ turĢularının qatılığının 25 – 30%-

ə kimi artmasına zəmin yaradır. Ġstilik hasilatının yüksəl-

məsi həmçinin, skelet əzələlərinin qeyri-iradi təqəllüsü

(titrəmə) ilə də təmin edilir.

Soyuğa uzunmüddətli adaptasiya. Ġnsanda soyuğa

uzunmüddətli adaptasiya qida tələbatının artımı, ağır və isti

geyimə öyrəĢmək, həm yaĢayıĢ yerində, həm də öz

orqanizmində istiliyi saxlamağın sabit vərdiĢlərinin forma-

laĢması (sosial adaptasiya elementləri) ilə əlaqədardır.

Soyuğa öyrəĢmək qıcıqlandırıcı soyuq təsirlərinə simpatik

reaksiyaların tədricən zəifləməsi, yəni enerjinin daha qəna-

ətli sərfiyyatı zamanı baĢ verir.

Uzunmüddətli adaptasiyanın fizioloji mexanizmlə-

rində böyrəküstü vəzdə katexolaminlərin yaranmasının

artımı aparıcı yer tutur. Katexolaminlər tənəffüs və fosfor-

laĢmanın əlaqəsizliyini, yəni enerji substratlarının oksidləĢ-

məsini və onların bədən hüceyrələrində ATF Ģəklində

ehtiyat kimi toplanmasını təmin edir. Bunun nəticəsində

bədənin qızdırılmasına yönəlmiĢ sərbəst enerjinin miqdarı

artır. Lakin bunlar hələ son deyil. ATF-in xroniki defisiti

meydana çıxır. Onun kompensasiyası üçün hüceyrədaxili

aparat üçün ATF-in təkrar hasilatının artımı tələb edilir.

Mitoxondrilərin ümumi həcmi artır ki, bunun da nəticə-

sində kifayət qədər sərbəst enerji formalaĢır və ATF

ehtiyatları tamamlanır. Yüksək enerji sərfiyyatları bolluca

qidalanma ilə də kompensasiya olunur.

Qalxanabənzər vəzi də mühüm adaptiv rol oynayır.

Ətraf mühitin aĢağı temperaturu zamanı tireoid hormon-

larının hasilatının artımı, artıq məlum olduğu kimi, oksid-

ləĢmə və makroerqlərdə enerjinin ehtiyat kimi saxlanılma-

229

sının (ATF) əlaqəsizliyinə zəmin yaradır. ATF çatıĢmazlığı

mitoxondrial aparatın inkiĢafını stimullaĢdırır.

Skelet əzələlərinin təqəllüs fəallığının yüksəlməsi,

onlarda kapilyar Ģəbəkəsinin enerji təminatı aparatı və

zülalların, eləcə də oksigeni birləĢdirən mioqlobinin art-

ması da adaptiv rol oynayır.

Soyuğa adaptasiya zamanı istilik tənziminin

fəallaĢmasında yağ toxuması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir

(boyun və böyrək arteriyalarının kənarında o cüzi miqdarda

olur). Orada oksidləĢmə və fosforlaĢmanın əlaqəsizliyi

daha intensiv olur: soyuqda katexolaminlərin aktivləĢdirən

fəaliyyəti 4 – 12 dəfə yüksəlir. OksidləĢmə və fosforlaĢ-

manın əlaqəsizliyinə əsas zəmin yaradan sərbəst yağ

turĢularıdır. Daimi soyuq qıcıqlandırıcıların təsir zamanı

onların qatılığı artır. Onların oksidləĢməsi zamanı ayrılan

enerji “dağılır”, yəni normal bədən temperaturunun

saxlanılmasına yönəlir.

Gündəlik təcrübədə istifadə edilən bədəni möhkəm-

ləndirən gigiyenik prosedurlar qısamüddətli soyuqla da

əlaqədardır. Bu halda adaptasiya məsarifi daha minimal

olur. Dövri soyuqluq rejimi fizioloji hal kimi istilikyaranma

və istilikvermənin normal gündəlik ritminə daxil ola bilər.

Bədəni möhkəmləndirən soyuq proseduralarının hərəkət-

lərlə uyğunlaĢdırılmıĢ formada tətbiqinin daha effektiv

olması yaxĢı məlumdur.

Soyuq faktorunun fəaliyyətinə qarĢı fizioloji adaptiv

reaksiyaları qiymətləndirməkdən ötrü onu unutmaq olmaz

ki, hər bir stressor qıcıqlandırıcıda olduğu kimi, soyuq da

ilk öncə adaptasiyanın davamlılığını dəyiĢə bilən “həyə-

can” reaksiyasına zəmin yaradır, lakin uzunmüddətli təsir

zamanı isə adaptasiya ehtiyatlarının tükənmə reaksiyası baĢ

verə bilər. Soyuq sınaqlarına mükəmməl hazırlaĢmıĢ

230

məĢhur qütbçülər Fritof Nansen və Raul Amundsen etiraf

etmiĢdirlər ki, daimi soyuqdan baĢqa hər Ģeyə öyrəĢmək

mümkündür. Adaptasiya ehtiyatlarının tükənməsi mərhələ-

sində mənfi çarpaz adaptasiya (yağlı qidaların qəbulu

zamanı alimentar ateroskeleroza qarĢı davamlılığın azal-

ması) baĢlayır, duz hipertoniyası inkiĢaf edir, qaraciyərin

funksiyası pozulur (qismən atrofiya).

Aydındır ki, vaxtaĢırı soyuq təsirlər ilə olan gigiyenik

möhkəmləndirən proseduralar fonunda tükənmə mərhələsi

baĢ vermir. Adaptiv reaksiyalar özünə zidd bir formaya –

dezadaptasiya və xəstəlik vəziyyətinə keçmir. Ġmmun

davamlılığın yüksəlməsi, ateroskeleroz və hipertoniya

xəstəliyinin qarĢısının alınması, ümumi həyat fəaliyyətinin

yüksəlməsinə zəmin yaradan möhkəmləndirən prosedura-

ların müsbət effekti çoxsaylı tədqiqatlarda sübut olunmuĢ-

dur. Bəlkə də ən baĢlıca sübut – bədənin möhkəmləndiril-

məsi prosesi gündəlik həyat tərzinə çevrilmiĢ insanların

gözəl əhval-ruhiyyəsi və əla sağlamlığıdır.

231

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Əbiyev Q.ġ. Elmi texniki tərəqqinin insan

sağlamlığına təsiri. Xəbərlər – Azərbaycan Müəllimlər

Ġnstitutun. Elmi metodik jurnal. Bakı – 2011, №2

2. Əbiyev Q.ġ. Hərəki funksiyaların inkiĢafının yaĢ

xüsusiyyətləri. Pedaqogika – elmi metodik jurnal. 2019,

№1

3. Əbiyev Q.ġ., Quliyev Y.N., Cəbrayılov Q.M.

Hərəkətsizlik cəmiyyətin xəstəliyidir. 2nd Conference

National Olympic Academies in Europe. Baku/Azerbaijan

october 29-31, 2015

4. Əbiyev Q.ġ., Quliyev Y.N. Hərəkətlərin icra

strukturundan asılı olaraq idmançılarda oksigen sərfiyyatı-

nın xüsusiyyətləri. AMEA-nın A.Ġ.Qarayev adına Fiziolo-

giya Ġnstitutunun və Azərbaycan Fizioloqlar cəmiyyətinin

elmi əsərlərinin külliyatı. Bakı – 2014. XXXII cild

5. Əbiyev Q.ġ., Quliyev Y.N., Yusifov Q.D. Aksele-

rasiyanın idman fəaliyyətinə təsiri. Pedaqoji Universitet

Xəbərləri. Bakı – 2013, №1

6. Əbiyev Q.ġ. Orqanizmin hərəki aktivliyi və fiziki

iĢ qabiliyyətinin fizioloji əsasları. Dərslik. Bakı – 2014, 250

səh

7. Quliyev Y.N., Əbiyev Q.ġ. Adıgözəlova V.A.

Orqanizmin yaĢ xüsisiyyətləri. Dərs vəsaiti. Bakı – 2018

8. Quliyev Y.N., Əbiyev Q.ġ., Yusifov Q.D. Aerob

fiziki yüklənmələr zamanı idmançılarda yorulma və

bərpanın xüsusiyyətləri. Bədən Tərbiyəsi və Ġdman

Akademiyasının Elmi Xəbərləri. Bakı – 2016, №1

9. Бар-ор О., Роуланд Т. Здоровье детей и

двигательная активность: от физиологических основ до

232

практического применения. Пер. с англ. И.Андреев // -

К.: Олимп. л-ра. 2009, 528с

10. Бернштейн Н.А. О ловкости и ее развитии.

М.: ФиС, 1991. -228с

11. Бородин Ю.А., Арзютов Г.Н. Двигательная

активность в системе жизнедеятельности современного

человека. Журнал Физическое воспитание студентов.

Киев – 2010

12. Годик М.А., Бальсевич В.К., Тимошкин В.Н.

Система общеевропейских тестов для оценки

физического состояние человека // Теория и практика

физ.культуры, 1994, №11-12, с.24-32

13. Городецкая И.В. Физиологические основы

здорового образа жизни. Учебное пособие. Витебск

2013

14. Гуминский А.А. Анатомия и физиология

детского организма с основами школьной гигиены:

Учебное пособие. – М.: Академия. 2009. – 160с

15. Ермилова Е.Я. Роль двигательной активности

в формировании личности детей дошкольного возраста

// Молодой ученый – 2013. №9, с 363-365

16. Карпеев А.Г. Двигательная координация

человека в спортивных упражнениях балластического

типа. – Омск: СибГАФК. 1998. – 322с.

17. Куликов В.П., Киселев В.И. Потребность

двигательной активности. // Физиология Валеология

Реабилитология. М.: - 1998

18. Куркина И.Б. Здоровье – стиль жизни:

современные оздоровительные технологии // - М.:

НИИШТ, 2010. – 176с.

233

19. Лях В.И. Двигательные способности

школников: основы теории и методики развития. – М.:

Терра-спорт. 2000. – 192с.

20. Михайлович С.Ф. Двигательная активность и

ее влияние на здоровье и продолжительность жизни

человека. Национальной университет физического

воспитания и спорта. Киев – 2011

21. Назаренко Л.Д. Оздоровительные основы

физических упражнений. Изд-во Владос-пресс, 2002, -

240с

22. Николаев А.А. Двигательная активность и

здоровье современного человека: Учебное пособие // -

Смоленск: СГИФК, 2009. – 93с.

23. Платонов В.Н., Булатова М.М. Координация

спортсмена и методика ее совершенствования. Учеб.-

метод.пос – Киев: ГИФК, 1992. – 52с.

24. Ратов И.П. Двигательные возможности

человека. Минск, 1994. – 116с.

25. Рубанович В.Б. Основы здорового образа

жизни: Учебное пособие для вузов // Москва: АРТА,

2011, -254с

26. Рубцова И.В., Кубышкина Е.В., Алаторцева

Е.В., Готовцева Я.Б. Оптимальная двигательная актив-

ность. Учебно-методическое пособие. Воронеж – 2007

27. Савенок Л.М. Развитие двигательной

активности детей старшего дошкольного возраста //

Научно-методический журнал «Концепт» - 2016. с.333-

337

28. Сапин М.Р. Анатомия и физиология человека

с возрастными особенностями детского организма. –

М.: Геотар Медиа, 2007. -640с

234

29. Фомин Н.А., Вавилов Ю.Н. Физиологические

основы двигательной активности. – М.: ФиС. 1991. –

223с.

30. Халфина Р.Р., Шаяхметова Э.Ш., Данилов

А.В. Физиологические особенности двигательной

активности // Международной журнал прикладных и

фундаменьталных исследований. – 2014. №3, с170

31. Шухатович В.Р. Здоровый образ жизни //

Энциклопедия социологии. –М.: Книжный дом, 2003. –

135с

32. Bates H. Daily Physical Activity for Children

and youth. Alberta Education // Canada - 2006

33. Beunen G., Ostyn M., Simons J., Renson R.

Development and tracking in fitness components: Leuven

longitudinal study on lifestyle, fitness and health.

International Journal of Sports Medicine. 1997 // 18(3)

34. Carson V., Hunter S., Kuzik N. Systematic

review of physical activity and cognitive development in

early childhood. J Sci Med Sport – 2016: p. 573 – 578

35. Cooper A.R., Wedderkopp N., Wang H.,

Andersen L.B., Froberg K., Page A.S. Active travel to

school and cardiovascular fitness in children and adoles-

cents. Med Sci Sports Exerc – 2006

36. Freedman D.S., Dietz W.H., Srinivasan S.R.,

Berenson G.S. The relation of overweight to cardiovascular

risk factors among children and adolescents: The Bogalusa

heart study. Pediatrics // 1999

37. Freedson P.S., Miller K. Objective monitoring of

physical activity using motion sensors and heart rate.

Research Quarterly for exercise and sport //2000

38. Kemper H.C.de Vente., W.van Mechelen W.,

Twisk J.W. Adolescent motor skill and performance: is

235

physical activity in adolescence related to adult physical

fitness. American Journal of Human Biology. 2001 // 13(2)

39. Tudor-Locke C., Neff L.J., Ainsworth B.E.,

Addy C.L., Popkin B.M. Omission of active commuting to

school and the prevalence of children’s health-related

physical activity levels: the Russian Longitudinal Moni-

toring Study. Child: Care, Health and development // 2002

236

M Ü N D Ə R İ C A T

Ön söz..................................................................................3

I Bölmə

Ġradi hərəkətlərin təlimi və fiziki

yüklənmələrə uyğunlaĢmalar

Birinci fəsil

Ġradi hərəkətlərin təlimi

1.1 Ġnsanın iradi hərəki fəaliyyəti........................................7

1.2 Hərəkətlərin təliminin yaĢ göstəriciləri........................14

İkinci fəsil

Ġradi hərəkətlərin idarə olunmasının fizioloji əsasları

2.1 Orqanizmin funksiyalarının koordinasiyası

hərəkətlərin idarə olunmasının əsasıdır.............................22

2.2 Hərəkətlərin idarə olunmasında sensor

sistemlərin rolu..................................................................28

2.3 Hərəkətlərin idarə olunmasının

avtomatlaĢdırılma formaları...............................................33

2.4 Hərəki funksiyaların inkiĢafının yaĢ xüsusiyyətləri.....41

Üçüncü fəsil

Fiziki yüklənmələrə olan adaptasiyalar

3.1 Adaptasiyanın fizioloji mahiyyəti................................52

3.2 Ürək-damar sisteminin adaptasiyası............................55

3.3 Tənəffüs və qan sisteminin adaptasiyası......................66

3.4 Fiziki yüklənmələrə adaptasiyada endokrin

sistemin rolu.......................................................................78

237

Dördüncü fəsil

MəĢqlilik fiziki yüklənmələrə adaptasiyanın

spesifik forması kimi. MəĢqliliyinin inkiĢafının

yaĢ xüsusiyyətləri

4.1 MəĢq prosesində adaptiv dəyiĢikliklərin spesifikliyi...85

4.2 MəĢqliliyin diaqnostikası.............................................92

4.3 Müxtəlif Ģiddətli fiziki yüklənmələrə

olan adaptasiya.................................................................102

Beşinci fəsil

Əzələ iĢi zamanı yorulma və bərpa

5.1 Əzələ fəaliyyəti zamanı yorulmanın spesifikliyi.......137

5.2 Bərpa proseslərinin fiziologiyası...............................148

II Bölmə

Fiziki tərbiyənin inkiĢafetdirici və sağlamlaĢdırıcı rolu

Altıncı fəsil

Orta ümumtəhsil məktəblərində fiziki

tərbiyənin inkiĢafetdirici rolu

6.1 ġagirdlərin fiziki tərbiyəsinin fizioloji Ģərtləri..........163

6.2 Əzələ iĢinin enerji təminatında cinsi fərqliliklər.......170

6.3 Məktəbdə fiziki tərbiyə dərslərinin fizioloji effekti..172

6.4 ġagirdlərin fiziki keyfiyyətlərinin inkiĢafının

yaĢ xüsusiyyətləri............................................................174

6.4.1 Dözümlülük............................................................175

6.4.2 Cəldlik....................................................................179

6.4.3 Əzələ qüvvəsi.........................................................182

6.4.4 Çeviklik və elastiklik..............................................185

6.5 Qamətin formalaĢmasında fiziki təmrinlərin rolu.....189

238

Yeddinci fəsil

UĢaq və yeniyetmələrin hərəki

fəaliyyətinin optimallaĢdırılması

7.1 Hərəki aktivliyin çatıĢmazlığı (hipokineziya)............191

7.2 UĢaq və yeniyetmələrin hərəki aktivlik normaları.....196

Səkkizinci fəsil

UĢaq və yeniyetmələrin fiziki inkiĢafı və sağlamlığı.......202

Doqquzuncu fəsil

UĢaq və yeniyetmələrin sağlamlıq sistemində qidalanma

və bədənin möhkəmləndirilməsi

9.1 ġagirdlərin sağlamlıq sistemindəki qidalanma..........218

9.2 ġagirdlərin sağlamlaĢdırılma sistemində

bədənin möhkəmləndirilməsi...........................................226

Ədəbiyyat.........................................................................231

239

“Fiziki tərbiyənin nəzəriyyəsi və metodikası” ixtisaslaĢması

üzrə magistr təhsil səviyyəsi üçün nəzərdə tutulmuĢ

«Hərəki fəaliyyətin fizioloji əsasları» adlı dərsliklə bağlı

rəy fikirlərinizi aĢağıdakı ünvana göndərə bilərsiniz:

Az1072, Bakı Ģəhəri, F.X.Xoyski pr. – 98,

Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və

Ġdman Akademiyası,

«Tibbi bioloji elmlər» kafedrası

e-mail: galib.abiyev@sport.edu.az

e-mail: yusif.guliyev@sport.edu.az

240

Çapa imzalanmış:14.03.2019 Kağız formatı 84X1081\32

Kağız növü – Ofset-1 Sayı 200 Sifariş b 262. Kitab hazır

diopozitivlərdən çap edilmişdir. kitabçapı. az Bakı. 2019