ULUSLARARASIisamveri.org/pdfdrg/D138879/2004/2004_BUKTELY.pdf2- Cyril Mango "The Date of the Studius...
Transcript of ULUSLARARASIisamveri.org/pdfdrg/D138879/2004/2004_BUKTELY.pdf2- Cyril Mango "The Date of the Studius...
ULUSLARARASI .. .. .
TURK DUNYASI INANÇ . . .
MERKEZLERI KONGRESI . .
BILDIRILERI
23-27 EYLÜL 2002
MERSİN
ANKARA - 2004
BİR İNAı~Ç DAGITIM :MERKEZi :
İSTANBUL STUDİOS MANASTIRIC~)
Dr. Yılmaz BÜKTEL('~*)
Konunun Tanımı
Kavimlerin kavşak noktası olarak kabul edilen Anadolu'da, Tarih önce
sinden bugüne, çok tannlı dönemlerden tek tannlı dönemlere kadar nice
inançlar ve inanç sistemleri boy vermiştir. Bir sanat tarihçisi, arkeolog yada
meraklı bir insan olarak Anadolu 'yu bu açıdan dolaşmaya kalkarsanız nere
deyse adım başında yeşermiş olan bir inanç ki.iltünün izlerini, izienimlerini bulur-görürsünüz.
Çok tanrılı dönemlerin inanç merkezleri farklı tannlara adannuştır, tek
tanrılı dönemlerin inanç merkezleri ise farklı ad ve yöntemlere sahip olsa da
-Museviler; Hıristiyanlar; Müslümanlar- tek bir tannnın öğretisini ve insan
sevgisini yaymaya çalışırlar. Ancak kuşkusuz her inanç sisteminin temelinde
Evreni, Di.inyay,ı ve özellikle İnsanoğlunun yaşamımn göz önünde olan gö
ri.inmezlerini anlama - bilinmeyen sorulara yanıt bulma çabası yatıyor olmalıdır.
Studios Manastın aşağıdaki bölümlerde tanımlamaya çalışacağımız üze
re İstanbul'un fethi öncesinde Hıristiyanlık öğretilerini yakın ve uzak çevre
sin_e yayma uğraşılannın, zaman zaman içinde barındırdığı din adamlannın
yaşarnlarıyla ödendiği önemli bir merkezdir. İstanbul'un fethi sonrasında ise
aynı merkez İslami bir nitelik kazanarak bu kez İslamiyet öğretilerini yayıl
dığı bir merkez olarak iki farklı sisteme hizmet etmiştir. Çalışma ilgi alanla
nmız ger~ği bu iki farklı hizmet devresinin daha çok ilk bölümü üzerinde duracağız.
* Studios Manasım ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. "Studios Manastırı Bazilikasının Üst
Örrii Problemi" Yılmaz Biiktel, istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul 1995
** Yrd.Doç.Dr. Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakiiiresi Sanat tarihi Bölüm Başkanı.
E-mail [email protected]
287
Studios Manastırının Bugünü
"Eski İstanbul 'un bir ucunda, ôeniz sudanna ve Yedikule Hisanna yakın
bir yerde kurulu bu bina, çatısı çökmüş haliyle zavallı bir harabe göriiniimi.in
dedir. Çevresi demir parmaklıklada kuşatılmış basit bir platform üzerine ku
rulmuş minare de aynı bakımsızlığın izlerini taşır. Ancak zaman zaman müs
lümanları namaza çağıran mi.iezzinin sesi, sessizliği bozmakta ve mürninler
avludaki mermer şadırvana aptes almaya gelmektedirler. Etrafındaki yuvar
lak oturma yerleriyle bu çeşme, çevresindeki Türk mezarlığının mezar taşla
n, yaşlı ağaçlar ve sarmaşıİdar bu avluya serin ve etkileyici bir görünüm ve
rirken İstanbul'un bu sakin köşesinde İslamiyet'in kendini kuvvetle hissettir
diği görülür. Bununla beraber burası bir Hıristiyan bazili.kasının ~triumu
dur. "( 1 l
Yirminci yüzyılın başında Fransız Jean Ebersalt Studios Manastırının
bazilikasım böyle tanımlıyor. Yüzyılın sonunda, şadırvan, mezar taşlan yaş
lı ağaçlar ve sarmaşıklar Bazilikanın atriumunda yine serin ve etkileyici bir
göriinüıp oluşturur ama cami ya da mescit olma özelliğini tümden bırakmış
olan bu yerde bakımsızlığın izleri daha fazla görülürken, burayı bekleyen
bekçi v~ ailesinin bireyleri ile zaman zaman yohınu şaşırmış ya da aksine bü
yük güçlükler sonucu arayarak bulabiimiş 3-5 turistin sesleri bu avlunun ye
gane seslerini oluşturmaktadır. Genellikle hakim olan ise büyük bir sessizlik
tir.
Studios Manastınnın, Yedikule-Aksaray yolu ile Marmara surlan arasın
da kalan geniş bir alanı kapladığı, aynı adlı bazilika tarzı kilisesinden başka
yanı başında bir sarnıcı ve ona bitişik bir ayazması, tarlalan, bahçeleri,bağla
n, su değirmeııleri, hayvanlan, yük(kayık) iskelesi, atölyeleri(özellikle bir el
yazma atölyesi), mezarlığı ve deniz kenannda bir yemekhane bin~sı olduğu
biliniyor. Manastır keşişlerinin i badetle uğraşaııların dışında kalaniann tarla
larda, atölyelerde çalıştığını, balık tutup Çobanlık yaptıklannı da biliyoruz.
Kısacası Manastır ve halkı kendi kendine yeten bir topluluk olmasının dışın
da dış dünyaya da üretim yapan niteliği taşıyordu .
1- J.Ebersolt-A.Thiers "Les Eglises Constuntinople", Puris 1913. s.3
288
Bugün yukanda 'saydığımız yapılardan yalnızca ilk üçü kalmıştır.(resim
1) Manga'nun tarihlernesi ile(2) İstanbul'un ayakta olan en eski kilisesi(454)
olduğu anlaşılan üst örtüsü çökerek ortadan kalkmış bir bazilika(Resim 2); 30
yıl öncesine kadar boya imalathanesi olarak kullanılan ve geçirdiği yangın
sonrası üst örtüsi.i çökerek harabey~-· dönen bir sarnıç; sarruç ile bağlantılı ol
duğu kalan izlerden anlaşılan ve ·bugün şarap ve sirke imalathanesi olarak
kullanılan küçük bir ayazma. Bunların dışında Manastırla bağlantılı görülen
bir eser de kompleksindenize açılan kapısı olma niteliği taşıyan, Marmara
surlan üzerindeki sur kapılarından biri olan Narlıkapı'dır.
Manastırın Sahip Olduğu Rölikler
Studies Manastırının, Bizans için bir dönüm noktası sayılan İkonoklaz
ma döneminde inancı savunmak için oynadığı rol, daha önce yaptığımız bir
çalışmanın konusunu oluşturmuştu(3). Manastır sakinleri olan keşişler The
odore Studites'in önderliğinde sahip olduklan ikonlar(dini resimler) ve rölik
leri(kutsal kalıntılar) korumak gayesiyle yaşamlarını ortaya koymuşlardır.
Manastır sahip olduğu röliklerle, tüm Bizans döneminde İstanbul'un en ünlü
dini kunıluşu olup sahip olduğu en önemli rölik, kuruluşunun da nedeni olan
Vaftizci Yahya(İoannes)'nın başı ve vücut aksamına dair kemiklerdir.
Du Cange ve ondan aktararak Ebersoıt(4) Vaftizcinin başının Justini
anus(527-565) döneminde Emese'de bulunduğunu ve Hebdomon(Bakırköy)
kilisesine getirildiğini söylerler. Daha sonra ortadan kaybolan bu değerli rö
lik İkonoklazma dönemi boyunca ortada görülmezken bu dönemin sonunda
m:Mikhael(842-867) ile birlikte yeniden. ortaya çıkıyor.İmparatorun Vaftiz
cinin başım bulması, bir başka imparator
2- Cyril Mango "The Date of the Studius Bıısilica at Istanbul" Byzantine and Modem Grek
Studies, vol u me 4, ı 978, s. ı 20- ı 22
3- "lkonoklazına Döneminde Studios Manastınnın RoiU" Dr. Yılmaz BUktel,
Sanat ve Inanç Sempozyumu, 13- 15 Kasım 2000, Mimar Sinan Üniversitesi istanbul
4- Du Cange. "Constantinopolis Christiana seu Descriptio Urbis Constantinopolitane Qualia
Exltil fııb Imparatoribus Chritiania ek Vaıiis Scriptoribus Cotexta et Adornata", Paris 1680(tıpkı basım Bruxelles 1964), lV.kitap. s.229
J.Ebersolt, "Sanctuary de Byzance, Paris 1921. s.8 1-82
289
-II Basileios(976-1025)- için yapılan azizler menologionundaki(azizler takvimi) minyatürlerden birinde tasvir edilmiştir (Resim 3). Bu minyatürde Vaftizcinin kesik kafasının ortaya ÇiKaiılışı görülüyor. Olay Hıristiyanlığın ilk yıllannda geçmiş olmasına karşın rrıinyatürdeki figürler 1 l.yy giysileri içindedir. Burada çanak içinde Vaftizcinin kafası, kazma-kürekle bu çanağı topraktan çıkaran iki asker görülmektedir. Hareketli ve açık havada geçen olay monotonluktan uzaktır ve simetti görülmez. Arka planda derinliği vurgulayan iki çıplak dağ motifi vardır. Zemin altın yaldızlıdır<5>. Rölik bu .dönemde Patrik lgnatios(847-858) tarafından lstanbul'a getirilip saray şapelinde koruma altına alınıyor ama burada fazla durrnayarak, Vaftizcinin başırıın vunılduğu bir 29 Ağustos günü Studies Manastınna getirilip burada kendisi için hazırlanan bir şapele naklediliyor. II.Basileios'un bu röliğe özel bir ilgisi vardır. Rölik 10-1 l.yylarda Manastırda korunup, İstanbul'un en üınınan,
bilinen röliği durumuna gelmiştir. Manastır'ın aynı adlı kilisesi de bu nedenle Ortaçağ'ın ünlü şahsiyetlerince saygıya değer bulunup, korunmuştur.
Janin, Manastırda korunan röliğin mahiyetinden söz ederken, Khitrowo'dan naklen Rus hacılann, Manastır ve onun diğer röliklerine dair izlenirnlerine de. yer verir: "1 025 Aralığında Man as tır higumeni(başkan) olan Alexis,
II.Basileios'un imparator olarak tahta çıkışında bu kutsal emaneti ona getirmiştir. 1200 yıllarındaki hac ziyaretinde Novgorodlu Antcine Manastırıo kilisesi içinde önemli kutsal emanetler görmüştür: Vaftizcinin kafatası, göğüs
kısmı, parmak ve dişine varıncaya kadar Studies Manastırında Aziz Theodore'un elindeydi. Aziz Theodore ve kard~şi Selanik Metropoliti olan Joseph kilise içinde ayın mezarda gömülüdür. Merasim günlerinde Aziz Theodore'un mezan üzerine, Vaftizcinin şehit edilirken giydiği gömlek -tunika- serilirdi. Orada Peygamber Zakharias ve Aziz Babylas'ın başları ve diğer kutsal emanetler, keza Vaftizcinin bir resmi de vardı. 1350'ye doğru Novgorodlu Etienne, Aziz Sabbas'ın vücudunu gördüğünü iddia eder ama Aziz Theodore'un vücudundan başka diğer kutsal emanetlerden söz etmez.( .... )
1393'te kayıt tutan Alexander. Aziz Theodore Studites'in Manastınnda Şehit Dimitri'nin yağı, bir çok kutsal azize ait emanetler vardı der. Zosimus ise Büyük Studies Manastın içinde Patrik Euthyme yatmaktaydı, Aziz Dimitri'nin
yağı da çerçeveli bir kutu içinde saklanıyordu der. Son olarak 15.yyın üçün-
5- Pio Franchi de Cavalieri, "Menologia di Basilio Il", Turin 1907, !evha 420
290
cü çeyreğinde İstanbul'u ziyaret adı bilinmeyen bir Rus, Manastırdan şöyle
söz eder: Orada, kilisenin içinde yatmakta olan Aziz Sabbas ve Aziz Simo
nid'e ait el değmemiş iki kutsal emanet çerçeveli malıfazalan içinde durmak
tadır. ( . ... ) Novgorodlu Antcine'dan sonra başka bir Rus hacısı Vaftizcinin
başından söz etmediğine göre bu ~tsal emanet, Manastırdan Latin !stilası sı
rasında kaybolmuş olmalıdır. GerÇekten Fransa'ya mı götürülmüştü? Amiens
Katedralinde İlıtilale kadar korunmuş muydu? Yoksa mahalli dedikoduların
söylediği gibi başka bir kiliseye nakledilmiş miydi? Otantik nitelikli, garanti
veren dökümaniann eksikliği nedeniyle bunu kesin olarak söyleyebilmek
olanaksızdır. Fakat ne olursa olsun lO.yy başlanndan 1204 yılına kadar tak
riben 300 yıl boyunca bu kutsal emanet İmparatorluğun başkentinde, Vaftiz
cinin başının vurolduğu gün olan 29 Ağustosta, Manastıra gelen lmparator ve erkanı tarafından selarnl~ştır."(6)
Vaftizcinin başının, bu değerli röliğin II. Dünya Savaşı yıllannda bir şe
kilde kaybolduğu açıktır ama Du Cange'ın kitabında, Vaftizciye atfedilen ve
gümüş işlemeli bir mahfaza içinde konınmakta olan bir kurukafa resmi görmekteyiz.<7> (Resim 4)
Bu arada Topkapı Sarayı Yıllığında yayınlanan N. Bayraktar imzalı bir
makale<8>, rölik konusuna değişik bir boyut getirmektedir. Makalenin içeriği,
İstanbul'da Vaftizcinirr yalnızca kafatası değil, vücudunun değişik kısımlarından oluşan başka röliklerin de olduğu ve bunların bir kısmının halen Top
kapı Sarayı Müzesi, Hazine Dairesinde teşhire kapalı bir bölümde muhafaza
edildiğille dairdir. Yazar, Clavijo'dan naklen Vaftizcinin bir kolunun Perib
leptos(Sulu) Manastınnda, diğerinin(sağ kol) Studios Manastırında olduğunu
belirtiyor<9> ve Studies'ta bulunan kolun malıfazası ile birlikte bugün Hazine
dairesinde bulunduğuna dikkat çekiyor. Hazine dairesinde bugün hala duran
6- B. De Khitrowo, "ltıneraires Russes en Orient", Geneve 1889, s.IOO,J21,163, 206,231. R.Janin, "Les Eglises Byzantines du Precurseur a Constantinop1e", Echos d'Orient XXXVII (1936) s.322-323
7- Du Cange. age. s.232
8- N. Bayrakıar, "Topkapı Sarayı Müzesinde Hagios loannes Prodromos'a(Vaftizci Yahya) ait Rölikler", Topkapı Sarayı Mtize.~i Yıllı~ı 1(1986). s.9-20
9- Ruy Gonzales de Clavijo(çeviri. Ömer Rıza Dogrul), "Timur Devrinde Kadis'ten Semerkand'a Seyahat",!stanbul 1962, s.40-44
291
parmaklan takdis duruşunda olan sağ kolundışında (Resim 5) Vaftizcinin kafatası kemiği olduğu ileri sürülen ve biri Bizans, diğeri Sırp ve bir diğeri Osmanlı işi üç malıfazası bulunan öne~ir rölik daha vardır: "Kafa kemiğinin tuttunılduğu bu ilk altın röliker 1 lx14cm ebadındadır. Altı düz bir plaka halinde , üstten ise haç şeklinde bantlarla kemiğe raptedilmiştir. Altın bantlann üzerinde inci ve kırmızı seylan taşlan(yakut) monte edilmiş, zemin granüle ve telkarl teknikte bezemelerle süslenmiştir. Arkasındaki düz altın plaka üze
rinde, yukanda haçla başlayan tek satır Yunanca 'Prodromos'un Başı' anlamında yazı bulunur."(IO) (Resim 6) Malıfazası Bizans işi olan bu kafa kemi
ği Bayraktar'ın tespitlerine göre Fatih döneminde saraydaydı; II. Murad'ın ölümünde kansı, Sırp kralı Brankowich'in kızı Mara Despina(1419?-1487) Fatih'in izniyle memleketine dönerken bazı kutsal emanetlerle beraber bu röliği de götürmüş olmalıdır. Sırpça yazılı ikinci mahfaza da bu nedenle bu devrede yapılmış olmalıdır (Resim 7); buradan Aynaros Manastırına geçen Rölik, yakın bir adada çıkan veba salgınının ortad~ kaldınlması için keşişlerce oraya götürülUrken Osmanlı donanmasının eline ve oradan da aslında bir devşirme olan Cezayirli Hasan Paşanın eline geçmiştir. Paşanın evinde
koruma altında olan Rölik onun ölümünde yine saray hazinesine geri dönmüştür; Osmanlı işi billur üçüncü mahfaza da bu devrede yapılmış olmalıdır (Resim 8) . Bu durumda tarihi geçmişini vermeye çalıştığımız bti kafa kemiği ya Amiens' e giden kafa tasının bir parçası olmalıdır ve Latin İs tilası sonrası tesadüfen bulunmuştur ya da vaftizcinin olduğu öne sürülen ikinci bir kafatasına ai_t olmalıdır. İlk görüşümü, Amit!ns'teki rölik kayıp olduğu için doğ
ruhıyarnıyorum, ikincisi ise zaten rölik karmaşasının yaşandığı Bizans'ta ola
ğan bir durum kabul edilebilir.
Manastırda Vaftizci Yabya Adına Yapılan Törenler
Manastırda bulunduğu bilinen Vaftizcinin kafatasının, yaklaşık 300 yıl boyunca her 29 Ağustos günü yapılan, imparatorlann da bizzat katıldığı dinsel törenierin aynntılanm VII. Konstantin Porfiregcnetos'un "Törenler" kitabına atıf yaparak anlatan pek çok yazar vardır(Paspates; Grosvenor; Millingen; Janin; Eyice vd.): "İmparator, Vaftizcinin boyuunun vurulması yortu-
10- N. Bayraktar, agm. S.IS-19
292
sunda, Manastırda düzenlenen törene bizzat katıldı ve hizmet etti. O gün sabalun erken saatinde devlet erkanı ve keşişlerden oluşan topluluk, Manastır
dan şehir sur~anna uzanan yolda ve Marmara denizi layısındaki bir-iki adımda iskeleye inilen kapının(Narlılçapı) dışında yerlerini almış Büyük Saraydan
gelecek saltanat kayığını bekliyoı:lardı. Senato üyeleri de Manastırda toplanmıştı. Yakında karaya çıkacak olan imparatoru ellerinde yanar meşalelerle bekleyen, yolun her iki tarafına dikilmiş keşişler ve iskelede memurlar ile el
lerinde hoş kokulu durnanlar çıkaran gümüş buhurdanlan saliayarak başlann
daki bir rahiple diğer bir grup keşiş, yolu gözlemekteydi. Yüksek memurlar, soylular burada irnparatora saygı göstermek için biraz durduktan sonra töreni merak ettiklerinden, uzun bir konvoy halinde Manastıra bağlanan açık alanlardan ve üstü kapalı geçitlerden geçerek narteksin güney-doğu nihayetine ulaştılar. Girişten önceki bu son noktaya gelindiğinde imparator zengin süslemeli tören elbisesini giydi ve yanar rneşalelerle Kiliseye giren papazlan izleyerek, güney nefin doğu ucundaki yerini aldı. Binanın sağ tarafında kalan bu yerde tören boyunca duran imparator, Vaftizcinin tütsülenmiş başını
konıma altında tutarak törenin en önemli görevini yerine getirdi. Günün sonunda imparator, Manastınn avlusundaki ağaçların gölgesi altında dinleneo keşişlere hizmet edip kısa bir dinlenmeden sonra aynı seremoni ile saltanat kayığına ilerledi ve binerek sarayına döndü."( ı ı)
300 yıl boyunca yinelendiği bilinen bu olayın anlatımı bize anma günü
nün devlet protokolü ile yapıldığını gösterir ki bu durum Hıristiyanlığın ~sa'dan sonra gelen ikinci önemli kişisi olan Vaftizci Yahyanın röliklerinin ve
adına kurulan Manastınnın öneminin somut bir göstergesi kabul edilmelidir.
Synakserlere göre Manastırda, Vaftizcinin yortusu dışında resmen tören düzenlenen iki yortu daha vardır. 20Ternrnuz Studios ve 13.yydan başlamak üzere 4 Eylül günleri düzenlenen Antalya Metropolili Aziz Babylas'ın yartuları ki bu sonuncunun rnezan da Manastırda bulunuyordu. Ancak Janin'e göre Manastırda yapılan dini törenler bunlarla sınırlı kalamazdı: "Hiç şüphe yok ki Studios Manastın, özel bir törenle onu önemli kılan diğer azizleri de kut-
ı ı - VII.Konstantin Porfiregenetos(yayınlayan. Aıbert Va~t), "Le Livre des Ceremonies", 2
ciıt, paris ı935-39, s.562-563
Alexander van Millingen, "Byzantine Churches in Constanlinople", London 1 912(upkı basım ı974) s.48-49
293
samaktaydı: Aziz Theodore ı ı Kasım; amcası Platon 4 Nisan; kardeşi Selanik Metropolili Joseph ı4 Ternrnuz_ve..Aziz Nicholas'ı4 Şubatta kutsuyordu.
Aynca bunlardan ilk üçünün buraya ihtişamlı bir şekilde getirilişini de 26 Ocak günü kutsuyorlardı.(l2)
İnanç Dağıtım Merkezi
Manastınn lkonoklazma döneminde oynadığı rol; sahip olduğu rölikler; Vaftizcinin röliği için 300 yıl boyunca yapılan törenler ve tek tek d~ğinme
miş olsak da ölümden. sonraki yaşamlan için manastınn gölgeli alanlarını tercih eden şahsiyetlerin çokluğu Manastırın önemini gösteren belgelerdir. Bu bölümde ise Manastınn Doğu ve Batı Hıristiyan dünyalanna ihraç ettiği öğretiler üzerinde duracağız. Bunların başında Manastınn ürünü ilahiler ve ikonlar. Manastınn işleyiş sistemini gösteren yönetmeliği(Typicon) ve en önemlisi dinsel öğretiler içeren önemli şahsiyetlerin eserlerinin çoğaltıldığı el yazma atelyesinin disiplin ve faaliyeti gelir.
Studios Manastırında ilahibilime önem verilmiş ve Yunan kilisesinin kullandığı çok sayıda ilahi Theodore Studites ve kardeşi Joseph tarafından
oluşturulmuştur. Manastırdan yetişen iki rahip patriklik makamına erişmiş tir: Anthony(975) ve Alexius(1025). Bunlardan ikincisi Manastırıo en önemli röliği olan Vaftizcinin başını ölmek üzere olan II. Basileios'a (976-1025) götür-
.. tü" (13) muş .
Manastınn İkonoklazma dönemi sırasında Theodore Studites ile kazandığı ün onun ölümü ile sona ermez aksine İmparatorluğun son günlerine dek _Studios Manastın, başkentin manastıdan arasında hep ön sıralarda yer ala
caktır. Özellikle I.Alexius (1081-1118) döneminde Studios Manastın ve rahipleri bu sıİalamanın en önündedir. Theodore Studites yönetiminin eseri olan Manastırın typiconu(l4) Doğudaki ve Batıdaki Ortodoksların dinsel yaşamı üzerinde ciddi ·bir etki yapmış özellikle Doğu maılastırlarında büyük öl-
12- R.Janin, agm. S.324
13- Alexander van Millingen, age. s.41 -43
-14- A. Diınitrijevski, "Opisanio liturgiceskich Rukopisej I, Typica", Kiev 1895, s.224-238(görüleınedi)
294
çü de taklit edilmiştir: "Typicon 1 ı- ı 2.yylarda Rusya'ya girmiş orada da çok süratle yayılmıştır. Mount Athos'un typiconu da ioannes Tzirniskes(969-976)
döneminde burada yazılmıştır. Studios Marrastırın da boyanmış ikonlar. Rusya'nın en ücra köşelerine kadar. gitmiştir aynı marrastırın el yazmalannın gittiği gibi. istanbul'u 1350'lerde Zil!aret eden Novgorodlu Etierıne 'bu manastırdan Rusya'ya pek çok kitap, dinsel yönetmelik, triodions vb. kitaplar gönderilmiştir' der. Rusya'da bu kutsal metinleri kopye ile uğraşan kişiler olduğu görülmüştür."(i5) Novgorodlu Etienne'in söyledikleri Rus hacılann Manastı
ra olan yoğun ilgisini de açıklar.
Manastırda hazırlanan ve günümüze kadar gelebilen başlıca yazmaların
katalogu, Atina'da Eleopoulos tarafından derlenmiştir. Eleopoulos ayrıca Marrastırın kütüphanesi ve kopyelerne atelyesinin fonksiyonlanna ilişkin
gözlemlerine de eserinde yer vermiştir: "Manastırın Theodore Studites tarafından düzenlenen bir tüzük uyannca keşişlerin kullanımına açık olan çok zengin bir kütüphanesi vardı ve bu kütüphane manastırıo yüzlerce keşişinin eğitimi için çok önemliydi ayrıca onların elyazması çalışmaları, dindarlık ve iyi ahlak konusundaki çalışmalan ile eşdeğer bir öneme sahipti. Manastır tüzüğüne göre pazarlan ve çalışma olmayan günlerde keşişler zamanlarını, kü
tüphanede ~ibliophylax olarak adlandırılan bir keşişin idaresinde okumaya ayırırlar ve kontrol _altındaki her bir keşiş aldığı kitabı akşaımn geç saatlerine kadar okurdu. Bibliophylax, çalışmalannda lakayt olan ve kütüphane tü
züğünü çiğneyen keşişler için özel cezalar uygulardı. Manastır çok sayıdaki keşiş için gereken miktarda kitaba sahipti. Theodore Studites'in bu inisiyatifi, el yazmalanmn çoğaltılması için bir kopyelerne atelyesinin organize edilmesiyle tamamlanıyordu. Uzmanların görüşüne göre Studios Manastırı kopyelerne atelyesine bakıldığında, burası benzerleri içinde ilk sırayı alıyor ve
çalışkan seçkin paleograflann varlığıyla dikkat çekiyordu. Şöhreti Bizans İtalya'sınd·an Sicilya ve Rusya'ya kadar uzanmıştı. Marrastıra ait elyazmalarının (yaklaşık 2 düzine) incelediğimiz yazım formları, yazı ve seçkin resimle~ riyle diğerlerinden aynlır. Manastırdaki kopyecilerin(kaligraf, bibliograf) ça
lışmaları çok beğenilirdi." Elyazmalarının hazırlanması ve bu iş içiri gereken malzemeler de aşağıda görüldüğü gibi anlatılmıştır: "ı-Malzemeler: Manas
tırdaki bütün el yazmalann parşömen üzerine yazılmış olması burada organi-
15- R.Janin. agm. S.320
295
ze bir parşömen atelyesi ve parşömen hazırlığında çalışan keşişlerin olduğu
nu gösteriyor. Yönetmelikte parşömenin hazırlanması aynca kağıt formlan, metin yazırnı, sayfaların düzenlenmesi için gereken aletler, sayfalann numaralanması ve kodeks yada retulus olarak gruplandırması yolunda açıklamalar vardır. 2- Yazım için gereken sıvı malzemeler: Yunanca metinde mürekkep hazırlanması için gereken formüller, hangi malzemenin ne renk içerdiği(siyah, kırmızı, erguvani vb.) ve onların korunması gereken kaplar hakkında bilgiler vardır. Aynca yazım ve noktalama için uzmanlar ve özel dekcratörler olduğundan da söz edilmektedir .. 3- Kopyelerne gereçleri: Zorunlu gereçler arasında iyi yontulmuş kamış kalemler; küçük bir bıçak; kamış kalemlerin uçlannı açmak için diğer bir bıçak; mürekkebin ıslaklığını gidermek için sünger; süngerin kurutulması için özel bir taş; cetvel ve başlıklarla baş harf
lerin süslenmesi için kuş tü yü fırçalar sayılabilir. 4- Yazınarım hazırlanınası: Çalışmanın gerçekleştirilebilmesi için bir proto(şef) kalignif idaresinde çalışan çok sayıda kaligraf vardır. Bunlar parşömenlerin hazırlanmasını, konınmasım ve yazıcı kaligraflara dağıtılınasını aynca küçük bir torba içinde bulunan cilt yapma gereçlerini vermeyi de üstlenirler. Kaligraf bir de mürekkebi kıvarna yani yeterli koyuluğa getirmek için özel bir zaınk hazırlar. İşe
başl~adan önce birinci kağıdın üst bölümüne üç tane haç motifi. çizer ki bu haçlar yazmanın Studies manastınnda hazırlandığını gösteren karakteristik
bir işarettir. Kaligrafların çalışması sert cezalarla denetlenir, örneğin hazırladığı mürekkep gereken vasıflara uymuyorsa; defterini, orijinal kaynağını ya da ön örneğini temiz tutmuyorsa; cümleleri eksik kopye ediyor yani mot a mot yazrnıyorsa; noktalama ve vurgulara özen göstermiyorsa gibi. Parşömen
lerine, yazım gereçlerine ve kopyecilere iş dağıtımında gereken özeni göstermediğinde protokaligraf da çeşitli cezalara çarptırılabilir. Eserin bitiminde kopyeci bize, işin yapılışma dair yazım tarihini(gün.indüksüyon.yıl), bazen gün ve saati ile kendisinin ve Manastır higumeninin adiarım da içeren yararlı bir not yazar. Kopyecilerin çoğu okuyucular için böyle not yazarlar. Bu du
rum bize yabancı yay.~arda olduğu gibi Yunan kütüphanesini oluşturan el yazmalannda da kolophon işaretlerinin bulunduğunu gösterir. Biz Studies kodlu Yunanca metinlerde kalem sahibinin imzasımn bulunmasının ilginç ve yararlı olup aşağılayıcı bir nitelik taşımadığını söylemek istiyoruz. Zaten yok
sulluk ve aşağılanrnışlık bir keşişin özellikle Theodore Studite'nin karakteridir. Kopyecinin bu ifa~elerinden onun ruh halinin bir doygunluğa ulaştığını
296
anlanz. Aynca bu imzalar bize StudiosManasan higumenlerinin ve meşhur kaligraflann adlanın öğrenmemizi saglar. Bir de bu notlar bizi Manastıra yapılan bagışlar ve diğer olaylar konusunda da bilgilendirir. Elyazmalarda ve bunlardan söz eden kronolojilerc:!_e Bizans'ın, Dünyanın yaradılışını esas alan
tarilıleme sistemi kullanılır. Bu ,.sisteme göre tarihin başlangıcı 1 Eylül 5508'tir. Ay ve günden sonra indÜksiyon yılı (15 yıllık vergi toplama dönemlerini belirleyen) daha sonra ise Dünyanın yaradılışından başlayan yıl işareti belirtilir. İnsanlığın varoluşunun tarih başlangıcı ise Patcik Cyrill'e göre 1628 yıllannda olmalıdır. Kitabın ciltlenmesi ve kapağın takılınası elyazmanın hazırlanriıasındaki son aşamadır. "( 16)
Osmanlı Döneminde Studios Manastırımn Durumu
Studios Manastın kilisesinin, İmrahor liyas Bey tarafından kendi adıyla
camiye çevrilmesinin ardından Manastınn ayakta kalan yapılan yine aynı kişi tarafından bir zaviyeye dönüştürülür ve ilk şeyhi Caminin haziresinde gömülü olan Sümbi.il-i Halveti tarikatından Menteşeli İbrahim Efendi olur. Onu oğlu Resul Efendi ve onun oğlu Abdulhalim Efendi izler.(17)
Bizans devrinde yazma atelyesi olarak kullamldığını gördüğümüz
Manastır, camisiyle bera.ber bir zaviyeye dönüşttiğiinde bu faaliyetini İs
lamiyet inancının öğretilerinin yayılması uğrunda sürdürmUş ve ünlü hattat ve müzehhiplerin yetiştiği bir ocak olma niteliği kazanmıştır. Osmanlı dev
rinin de pek ünlü bu dini merkezinden camisinin de imarnlıgını yapan Seyyid Abdullah Efendi; Süleyman; Seyyid Hüseyin; Seyyid Hasan ve Seyyid Abdulkadir gibi değerli hattatlar yetişmiştir. ( 18)
16- N.K. Eleopoulos, "La Bibliotheque et 1' Atelier Seribal du Monastere de Studion". Yunanca metin. + Fransızca özet) Atina 1967. s.57-60(Fransızca özetten)
Paul Leınerle, "Le Preınier Humanisme Byzantin, notes et remarques sur enseignement et Cultura a Byzance des Origines au Xe siecle" Paris 1971, s.l21-128
17- Hafız Hüseyin Ayvansarayi(hazırlayan . lhsan Erzi). "Camilerimiz Ansiklopedisi (Hadikat-ül Cevami)". Istanbul 1987, s.41
Semavi Eyice, "İsıanbul'un En Eski Bizans Kilisesi İmrahor İlyas Bey Camii", İlgi 33( 1982). s.30
18-Semavi Eyice, agm. S.30
297
Sonsöz
Studios Manastın veya lmrahor-eaminin Bizans ve Osmanlı döneminde
bir inanç dağıtım merkezi gibi çalıştığını ortaya koymaya çalıştık. Kilisede
yapılan sondajlarda Roma evi olduğu sanılan bir yapının temel kalıntıları
bulunmuştu. Ancak daha çok örneği görüldüğü üzere Manastır yapılannın
bulunduğu alanda çok tannlı döneme ait bir tapınağın olduğunu düşünmek de
akla yakın gelmektedir.
Edirne, Ağustos 2002
298
t5 \0
.. ~
,,.. .. .. k .. ..... ..
l.. .• ~l>--... '•, ,..., ... -...~· '1 ,t-r~~·"~ l
( "'l.J.;_""1-, ........ . J .. J
,,_
~ /l;;l:,,, .....
-.,"''''lll!lllr?~t, .. 1f!J;·, ~/.
. lı
,t::= r-===::.::===~::"""""' 1 1 1 1 1 L. _________ _
ı ı ı
ı ', ',,,
Res. 1- Manastırıo vaziyet planı (Wolfgang Müller-Wiener)
' ·,. "", ' 'v·,... .... .,.", '
'· '>_...ı.., '·, ... -<,..,. '"" ............ ' .•.
',\ ,~ .. ' . ,/
' ' -< ,..J\ ,.. ,., .... \
,.,"' ·,. ,.,. < '.t' \ ' \ > \ /' \
,.,·""", , . .,·' ',
_,, ' :>. /' '
' ' ,.· ' / ' .-' .>
/
<
(X:
ı ('l
300
w o ...... Res. 3- Vaftizcinin başının bulunuşunu gösteren minyatür (Jean Ebersolt)
Res. 4- Latin lşgali sırasında Arnieiıs'e katedraline giden başın resmi (Du Cange)
302
Res. 5- Vaftizcinin sağ kol kemiği ve malıfazası (N. Bayraktar)
303
Res. 6- Vaftizcinin Topkapı sarayındaki katatası kemiği Bizans işi malıfazası ile (N. Bayraktar)
304
Res. 7- Vaftizcinin Topkapı sarayındaki kafatası kemiğinin Sırp işi
malıfazası (N. Bayraktar)
305
306
Res. 8- Vaftizcinin Topkapı sarayındaki kafatası kemiğinin Osmanlı ·İşİ malıfazası (N. Bayraktar)
Res. 9-
307
ı
o ........
308