IAEN / Creative Commons

Άδεια CC

Αυτό έργο χορηγείται με άδεια Creative Commons Attribution-NonCommercial Greece 3.0 (Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση) http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/gr/

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1830-1893)

Ε Π Ι Τ Ρ Ο Π Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Α Ρ Χ Ε Ι Ο Υ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Σ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

Σ Π Υ Ρ Ο Σ Α Σ Δ Ρ Α Χ Α Σ , Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Γ Ι Α Ν Ν Ο Υ Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ , Φ Ι Λ Ι Π Π Ο ς Η Λ Ι Ο Υ , Τ Ρ Ι Α Ν Τ Α Φ Υ Λ Λ Ο ς Ε . Σ Κ Λ Α Β Ε Ν Ί Τ Η ς

© Γ Ε Ν Ι Κ Η ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ Γ Ε Ν Ι Α Σ Πανεπιστημίου 25, Γ ' όροφος, τηλ. 32 38 025

ΣΙΔΗΡΟΥΛΑ ΖΙΩΓΟΥ - ΚΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Ω Ν

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( 1 8 3 0 - 1 8 9 3 )

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Α Ρ Χ Ε Ι Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Σ ΝΕΟΛΑΙΑΣ Γ Ε Ν Ι Κ Η ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Ν Ε Α Σ Γ Ε Ν Ι Α Σ

2

ΑΘΗΝΑ 1986

«History knows no formal education bu t male education».

C . H . T H U R B E R

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Μια σειρά φροντιστηριακών μαθημάτων, που είχα αναλάβει από το 1974, έγινε η αφορμή να στραφεί η προσοχή μου στα ιδιαί-τερα προβλήματα που παρουσίαζε η Μέση Εκπαίδευση των κο-ριτσιών στη χώρα μας και η αφετηρία για συστηματική έρευνα γύρω από το πρόβλημα της συνεκπαίδευσης που παρέμενε ώς τότε

ανοιχτό για τα σχολεία της Μέσης Παιδείας. Στην πορεία της ερευνάς αυτής διαπίστωσα ότι η διαφορο-

ποίηση στην οργάνωση και στο πρόγραμμα των σχολείων με βά-ση το φύλο των μαθητών παρουσίαζε ενδιαφέρουσες ιστορικές προ-εκτάσεις. Διαπίστωσα, για να δώσω ένα παράδειγμα, πώς χρειά-στηκε να περάσουν σχεδόν εκατό χρόνια από την απελευθέρωση για να καθιερωθεί η συνεκπαίδευση στα Δημοτικά Σχολεία και ότι ώς τις αρχές τον αιώνα μας δεν υπήρχαν για τα κορίτσια δη-μόσια σχολεία Μέσης Παιδείας, ούτε και είχαν το δικαίωμα, όσες μαθήτριες ήθελαν, να εγγραφούν στα δημόσια σχολεία των αγο-ριών. το Διδασκαλείο αποτελούσε, για πολλά χρόνια, τη μοναδι-κή διέξοδο των μαθητριών που είχαν κάποιες επιστημονικές φιλο-δοξίες, και το επάγγελμα της δασκάλας το μόνο όπου είχαν τη δυ-νατότητα να σταδιοδρομήσουν.

Αποφάσισα να μην περιορίσω την ερευνά μου μόνο στη συ-νεκπαίδευση, παρά να δω, όσο ήταν δυνατό πιο σφαιρικά, την πο-ρεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώ-ρα μας, τους διάφορους παράγοντες που επηρέασαν την εξέλιξη αυτή, καθώς και τα προβλήματα και τις κυριότερες τάσεις που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της εξελικτικής αυτής πορείας.

η εργασία αυτή, στην πρώτη της μορφή, υποβλήθηκε ώς διδακτορική διατριβή και εγκρίθηκε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύθη-κε το 1983 ώς παράρτημα (αριθμός 38) της Επιστημονικής Επε-τηρίδας της Φιλοσοφικής Σχολής.

Σ. Ζ. - Κ.

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Προηγούμενες έρευνες, αντικείμενο και σκοπός αυτής της εργασίας, όρια και αναγκαίοι περιορισμοί, πήγες

και βοηθήματα

Η μελέτη, η ανάλυση και η συζήτηση των προβλημάτων της γυναικείας εκπαίδευσης στο 19ο αιώνα απουσιάζει, συνήθως, η

αναφέρεται ελάχιστα στη σχετική βιβλιογραφία. για τη θέση της Ελληνίδας στην κοινωνία και για την εξέλιξη της εκπαί-

δευσης της δεν διαθέτουμε ούτε γενικές ούτε ειδικές αναλύσεις. Πλήθος βασικά προβλήματα παραμένουν ακόμα σε πρωτογενές στάδιο επεξεργασίας. Αυτό οφείλεται στην Ιδιαιτερότητα της γυ-ναικείας εκπαίδευσης, στην ανεπάρκεια των δημοσιευμένων πη-γών, καθώς και στο ότι δύσκολα μπορεί κανείς να βρει και να χρησιμοποιήσει τις πηγές που υπάρχουν. το υλικό που θα μπο-ρούσε να δώσει μια πιο λεπτομερειακή εικόνα της κοινωνικής

και εκπαιδευτικής Ιστορίας της Ελληνίδας κατά το 19ο αιώνα βρίσκεται, σε μεγάλο ποσοστό, ανεπεξέργαστο στα διάφορα αρ-χεία και σε πολλές περιπτώσεις είναι εξαιρετικά δυσπρόσιτο.

για όλους αυτούς τους λόγους, στη βιβλιογραφία που υπάρχει, επικρατεί, σε πολλά σημεία, σύγχυση και ασάφεια σχετικά με

τη διάρθρωση και τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων στο 19ο αιώνα. Η σύγχυση αυτή απλώνεται από τις χρονολογίες ίδρυσης

των σχολείων ώς τον τρόπο λειτουργίας των Παρθεναγωγείων. Οι σύντομες ιστορικές αναδρομές στο 19ο αιώνα που περι-

έχονται σε εργασίες σχετικά με την εκπαιδευτική κίνηση στον αιώνα μας δεν καλύπτουν, όπως είναι φυσικό, όλο το φάσμα των

επιμέρους προβλημάτων. την πορεία που ακολούθησε η Δημο-τική, η Μέση και η Επαγγελματική Εκπαίδευση των Ελλην ί -δων ώς το 1954 την περιγράφει η διδακτορική διατριβή της Ελ. Δούκα, που εγκρίθηκε από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου1, οι

αναφορές όμως στην εκπαιδευτική κίνηση του 19ου αιώνα περι-ορίζονται μόνο σε μια εμπεριστατωμένη γενική θεώρηση.

σε μια μικρότερη εργασία2, η Λ. Κόττου περιορίζεται σε μια σύντομη αλλά αξιόλογη Ιστορική αναδρομή στο 19ο αιώνα και

εντοπίζει με σαφήνεια και διορατικότητα τα προβλήματα που παρουσίαζε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας

αμέσως μετά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Ελ. Βενιζέλου το 1929.

Τέλος, στις γενικές Ιστορίες της παιδείας, υπάρχουν ορισμέ-να κεφάλαια που αναφέρονται, εντελώς επιγραμματικά όμως, στην

εκπαίδευση των κοριτσιών στο 19ο αιώνα3. με τις παραπάνω εργασίες φωτίζονται αρκετά σημεία από

την πορεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας. Όμως γίνεται φανερό ότι δεν υπάρχει για το θέ-

μα αυτό ειδική και συστηματική έρευνα.

Η διαπίστωση ότι δεν μελετήθηκε συστηματικά η πορεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ε λ -

λάδα είναι ένα γεγονός που κάνει απαραίτητη την έρευνα του θέ-ματος αυτού, για να συμπληρωθεί ένα σημαντικό κενό στην Ιστο-ρία της νεοελληνικής εκπαίδευσης.

Ε π ε ι δ ή είναι δύσκολο να κρίνει κανείς σωστά ένα κοινωνικό

1. Ε. Dukas, Ein Beitrag zur Frage der Frauenbildung in Griechen-land, Diss. Μόναχο 1955.

2. Λ. Κόττου, «η εκπαίδευση των Ελληνίδων από το 1830 έως σημερα», στο βιβλίο της Ζ. Φράγκου, Γύρω από το παιδί, Αθήνα 1930, σ.

3 5 9 - 4 0 4 . 3. Βλ. Σ. Τζουμελέας - Π . Παναγόπουλος, η εκπαίδευσή μας στα τε-

λευταία εκατό χρόνια,' Αθήναι 1933, σ. 115 - 118" Χρ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1942, σ. 28 - 32 και 258 - 263" Α. Ισηγόνης, Ιστο-

ρία της Παιδείας, Ρόδος 1958, σ. 327 - 335.

ζήτημα όπως η εκπαίδευση, και προπάντων να εκτιμήσει την πρόοδο του, αν δεν παρακολουθήσει την εξέλιξή του από το πα-ρελθόν, αποφάσισα να ξεκινήσω από τα θεμέλια και να ερευνήσω:

α) την πορεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών από την απελευθέρωση ώς το 1893, περίοδο που τα Παρθεναγωγεία λειτουργούσαν χωρίς ειδικό οργανωτικό νόμο. Κύριος στόχος της έρευνας αυτής είναι να δοθεί μια κατά το δυ-νατό ολοκληρωμένη εικόνα της Μέσης Εκπαίδευσης των κορι-τσιών, όπως διαμορφώθηκε στο 19ο αιώνα. να επισημανθεί, πιο συγκεκριμένα, το είδος των σχολείων και ο τρόπος που λειτουρ-γούσαν, να προσδιορισθεί η θέση που είχαν στο γενικότερο εκπαι-δευτικό σύστημα και να γίνουν οι ανάλογες συγκρίσεις με τα αντί-στοιχα σχολεία των αγοριών. Παράλληλα αναλύονται οι διάφο-ρες προσπάθειες που έγιναν την εποχή αυτή για ουσιαστικές με-ταρρυθμίσεις στον τομέα της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών.

β) τα εκπαιδευτικά προβλήματα, τις Ιδιομορφίες και τις κυριότερες τάσεις που επικράτησαν στην πορεία της Μέσης Ε κ -παίδευσης των κοριτσιών. Καταβάλλεται εδώ προσπάθεια να δο-θεί, με όσο γίνεται μεγαλύτερη πληρότητα και αντικειμενικότη-τα, η εικόνα του πνεύματος που επικρατούσε την εποχή αυτή για

τη γυναικεία εκπαίδευση, με σχετική ανάπτυξη της εκπαιδευτικής πολιτικής του κράτους και της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας. Επι -διώκονται επίσης, ώς ένα βαθμό, άμεσες συσχετίσεις με τα πα-ράλληλα κοινωνικά και πολιτικοοικονομικά γεγονότα της εποχής, η έμφαση όμως δίνεται στο γυναικείο κίνημα και τις επιδιώξεις του.

για να γίνει πιο καθαρή η εικόνα, χρειάστηκε να διερευνη-θούν, σε περιορισμένη έκταση, και ορισμένοι άλλοι τομείς, που

δεν καλύπτονται Ικανοποιητικά από τη σχετική βιβλιογραφία: α) Οι αναφορές στη Δημοτική Εκπαίδευση περιορίζονται

σε ορισμένα βασικά στοιχεία και είναι πιο λεπτομερειακές για τα πρώτα χρόνια, επειδή τότε τοποθετούνται οι βάσεις της εκ-

παίδευσης των κοριτσιών και επειδή τα στοιχεία αυτά δεν είναι γνωστά.

β) Η εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στον υπόδουλο

ελληνισμό είναι από τους παράγοντες που επηρεάζουν, την εποχή αύτη, σε πολλά σημεία, την εκπαίδευση στο ανεξάρτητο κράτος,

αφού η επικοινωνία είναι συνεχής και οι αλληλεπιδράσεις αναπό-φευκτες και οπωσδήποτε μεγάλης σημασίας και για τους δύο χώρους. Η έρευνα προς την κατεύθυνση αυτή επεκτάθηκε σε περιορισμένα πλαίσια για να γίνουν μόνο ορισμένες συγκρίσεις

και παρατηρήσεις. γ ) η έλλειψη ειδικής βιβλιογραφίας που να αναφέρεται στην

κοινωνική θέση της Ελληνίδας στο 19ο αιώνα, στη διαμόρφωση του γυναικείου κινήματος, και στις πρώτες προσπάθειες για τη

συμμετοχή της γυναίκας στην κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου αποτέλεσε την τρίτη βασική δυσκολία για την ολοκλή-

ρωση της εργασίας αυτής. Η Ιστορία του γυναικείου κινήματος αποτελεί οπωσδήποτε σημαντικό παράγοντα για την κατανόηση

και ερμηνεία πολλών σημείων της γυναικείας εκπαίδευσης αφού η αλληλεπίδραση των δύο αυτών παραγόντων είναι στενή και θ

καθένας συντελεί καθοριστικά στη διαμόρφωση και την εξέλιξη του άλλου. Η σπουδαιότητα του παράγοντα αυτού, σε συνδυα-

σμό με τη σύγχυση που επικρατεί στη βιβλιογραφία σχετικά με πληροφορίες που αναφέρονται στο 19ο αιώνα, με έκαναν να απο-τολμήσω ένα διάγραμμα των πρώτων προσπαθειών των Ε λ λ η -νίδων, βασισμένο σε πρωτογενείς πηγές.

Χρονικά η ερευνά αυτή περιορίστηκε στο 19ο αιώνα γιατί , οπωσδήποτε, θα ξέφευγε από τα όρια μιας διατριβής η μελέτη που θα έφτανε ώς τη σύγχρονη εποχή, μια που πρόκειται για

μεγάλη χρονική περίοδο και θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να οργανωθεί και να αναλυθεί το σχετικό υλικό. Απ' την άλλη, την

περίοδο αύτη χαρακτηρίζει ένας έντονος και Ιδιαίτερος προβλη-ματισμός σε ό,τι έχει σχέση με την εκπαίδευση των κοριτσιών.

η Ιδιαιτερότητα των προβλημάτων της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών απασχολεί με τόση ένταση τους παιδαγωγούς,

την κοινωνία και την πολιτεία, που ο 19ος αιώνας μπορεί δίκαια να χαρακτηριστεί αιώνας προβληματισμού και αμφιβολιών.

τα όρια της εργασίας περιορίστηκαν ανάμεσα στα χρόνια 1830 και 1893. Ως αφετηρία θεωρήθηκε το 1830 γιατί τη χρο-νιά αυτή Ιδρύθηκε το πρώτο δευτεροβάθμιο σχολείο για τα κορί-τσια, το Ελληνικό Σχολείο του δήμου της Ερμούπολης . με το 1893 κλείνει η περίοδος που εξετάζουμε, γιατί τη χρονιά αυτή δημοσιεύονται από το Υπουργείο Παιδείας τα πρώτα προγράμ-ματα μαθημάτων για τα Παρθεναγωγεία της χώρας που λειτουρ-γούσαν ώς τότε χωρίς ειδική νομοθετική ρύθμιση.

Σχετικά με την έννοια της Μέσης Εκπαίδευσης1 παρατηρού-με ότι ώς σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης θεωρούνται τα δευτερο-βάθμια σχολεία της εποχής αυτής που δέχονται για εγγραφή μα-θήτριες που έχουν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. στην κατη-γορία των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης συμπεριλαμβάνονται

και τα Διδασκαλεία θηλέων, αφού στην ουσία είναι δευτεροβά-θμια σχολεία που λειτουργούν μαζί με τα Παρθεναγωγεία, δη-λαδή με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων2.

Η εργασία αυτή δεν εξετάζει τα ξένα σχολεία, που τα περισ-σότερα Ιδρύθηκαν από μοναχικά τάγματα για παιδιά καθολικών κυρίως και όπου φοιτούσε, σύμφωνα με πληροφορίες της εποχής,

και ένας μεγάλος αριθμός μαθητριών του «Ανατολικού Δόγμα-τος»3. τα σχολεία όμως που ίδρυσαν ξένοι, Ιεραπόστολοι κυρίως,

αποκλειστικά για τις Ελληνίδες, συμπεριλαμβάνονται στον κα-

1. Οι όροι «Μέση Εκπαίδευση» και «Μέση Παιδεία» χρησιμο-ποιούνται ώς ταυτόσημοι. ο κύκλος των σχολείων της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης περιλαμβάνει, την εποχή αυτή, τα Ελληνικά Σχολεία και

τα Γυμνάσια. 2. από το 1834 η πολιτεία τοποθέτησε τις μαθήτριες που σπούδαζαν

με υποτροφία του κράτους για να γίνουν δασκάλες σε ιδιωτικά Παρθενα-γωγεία. Από τα σχολεία αυτά οργανώθηκαν πιο συστηματικά εκείνα που συντηρούσε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και έτσι η πολιτεία αναγνώρισε

από το 1861 ώς Διδασκαλεία θηλέων τα σχολεία αυτά που συνέχιζαν όμως, παράλληλα, να λειτουργούν και ώς Παρθεναγωγεία.

3. η «ιδιοτυπία» των σχολείων αυτών απαιτεί ξεχωριστή διαπρα-γμάτευση και για τον τρόπο που ήταν οργανωμένα και για τους γενικό-τερους σκοπούς που επιδίωκαν.

κατάλογο των υπόλοιπων Ιδιωτικών σχολείων της περιόδου αυτής.

τα κενά που επισημάνθηκαν παραπάνω δημιούργησαν την ανάγκη να ερευνηθούν οι πηγές και να αναζητηθούν εκεί οι απαν-

τήσεις. Η τεκμηρίωση της εργασίας αυτής στηρίχτηκε στη χρη-σιμοποίηση ανέκδοτου υλικού και στη διερεύνηση πηγών της

εποχής. πιο συγκεκριμένα: τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Αρχείο της Σχολής Hill, τα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Κανονισμοί και Προγράμματα μα-θημάτων των Παρθεναγωγείων της εποχής, Πρακτικά Συλλό-γων, Εκθέσε ις Υπουργών και Επιθεωρητών, η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, η Εφημερίδα των Συζητήσεων της Βουλής, Συλ-λογές Νόμων, Εγκυκλίων και Διαταγμάτων, Περιοδικά και Η -μερολόγια της εποχής1, αποτέλεσαν τις βασικές πηγές των δεδο-μένων της εργασίας αυτής.

Η μακροχρόνια έρευνα στις παραπάνω πηγές αποκάλυψε ένα τεράστιο υλικό ανεπεξέργαστο, που δημιουργούσε όμως μια νέα σειρά από προβλήματα: δυσχέρειες στην ταξινόμηση του υλικού, φόβοι για τυχόν αναχρονισμούς —η άγνοια πολλών σημείων μπο-ρούσε κάθε στιγμή να οδηγήσει σε αυθαίρετα συμπεράσματα— η ένταξη των κειμένων στο περιβάλλον τους για να φανεί τί πρα-γματικά αντιπροσωπεύουν, αποτέλεσαν τους κυριότερους προ-βληματισμούς. Όλες οι παραπάνω δυσκολίες ήταν ιδιαίτερα σο-βαρές, αλλά πίστεψα πώς έπρεπε να ολοκληρώσω την προσπά-θεια αυτή έστω και με κίνδυνο να υπάρξουν ορισμένα κενά και να

1. η επιλογή των περιοδικών έγινε με κριτήριο το περιεχόμενο τους. Δηλαδή αποδελτιώθηκαν πρώτα τα εκπαιδευτικού περιεχομένου και τα γυ-ναικεία περιοδικά. Από τα υπόλοιπα —την εποχή αυτή κυκλοφορεί ένας μεγάλος αριθμός περιοδικών— αποδελτιώθηκαν εκείνα που αντιπροσωπεύ-ουν φιλεκπαιδευτικούς και φιλολογικούς συλλόγους μαζί με τα δυο από τα

πιο γνωστά περιοδικά της εποχής την Πανδώρα και την Εστία, που η μα-κροβιότητά τους εξασφαλίζει μια συνολική εικόνα της εποχής. τα Ημερο-λόγια αποτέλεσαν πολύτιμη πηγή πληροφοριών, επειδή δημοσιεύουν αγγε-λίες των σχολείων με περιληπτικές εκθέσεις για το είδος του σχολείου και

τον τρόπο που λειτουργούσε.

μείνουν ανοιχτά για νεότερες αναζητήσεις πολλά θέματα, που θα συμπληρωθούν από κατοπινούς ερευνητές.

Η πορεία που ακολούθησα για την επεξεργασία των δεδομέ-νων είναι: συγκέντρωση του υλικού, ταξινόμηση των δεδομένων σε κατηγορίες και παραπέρα κριτική ανάλυση, οργάνωση των δεδομένων με τέτοιο τρόπο που να είναι δυνατή η παρουσίαση τους σε πίνακες, επισκόπηση και ανάλυση των δεδομένων, συμ-περάσματα.

Όσα περιέχει το πρώτο μέρος της εργασίας αυτής αφορούν τη θέση και την εκπαίδευση της Ελληνίδας στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, χωρίς να εξετάζονται λεπτομερειακά τα Ιδιαί-τερα προβλήματα της εποχής αυτής. Η επισκόπηση αυτή έχει σκοπό να αποσαφηνίσει μερικά από τα γενικά προβλήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση της Ελληνίδας στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και κυρίως να προσδιορίσει τα στοιχεία εκείνα που επηρέασαν σε μεγάλο η μικρό βαθμό την κατοπινή εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος.

το δεύτερο μέρος της εργασίας χωρίζεται σε δύο κεφάλαια. Αυτά αντιστοιχούν στις χρονικές υποδιαιρέσεις που κρίθηκε α-ναγκαίο να χωριστεί το διάστημα των χρόνων 1830 - 1893. σε καθεμιά από τις χρονικές αυτές περιόδους εξετάζεται αναλυτικά η χρονολογική εξέλιξη των σχολείων, τα είδη και η λειτουργία τους, και δίνονται στατιστικά στοιχεία και πίνακες. για να απο-σαφηνισθεί το είδος των Παρθεναγωγείων, που λειτουργούσαν την εποχή αυτή χωρίς ειδικό οργανωτικό νόμο, γίνονται συχνά συγκρίσεις με τα αντίστοιχα δευτεροβάθμια σχολεία των αγο-ριών, καθώς και ορισμένες παρατηρήσεις στον τρόπο που λειτουρ-γούσαν τα Παρθεναγωγεία στον υπόδουλο ελληνισμό. Η πρώτη περίοδος εκτείνεται ώς το 1861, οπότε έχουμε την πρώτη επίση-μη αναγνώριση από το κράτος του σχολείου της Φιλεκπαιδευτι-κής Εταιρε ίας ώς Διδασκαλείου θηλέων, και η δεύτερη ώς το 1893, χρονιά που δημοσιεύονται τα πρώτα προγράμματα που ρυθμίζουν τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων. 2

στο τρίτο μέρος αναλύονται οι προσπάθειες που έγιναν για εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στη Μέση Εκπαίδευση των κορι-

τσιών. πιο ειδικά, αναφέρονται τα προβλήματα που απασχολούν την εκπαιδευτική σκέψη και η θέση που παίρνουν σ' αυτά δια-νοούμενοι και παιδαγωγοί της εποχής, τα εκπαιδευτικά νομοσχέ-δια που προτάθηκαν και ο αγώνας και οι διεκδικήσεις των Ε λ λ η -νίδων για Ανώτερη Εκπαίδευση και βελτίωση της Μέσης.

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

(Σύντομη ιστορική αναδρομή)

Μ ε τ ά την τ ο υ ρ κ ι κ ή κ α τ ά κ τ η σ η , τα μ ο ν α σ τ ή ρ ι α η ο νάρθηκας των ε κ κ λ η σ ι ώ ν αποτελούν τις μ ικρές π α ι δ ε υ τ ι κ έ ς εστίες, τα « κ ο ι -

νά» σχολε ία , όπου οι μοναχο ί και οι Ιερείς δ ίδασκαν σε λ ι γ ο σ τ ο ύ ς μ α θ η τ έ ς α ν ά γ ν ω σ η , γ ρ α φ ή και σ τ ο ι χ ε ι ώ δ ε ι ς γ ν ώ σ ε ι ς α ρ ι θ μ η τ ι -κής 1 . Δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή κ ά π ω ς ή τ α ν η κ α τ ά σ τ α σ η της π α ι δ ε ί α ς στις

1. για την παιδεία στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας βλ. Κ. Κούμας, Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. IB ' (τα σχετικά με τον ελληνικό διαφωτισμό), Βιέννη 1832,

φωτομ. επανέκδοση, Αθήνα 1966" Μ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από αλώσεως Κων-σταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετη-ρίδος, Κωνσταντινούπολις 1867' Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Βιο-γραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821), Αθήναι 1868· G. Chassiotis, L'instruction Publique chez les Grecs depuis la prise de Constantinople par les Turcs jusqu'à nos jours, Παρίσι 1881· M. Γεδεών, η πνευματική κίνησις του γένους κατά τον IH' και Ιθ' αιώνα (εκδ. φροντίδα Α. Αγγέλου- Φ. Ήλιου), «Ερμής» ,

Αθήνα 1976' Τρ. Ευαγγελίδης, η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τ. Α'-Β' , Αθήναι 1936 (απαραίτητο συμπλήρωμα: Κ.Θ. Λάππας, Ευρετήριον, Αθήναι

1973)* Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. από τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας, «Ίκαρος», Αθήνα 1985' Απ. Βακαλό-πουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Β' , Θεσσαλονίκη 1964 και τ . Δ ' , Θεσσαλονίκη 1973 και του ίδιου, «η δράση των Ελλήνων λογίων στη Δύση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτική Αθηνών», τ. Ι ' ,

λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, κυρίως στην Κρήτη, όπου συγκεντρώθηκαν μαθητές και λόγιοι από την τουρκοκρατούμενη χώρα. το ενδιαφέρον για την παιδεία δυναμώνει από τα μέσα

του 16ου αιώνα, μετά τη λήξη των πολεμικών αναστατώσεων στον ελληνικό χώρο. Έ τ σ ι , το 17ο αιώνα με την προστασία του κλήρου και την οικονομική ενίσχυση των έμπορων, τα «κοινά» σχολεία πολλαπλασιάζονται τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα όσο

και στα νησιά. Παράλληλα, αρχίζουν να διαμορφώνονται σε με-ρικά εμπορικά κέντρα πνευματικοί πυρήνες που ξεχωρίζουν με

την ακτινοβολία τους. το 18ο αιώνα, οι κυριότεροι παράγοντες, που επιτάχυναν την

πνευματική πρόοδο σε πολλές περιοχές, είναι η οικονομική άνθη-ση του ελληνισμού, το πνευματικό κίνημα του διαφωτισμού και

οι ανακατατάξεις στην ελληνική κοινωνία, κυρίως με τη μορφο-ποίηση μιας οικονομικά Ισχυρής τάξης έμπορων. από ατομικές πρωτοβουλίες πρώτα και ύστερα με τη συμβολή των κοινοτήτων Ιδρύονται συνέχεια καινούρια σχολεία. Έ τ σ ι στο τέλος του 18ου αιώνα, σύμφωνα με πληροφορίες λογίων της εποχής, «κοινά» σχολεία λειτουργούν σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, για μεγαλύ-τερο η μικρότερο χρονικό διάστημα. Αποτέλεσμα του φιλεκπαι-δευτικού αυτού ζήλου των Ελλήνων και των προσπαθειών που καταβάλλουν οι Φαναριώτες, οι πλούσιοι έμποροι και οι φωτισμέ-νοι ανώτεροι και ανώτατοι κληρικοί είναι να εξελιχθούν μερικά σχολεία σε αξιόλογες εστίες που προώθησαν σημαντικά την παι-δεία" έτσι, στις αρχές του 19ου αιώνα η ανάγκη των γραμμάτων

και η πρόοδος που εξασφαλίζει η επιστήμη και η γνώση έγινε αι-σθητή σε ολόκληρο πια τον ελληνισμό.

1974, σ. 357-361· Γ. Ζώρας, «Ελληνική γλώσσα, διδασκαλία, Ακαδη-μίες, εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 361-364"

Α. Αγγέλου, «η παιδεία στην Κρήτη και στα Επτάνησα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 377-379, του ίδιου, «η εκπαίδευση», Ιστορία

του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ' , σ. 306-328" και Χρ. Πατρινέλλης, «από την Άλωση ώς τις απαρχές της πρώτης αναγεννήσεως της παιδείας»,

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 367-376.

Κ ά τ ω από τις γ ε ν ι κ έ ς αυτές προϋποθέσεις ε ί να ι α υ τ ο ν ό η τ ο ότ ι δεν μ π ο ρ ο ύ μ ε να αναφερθούμε σε ο ρ γ α ν ω μ έ ν η εκπαίδευση

των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν . Ε ί ν α ι κοινή η δ ι α π ί σ τ ω σ η ότ ι ο α ν α λ φ α β η τ ι σ μ ό ς των γ υ ν α ι κ ώ ν α π ο τ ε λ ε ί την περ ίοδο και του τ ε λ ε υ τ α ί ο υ ακόμα

α ι ώ ν α της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς πανελλήν ιο φα ινόμενο 1 . η Ε λ λ η ν ί δ α ζούσε στα χρόν ια τ η ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς ε ν τ ε λ ώ ς απομονωμένη από κο ινων ική άποψη2. Η υφαντ ική και το κ έ ν τ η μ α αποτελούσαν τη β α σ ι κ ή α π α σ χ ό λ η σ η αλλά και την κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή π α ι δ ε ί α των κ ο -ρ ι τσ ιών 3 . Σ τ α δ ι α κ ά ό μ ω ς η θέση της Ε λ λ η ν ί δ α ς αλλάζε ι . στην κ ίνηση αυτή π ρ ω τ ο σ τ α τ ο ύ ν οι ξεν ιτεμένοι στις μ ε γ ά λ ε ς π α ρ ο ι κ ί ε ς

του εξωτερικού. στις χ ώ ρ ε ς της Ε υ ρ ώ π η ς οι Ελληνες π λ ο υ τ ί -ζουν, γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν την άνεση, μορφώνοντα ι , γ ί ν ο ν τ α ι οι αντ ιπρόσωποι

1. Σύμφωνα με τον άγγλο περιηγητή R . Chandler (1765) οι Ελληνες δεν κρίνουν απαραίτητη τη μόρφωση για τις γυναίκες. Γυναίκες που γνω-ρίζουν ανάγνωση και γραφή θεωρούνται εξαιρετικά μορφωμένες (Κ. Σιμό-πουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β' , Αθήνα 1973, σ. 294). και ο Ch. Rulhiere που επισκέφθηκε το 1798 τη Ζάκυνθο παρατηρεί ότι η

έλλειψη κάθε μορφής παιδείας ήταν γενική στο νησί, αλλά η αμάθεια των γυναικών ήταν απίστευτη. Καταδικασμένες να ζουν κλεισμένες μέσα στο σπίτι από τα μικρά τους χρόνια, δεν διδάσκονταν τίποτα (Κ. Σιμόπουλος, S.71., σ. 779). ο Ed . Clarke παρατηρεί ότι το 1801 και στην Αθήνα ακό-μα, η ανάγνωση και η γραφή αποτελούσαν άγνωστα πράγματα για τον γυ-ναικείο πληθυσμό (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 1 , Αθήνα 1975, σ. 72). ο J . Hanson παρατηρεί, επίσης, ότι και στη Σμύρνη (1813) λίγες γυναίκες είναι εκείνες που διαβάζουν η παίζουν κιθάρα και ακόμα λιγότερες εκεί-νες που μπορούν να γράψουν (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 3 , Αθήνα 1975, σ. 560, υποσ. 1).

2. «Ως εκ της αυστηρότητος των ηθών τα κοράσια σπανίως εξήρχοντο των οικιών ασχολούμενα περί τα οικιακά έργα» (Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π.,

τ. Α' , σ. 63). οι περιηγητές που επισκέφθηκαν την τουρκοκρατούμενη Ελ-λάδα παρατηρούν πώς οι νέες έβγαιναν σπάνια έξω από το σπίτι, και στην εκκλησία πήγαιναν μονάχα την ημέρα του γάμου τους (Κ. Σιμόπουλος,

ό.π., τ. Β ' , σ. 234). ο φόβος των Τούρκων ήταν, σύμφωνα με τους περιη-γητές, η κύρια αιτία του περιορισμού αυτού (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β' , σ. 65 και 293).

3. Δημ. Λουκάτος, «Λαϊκός βίος», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ' , σ. 277.

σωποι μιας νέας τάξης, των αστών. Πολλοί απ' αυτούς ξαναγυ-ρίζουν στις πατρίδες τους μεταφέροντας πλούτο, νέες αντιλήψεις ζωής, νέες πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες. στις πόλεις της Ευρώ-π η ς η ελληνική οικογένεια έρχεται σε άμεση επαφή με ένα νέο κόσμο εμπειριών, ο οποίος πλουτίζει την κοινωνική δομή του ελ-ληνισμού. « Η επίπλωση, η δίαιτα, η ενδυμασία, οι σχέσεις ανά-μεσα στα άτομα και ανάμεσα στα φύλα, δηλαδή αυτό που ονομά-ζονταν τότε χρηστοήθεια, θα υποστούν σιγά σιγά βαθύτατες με-ταβολές από την επαφή με το δυτικό κόσμο και από τη γοητεία

που προξενεί η επαφή αυτή»1. από το 17ο αιώνα ξεχωριστή εί-ναι η θέση της γυναίκας στον κύκλο των Φαναριωτών. Οι Φανα-ριώτισσες αποκτούν ξεχωριστή θέση στην κοινωνία και στην οικο-γένεια2 και πολλές απ' αυτές διακρίνονται για τη μόρφωση τους

και για την αγάπη τους για τη μουσική, το θέατρο και την ποίη-ση3 . από τις αρχές του 18ου αιώνα αρχίζει και στον υπόδουλο

ελληνισμό η εμπορική ακμή που έχει ανυψώσει ήδη τον ελληνι-σμό του εξωτερικού. το εμπόριο δυναμώνει σταδιακά μέσα στην

αυτοκρατορία, επεκτείνεται προς τη Δύση και δημιουργεί πολλα-πλούς δεσμούς με αυτή, φυσικά όχι μόνον οικονομικούς. Η οικο-νομική άνεση που εξασφάλισαν με το εμπόριο πολλές οικογένειες, έδωσε τη δυνατότητα για ταξίδια στη Δύση, ταξίδια όπου οι γυ-ναίκες και οι κοπέλες έρχονταν σε επαφή με τα ήθη των δυτικών χωρών και μάθαιναν ξένες γλώσσες. και η επαφή βέβαια Ε λ λ ή -νων και δυτικών στα ίδια εμπορικά κέντρα επηρεάζει οπωσδή-ποτε τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες των πρώτων4 . στα νησιά

1. Κ.Θ. Δημαράς, «το Σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελ-ληνικού Έθνους, τ. ΙΑ' , σ. 331.

2. στα 1770 ο περιηγητής Ε . Habessi παρατηρεί πώς οι Ελληνίδες του Φαναριού έχουν εξασφαλίσει στην οικογένεια και την κοινωνία θέση

παρόμοια με τις Ευρωπαίες της εποχής (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β' , σ. 350). 3. Βλ. σχετικά σ. 27-28 αύτης της εργασίας. 4. ο περιηγητής J . Hanson που επισκέφθηκε στα 1813 τη Σμύρνη

μας πληροφορεί ότι, επειδή υπήρχε μεγάλη παροικία ξένων στη Σμύρνη, οι Ελληνίδες μάθαιναν και μιλούσαν Ιταλικά και γαλλικά (Κ. Σιμόπουλος,

του Α ι γ α ί ο υ και Ιδ ια ίτερα στις Κ υ κ λ ά δ ε ς , οι π ε ρ ι η γ η τ έ ς επιση-μαίνουν μ ε γ ά λ η δ ιαφορά στην κο ι νων ική θέση και τις ελευθερίες

που απολαμβάνουν οι γ υ ν α ί κ ε ς σε σ ύ γ κ ρ ι σ η με την η π ε ι ρ ω τ ι κ ή Ε λ λ ά δ α . οι επ ιδράσε ις των δ υ τ ι κ ώ ν (μόν ιμοι κ ά τ ο ι κ ο ι , π ε ρ ι η γ η -τ έ ς , έ μ π ο ρ ο ι ) , η α ν ά π τ υ ξ η του εμπορ ίου και της σ υ γ κ ο ι ν ω ν ί α ς ,

τα ε ι δ ικά π ρ ο ν ό μ ι α και μερ ικές ιδ ια ίτερες συνθήκες στη ζ ω ή των ν η σ ι ω τ ώ ν 1 , εξασφάλισαν ευνοϊκές προϋποθέσεις για τη β ε λ τ ί ω σ η α υ τ ή .

Π α ρ ό λ ο ό μ ω ς που η θέση τ η ς Ε λ λ η ν ί δ α ς στην ο ικογένε ια και στην κο ι νων ία β ε λ τ ι ώ ν ε τ α ι σ τ α δ ι α κ ά (στ ι ς παρο ικ ί ε ς του ελλη-

ν ισμού τ η ς δ ιασποράς , στα νησ ιά του Α ι γ α ί ο υ και του Ιονίου, στα ε μ π ο ρ ι κ ά κ έ ν τ ρ α της η π ε ι ρ ω τ ι κ ή ς Ε λ λ ά δ α ς και κ υ ρ ί ω ς στους

φ α ν α ρ ι ώ τ ι κ ο υ ς κ ύ κ λ ο υ ς τ η ς Π ό λ η ς και των π α ρ α δ ο υ ν ά β ι ω ν ή γ ε -

ό.π., τ. Β ' , σ. 560, υποσ. 1). στην Αθήνα τα αποτελέσματα της οικονομι-κής και κοινωνικής ανόδου της πόλης είναι ολοφάνερα και στην αντίστοιχη βελτίωση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας, όπως φαίνεται καθαρά από

τις διηγήσεις των περιηγητών: έτσι ο Ch. Tomson το 1730, ο Le R o y το 1754, ο R . Chandler το 1765 και ο J . von Riedesel το 1768 παρατη-

ρούν ότι οι Αθηναίες ζουν απομονωμένες στα σπίτια τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β' , σ. 167, 278, 293 και 307). στις αρχές του 19ου αιώνα όμως

η θέση αυτή αλλάζει και ο S. Guller, στα 1820, παρατηρεί ότι μερικές Αθη-ναίες μιλούσαν με άνεση ιταλικά και διακρίνονταν για την ευγενική συμπε-ριφορά τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 2 , σ. 592).

1. η μακρόχρονη απουσία των ανδρών υποχρέωνε σε πολλά άγονα νησιά τις γυναίκες να παίξουν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη της οικονομίας με τα είδη που κατασκεύαζαν οι ίδιες και που ήταν κυρίως μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα και διάφορα πλεκτά. η ανάγκη αυτή υποχρέωνε τις νησιώτισσες να κινούνται ελεύθερα έξω από το σπίτι και να μαθαίνουν ξένες γλώσσες για να έχουν τη δυνατότητα να πουλήσουν τα είδη που κατα-σκεύαζαν στους ξένους εμπόρους και περιηγητές. ο J . Galland (1747), ο Α. Bisani (1788), ο J . Gal t (1810) και πολλοί άλλοι περιηγητές αναφέ-ρονται στο είδος αυτό της εμπορικής συναλλαγής (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β ' , σ. 227, 495 και 549).

2. η κοινωνική ζωή της Χίου, για παράδειγμα, θυμίζει στον Μ. E n e m a n (1711) και στον Ρ . Guys (1748) την Ευρώπη (Κ. Σιμόπουλος,

ό.π., τ. Β ' , σ. 65 και 234).

ηγεμονιών), ειδική φροντίδα για τη μόρφωση των κοριτσιών υπάρ-χει την εποχή αυτή μόνο σε ορισμένες κοινωνικές τάξεις, των πλούσιων εμπόρων και κυρίως των Φαναριωτών, η εκπαίδευση των όποιων διαμορφώνεται κάτω από εντελώς ειδικές συνθήκες. την ευθύνη για τη μόρφωση των κοριτσιών αυτών αναλαμβάνουν οι «οικοδιδάσκαλοι». ο θεσμός της οικοδιδασκαλίας, όμως, «πα-ρά τις αιχμές τις οποίες είναι ενδεχόμενο να παρουσιάσει, δεν επηρεάζει τη γενική εκπαιδευτική εικόνα της εποχής»1 .

Γίνεται επομένως φανερό, ότι με τον τρόπο που διαμορφώ-θηκε η γυναικεία εκπαίδευση την εποχή αυτή δεν είναι εύκολο να επιβιώσουν Ιστορικά τεκμήρια, που να δίνουν με τρόπο ικανο-ποιητικό την εξέλιξή της. Η ατέλεια της εικόνας αυτής μπορεί να αμβλυνθεί κάπως αν στρέψουμε τις αναζητήσεις μας προς άλ-λες κατευθύνσεις, όπως π.χ . στις γυναίκες που αντιγράφουν και έχουν στην κατοχή τους διάφορους κώδικες, στις γνωστές λόγιες γυναίκες (μοναχές και κοσμικές), στα σχολεία που λειτουργού-σαν σε ορισμένα μοναστήρια — για τις μοναχές κυρίως αλλά και για κοπέλες από τις γύρω περιοχές.

με το πνεύμα αυτό «η γυναικεία εκπαίδευση, παράλληλα, αν και πιο χαμηλά από την ανδρική, δεν παρουσιάζει διακοπή σε καμιά στιγμή του μεταγενέστερου ελληνισμού»2. Α π ό τους πρώ-τους ακόμα αιώνες της Τουρκοκρατίας είναι γνωστά τα ονόματα γυναικών που αντιγράφουν η έχουν στην κατοχή τους ορισμένους κώδικες, τα ονόματα λογίων γυναικών, τα ονόματα οικοδιδασκά-λων για τα κορίτσια πλούσιων έμπορων η αρχοντικών οικογε-νειών, καθώς και η φήμη ορισμένων μοναστηριών όπου οι καλό-γριες η οι κοπέλες από τις γύρω περιοχές διδάσκονται την ελλη-νική γλώσσα, μουσική και χειροτεχνία. Ενδείξεις και στοιχεία ότι λειτούργησαν σχολεία για την εκπαίδευση των κοριτσιών έχουμε από το τέλος του 18ου αιώνα και μετά.

Είναι γνωστό ότι από τους βυζαντινούς ακόμα χρόνους πολλές

1. Α. Αγγέλου, «η εκπαίδευση», ό.π., σ. 320. 2. Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., α. 562.

γ υ ν α ί κ ε ς ασχολήθηκαν με την α ν τ ι γ ρ α φ ή κ ω δ ί κ ω ν 1 η τη σ υ γ γ ρ α -φή ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν ύ μ ν ω ν 2 .

Η π α ρ ά δ ο σ η αυτή συνεχ ί ζετα ι στα χρόν ια της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α -τ ί α ς . ο ν ό μ α τ α γ υ ν α ι κ ώ ν που α ν τ ι γ ρ ά φ ο υ ν κ ώ δ ι κ ε ς ε ίνα ι γ ν ω σ τ ά

από τα π ρ ώ τ α ακόμα χρόν ια της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς 3 . με τα λ ι γ ο σ τ ά ε π ί σ η ς σ τ ο ι χ ε ί α που αυτή τη σ τ ι γ μ ή υ π ά ρ χ ο υ ν , μ π ο ρ ο ύ μ ε να π ο ύ μ ε ότι συνεχ ί ζ ε τα ι και η π α ρ ά δ ο σ η της αλεξανδρινής και βυ-ζ α ν τ ι ν ή ς εποχής με τις γ ν ω σ τ έ ς λόγ ι ε ς γ υ ν α ί κ ε ς . η Άννα Ν ο -τ α ρ ά , με το ενδιαφέρον που δε ίχνε ι για φ ιλολογ ικές εκδόσεις4 και

την π λ α τ ι ά κο ι νων ική τ η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α 5 μ π ο ρ ο ύ μ ε να π ο ύ μ ε ότι αποτελεί τον συνδετ ικό κρ ίκο α ν ά μ ε σ α στις γ ν ω σ τ έ ς λ ό γ ι ε ς γ υ ν α ί κ ε ς του Β υ ζ α ν τ ί ο υ και εκείνες της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς . την π α -ράδοση αυτή συνεχ ί ζε ι στην Αθήνα η Φιλοθέη Βενιζέλου 6 , μ α ζ ί

1. Σχετικά με γυναίκες βιβλιογράφους στα βυζαντινά χρόνια, βλ. Σ . Λάμπρος, «Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους μέ-σους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας», Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού Πανεπιστημίου (1902-1903),Αθήναι 1903, σ. 234-249 και Ν. Βέης, Ελλη-νίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι 1905, σ. 7-9.

2. Σ . Λάμπρος, ό.π., σ. 230. 3. ό.π., σ. 250, 253-254, 256 και Ν. Βέης, ό.π., σ. 13. 4. Σύμφωνα με μαρτυρία του Ζαχαρία Καλλιέργη (από την Κρήτη)

η έκδοση του Μεγάλου Ετυμολογικού Λεξικού πραγματοποιήθηκε το 1499 στη Βενετία «αναλώμασι μεν παραινέσει δε της λαμπροτάτης κυρίας Άν-

νης θυγατρός του πανσεβαστοτάτου και ενδοξοτάτου κυρού Λουκά Νοταρά ποτέ μεγάλου δουκός της Κωνσταντινουπόλεως» (Γ. Ζαβίρας, Νέα Ελ-λάς η Ελληνικόν θέατρον, ανατ. Α ' έκδοσης, επιμέλεια-εισαγωγή-ευρετή-ριον Τ . Γριτσοπούλου, Αθήναι 1972, σ. 304).

5. η Ά ν ν α Νοταρά έκανε πολλές προσπάθειες και διαπραγματεύσεις (1472-1474) για την εγκατάσταση ελλήνων προσφύγων στην Τοσκάνη (Α. Βακαλόπουλος, «η θέση των Ελλήνων και οι δοκιμασίες τους υπό

τους Τούρκους», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 75 και Μ. Νυ-σταζοπούλου-Πελεκίδου, «ο παλαιός Ελληνισμός της κάτω Ιταλίας και Σικελίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 237 ).

6. η Φιλοθέη Βενιζέλου (1522-1589), κόρη αρχοντικής και πλούσιας οικογένειας των Αθηνών, ίδρυσε το γυναικείο μοναστήρι του Αγ ίου αν-

με τις άλλες γ ν ω σ τ έ ς «λόγ ι ε ς» μοναχές του μοναστηριού τ η ς 1 , η Ρ ω ξ ά ν δ ρ α Σ κ α ρ λ ά τ ο υ Μ π ε γ λ ι κ τ ζ ή 2 στην Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ο ύ π ο λ η , που χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι « ώ ς λίαν κ α τ α ρ τ ι σ θ ε ί σ α περ ί τα γ ρ ά μ μ α τ α υπό του δ ιδασκάλου Ι ω ά ν ν ο υ του Κ α ρ υ ο φ ύ λ λ η » 3 και στη Σ μ ύ ρ ν η οι τ έσσερ ι ς θ υ γ α τ έ ρ ε ς του γ ν ω σ τ ο ύ λόγ ιου και δασκάλου Α δ α -

μ ά ν τ ι ο υ Ρύσ ιου , που μ ο ρ φ ώ θ η κ α ν έτσι από τον π α τ έ ρ α τ ο υ ς , ώ σ τ ε η μ ία απ' αυτές, η Θ ω μ α ΐ ς — μ η τ έ ρ α του Αδαμάντ ιου Κ ο -

Ανδρέα που, όπως θα δούμε παρακάτω, έγινε γνωστό και για την εκπαιδευτική του δραστηριότητα. για τη ζωή και τη δράση της Φ. Βενιζέλου βλ. λεπτο-μέρειες Δ. Καμπούρογλου, Αθηναϊκόν Αρχοντολόγιον. Α' οι άρχοντες Μ π ε -νιζέλοι, Αθήνα 1921, σ. 72-106 και Ι. Γεννάδιος, ο Οίκος των Μπενιζέλων και η όσια Φιλοθέη, Αθήναι 1929. η Φιλοθέη χαρακτηρίζεται γενικά ώς «πεπαιδευμένη» (Κ. Σάθας, ό.π., σ. 193 και Μ. Γεδεών, «Γνώσεις χρή-σιμοι τη ιστορία της παρ' ημίν παιδείας», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. ΙΘ' , 1899, σ. 426), αλλά της αμφισβητείται η γνώση της αρχαίας ελληνικής και επικρατεί η άποψη ότι μια επιστολή της Φιλοθέης σε αρχαία γλώσσα «Προς τον Ιέρακα τον Μέγα Λογοθέτη» (δημοσιεύθηκε από τον Κ. Σάθα,

ό.π., σ. 193) γράφτηκε μάλλον από τους λόγιους γραμματείς του Μονα-στηρίου (Σ. Λάμπρος, ό.π., σ. 261-262 και Δ. Καμπούρογλου, Ιστορία των

Αθηναίων, τ. Α ' , Αθήνα 1969, σ. 109). Εκτός από την επιστολή αυτή σώ-ζεται, σε απλή όμως γλώσσα, και «Έκκλησις [της Φιλοθέης] προς την Γε-ρουσίαν των Ενετών» για οικονομική ενίσχυση (Κ. Μέρτζιος, «η Ό σ ι α Φιλοθέη, Ανέκδοτα έγγραφα», Ελληνικά, τ. ΙΓ ' , 1954, σ. 123-125).

1. Εκτός από τη Φιλοθέη είναι γνωστή και η Λεοντία, ηγουμένη στο ίδιο μοναστήρι. Σώζονται δυο επιστολές της σε αρχαία γλώσσα, που απο-

δίδονται όμως στους λόγιους γραμματείς του μοναστηριού (Σ. Λάμπρος, ό.π., σ. 262). το κείμενο της επιστολής (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία της

Ιστορίας των Αθηνών, τ. Α ' , Αθήναι 1889, σ. 162-163 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 53-54). Επιστολές γραμμένες σε απλή γλώσσα σώζονται δύο από

το ίδιο μοναστήρι: της ηγουμένης Χριστοδούλης γραμμένη το 1670 (Δ. Καμ-πούρογλου, Μνημεία..., τ. Α ' , σ. 138-139 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 56-57)

και της ηγουμένης Ελισάβετ με χρονολογία 1701 (Δ. Καμπούρογλου, Μνη-μεία..., τ. Γ ' , Αθήναι 1892, σ. 234-235 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 58-59).

2. για τη Ρωξάνδρα Σκαρλάτου (1605-1648) βλ. Κ. Παπαρρηγόπου-λος, «Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου, η πρώτη Φαναριώτισσα», Εστία, τ. Α ' ,

αρ. 8, 22 Φεβρουαρίου 1876, σ. 115-119 και Μ. Γεδεών, «Ρωξάνη Σκαρ-λάτου», Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. Δ ' , 1883, σ. 505-508.

3. Κ. Σάθας, ό.π., σ. 347.

Κοραή— «εκαταλάμβανεν ικανώς του παρακμάζοντος Ελληνισμού τα συγγράμματα»1 .

Γυναικεία παιδεία όμως και ένα ευρύτερο λογοτεχνικό ενδια-φέρον δημιουργείται στους αρχοντικούς φαναριώτικους κύκλους. Ξακουστοί δάσκαλοι της εποχής, όπως ο Καρυοφύλλης, ο Λο-γάδης, ο Βαρδαλάχος, ο Οικονόμος, ο Σερούϊος και πολλοί άλλοι, παρέδιδαν μαθήματα «κατ' οίκον» στα παιδιά, αγόρια και κορί-τσια, των Φαναριωτών. Καλή εικόνα του τρόπου με τον οποίο εκπαιδεύονταν οι νέες, καθώς και τα στάδια της εκπαίδευσης αύ-τη ς, μάς δίνει ο Αλ. Ραγκαβής2 . στους φαναριώτικους κύκλους

οι γονείς φρόντιζαν όχι μόνο για τη στοιχειώδη αλλά και για μια ανώτερη και πιο πλατιά μόρφωση των κοριτσιών. Η αδελφή του

Ραγκαβή διδάσκεται όπως και ο ίδιος, Αρχαία Ελληνικά, Ι σ τ ο -ρία, Γαλλικά, Ζωγραφική3 . Η γαλλική γλώσσα, ιδιαίτερα, γ ί -νεται αντικείμενο συστηματικών σπουδών. Ακολουθώντας το γε-νικό πνευματικό κλίμα της εποχής, πολλές Φαναριώτισσες, όπως

η Ραλλού Καρατζά, η Ραλλού Σούτζου, η Αικατερίνη Σούτζου και η Σμαράγδα Σκαρλάτου Καλλιμάχη, ασχολήθηκαν με μετα-

φράσεις γνωστών έργων4. το θέατρο συγκινούσε Ιδιαίτερα τις Φαναριώτισσες. Η Ραλλού Καρατζά, η Αικατερίνη Γκίκα και

η Ραλλού Σούτσου συγκρότησαν τους πρώτους ερασιτεχνικούς θιάσους που έδιναν παραστάσεις μέσα στα αρχοντικά τους5. Τέ-

1. Συλλογή των εις την Ελληνικήν Βιβλιοθήκην και τα πάρεργα προ-λεγομένων, και τίνων συγγραμματίων του Αδαμαντίου Κοραή, τ. Α ' , εν Παρισίοις 1833, σ. θ' .

2. Αλ. Ρίζος Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α ' , Αθήναι 1894, σ. 24-27 και 66-67.

3. ό.π. 4. Μ. Γεδεών, «Περί της Φαναριωτικής κοινωνίας μέχρι των άρχων

της ενεστώσης εκατονταετηρίδος», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φι-λολογικός Σύλλογος, τ. ΚΑ' , 1887-88 και 1888-89, σ. 65-66 και Κ. Ξηραδά-κη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία-Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971, σ. 29-149.

5. Ν. Λάσκαρης, Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, τ. Α' , Αθήνα 1938, σ. 186-196 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., σ. 55, 87 και 92.

Τέλος οι Φαναριώτισσες αγαπούσαν την ποίηση και σε πολλές πε -ριπτώσεις δοκίμασαν τις ικανότητές τους στη στιχουργική1.

Σ Χ Ο Λ Ε Ί Α Θ Η Λ Ε Ω Ν — Δ Α ς Κ Α Λ Ε ς . Ο Μ. Γεδεών, Ο βαθύτερος γνώστης των εκπαιδευτικών πραγμάτων της Τουρκοκρατίας, δια-τύπωσε την άποψη ότι τα κορίτσια, όπως και τα αγόρια, διδά-σκονταν γραφή και ανάγνωση από τις μοναχές στα γυναικεία μο-ναστήρια2. Κατά τον Κ.Θ Δημαρά, την περίοδο της Τουρκοκρα-τίας, υπήρχαν σε πολλά μέρη «Παρθενώνες» που δεν «ήταν καθ' αυτό γυναικομοναστήρια" κοντά σε μια η περισσότερες μοναχές ζούσαν τα κορίτσια, του τόπου έως ότου πανδρευθούν... σε μερι-κές περιστάσεις όμως η καθαρεύουσα της εποχής Παρθενώνα ονο-μάζει και το γυναικομονάστηρο" ώστε η διάκριση δεν είναι π ά ν -τοτε άσφαλής»3. μια εικόνα της οργάνωσης των Παρθενώνων μας δίνουν οι «κανονισμοί» παρόμοιου Ιδρύματος που λειτούργησε από το 1847 ώς το 1890 στη Ζάκυνθο4. Σύμφωνα με τους «κανονι-σμούς» αυτούς «το εις τον Ιερόν Ναόν της Μητροπόλεως Ζακύνθου· προσκείμενον κατάστημα δεν είναι μονή ωργανισμένη κατά τας περί μοναστικών καταστημάτων διατάξεις, αλλά Παρθενών, ήτοι Διδασκαλείον, εν ω γίνονται δεκταί επί πληρωμή δι' ανατροφήν και εκπαίδευσιν θυγατέρες γονέων εγνωσμένων και προσφεύγου-σιν ανατραφησόμεναι ή εκπαιδευθησόμεναι δωρεάν άποροι η άπωρ-φανισμέναι νεάνιδες»5. από τις σχετικές εισηγήσεις φαίνεται,

1. Στίχους από Φαναριώτισσες βλ. Σκ. Βυζαντιος, η Κωνσταντινού-πολις ή περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και Ιστορική, τ. Γ ' , Αθή-ναι 1869, σ. 602 και 604-605.

2. Μ. Γεδεών, «Ελληνίδων εκπαίδευσις μετά την Άλωσιν», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ . Ε ' , 1939, σ. 332-333.

3. Κ.Θ. Δημαράς, «Θεοφάνους του εξ Αγράφων βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά», Ελληνικά, τ . I ' , 1937-38, σ. 237, υποσ. 1.

4. οι κανονισμοί αυτοί με ημερομηνίες 14 Απριλίου 1847 και 13 Ιουνίου 1853 είναι δημοσιευμένοι στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως,

αρ. 44, 1867, σ. 539-545. 5. ό.π., σ. 537.

επίσης, η σύγχυση που επικρατούσε στη χρήση των όρων «Παρ-θενών» και «Γυναικεία Μονή». Οι εκφράσεις «ο εις τον Ιερόν Ναόν... προσκείμενος και Μονή προσωνυμούμενος Παρθενών»

και «η Γυναικεία μονή... θεωρηθείσα ώς Παρθενών» επιβεβαιώ-νουν την άποψη του Κ.Θ. Δημαρά ότι η διάκριση των δυο όρων

δεν είναι φανερή. Σύμφωνα με τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε για την περί-

οδο της Τουρκοκρατίας, το πρώτο σχολείο θηλέων στην Ιστορία της νεοελληνικής παιδείας λειτούργησε στη Μυτιλήνη, στο Μο-

ναστήρι της Μυρσινιώτισσας, γύρω στα 15301. σε μια επιστολή του Παχώμιου Ρουσάνου προς τον Επίσκοπον Λέσβου Ι γ ν ά τ ι ο

Αγαλλιανό τονίζεται: «πάντα διά τας καλογραίας δι' εκείνας εποίησας φροντιστήριον ίνα σπουδάζωσιν εις γράμματα και δι-

δάσκωνται μουσικήν»2. Επ ικρατε ί , επίσης, η άποψη ότι στο μοναστήρι του Α γ ί ο υ

Ανδρέα, που ίδρυσε στην Αθήνα η Φιλοθέη, λειτουργούσε και σχολείο για τις κοπέλες της περιοχής3. Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή. τα σχετικά έγ-γραφα αναφέρονται αποκλειστικά σε μοναχές και σε κανένα δεν γίνεται λόγος για μαθήτριες4. Φαίνεται λοιπόν πώς στο μοναστή-ρι της Φιλοθέης οι μοναχές, με την εποπτεία και την καθοδήγηση μορφωμένων «ηγουμενισσών», ασχολούνταν και με τα γράμματα.

σε όσες κατέφευγαν στο μοναστήρι για διάφορους λόγους (φτώ-χεια, ορφάνια, α ιχμαλωσία) , οι μοναχές φαίνεται πώς μάθαιναν ραπτική, υφαντική και πλεκτική και τις δίδασκαν, παράλληλα,

και στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης και γραφής. το μοναδικό, ώς τη στιγμή αυτή, τεκμηριωμένο παράδειγμα

1. Γ. Βαλέτας, «ο άγιος Ιγνάτιος Αγαλλιανός και το εν Λέσβω αναμορφωτικόν έργον του», Θεολογία, 10, 1932, σ. 298 και 308.

2. ό.π., σ. 307. Βλ. σχετικά Χρ. Πατρινέλλης, ό.π., σ. 371. 3. Φ. Φιλαδελφεύς, Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας από του

1400 μέχρι του 1800, τ. Α ' , Αθήναι 1902, σ. 203" Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 249 και Δ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τ. Γ ' , σ. 286.

4. Ι. Γεννάδιος, ό.π., και Κ. Μέρτζιος, ό.π.

συστηματικής εκπαίδευσης των κοριτσιών φαίνεται πώς αποτελεί η ίδρυση και λειτουργία σχολείου στη «Μονή Ευγενών Ελληνίδων» της Βενετίας1. Η σχολή αυτή λειτούργησε από το 1609 ώς το 1829. Οι μαθήτριες έμεναν στο μοναστήρι και μονάχα από το 1810 έγιναν δεκτές και εξωτερικές μαθήτριες. Καθήκοντα δα-σκάλας ασκούσαν ορισμένες μοναχές που είχαν τις απαραίτητες γνώσεις και Ικανότητες. Δίδασκαν τις στοιχειώδεις γραμματικές γνώσεις γραφής και ανάγνωσης, κατήχηση, οικοκυρικά μαθήμα-τα και διάφορα χειροτεχνήματα2 . από το 1730 ώς το 1829 φοί-τησαν στο σχολείο αυτό 105 μαθήτριες3.

Αξ ί ζ ε ι να αναφερθεί, επίσης, το γεγονός ότι ο Επιφανειος Ηγούμενος , που πέθανε το 1648, όρισε στη διαθήκη του ένα ποσό για να διορισθεί στα Γιάννινα δάσκαλος «υποχρεωμένος να διδά-σκη γραμματικήν, ανθρωπισμόν και άλλας επιστήμας και γράμ-ματα Ελληνικά εις τα παιδία και τα κοράσια τα οποία θα θελή-σουν να μάθουν»4. Η πρόβλεψη αυτή, έστω ακόμα και αν δεν έγινε πράξη, έχει Ιδιαίτερη σημασία, γιατί διατυπώθηκε σε μια τόσο πρώιμη εποχή.

ο Μ. Γεδεών, τέλος, επισήμανε κάποιες πληροφορίες, σύμ-φωνα με τις οποίες, το 18ο αιώνα, ασκούσαν το επάγγελμα της δασκάλας και γυναίκες. Μαρτυρίες για τη φήμη δασκάλας μάς μεταφέρουν το 17ο αιώνα στη Χίο5, το 1724 στη Σμύρνη και το

1. για την ίδρυση και λειτουργία της σχολής αυτής βλ. λεπτομέρειες Ελ. Κούκκου, Η ορθόδοξος Μονή ευγενών Ελληνίδων Βενετίας 1599-1829, Αθήναι 1965.

2. ό.π., σ. 30-31. 3. ό.π., σ. 159-166. 4. Κ. Μέρτζιος, «το εν Βενετία Ηπειρωτικόν Αρχείον, κεφ. Β' , Επι-

φάνειος Ηγούμενος», Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. IB' , 1936, σ. 35. 5. Υπάρχει η μαρτυρία ότι στα μέσα του 17ου αιώνα «εις Χίον εχρη-

μάτισε γυναίκα διδάσκαλος φιλοσοφικών μαθημάτων διαδεχθείσα τον άν-δρα της» ( Η λ . Τανταλίδης, Βίος Στεφάνου Καραθεοδωρή, Κωνσταντινού-πολις 1868, σ. 24). η πληροφορία αυτή, δυστυχώς ατεκμηρίωτη—ο Στ . Καραθεοδωρής αναφέρει ότι την άκουσε από τον Ιγνάτιο τον «πρώην Ουγγρο-βλαχίας»— είναι η μοναδική μαρτυρία για περίπτωση γυναίκας που να δι-

1797 στη Σιάτιστα1 . Σύμφωνα με την άποψη του Γ. Βαλέτα όμως, οι προσηγορίες «Χριστόδουλος της δασκάλας» και «Ειρή-νη εξαδέλφη της δασκάλας», στις οποίες στηρίχτηκε ο Γεδεών, «περισσότερον μαρτυρούν περί της απλοϊκότητος των γραφόντων

και της χηρείας των γυναικών αυτών παρά περί του επαγγέλ-ματος των»2 . ο Α. Αγγέλου υποστηρίζει πώς πρόκειται μάλ-λον για συμπτωματικό φαινόμενο, γιατί «το ανέβασμα σε ένα επάγγελμα, η μάλλον στο επάγγελμα, πρέπει να είναι συνάρτηση πολλών άλλων πολύπλοκων μετασχηματισμών για τους οποίους

οι γενικοί όροι δείχνουν ότι είναι αδύνατο να συντελεστούν την εποχή εκείνη»3. Ε π ο μ έ ν ω ς οι αντικειμενικές συνθήκες της εποχής οδηγούν

στην υπόθεση ότι η προσωνυμία «δασκάλα» δεν χα -ρακτήριζε επαγγελματίες γυναίκες - δασκάλες, γιατί φαίνεται πώς, σε πρώτη φάση, η μετάδοση γνώσεων δεν είχε χαρακτήρα καθαρά επαγγελματικό. Α π λ ώ ς μερικές γυναίκες που ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν φρόντιζαν να μεταδώσουν τις γνώσεις αυτές σε άλλες κοπέλες, γνωστές η συγγενείς τους4. για πρώιμες

εποχές, επομένως, δικαιολογείται η χρήση του όρου «δασκάλα» μονάχα με μια τέτοια συναισθηματική φόρτιση. Καθαρά επαγγελ-ματικό χαρακτήρα φαίνεται πώς παίρνει ο όρος από τα τέλη του 18ου αιώνα, οπότε, συμφωνά με στοιχεία του Μ. Γεδεών, άρχι-σαν να λειτουργούν σχολεία για κορίτσια στο νάρθηκα ορισμένων εκκλησιών. Έ τ σ ι , στους λογαριασμούς των ετών 1784 - 1789 του ναού της Θεοτόκου στην Κωνσταντινούπολη σημειώνεται «νοίκι

της δασκάλισσας», και σε κώδικα του 1822, που ανήκει στην εκ-κλησία του Α γ ί ο υ Δημητρίου της Κωνσταντινούπολης, μαρτυρείται

διδάσκει μάλιστα σε μια τόσο πρώιμη εποχή φιλοσοφικά μαθήματα. 1. Μ. Γεδεών, «Ελληνίδων εκπαίδευσις...», ό.π. , σ. 334-335. 2. Γ. Βαλέτας, ό.π., σ. 307, υποσ. 1. 3. Α. Αγγέλου, «η εκπαίδευση», ό.π., σ. 319. 4. Βλ., για παράδειγμα, Κ. Ξηραδάκη, ό.π., σ. 54, όπου αναφέρεται

ότι η Αικ. Γκίκα, μορφωμένη και γλωσσομαθής, δίδασκε ιταλικά και γερ-μανικά στη Ραλλού Σούτσου.

ται, επίσης, μισθός «της δασκάλισσας Ελένκως γρ. 5»1. Πρώτη γνωστή δασκάλα είναι η Ευανθία Καΐρη, μαθήτρια

του αδελφού της Θεόφιλου Καΐρη, που φαίνεται πώς δίδασκε στις Κυδωνιές πριν ακόμα από την επανάσταση2.

Γενικό συμπέρασμα από την πρώτη αυτή διερεύνηση του θέ-ματος είναι πώς η πορεία της γυναικείας εκπαίδευσης στην πε-ρίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρξε σταθερά ανοδική. τα γράμμα-τα, προνόμιο στην αρχή λίγων κοριτσιών, γίνονται σιγά σιγά α-νάγκη και επιδίωξη των πολλών. Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, βέβαια, δεν σημαίνουν με κανένα τρόπο ότι η παιδεία των λίγων αυτών γυναικών ήταν μέρος της κοινής παιδείας του γένους. Ι-σχύει κι εδώ η παρατήρηση του Κούμα ότι «οι ολίγοι ούτοι εκ περιστάσεων αγνώστων προκύψαντες επαρωμοίαζον αμυδρά και διψαλέα λυχνάρια αραιότατα κείμενα μεταξύ παχυτάτου σκότους»3.

Η προεργασία, βέβαια, που έγινε στα χρόνια αυτά, επηρέα-σε καθοριστικά και με ποικίλους τρόπους την εξέλιξη της γυναι-κείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος. το Ιδιαίτερο ενδιαφέρον

για την εκπαίδευση των κοριτσιών από τα χρόνια του Αγώνα ακόμα δείχνει καθαρά πώς το έδαφος είχε προετοιμαστεί κα-

τάλληλα από την εποχή της Τουρκοκρατίας. τα λόγια του Ρήγα Φεραίου « ό λ ο ι , χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμ-ματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και θηλυκά παιδία»4 αποτέλεσαν την καλύτερη υποθήκη.

1. Μ. Γεδεών, ό.π., σ. 334. 2. Βλ. σχετικά σ. 35 αυτής της εργασίας. 3. Κ. Κούμας, ό.π., σ. 554. 4. Λ. Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, τ. Β' , σ. 691, στη σειρά

Άπαντα των Νεοελλήνων Κλασσικών, Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΒΑΣΕΙΣ : 1830 - 1861

Η θέση της Ελληνίδας αρχίζει να βελτιώνεται αισθητά από τις αρχές του 19ου αιώνα. Είναι ενδεικτικό, για παράδειγμα, το

γεγονός ότι στον κατάλογο των συνδρομητών της Φιλομούσου Εταιρε ίας , που Ιδρύθηκε το 1813 στην Αθήνα και είχε ποικί-λους πνευματικούς σκοπούς, ανάμεσα στους οποίους και η μέρι-μνα για την εκπαίδευση, συμπεριλαμβάνονται και ονόματα γυ-ναικών1. στη Φιλόμουσο Εταιρε ία της Βιέννης επίσης, που Ιδρύ-θηκε ένα χρόνο αργότερα, το 1814, προσφέρει ουσιαστικές υπη-ρεσίες η Ρωξάνδρα Στουρτζα2 . Σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι Ε λ -ληνίδες και στην προετοιμασία του εθνικού ξεσηκωμού3, καθώς

και σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα4. Η Ελισάβετ Μαρτινέγκου περιγράφει με πολύ παραστατικό τρόπο τα αισθήματα που της

1. «Μαρία Λογοθετέσσα Αθηνών Μ.Δ. Αβραμιώτου, η εκ Πελοπον-νήσου- Μαριώρα I. Παλαμά" Ευτυχία Ρόκου, η εξ Αθηνών· Μαριάννα Μα-κρύ η Αττική· Αικατερίνη Μακρύ, η εξ Αθηνών Θηρεσία Μακρύ, η εξ

Αθηνών Μαρία η Κλεοπάτρα Ποντίκη, εκ Παλαιών Πατρών» (Δ. Καμ-πούρογλου, Μνημεία..., τ. Α' , σ. 218-219 και του ίδιου, Ιστορία..., τ . Δ ' , σ. 337-381, όπου αναπτύσσεται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Εται-ρείας και οι γενικότερες δραστηριότητές της).

2. Ελ. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η παιδεία 1803-1822. Α' η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958, σ. 13 και Γ. Λάϊος, «η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (1814-1820). Νέα έγγραφα», Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, τ. IB' , 1962, σ. 213.

3. Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία-Φαναριώτισσες, ό.π., σ. 7-25.

4. Σωτ. Αλιμπέρτη, Ai ηρωΐδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, Α-θήναι 1933. Ρ.

προξένησε η κήρυξη της επανάστασης1 και η Ευανθία Καΐρη α-πευθυνει στις φιλελληνίδες όλου του κόσμου δραματική έκκληση, όπου απεικονίζει τη φρίκη του πολέμου και περιγράφει τα δεινά

της αγωνιζόμενης Ελλάδας 2 . στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα κάνουν αίσθητή την πα-

ρουσία τους στον κόσμο των γραμμάτων η Ευανθία Καΐρη και η Ελισάβετ Μαρτινέγκου.

Η αυτοβιογραφία της Μαρτινέγκου δείχνει καθαρά πώς με-γάλωνε και πώς ζούσε μια κοπέλα στις αρχές του 19ου αιώνα. Συχνά αναφέρεται στην περιορισμένη ζωή της : «εκύτταξα τους τοίχους του σπιτιού οπού με εκρατούσαν κλεισμένη», γράφει με

απόγνωση3, και αλλού: «ήμουν πάντοτε κλεισμένη εις ένα σπίτι»4 . Αντιμέτωπη μ' αυτό το «βάρβαρον ήθος» που κρατάει τις γυναί-

κες «κλεισμένας και αγραμμάτους» η Μαρτινέγκου αντιδρά με το διάβασμα, με το γράψιμο, ακόμα και με τη φυγή από το πα-

τρικό σπίτι. Πρώτος δάσκαλος της ο παπάς της ενορίας τους,

1. «Εις τούτον τον καιρόν, δηλαδή τη 25 Μαρτίου 1821, την ημέραν του Ευαγγελισμού, έρχεται ο ποτέ διδάσκαλος μου, Θεοδόσιος Δημάδης και μας κάμνει γνωστόν με πολλήν του χαράν, πώς οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Οθωμανών... Εγώ εις τα λόγια του άκουσα το αίμα μου να ζεσταίνη, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ τα άρματα, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να τρέξω διά να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους, οπού δι' άλλο (καθώς εφαίνετο) δεν επολεμούσαν, παρά διά θρησκείαν και διά πατρίδα και διά εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν...»,

Ελισαβέτιου Μαρτινέγκου, Η Μ ή τ η ρ μου. Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελι-σάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αθήναι 1881, σ. 55-56.

2. Εφημ. ο φίλος του Νόμου, αρ. 139, 31 Ιουλίου 1825· βλ. Αικατ. Κουμαριανού (επιμ.), ο Τύπος στον Αγώνα, τ. Γ ' , «Ερμής», Αθήνα 1971, σ. 119-120. Φωτοτυπική επανέκδοση της επιστολής αυτής από την

Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήναι 1971, αρ. 12. 3. Ελισ. Μαρτινέγκου, ό.π., σ. 56. 4. ό.π., σ. 13. Λογοτεχνικά κείμενα που αναφέρονται στην εποχή αυτή

δίνουν με σαφήνεια τη θέση της γυναίκας: « Ε γ ώ εδωπά πάντα κλεισμένη, διά να ιδώ κομμάτι κόσμο, διά να ιδώ τους κήπους επλανήθηκα» προσπαθεί να δικαιολογηθεί μια άλλη νέα, βλ. Αντ. Μάτεσι, ο Βασιλικός (εισαγωγή

Άγγελου Τερζάκη), «Ερμής», Αθήνα 1973, σ. 39.

άρχισε τη διδασκαλία του με την Οκτώηχο. Χρειάστηκαν, γρά-φει, πολλές προσπάθειες για να πειστεί ο πατέρας της να συνε-χίσει τη μόρφωσή της «διότι είχε εκείνην την παλαιάν βάρβαρον γνώμην, η όποια θέλει να μή μανθάνουν αϊ γυναίκες πολλά γράμ-ματα»1 .

την ίδια περίπου εποχή στις Κυδωνιές η Ευανθία Καΐρη δι-δάσκεται από τον αδελφό της Θεόφιλο, Ελληνικά, ξένες γλώσσες,

ακόμα και ανώτερα μαθηματικά2. τις γνώσεις αυτές φροντίζει να τις μεταδώσει στις άλλες κοπέλες διδάσκοντας στο σχολείο των Κυδωνιών πριν από την επανάσταση, και στην Ερμούπολη της Σύρου αργότερα3. ο Αδ. Κοραής, που είχε τακτική αλλη-

λογραφία με την Καΐρη, την προτρέπει στη διδασκαλία : «φρόν-τιζε μάλιστα», της γράφει από το Παρίσι στις 28 Ιανουαρίου

του 1815, «αν θέλης να αυξήσης την εις τα καλά προκοπήν σου, να μεταδίδης τους καρπούς της εις τας συνηλικιώτιδάς σου παρ-

θένους»4. Η μόρφωση της Ευανθίας Καΐρη συγκίνησε τόσο τον Κοραή, που τελειώνει το γράμμα του με τις λέξεις : «...αποθνή-σκω πλέον ευχαριστημένος, αφού ίδω ότι η παιδεία επροχώρησε

και εις αυτάς του Γένους μας τας γυναίκας»5 . τα ξεχωριστά αυτά παραδείγματα μορφωμένων γυναικών

φανερώνουν ότι στις αρχές του 19ου αιώνα είχε αρχίσει πια η συμμετοχή της Ελληνίδας στην πνευματική κίνηση του τόπου,

1. Ελισ. Μαρτινέγκου, ό.π., σ. 12-13. 2. Λεπτομέρειες για τη ζωή και το έργο της Ευανθίας Καΐρη, καθώς

και σχετική βιβλιογραφία βλ. στο Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη (1799-1866), «Κέδρος», Αθήνα 1984.

3. Α. Μηλιαράκης, «Ευανθία Καΐρη», Εστία, αρ. 233, τ. Θ', 15 Ιου-νίου 1880, σ. 369· Σπ. Δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώ-να. Ευανθία Καΐρη», Ελληνική Επιθεώρησις, ετ. Γ ' , 1910, σ. 842-844 και Δημ. Μπαλάνος, «Ευανθία Καΐρη», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 1927, σ. 372.

4. Αδαμαντίου Κοραή χρυσά έπη , Αθήναι, έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, 1934, σ. 219.

5. ό.π., σ. 220.

ιδιαίτερα στις παροικίες του εξωτερικού, στα νησιά και στα με-γάλα εμπορικά κέντρα, όπως είδαμε, η θέση της γυναίκας είχε βελτιωθεί αισθητά.

Αμέσως μετά τον Αγώνα πολλοί Ελληνες από τις παροι-κίες του εξωτερικού και πρόσφυγες από όλα τα μέρη της Ελλάδας άρχισαν να συγκεντρώνονται στο ελεύθερο κράτος. Η Αίγινα,

αμέσως μετά την εγκατάσταση του Καποδίστρια, έγινε το πνευ-ματικό κέντρο της χώρας1 . Στο Ναύπλιο επίσης «προυχώρει ουχ ήττον αυξάνουσα η εν Ναυπλίω κοινωνία, διότι, χάρις εις την

ειρήνην και την προϊούσαν ευνομίαν πολλαί οικογένειαι και εκ των διεσπαρμένων εις τα διάφορα μέρη της Ελλάδος και εκ των εν τη αλλοδαπή, ήρχοντο και εξέτεινον την κοινήν ευημερίαν»2.

Η Ερμούπολη, που άρχισε να συγκροτείται μετά το 1821 από ελ-ληνικές οικογένειες της Χίου, της Σμύρνης, των Κυδωνιών και άλλων πόλεων, στα 1828 έχει κιόλας πληθυσμό 16.000 κατοίκους

και γίνεται πολύ γρήγορα το μεγαλύτερο βιομηχανικό, ναυ-τιλιακό και τραπεζικό κέντρο3. Η Ερμούπολη, η Αίγινα, το Ναύπλιο και το Άργος είναι τα κέντρα όπου ιδρύθηκαν τα πρώ-τα σχολεία θηλέων.

την 1η Δεκεμβρίου 1834 αποφασίστηκε να είναι πρωτεύουσα της χώρας η Αθήνα, όπου και μεταφέρθηκε η κυβέρνηση. «Κα-

τόπιν δε της Κυβερνήσεως συνέρρευσε τάχιστα και πάσα η κοι-νωνία εις Αθήνας, ερημωθέντος σχεδόν του Ναυπλίου» σημειώ-νει ο Ραγκαβής4 . Η Αθήνα, σύμφωνα με τον περιηγητή J . F u l -

1. Βλ. σχετικά Ε. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία (1827-1832). Β' τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972, σ. 9.

τη σύνθεση της κοινωνίας περιγράφει με ζωντανό τρόπο ο Ν. Δραγούμης στα βιβλίο Ιστορικοί αναμνήσεις (επιμ. Α. Αγγέλου), «Ερμής», Αθήνα

1973, τ. Α ' , σ. 133-134. 2. Αλ. Ρ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, ό.π., τ. Α' , σ. 263. 3. Τιμ. Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874, σ. 65

και 496-500. Βλ. σχετικά και Α. Δρακάκης, «ο λιμήν της Σύρου προ του οικισμού της Ερμουπόλεως», Κυκλαδικά, I, 1956, σ. 23-28.

4. Αλ. Ρ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', Αθήναι 1895, σ. 8.

Ful1er, είχε στα 1820 10.000 - 12.000 κατοικους1 , αλλά πολύ γρή-γορα ο πληθυσμός της αυξάνεται με εντυπωσιακό ρυθμό2. η

ελεύθερη Ε λ λ ά δ α αρχίζει να προσελκύει την Ομογένεια του πλού-του και των γραμμάτων και έτσι η Αθήνα αποτέλεσε τον πόλο έλξης για τους Ελληνες που έφταναν εδώ από όλα τα μέρη της χώρας, καθώς και από διάφορες περιοχές έξω από αυτήν. Βα-θμιαία άρχισε να διαμορφώνεται μια νέα κοινωνία όπου συναντή-θηκαν διαφορετικής προέλευσης και πολιτισμικής στάθμης στοι-χεία. Η βασιλική αυλή, οι εκπρόσωποι των ξένων δυνάμεων, οι εύποροι και καλλιεργημένοι ετερόχθονες Ελληνες έθεταν τις βά-σεις για καινούρια κοινωνικά πρότυπα και επηρέαζαν καθορι-στικά τον τρόπο ζωής των ντόπιων Ομάδων που έρχονταν στην πρωτεύουσα για πρόσκαιρη η οριστική εγκατάσταση. ο γνωστός λόγιος της εποχής Γ . Γ . Παπαδόπουλος περιγράφει πολύ παρα-στατικά την κατάσταση που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα αμέ-σως μετά την απελευθέρωση: «...ελευθερωθείσα δε η ενταύθα Ε λ λ ά ς διά του ηρωϊσμού και των θυσιών αυτής και των λογά-δων και λαών του όλου Ελληνικού έθνους, ότε υπεδέχθη τους ελθόντας ώς εν κοινή εστία έλαμψεν αμέσως δι' επεισάκτου πολι-

τισμού και ικανότητος ασυμμέτρων προς την κοινήν κατάστασιν της χώρας, εν τω μέσω δε των εκ της ελευθερώσεως παραχθεισών

νέων σχέσεων πλήθος νέων Ιδεών εισέρρευσε και νέαι ροπαί πα-ρήχθησαν, και ταύτα εν βραχυτάτω χρόνω, καθ' ον δεν ήδύναντο·

να ωριμάσωσιν»3 .

1. Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 2 , σ. 592 και Β. Κρεμμυδάς, Εισαγωγή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Κοινωνίας (1700-1821), « Ε ξ ά ν τ α ς » , Α θ ή -

να 1976, σ. 76, όπου δίνεται η εξέλιξη του πληθυσμού της Αθήνας ώς την επανάσταση του 1821.

2. ο ρυθμός ανάπτυξης του πληθυσμού της Αθήνας το 19ο αιώνα και οι αιτίες του φαινομένου αυτού αναλύονται από τον Κ. Τσουκαλά στο

Εξάρτηση και αναπαραγωγή. ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μη-χανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), «Θεμέλιο», Αθήνα 1977, σ. 167-180.

3. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, Αθήναι. 1866, σ. 23. η ομιλία αυτή είναι δημοσιευμένη και στο π. Πανδώρα, τ . ΙΖ ' , 1866-67, τχ . 388-389.

Η ελληνική κοινωνία, επομένως, στη φάση αυτή δέχεται την επίδραση από δυτικές μορφές ζωής που δεν μπορούσε εύκολα να

τις αφομοιώσει. το ελεύθερο κράτος αποτελεί ένα χώρο ασύγ-κριτα χαμηλότερης πολιτισμικής στάθμης από εκείνη που πα-ρουσιάζουν την ίδια εποχή τα Ε π τ ά ν η σ α —όπου έχουμε την Ιό-νιο Ακαδημία και μια ανώτερη πνευματική ζωή— και η Κων-σταντινούπολη με την κοσμοπολίτικη κοινωνία της. στην ανώτερη

βαθμίδα της νέας κοινωνίας που δημιουργείται «οι μεγά-λοι πάροικοι... είναι η Ισχυρότερη οικονομική δύναμη μέσα στην

Αθηναϊκή κοινωνία του 19ου αιώνα, και στον πολιτικό κόσμο θα καταλάβουν καίριες θέσεις»1.

Παράλληλα, η πνευματική ζωή του τόπου κυριαρχείται από τους φαναριώτες λόγιους που αποτελούν την πιο καλλιεργημένη

Ομάδα και έτσι επικρατούν εύκολα στο χώρο των Ιδεών. ο Κ.Θ. Δημαράς ονομάζει τους Φαναριώτες «το πιο λόγιο στοιχείο μέσα

στην κοινωνία του νέου κράτους»2. ο πλούτος, που έφεραν μαζί τους στην Ελλάδα , και η πνευματική τους καλλιέργεια τους έδω-σαν θέση υπεροχής στο νέο ελληνικό κράτος. σε μια τέτοια συγ-κρότηση οι Φαναριώτισσες παίζουν, όπως είναι φυσικό, μετά

την απελευθέρωση, σημαντικό ρόλο στην πνευματική και τη φι-λανθρωπική κίνηση της Αθήνας και ειδικότερα επηρεάζουν τη γυναικεία εκπαίδευση. Μερικά μόνον ονόματα —εντελώς αντι-προσωπευτικά— δείχνουν καθαρά ότι στις φιλανθρωπικές και πνευματικές δραστηριότητες των γυναικών της Αθήνας τα πρώ-τα χρόνια μετά την απελευθέρωση τον πρώτο ρόλο έχουν γνωστές Φαναριώτισσες. Η Μ. Υψηλάντη —κόρη της Ραλλούς Μουρούζη

και γυναίκα του Γεωργίου Υψηλάντη— Ιδρύει την πρώτη «Φι-λανθρωπική Ε τ α ι ρ ί α Κυριών» και το «Αμαλίειο» ορφανοτρο-φείο. το έργο της συνεχίζουν η αδερφή της Ζωή Σούτζου και η Σουλτανίτσα Κωστή-Νερουλού3, κόρη του Ιακωβάκη Ρίζου Νε-

1. Κ. Μοσκώφ, η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα, 1830-1909, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 95.

2. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 271. 3. Α. Παπαδόπουλος, το Αμαλίειον Ορφανοτροφείον κορασίων επί

Νερουλού. Δηλαδή από το 1855 ώς το 1885, πρόεδροι του Διοικη-τικού Συμβουλίου στο «Αμαλίειο» είναι Φαναριώτισσες. στην πνευματική ζωή της Αθήνας πρωτοστατούν τα πρώτα χρόνια,

αμέσως μετά το 1830, η Ραλλού Καρατζά και η αδελφή της Ρ ω -ξάνη Σούτζου που μετατρέπουν τα σπίτια τους σε φιλολογικά σαλόνια1. Η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου-Δοσίου επιβάλλεται με τη μόρφωση και τη γλωσσομάθειά της, μεταφράζει από τα

αγγλικά το ποίημα «ο Γκιαούρ» του Λόρδου Βύρωνα2, και η Σεβαστή Αργυροπούλου-Μάνου διευθύνει, όπως θα δούμε, από το 1842 ώς το 1858 το Αρσάκειο, ένα ίδρυμα με μεγάλο κύρος και πανελλήνια ακτινοβολία.

Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, με αρκετή σιγουριά, ότι στην αθηναϊκή κοινωνία αμέσως μετά την απελευθέρωση κυριαρχεί

ένα δυνατό, συγκροτημένο σώμα, οι Φαναριώτες, και στις απαι-τήσεις τους τείνει να προσαρμοστεί η γυναικεία ειδικά εκπαί-δευση που το κράτος την αφήνει στην Ιδιωτική πρωτοβουλία. Πα-ράλληλα, οι δυτικές επιδράσεις στον τομέα αυτόν είναι, από τις πρώτες βάσεις ακόμα, καθοριστικές. Η γυναικεία εκπαίδευση

οργανώνεται, όπως θα δούμε, με δυτικά πρότυπα, αφού τα τρία πρώτα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών Ιδρύονται από ξένους. Ά κ ό μ α και η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία για πολλά χρόνια ανα-ζητεί δασκάλες και διευθύντριες από τη Δύση. «...επί πάσι δε επε-κράτησεν», γράφει ο Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «ακάθεκτός τις ξενοζη-λία και λήθη των στοιχείων και παραδόσεων της εθνικής αγωγής»3.

τη εκατονταετηρίδι του (1855-1954), Αθήναι 1954, σ. 46. Λεπτομέρειες βλ. παρακάτω σ. 302-303 αυτής της εργασίας.

1. Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία..., ό.π., σ. 87 και 115. 2. ό.π., σ. 136-138. 3. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος..., ό.π., σ. 23.

Τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία για μαθήτριες στα χρόνια του Αγώνα και την εποχή του Καποδίστρια

στα χρόν ια του Α γ ώ ν α η εκπαίδευση των κορ ι τσ ιών αποτέ-λεσε β α σ ι κ ή φροντ ίδα του έθνους 1 , γ ε γ ο ν ό ς που π ι σ τ ο π ο ι ε ί ότ ι ε ί χ α ν φτάσε ι σ τ η χ ώ ρ α μ α ς οι βασ ικές αρχές των π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ώ ν

εκπα ιδευτ ικών της Ε υ ρ ώ π η ς . Η Π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ ή Γερουσ ία , στη δ ιακήρυξη τ η ς 2 7 η ς Απρ ιλ ίου 1 8 2 2 , παροτρύνε ι τους γ ο ν ε ί ς να φροντίσουν για την εκπαίδευση των π α ι δ ι ώ ν τους , αγοριών και κορ ι τσ ιών 2 . τη δ ιακήρυξη αυτή κάνε ι π ρ ά ξ η τ ρ ί α χρόν ια αργό-τ ε ρ α , στα 1 8 2 5 , η Φιλόμουσος Ε τ α ι ρ ε ί α 3 που Ιδρύει στην Αθήνα

1. Αμέσως μετά την έναρξη της ελληνικής Επανάστασης, τη σκέψη των πρωτεργατών της απασχόλησε σοβαρά το πρόβλημα της εκπαίδευσης,

παρόλο που οι σκληρές συνθήκες της ζωής και ο αγώνας για επιβίωση δεν άφηναν πολλά περιθώρια στον αγωνιζόμενο λαό να φροντίσει και για τη λειτουργία σχολείων. Βλ. σχετικά Ν. Δραγούμης, Δικαιοσύνη, Παιδεία, Εκ-κλησία εν Ελλάδι, 1821-1831, Αθήναι 1873, σ. 14-25" Απ. Δασκαλάκης, Κείμενα. Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως. Σειρά τρίτη.

τα περί Παιδείας, Αθήναι 1968, τ. Γ ' - Αλ. Δημαράς, «τα εκπαιδευτικά κατά τον Αγώνα», Νέα Εστία, Αφιέρωμα στο Εικοσιένα (Χριστούγεννα 1970), τχ . 1043, σ. 51-59 και ΑΙ. Dimaras , Foreign and particularly English Influences on Educational Policies in Greece during the War of Independence and their development under Capodis trias, 1821-1831, Ph . D. Thesis, London Universi ty, 1973.

2. «Μη αμελήσητε την παιδείαν των αγαπητών Σας τέκνων αρρένων τε και θηλέων, μη αγωνίζησθε διά να τους αφήσητε κληρονομίαν χρημάτων, αλλά δαπανήσατε μετά χαράς τα ευαπόβλητα χρήματα διά να τους προμη-θεύσητε τον αληθή και άσυλον θησαυρόν της παιδείας, και να τα αποκατα-στήσητε άξια τέκνα της Ελλάδος, και ωφέλιμα εις τον εαυτόν των και τους ομοίους των», Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. ΙΓ ' , αρ. 560, 18 Μαίου 1865, σ. 663 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 32.

3. για τη Φιλόμουσο Εταιρεία, που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813, βλ. σ. 33 αυτής της εργασίας. η Εταιρεία αυτή άρχισε να λειτουργεί πάλι το 1824, οπότε και ίδρυσε σχολείο για τα αγόρια (Εφημερίς Αθηνών, αρ. 1, 20 Αυγούστου 1824 και αρ. 21, 12 Νοεμβρίου 1824). Βλ. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.) ό.π., τ. Α ' , σ. 68 και σ. 98-99. για την επανασύσταση της Εται-ρείας βλ. και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 60, 96-100 και τ. Γ ' , σ. 2071.

να το πρώτο σχολείο για κορίτσια1. Η ίδρυση του σχολείου αυ-τού αποτελεί γεγονός αξιοσημείωτο, γιατί έχουμε τόσο νωρίς ένα

παράδειγμα ξεχωριστής φροντίδας για τη μόρφωση των κορι-τσιών.

Σχετικά με την ονομασία του σχολείου παρατηρούμε ότι 0 Δ. Σουρμελής χρησιμοποιεί τον όρο «Παρθενών», που τη χρήση του συναντήσαμε και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας2. Ειδικά όμως για το σχολείο αυτό υπάρχει η άποψη ότι ονομάστηκε «Παρ-θενών» από το γεγονός ότι λειτουργούσε στα ερείπια του Παρθε-νώνα: «Ίδρυσαν παρθεναγωγείον εν τω ναώ της Ακροπόλεως Παρθενώνι εντεύθεν "Παρθενών" όνομαζόμενον»3, γράφει ο Τρ.

Ευαγγελίδης. ο δάσκαλος του σχολείου Ν. Νικητόπλος σε γράμμα του προς τον έκδοτη της Εφημερίδος Αθηνών Γ. Ψύλλα, κα-θώς και στο τέλος της αναφοράς του για τη λειτουργία του σχο-λείου αυτού σημειώνει, μετά την ένδειξη της ημερομηνίας, «Σχο-λείον του Παρθενώνος»4, γεγονός που φανερώνει ότι το μέρος που λειτουργούσε το σχολείο αυτό επηρέασε καθοριστικά και την

ονομασία του. το Σχολείο του Παρθενώνα έχει ξεχωριστή σημασία για την

ιστορία της γυναικείας εκπαίδευσης στην Ελλάδα , όχι μόνο γ ιατ ί

1. οι συνθήκες κάτω από τις όποιες λειτούργησε τα σχολείο της Φιλο-μούσου Εταιρείας δίνονται παραστατικά με την περιγραφή του Δ. Καμ-πούρογλου: «Εντός λοιπόν των ερειπίων του Παρθενώνος καπνιζόντων

ακόμη από το πυρ των μαχών, των ερυθρών εκ του χυθεντος τιμίου αίμα-τος των προμάχων της ιεράς πόλεως, προσήρχοντο καθ' εκάστην ανερχό-μεναι δειλά-δειλά τον σεπτόν της Ακροπόλεως βράχον αι αγναί και γλυκείαι

των Αθηνών παρθένοι, όπως διδαχθώσι την ανάγνωσιν, την γραφήν και πάντα της πρώτης εκπαιδεύσεως τα στοιχεία», Δ. Γρ. Κ[αμπούρογλου], «το Παρθεναγωγείον του 1824 εν Αθήναις», Εβδομάς, έτ. Δ ' , 17 Αυγούστου 1887 και J . Gennadius, A Sketch of the History of Education in Greece,

Εδιμβούργο 1925, σ. 21. 2. Διον. Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853, σ. 87. 3. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 245. 4. Εφημερίς Αθηνών, αρ. 15, 13 Ιανουαρίου 1826' βλ. Αικ. Κουμαρια-

νού (επιμ.), ό.π., τ. Α' , σ. 269.

είναι το πρώτο οργανωμένο σχολείο μετά την επανάσταση, αλλά και για τον τρόπο που το οργάνωσε ο Νικητόπλος. Είδαμε ότι ώς τις αρχές του 19ου αιώνα η εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την Εκκλησία . το μοναστήρι και ο νάρ-θηκας κάποιας εκκλησίας ο τόπος που λειτουργούσε το σχολείο, και οι μοναχές με τους Ιερείς οι πρώτοι δάσκαλοι. Τώρα το σχο-λείο ιδρύεται από μια Ετα ιρε ία Φιλομούσων, που έκτος από την παιδεία είχε και γενικότερους εκπολιτιστικούς σκοπούς, και λει-τουργεί στον Παρθενώνα. Δάσκαλος ο Ν. Νικητόπλος, Ιεροδιά-κονος από τη Δημητσάνα, που συμπλήρωσε την παιδαγωγική του μόρφωση στην Οδησσό, το Ιάσιο και το Παρίσι απ' όπου επέ-στρεψε το 18221. Ξεχωριστή σημασία για το θέμα που μάς ενδια-φέρει εδώ έχει το γεγονός ότι ο Νικητόπλος μιλάει με ενθουσια-σμό για τη γυναικεία εκπαίδευση, αισθάνεται περήφανος που εί-ναι «πρωταίτιος εις την Ελλάδα τοιούτου αλληλοδιδακτικού σχο-λείου των κορασίων»2 και εύχεται να αυξηθούν τα σχολεία αυτά για το καλό της χώρας. Πιστεύει ότι η μόρφωση βοηθάει τις μη-τέρες να αναθρέψουν καλά τα παιδιά τους και να ανταποκρίνον-ται με σωστό τρόπο στις υποχρεώσεις που έχουν απέναντι στην πατρίδα.

η δουλειά του Νικητόπλου στο Παρθεναγωγείο των Αθη-νών, που μάς έγινε γνωστή από τα Πρακτικά που υπέβαλε ο ίδιος τον Ιανουάριο του 1826 στους εφόρους της Φιλομούσου Ε τ α ι -ρείας3, φανερώνει πώς ήταν φωτισμένος και φιλελεύθερος παιδα-γωγός που δεν θεωρούσε έργο του μόνο την απλή μετάδοση γνώ-σεων, αλλά και τη γενικότερη αγωγή των μαθητών και μαθητριών του. τα μέτρα που εφάρμοσε ο Νικητόπλος για τη λειτουργία

1. Βλ. λεπτομέρειες, Αλ. Δημαράς, «Νεόφυτος Νικητόπλος (1795-1846). για ενα αλλοιώτικο Ελληνικό σχολείο», ο Ερανιστής, τ. ΙΑ' , 1974, σ. 323-332.

2. Εφημερίς Αθηνών, αρ. 15, 13 Νοεμβρίου 1826" βλ. Αικ. Κουμα-ριανού (επιμ.), ό.π., τ. Α ' , σ. 269.

3. Διον. Σουρμελής, ό.π., σ. 132-137 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 105-108.

του σχολείου είχαν απώτερο σκοπό «να οργανίσουν καλούς Πο-λίτας» και γ ι ' αυτό οι μαθήτριες συμμετείχαν ενεργά στη διοί-κηση του σχολείου: «ένα Σχολείον τοιούτον», τονίζει στην ανα-φορά του, «παρασταίνει συνεπτυγμένως έθνος ολόκληρον διά τού-το πρέπει να είναι ωργανισμένον οπωσούν κατά πολιτικόν σύστη-μα ενός έθνους, όπου 0 μαθητής να συνηθίζη μικρόθεν να διοική

και να διοικήται κατά τους νόμους»1. τα μέτρα αυτά, που σε πολ-λά σημεία θυμίζουν αρχές συγχρόνων προοδευτικών σχολείων, είναι τόσο πρωτοποριακά για την εποχή τους, που ακόμα και μεταγενέστερος Ιστορικός, ο Τρ. Ευαγγελίδης, σχημάτισε την εντύπωση ότι οι «Διοικηταί» που αναφέρονται στην έκθεση του Νικητόπλου ήταν μέλη του διδακτικού προσωπικού του σχολείου2.

το Παρθεναγωγείο των Αθηνών λειτούργησε μόνο ένα χρό-νο, γ ιατί το 1826 η πολιορκία και στη συνέχεια η κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους διέκοψε τη λειτουργία του.

Η Ε . Κούκκου διατυπώνει την άποψη ότι από το 1826 άρ-χισε να λειτουργεί σχολείο θηλέων και στο Ναύπλιο, που ίδρυσε

η Φιλανθρωπική Ετα ιρε ία και στη συνέχεια ανέλαβε τη συντή-ρηση του η κυβέρνηση του Καποδίστρια3. Σύμφωνα με τα έγγρα-φα της εποχής όμως, η Φιλανθρωπική Εταιρε ία , που Ιδρύθηκε

το 1824 στο Ναύπλιο, συντηρούσε σχολείο αρρένων με πρώτο δάσκαλο τον Γ . Κύπριο και από το 1827 τον Ν. Νικητόπλο4. Μετά το 1828 το σχολείο αυτό το συντηρούσε πράγματι η κυβέρ-νηση5. στο Ναύπλιο το πρώτο σχολείο θηλέων Ιδρύεται το 1828

και είναι η «Γυναικεία Σχολή» της Ελένης Δανέζη, που την ίδρυση και εξέλιξή της θα δούμε παρακάτω. Αναφέρει επίσης η

Ε. Κούκκου ότι στο Σχολείο θηλέων του Ναυπλίου δίδασκε η χήρα του Γ. Κλεόβουλου, ενώ οι πληροφορίες της εποχής δείχνουν

1. Διον. Σουρμελής, ό.π., σ. 133. 2. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α' , σ. 245. 3. Ε. Κούκκου, «η παιδεία από το 1828 ώς το 1831», Ιστορία του

Ελληνικού Έθνους, τ. IB' , 1975, σ. 592. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1263-1265. 5. ό.π., τ. Α ' , σ. 514.

πώς η οικογένεια του Γ. Κλεόβουλου βρίσκεται ώς το θάνατό του, το 1828, στη Σύρο1 και ότι η κυρία «Κλεοβουλίνα» διδάσκει από το 1830 ώς το 1833 στην Αίγινα, στο Σχολείο θηλέων που ίδρυσε εκεί η Δούκισσα της Πλακεντίας2.

τα στοιχεία αυτά νομίζω πώς μάς δίνουν το δικαίωμα να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το Σχολείο του Παρθενώνα είναι το μόνο σχολείο θηλέων που λειτουργεί στα χρόνια του

Αγώνα. Παράλληλα, βέβαια, η παράδοση της δασκάλας που συγ-κεντρώνει γύρω της έναν ορισμένο αριθμό μαθητριών συνεχίζε-ται. Η Ευανθία Καΐρη ζει στην Ερμούπολη ώς το 1828 «διδά-σκουσα και παιδεύουσα κόρας Ελληνίδας»3 , και η Ελένη Δανέζη, γνωστή από το κατοπινό διδακτικό της έργο στο Ναύπλιο, δι-δάσκει, γύρω στα 1826, στα Κύθηρα4.

στα χρόνια του Αγώνα, επομένως, η αρχή της Πελοποννη-σιακής Γερουσίας ότι η εκπαίδευση αποτελεί δικαίωμα «αρρένων τε και θηλέων» βρίσκει την εφαρμογή της στην Ερμούπολη και τα Κύθηρα με την προσφορά της Καΐρη και της Δανέζη και στην

Αθήνα με το «Σχολείο του Παρθενώνος».

Μετά τον Αγώνα, η νεαρή πολιτεία αντιμετώπιζε, όπως εί-ναι φυσικό, δύσκολα προβλήματα που χρειάζονταν άμεση επίλυ-ση. για να υλοποιηθούν οι προσδοκίες του έθνους σχετικά με την

εκπαίδευση χρειάζονταν χρήματα, διοικητική οργάνωση και ειρη-νικές συνθήκες, που έλειπαν κυρίως τα πρώτα χρόνια. Η κυβέρ-νηση του Καποδίστρια φρόντισε κυρίως για τη Στοιχειώδη Εκ-παίδευση5. με το διάταγμα της 12ης Ιουλίου 1830 καθιερώθη-κε, όπως είναι γνωστό, επίσημη μέθοδος διδασκαλίας για όλα τα

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 2079. 2. Βλ. σ. 51-52 αυτής της εργασίας. 3. Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη..., ό.π., σ. 72. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1577. 5. Λεπτομέρειες για το εκπαιδευτικό έργο του Καποδίστρια βλ. Ε.

Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία 1827-1832. Β' τα εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972 και Ε. Μπελιά, η εκπαίδευσις εις

σ χ ο λ ε ί α του κράτους η αλληλοδ ιδακτ ική μέθοδος 1 που ε ί χ ε αν α -γ ν ω ρ ι σ τ ε ί για π ρ ώ τ η φορά από τη Β ' Εθν ική Συνέλευση του Ά σ τ ρ ο υ ς ( 1 3 Απρ ιλ ίου 1 8 2 3 ) 2 .

Η κ α τ ά σ τ α σ η των σχολε ίων την εποχή του Κ α π ο δ ί σ τ ρ ι α δ ι α γ ρ ά φ ε τ α ι από τις εκθέσεις και τους π ί ν α κ ε ς του Ν . Χ ρ υ σ ό γ ε -λου , Γ ρ α μ μ α τ έ α «επί των Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν και της Δ η μ ο σ ί ο υ Π α ι δ ε ύ σ ε ω ς » , με ημερομην ί ε ς 2 6 Φεβρουαρ ίου 1 8 3 0 και 2 5 Ια-νουαρ ίου 1 8 3 1 3 .

οι συνοπτ ικο ί αυτοί σ τ α τ ι σ τ ι κ ο ί π ί ν α κ ε ς του Ν . Χ ρ υ σ ό γ ε λ ο υ δίνουν μόνο αρ ιθμούς σχολε ίων και μ α θ η τ ώ ν , χ ω ρ ί ς να κάνουν

την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την Καποδιστριακήν περίοδον (1828-1832), Αθήναι 1970.

1. με τη μέθοδο αυτή ένας δάσκαλος δίδασκε εκατοντάδες παιδιά με τη βοήθεια των πιο προχωρημένων, των «πρωτόσχολων», μαθητών του. η αλληλοδιδακτική μέθοδος έγινε γνωστή στην Ελλάδα τη δεύτερη δεκα-

ετία του 19ου αιώνα από τον επτανήσιο Αθ. Πολίτη και τον φιλιππουπο-λίτη Γεώργιο Κλεόβουλο ( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Β', σ. 1123-1124 και

Ε. Κούκκου, ό.π., σ. 43). Επίσημο εγχειρίδιο της αλληλοδιδακτικής ανα-γνωρίζεται ο «οδη γός» του γάλλου καθηγητή Sarazin που μεταφράζεται

από τον Ι .Π. Κοκκώνη, στενό συνεργάτη του Καποδίστρια. για το γενι-κότερο έργο και την προσφορά του Κοκκώνη βλ. Μ. Αμαριώτου, Ι .Π. Κοκκώνης, ο πρώτος μας παιδαγωγός, Αθήνα 1937. για την αλληλοδιδα-κτική μέθοδο βλ. Β. Παπαγεωργίου, «η αλληλοδιδακτική μέθοδος και η εισαγωγή της στην Ελλάδα», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Α ' , 1932, σ. 286-291· Χρ. Λέφας, Ιστορία της εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1942, σ. 128-155" Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας σχολείου (μέρος Α', 1834-1895), Αθήναι 1950, σ. 33-36" Ε. Μπελιά, ό.π., σ. 92-98

και Ε. Κούκου ό.π., τ. Β' σ. 34-51. για την εφαρμογή της «αλληλοδιδα-σκαλίας» στα σχολεία της χώρας κατά το 19ο αιώνα βλ. Γ. Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική Παίδευσις από της αλώσεως της Κωνσταντινου-πόλεως μέχρι σήμερον», π. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλο-λογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 98-116' Γ. Σακκάς, Γεώργιος Κλεό-βουλος «ο Φιλιππουπολίτης». ο πρώτος Ελλην επιστήμων και αγνοημένος παιδαγωγός, Αθήνα 1950.

2. Α. Μάμουκας, τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, τ. Β', Πει-ραιεύς 1839, σ. 145 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 37.

3. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Β' , σ. 822-823 και τ. Γ ' , σ. 1647-1651.

καμιά αναφορά σε σχολεία η αριθμούς μαθητριών, γεγονός που έχει οδηγήσει σε συμπεράσματα που αδικούν τη γυναικεία εκπαί-δευση. Έ τ σ ι , σε εργασίες που αναφέρονται στην Ιστορία της ελ-ληνικής εκπαίδευσης, αριθμοί σχολείων θηλέων και μαθητριών δίνονται μετά το 18551.

Είδαμε παραπάνω ότι η θέση της κοινωνίας απέναντι στην εκπαίδευση των κοριτσιών είναι την εποχή αυτή αρκετά επιφυ-

λακτική, άποψη που επιβεβαιώνεται και από τη μαρτυρία του Ν . Δραγούμη ότι «οι τοσούτον μεριμνώντες υπέρ της εκπαιδεύσεως

των αρρένων απέκρουον την των θηλέων, φοβούμενοι μή μαθόντα γράμματα μεταχειρισθώσιν αυτά αντί οργάνων άτοπου ανταπο-κρίσεως»2. τα δεδομένα αυτά —γενικά στατιστικά στοιχεία, δη-λαδή, και απόψεις για την επιφυλακτική θέση της κοινωνίας απέ-ναντι στην εκπαίδευση των κοριτσιών— νομίζουμε πώς είναι οι ση-μαντικότερες αίτιες για την ασάφεια που επικρατεί σχετικά με

την πραγματική κατάσταση της γυναικείας εκπαίδευσης στα πρώ-τα χρόνια μετά την απελευθέρωση. την ασάφεια αυτή ξεκαθαρί-ζουν οι αναλυτικές εκθέσεις των έκτακτων επιτρόπων, των προ-σωρινών διοικητών και των επιθεωρητών που δείχνουν ότι στον

αριθμό των σχολείων, που αναφέρονται στους πίνακες του Χρυ-σόγελου, συμπεριλαμβάνονται και μερικά σχολεία θηλέων και

ότι στον συνολικό αριθμό των μαθητών υπάρχει και ένα ποσοστό μαθητριών. στα κείμενα των εκθέσεων υπάρχουν, για πολλά σχο-λεία, ονομαστικοί κατάλογοι των μαθητών. μια προσεκτική με-λέτη των καταλόγων αποκαλύπτει ότι σε ορισμένα σχολεία φοι-τούσαν από το 1828 ακόμα, μαζί με τους μαθητές και μερικές μαθήτριες. Έ τ σ ι , στηριγμένοι στις πολύτιμες πληροφορίες που μάς δίνουν οι εκθέσεις αυτές, μπορούμε να πούμε ότι από τα χρό-νια του Καποδίστρια ακόμα αρχίζει να αναπτύσσεται η γυναικεία

1. G.Wilcox, Education in Modern Greece, Ph . D. Thesis, Columbia Universi ty , 1933, σ. 9 και 10 και El. Ducas, ό.π., πίν. 1, σ. 32. Βλ. σχε-τικά και σ. 131 αυτής της εργασίας.

2. Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, τ. Α' , σ. 167.

εκπαίδευση στη χώρα μας, αφού από τότε συναντούμε στα σχο-λεία των αγοριών και τις πρώτες μαθήτριες, ενώ παράλληλα λει-τουργούν ξεχωριστά σχολεία κοριτσιών, σε ορισμένες πόλεις. Δυ-στυχώς δεν σώζονται όλες οι αναλυτικές εκθέσεις, ούτε υπάρχουν

ονομαστικοί κατάλογοι των μαθητών όλων των σχολείων, αλλά και όσα στοιχεία υπάρχουν είναι, όπως φαίνεται από τον Πίνα-

κα 1 της επόμενης σελίδας, αποκαλυπτικά. ο Πίνακας 1 δεν μάς δίνει τη συνολική εικόνα των σχολείων

όπως ήταν διαμορφωμένη το 1829, αλλά περιλαμβάνει στοιχεία για ένα μέρος μόνον από τα σχολεία της ηπειρωτικής και νησιω-

τικής Ελλάδας , από τα οποία σώθηκαν οι αναλυτικοί κατάλογοι των μαθητών η πληροφορίες για τον αριθμό μαθητών και μαθη-

τριών1. Δείχνει όμως καθαρά ότι από τόσο νωρίς ένας σημαντι-κός, για την εποχή αυτή, αριθμός μαθητριών φοιτά στα αλληλο-διδακτικά σχολεία των αγοριών. στη Μύκονο οι μαθήτριες είναι 61 και οι μαθητές 107 και στο σχολείο της Τήνου φοιτούν 117 μαθητές και 59 μαθήτριες. Πρέπει να επισημανθεί, βέβαια, ότι

επειδή τα στοιχεία αυτά δεν είναι ολοκληρωμένα, είναι δύσκολο να καταλήξουμε σε γενικά και οριστικά συμπεράσματα. Νομίζω

όμως, πώς μπορούμε να πούμε με σχετική βεβαιότητα, ότι από τα στοιχεία αυτά γίνεται φανερό πώς τα ποσοστά των μαθητριών είναι μεγαλύτερα στα νησιά παρά στην ηπειρωτική Ελλάδα . σε σύνολο 641 μαθητών στην ηπειρωτική Ελλάδα οι μαθήτριες είναι 74 (11,6%), ενώ στα νησιά φοιτούν 288 μαθήτριες μαζί με 1281 μαθητές (22,5%). τα στοιχεία που δίνει ο Πίνακας 1 μπορούμε

να τα θεωρήσουμε αντιπροσωπευτικά αν λάβουμε υπόψη ότι περι-λαμβάνουν τα σημαντικότερα κέντρα της εποχής αυτής, γιατί , όπως αποδεικνύεται και από τους καταλόγους, στα σχολεία επαρ-χιών, κυρίως της ηπειρωτικής Ελλάδας , απουσιάζουν εντελώς

οι μαθήτριες αν και μερικά απ' αυτά έχουν αρκετά μεγάλο αριθμό μαθητών: στο Λειβάρτζι των Καλαβρύτων, για παράδειγμα, το

1. στη Σκόπελο, από το 1828 ακόμα, φοιτούν μαζί με τους μαθητές και ορισμένες μαθήτριες (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 177).

αλληλοδιδακτικό σχολείο έχει 62 μαθητές και καμιά μαθήτρια, η Γουμένιτζα της ίδιας επαρχίας έχει 45 μαθητές και καμιά μα-

θήτρια1. Υποθέτουμε, επομένως, με αρκετή σιγουριά ότι στον Πίνακα 1 δίνονται τα περισσότερα σχολεία όπου παρατηρείται συνεκπαίδευση μαθητών και μαθητριών.

Ιδιαίτερη σημασία για τη μελέτη αυτή έχει το γεγονός ότι τόσο νωρίς, το 1829, και κάτω από τόσο δύσκολες συνθήκες, οι γονείς στέλνουν τα κορίτσια τους στο σχολείο μαζί με τα αγόρια, όπου δεν υπάρχει οικονομική δυνατότητα να Ιδρύσουν δεύτερο σχο-λείο. Είναι οπωσδήποτε συγκινητική η περίπτωση της μοναδικής μαθήτριας που παρακολουθεί μαθήματα με 81, 68 και 64 μαθητές.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Αριθμός μαθητών και μαθητριών σε διάφορα αλληλοδιδακτικά σχολεία της χώρας στα 1829

Πόλη η χωριό Αριθμός Αριθμός Πηγή: μαθητών μαθητριών Απ. Δασκαλάκης,

Κείμενα - Π η γ α ί της Ιστορίας...,

τ. Ά

Α. Η Π Ε Ι Ρ Ω Τ Ι Κ Η ΕΛΛΑΔΑ σελ.

Άργος 183 — 541 - 546 * » ιδ. Σχ . θηλ. Π. Φανδρίδη — 20 546

Κέρτεζη (Κυνουρίας) 81 1 671 - 673 Κόρινθος 46 2 651 - 652 Λεωνίδι (Λακωνίας) 68 1 376 Μεσολόγγι 39 5 412 Ναύπλιο 158 21 537 - 539

* » ιδ. Σχ . θηλ. Ελ. Δανέζη 5 22 548 Σοπωτό (Καλαβρύτων) 61 2 677 - 678

Σύνολο 641 74

* Χωριστό σχολείο για μαθήτριες (ιδιωτικό).

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 678 - 680 και 674 - 675.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1 (συνέχεια)

Πόλη η χωριό Αριθμός Αριθμός Πηγή: μαθητών μαθητριών Απ. Δασκαλάκης,

Κείμενα - Π η γ α ί της Ιστορίας... ,

τ. Α ' Β. Ν Η Σ Ι Α ΑΙΓΑΙΟΥ

σελ. Άνδρος 112 16 460 - 462

. » (Κόρθιο) 85 15 462 - 463 Μήλος 40 6 513 Μύκονος 107 61 367 - 369 Νάξος 153 25 390 - 392 Πάρος (Παροικία) 75 12 586 - 587

» (Νάουσα) 52 12 588 Σέριφος 64 1 693 - 695

» , .β ' σχολείο 35 4 695 - 696 Σίφνος 73 1 431 - 432 Σκιάθος 47 3 615 - 616 Σκόπελος 128 43 617 - 621

» (Γλώσσα) 51 2 613 - 614 Σύρος (Ερμούπολη) μικτό σχολείο με μεγάλο αριθμό

μαθητών και μαθητριών 261 Τήνος 117 59 495 - 499

Ύδρα 31 3 352 - 353 » β' σχολείο 49 8 353 - 354 » γ ' » 38 14 3 5 4 - 355 » δ' » 24 3 356

Σύνολο 1281 288

Α π ό πολύ νωρίς αρχίζουν να λειτουργούν και ξεχωριστά σχο-λεία για τα κορίτσια. στις 17 Απριλίου 1828 ιδρύεται στο Ναύ-πλιο από την Ε λ έ ν η Δανέζη «Γυναικεία Σχολή» με 3 3 μαθή-τριες. Α π ό το άρθρο στ' γίνεται φανερό ότι ο κανονισμός του σχο-λείου «είναι ο αυτός με τον παραδεδεγμένον εις τας Ιονικάς νή-σους»1. Φαίνεται έτσι καθαρά η πολιτιστική επίδραση που ασκούσαν

1. Απ. Δασκαλάκης, ó.π., σ. 166.

σαν τα Ιόνια νησιά επειδή, όπως είναι γνωστό, είχαν φτάσει σε ανώτερο επίπεδο στην παιδεία, κάτω από τις ευνοϊκές συνθήκες που υπήρχαν στην περιοχή. Έ τ σ ι η Ελένη Δανέζη, δασκάλα από την Κρήτη, η πρώτη Ελληνίδα που Ιδρύει αλληλοδιδακτικό σχο-

λείο για τα κορίτσια με επίσημο «οργανισμό», στρέφεται για πρότυπα προς τα Επτάνησα . Επισημαίνουμε βέβαια ότι χρησι-μοποιεί για το σχολείο της τον όρο «Γυναικεία Σχολή» και όχι

αλληλοδιδακτικό σχολείο κοριτσιών. στην Ερμούπολη από το 1826 ώς το 1828 διδάσκουν τα αγό-

ρια ο Γεώργιος Κλεόβουλος και 0 Φίλιππος Ιωάννου και η Ευαν-θία Καΐρη τα κορίτσια2. το 1828 έρχεται στην Ερμούπολη και

αναλαμβάνει την οργάνωση των σχολείων του Δήμου ο Ιεραπό-στολος Chris t ian Ludwig Korck από τη Βρέμη, μέλος της Ιερα-ποστολής της Church Miss ionary Society3 . στα 1829 δ δήμος της Ερμούπολης αποφασίζει «ν' ανεγερθή και εν σχολείον Ιδιαί-τερον διά τας νεανίδας, όπου όχι μόνον να γυμνάζωνται την αλληλοδιδακτικήν,

αλλ' ακόμη καί τινα εργόχειρα»4. Έ τ σ ι , από το 1830 λειτουργεί στην Ερμούπολη ξεχωριστό σχολείο για τις μα-θήτριες. Συμβούλιο από Οκτώ μητέρες αποτελεί την «εφορευτική επιτροπή» του σχολείου που έχει σκοπό «να εφορεύη διά την εκ-παίδευσιν, ηθοποίησιν και καθαριότητα των κορασίων αυτών»5.

πιο συγκεκριμένα, δυο από τα μέλη της επιτροπής έχουν την υποχρέωση να επισκέπτονται κάθε βδομάδα το σχολείο και να παρακολουθούν την πρόοδο των μαθητριών στα μαθήματα και τα

εργόχειρα και να εντοπίζουν τις γενικότερες ανάγκες του σχο-

2. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, Γ ' . Χιακόν Αρχείον (επιμ. Ιω. Βλαχογιάννη), τ. Ε ' , 1910, σ. 543.

3. Βλ. λεπτομέρειες σ. 58-59 αυτής της εργασίας. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 262. η απόφαση αυτή γίνεται πρά-

ξη πολύ γρήγορα με συνεισφορές των πολιτών (ό.π., σ. 259). στον κατάλογο των συνδρομητών αναφέρονται και τα ονόματα πολλών γυναικών (ό.π., σ.

282 - 286). για να τελειώσει το έργο αυτό ο δήμος της Ερμούπολης ζητά οικονομική ενίσχυση από την κυβέρνηση [ό.π., σ. 279 - 280).

5. ό.π., τ. Α ' , σ. 261 - 262.

σχολείου1. Η σύσταση της επιτροπής αυτής έχει ιδιαίτερη σημασία για τη γυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας, γιατί αποτελεί την

πρώτη προσπάθεια οι γυναίκες να σκεφτούν για την εκπαίδευση του φύλου τους και να πάρουν ενεργό μέρος στην οργάνωση και

λειτουργία ενός σχολείου. Η σύσταση τέτοιων επιτροπών θα αποτελέσει, όπως θα δούμε στη συνέχεια, βασικό αίτημα των

Ελληνίδων την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα, γεγονός που μάς επιτρέπει να ονομάσουμε «πρωτοπόρο» στο θέμα αυτό το δήμο της Ερμούπολης.

στην Ερμούπολη τα ποσοστά μαθητών και μαθητριών πλη-σιάζουν αρκετά, αφού το 1830 ο αριθμός των μαθητριών είναι 201,

ενώ την ίδια χρονιά το σχολείο των αγοριών έχει 275 μαθητές2. Διευθυντής στο σχολείο των κοριτσιών είναι ο Korck και δα-σκάλες οι αδελφές Αναστασία και Ε λ έ ν η Ελευθερίου από την Κρήτη, η πρώτη για τη διδασκαλία και η δεύτερη για τα εργό-χειρα3.

την εποχή αυτή στην Ερμούπολη λειτουργεί και ένα ιδιω-τικό αλληλοδιδακτικό σχολείο από τις δασκάλες Α. Ζωντανού

και Μ. Δημητρίου4. Σχολείο για κορίτσια λειτουργεί από το 1829 και στο Άργος

με 20 μαθήτριες και δασκάλα την Παναγιώτα Φανδρίδη5. το 1830 αρχίζει να λειτουργεί αλληλοδιδακτικό σχολείο θη-

λέων και στην Αίγινα με 32 μαθήτριες, που ίδρυσε και συντη-ρούσε, για μικρό διάστημα, η «Δούκισσα της Πλακεντίας», η γνωστή φιλελληνίδα Σοφία De Marbois6 . Σχετικά με το σχολείο

ί . Απ. Δασκαλάκης, ό.π., σ. 263. την πρώτη αυτή επιτροπή αποτελούν οι κυρίες: Κ. Ναύτη, Α. Σγούτα, Μ. Μαναράκη, Π . Λίκα, Αικ. Μυλωνά, Κ.

Βαλσαμάκη, Ελ. Σκαραμαγκά και Ελ. Κορνηλίου. 2. ό.π., τ . Β ' , σ. 1184. 3. ό.π. 4. Τιμ. Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874, σ. 633. 5. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1930. 6. Βλ. σχετικά Δημ. Καμπούρογλου, Μελέται και έρευναι. η Δούκισσα

της Πλακεντίας, Αθήναι 1925· Δημ. Σκουζές, «η Δούκισσα της Πλακεντίας

λείο αυτό επικρατεί η εξής σύγχυση: και ο Τρ. Ευαγγελίδης1

κ&ί ο Δημ. Καμπούρογλου2 και ο Δημ. Σκουζές3 αναφέρουν ότι Ιδρύθηκε στο Ναύπλιο. στη σύγχυση αυτή πιστεύω πώς στάθηκε

αφορμή η αγγελία της Γενικής Εφημερίδος ότι στις 4 Ιανουαρίου του 1830 η Δούκισσα έφτασε στο Ναύπλιο, ενώ λίγο πιο κάτω, στο

ίδιο φύλλο, αναγγέλλεται ο ερχομός της Δούκισσας στην Αίγινα. Η πρώτη αγγελία από μόνη της δίνει την εντύπωση ότι η Δούκισ-σα εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο. Έ ν α ευχαριστήριο γράμμα του Καποδίστρια, επίσης με ημερομηνία «εν Ναυπλίω, την 19 Μαρ-τίου 1830», επιτείνει τη σύγχυση. με το γράμμα αυτό όμως ο Κα-ποδίστριας παρακαλεί τον πρόεδρο του ' ορφανοτροφείου (που βρι-σκόταν στην Αίγινα) να μεταφέρει τις ευχαριστίες του στη Δούκισ-σα: «...Ομολογήσατε εκ μέρους της Κυβερνήσεως», γράφει, «τας άνηκούσας ευχαριστίας, βεβαιούντες ότι θέλομεν παραδεχθή το έρ-γον, του όποιου την πρώτην αρχήν θέλει αποδίδει η επερχομένη γε-νεά εις την φιλέλληνα και φιλάνθρωπον κ. Δούκισσαν»4. Η κυ-βέρνηση του Καποδίστρια συνέχισε πράγματι το έργο της Δούκισ-σας. από τον Οκτώβριο του 1830 το μισθό της Κλεοβούλου και

τα υπόλοιπα έξοδα του σχολείου άρχισε να πληρώνει η κυβέρνηση, γεγονός που μάς επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι το σχολείο της Αίγινας είναι το πρώτο δημόσιο αλληλοδιδακτικό σχολείο θηλέων

της χώρας. σε έκθεση της εποχής αυτής (31 Δεκεμβρίου 1830), που υπογράφει ο έφορος του Κεντρικού Σχολείου Α. Μουστο-

ξύδης, δικαιολογείται με τα παρακάτω λόγια η πρωτοβουλία αυτή της κυβέρνησης: «Αλλά τα γράμματα αυξάνουσι και την

οικιακήν ευδαιμονίαν. Διό ηυδόκησεν η Κυβέρνησις να γένωσι μέτοχα αυτών και τα κοράσια, διά να έχωσι προίκα και την παι-δείαν, ήτις μόνη δύναται να καθωραΐζη τα καθαρά και αυστηρά

τίας», Νέα Εστία, 1 Ιουνίου 1938, σ. 737 -741 και Κ. Ξηραδάκη, Φιλελ-ληνίδες, Αθήνα 21976, σ. 124 - 128.

1. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 297. 2. Δημ. Καμπούρογλου, ό.π., σ. 201 - 203. 3. Δημ. Σκουζές, ό.π., σ. 738. 4. Γενική Εφημερίς, αρ. 30, 16 Απριλίου 1830, σ. 117.

ήθη και τας οικιακάς αρετάς, αι οποίαι ιδιάζουσιν εις τας Ε λ λ η -νίδας»1. Η αύξηση του αριθμού μαθητριών στους πρώτους ακό-μα μήνες είναι σημάδι ενδεικτικό για τον τρόπο που η κοινωνία της Αίγινας αντιμετώπιζε την εκπαίδευση των κοριτσιών. το σχο-λείο το ίδρυσε τον Ιανουάριο του 1830 η Δούκισσα για δώδεκα κοπέλες, και τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς οι μαθήτριες έγιναν 322 . τον Οκτώβριο του 1830 οι μαθήτριες του σχολείου αυτού ήταν 3 0 .

το σχολείο της «κυρίας Κλεοβουλίνας» συνέχισε να λειτουρ-γεί ώς τον Απρίλ ιο του 1833, οπότε «ο επί των εκκλησιαστικών και της Δημοσίας εκπαιδεύσεως Γραμματεύς» Σ . Τρικούπης με έγγραφο του προς τον Όθωνα προτείνει την κατάργηση του: «Τοιούτον κατάστημα κορασίων», γράφει, «δεν υπάρχει εις άλλο μέρος του Κράτους, και παράπονα δίκαια ήθελαν διεγείρεσθαι πανταχόθεν αν η Κυβέρνησις, αφίνουσα καθ' όλον το Κράτος την φροντίδα της ανατροφής των κορασίων εις τους Ιδίους γονείς των, ήθελε δεχθή μόνον την δαπάνην της ανατροφής των εν Αιγίνη ενώ κανείς λόγος Ιδιαίτερος δεν δικαιολογεί την προτίμησιν ταύ-την»4.

στα σχολεία του Άργους και του Ναυπλίου οι γονείς των μαθητριών πληρώνουν δίδακτρα «αναλόγως της καταστάσεως ενός εκάστου». τα δίδακτρα των φτωχών μαθητριών καλύπτονται από τις εισφορές των «φιλομούσων»5. στην Ερμούπολη τις δυο

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1590. 2. ό.π., τ. Γ ' , σ. 2112. 3. ονομαστικό κατάλογο των μαθητριών βλ. ό.π., τ. Β', σ. 1389 -

1391. 4. Γενικά Αρχεία του Κράτους, Β, Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου, 11L·

Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Παιδείας (1833 - 1862), φ. 9 (αρ. εγγρά-φου 253/13 Μαίου 1833). Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας όπου δημο-σιεύεται για πρώτη φορά.

5. η Ελένη Δανέζη δίνει κατάλογο «συνδρομητών» της Σχολής της (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 166 - 167).

δασκάλες πληρώνει ο Korck, και στην Αίγινα, τον πρώτο καιρό, η Δούκισσα της Πλακεντίας και στη συνέχεια η κυβέρνηση. στην

Ερμούπολη, επομένως, έχουμε τη μοναδική περίπτωση που για την εκπαίδευση των κοριτσιών φροντίζει ο δήμος και στην Αίγι -

να ενδιαφέρεται η ίδια η κυβέρνηση. στα δύο αυτά σχολεία έχουν τη δυνατότητα να φοιτήσουν, όπως είναι φυσικό, όσες κοπέλες

ενδιαφέρονται για μόρφωση. ο αριθμός των μαθητριών στα δύο αυτά σχολεία πιστεύω πώς δείχνει τη μεγάλη σημασία που έχει

η παροχή της δυνατότητας αυτής, σε συνδυασμό και με άλλους βασικούς παράγοντες βέβαια. Όπως είδαμε παραπάνω, στην Ερμούπολη φοιτούν 201 μαθήτριες και στην Αίγινα σε λίγο και-ρό οι μαθήτριες από 12 γίνονται 32. στα άλλα σχολεία οι μαθή-τριες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τις «ευκατάστατες» που πλη-ρώνουν δίδακτρα και τις «άπορες» που «διδάσκονται αμισθί».

τα ποσοστά των μαθητριών που φοιτούν στα αλληλοδιδακτικά σχολεία των αγοριών είναι σχετικά μικρά, αλλά νομίζουμε πώς

αποκτούν Ιδιαίτερη βαρύτητα αν σκεφτούμε την εποχή —βρισκό-μαστε στις αρχές του 19ου αιώνα— και τις συνθήκες που επι-κρατούν στη χώρα αμέσως μετά την απελευθέρωση. Σημασία έχει το γεγονός ότι σε μεγάλο αριθμό σχολείων επικρατεί από πολύ νωρίς η συνεκπαίδευση. Α π ό την έκθεση του Χρυσόγελου φαίνεται ότι το 1830 λειτουργούν σε ολόκληρη τη χώρα 62 αλλη-λοδιδακτικά σχολεία1. ο Πίνακας 1 δείχνει ότι το 1829 η συνεκ-παίδευση είχε καθιερωθεί σε 26 σχολεία της χώρας. αν λάβουμε

υπόψη το γεγονός ότι ο Πίνακας αυτός δεν είναι πλήρης, γιατί δεν σώζονται όλα τα αναλυτικά στοιχεία της εποχής αυτής, φτά-

νουμε στο συμπέρασμα ότι η συνεκπαίδευση καθιερώθηκε από το 1829 στα μισά σχεδόν σχολεία του κράτους. Ειδικά για τα νησιά

του Αιγαίου μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πώς η συνεκπαί-δευση είχε καθιερωθεί στα περισσότερα σχολεία.

1. ό.π., τ. Β', σ. 1143.

τα μαθήματα που διδάσκονται στα αλληλοδιδακτικά σχο-λεία των κοριτσιών είναι: «ανάγνωσις, αριθμητική, γραφή, αι

αναγκαίαι γυναικείαι τέχναι καθώς ράψιμον»1. Γενικά φαίνεται πώς τα εργόχειρα έχουν την εποχή αυτή Ιδιαίτερη βαρύτητα για

την εκπαίδευση των κοριτσιών. στην Ερμούπολη θεωρείται απαραίτητη η ίδρυση χωριστού σχολείου για τις μαθήτριες όπου να

διδάσκονται «όχι μόνον τα γράμματα, αλλά και διάφορα εργόχει-ρα, τα οποία απαιτείται εκάστη κόρη να μάθη»2.

Επισημαίνουμε εδώ και το γεγονός ότι οι πρώτες ελληνίδες δασκάλες κατάγονται από την Κρήτη (Ελένη Δανέζη, Παναγ. Φανδρίδη, Ε λ έ ν η και Αναστασία Ελευθερίου).

από την άποψη της γεωγραφικής κατανομής η συμμετοχή των κοριτσιών στα αλληλοδιδακτικά σχολεία είναι μεγαλύτερη στα νησιά του Αιγαίου όπου, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο

κεφάλαιο, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία είχε βελτιωθεί αι-σθητά. Η μακρόχρονη επικοινωνία με τους δυτικούς, τα ειδικά προνόμια, η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, καθώς και

η λειτουργία των σχολείων που είχαν Ιδρύσει από το 17ο αιώνα οι Ουρσουλίνες μοναχές, αποτελούν τους σημαντικότερους πα-

ράγοντες που καλυτέρευσαν τη θέση της γυναίκας και προετοί-μασαν το έδαφος για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης.

στην ηπειρωτική Ελλάδα, τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχο-λεία των κοριτσιών ιδρύονται στο Ναύπλιο, το Άργος και την Αίγινα. στις πόλεις αυτές, όπως είναι γνωστό, είχαν συγκεντρω-θεί πρόσφυγες από όλα τα μέρη της χώρας καθώς και Ελληνες

από τις παροικίες του εξωτερικού. Μερικοί κατάλογοι μαθητριών που αναφέρουν και τον τόπο

καταγωγής τους μάς δίνουν ενδιαφέροντα στοιχεία για την προ-έλευση των μαθητριών και τη σύνθεση του πληθυσμού στο Άρ-

γος, το Ναύπλιο, τη Σκόπελο και την Τήνο.

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 166. 2. ό.π., τ. Α ' , σ. 262.

Στον Πίνακα 2 παρατηρούμε ότι από τους 47 μαθητές και μαθήτριες του σχολείου της Ελένης Δανέζη μόνον 2 κατάγονται

από το Ναύπλιο, ενώ οι υπόλοιποι αντιπροσωπεύουν ένα ευρύτα-το φάσμα περιοχών, με έντονη, οπωσδήποτε, τη διαφορά πολιτι-σμικής στάθμης. Οι ανακατατάξεις αυτές στην ελληνική κοινωνία έχουν Ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαί-δευσης στη χώρα μας, γιατί , από πολύ νωρίς, οι νέοι κάτοικοι έφεραν καινούριες Ιδέες και κοινωνικά πρότυπα από τα μέρη όπου είχαν ζήσει. στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στη Χίο,

στις Κυδωνιές η κοινωνική θέση της γυναίκας ήταν πολύ ανεβα-σμένη και το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών είχε αρχίσει

να απασχολεί σοβαρά τις ελληνικές κοινότητες από το 18ο αιώνα. Η προεργασία αυτή είχε οπωσδήποτε ευνοϊκές επιδράσεις στο ση-μείο εκκίνησης της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος.

Το Ελληνικό Σχολείο του δήμου της Ερμούπολης

Οι αναλυτικοί κατάλογοι των μαθητών που φοιτούσαν στα διάφορα σχολεία της χώρας το 1829 μάς αποκαλύπτουν ότι δεν έχουμε από τόσο νωρίς μαθήτριες μονάχα στα αλληλοδιδακτικά σχολεία, αλλά και στα ελληνικά1. Οι αριθμοί βέβαια δείχνουν ότι

οι μαθήτριες είναι ελάχιστες, αλλά έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός

1. στα Ελληνικά Σχολεία που λειτουργούσαν από την εποχή της Τουρ-κοκρατίας ακόμα, γινόταν συστηματική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Διδάσκονταν κυρίως το Γνωμολογικόν του Μ. Χρυσολωρά, Αισώ-πειοι μύθοι, Ισοκράτης, Λουκιανός και Πλούταρχος. Βλ. σχετικά, Ε. Μπε-λιά, ό.π., σ. 9 8 - 1 0 2 και, κυρίως, Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενε-στέρων Ελληνικών σχολείων», Πανδώρα, τ. Η ' , 1857 - 58, σ. 171 -(174. ο Μ. Σχινάς, μέλος «της επί της Προπαιδείας Επιτροπής», υπέβαλε στις 2

Ιουλίου 1831 σχέδιο για τη λειτουργία και τα μαθήματα των Ελληνικών Σχολείων όπου προτείνονται για διδασκαλία οι εξής συγγραφείς: Αίσωπος, Λουκιανός, Πλούταρχος, Ξενοφώντας, Πλάτωνας, Δημοσθένης και Θουκυ-δίδης (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 547).

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Τόπος καταγωγής μαθητριών (1829 -1830)

Άργος 1829* Σκόπελος 1829** Τήνος 1829; * * * Ναύπλιο 1830****

Σύνολο Σύνολο Σύνολο Σύνολο μαθητριών : 20 μαθητριών : 43 μαθητριών : 59 μαθητριών &

μαθητών : 47

Άργος ; , 12 Σκόπελος : 19 Τήνος : 30 Ύδρα : 2 Λειβαδειά : 1 Δημητριάς : 8 Κρήτη : 1 Κρήτη : 4 Καρπενήσι : 2 Κασσάνδρα : 7 Κυδωνιές : 7 Τσιρίγο : 2 Σάλωνα : 1 Θεσσαλονίκη : 4 Σμύρνη : 6 Κύπρος : 2 Τριπολιτσά : 1 Αμπελάκια : 1 Αθήνα : 2 Χίος : 2 Σμύρνη 2 Βόλος : 1 Κων/πολη : 5 Καλαμάτα : 1

Αγγλία : 1 Πολύγυρος : 2 Ρούμελη : 3 Κων/πολη : 3 Νικήτη : 1 Ρωσία : 1 Μυστράς : 1

Χίος : 3 Τριπολιτσά : 7 Πελοπ/σος : 1 Κόρινθος : 2

Σπέτσες : 2 Σμύρνη ; 2

Αθήνα: 2 Μεσολόγγι : 2 Ρώμη : 1 Ναύπλιο : 2 Σούλι : 2 Νεόκαστρο: 1

Αργολίδα : 2 Λαγκάδι : 1 Λιβάδι : 1 Σαλονίκη : 1 Ζάκυνθος : 1 Ρόδος : 1

ΠΗΓΗ : Απ. Δασκαλάκης, Κείμενα πηγαί της Ιστορίας... * ό.π., τ. Α' , σ. 546. ** ό.π., τ. Α ' , σ. 620 - 621. *** ό.π., τ. Α' , σ. 498 - 499. **** ό.π., τ. Β' , σ. 1156 - 1557.

γεγονός ότι σε μια τόσο πρώιμη εποχή και κάτω από τόσο δύσκο-λες συνθήκες υπάρχουν γονείς που ενδιαφέρονται να δώσουν στα κορίτσια τους ανώτερη μόρφωση.

από τα στοιχεία που υπάρχουν φαίνεται πώς τα νησιά πρω-τοστάτησαν και στον τομέα αυτό, αφού το 1829 φοιτούσαν στο Ελληνικό Σχολείο του Ναυπλίου 26 μαθητές και μια μαθήτρια1, στην Αντ ίπαρο 11 μαθητές και μια μαθήτρια2, στη Μήλο 29 μα-θητές και μια μαθήτρια3, στην Πάρο 39 μαθητές και 4 μαθήτριες4

και στην Υ δ ρ α , σε ένα από τα τέσσερα Ελληνικά Σχολεία που λειτουργούσαν εκεί, 6 μαθητές και 4 μαθήτριες5. την επόμενη χρονιά, το 1830, οι μαθήτριες στο σχολείο της Πάρου είναι 36

και στην Ύδρα φοιτούν μαζί με τα αγόρια και 2 μαθήτριες7. Ε-κείνο που έχει μεγάλη σημασία όμως για τη μελέτη αυτή είναι ότι από το 1830 αρχίζει να λειτουργεί στη Σύρο, με πρωτοβου-λία του δήμου της Ερμούπολης και του Gh. Korck, το πρώτο Ελληνικό Σχολείο για κορίτσια, με 23 μαθήτριες. Διευθυντής του σχολείου αυτού, όπως και του αλληλοδιδακτικού των θηλέων, που πληρώνει και το μισθό του δασκάλου, είναι, ώς το τέλος του 1830, ο Korck 8 . αν σημειωθεί ότι το Ελληνικό Σχολείο αρρένων

είχε τη χρονιά αυτή 34 μαθητές, γίνεται φανερό πώς στην Ερμούπολη έχουμε από νωρίς Ιδιαίτερη ανάπτυξη και στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών, μια και η συμμετοχή των κοριτσιών στο Ελληνικό Σχολείο είναι ανάλογη με εκείνη των αγοριών. Αυτό φανερώνει καθαρά τη «θέση» που έχει πάρει η κοινωνία της Ερμούπολης στο θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης, γεγονός που ενισχύεται από το ότι την ίδια εποχή, σύμφωνα με μια άποψη

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 547. 2. ό.π., σ. 586. 3. ό.π., σ. 514. 4. ό.π., σ. 585 - 586. 5. ό.π., σ. 352. 6. ό.π., τ. Β' , σ. 1342 - 1343. 7. ό.π., σ. 1068. 8. ό.π., σ. 1181.

ψη, λειτουργεί στην Ερμούπολη και Ιδιωτικό Ελληνικό Σχολείο με 20 μαθήτριες που είναι προσαρτημένο στο Ελληνικό Σχολείο

αρρένων του Αθ. Αδαμαντίδη και όπου διδάσκει η αδελφή του1. δεν έχουμε ακριβή στοιχεία για τον τρόπο που λειτουργούσε

το πρώτο Ελληνικό Σχολείο θηλέων, αλλά από τα έγγραφα που σώθηκαν φαίνεται πώς ήταν οργανωμένο όπως και το αντίστοιχο Ελληνικό Σχολείο των αγοριών, με Ιδιαίτερη έμφαση στο μάθη-μα των εργόχειρων. Επειδή ο Korck θα έφευγε από την Ε ρ -μούπολη στις αρχές του 1831, προτείνει στην επιτροπή των σχο-λείων ώς αντικαταστάτη του τον F r . Hi ldner που ώς τότε τον βοηθούσε σημαντικά στη διεύθυνση των σχολείων και τον αντι-καθιστούσε όταν έλειπε2. από την εξέλιξη των πραγμάτων φαί-νεται πώς οι επίτροποι δεν δέχτηκαν την πρόταση του Korck και

τα σχολεία των κοριτσιών συνέχισε να τα συντηρεί και να τα εποπτεύει στα κατοπινά χρόνια 0 δήμος της Ερμούπολης. Όσα

αναφέρθηκαν παραπάνω όμως φανερώνουν πώς ακόμα και για την Ερμούπολη, που είναι την εποχή αυτή από οικονομική άποψη

ο πιο Ισχυρός δήμος της χώρας, αποτελεί σημαντικό πρόβλη-μα η εξεύρεση πόρων για τη συντήρηση ξεχωριστών σχολείων

για μαθητές και μαθήτριες. το γεγονός αυτό δείχνει καθαρά πώς μια τέτοια προσπάθεια αποτελούσε πραγματικά βάρος δυσβά-

στακτο για τις φτωχότερες κοινότητες και τους δήμους της χ ώ -ρας. το ενδιαφέρον των δήμων και των πολιτών για τη Μέση

Εκπαίδευση αποκτά Ιδιαίτερη σημασία αν σκεφτούμε ότι ήταν αποκλειστική ευθύνη και επιδίωξη των ίδιων, αφού η κυβέρνηση

1. Τιμ. Αμπελάς, ό.π., σ. 633. 2. στο γράμμα που έστειλε στους επιτρόπους, ο Korck θυμίζει τα έξοδα

που απαιτεί η λειτουργία ενός σχολείου: «γνωρίζετε πολλά καλά την τιμήν τοιούτων καταστημάτων», γράφει, «διά τούτο σας προβάλω την ερώτησιν ποίον θέλετε διορίσει διάδοχόν μου και από ποίον μέρος θέλετε λάβει τα αναγ-καία έξοδα, τα οποία είναι 300 γρόσια τον μήνα». για τους λόγους αυτούς προτείνει ώς αντικαταστάτη του τον Fr . Hi ldner «ο όποιος θέλει όχι μόνον

με όλη του την ευχαρίστησιν να λάβη την επιστασίαν ταύτην, αλλά και το φόρτωμα των εξόδων» ( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1688 - 1689).

του Καποδίστρια περιόρισε το ενδιαφέρον της κυρίως στην ίδρυση και λειτουργία αλληλοδιδακτικών σχολείων.

στη διαμόρφωση και την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στη χώρα μας βασικός είναι ο ρόλος των δυτικών Ιεραποστόλων και φιλελληνικών σωματείων που, από τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση, φροντίζουν Ιδιαίτερα για την ίδρυση αλληλο-

διδακτικών και «ανώτερων» σχολείων για τις Ελληνίδες.

Τα σχολεία των δυτικών

Αμέσως μετά τον Αγώνα πολλοί δυτικοί, Ιεραπόστολοι κυ-ρίως, αναπτύσσουν αξιόλογη εκπαιδευτική δραστηριότητα και δί-νουν Ιδιαίτερη έμφαση στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης1. Ειδικές επιτροπές και σωματεία φιλελληνίδων, κυρίως στην Α-μερική, αποφασίζουν να ενισχύσουν την ίδρυση σχολείων για κο-ρίτσια με σκοπό να βοηθήσουν στην καλυτέρευση του επιπέδου

της Ελληνίδας2 . Α π ό τους πρώτους που έρχονται για το σκοπό αυτό στην Ελλάδα είναι ο J . Brewer και ο J . King, αντιπρόσω-πος του New York Ladies Commi t t ee , που το 1829 Ιδρύουν σχολείο για κορίτσια στην Τήνο3. την ίδια εποχή βρίσκονται στη

1. Κριτική για το έργο των μισσιοναρίων στο χώρο της ελληνικής Εκ-παίδευσης βλ. στη μελέτη του Γ. Μεταλληνού, «η κατά την Ανατολήν Δύσις. ο "μετακενωτικός" ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κρά-τος», Σύναξις, τχ . 8, φθινόπωρο 1983, σ. 23 - 55 και του ίδιου, το Ζήτημα της μεταφράσεως της Άγιας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ' αι.,

Αθήναι 1977. 2. Λεπτομέρειες για τη στάση και τη γενικότερη δραστηριότητα των φι-

λελληνίδων, βλ. Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, Αθήνα 1976. 3. St . Larrabee, Hellas Observed. The American Experience of

Greece. 1775 - 1865, N. York Univ. Press, Νέα Υόρκη 1957, σ. 184; 192 και 195. από την πλούσια δραστηριότητα του J . King ξεχωρίζουμε εδώ τη

συμβολή του στην ίδρυση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Al. Dimaras , «The other British Philhellenes» στο R . Clogg (επιμ.), The Struggle for Greek Independence, Macmillan, 1973, σ. 222, υποσ. 41).

χώρα και συνεργάζονται μαζί τους ο J . Robe r t son και ο R. An-derson , σημαντικά επίσης στελέχη της Επ ισκοπικής Ι εραπο-στολικής Εκκλησίας της Αμερικής1. στο New H a v e n το Ladies ' Greek Associat ion συγκροτεί, στα 1829, ειδική επιτροπή που

αναλαμβάνει την ίδρυση σχολείων για τη μόρφωση της Ελλην ί -δας. στις προσπάθειες αυτές πρωτοστατεί η M a r y Reynolds

που επισκέφτηκε για το σκοπό αυτό την Ελλάδα μαζί με τον J . Brewer2 . Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δείχνουν οι ξένοι Ιεραπόστολοι

για τα σχολεία της Σύρου, όπου το 1829 ο J . Brewer, σε συνερ-γασία με το δήμο της Ερμούπολης, Ιδρύει ξεχωριστό αλληλο-διδακτικό σχολείο για κορίτσια. Διευθυντής του σχολείου αυτού καθώς και του Ελληνικού Σχολείου που, όπως είδαμε, ιδρύθηκε

το 1830, τοποθετείται ο Gh. L. Korck από τη Βρέμη, μέλος της Ιεραποστολής της Church Missionary Society3 . ο Korck

ενδιαφέρεται Ιδιαίτερα για τα εκπαιδευτικά θέματα, συνεργάζε-ται ώς το 1831 με το δήμο για τη λειτουργία των σχολείων και εκπαιδεύει αρκετούς δασκάλους στην αλληλοδιδακτική μέθοδο4.

το έργο του Korck στην Ερμούπολη συνεχίζει, όπως θα δούμε, ο F r . H i ldne r από τη Βασιλεία, γνωστός για την εκπαιδευτική

του δράση στην Ερμούπολη ώς το θάνατό του, το 18835.

ο F r . H i ldne r Ιδρύει το 1831 Ιδιωτικό σχολείο, με την επω-νυμία «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον», που γρήγορα έξελίχθηκε

1. St . Larrabee, ό.π., σ. 184. για τη δραστηριότητα των ξένων την εποχή αυτή βλ. και D. Dakin, British and American Philhellenes during the

War of Greek Independence, 1821 - 1833, Θεσσαλονίκη 1955, εκδ. Εται-ρείας Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, αρ. 8.

2. St . Larrabee, ό.π., σ. 192. 2. Λεπτομέρειες για τη ζωή και τη δράση του Ch.L. Korck βλ. Al. Di-

maras, Foreign..., ό.π., σ. 184 - 194. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α' , σ. 292 και τ. Β', σ. 1298, όπου δά-

σκαλοι βεβαιώνουν ότι έμαθαν την αλληλοδιδακτική μέθοδο κοντά στον Korck. το 1834 ο Korck διορίστηκε Διευθυντής στο Κρατικό Διδασκαλείο που άρχι-

σε να λειτουργεί αυτή τη χρονιά (ΑΙ. Dimaras , Foreign..., ό.π., σ. 187). 5. για το έργο του Fr . Hi ldner βλ. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής

Ιστορίας, σ. 535 - 537 και ΑΙ. Dimaras, Foreign..., ό.π., σ. 192 - 193.

σε σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο. την επόμενη κιόλας χρονιά, το «Παιδαγωγείο» διαιρούνταν σε τέσσερα τμήματα με αρκετά μεγάλο αριθμό μαθητών και μαθητριών. πιο συγκεκριμένα πε-ριλάμβανε:

α) Ανώτερο σχολείο για κορίτσια με 36 μαθήτριες, β) Αλληλοδιδακτικό σχολείο για αγόρια με 100 μαθητές, γ ) Αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια με 120 μαθήτριες, δ) Νηπιαγωγείο με 140 μαθητές και μαθήτριες1.

τα ίδια τμήματα συνέχισε να περιλαμβάνει το σχολείο αυτό και στα επόμενα χρόνια. Σύμφωνα με επίσημη αναφορά του Hi ldner προς το Υπουργείο, στα 1834 το σχολείο του περιλάμ-βανε νηπιαγωγείο για παιδιά 2 - 6 χρόνων, αλληλοδιδακτικά σχο-λείο για αγόρια, αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια και

ανώτερο σχολείο κοριτσιών που, παράλληλα με την ανώτερη» μόρ-φωση που έδινε στις μαθήτριές του, προετοίμαζε μαθήτριες και για το επάγγελμα της δασκάλας2. οι φτωχές μαθήτριες φοιτούσαν χ ω -ρίς να πληρώνουν δίδακτρα. το σχολείο αυτό φαίνεται π ώς βρήκε

ανταπόκριση στην κοινωνία της Ερμούπολης, παρόλο που πολ-λές φορές αμφισβητήθηκαν οι προθέσεις του Hi ldner από τους συγχρόνους του και επικρίθηκε το έργο του3. το πρόγραμμα μα-θημάτων περιλάμβανε το 1834, για τα διάφορα τμήματα του σχολείου, τα έξης μαθήματα4 :

α) Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Κορασιών: Γραφή, Ανάγνω-ση και Συλλαβισμό, Χριστιανική Διδασκαλία, Εργόχειρα.

β) Ελληνικό Σχολείο Κορασιών: Ελληνική Διάλεκτο, Γεω-γραφία, Ιστορία της Ελλάδος, Αριθμητική, Εργόχειρα.

1. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 544. 2. ΓΑΚ, φ. 27 (αρ. εγγράφου 16366/5 Σεπτεμβρίου 1834). 3. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 535 - 536. 4. Δημ. Πολέμης, «Άγνωστα μονόφυλλα των εν Σύρω Μισσιοναρίων και

ειδήσεις περί του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου», ο Ερανιστής, αρ. 55, τ. I ' , 1972, σ. 15.

γ ) Νηπιακό Σχολείο: Ι ε ρ ά Ιστορία, Διάφορα Αντικείμενα, Στοιχεία Γεωγραφίας, Εργόχε ιρα .

δ) Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Αρρένων: Γραφή, Αριθμητική, Χριστιανική Διδασκαλία, Στοιχεία της Ελλην ικής Γλώσσης.

το 1831, ένας άλλος Ιεραπόστολος, ο αμερικανός J . Hill μαζί με τη γυναίκα του Franc i s Ιδρύει στην Αθήνα, παράλληλα

με το σχολείο αρρένων, και ένα σχολείο για μαθήτριες, που γνώ-ρισε Ιδιαίτερη ακμή και πρωτοστάτησε στη γυναικεία εκπαίδευση

ολόκληρο το 19ο αιώνα. από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του διαμορφώθηκαν, όπως και στο σχολείο του Hi ldner , τα πα-ρακάτω τμήματα: νηπιακό, αλληλοδιδακτικό και ανώτερο σχο-λείο. ορισμένες μαθήτριες του «ανώτερου» σχολείου ετοιμάζον-ταν, από το 1834 και έξης, για το επάγγελμα της δασκάλας1. το τμήμα αυτό του σχολείου οι Hill το ονόμασαν «Φιλαδέλφειον», επειδή πρόσφεραν σημαντικά ποσά για την ίδρυση του φιλέλλη-νες και κυρίως φιλελληνίδες από τη Φιλαδέλφεια της Αμερικής.

ο J . Hil l ανακοίνωσε το 1834 στον Όθωνα την απόφασή του να εκπαιδεύει δασκάλες και πρότεινε να στείλει η κυβέρνηση στο

σχολείο του υπότροφες μαθήτριες με σκοπό να προετοιμαστούν για το επάγγελμα της δασκάλας2. τον Ιούνιο του 1834 το κρά-

τος θέσπισε 12 υποτροφίες μαθητριών3. στη λειτουργία του σχο-λείου αυτού καθώς και στη γενικότερη προσφορά του στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης θα αναφερθούμε πιο αναλυτικά στη συνέχεια αυτής της εργασίας. οι πρώτες δασκάλες που δίδαξαν μαζί με τους Hill ήρθαν από το σχολείο του H i l d n e r και είναι

οι κρητικές Ελένη Κονταξάκη4, που έμεινε στο σχολείο αυτό ώς

1. Κ. Καιροφύλας, «η Σχολή Χίλλ κατά το 1835», Νέα Εστία, τ. Η ' , 1931, σ. 912.

2. Κ. Παπανικολάου, Ιστορία της Σχολής Χίλλ (ανέκδοτη, βρίσκεται δακτυλογραφημένη στο αρχείο του σχολείου), σ. 165 και σ. 215.

3. Γκ. Λ. Μάουρερ, ο Ελληνικός λαός, Χαϊδελβέργη 1835, τ. Α' , επανέκδ. Αφών Τολίδη, Αθήνα 1976, σ. 530 και 533.

4. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 265.

το 1843 και η Ε λ έ ν η Πιτταδάκη, που δίδαξε στη σχολή Hill από το 1832 ώς το 1834, γιατί στη συνέχεια τοποθετήθηκε, όπως θα δούμε, στο Δημοτικό Σχολείο θηλέων που ίδρυσε η κυβέρνηση στο Ναύπλιο1.

στα 1831, Ιδρύεται ανώτερο σχολείο θηλέων και στο Ναύπλιο από τη γαλλίδα G. Volmerange, σταλμένη σύμφωνα με μια άποψη

από το Φιλελληνικό Κομιτάτο των Παρισίων2. στην κοινω-νία του Ναυπλίου, όπου ζούσαν πολλές πλούσιες οικογένειες του

απόδημου ελληνισμού και αξιωματούχοι της κυβέρνησης, το σχο-λείο της Volmerange βρήκε πρόσφορο έδαφος. Α π ό το 1834 και εξής στο σχολείο αυτό εκπαιδεύονται, όπως θα δούμε πιο αναλυ-τικά στο επόμενο κεφάλαιο, οι πρώτες δασκάλες, γιατί σ' αυτό το-ποθετούνται υπότροφες μαθήτριες της κυβέρνησης με σκοπό να ετοιμαστούν για το διδακτικό έργο. το σχολείο μεταφέρθηκε, μαζί με την πρωτεύουσα του κράτους, στις αρχές του 1835, στην

Αθήνα.

το 1831 επομένως, είναι χρονιά Ιδιαίτερα σημαντική για τη γυναικεία Μέση Εκπαίδευση στη χώρα μας, μια που τότε Ιδρύ-ονται τρία «ανώτερα» σχολεία για τις κοπέλες. τα κοινά σημεία και των τριών αυτών σχολείων είναι: α) ότι όλα Ιδρύονται από ξένους και β) οι σκοποί που επιδίωκαν είναι η μόρφωση των κο-ριτσιών των σχετικά εύπορων τάξεων και, αργότερα, η προετοι-μασία μαθητριών για να εξασκήσουν το επάγγελμα της δασκά-λας. η ανάγκη να μορφωθούν οι πρώτες δασκάλες που θα δίδα-σκαν στα αλληλοδιδακτικά σχολεία των κοριτσιών έγινε από τις

1. Βλ. σ. 75 αυτής της εργασίας. 2. Δ. Καμπούρογλου, η Δούκισσα..., ό.π., σ. 203. η μαρτυρία αύτη

του Καμπούρογλου είναι και η μόνη που τοποθετεί την ίδρυση του σχολείου αυτού στα χρόνια του Καποδίστρια. Δυστυχώς δεν έγινε δυνατό να εντοπίσου-με άλλα στοιχεία για το χρόνο ίδρυσής του. η πρώτη επίσημη μαρτυρία για τη λειτουργία του είναι το διάταγμα της 12/24 Ιανουαρίου 1834 που καθο-ρίζει τις θέσεις των υπότροφων μαθητριών (βλ. σ. 67 αυτής της εργασίας και Γκ.Λ. Μάουρερ, ό.π., σ. 530).

πρώτες μέρες αισθητή. Έ τ σ ι , και τα τρία «ανώτερα» ιδιωτικά σχολεία που Ιδρύονται το 1831 αναλαμβάνουν να προετοιμάσουν

τις πρώτες δασκάλες της χώρας.

Αδιάψευστη μαρτυρία ότι τα «ανώτερα» σχολεία θηλέων της εποχής αυτής δημιουργούνται για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των κοριτσιών μιας ορισμένης τάξης αποτελεί το γεγονός ότι

μαζί με την κυβέρνηση και όλα τα στρώματα που την ακολουθούν, μεταφέρεται αμέσως από το Ναύπλιο στην Αθήνα και το σχο-λείο της Volmerange . την ίδια εποχή το σχολείο της Fr . Hill γνωρίζει Ιδιαίτερη ακμή, όπως σημειώνεται σε σχετική έκδοση του σχολείου: «της Κυβερνήσεως μεταβάσης εις Αθήνας πάσαι αι

επίσημοι οικογένειαι της Ελλάδος μετέβησαν εις αυτάς και του-το έδωκε νέαν ώθησιν προς επίδοσιν και αύξησιν του σχολείου διότι οι γονείς εζήτησαν παρά της κυρίας Χίλλ κατάλληλον εκ-παίδευσιν διά τας θυγατέρας των»1.

Νομοθετικές ρυθμίσεις του 1834 και του 1836

Μετά την άφιξη του Όθωνα ιδρύονται (1833) μέσης στά-θμης σχολεία για τα αγόρια2 και υπογράφεται το διάταγμα που οργανώνει τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση.

1. Εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Ε . Χίλλ, Ιδρυτού των σχολείων των κορασίων εν Αθήναις, Αθήναι 1882, σ. 24.

2. με το διάταγμα της 21ης Νοεμβρίου 1833 ιδρύθηκε Γυμνάσιο στο Ναύπλιο, όπου ήταν ακόμα η έδρα της κυβέρνησης. το 1834 μεταφέρθηκε

στην Αθήνα το «Κεντρικόν Σχολείον», που είχε ιδρύσει ο Καποδίστριας στην Αίγινα, και ονομάστηκε «Β' Γυμνάσιον της Ελλάδος» επειδή το Γυμνάσιο

του Ναυπλίου είχε τον τίτλο του πρώτου. Με διάταγμα της 25ης Μαρτίου 1835 εξομοιώθηκε με το Γυμνάσιο του Ναυπλίου και εκείνο που λειτουργούσε σε ήδη από το 1833 στη Σύρο. με το ίδιο διάταγμα, τέλος, η Αντιβασιλεία ίδρυσε δέκα Ελληνικά Σχολεία —εκτός από την Αθήνα, το Ναύπλιο και τη Σύρο, όπου λειτουργούσαν κιόλας— στις παρακάτω πόλεις: Τρίπολη, Σπάρ-τη, Καλαμάτα, Πάτρα, Μεσολόγγι, Άμφισσα, Λαμία, Χαλκίδα, Τήνο και 5

Η κίνηση για τη σύσταση και οργάνωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης πήρε συγκεκριμένη μορφή με το νομοθετικό διά-ταγμα της 6 /18 Φεβρουαρίου 1834 «Περί δημοδιδασκάλων εν γένει και δημοτικών σχολείων», που στάθηκε βασικά και ο κατα-στατικός της χάρτης μέχρι το 1895. το άρθρο 58 αναφέρεται

στην αγωγή των κοριτσιών και ορίζει ότι «τα σχολεία των κορασίων, όπου τούτο είναι δυνατόν, πρέπει να ήναι χωριστά από

τα των παιδιών, να προΐστανται δε αυτών διδασκάλισσα»)1. για την εφαρμογή του άρθρου αυτού πρακτικά, απαιτούνται δασκάλες και χωριστά κτίρια για τα σχολεία θηλέων, προϋποθέσεις που

αποτελούν δυσβάστακτο βάρος για τα οικονομικά των δήμων την εποχή αυτή.

ο Ιδρυτικός νόμος της Δημοτικής Εκπαίδευσης προβλέπει με το άρθρο 66 και την ίδρυση Διδασκαλείου με το σκοπό «να

σχηματίζη ικανούς διδασκάλους και διδασκαλίσσας»2. ο νόμος δηλαδή ορίζει πώς οι δάσκαλοι και οι δασκάλες θα έχουν την ίδια

εκπαίδευση, πράγμα όμως που δεν πραγματοποιήθηκε για δυο κυ-ρίως λόγους: η κοινωνία, αλλά και το επίσημο κράτος, είχε επι-φυλάξεις για τη συνεκπαίδευση3 και, από την άλλη, δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να Ιδρύσει ξεχωριστό διδασκαλείο θηλέων. Έ τ σ ι το Διδασκαλείο του κράτους, που Ιδρύθηκε το 1834 στο Ναύπλιο και μεταφέρθηκε αργότερα στην Αθήνα, περιορίστηκε

στην εκπαίδευση των δασκάλων.

Η ανάγκη να εκπαιδευθούν δασκάλες για τα σχολεία των κο-

Ύδρα. Παρατηρούμε ότι πριν ακόμα δημοσιευθεί ο νόμος σχετικά με τη Μέση Εκπαίδευση, λειτουργούσαν ήδη στη χώρα τρία Γυμνάσια και δεκα-τρία Ελληνικά Σχολεία (Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική περί της εν

Ελλάδι Μέσης Εκπαιδεύσεως από του 1829 μέχρι τέλους του 1855 μετά στα-τιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήναι 1856, σ. 8 - 9 ) .

1. Γ. Βενθύλος, θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, συνταχθέν και εκδοθέν εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοτικής Εκ-παιδεύσεως Υπουργείου (1833-1898), τ. Α' , Αθήναι 1884, σ. 13.

2. ό.π., σ. 15. 3. Βλ. σχετικά σ. 281 - 286 αυτής της εργασίας.

κοριτσιών έγινε από νωρίς αισθητή, όπως είδαμε. πριν δημοσιευθεί ο νόμος για την οργάνωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης, η κυβέρ-

νηση ορίζει 12 θέσεις υποτρόφων στο σχολείο της Vo lmerange στο Ναύπλιο. Οι υπότροφες, κόρες αγωνιστών της επανάστασης

κατά προτίμηση, έπρεπε να προέρχονται από όλους τους νομούς της χώρας. το άρθρο Γ' του ίδιου διατάγματος καθορίζει ότι « Η επί των Εκκλησιαστικών κ.τ.λ. Γραμματεία έχει την υπερτάτην

επιτήρησιν επί του σχολείου αυτού»1. την ίδια χρονιά (1834) η κυβέρνηση αποφάσισε να στέλνει, μετά από πρόταση του J . Hill

στο σχολείο του στην Αθήνα, 12 υπότροφες μαθήτριες από διά-φορες ελληνικές επαρχίες2. Είδαμε ότι δασκάλες εκπαιδεύονταν

και στο σχολείο του Hi ldner στην Ερμούπολη 3 . Έ τ σ ι η Στοι-χειώδης Εκπαίδευση και η εκπαίδευση της δασκάλας είναι οι δυο πρώτες εκπαιδευτικές ανάγκες της Ελληνίδας που αναγνωρίζονται

και κατοχυρώνονται νομοθετικά. Ο Χρ. Λέφας διατυπώνει την άποψη ότι το Διδασκαλείο που ίδρυσε το κράτος «περιωρίσθη απο-

κλειστικώς εις διδασκαλείον αρρένων», «επειδή απέφευγον να φοι-τώσιν εις αυτό θήλεα»4. από τα έγγραφα όμως της εποχής αυτής γίνεται φανερό ότι το διάταγμα με το οποίο η κυβέρνηση τοποθε-τεί υπότροφες μαθήτριες στο σχολείο της Vo lmerange έχει ημερομηνία

12/24 Ιανουαρίου 1834, προηγείται δηλαδή χρονικά ένα μήνα σχεδόν από τη δημοσίευση του νόμου που οργανώνει τη Δη-

1. Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ανατύπωση), τ. Α' , 1833 - 1842, αρ. φύλλου 6, 4 Φεβρουαρίου 1834. Από τις πρώτες υπότροφες της κυβέρνησης είναι η κόρη του Αν. Μαυρομιχάλη Φωτεινή, του Απ. Καψάλη Ελένη, του Α. Γιαννίτση Μαρία και του Πετρόμπεη Παναγιωτίτσα. τις κοπέλες αυτές πήρε κοντά της στη συνέχεια η Δούκισσα της Πλακεντίας «προς πληρεστέραν

ανάπτυξιν και εκμάθησιν της Γαλλικής γλώσσης και φιλολογίας» (Δ. Κα-μπούρογλου, η Δούκισσα..., ό.π., σ. 203). με το Β.Δ. της 22ας Ιανουαρίου (3 Φεβρουαρίου) 1834 συστήθηκαν και άλλες δύο θέσεις στο σχολείο της Volmerange για τις θυγατέρες του Καραϊσκάκη (Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ανατύπωση), τ. Α ' , 1833 - 1842, αρ. φύλλου 6, 4 Φεβρουαρίου 1834).

2. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 167 και Γκ. Μάουρερ, ό.π., σ. 530 και 533. 3. Βλ. σ. 62 αυτής της εργασίας. 4. Χρ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1942, σ. 257.

Δημοτική Εκπαίδευση και το Διδασκαλείο (6/18 Φεβρουαρίου 1834) . το γεγονός αυτό νομίζουμε πώς δείχνει ότι η κυβέρνηση ε ίχε προαποφασίσει, λαμβάνοντας, οπωσδήποτε, υπόψη της τα ήθη που επικρατούσαν την εποχή αυτή, ότι στο κρατικό Διδασκα-λείο θα φοιτούσαν μόνο αγόρια. την άποψη αυτή τεκμηριώνει και

η κατηγορηματική δήλωση του Γκ. Λ. Μάουρερ ότι πρότεινε την καθιέρωση υποτροφιών στο σχολείο της Hill «για την εκπαίδευση παιδαγωγών» επειδή, όπως αναφέρει, «στην απόφασή μου αυτή

με οδήγησε το γεγονός ότι δεν είχα κανένα περιθώριο άλλης εκλο-γής», καθώς και η δήλωση του Ραγκαβή ότι είχε ετοιμάσει τον κανονισμό για τη λειτουργία ανώτερου σχολείου θηλέων, όπου θα φοιτούσαν και οι υποψήφιες δασκάλες1.

Η εκπαίδευση της δασκάλας είναι τα πρώτα χρόνια εντελώς στοιχειώδης. Οι ενδιαφερόμενες έδιναν εξετάσεις σε ειδική επι-τροπή στο δημόσιο Διδασκαλείο απ' όπου έπαιρναν πτυχίο δασκά-λας Α' , Β' , και Γ ' βαθμού. Επειδή όμως την εποχή αυτή δεν υ-πήρχαν πολλές μορφωμένες κοπέλες, συχνά έπαιρναν πτυχίο δα-σκάλας μικρά κορίτσια, που δεν είχαν ξεπεράσει την παιδική ηλι-κία. το γεγονός αυτό ανάγκασε το Υπουργείο να καθορίσει με το διάταγμα της 10/22 Ιουλίου 1835 ότι αποφασίστηκε «να διορι-σθή ο ελάχιστος όρος της απαιτουμένης ηλικίας διά το επάγγελμα

των διδασκαλισσών εις 15 έτη»2 .

Μετά τη Δημοτική Εκπαίδευση, στα 1836 οργανώνεται και η Μέση Εκπαίδευση με το διάταγμα της 31ης Δεκεμβρίου (12

Ιανουαρίου) «περί του διοργανισμού των Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων»3. Η δομή της Μέσης Εκπαίδευσης ακολουθεί το

γερμανικό πρότυπο και οργανώνεται με βάση το βαυαρικό εκπαι-

1. Βλ. Μάουρερ, ό.π., σ. 533 και σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α' , σ. 56. 3. Στ . Παρίσης, Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις ήτοι Συλλογή των

διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων, Β. Διαταγμάτων και εγκυκλίων... από του 1833-1884, τ . Α ' , Αθήναι 1884, σ. 225 - 250 και Σ . Δημητριάδης, Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία ισχυόντων Nόμων

εκπαιδευτικό σύστημα, δηλαδή η Μέση Εκπαίδευση διαιρέθηκε σε δύο κύκλους: έναν κατώτερο με τρία χρόνια φοίτησης, το Ελληνικό Σχολείο, και έναν ανώτερο με τέσσερα χρόνια φοίτησης, το Γυ-μνάσιο.

το Ελληνικό Σχολείο, σύμφωνα με τον Ιδρυτικό αυτό νόμο, προετοιμάζει τους μαθητές για το Γυμνάσιο, αλλά, παράλληλα, πρέπει να αποτελεί και ένα αυθύπαρκτο σχολείο, κατάλληλο για

τους μαθητές εκείνους που δεν θα συνέχιζαν σπουδές στο Γυμνά-σιο. ο δεύτερος αυτός σκοπός έμεινε «γράμμα» του νόμου, γ ιατί ,

στην πράξη, το Ελληνικό Σχολείο αποτελούσε άπλα προπαρα-σκευαστικό στάδιο για το Γυμνάσιο. Σκοπός του Γυμνασίου είναι κυρίως η προετοιμασία των μαθητών για το Πανεπιστήμιο.

τα Ελλην ικά Σχολεία και τα Γυμνάσια προορίζονται από το νόμο αποκλειστικά και μόνο για αγόρια. στα σχετικά άρθρα δεν γίνεται καμιά αναφορά, ούτε καν πρόβλεψη, για μαθήτριες. Μό-νο «μαθηταί» αναφέρονται. Δικαιολογείται τούτο αν λάβουμε υπόψη μας ότι την εποχή αυτή και ο δρόμος που οδηγούσε στο Πανεπιστήμιο και η δυνατότητα για την άσκηση οποιουδήποτε

επαγγέλματος ήταν κλειστοί για τη γυναίκα. Έ τ σ ι περιορίστηκε από την αρχή και ο δρόμος για τη Μέση Εκπαίδευση που, όπως

είδαμε, κύριο σκοπό είχε την προετοιμασία των μαθητών για τις κατευθύνσεις αυτές.

Η γυναικεία εκπαίδευση δεν σταμάτησε, αλλά συνέχισε τη διαφορετική, «ειδική», κατεύθυνση που είχε πάρει από το 1831. «Ανώτερα σχολεία κορασίων» ονομάζονται τα σχολεία Μέσης Παιδείας των κοριτσιών και έχουν ώς σκοπό: α) τη μόρφωση της οικοδέσποινας και β) την εκπαίδευση της δασκάλας. τις εκπαι-δευτικές ανάγκες της μερίδας εκείνης των κοριτσιών που ζητού-σαν μια ανώτερη μόρφωση κάλυψαν, από τα πρώτα χρόνια, τα σχολεία που ίδρυσαν ξένοι, ιεραπόστολοι κυρίως, και στη συνέ-χεια τα άλλα Ιδιωτικά σχολεία.

μων, Β. Διαταγμάτων, εγκυκλίων διαταγών κ.λπ. από του 1833 - 1899 έτους, Αθήναι 1899, σ. 1 - 30.

Η νομοθετική ρύθμιση του 1836 δείχνει καθαρά ότι η κυβέρ-νηση θεωρεί τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών Ιδιωτική υπό-θεση, με αποτέλεσμα να μείνει η ανώτερη εκπαίδευση των Ε λ λ η -νίδων, για έναν αιώνα περίπου, στην Ιδιωτική πρωτοβουλία.

Σύμφωνα με το «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος», που ψηφίστηκε από την Γ ' Εθνοσυνελευση της Τροιζήνας την 1η Μαίου 1827, κατοχυρώνεται, για πρώτη φορά, το δικαίωμα των

Ελλήνων να Ιδρύουν σχολεία —«καταστήματα παιδείας»—· και παρέχεται σ' αυτούς η δυνατότητα να «εκλέγωσι διδασκάλους διά

την εκπαίδευσίν των»1 . με το «Ηγεμονικόν Σύνταγμα της Ελλάδος», της 15ης Μαρ-

τίου 1832, παρέχεται επίσης η δυνατότητα στους Ελληνες να Ιδρύουν Ιδιωτικά σχολεία και «να φροντίζωσι περί της Ιδίας αυ-

των και των Ιδίων τέκνων ευπορίας και εκπαιδεύσεως»2. Βέβαια τα μέτρα αυτά —δυνατότητα ίδρυσης Ιδιωτικών σχο-

λείων, δυνατότητα εκλογής δασκάλων— μπορούν να χαρακτηρι-στούν ώς «φιλελεύθερα»3, μά, ταυτόχρονα, και ώς «επικίνδυνα»4

για μια αδιαμόρφωτη κοινωνία, γ ιατί τα αγαθά της παιδείας τα μοιράζονται οι κοινωνικές τάξεις που έχουν τη δυνατότητα να τα αποκτήσουν.

στο άρθρο 115 του διατάγματος της 31ης Δεκεμβρίου 1836 καθορίζονται τα σχετικά με την ίδρυση και τη λειτουργία των Ιδιω-τικών σχολείων: « Ό π ο υ η Κυβέρνησις δεν εσύστησεν ελληνικόν σχολείον, δύνανται δήμοι η ιδιώται να συστήσωσι τοιούτον η και τάξεις τινάς γυμνασίου εξ Ιδίων αναλωμάτων. Α λ λ ' ο οργανισμός αυτών χρεωστεί να ήναι κατά πάντα ομοιόμορφος με τον των ελληνικών

σχολείων του κράτους και των αντιστοιχουσών τάξεων του

1. Αλ. Δημαράς (επιμ.), η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. (Τεκμήρια Ιστορίας). Παράρτημα Α' τα Ελληνικά Συντάγματα και η Εκπαίδευση,

«Ερμής» , Αθήνα 1974, τ. Β' , σ. 304 - 305. 2 . ό.π. 3. Αλ. Δημαράς, ό.π., τ. Α ' , σ. κζ' 4. αν. Τζανίμης, «τα Ελληνικά Συντάγματα και η εκπαίδευση»), Επι-

θεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, έτ. Ζ ' , αρ. 28, 1976, σ. 353.

γυμνασίου, τόσον ώς προς τον αριθμόν, όσον και τας απαιτουμένας απ' αυτών Ιδιότητας και προς την διάταξιν των μαθημάτων και των διδακτικών βιβλίων»1. Η εξέλιξη της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών στη χώρα μας φανερώνει ότι ούτε «ομοιόμορφος»

με τα σχολεία που καθορίζει το διάταγμα αυτό ήταν, ούτε ακολούθησε τα άρθρα ώς «προς την διάταξιν των μαθημάτων και των

διδακτικών βιβλίων», αν και λογικά οι διατάξεις αυτές θα έπρεπε να αποτελούν την κατευθυντήρια γραμμή της, αφού ο νομοθέτης δεν προέβλεψε άλλες διατάξεις για τη λειτουργία των σχολείων

θηλέων. Δύο πράγματα δηλαδή μπορεί να συμβαίνουν εδώ. Είτε ο νομοθέτης θεώρησε αυτονόητο ότι τα μέσα σχολεία των κορι-

τσιών θα έπρεπε να οργανωθούν σύμφωνα μέτ ίς διατάξεις που ανα-φέρονταν στη Μέση Παιδεία των αγοριών —αν και στις διατά-ξεις αυτές δεν γίνεται καμιά απολύτως αναφορά σε μαθήτριες και

τα κατοπινά γεγονότα αναιρούν μια τέτοια υπόθεση— η, το πιο πι-θανό, θεώρησε πώς δεν ήταν θέμα «του παρόντος καιρού» η Μέση

Εκπαίδευση των κοριτσιών και γ ι ' αυτό ανέβαλε για ευθετότερο χρόνο την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος. στην πραγμα-τικότητα, η πολιτεία άφησε τους ιδιώτες να αποφασίσουν και να

«διαμορφώσουν» τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας. η κυβέρνηση είχε από νωρίς δείγματα για το ενδιαφέρον

των γονιών για μια ανώτερη μόρφωση των κοριτσιών τους. το Ελληνικό Σχολείο της Ερμούπολης, η φοίτηση μαθητριών σε λίγα έστω Ελλην ικά Σχολεία αγοριών, τα σχολεία της Volmerange ,

του Hill και του Hi ldner , έδειχναν καθαρά μια τάση της κοι-νωνίας προς αυτή την κατεύθυνση. Η πληροφορία, βέβαια, του Ραγκαβή ότι είχε ετοιμάσει τα σχέδια για τη λειτουργία «ανωτέ-ρου σχολείου κορασίων»2 φανερώνει πώς υπήρχε και σχετική πο-λιτική βούληση η οποία, όμως, δεν έγινε πράξη. Βέβαια δεν μπο-ρούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι για τους περισσότερους γονείς ακόμα κι αν δεν θεωρούνταν άχρηστη και βλαβερή η ανώ-

1. Στ . Παρίσης, ό.π., τ. Α ' , σ. 248. 2. Βλ. σ. 111 αυτής της εργασίας.

α ν ώ τ ε ρ η μ ό ρ φ ω σ η των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν , ή τ α ν , ό μ ω ς , μια π ε ρ ι τ τ ή « π ο λ υ τ έ -λε ια» . τη σ τ ά σ η αυτή της π ο λ ι τ ε ί α ς και της κο ινων ίας γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί και το γ ε γ ο ν ό ς ότ ι την εποχή αυτή, στα μ έ σ α δ η λ α -δ ή του 19ου α ιώνα, δ η μ ό σ ι α σ χ ο λ ε ί α Μ έ σ η ς Π α ι δ ε ί α ς για τα κ ο -ρ ί τσ ια μόλ ι ς αρχ ί ζουν να δημ ιουργούντα ι στην Αμερ ική και στις μ ε γ ά λ ε ς ε υ ρ ω π α ϊ κ έ ς χ ώ ρ ε ς 1 .

Τα «ανώτερα σχολεία κορασίων»

Σ α φ ή ε ικόνα της εκπαίδευσης των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν , ό π ω ς ε ίνα ι δ ι α -μ ο ρ φ ω μ έ ν η τη σ χ ο λ ι κ ή χρον ιά 1 8 3 6 - 1 8 3 7 , μ ά ς δίνει μια α δ η μ ο -σ ί ευτη έκθεση του Ι . Κ ο κ κ ώ ν η (με ημερομην ία 3 Φεβρουαρίου 1 8 3 7 ) που ή τ α ν τη χρον ιά αυτή Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς του Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο υ και γ ε ν ι κ ό ς Δ ι ευθυντής των Δ η μ ο τ ι κ ώ ν Σ χ ο λ ε ί ω ν σε όλη την Ε λ λ ά -δα 2 . Α π ό τον π ί ν α κ α που υ π ά ρ χ ε ι μ α ζ ί με την έ κ θ ε σ η αυτή3 ξε -

1. Ενδιαφέρον παρουσιάζει οπωσδήποτε μια συγκριτική έρευνα στο θέμα αυτό για να φανούν οι συγκεκριμένες επιδράσεις από άλλες χώρες και κυρίως

από τη Γαλλία και τη Γερμανία. σε μια πρώτη αντιμετώπιση τα πράγματα δείχνουν πώς η χώρα μας δεν υστερεί στον τομέα αυτό. σε ορισμένα μάλιστα θέματα παίρνει την πρωτοπορεία από άλλες, πιο μεγάλες χώρες. οι Ελληνί-δες, για παράδειγμα, εξασφαλίζουν το δικαίωμα να εγγραφούν ώς τακτικές φοιτήτριες στο Πανεπιστήμιο πιο νωρίς από τις Γερμανίδες.

2. Σύμφωνα με το άρθρο 70 του ιδρυτικού νόμου της Δημοτικής Εκπαί-δευσης (6/18 Φεβρουαρίου 1834): «ο Διευθυντής του Διδασκαλείου είναι ενταυτώ και γενικός επιθεωρητής όλων των εν Ελλάδι δημοτικών σχολείων»

(Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α' , σ. 15). στη θέση αυτή ο Κοκκώνης διαδέχτηκε τον Ch. Korck το 1836, και θα μείνει ώς το 1852, οπότε απολύθηκε και στη 6έση του τοποθετήθηκε ο Γ. Χρυσοβέργης (Μ. Αμαριώτου, ό.π., σ. 43 και Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 215).

3. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής εκπαιδεύσεως» [έκθεση] «προς την επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Β. Γραμμα-

τείαν της Επικρατείας», αρ. πρωτ. 633/3 Φεβρουαρίου 1837, ΓΑΚ, οθω-νικό Αρχείο 11L, φ. 9. τα στοιχεία που μας δίνει για τη Στοιχειώδη και τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών είναι σημαντικά, γιατί φωτίζουν μια εποχή

για την οποία ελάχιστα είναι γνωστά.

ξεχωρίσαμε μόνο τα σχολεία των κοριτσιών, τα αλληλοδιδακτικά και τα «ανώτερα».

Κέντρα της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών στα νη-σιά συνεχίζουν να είναι η Ερμούπολη και η Αίγινα, ενώ προστίθε-ται τώρα και η Τήνος. Α π ό τον Πίνακα 2 έγινε φανερό ότι το ποσοστό των μαθητριών ήταν ήδη από το 1829 στην Τήνο πολύ

υψηλό (59 μαθήτριες), γεγονός που επέβαλε την ίδρυση ξεχωρι-στού σχολείου θηλέων. στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α στα τρία κέντρα

που υπήρχαν από την προηγούμενη περίοδο (Αθήνα, Ά ρ γ ο ς , Ναύπλιο) προστέθηκε και η Πάτρα, σημαντικό λιμάνι της Πελο-ποννήσου και κέντρο εξαγωγικού εμπορίου της σταφίδας κυρίως,

και ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας στο 19ο αι-ώνα1.

Αντίθετα με τα κέντρα των σχολείων της Δημοτικής Εκπαί-δευσης που αυξάνονται αισθητά, τα κέντρα όπου υπάρχουν «ανώτερα

σχολεία κορασίων» λιγοστεύουν, γ ιατί , από τρία που ήταν στην προηγούμενη περίοδο (Αθήνα, Ερμούπολη, Ναύπλιο), τ ώ -

ρα μένουν μόνο τα δύο πρώτα, αφού το σχολείο του Ναυπλίου με-ταφέρθηκε, όπως είδαμε, στην Αθήνα. Έ τ σ ι στην Αθήνα υπάρ-χουν τα σχολεία Hil l και Volmerange , όπου η κυβέρνηση έχει

υπότροφες μαθήτριες με σκοπό να προετοιμαστούν για δασκάλες, και στην Ερμούπολη λειτουργούν: α) το σχολείο του Hi ldner που εκπαιδεύει και αυτό δασκάλες αλλά η κυβέρνηση δεν στέλνει

υπότροφες, και β) το Ελληνικό Σχολείο του δήμου. Σχετ ικά με τον αριθμό των σχολείων και των μαθητριών τ ώ -

ρα, παρατηρούμε ότι τα Δημοτικά Σχολεία θηλέων είναι δέκα και ο αριθμός των μαθητριών περίπου 800 - 1 . 0 0 0 , γιατί οι αριθμοί που αναφέρονται στα σχολεία Hill και Hi ldner περιλαμβάνουν και τους μαθητές. Α π ό τον γενικό πίνακα και την έκθεση του

Κοκκώνη φαίνεται ότι το σύνολο των Δημοτικών Σχολείων τη χρονιά 1836 - 37 είναι 113 και 0 συνολικός αριθμός μαθητών

1. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή..., σ. 176 - 177.

10.7701, το ποσοστό των σχολείων θηλέων, επομένως, αποτελεί το 1 /11 του συνολικού αριθμού των σχολείων. δεν πρέπει να πα-ραγνωρίσουμε, επίσης, το γεγονός ότι οι αριθμοί αυτοί μάς δίνουν ένα μέρος από τα πραγματικά ποσοστά, γιατί αναφέρονται μόνο στα ξεχωριστά σχολεία θηλέων. Όπως παρατηρήσαμε στην προ-ηγούμενη περίοδο (Πίνακας 1), έτσι και τώρα ένας σημαντικός

αριθμός μαθητριών φοιτά στα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών, χωρίς να υπάρχουν στοιχεία για τις αναλογίες μαθητών και μαθη-τριών στα σχολεία αυτά. τη συμφοίτηση μαθητών και μαθητριών σε πολλά Δημοτικά Σχολεία της χώρας επισημαίνει ο Κοκκώνης στην έκθεσή του: «Εις τας νήσους», γράφει, «ώς επί το πολύ ευ-ρίσκονται και κοράσια συμφοιτώντα μετά των αρρένων. Η τοι-αύτη δε συμφοίτησις μόλις γίνεται είς τινας πρωτευούσας των άλ-λων έπαρχιών»2 .

την εποχή αυτή και τα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών δεν καλύπτουν τις ανάγκες της χώρας" πολλοί δήμοι δεν έχουν σχο-λείο, και δυο ολόκληρες επαρχίες μάλιστα, της Ακαρνανίας και της Τριχωνίας, «ολοσχερώς στερούνται τακτικών δημοτικών σχο-λείων»3.

ο Πίνακας 3 μάς δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες σχετικά με το επίπεδο της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών. στην έκθεση του Κοκκώνη τα «ανώτερα σχολεία των κορασίων» συμπεριλαμ-βάνονται στον ίδιο πίνακα με τα σχολεία της Δημοτικής Ε κ π α ί -δευσης. ο μόνος διαχωρισμός είναι ότι τα «ανώτερα» σχολεία

1. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής...», ό.π., 1837 [σ. 2]. 2. ό.π. 3. ό.π. [σ. 5]. οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι δήμοι για την ίδρυση

και τη συντήρηση των σχολείων είναι και πολλές και μεγάλες. τα μέτρα που προτείνει ο Κοκκώνης, ώς επιθεωρητής, για την αντιμετώπιση των δυσκολι-ών είναι: ετήσιες εισφορές και έρανοι των δημοτών, συνένωση πολλών μικρών και φτωχών δήμων για την ίδρυση κοινού σχολείου και πληρωμή των δα-σκάλων με διάφορα προϊόντα της περιοχής : «να μισθοδωτώσι τους δασκάλους εις χρήματα και εις φάκναν», Ί . Κοκκώνης, ό.π. [σ. 10].

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 3

Α ρ ι θ μ ό ς σχολείων θηλέων και μαθητριών τη σχολική χρονιά 1836-1837

Πόλη Αριθμός ονοματεπώνυμο Είδος σχολείου και «υπό τίνος μαθητριών δασκάλας διατηρείται»

Α . Αλληλοδιδακτικά Σχολεία

Ναύπλιο 146 Ελ. Πιτταδάκη Τακτικό* Δημ. Σχολ." συντη-ρείται από την κυβέρνηση.

» 25 Ελ. Δανέζη Κοινών** γραμμάτων (ιδιωτ.) Άργος 65 Π . Φανδρίδη Τακτικό Δημ. Σχ . »

Πάτρα 45 ) Τακτικό Δημ. Σχ . » Αίγινα 60 Φ. Λάμπρου Κοινών γραμμάτων »

» 10 Στ. Γαλανού » » » Αθήνα (450)*** Hill Τακτικό Δημ. Σχ . »

Τήνος 95 Β. Ιωάννου Τακτικό Δημ. Σχ . (Ναός Εύ-αγγελίστριας)

Ερμούπολη 123 Α. Ελευθερίου » » (δήμος) » (350)*** Hildner » » (ιδιωτικό)

Β. Ανώτερα» Σχολεία

Αθήνα 16 Volmerange Ιδιωτικό. «η Κυβέρνησις έ-χει 14 υποτρόφους»

» 18 Hill Ιδιωτικό. «η Κυβέρνησις έ-χει 11 υποτρόφους»

Ερμούπολη ; Hildner Ιδιωτικό

* Τακτικά Δημοτικά Σχολεία χαρακτηρίζονται όσα λειτουργούν σύμφω-να με το νόμο του 1834.

** Κοινά Δημοτικά Σχολεία ονομάζονται όσα λειτουργούν με το παλιό-τερο σύστημα.

*** Συνολικός αριθμός μαθητών και μαθητριών νηπιακών και αλληλοδι-δακτικών σχολείων.

H i l l και V o l m e r a n g e τ ο π ο θ ε τ ο ύ ν τ α ι στο τ έλος του π ί ν α κ α , αλλά σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι στην α ρ ί θ μ η σ η των Δ η μ ο τ ι κ ώ ν Σ χ ο λ ε ί ω ν με α / α 1 1 0 και 1 1 1 . το ανώτερο σ χ ο λ ε ί ο του H i l d n e r έ χ ε ι α / α 8 6

και δεν δ ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι από τον γ ε ν ι κ ό κ α τ ά λ ο γ ο των Δ η μ ο τ ι κ ώ ν

Σχολείων" η μόνη διάκριση είναι η ένδειξη: «ανωτ. κορ.» που υπάρχει για το τμήμα αυτό του σχολείου του Hi ldner .

Φαίνεται πώς τα πρώτα χρόνια τα Ιεραποστολικά σχολεία λει-τουργούσαν με εγκύκλιες διαταγές της «Γραμματείας επί των Ε κ -κλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως» και με προγράμ-ματα και εσωτερικούς κανονισμούς που ετοίμαζαν τα σχολεία. Η ύλη ήταν ανάλογη με την ποσότητα η την ποιότητα των γνώσεων των μαθητών. Συστηματικοί εσωτερικοί κανονισμοί των πρώτων

αυτών σχολείων φαίνεται ότι δεν υπήρχαν1. το επίπεδο των σπου-δών στα σχολεία αυτά μάς το δίνει καθαρά μια πρόταση από έκ-θεση του Κοκκώνη όπου αναφέρει τα μαθήματα που διδάσκονταν στα σχολεία των κοριτσιών. Μετά την παράθεση του προγράμμα-τος των μαθημάτων στα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών γράφει: «Εις δε τα Τακτικά Σχολεία των κορασίων παραδίδονται και χει-ροτεχνήματα. Υπάρχουσι δε τοιαύτα σχολεία 17 μεταξύ των οποίων

λογίζονται και τα παιδοτροφεία της κ. Βολμεράνσ και του κ. Χίλλ όπου παραδίδονται και Γαλλικής μαθήματα, καθώς και εις το της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας σχολείον των κορασίων»2. Φαίνεται λοιπόν πώς στα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών διδά-σκονταν, έκτος από τα μαθήματα, που ο νόμος όριζε για τα σχο-λεία των αγοριών, και τα χειροτεχνήματα, ενώ στα «ανώτερα» σχολεία το μόνο επιπλέον μάθημα ήταν τα Γαλλικά.

το σχολείο Hill έχει 18 μαθήτριες και της Volmerange 16. Ε π ο μ έ ν ω ς μπορούμε να υποθέσουμε —αν δεχτούμε ότι ο ίδιος πε-ρίπου αριθμός μαθητριών φοιτούσε και στο σχολείο του Hildner— ότι το σύνολο των μαθητριών που φοιτούν στα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών είναι, κατά προσέγγιση, 50 σε ολόκληρη τη χώρα. Ο αριθμός αυτός είναι πολύ μικρός, όχι σε αναλογία με τον αριθμό

των μαθητών της Μέσης Εκπαίδευσης, αλλά ακόμα και σε

1. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 250. 2. Ι. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής εκ-

παιδεύσεως» [έκθεση ανέκδοτη], αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839, ΓΑΚ, οθωνικό Αρχείο 11L, φ. 9 [σ. 2],

σύγκριση με τον αριθμό των μαθητών που έχουν τα σχολεία Hill και Hi ldner στα Δημοτικά Σχολεία. στο σχολείο Hill φοιτούν 450 μαθήτριες και μαθητές και στο σχολείο Hi ldner 350. Α π ό την επιλογή αυτή γίνεται φανερό ότι τα «πολλά γράμματα» δεν θεωρούνται την εποχή αυτή απαραίτητα για τις κοπέλες. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι ένας μεγάλος αριθμός κοριτσιών δι-δάσκονται με «οικοδιδασκάλους» η φοιτούν σε ξένα σχολεία. τα ποσοστά και οι αναλογίες που αναφέραμε παραπάνω κατεβαίνουν

ακόμα πιο πολύ, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι αριθμοί των μαθη-τριών στα «ανώτερα» σχολεία Hill και Volmerange καλύπτονται, στο μεγαλύτερο μέρος, από τις υπότροφες της κυβέρνησης που προετοιμάζονταν για δασκάλες. από τις 18 μαθήτριες του σχο-λείου Hill οι 11 είναι υπότροφες της κυβέρνησης και από τις 16 του σχολείου Volmerange οι 14. οι περισσότερες μαθήτριες, επο-μένως, των πρώτων «ανώτερων» σχολείων προορίζονται για το

επάγγελμα της δασκάλας.

την εποχή αυτή λειτουργούν Ελληνικά Σχολεία και Γυμνά-σια αγοριών, αλλά φαίνεται πώς δεν υπάρχει καμιά αντιστοιχία με τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. Μόνη εξαίρεση το Ε λ -ληνικό Σχολείο της Ερμούπολης που συνεχίζει να λειτουργεί με έξοδα του δήμου.

το 1835 αναφέρεται «διδάσκαλος του ανωτέρου σχολείου» στην Ερμούπολη η Ε λ έ ν η Νικολοπούλου1. το σχολείο αυτό δεν

υπάρχει στην κατάσταση των «ανωτέρων» σχολείων του Κοκκώνη, αλλά είναι χαρακτηριστικό ότι δεν αναφέρεται ούτε στον κατάλο-γο των Ελληνικών Σχολείων του Υπουργείου2 . το 1838 στις τά-ξεις «της Ελληνικής» φοιτούν μόνο 10 μαθήτριες, ενώ τα προη-γούμενα χρόνια έφταναν τις 40. Η εφημερίδα Ε ρ μ ή ς , που εκδίδεται

1. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., τ. Ε ' , σ. 531. 2. ΓΑΚ, ό.π., φ. 5· έγγραφο του Γραμματέα «επί των Εκκλησιαστι-

κών...» Γ. Γλαράκη σχετικά με τη μισθοδοσία των καθηγητών και ελληνο-διδασκάλων όλης της χώρας. το έγγραφο δεν έχει ημερομηνία, μόνο ένδειξη ...183..., αλλά ξέρουμε ότι ο Γλαράκης ήταν Γραμματέας από το 1837 ώς το 1839.

δεται την εποχή αυτή στην Ερμούπολη, σχολιάζοντας το γεγονός, θεωρεί ώς πιθανότερη αίτια της μείωσης του αριθμού των μαθη-τριών το ότι οι γονείς και οι μαθήτριες προτιμούσαν τα ξένα σχο-λεία1 που λειτουργούσαν στην πόλη2. το σχολείο του δήμου της Ερμούπολης ανασυγκροτήθηκε το 1839 και συνέχισε τη λειτουρ-γία του. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής διδάσκονται σ' αυτό «όλα τα εις τα Ελληνικά Σχολεία των αρρένων διδασκόμενα μα-θήματα»3 .

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στα 1834 Ιδρύθηκε στο Ναύ-πλιο το Διδασκαλείο του κράτους όπου φοιτούσαν μόνον αγόρια. Οι υποψήφιες δασκάλες, υπότροφες της κυβέρνησης η όχι, φοι-τούσαν στα ανώτερα σχολεία των κοριτσιών. Πρέπει να σημειώ-σουμε όμως ότι αν και τα σχολεία αυτά έχουν τον ίδιο σκοπό, να προετοιμάζουν δηλαδή δασκάλες, όμως φαίνεται πώς δεν έχουν,

την εποχή αυτή, καμιά αντιστοιχία με το Διδασκαλείο όπου, σύμ-φωνα με τις εκθέσεις του Κοκκώνη, διδάσκονται πολλά σχετικά μαθήματα και όπου υπάρχει από την αρχή προσαρτημένο πρότυπο Δημοτικό Σχολείο για την άσκηση των δασκάλων4. Πρέπει να ση-μειωθεί, επίσης, ότι η «υποδομή» ενός υποψήφιου «δασκάλου»

και μιας μελλοντικής δασκάλας δεν ήταν η ίδια: οι μαθήτριες των «ανώτερων» σχολείων τελείωναν μόνο το Δημοτικό Σχολείο, ενώ

για να γραφτεί ένας μαθητής στο Διδασκαλείο έπρεπε να έχει ενδεικτικό

προαγωγής από τη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου5. Καταλήγουμε επομένως στο συμπέρασμα ότι τα «ανώτερα

1. Πρόκειται για τα σχολεία μοναχικών ταγμάτων όπου φοιτούσαν κο-πέλες δυτικών οικογενειών κυρίως.

2. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., τ. Ε ' , σ. 531. 3. Ιω. Βαλέτας, ομιλία εις την Γ' ετήσιον εξέτασιν του εν Ερμου-

πόλει ανωτέρου σχολείου των κορασίων την 20 Ιουλίου 1841, Ερμούπολις 1841, σ. 2.

4. Ι. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης...», ό.π. [σ. 3]. 5. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 215.

σχολεία κορασίων» είναι μια βαθμίδα πιο πάνω από το Δημοτικό Σχολείο που δεν έχει σχέση όμως ούτε με τη Μέση Εκπαίδευση

των αγοριών, ούτε με το Διδασκαλείο. Αποτελεί ένα θεσμό δηλα-δή αμέσως μετά τη Δημοτική Εκπαίδευση και πολύ κοντά σ' aU-

τη. Φαίνεται, επομένως, πώς ποιοτικά τα σχολεία αυτά προσφέ-ρουν λίγα παραπάνω από τα αλληλοδιδακτικά σχολεία της εποχής.

Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία

Αυτή ήταν η κατάσταση της γυναικείας εκπαίδευσης στα 1836, χρονιά που Ιδρύθηκε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρε ία που θα πρωταγωνιστήσει στον τομέα αυτόν ολόκληρο το 19ο αιώνα. Εισηγητής για την ίδρυση της Ετα ιρε ίας ο Ι . Κοκκώνης, που έδωσε έτσι την αφορμή να δημιουργηθεί μια σημαντική κίνηση γύρω από την Ελληνίδα και μάλιστα με κατεύθυνση επαγγελμα-τική, τη δασκαλοσύνη.

Ο Κοκκώνης, ώς Διευθυντής του πρώτου Διδασκαλείου και Γενικός Επ ιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων, διαπίστωσε ότι

δεν υπήρχαν αρκετά σχολεία για τα κορίτσια" «τοσαύτα σχολεία είναι ολιγώτατα εις την Ελλάδα» γράφει, και κύριες αιτίες ήταν «η σημερινή κατάστασις των Δήμων και η έλλειψις διδασκαλισ-σών»1. για το λόγο αυτό πίστευε ότι «Σχολείον πρότυπον εις μόρ-φωσιν διδασκαλισσών είναι αναγκαιότατον να συστηθή εις την πρωτεύουσαν, καθώς περί τούτου διατάττει ο νόμος προνοούμε-νος την εκπαίδευσιν και του γυναικείου γένους»2.

ο Κοκκώνης με τη συμπαράσταση του Γεώργιου Γεννάδιου, του μεγάλου δασκάλου του γένους, και του Μισαήλ Αποστολίδη,

Μητροπολίτη αργότερα των Αθηνών, κατόρθωσε να δημιουργή-σει τις βάσεις του μεγάλου αυτού έργου και να συγκαλέσει τον

1. Ι. Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής..., 1837 [σ. 2]. 2. ό.π. [σ. 7].

Ιούλιο του 1836 σε πρώτη συνεδρίαση 73 διακεκριμένους Ελλη-νες που ίδρυσαν τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1 .

στο άρθρο 2 του «Διοργανισμού της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρίας»2 καθορίζεται με σαφήνεια ότι: «Σκοπός της Εταιρ ίας ταύ-της είναι η πρόοδος των δημοτικών σχολείων και η στοιχειώδης

εκπαίδευσις του λαού»3. Φαίνεται, επομένως, πώς η Φιλεκπαι-δευτική Ετα ιρε ία ήταν ένας οργανισμός με πολύ πλατιές βάσεις

που είχε αρχικό σκοπό να ενδιαφερθεί ενεργά για καθετί που αφορούσε την εκπαίδευση: δασκάλους, μαθητές, βιβλία, μεθόδους

διδασκαλίας κ.ά. το ότι όμως η Ετα ιρε ία αρχίζει τη δημόσια δράση και εμφάνισή της με την ίδρυση ενός σχολείου κοριτσιών,

που γίνεται αργότερα και η ειδική της αποστολή, αυτό είναι έργο και επίδραση του Κοκκώνη, που ήταν και ο πρώτος της Γραμμα-

τέας. Ο Κοκκώνης σύστησε να Ιδρύσουν ένα σχολείο κοριτσιών, «ώστε να φανεί αμέσως το έργο της Εταιρε ίας και να κερδίσει έτσι σε υπόληψη και σε συνδρομητές και πόρους»4. Πράγματι 0 Κοκκώνης δεν απατήθηκε στις προβλέψεις του αυτές. Ε ν ώ όταν Ιδρύθηκε η Ετα ιρε ία είχε περίπου 150 μέλη, ιδρύοντας το Διδα-σκαλείο και στέλνοντας σιγά σιγά δασκάλες και στην αλύτρωτη Ελλάδα , αύξησε τους πόρους της μέσα και έξω από το ελληνικό κράτος και εξελίχθηκε με τον καιρό σε σπουδαίο εκπαιδευτικό

οργανισμό. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ο Κοκκώνης «μετέτρεψε τον σκοπόν

1. το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας συγκροτήθηκε με πρόεδρο τον Γ. Κουντουριώτη, αντιπρόεδρο τον Γ. Γεννάδιο, γραμματέα τον Ί . Κοκκώνη και συμβούλους τους: Ι. Βούρο, Α. Πολυζωίδη, Α. Ραγκαβή, Μ. Αποστολίδη, Γ. Αινιάνα, Κ. Σχινά, Σ . Δάρα, Γ. Καραμάνο και Ν. Κω-

στη (Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), η ίδρυ-σίς της, η ιστορία της, η δράσις και aι επιδιώξεις της, Αθήναι 1936, σ. 9).

2. η λέξη «Εταιρία» διατηρεί τη γραφή των εκδόσεων της εποχής αυτής. 3. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 54, 7 Οκτωβρίου 1836. Διάτα-

γμα της 28ης Αυγούστου (9 Σεπτεμβρίου) 1836. 4. Μ. Αμαριώτου, ό.π., σ. 36.

πόν τούτον εις τον της προστασίας της των θηλέων ανωτέρας παιδεύσεως από πνεύματος αντιπράξεως προς το παρθεναγωγείου Χίλλ, ώς διευθυνόμενον υπό προτεστάντου Αμερικανού»1 . την

άποψη αυτή υποστηρίζει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής, από τα ίδρυ-τικά μέλη της Εταιρε ίας , που γράφει ότι «ο Κοκκώνης... υπέ-βλεπεν υπόπτως το πνεύμα προσηλυτισμού των οπαδών αλλοτρίων εκκλησιών ιδίως εδυσπίστη προς το των διαμαρτυρομένων Ιερα-ποστόλων»2.

Ο Κοκκώνης φαίνεται να αντιμετωπίζει κάπως διαφορετικά το θέμα, όταν αναφέρεται στις δραστηριότητες της Φιλεκπαιδευ-

τικής Εταιρε ίας : «Αύτη», γράφει, «έχουσα μόνον σκοπόν το να βοηθή εις την διάδοσιν της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως μεταξύ

του λαού, απεδέχθη προς τοις άλλοις και έργον επωφελέστατον προς το παρόν και αναγκαιότατον το να μόρφωση Ιδίως διδα-σκαλίσσας προς εκπαίδευσιν των κορασίων»3. την ίδρυση του Παρθεναγωγείου δηλαδή δ Κοκκώνης δεν την θεωρεί «παρεκκλι-ση» από τον κύριο σκοπό της Εταιρε ίας , αλλά μια ακόμη δραστη-ριότητα, κοντά στις άλλες, που εξυπηρετεί το γενικό σκοπό για

τη διάδοση της Δημοτικής Εκπαίδευσης. Είχε παρατηρήσει δ Κοκκώνης ότι οι πόροι του κράτους με δυσκολία επαρκούσαν στις πρώτες και απόλυτα επείγουσες ανάγκες. Έτσι ήταν μάλλον αδύ-νατη, για εκείνη την εποχή, η ίδρυση κρατικού Διδασκαλείου θη-λέων για να εκπαιδεύονται οι δασκάλες. Αντίθετη φαίνεται πώς είναι η γνώμη του Ραγκαβή στο θέμα αυτό: στη συνεδρίαση της Ετα ιρε ίας που δ Κοκκώνης πρότεινε την ίδρυση Παρθεναγωγείου,

ο Ραγκαβής αντιτάχτηκε στην πρόταση αύτη· «εγερθείς το επο-λέμησα διά μακράς αγορεύσεως», γράφει, φέρνοντας ώς επιχει-

1. Π . Καρολίδης, Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της Ανατολής από 1821 μέχρι 1921, τ. Β' , Αθήναι 1922, σ. 38, υποσ. 1.

2. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 25. 3. Ί . Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της δημοτικής

εκπαιδεύσεως» (έκθεση ανέκδοτη), αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839 [σ. 7], ΓΑΚ, ό.π., φ. 9.

επιχειρήματα: α) ότι με την ίδρυση του Παρθεναγωγείου η Ετα ιρε ία θα άλλαζε εντελώς σκοπό και β) το ότι η κυβέρνηση σχεδίαζε την ίδρυση ενός τέτοιου σχολείου και 0 ίδιος ο Ραγκαβής είχε

συντάξει τον κανονισμό του1. Η αλήθεια βέβαια είναι, όπως Ομο-λογεί 0 Ραγκαβής, ότι μετά την ίδρυση του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας η πολιτεία «εθεώρησεν εαυτήν απηλ-λαγμένην της φροντίδος ταύτης και ουδέποτε πλέον ενέκυψεν εις

αυτήν»2, αλλά οπωσδήποτε για τη στάση αυτή της πολιτείας δεν μπορούμε να πούμε ότι ευθύνεται η Φιλεκπαιδευτική Εταιρε ία .

Η «παρεκτροπή» της Εταιρε ίας από τον αρχικό της σκοπό «έφερε διαίρεσιν μεταξύ των μελών της Εταιρ ίας και επικρα-

τησάντων των υπέρ ιδρύσεως ανωτάτου παρθεναγωγείου συνη-γορούντων απεχώρησαν αυτής οι θιασώται της δημοτικής παι-δεύσεως και η Ετα ιρ ία περιωρίσθη έκτοτε απλώς εις το έργον

της Ιδρύσεως και διατηρήσεως παρθεναγωγείων ανωτάτων»3. Η γυναικεία εκπαίδευση θα αποτελέσει στο εξής την αποκλειστική φροντίδα της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας και σκοπός της, σύμ-φωνα με τον «οργανισμό» της 10ης Απριλίου 1882, θα γίνει «η

αγωγή και η εκπαίδευσις του λαού Ιδίως δε του γυναικείου φύλου, διά συστάσεως Παρθεναγωγείων, Διδασκαλείων και σχολείων προς

την στοιχειώδη και εγκύκλιον εκπαίδευσιν»4. Αμέσως μετά τη σύσταση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας

έγιναν έρανοι και προσφέρθηκαν εισφορές από τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας και, κυρίως, του εξωτερικού όπως από το Λιβόρνο, την Τεργέστη, Μάλτα, Βιέννη, Πέστη, Οδησσό, Μόσχα, Κων-

1. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β' , σ. 26. για την πρόθεση της κυβέρνησης να Ιδρύσει Παρθεναγωγείο και τον «οργανισμό» που ετοίμασε δ Ραγκαβής βλ. παρακάτω σ. 111 αυτής της εργασίας.

2. ό.π., σ. 27. 3. Π . Καρολίδης, ό.π., σ. 222, υποσ. 1. 4. Γ. Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α' , σ. 122 και, κυρίως, οργανισμός

της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συσταθείσης τω 1836 και διατελούσης υπό την προστασίαν της A.M. της Βασιλίσσης τροποποιηθείς τω 1882, Αθήναι 1882, σ. 1.

Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Κάιρο, Πίζα, Παρίσι και Λονδίνο, όπου υπήρχαν ελληνικές κοινότητες1.

Όπως είναι γνωστό, το έργο της Ετα ιρε ίας υποστήριξαν επίσης ηθικά και υλικά οι βασίλισσες Α μ α λ ί α και Ό λ γ α 2 .

το 1850 ο Ηπειρώτης Απόστολος Αρσάκης , που ζούσε στη Ρουμανία, αναλαμβάνει τη δαπάνη για την ανέγερση Ιδιόκτητου σχολικού κτιρίου της Εταιρε ίας και ώς το θάνατό του ενισχύει

με διάφορα ποσά το έργο της. το ίδρυμα προς τιμή του μεγάλου αυτού ευεργέτη ονομάζεται από τότε «Αρσάκειο». το παράδει-

γμα του Αρσάκη μιμήθηκαν και άλλοι πλούσιοι Ελληνες όπως ο Σ π . Βαλέτας, ο Μ. Ράλλης, ο Δ. Στίνης και πολλοί άλλοι3.

Είδη σχολείων - Κύκλος σπουδών

το πρώτο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας άρχισε, όπως φαίνεται και από σχετική πρόσκληση προς τους γονείς των υποψήφιων μαθητριών, να λειτουργεί το 1837, δηλαδή ένα χρόνο περίπου μετά από την ίδρυσή της.

«το υπό της Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρ ίας συστηθέν σχολείον των κορασίων είναι ήδη έτοιμον, όθεν ειδοποιούνται όσοι των

γονέων επιθυμούν να παρουσιάσωσι τα τέκνα των, διά να κατα-γραφώσιν εις τους καταλόγους των μαθητριών. Η καταγραφή γίνεται εις το κατάστημα του σχολείου. (... )

Αι εις το κατώτερον σχολείον κατατασσόμεναι μαθήτριαι

1. Αλέξ. Μαμμόπουλος, «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», Μεγάλη Παιδα-γωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 498.

2. Σοφία Δοανίδου, «η Βασίλισσα Αμαλία και το Αρσάκειον», Δελ-τίο ν της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. ΙΘ' , 1967-1970, σ. 153-166 και Αικατερίνη Βαρουξάκη, «η εν Αθήναις Φιλεκπαι-δευτική Εταιρεία " Αρσάκειον"», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτ. Α', Αθήναι 1932, σ. 197.

3. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 24-25 και Αλεξ. Μαμμόπουλος, ο Απόστολος Αρσάκης και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Βιβλιοθήκη Ηπει-

ρωτικής Εταιρείας, αρ. 31, Αθήναι 1970, σ. 53.

πρέπει να έχωσιν ηλικίαν υπέρ τα εξ έτη, και θέλουν διδάσκεσθαι αμισθί τα διωρισμένα εις τα δημοτικά σχολεία μαθήματα και

τα χειροτεχνήματα. Εις το ανώτερον σχολείον, όπου θέλουν διδάσκεσθαι αι μέλ-

λουσαι να γίνωσι διδασκάλισσαι υπότροφοι της Εταιρίας , ημπο-ρούν να συνδιδάσκωνται και άλλων πολιτών κοράσια, όσα έχουν χρείαν ανωτέρας παιδείας, αλλά το περί παραδοχής τούτων θα κανονισθή μετ' ολίγον»1.

το πρώτο αυτό σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας λειτούργησε σε δύο τμήματα: στο κατώτερο, όπου παρέχονταν δω-ρεάν η στοιχειώδης εκπαίδευση, και στο ανώτερο όπου φοιτούσαν κυρίως υποψήφιες δασκάλες, αλλά και όσες ενδιαφέρονταν να απο-κτήσουν γενικά κάποια ανώτερη μόρφωση. Οι τελευταίες αυτές πλήρωναν βέβαια τα καθορισμένα δίδακτρα: «αν τίνες των γο-νέων επιθυμούν να δώσουν εις τας κόρας των την ανωτέραν τοιαύ-την εκπαίδευσιν, δύνανται να τας εισάξωσιν εις το σχολείον, πλη-ρώνοντες κατά μήνα μικρά τινα δίδακτρα" η δε Ετα ιρ ία επιφυλ-λάττεται το δικαίωμα να παραδέχεται αμισθί τας πτωχάς και ορφανάς των αγωνισθέντων υπέρ πατρίδος», αναφέρει ο αρχι-μανδρίτης Μισαήλ Αποστολίδης στο λόγο που εκφώνησε κατά την «εγκαθίδρυση» του Σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας2. Βέβαια, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, η Εταιρε ία δεν πραγματοποίησε πλήρως τις «επαγγελίες» αυτές, γιατί τα δί-δακτρα των σχολείων αυτών δεν ήταν χαμηλά και γιατί επανει-λημμένα εκφράστηκε η διαμαρτυρία ότι οι υποτροφίες δε δίνον-ταν μόνο σε μαθήτριες που είχαν πραγματικά ανάγκη. για να καλύψει τις ανάγκες της χώρας σε διδακτικό προσωπικό για τα Δημοτικά Σχολεία, που είχαν αρχίσει να πληθαίνουν, η Φιλεκπαι-δευτική Ετα ιρε ία όρισε από την αρχή πρωταρχικό σκοπό του

1. Γ. Βιώνης, Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της Πεντηκονταετηρίδος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1886, σ. 92-93.

2. Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασίων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Αθήναι 1837, σ. 14-15.

ανώτερου σχολείου της την εκπαίδευση κοριτσιών στο επάγγελμα της δασκάλας. Παράλληλα, όμως, έδωσε τη δυνατότητα να φοι-

τήσουν σε αυτό και όσες κοπέλες ενδιαφέρονταν μόνο να απο-κτήσουν κάποια μόρφωση. ο διττός σκοπός του σχολείου και οι δυσκολίες που παρουσίαζε η πραγμάτωσή του φαίνεται πώς απα-σχόλησε αρκετά τους εταίρους της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας

και πώς προκάλεσε ουσιαστικές αντιρρήσεις1. στα Πρακτικά της Ε ' Γενικής Συνέλευσης της Εταιρε ίας (1838), μετά από την αναφορά στο σχολείο που ίδρυσε η Ετα ιρε ία «προς μόρφωσιν

των διδασκαλισσών» και στο αλληλοδιδακτικό «όπου και αι διδα-σκάλισσαι θέλουν γυμνάζεσθαι το πρακτικόν της διδασκαλίας», διατυπώνεται, για πρώτη φορά, η σκέψη για ένα άλλο είδος

ενδιάμεσου σχολείου:

«το διοικητικόν συμβούλιον απεφάσισε να συστήση και έτερον σχολείον μεσαίον, κατ ' αίτησιν πολλών γονέων, εις το

οποίον θέλουσι διδάσκεσθαι των ευκαταστάτων τα κοράσια πλη-ρώνοντα μικρά τινα δίδακτρα. Τούτο το κατάστημα είναι αναντιρ-ρήτως το δαπανηρότερον έργον της Εταιρ ίας - αλλά τί το λαμ-πρότερον και το επωφελέστερον εις την εξάπλωσιν της παιδείας" διότι εξ αυτού μέλει να διαδοθή εις τας επαρχίας η εκπαίδευσις

του Γυναικείου γένους»2. το σχήμα που προτείνεται στα 1838, Αλληλοδιδακτικό -> Με-

σαίο σχολείο -> Διδασκαλείο, δυστυχώς δεν εφαρμόστηκε. στα κα-τοπινά χρόνια επικρατεί το σχήμα: Αλληλοδιδακτικό σχολείο -> Διδασκαλείο.

στα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας των δύο πρώτων ετών η διάρκεια των σπουδών στο ανώτερο σχολείο της

δεν καθορίζεται με σαφήνεια. Αναφέρονται μόνο τα μαθήματα και ο αριθμός των πρώτων μαθητριών του σχολείου3. Έ μ μ ε σ η

1. Βλ. σ. 142-144 αυτής της εργασίας. 2. Έκθεσις γενομένη εις την Ε' Γενικήν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευ-

τικής Εταιρίας, Αθήναι 1838, σ. 7-8. 3. Έκθεσις γενομένη εις την Δ' Γενικήν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευ-

τικής Εταιρίας, Αθήναι 1837, σ. 4.

ένδειξη για τη διάρκεια των σπουδών αποτελεί η πληροφορία ότι «επτά μαθήτριαι του ανωτέρου σχολείου, εξετασθείσαι κατά τον Νόμον, ενεκρίθησαν, ώς έχουσαι τας απαιτουμένας γνώσεις εις το να λάβωσιν ένα βαθμόν διδασκαλίσσης»1. Φαίνεται λοιπόν ότι οι πρώτες δασκάλες της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας φοίτησαν δυο μόνο χρόνια, από το 1837 ώς το 1839, στο ανώτερο σχολείο. την επόμενη χρονιά όμως, στη συνεδρίαση της 7ης Απριλίου 1840, η Ετα ιρε ία καθορίζει με σαφήνεια, για πρώτη φορά, τη διάρθρωση των σχολείων της: «το κατάστημα διαιρείται εις δύο μέρη, ήγουν εις ανώτερον και κατώτερον σχολείον. Έκαστον δε τούτων διαιρείται εις κλάσεις. το δε ανώτερον... διαιρείται εις τρεις κλάσεις. το δε κατώτερον εις το αλληλοδιδακτικόν»2. Φαί-νεται λοιπόν καθαρά ότι το ανώτερο σχολείο περιλαμβάνει τρεις τάξεις, ενώ στη σχετική βιβλιογραφία επικρατεί ασάφεια σχε-τικά με το θέμα αυτό3.

ο πρώτος επίσημος κανονισμός του «εν Αθήναις Διδα-σκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρ ίας» κυκλοφόρησε στα 1842. Σύμφωνα με το άρθρο 1 του κανονισμού αυτού «το εν Αθήναις Διδασκαλείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρ ίας , είναι μεν συστη-μένον κυρίως προς μόρφωσιν διδασκαλισσών κατά την απόφασιν της τρίτης συνελεύσεως αυτής, δέχεται δε και έτερα κοράσια προς

εκπαίδευσιν είτ ' εν αυτώ διαιτώμενα είτ ' έξωθεν φοιτώντα»4. Καθιερώνεται λοιπόν από την Ετα ιρε ία ένα τύπος σχολείου

που ονομάζεται Διδασκαλείο, αλλά έχει διπλό σκοπό: πρώτα την

1. Γενική Συνέλευσις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας την 24 Σεπτεμ-βρίου 1839, σ. 13.

2. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1840,

Αθήναι 1840, σ. 13. 3. Βλ. Ελ. Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Θηλέων Αγωγή», Μεγάλη

Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ ' , σ. 159 και Στ . Γαλάτης, Ιστορία..., τ. Α' , κεφ. Ε ' , σ. 14.

4. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1842, σ. 3.

εκπαίδευση της δασκάλας και, κοντά σ' αυτή, τη γενική μόρφωση των κοριτσιών, με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων. τα χρόνια φοί-τησης αυξάνονται από τρία σε τέσσερα: «των ειρημένων μαθημά-των η περίοδος συμπληρούται εν τετραετία»1 . με τον επόμενο κανονισμό, του 1851, ο σκοπός του Διδασκαλείου μένει ο ίδιος, ενώ τα χρόνια φοίτησης αυξάνονται και πάλι από τέσσερα σε πεντε2. ο κανονισμός του 1857 δεν ονομάζει το ανώτερο αυτό σχολείο «Διδασκαλείο», όπως οι δυο προηγούμενοι, αλλά «Παρ-θεναγωγείο». Βέβαια ο σκοπός καθώς και η διάρκεια φοίτησης παραμένουν τα ίδια με εκείνα που αναφέρονται και στον κανο-νισμό του 1851, δηλαδή πενταετής φοίτηση, και κύριος στόχος η εκπαίδευση της δασκάλας3 . Ε π ο μ έ ν ω ς ώς το τέλος της περιό-δου αυτής, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας (με την

ονομασία Διδασκαλείο η Παρθεναγωγείο4), παραμένει ένα σχο-λείο Επαγγελματικής και Γενικής Εκπαίδευσης. από τις μα-θήτριες του σχολείου αυτού, οι υποψήφιες δασκάλες ήταν, τα πρώτα χρόνια τουλάχιστο, οι περισσότερες υπότροφες της Ε τ α ι -ρείας και στη συνέχεια του κράτους και των δήμων «πτωχαί και ορφαναί των αγωνισθέντων υπέρ πατρίδος» και έμεναν στο οικοτροφείο που διατηρούσε το σχολείο. Οι υπόλοιπες εσωτερικές μαθήτριες πρέπει να προέρχονταν από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας, γιατί τα δίδακτρα του σχολείου ήταν αρκετά άκριβά5.

1. Κανονισμός... 1842, σ. 4. 2. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας [Αθήναι 1851], σ. 8-9. 3. Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και κανονισμός του

Παρθεναγωγείου αυτής, Αθήναι 1857, σ. 11-12. 4. Συχνά το σχολείο χαρακτηρίζεται και Ελληνικό Σχολείο. Βλ.

Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύ-σεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1844, σ. 33.

5. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με τον κανονισμό του Σχο-λείου του 1857, κάθε «σύσσιτη» μαθήτρια πλήρωνε για τροφεία και δίδακτρα 80 δραχμές το μήνα (Διοργανισμός... 1857, σ. 30), τη στιγμή που ο μισθός

του Ελληνοδιδασκάλου Α ' τάξης ήταν 100 δραχμές το μήνα, της Β' 130 και της Γ ' 160 (Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική..., σ. 5).

Λειτουργία σχολείου - Αριθμός μαθητριών

Είδαμε ότι τα πρώτα «ανώτερα σχολεία κορασίων» αποτε-λούσαν μια βαθμίδα πιο πάνω από τα σχολεία της Δημοτικής

Εκπαίδευσης και πολύ κοντά σ' αυτά. Η χρονική διάρκεια των σπουδών ήταν περιορισμένη και οι γνώσεις που πρόσφεραν στοι-χειώδεις, με έμφαση στο μάθημα της γαλλικής γλώσσας1 .

Η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία έδωσε Ιδιαίτερη προσοχή στην οργάνωση του σχολείου της, στο πρόγραμμα των μαθημάτων,

καθώς και στην επιλογή του διδακτικού προσωπικού, με αποτέ-λεσμα να ανυψωθεί αισθητά η στάθμη των Παρθεναγωγείων. Ό τ α ν στα 1837 έγινε η «εγκαθίδρυσις» του σχολείου της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρε ίας , καθορίστηκε ότι: «τα εις το ανώτερον σχολείον παραδιδόμενα μαθήματα θέλουν είσθαι τα εξής: Ε λ λ η -νική γλώσσα αρχαί και ιστορία, γύμνασις εις την καθομιλουμένην, Ι ε ρ ά Ιστορία και κατήχησις, Αριθμητική, Γραμματική, Ιχνο-γραφία, Καλλιγραφία και Χειροτεχνήματα (ράψιμον, πλέξιμον

και κεντήματα). Μετέπειτα θέλουν προστεθή και η Μουσική και η Γαλλική γλώσσα, ίσως δε και η ψαθοπλεκτική (των γυναικείων

καπέλων, κανίστρων κ.λπ. )»2.

ο πρώτος κανονισμός του 1842, χαρακτηρίζει το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας , «Διδασκαλείο» και καθορίζει τα «διδασκόμενα μαθήματα» και τις ώρες διδασκαλίας στις τέσ-

σερις τάξεις ώς εξής 3 :

1. Βλ. σχετικά, σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. Εγκαθίδρυσις..., ό.π., σ. 14-15. τα μαθήματα διδάσκονταν από

δασκάλους διαφόρων ειδικοτήτων: τό1840 ο Γ . Χρυσοβέργης διδάσκει Ιστο-ρία, ο Χ. Βάφας Αριθμητική, ο Κ. Αβραμιάδης Μουσική, ο Μ. Αποστο-λίδης την «Ιεράν Κατήχησιν», ο Γ. Βάφας και ο Ν. Κράνειος «το της γλώσ-σης μάθημα» και ο Βορέλης Γαλλικά (Πρακτικά... 1840, σ. 13-14).

3. Κανονισμός... 1842, σ. 3-7.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Πρόγραμμα των μαθημάτων του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρείας στα 1842

Ώρες διδασκαλίας κατά τάξεις

Μαθήματα Ά Β' Γ ' Δ '

α Ελληνική γλώσσα 13 10 10 10 β' Γαλλική γλώσσα — 3 3 3 Ύ Ιερά Ιστορία 2 2 — —

δ' Κατήχηση — — 2 —

ε' Χριστιανική ηθική — — — 2 ς ' Αριθμητική και τα στοιχειωδέστερα

της Γεωμετρίας 3 2 2 —

ζ' Ελληνική και Γενική Ιστορία — 2 2 3 V Γεωγραφία 3 2 2 2 θ' Φυσιογραφία και Φυσική — 2 1 2 ι' Ωδική — 3 3 3 ια' Καλλιγραφία 3 3 3 3 ιβ' Ιχνογραφία Υ ' Χειροτεχνήματα («τας λοιπάς εργασίμους

ώρας»)

Σύνολο 24 29 28 28

Εκτός από τα μαθήματα που σημειώνονται στον Πίνακα αυτό διδάσκονταν «οργανικήν μουσικήν διά κυμβάλου και χορόν μόνον όσα των κορασίων πληρώνουσιν ωρισμένα δίδακτρα»1.

στη Δ ' τάξη επίσης, σύμφωνα με τον κανονισμό, «κατά την τελευταίαν εξαμηνίαν αι μέλλουσαι να γίνωσι διδάσκαλοι, διδά-σκονται την αλληλοδιδασκαλίαν και την εφαρμογήν αυτής»2.

Οπωσδήποτε προκαλεί εντύπωση ο μεγάλος αριθμός που καλύπτει στο πρόγραμμα αυτό η διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας, δηλαδή της Αρχαίας Ελληνικής κυρίως. το γεγονός δείχνει ότι και στην εκπαίδευση των κοριτσιών επικράτησε από

1. Κανονισμός... 1842, σ. 8. 2. ό.π., σ. 7.

5. Tο μέγαρο του Αρσακείου

νωρίς το αρχαϊστικό ρεύμα που αποτελούσε, ολόκληρο το 19ο αιώνα, κύριο χαρακτηριστικό του υπόλοιπου εκπαιδευτικού συ-στήματος της χώρας. στην πρώτη τάξη ειδικά, οι ώρες των Ελληνικών καλύπτουν περισσότερο από το 1/2 του συνολικού

αριθμού των ωρών (13:24). Δύο χρόνια πριν, στα 1840, είχε εκδοθεί η «Συλλογή Ε λ -

ληνικών μαθημάτων... προς χρήσιν των σπουδαζουσών την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων», όπου ο συγγραφέας ση-

μειώνει ότι συγκέντρωσε «εκ των άριστων συγγραφέων και ποιη-των τεμάχια εξ ων αι νεάνιδες δύνανται να ωφεληθώσι διττώς, και την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν να σπουδάζωσι, και ηθικήν

τινα ωφέλειαν να προσκτώσιν αναγινώσκουσαι ταύτα»1 . Η έκ-δοση αυτή φανερώνει πώς την εποχή αυτή είχε ήδη αρχίσει να

απασχολεί τους εκπαιδευτικούς ένα πρόβλημα που θα γίνει Ιδιαί-τερα οξύ στην επόμενη περίοδο. Πρόκειται για το «είδος» της

ανώτερης μόρφωσης που είναι κατάλληλο για τις μαθήτριες, και, πιο συγκεκριμένα, για τα μαθήματα που πρέπει να διδάσκον-

ται στα Παρθεναγωγεία. Παρακάτω θα μάς απασχολήσει ο προ-βληματισμός αυτός καθώς και η εκπαιδευτική φιλοσοφία, που

αναφέρεται στο ίδιο πρόβλημα2.

Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι στο πρόγραμμα της τελευταίας τάξης του Διδασκαλείου, δεν διδάσκονται καθόλου Μα-θηματικά (Αριθμητική η Γεωμετρία), γιατί τα μαθήματα αυτά

δεν θεωρούνται κατάλληλα για τη «φύση» και τον προορισμό της γυναίκας.

Ε π ί σ η ς , η σειρά των μαθημάτων που θέλει πρώτη την ελληνική γλώσσα και αμέσως μετά τη γαλλική, αποτελεί στοιχείο

ενδεικτικό για το είδος της μόρφωσης που η κοινωνία θεωρούσε την εποχή αυτή «κατάλληλη» για τις κοπέλες. την άποψη αυτή

1. Συλλογή Ελληνικών μαθημάτων συνερρανισθείσα υπό A.A. προς χρήσιν των σπουδαζουσών την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων, Α-θήναι 1840, σ. γ ' .

2. Βλ. σ. 259-281 αυτής της εργασίας.

την ενισχύει το γεγονός ότι από το 1859-60 η διδασκαλία της Γαλλικής αρχίζει από την Α' τάξη1 , καθώς και τα πολλά «δια-κοσμητικά» μαθήματα2 που συμπεριλαμβάνονται στο πρόγραμμα, καλύπτοντας μάλιστα ένα σημαντικό ποσοστό από τις ώρες διδα-σκαλίας. Τέτοια μαθήματα είναι η καλλιγραφία, η Ιχνογραφία, η σκιαγραφία, τα χειροτεχνήματα, η οργανική μουσική και ο χορός.

Καθαρή εικόνα για τη μορφή που παίρνει το πρόγραμμα αυ-τό στην καθημερινή σχολική πράξη μάς δίνει ένα «ωρολόγιο» πρό-

γραμμα του σχολείου αυτού που σώθηκε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους3.

στον Πίνακα 5 που ακολουθεί, παρατηρούμε ότι σε σχέση με το πρόγραμμα του 1842 στην Δ' τάξη οι ώρες των Ελληνικών είναι

περισσότερες απ' ό,τι προβλέπεται (15 αντί 10), ενώ άλλα μαθή-ματα, όπως η Φυσιογραφία - Φυσική και η Ωδική, δεν αναφέρον-ται καθόλου. Αυξημένες είναι, επίσης, οι ώρες των Γαλλικών, που μάλιστα διδάσκονται από την Α' τάξη. Ενδεικτικό είναι και το γεγονός ότι, έκτος από το πρωινό του Σαββάτου, που αφιερώνεται

στις «οικιακές εργασίες», στο καθημερινό πρόγραμμα δυο ώρες καλύπτουν η Καλλιγραφία, η Ιχνογραφία και το Εργόχειρο, μαθήματα στα οποία δίνεται Ιδιαίτερη βαρύτητα, την εποχή αυτή,

στα σχολεία των κοριτσιών. Επομένως , στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας επικρατεί η διδασκαλία των Αρ-χαίων Ελληνικών από τη μια, και των ειδικών και πρακτικών μαθημάτων που θεωρούνται κατάλληλα για τη γυναίκα από την άλλη. Ε π ε ι δ ή για τη διδασκαλία των τελευταίων αυτών απαιτούνταν

1. «Αρσάκειον Παρθεναγωγείον» (Έκθεσις Λ. Μελά, Εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής) , Πανδώρα, τ. Β' , 1860-61, σ. 195.

2. η αρνητική φόρτιση του όρου δεν έχει σχέση με την αντικειμενική αξία των συγκεκριμένων μαθημάτων, αλλά με τον τρόπο διδασκαλίας τους και τα αποτελέσματα που είχε η μή σωστή εφαρμογή τους.

3. «Ειδήσεις περί του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», ΓΑΚ, ό.π., φ. 25. το έγγραφο που συνοδεύει το πρόγραμμα αυτό του σχο-λείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας είναι, δυστυχώς, ανυπόγραφο.

Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1849)

Ώρες Δευτέρα Τρίτη Τετάρτη Πέμπτη Παρασκευή Σάββατο

Τάξις Δ' 7-9 Ισοκράτην. Όμηρον ομοίως ομοίως ομοίως ομοίως 9-10 Γαλλικά » πάντοτε

10-11 Ιχνογραφίαν Εργόχειρον Ιχνογραφίαν Εργόχειρον Ιχνογραφίαν

11-12 Ανάπαυσιν ομοίως ομοίως ομοίως ομοίως 1-2

Εργόχειρον » » » οικιακάς

2-3 Γεωγραφίαν μαθ. Ελλ. Ιστορίαν Γεωγραφίαν Ιστορίαν

Γεωγραφίαν 3-4 Συντακτικόν Έκθεσιν Συντακτικόν

Έκθεσιν Συντακτικόν εργασίας

Τάξις Γ' 7-9 Πλούταρχον ομοίως και ούτω — — —

9-10 Ιχνογραφίαν Εργόχειρον

καθ' εξής — — —

10-11 Γαλλικά ομοίως — — — —

11-12 Ανάπαυσιν » — — — —

1-2 Εργόχειρον

» — — — —

2-3 Γεωγραφίαν Γεν. Ίστορίαν — — — —

3-4 Κατήχησιν Αριθμητικήν

— — — —

Τάξις Β' 7-9 Διονύσιον Αλικαρ. ομοίως 9-10 Εργόχειρον Ιχνογραφίαν

10-11 Γαλλικά ομοίως 11-12 Ανάπαυσιν »

1-2 Καλλιγραφίαν Εργόχειρον 2-3 Γεωγραφίαν Αριθμητικήν 3-4 Γραφήν καθ' υπαγόρευσιν Ελλ. Ίστορίαν

Τάξις A' 7-9 Ελλ. Χρηστομάθειαν

Φαρμακίδου 9-10 Καλλιγραφίαν

10-11 Εργόχειρον 11-12 Ανάπαυσιν

1-2 Γαλλικά 2-3 Γραφήν καθ' υπαγόρευσιν 3-4 Αριθμητικήν

ομοίως

Εργόχειρον ομοίως

Γεωγραφίαν

ταν ειδικές γνώσεις, σύμφωνα με τον κανονισμό «τα χειροτεχνή-ματα διδάσκονται υπό της επιμελητρίας του Διδασκαλείου»1.

Α π ό το σχολικό έτος 1858-59 καθιερώθηκε στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας και το μάθημα της Γυμναστι-

κής2, γεγονός που προκαλεί εντύπωση για μια τόσο πρώϊμη εποχή. από τις σχετικές πηγές όμως δεν γίνεται φανερό ποιο είναι

το περιεχόμενο του μαθήματος αυτού. το διδακτικό προσωπικό του σχολείου αποτελείται από «διδα-

σκάλους» διαφόρων ειδικοτήτων και μόνο «την αρχαρίαν τάξιν» αναλαμβάνει δασκάλα, απόφοιτη του σχολείου της Εταιρε ίας 3 . Η Διευθύντρια του σχολείου περιορίζεται στα διοικητικά

καθήκοντα και έχει την εποπτεία του νηπιακού, του αλληλοδι-δακτικού και του ανώτερου τμήματος του σχολείου4.

στην περίοδο που ετάζουμε ήταν διευθύντριες στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , με χρονολογική σειρά, οι εξής5: 1 ) Ε λ έ ν η Πιτταδάκη από το 1837 ώς το 1840 2) Βαμβώ Ιωάννου από το 1840 ώς το 1841 3 ) Κάννων6 από το 1841 ώς το 1842 4) Σεβαστή Μάνου από το 1842 ώς το 1858 5) Μουσάρ Κουρβουαζιέ από το 1858 ώς το 1860 6) Αμεναΐς Καβανιάρη από το 1860 ώς το 1875.

Μετά την Ε. Πιτταδάκη και την Β. Ιωάννου, για τις οποίες θα γίνει λόγος και παρακάτω7 , προσκαλείται να διευθύνει το σχο-

λείο η αγγλίδα Κάννων, που έμεινε όμως μόνο δυο χρόνια, γιατί

1. Κανονισμός... 1842, σ. 10. για το θεσμό των επιμελητριών βλ. σ. 179 αυτής της εργασίας.

2. Πανδώρα, τ. I ' , 1859-60, σ. 185 (Έκθεση Λ. Μελά). 3. Κανονισμός... 1842, σ. 9. 4. ό.π., σ. 16-19. 5. Εκατονταετηρίς..., σ. 93 και Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Γ ' , «Προσω-

πικόν σχολείων», σ. 1-4. 6. οι σχετικές πηγές δεν αναφέρουν το πλήρες όνομα της διευθύντριας αυτής. 7. Βλ. σ. 113 αυτής της εργασίας.

5. Σ ε β α σ τ ή Μάνου

«νομίζουσα ότι πρόκειται να αναθρέψη πλουσίων οικογενειών κο-ράσια, ευρέθη ηπατημένη εις τας προσδοκίας της»1 . η διαπί-στωση αυτή έχει οπωσδήποτε σχέση με το χαμηλό οικονομικό επίπεδο των υποψηφίων «διδασκαλισσών», αλλά και με το γεγο-νός ότι οι «πλούσιες οικογένειες» της Ελλάδας μειονεκτούσαν σε σύγκριση με εκείνες της Αγγλίας.

Α π ό το 1842 ώς το 1858 διευθύνει το σχολείο η Σεβαστή Μάνου «μία των ευγενεστέρων και μάλλον μεμορφωμένων διευ-θυντριών», που η Εταιρε ία την κατέταξε «εις την χωρείαν των ευεργετών»2. τη Σ . Μάνου διαδέχτηκε η ελβετίδα Μ. Κουρβου-αζιέ, που και αυτή έμεινε μόνο δυο χρόνια. το 1860 ανέλαβε τη διεύθυνση του σχολείου η ελβετίδα Ά μ . Καβανιάρη, της οποίας το μισθό της ανέλαβε να πληρώνει η βαρώνη Ιφιγένεια Σίνα. στα Πρακτικά της Εταιρε ίας αναφέρονται συχνά εγκώμια για τη μόρφωση, τη διοικητική Ικανότητα και την ευσυνειδησία της Καβανιάρη 3.

οι μαθήτριες που σπούδαζαν στο Διδασκαλείο της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρείας ώς υπότροφες της ίδιας της Εταιρε ίας και της κυβέρνησης είχαν την υποχρέωση, σύμφωνα με τον κανονι-σμό, να διδάξουν, αρχικά για τρία χρόνια4 και αργότερα για τέσ-σερα5, σε οποιοδήποτε «Δημοδιδασκαλείον» θα τις διόριζε το Υπουργείο.

Μαζί με τις υποψήφιες δασκάλες στο σχολείο αυτό φοιτούσαν και άλλες μαθήτριες που ενδιαφέρονταν μόνο για μια γενικότερη μόρφωση. οι δυο κατηγορίες μαθητριών παρακολουθούσαν το ίδιο ακριβώς πρόγραμμα μαθημάτων, έκτος από τη θεωρία και την εφαρμογή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου που, σύμφωνα με τον κανονισμό, έπρεπε να διδάσκεται κατά το τελευταίο εξάμηνο των

1. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α' , κεφ. Ε ' , σ. 18. 2. ό.π., τ. Β ' , «Προσωπικό σχολείων», σ. 2. 3. ό.π., σ. 3. 4. Κανονισμός... 1842, σ. 13. 5. Κανονισμός... 1851, σ. 11.

σπουδών. τα πράγματα όμως δείχνουν πώς στην πράξη η ρύθμιση αυτή δεν εφαρμόστηκε αποτελεσματικά1.

το πρόγραμμα των μαθημάτων δείχνει καθαρά ότι η σύνθεση των μαθητριών στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας

επηρέασε τον προσανατολισμό του σχολείου, και είχε οπωσδή-ποτε σημαντικές επιπτώσεις στην εκπαίδευση της ελληνίδας δα-σκάλας2. Η εκπαίδευση της δασκάλας και η μόρφωση της «οικο-δέσποινας», μιας ορισμένης μάλιστα κοινωνικής τάξης, είναι δυο σκοποί που διαφέρουν σε ουσιαστικά μεταξύ τους σημεία και είναι δύσκολο το ίδιο σχολείο να πετύχει, με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων και τους δυο αυτούς σκοπούς. Έ τ σ ι , ενώ εξαρχής κύριος σκοπός της Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας υπήρξε η εκπαί-δευση της δασκάλας, το πρόγραμμα των μαθημάτων του σχολείου της προσαρμόζεται, σε πολλά σημεία, στις απαιτήσεις των μαθη-τριών που προέρχονταν κυρίως από τα ανώτερα κοινωνικά - οικο-νομικά στρώματα και δεν ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δα-σκάλας.

το πρόβλημα αυτό, που δημιουργήθηκε κυρίως από την έλ-λειψη ειδικού σχολείου για την εκπαίδευση της δασκάλας, το

επισήμανε ήδη από το 1850 ακόμα ο Γεώργιος Γεννάδιος και είναι το σημείο στο όποιο θα επιμείνουν ιδιαίτερα, όπως θα δούμε και παρακάτω, και άλλοι λόγιοι και διανοούμενοι της εποχής.

στη Συνέλευση της 7ης Μαίου 1850, ο Γ. Γεννάδιος εκ-φράζει τη γνώμη πώς δεν είναι σωστό «να ανατρέφονται όλα τα παιδευόμενα κοράσια ώς τέκνα πλουσίων», επειδή, «δυσκόλως θέλουν συμμορφωθή με την τυχόν περιμένουσαν αυτά πενιχράν μετά ταύτα δίαιταν»3.

Α Ρ Ι Θ Μ Ο ς Μ Α Θ Η Τ Ρ Ι Ω Ν . Κατά τους πρώτους μήνες της λειτουργίας

1. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', κεφ. Ε ' , σ. 8. Βλ. και σ. 161-162 αυτής της εργασίας.

2. Βλ. σχετικά και σ. 155-161 αυτής της εργασίας. 3. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β' , κεφ. Ε ' , σ. 21β. Βλ. σχετικά και σ. 142-

144 αυτής της εργασίας.

γίας του σχολείου φοιτούσαν στο «ανώτερο» τμήμα 13 μαθήτριες, από τις οποίες οι 5 ήταν υπότροφες της Εταιρείας . Πρέπει να επισημάνουμε εδώ το γεγονός ότι η Εταιρε ία πρόσφερε 10 θέσεις υποτρόφων, αλλά δεν παρουσιάστηκαν άλλες κοπέλες που να έχουν «τας απαιτουμένας γνώσεις»1. το γεγονός αυτό δείχνει τόσο το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των Ελληνίδων την εποχή αυτή, και ειδικότερα των κοριτσιών που ανήκαν στις κατώτερες οικο-νομικά τάξεις της χώρας, όσο και την επιφυλακτική στάση της κοινωνίας απέναντι στην εργασία της γυναίκας.

στα 1840, τρία χρόνια μετά την ίδρυση του σχολείου, 0 αριθμός των μαθητριών έχει φτάσει τις 642. Η αύξηση συνε-

χίζεται και κατά τα επόμενα χρόνια με ανάλογους ρυθμούς. Όπως φαίνεται καθαρά και από τον Πίνακα 6, από το 1847 ώς το 1858 ο αριθμός των μαθητριών, τόσο στο αλληλοδιδακτικό όσο και στο

ανώτερο τμήμα, είχε σχεδόν τριπλασιαστεί. στις αρχές του σχο-λικού έτους 1847-48 μάλιστα, το Διοικητικό Συμβούλιο της Ε τ α ι -ρείας αναγκάστηκε να δηλώσει στις εφημερίδες ότι δεν μπορεί να δεχτεί άλλες μαθήτριες «δι' έλλειψιν τόπου»3.

Ε κ ε ί ν ο που ενδιαφέρει Ιδιαίτερα την εργασία αυτή είναι η κίνηση των μαθητριών στο ανώτερο τμήμα του σχολείου. Ε ν ώ 0 συνολικός αριθμός των μαθητριών αυξάνεται σημαντικά: 13 (1837), 64 (1840), 142 (1847), 179 (1848), 396 (1859), ο αριθμός

των μαθητριών κατά τάξη μειώνεται αισθητά, από τις μι-κρότερες προς τις μεγαλύτερες. οι υπεύθυνοι του Παρθεναγω-γείου συχνά τονίζουν την αυστηρότητα του σχολείου στο θέμα των βαθμών. Η μείωση των μαθητριών επομένως οφείλεται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, στην αποτυχία των μαθητριών στις εξετά-σεις, αλλά ίσως και στο γεγονός ότι για πολλούς γονείς η φοίτηση δυο και τριών χρόνων σε ένα ανώτερο σχολείο είναι «αρκετή» για μια κοπέλα, μια και το απολυτήριο του σχολείου δεν έχει,

1. Έκθεσις... 1837, σ. 4. 2. Πρακτικά... 1840, σ. 13. 3. Πρακτικά... 1847, σ. 26.

ΠΙΝΑΚΑΣ 6

Αριθμός μαθητριών στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1847*, 1848* και 1859**)

1846-47 1847-48 1858-59 Αριθμός Αριθμός Αριθμός

μαθητριών μαθητριών μαθητριών

α) Αλληλοδιδακτικό σχολείο: 84 115 233 β) Διδασκαλείο:

Α' τάξη 48 67 107 Β' τάξη 43 53 104 Γ ' τάξη 30 39 76 Δ' τάξη 21 20 74 Ε ' τάξη — — 35

Σύνολο 142 179 396 Γενικό σύνολο 226 294 629

ΠΗΓΕΣ: * Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1848, σ. 14 και 17.

** «Αρσάκειον Παρθεναγωγείον» (Έκθεσις Λ. Μελά, εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής), Πανδώρα, τ. Γ , 1859-60, σ. 185.

την εποχή αυτή, καμιά ουσιαστική χρησιμότητα. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στον κανονισμό του 1842 δεν υπάρχει κανένα άρθρο που να αναφέρεται σε απολυτήριες εξετάσεις των μαθητριών μόνο με τον κανονισμό του 1851 καθορίζεται ότι «μετά την πενταετίαν

όσαι εξετασθείσαι κριθώσιν άξιαι λαμβάνουσιν απολυτήριον, εμ-φαίνον την Ικανότητα εκάστης»1. Ε π ο μ έ ν ω ς ώς το 1851, οι μα-θήτριες δεν έπαιρναν ούτε απολυτήριο, και η καθεμιά φοιτούσε

από ένα ώς τέσσερα χρόνια, ανάλογα με τις δυνατότητες και τη διάθεσή της. Α π ό τον Πίνακα 6 γίνεται φανερό πώς για τις περισσότερες δυο χρόνια φοίτησης θεωρούνται, την εποχή αυτή,

αρκετά. Έ τ σ ι , από τη δεύτερη στην τρίτη τάξη, η μείωση των μαθητριών είναι πιο αισθητή, παρά από την πρώτη στη δεύτερη,

1. Κανονισμός... 1851, σ. 12.

ενώ το ποσοστό μείωσης από την τρίτη προς την τέταρτη τάξη πλησιάζει το 50 %. στα 1858-59, όταν το σχολείο έχει πέντε τάξεις, η μείωση αυτή μετατοπίζεται από την τέταρτη στην πέμ-πτη τάξη.

Φαίνεται λοιπόν ότι, στην τελευταία τάξη του σχολείου, φοι-τούσαν υποχρεωτικά οι υποψήφιες δασκάλες και ένα ποσοστό μόνο από τις υπόλοιπες μαθήτριες. τη σχολική χρονιά 1846-47,

από τις 21 μαθήτριες της Δ ' τάξης έδωσαν εξετάσεις και πήραν δίπλωμα δασκάλας οι I I 1 . Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο πρέπει

να τοποθετήσουμε τα στατιστικά δεδομένα που δείχνουν πώς 0 μεγαλύτερος αριθμός από τις απόφοιτες του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας γίνονται δασκάλες. Η σύγκριση αύ-

τη περιορίζεται μόνο στους αριθμούς των μαθητριών της τελευ-ταίας τάξης του σχολείου, γιατί , όπως φαίνεται από τον Πίνακα 6, στις προηγούμενες τάξεις οι αριθμοί είναι εντελώς διαφορετικοί. Σύμφωνα με τα στοιχεία που μάς δίνει ο Γ. Βιώνης, στα δέκα πρώτα χρόνια από την ίδρυση της Εταιρε ίας (1837-1847), 135 μαθήτριες συμπλήρωσαν τις σπουδές τους στο Παρθεναγωγείο

της Αθήνας και από αυτές οι 90 πήραν το δίπλωμα της δασκάλας2. στη δεύτερη δεκαετία (1847-1857), από τις 162 απόφοιτες του

σχολείου οι 102 έγιναν δασκάλες και οι υπόλοιπες 60 επέστρεψαν στα σπίτια τους «καύχημα και αγλάισμα των οικογενειών αυτών» 3 .

Νομίζουμε πώς έχει Ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι οι δασκάλες αυτές δεν σπούδαζαν όλες με υποτροφίες της κυβέρνη-σης, των δήμων και της Εταιρείας . από τις 90 δασκάλες της δεκαετίας 1837-1847 οι 36 ήταν υπότροφες της Εταιρείας, οι 25 της κυβέρνησης και οι 29, το ένα τρίτο δηλαδή, εκπαιδεύτη-καν «ιδία δαπάνη»4. στη δεκαετία 1847-1857 οι υπότροφες της Εταιρε ίας είναι 27, και της κυβέρνησης 7, ενώ εκείνες που πλή-

1. Πρακτικά... 1848, σ. 15. 2. Γ. Βιώνης, Λόγος..., σ. 30. 3. ό.π. 4. ό.π.

πλήρωναν τα δίδακτρα 681. Έ χ ο υ μ ε δηλαδή μια πολύ μεγάλη αύξηση του αριθμού των κοριτσιών που σπουδάζουν για να πάρουν το

δίπλωμα της δασκάλας με έξοδα της οικογένειάς τους. η παρα-τήρηση αυτή θα επαληθευθεί και από τα δεδομένα της κατοπινής περιόδου, αλλά επισημαίνουμε ότι αρχίζει από τώρα μια σημαντική στροφή των μαθητριών προς την εκπαίδευση που δίνει τη δυνα-τότητα. για την άσκηση κάποιου επαγγέλματος. την εποχή αυτή παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες, και η ζήτηση δεν περιορίζεται μόνο στο ελεύθερο κράτος, αλλά επεκτείνεται και στον υπόδουλο ελληνισμό. Η προοπτική της επαγγελματικής απο-κατάστασης και της οικονομικής ανεξαρτησίας προσελκύει πολ-λές κοπέλες της εποχής, με αποτέλεσμα να καλυφθούν, ώς το 1861, τα κενά που υπήρχαν και επιπλέον να αρχίσει να δημιουρ-γείται πρόβλημα απασχόλησης2.

Συχνά οι μαθήτριες που παίρνουν πτυχίο δασκάλας είναι περισσότερες από τους μαθητές. για παράδειγμα, το σχολικό έτος 1855-56, πήραν πτυχίο 30 δασκάλες και 29 δάσκαλοι3, ενώ

στα επόμενα χρόνια η διαφορά είναι μεγαλύτερη. οι κοπέλες που έπαιρναν το δίπλωμα της δασκάλας, έκτος

από ένα μικρό ποσοστό που δεν απέβλεπε στην άσκηση του επαγγέλματος, αλλά θεωρούσε το δίπλωμα ώς επιπλέον «προσόν»,

είχαν την εποχή αυτή τις εξής δυνατότητες για εργασία: να δι-δάξουν και να διευθύνουν Παρθεναγωγεία στο ελεύθερο κράτος, στον υπόδουλο ελληνισμό και στις ελληνικές κοινότητες της δια-σποράς και να δουλέψουν ώς ιδιωτικές δασκάλες σε πλούσιες οικογένειες.

1. ό.π. 2. Βλ. σ. 167-172 αυτής της εργασίας. 3. Χ. Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις προς την A.M. περί της καταστά-

σεως της δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος 1855-56, Αθήναι 1857, σ. 5.

Πολιτεία και εκπαίδευση κοριτσιών: διατάγματα και εγκύκλιοι που ρυθμίζουν την εκπαίδευση

με το πέρασμα του χρόνου κατανοείται, έστω και με αργό ρυθμό, η ανάγκη της εκπαίδευσης των κοριτσιών. ολοένα περισ-σότεροι δήμοι της χώρας αρχίζουν να ενδιαφέρονται για την ίδρυση σχολείων, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες.

Σύμφωνα με την έκθεση του Κοκκώνη, το 1837 ζητούσαν δασκάλες οι δήμοι της Τρίπολης, της Χαλκίδας και του Πειραιά1. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι το σχολείο της Χαλκίδας «πρό καιρού ετοιμασθέν, έμενε κλειστόν δι' έλλειψιν διδασκαλίσσης»

και άρχισε να λειτουργεί στα 1839, δηλαδή δυο χρόνια αργότερα2. σε έγγραφο με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1839, ο τότε «Γραμ-

ματεύς» (υπουργός) Παιδείας Γ. Γλαράκης ζητάει από τον Όθω-να να εγκρίνει το διορισμό δασκάλας στο σχολείο της Ύδρας και

αναφέρει πώς είχε από καιρό σχετική αίτηση του δήμου της Ύδρας αλλά, όπως τονίζει, «ηναγκαζόμην από την παντελή έλλειψιν των

δημοδιδασκαλισσών να την αναβάλω έως σήμερον, καθώς και άλ-λων δήμων όμοιαι αιτήσεις αναβάλλονται»3.

με την ίδρυση του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας αρχίζει να καταβάλλεται συστηματική προσπάθεια για να

αντιμετωπιστούν, όσο ήταν δυνατό, οι ανάγκες της χώρας σε διδακτικό προσωπικό. "Ηδη το 1840, τρία χρόνια δηλαδή από την ίδρυση του Διδασκαλείου, διορίζονται Οχτώ απόφοιτες του σχο-λείου αυτού. Όπως φαίνεται από το σχετικό έγγραφο του «Γραμ-ματέως» Παιδείας Ν. Θεοχάρη οι δασκάλες αυτές τοποθετούνται

στα παρακάτω σχολεία: της Ύδρας (Β' Σχολείο) , της Λεβαδιάς,

1. Ί . Κοκκώνης, «Περί της δημοτικής...», 1837, βλ. πίνακα [σ. 6]. 2. «Σύστασις σχολείου κορασίων εις Χαλκίδα», ο Παιδαγωγός, έτ. Α' ,

1839, σ. 95. 3. Γ. Γλαράκης, «Περί διορισμού διδασκαλίσσης εις Ύδραν», αρ.

24182/27 Ιανουαρίου 1839, ΓΑΚ, ό.π., φ. 27 [σ. 3].

της Ερμούπολης (Β' Σχολείο), της Πάτρας, της Λαμίας, του Ά ρ γ ο υ ς και δυο στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1 . τα πράγματα δείχνουν πώς, επειδή οι συνθήκες εργασίας για τις νέες δασκάλες δεν ήταν καθόλου εύκολες, οι περισσότερες προτιμούσαν να τοποθετηθούν σε κάποια μεγάλη πόλη. Έ τ σ ι , το πρόβλημα της έλλειψης διδακτικού προσωπικού παρουσιάζεται Οξύτερο για τους μικρούς και απομακρυσμένους δήμους της χώρας, επειδή «όλες περιωρίζοντο να ζητώσιν Αθήνας, Σύρον, Πάτραν και Ναύπλιον»2. από το 1844 η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία άρχισε να στέλνει δασκάλες και στον υπόδουλο ελληνισμό3, απ' όπου οι αιτήσεις συνέχεια πληθαίνουν. Φαίνεται πώς οι δύσκολες, Ιδιαίτερα για μια νέα γυναίκα, συνθήκες διαβίωσης, στις περισ-σότερες επαρχίες του ελληνικού κράτους, ανάγκαζαν τις δασκάλες να προτιμούν το διορισμό σε κέντρα του υπόδουλου ελληνισμού. Έ τ σ ι , στα 1855, όπως τονίζεται σε σχετική συζήτηση στη Βουλή, «τα 2 /5 του όλου αριθμού εισίν απησχολημέναι έκτος του κρά-τους, όπου ευρίσκουσιν ανετώτερον βίον και συνδρομήν»4.

το ενδιαφέρον της πολιτείας για την εκπαίδευση των κορι-τσιών εκδηλώνεται με συγκεκριμένες ενέργειες μετά το 1850. στη δεκαετία του 1840-1850 αξιοσημείωτα γεγονότα για το θέ-μα που μάς ενδιαφέρει εδώ μπορούν να θεωρηθούν οι προτάσεις που υπέβαλαν στον Όθωνα οι «Γραμματείς» της Παιδείας Ν. Θεοχάρης (ημερ. εγγράφου 8 Μαρτίου 1840) και Ιακ. Ρίζος Νε-ρουλός (ημερ. εγγράφου 3 Ιουνίου 1842)5 για την ίδρυση από το κράτος «ανώτερου» σχολείου για κορίτσια. Μετά το 1850 την

1. Ν. Θεοχάρης, «Περί διορισμού διδασκαλισσών μισθοδοτουμένων εκ των δημοτικών ταμείων», αρ. 1799/9 Μαίου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 27.

2. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ . Β' , κεφ. Ε ' , σ. 5. 3. ό.π., σ. 31. 4. Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Αθήναι 1855, τ. Β' ,

σ. 585 (Συνεδρίαση ΟΖ' της 25ης Ιουνίου 1855). 5. Λεπτομέρειες για τις προτάσεις αυτές βλ. σ. 112-116 αυτής της εργασίας.

πολιτεία απασχολεί έντονα το θέμα της συνεκπαίδευσης. Είδαμε ότι ο νόμος του 1834 καθόριζε ότι τα κορίτσια έπρεπε να φοιτούν, «όπου τούτο ήναι δυνατόν», σε χωριστά σχολεία. Επειδή η εφαρμογή του άρθρου αυτού όμως ήταν, στις περισσότερες περι-πτώσεις, πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη, φαίνεται πώς σε πολλές περιπτώσεις η συνεκπαίδευση καθιερώθηκε1. το Υπουργείο Παι-δείας σε σχετική εγκύκλιο του Υπουργού 2 Σ . Βλάχου, με ημερο-μηνία 10 Σεπτεμβρίου 1852, κρίνει «ωφέλιμον... ίνα απαγορευθή του λοιπού η τοιαύτη συνήθεια» επειδή πιστεύει ότι «η τοιαύτη

επιμιξία προκαταβάλλει σπέρματα δυσαρέστων συνεπειών», και σαφώς τονίζει: «Ουδείς δύναται του λοιπού εν τω αυτώ οικήματι να διατηρή διδακτήριον αρρένων και κορασίων, καίπερ αυλιζο-μένων δι' ετέρας εισόδου και διαμενόντων εις διάφορον οροφήν»3.

Όχι μόνο λοιπόν τη συμφοίτηση δεν μπορεί να δεχτεί η πολιτεία, αλλά ούτε και την απλή συστέγαση. στην ίδια εγκύκλιο τονίζεται ρητά πώς πρέπει να «απαγορευθή του λοιπού η τοιαύτη συνήθεια», πράγμα που αρχίζει να εφαρμόζεται, στο εξής, ακόμα και στα νηπιαγωγεία. Έ τ σ ι ενώ στις εκθέσεις του Κοκκώνη, το 1837 και το 1839, απλώς επισημαίνεται το γεγονός της συνεκπαίδευσης

αγοριών και κοριτσιών, στην έκθεση του Χρυσοβέργη για τα σχο-λεία της Σύρου, το 1853, ένα χρόνο δηλαδή μετά την παραπάνω εγκύκλιο, αναφέρεται ότι ο Hi ldner υποχρεώθηκε να χωρίσει τα αγόρια και τα κορίτσια που φοιτούσαν στο ίδιο νηπιαγωγείο4 . η προσπάθεια για πιστή εφαρμογή της παραπάνω εγκυκλίου

1. Βλ. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής...», ό.π. [σ. 2.]. 2. Από το 1831 ώς το 1843 έχουμε Γραμματείς «επί των Εκκλησια-

στικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως»' από το 1844 ώς το 1862 Υπουρ-γούς «επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως» και από το 1863 και εξής Υπουργούς «των Εκκλησιαστικών και της Παιδείας». Βλ. σχετικά Γ. Κελεμένης, «Υπουργείον Εθνικής Παιδείας και Θρησκευ-μάτων», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 467-468.

3. Γ. Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α ' , μέρος Γ ' , σ. 199. 4. Γ. Χρυσοβέργης, «Έκθεσις.. .», ό.π., σ. 139.

πιστοποιείται και από κατοπινές εκθέσεις επιθεωρητών1. Βέβαια η απαγόρευση της συνεκπαίδευσης έκανε ακόμα πιο οξύ το πρό-

βλημα της γυναικείας εκπαίδευσης. Κατά τις δυο πρώτες δεκαε-τίες του ελεύθερου κράτους ακόμα και η Δημοτική Εκπαίδευση εί-ναι μονόπλευρη —αρρένων μόνον— και δεν υπάρχει Ιδιαίτερη φρον-τίδα για την εκπαίδευση του γυναικείου πληθυσμού. το γεγονός αυτό άρχισε να προβληματίζει σοβαρά το Υπουργείο μετά την πρώτη εικοσαετία, όπως δείχνει καθαρά εγκύκλιος του Υπουρ-γού Σ . Βλάχου προς τους νομάρχες του κράτους, με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1852, στην όποια επισημαίνεται η μονομέρεια της

εκπαίδευσης και προτείνεται η σύσταση σχολείων για κορίτσια:

« θεωρούντες ότι εις τους πλείστους των Δήμων του κρά-τους, παραμελουμένης της εκπαιδεύσεως των κορασίων η προεκ-παίδευσις της νεολαίας γίνεται ετεροζύγως, κρίνομεν πρέπον και

αναγκαίον άμα να επιστήσωμεν την προσοχήν υμών, ίνα προσπα-θήσητε περί της βαθμηδόν συστάσεως σχολείων κορασίων ου μόνον εις τας πρωτευούσας των επαρχιών, αλλά και εις αυτούς

τους πολυπληθεστέρους δήμους»2.

Είναι βέβαια φανερό πώς με απλές συστατικές εγκυκλίους δεν μπορούσε ποτέ να λυθεί το εκπαιδευτικό αυτό πρόβλημα

αποτελεσματικά. Λίγα χρόνια αργότερα, το θέμα της εκπαίδευσης των κορι-

τσιών επαναφέρεται με εγκύκλιο του Υπουργού Χ. Χριστόπουλου (12 Μαρτίου 1856), στην οποία αναφέρεται ότι κατανόησαν «την

ανάγκη της του γυναικείου φύλου εκπαιδεύσεως και σχολεία κορασίων συνέστησαν» περισσότεροι δήμοι απ' όσους φαίνεται πώς

είχε υπολογίσει η κυβέρνηση και έτσι παρουσιάζεται μεγάλη έλ-λειψη «δημοδιδασκαλισσών»3. για να ξεπεραστεί η δυσκολία, 0 Χριστόπουλος προτείνει να στείλουν οι δήμοι από μία μαθήτρια

στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , με την ύπο-

1. Βλ. σ. 282-283 αυτής της εργασίας. 2. Γ. Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α ' , μέρος Γ ' , σ. 199-200. 3. ό.π., σ. 201-202.

υποχρέωση, μετά το τέλος των σπουδών της, να διδάξει για τρία χρόνια στο σχολείο της πατρίδας της. Έ τ σ ι μόνο θα λυνόταν το πρόβλημα των απομακρυσμένων χωριών και κωμοπόλεων, όπου

δεν πήγαιναν εύκολα δασκάλες. με την ίδια εγκύκλιο τονίζεται ότι οι νομάρχες πρέπει να φροντίσουν να γίνει κατανοητή σε όλους

τους πολίτες η «αναπόφευκτος εις το εξής ανάγκη της εκπαιδεύ-σεως του γυναικείου φύλου» και να τους πείσουν «ότι η εκπαιδευ-θείσα κόρη και θυγάτηρ έσται φιλοστοργοτέρα, και σύζυγος μάλ-λον περιζήτητος, και μήτηρ αξιοτιμωτέρα και οικονόμος χρησι-μωτέρα»1 . Επομένως , ώς τα μέσα του 19ου αιώνα, η εκπαίδευση

των κοριτσιών αποβλέπει γενικά στη βελτίωση του ρόλου της γυναίκας ώς μητέρας, κόρης, συζύγου και οικονόμου, είναι δηλαδή

απόλυτα εναρμονισμένη προς τις επικρατούσες Ιδέες.

το κράτος προσπαθεί να καλύψει την έλλειψη διδασκαλισσών και γ ι ' αυτό παραχωρεί διάφορες διευκολύνσεις. για όσες υπο-

ψήφιες δασκάλες ήταν δύσκολο να ταξιδέψουν από μακρινές επαρ-χίες στην Αθήνα, όπου ήταν και η έδρα της εκπαιδευτικής επι-τροπής, δόθηκε το δικαίωμα, με το νομοθετικό διάταγμα της 11ης

Ιουλίου 1856, να δίνουν πτυχιακές εξετάσεις σε τοπικές επιτρο-πές με μέλη: έναν καθηγητή, έναν «ελληνοδιδάσκαλο», έναν δά-σκαλο, μία δασκάλα του νομού (για τα χειροτεχνήματα μόνο)

και έναν ιερωμένο για το μάθημα των θρησκευτικών2. ο Χρι-στόπουλος, για τον οποίο φαίνεται πώς το θέμα της εκπαίδευσης

των κοριτσιών έχει ξεχωριστή σημασία, δεν περιορίστηκε μόνο στα προηγούμενα μέτρα. με μία άλλη εγκύκλιο του (25 Φεβρουα-

ρίου 1857) προς τους νομάρχες επανέρχεται και πάλι στο πρό-βλημα της έλλειψης «δημοδιδασκαλισσών»3. Όπως φαίνεται μά-λιστα από το κείμενο αυτό, ανάμεσα στην πρώτη εγκύκλιο της 12ης Μαρτίου 1856 και στην τελευταία, μεσολάβησαν και άλλες

1. Γ. Βενθύλος, ό.π. 2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 36, 4 Αυγούστου 1856. 3. ΓΑΚ, Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη, φ. 176, 1862-1878,

εγκύκλιος 12, αρ. 1155.

δύο (18 Ιουνίου 1856 και 17 Νοεμβρίου 1856) με το ίδιο περιε-χόμενο. Οι ενέργειες αυτές του Χριστόπουλου φανερώνουν το προ-σωπικό του ενδιαφέρον, αλλά κυρίως, όπως παραδέχεται και ο ίδιος, το ότι «η προς εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου προθυ-μία των κατοίκων όλων των επαρχιών διηγέρθη και αυξάνει» και «η έλλειψις δημοδιδασκαλισσών γίνεται καθ' ημέραν έπαισθητο-τέρα»1. Επομένως , η πίεση των δήμων για την ίδρυση σχολείων

αναγκάζει το Υπουργε ίο να φροντίσει για τη μόρφωση του δι-δακτικού προσωπικού. Έτσι ο Υπουργός Παιδείας με συχνές

αναφορές του προς τους νομάρχες επισημαίνει την ανάγκη «περί της δαπάνη των δήμων εκπαιδεύσεως κορασίων εν τω Παρθενα-γωγείω» και τους υποχρεώνει να φροντίσουν «ώς προς το σπου-δαιότατον τούτο αντικείμενον»2. το σχολείο της Φιλεκπαιδευτι-κής Εταιρε ίας αναγνωρίζεται, το 1861, ώς το μόνο σχολείο στο

οποίο εκπαιδεύονται δασκάλες και στο οποίο η κυβέρνηση και οι δήμοι στέλνουν υπότροφες μαθήτριες.

Εντούτοις , παρά το κατά καιρούς ενδιαφέρον των υπουργών για τη γυναικεία εκπαίδευση, το κράτος δεν προχωρεί στην ίδρυση

κρατικού Διδασκαλείου, και, ενώ συσταίνει στους δήμους την ίδρυση σχολείων και για τα κορίτσια, διαθέτει για το σκοπό αυτό ελάχιστα ποσά. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι στα 1859 η δημόσια δαπάνη για τα Δημοτικά Σχολεία αρρένων είναι 100,702, 53 δραχμές, ενώ η αντίστοιχη δαπάνη για τα σχολεία των κορι-τσιών είναι μόνο 5,916,42 δραχμές3 . το 1855 η Βουλή εγκρίνει

την ενίσχυση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας με 10.000 δραχ-μές4.

1. Γ Α Κ , ό.π. 2. ό.π. 3. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύ-

σεως», Πανδώρα, τ. ΙΕ ' , 1864-1865, σ. 152. 4. Πρακτικά... Βουλής 1855, σ. 589.

Με βάση τα προηγούμενα μπορούμε να πούμε πώς από το 1850 αρχίζει μια νέα φάση ανάπτυξης της Δημοτικής Εκπαίδευ-σης των κοριτσιών στη χώρα μας. το γεγονός αυτό, μαζί με το ότι για το διάστημα 1840-1850 δεν έχουμε επαρκείς πληροφορίες, δημιούργησε ίσως την εντύπωση ότι η Δημοτική Εκπαίδευση

των κοριτσιών στη χώρα μας αρχίζει γύρω στα 18501. Είδαμε παραπάνω πώς το 1837 σε σύνολο 110 Δημοτικών Σχολείων τα 10 είναι σχολεία για τα κορίτσια και από αυτά τα 7 είναι Ιδιω-τικά και μόνο τα 3 δημόσια. στα 1839, τα δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία των κοριτσιών γίνονται 17, σε σύνολο 151 Δημοτικών Σχολείων. Η αύξηση συνεχίζεται με τον ίδιο ρυθμό και τα επό-μενα χρόνια. Έ τ σ ι , στα 1855-56 έχουμε 357 δημόσια Δημοτικά Σχολεία για τα αγόρια και 52 για τα κορίτσια2.

από τα παραπάνω φαίνεται πώς το Υπουργείο παίρνει την εποχή αυτή συγκεκριμένα μέτρα για τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση των κοριτσιών και την εκπαίδευση της δασκάλας. στο επίπεδο της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών οι σχετικές προτάσεις των Υπουργών δεν υλοποιούνται και έτσι η πρωτοβουλία αφή-

νεται στα Ιδιωτικά σχολεία που λειτουργούν την περίοδο αυτή.

Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία

Σχολεία στην Αθήνα

τη χρονιά που η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία ίδρυσε το Διδα-σκαλείο, δηλαδή το 1837, λειτουργούσαν στην Αθήνα δύο «ανώτερα»

σχολεία για κορίτσια, της Hill και της Volmerange. το σχολείο της Vo lmerange κατηγορήθηκε, στα 1839, ότι δεν λει-τουργούσε κανονικά και ότι σύμφωνα με την αναφορά της μητέρας

1. Βλ. σ. 46, υποσ. 1 και σ. 131 αυτής της εργασίας. 2. Αναλυτική παρουσίαση και εξέταση των σχετικών στατιστικών

στοιχείων γίνεται στο οικείο κεφάλαιο (σ. 130-137).

μιας μαθήτριας, επικρατούσε σ' αυτό «η εσχάτη κακοήθεια και διαφθορά»1. Η επιτροπή του Υπουργείου που εξέτασε το θέμα χαρακτήρισε τις κατηγορίες αυτές «άτοπους συκοφαντίας», αλλά

δέχτηκε πώς το σχολείο δεν λειτουργούσε κανονικά, γεγονός που αποδεικνύεται από το ότι περιορίστηκε μόνο στις 24 υπότρο-

φες μαθήτριες, που από το 1835 είχε ορίσει η κυβέρνηση. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στο «ανώτερο» αυτό σχολείο η Vol-m e r a n g e δίδασκε όλα τα μαθήματα έκτος από την «Ελληνική»

που είχε ανατεθεί σε έναν μαθητή Γυμνασίου. τις αδυναμίες αυτές του σχολείου επισημαίνει 0 τότε «Γραμματεύς» της Παιδείας Ν.

Θεοχάρης σε σχετική αναφορά υπογεγραμμένη και από τον Α λ . Ραγκαβή, που υπηρετούσε ώς το 1840 στο Υπουργείο Παιδείας2.

με την αναφορά αυτή προτείνεται να αναλάβει το κράτος τη συντή-ρηση και λειτουργία του σχολείου αυτού, γιατί , όπως τονίζουν, «η ύπαρξις τοιούτου σχολείου είναι εις την Ε λ λ ά δ α αναγκαιοτέρα η εις πάν άλλο μέρος»3. στη θέση της Volmerange προτείνεται «να προσκληθή άντ' αυτής άλλη, Ιδίως Ελβετίς, ήτις να οργανίση εν

ανώτερον εκπαιδευτικόν κατάστημα διά τα κοράσια»4. Σ ' αυτό το σχολείο αναφέρεται, πιθανότατα, ο Ραγκαβής στα «Απομνη-

μονεύματα» του, όταν επιχειρηματολογεί για την αντίρρησή του να ιδρύσει η Φιλεκπαιδευτική Εταιρε ία Παρθεναγωγείο5: «. . .εγώ

αυτός», γράφει, «εγκρίσει του υπουργού είχον ήδη παρασκευάσει αυτού τον κανονισμόν, μεριμνήσει δε και γράψει ήδη εις Ελβε-

τίαν ίνα πληροφορηθώ αν ην διαθέσιμος και ήθελε ν' αναλάβη αυτού την διεύθυνσιν η κα Chef -d 'Oeuvre , ήτις άλλοτε μετά

1. Βλ. Αίτηση της Ειρήνης Καζέλη με αρ. πρωτ. 3339/5 Αυγούστου 1840 προς την «επί των Εκκλησιαστικών κ.τ.λ. Γραμματείαν», ΓΑΚ,

ό.π., φ. 7. 2. Ν. Θεοχάρης, «Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων», έγ-

γραφο με ημερομ. 8 Μαρτίου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 7. Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας.

3. ό.π. [σ. 4]. 4. ό.π. [σ. 5]. 5. Βλ. σ. 81 αυτής της εργασίας.

μεγίστης Ικανότητος διηύθυνε το αυτοκρατορικόν παρθεναγωγείον της Οδησσού»1.

Η πρόταση αυτή, να Ιδρυθεί δημόσιο ανώτερο σχολείο για τα κορίτσια δεν πραγματοποιήθηκε, γιατί, σύμφωνα με την άποψη του Ραγκαβή, η κυβέρνηση «...βλέπουσα την [Φιλεκπαιδευτικήν]

Εταιρίαν πάντας τους πόρους αυτής εις συντήρησιν ανωτάτου Παρθεναγωγείου ορίσασαν, εθεώρησεν εαυτήν απηλλαγμένην της φροντίδος ταύτης και ουδέποτε πλέον ενέκυψεν εις αυτήν»2. Μαζί με την αναφορά του για το σχολείο της Volmerange, 0 Ν. Θεο-χάρης στέλνει στο Υπουργείο και τον «οργανισμόν του Σχολείου

κορασίων», που από τα προηγούμενα φαίνεται πώς τον είχε συν-τάξει ο Ραγκαβής. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, το σχολείο θα ήταν αντίστοιχο με τα Ελληνικά Σχολεία του κράτους. Όμως, παρόλο που στα Ελληνικά Σχολεία η φοίτηση διαρκούσε τρία χρόνια, η πρόταση του Ν. Θεοχάρη μιλάει για τέσσερα χρόνια, επειδή συμπεριλαμβάνει και μία τάξη κατώτερη3 . τα μαθήματα που προτείνονται για το σχολείο αυτό είναι: Ελληνική γλώσσα και φιλολογία, Γαλλικά, Κατήχηση, Γεωγραφία, Ιστορία, Αρι-θμητική, Καλλιγραφία, Ζωγραφική, Μουσική (Κύμβαλον), Χο-ρός, Χειροτεχνήματα4 . Επισημαίνουμε ότι η αναφορά των Γαλ-λικών στη δεύτερη θέση της σειράς των μαθημάτων, καθώς και ο μεγάλος πράγματι αριθμός ειδικών και πρακτικών μαθημάτων για ένα Μέσο Σχολείο, δείχνει καθαρά την κατεύθυνση που δίνει ο εισηγητής στο σχολείο αυτό. Εξάλλου, στην έκθεση τονίζεται καθαρά ότι το σχολείο θα προορίζεται για τα κορίτσια των πλού-σιων οικογενειών, επειδή, κατά τον συντάκτη της, την εποχή αυτή

1. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 26. 2. ό.π., σ. 26-27. 3. Σύμφωνα με τον κανονισμό του 1842, είδαμε πώς και το Διδασκαλείο

της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας είχε διάρκεια 4 χρόνων. Αυτό δεν παρα-τηρείται μόνο στα σχολεία των κοριτσιών, αλλά και μερικά ιδιωτικά σχο-λεία αρρένων έχουν πριν από το Ελληνικό Σχολείο μια «προκαταρκτική τάξη». Βλ. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενεστέρων...», ό.π., σ. 180.

4. Ν. Θεοχάρης, ό.π. [σ. 10-11].

μόνον οι «πρώτιστες» και «ευκατάστατες» οικογένειες φρόντιζαν για μια ανώτερη μόρφωση των θυγατέρων τους1.

Η πρόταση του Ν. Θεοχάρη επισημαίνει από πολύ νωρίς την έλλειψη δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης για τα κορίτσια^ που θα γίνει πραγματικότητα μόνο στις αρχές του αιώνα μας. Η

κυβέρνηση δεν πήρε καμιά θέση πάνω στην πρόταση του Ν. Θεο-χάρη και περιορίστηκε μόνο στο να τοποθετήσει διευθύντρια του σχολείου, στη θέση της Volmerange , την Ελένη Πιτταδάκη, μεταθέτοντάς την από το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας2. Έ τ σ ι το «ανώτερο» σχολείο της Volmerange, που Ιδρύ-θηκε το 1831 στο Ναύπλιο και μεταφέρθηκε το 1835 στην Αθή-να, φθίνει σιγά σιγά, ώσπου το 1840 διαλύεται. Η Ελένη Πιτ -ταδάκη, άξια και ευσυνείδητη δασκάλα, καταφέρνει να οργανώσει ξανά το σχολείο, δέχεται και άλλες μαθήτριες έκτος από τις υπό-τροφες του κράτους, και, ώς το 1852, «το ώς είρηται Παρθενα-γωγείον εξηκολούθει λειτουργούν και ακμάζον, έχον εξωτερικάς και εσωτερικάς μαθήτριας πολλάς»3.

1. «η ύπαρξις τοιούτου σχολείου είναι εις την Ελλάδα αναγκαιοτέρα η εις παν άλλο μέρος, διότι ενταύθα οι διδάσκαλοι είναι σπάνιοι και επομέ-

νως οι γονείς δεν δύνανται να εκπαιδεύωσι τα κοράσιά των οίκαδε. Διά τον λόγον τούτον ήτον ανάγκη να συστηθή παιδευτήριον διά εκατόν κοράσια τουλάχιστον ώστε όλαι αι πρώτισται και οποσούν ευκατάστατοι οικογένειαι

να δύνανται να εμπιστεύωνται τας θυγατέρας των εις αυτό» (Ν. Θεοχάρης, ό.π. [σ. 4]).

2. Έγγραφο του «Γραμματέως» Ν. Θεοχάρη προς την A.M., με ημερο-μηνία 12 Αυγούστου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 29. στη θέση της Πιτταδάκη τοποθετήθηκε η Β. Ιωάννου.

3. Ελ. Γιαννακάκη, «Ελένη Πιτταδάκη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 175, 19 Αυγούστου 1890, σ. 4. η Ελένη Πιτταδάκη ήταν μαθήτρια του σχολείου Hildner στην Ερμούπολη. Από το 1832 ώς το 1834 δίδαξε στη σχολή Hill, ενώ από το 1834 ώς το 1836 υπηρέτησε ώς διευθύντρια στο πρώτο δημόσιο σχολείο του Ναυπλίου. από το 1837 ώς το 1840 διευθύνει το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, από το 1840 ώς το 1852 συνέχισε στο σχολείο της Volmerange και το 1852 ίδρυσε Δημοτικό Σχολείο στον Πειραιά.

το άλλο «ανώτερο» σχολείο που λειτουργεί τα χρόνια αυτά στην Αθήνα και γνωρίζει Ιδιαίτερη ακμή είναι της Fr . Hill. Tò

ζεύγος Hill φαίνεται πώς δούλεψε με αληθινή αυταπάρνηση και έτσι μέσα σε λίγα χρόνια «...η φοίτησις εις το σχολείον Χίλλ εθε-ωρείτο εν τη Αθηναϊκή κοινωνία ώς τίτλος τιμής»1 .

Παρ' όλα αυτά, το 1842 διατυπώνονται στην εφημερίδα Αιών εις βάρος του σχολείου της Hill κατηγορίες για προσηλυτισμό, που προκαλούν τα γνωστά επεισόδια («Χίλλεια»). Η απόφαση της επιτροπής που όρισε η Ίερά Σύνοδος, χαρακτήρισε «ανύπαρ-

κτα τα διαδοθέντα», αλλά «η κυρία Χίλλ εταράχθη διά την γενο-μένην εις το έργον της προσβολήν»2 και γ ι ' αυτό αποφάσισε να διακόψει το έργο της και να παραχωρήσει το σχολείο της στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρε ία . Έ τ σ ι , από το Σεπτέμβριο του 1843

η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία εγκαταστάθηκε στο κτίριο της σχο-λής Hill και τα δυο σχολεία συνέχισαν να λειτουργούν μαζί ώς

το 1853, δηλαδή δέκα ολόκληρα χρόνια. σε σχετική αναφορά του προς το Υπουργείο, ο Hill επικαλείται ώς πρόφαση για τη διά-

λυση του σχολείου «το επισφαλές της υγείας της κυρίας Χίλλ»8 , ενώ 0 Σ τ . Γαλάτης θεωρεί, πιθανότατα από έλλειψη πηγών, την

προσάρτηση του σχολείου Hill ώς επιτυχία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , με την έννοια ότι τα σχολεία της Εταιρε ίας καθιερώ-θηκαν και υπερίσχυσαν με την ποιότητά τους4. ο τότε Γραμ-ματέας της Παιδείας Ι α κ . Ρίζος Νερουλός με την ευκαιρία της διάλυσης του σχολείου Hill , υποβάλλει στον Όθωνα αναφορά

που υπογράφει και ο Φ. Ιωάννου (3 Ιουνίου 1842) με την οποία επαναφέρει το θέμα της ίδρυσης ανώτερου σχολείου για

1. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α ' , κεφ. Ε ' , σ. 20. 2. Εις μνήμην του Αιδ.. Ιωάννου Χίλλ..., σ. 25-26. 3. Ιακ. Ρίζος Νερουλός, «Περί συστάσεως ανωτέρου σχολείου των

κορασίων» (έγγραφον της επί των Εκκλησιαστικών... Γραμματείας με αρ. πρωτ. 14303/3 Ιουνίου 1842), ΓΑΚ, ό.π., φ. 25 [σ. 1], Βλ. Παράρτημα

αυτής της εργασίας. 4. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α', κεφ. Ε ' , σ. 20.

τις μαθήτριες. με το έγγραφο αυτό αναγνωρίζεται η προσφορά του σχολείου Hill στην αθηναϊκή κοινωνία, «μεγάλως μέχρι τούδε

ωφελήσαν», και τονίζεται η άμεση ανάγκη ίδρυσης δημόσιου σχο-λείου. Συγκεκριμένα, ο Ιακ. Ρίζος Νερουλός προτείνει αντί να στείλει η κυβέρνηση τις 11 υπότροφες μαθήτριες, που είχε ώς τώρα στο σχολείο Hill , στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας, να Ιδρύσει ένα δημόσιο ανώτερο σχολείο. Κατά τον Ι α κ . Ρίζο Νερουλό «δεν αρμόζη εις την αξιοπρέπειαν της Κυβερνή-σεως το ν' αφήση όλην την φροντίδα της ανωτέρας αγωγής του θήλεος γένους εις την Φιλεκπαιδευτικήν Εταιρείαν», ενώ, από πρακτική άποψη, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας

δεν θα μπορέσει να δεχτεί όλες τις μαθήτριες του σχολείου Hill, γιατί έχει ήδη πενήντα περίπου εσωτερικές μαθήτριες· «...ήμαι

δε βέβαιος», συνεχίζει ο Ρίζος Νερουλός, «ότι όσοι γονείς θελή-σουσι κατόπι να δώσωσιν εις τα κοράσιά των αγωγήν ανωτέραν (και των τοιούτων γονέων ο αριθμός αυξάνει καθ' ημέραν) δεν θέλουσιν εύρη πλέον σχολείον να τα εισάξωσι, και θέλουσι μέμ-φεσθαι την κυβέρνησιν ως μη φροντίσασαν περί συστάσεως τοι-ούτου»1.

τα γεγονότα επαλήθευσαν τις προβλέψεις του Ρίζου Νερου-λού, γιατί στις αρχές του σχολικού έτους 1847-1848 το Διοικη-τικό Συμβούλιο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας αναγκάστηκε

να ανακοινώσει στον τύπο, ότι «δεν είναι πλέον δεκτά εν αυτώ κοράσια να μαθητεύσωσι δι' έλλειψιν τόπου»2.

για όλους τους προηγούμενους λόγους, ο Ρίζος Νερουλός πιστεύει πώς είναι απαραίτητο να ιδρυθεί «αμέσως» ανώτερο σχολείο για τα κορίτσια, ακόμα κι αν πρόκειται να λειτουργήσει,

τον πρώτο καιρό, με οικονομική ζημιά της κυβέρνησης. Α π ό τον αναλυτικό προϋπολογισμό εξόδων που υποβάλλει, φαίνεται πώς η

λειτουργία ενός δημόσιου σχολείου δεν θα κοστίσει στο κράτος περισσότερα από αυτά που ξοδεύει κάθε χρόνο για τις 11 υπό-

1. Ιακ. Ρίζος Νερουλός, ό.π. [σ. 3]. 2. Πρακτικά... 1847, σ. 26.

υπότροφες μαθήτριες στο σχολείο Hi l l και τις 16 στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , αλλά, ακόμα και «αν η κυβέρνη-σις αναγκασθή και να προσδαπανήση το ελλείπον, η ανάγκη της συστάσεως τοιούτου σχολείου δικαιώνει πληρέστατα την μικράν ταύτην της δαπάνης προσθήκην»1, τονίζει. για διευθύντρια του σχολείου αυτού προτείνεται η Κλάρα Λάζιους με βοηθό επιμε-λήτρια την Ε λ έ ν η Πιτταδάκη2 .

Αμέσως μετά τη διάλυση του σχολείου τους οι Hill επι-σκέφθηκαν για λίγους μήνες την Ιταλία και όταν επέστρεψαν

στην Α θ ή ν α αφοσιώθηκαν, ώς το 1853, μόνο στο σχολείο που συντηρούσαν για τα φτωχά παιδιά, αγόρια και κορίτσια, και που λειτουργούσε στην Πύλη της Αγοράς . Όταν το 1853 η Φιλεκ-παιδευτική Ετα ιρε ία μετέφερε το σχολείο της σε Ιδιόκτητο κτί-ριο, το Αρσάκειο, και έμεινε διαθέσιμο το σπίτι της Πλάκας, η F r . Hill «τη παραινέσει διαφόρων φίλων, εσύστησεν εκ νέου

το παρθεναγωγείον» 3J Γρήγορα το σχολείο της Hill επανέκτησε την παλιά φήμη του και στα 1856 ο ίδιος 0 Υπουργός Χ. Χρι-

στόπουλος, με έγγραφο του, συγχαίρει το ζεύγος Hill για την καλή κατάσταση του σχολείου και την πρόοδο των μαθητριών4.

ο τύπος της εποχής αναγνωρίζει την προσφορά του σχολείου όχι μόνο στην Αθήνα , αλλά και σ' ολόκληρη την Ελλάδα 5 . «εκ του Χιλλείου διδακτηρίου», γράφει η Εφημερίς των Φιλομαθών, «ελή-φθησαν πάλαι αι πρώται διδασκάλισσαι και εν αυτώ εξεπαιδεύθη-σαν αι πλείσται των παρ' ημίν δεσποινών»6.

το αίτημα για μια ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών φαί-νεται πώς κέρδιζε ολοένα και περισσότερους οπαδούς και έτσι σιγά σιγά αυξάνεται και ο αριθμός των σχολείων που επιδιώκουν

1. Ιακ. Ρίζος Νερουλός, «Περί συστάσεως...» [σ. 5]. 2. ό.π. [σ. 6]. 3. Εις μνήμην του Aιδ. Ιωάννου Χίλλ..., σ. 27. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Δ ' , αρ. 161, 7 Μαίου 1856, σ. 259. 5. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856, σ. 117 και τ. I ' , 1859-60, σ. 138. 6. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 316, 23 Μαίου 1859, σ. 934.

την παροχή μια τέτοιας εκπαίδευσης. Γύρω στα 1842 η Μαρία Korck, γυναίκα του Ch. L. Korck ίδρυσε σχολείο στην Αθήνα

το οποίο λειτούργησε ώς το θάνατό της, το 18591. δεν έχουμε σαφείς πληροφορίες για την κίνηση των σχο-

λείων κατά τη δεκαετία 1840-1850, αλλά φαίνεται πώς η Ιδιω-τική εκπαιδευτική δραστηριότητα βρίσκεται τα χρόνια αυτά σε

κάποια ύφεση. Οι στατιστικοί πίνακες, που αρχίζει να δημοσιεύει το Υπουργείο από το 1853 και μετά, φανερώνουν πώς δεν

Ιδρύθηκαν πολλά «ανώτερα» σχολεία για κορίτσια. το 1854, συγ-κεκριμένα, στην Αθήνα λειτουργούν τα γνωστά μας σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , της F r . Hill και της M. Korck2 .

στα 1855 Ιδρύεται στην Αθήνα Παρθεναγωγείο από τον Δανιήλ και την Ασπασία Σουρμελή, το οποίο από την αρχή χαρα-κτηρίστηκε Ελληνικό Σχολείο «επί ευρυτέρων βάσεων τεθεμε-λιωμένον η τα λοιπά δημοτικά και Ιδιωτικά εκπαιδευτήρια»3. το Παρθεναγωγείο Σουρμελή περιλαμβάνει Δημοτικό και Ελληνικό Σχολείο4.

Ακόμα, από τα σχολεία της εποχής αυτής που συνδέονται άμεσα με τη γυναικεία εκπαίδευση είναι και το «Αμαλίειο ορφα-νοτροφείο». το Δημοτικό Σχολείο που λειτουργούσε μέσα στο ορφανοτροφείο για τη μόρφωση των κοριτσιών οργανώθηκε άρτια

και ύποδειγματικά5 , με τρόπο που αρκετές από τις μαθήτριές του

1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ' , αρ. 339, 14 Νοεμβρίου 1859, σ. 118.

2. Βλ. λεπτομέρειες για τα στατιστικά στοιχεία και τον πίνακα του 1854 στις σ. 134-135 αυτής της εργασίας.

3. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856-57, σ. 551 και τ. I ' , 1859-60, σ. 214-216, όπου δημοσιεύεται και ο απολογισμός του σχολείου που έκανε τη χρονιά

αυτή ο Φ. Ιωάννου, μέλος της εφορευτικής επιτροπής του Παρθεναγωγείου Σουρμελή.

4. Κανονισμός του εν Αθήναις Ελληνικού Κορασιών Εκπαιδευτηρίου Δανιήλ και Ασπασίας Σουρμελή, Αθήναι 1857 και Κανονισμός (συμπεπλη-ρωμένος), Αθήναι 1860.

5. Κανονισμός της Εσωτερικής Διοικήσεως του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, Αθήναι 1881, σ. 3, όπου καθορίζεται ότι

ε ί χ α ν τη δ υ ν α τ ό τ η τ α να προσληφθούν , μ ε τ ά την αποφο ί τησή τους , ώ ς π α ι δ α γ ω γ ο ί 1 και δασκάλες 2 . Η έ μ φ α σ η , επ ίσης , που δ ίνεται

στα μ α θ ή μ α τ α χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί α ς μ π ο ρ ο ύ μ ε να π ο ύ μ ε π ώ ς αποτελε ί την π ρ ώ τ η σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α για ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή εκπαί-

δευση των κορ ι τσ ιών . ΟΙ τ ελε ιόφο ι τε ς του σχολείου αυτού δ ίδα-σ κ α ν στη συνέχε ια στο ί δ ιο σ χ ο λ ε ί ο του ιδρύματος ώ ς δασκάλες ε ρ γ ό χ ε ι ρ ω ν 3 .

στα 1 8 6 0 Ιδρύεται το Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί ο του Ιω. Σ ι ώ τ ο υ , για το οποίο β ρ ή κ α μ ε μόνο μια αναφορά4 . από τα μ α θ ή μ α τ α που

αναφέρετα ι ότι δ ιδάσκονταν στο Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί ο αυτό , γ ί ν ε τ α ι

στο ίδρυμα λειτουργεί: Νηπιαγωγείο, Δημοτικό Σχολείο και μια τάξη «στοι-χειωδών Ελληνικών και γενικών μαθημάτων».

1. Όπως φαίνεται από τις εκθέσεις των Εφόρων του ορφανοτροφείου, πολλές από τις απόφοιτες του σχολείου τοποθετήθηκαν, κατά καιρούς, ώς παιδαγωγοί σε διάφορες οικογένειες, κυρίως του απόδημου ελληνισμού. Βλ.

Έκθεσις Θ.Α. Ζαΐμη, Εφόρου του Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, δια την διαχείρισιν του 1871-72, σ. 1, Έκθεσις... του 1872-73, σ. 6

και Έκθεσις... του 1873-74, σ. 6. για το ίδιο θέμα βλ. Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 76-78 και, σχετικά με τη συμβολή της Αικ. Λασκαρίδου στον τομέα

αυτό, βλ. σ. 178 αυτής της εργασίας. 2. οι μαθήτριες που ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας έδι-

ναν εξετάσεις η συνέχιζαν τις σπουδές τους, για ορισμένο χρόνο, στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Βλ. Έκθεσις Θ . Α . Ζαίμη... από 1 Νοεμ-

βρίου 1874 ίο;ς 31 Οκτωβρίου 1875, σ. 6-7 και Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη, Εφόρου του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, περί των

πεπραγμένων παρά της διοικούσης επιτροπής από 1 Νοεμβρίου 1877 εως 31 Οκτωβρίου 1882, σ. 7.

3. Έκθεσις Θ.Α. Ζαΐμη... από 1 Νοεμβρίου 1877 εως 31 Οκτωβρίου 1878, σ. 12 και Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη... από 1 Νοεμβρίου 1886 μέχρι 31 Οκτωβρίου 1887, σ. 5 όπου σημειώνεται ότι εννέα από τις απόφοιτες μαθήτριες έδωσαν εξετάσεις και πήραν το πτυχίο της «Διδασκαλίσσης των εργόχειρων». Βλ. σχετικά και Ρ. Kipper, Ιστορία της εν Ελλάδι Δημοτικής

Εκπαιδεύσεως, μετάφρ. Δ. Αυξεντιάδου, Αθήναι 1906, σ. 62 και Α. Παπα-δόπουλος, ό.π., σ. 49-51.

4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου I860, σ. 1469.

φανερό πώς έκτος από το Δημοτικό Σχολείο λειτουργούσαν και «ανώτερες» τάξεις.

την ίδια εποχή Ιδρύονται στην Αθήνα και την Πάτρα σχο-λεία από καθολικές μοναχές. στο «Σχολείο των Αδελφών του Ελέους», που Ιδρύθηκε στα 1857 στην Αθήνα από καθολικές μοναχές του Τάγματος του Αγίου Ιωσήφ, οι μαθήτριες «του

Ανατολικού δόγματος» διδάσκονταν ώς κύριο μάθημα τη γαλ-λική γλώσσα και «ώς εκ περισσού, όσαι θέλουσι, και την Ελλη-νικήν, Αγγλικήν, Γερμανικήν και Ιταλικήν γλώσσαν, προσέτι και Ιστορίαν, γεωγραφίαν, αριθμητικήν και χειροτεχνήματα»1 .

Οι μαθήτριες «του Ανατολικού δόγματος» που φοιτούσαν σ' αυτό το σχολείο ήταν, το 1859, μόνο δεκάξι, και είχαν τελειώ-σει το Δημοτικό Σχολείο. Ε π ο μ έ ν ω ς γίνεται φανερό πώς στο Σχολείο των Αδελφών του Ελέους έρχονται για μια «ανώτερη» μόρφωση. Εξάλλου διαφωτιστική είναι και η παρατήρηση του νομάρχη Αττικής, που επισκέφθηκε το 1859 το σχολείο: «τα φοιτώντα εις αυτό κοράσια του Ανατολικού δόγματος μόνον περί

την εκμάθησιν της γαλλικής γλώσσης καταγίνονται, όλα δε τάλλα η τα θεωρούσιν ώς πάρεργα η ποσώς δεν τα ακολουθούσι»2. Φαί-

νεται λοιπόν καθαρά ότι μετά το Δημοτικό Σχολείο πολλοί γονείς προτιμούν για τα κορίτσια τους μια μόρφωση όπου την πρώτη θέση έχουν οι ξένες γλώσσες και κυρίως τα Γαλλικά.

Σχολεία στην Ερμούπολη

Σύμφωνα με έκθεση του Γ. Χρυσοβέργη, Επιθεωρητή των Δημοτικών Σχολείων, το 1853 υπήρχαν στην Ερμούπολη τα πα-ρακάτω ανώτερα σχολεία θηλέων:

α) το «Ανώτερον Ελληνικόν Σχολείον των Κορασιών (Δι-δασκαλείον)» που το συντηρούσε ο δήμος της Ερμούπολης.

1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 348, 7 Νοεμβρίου 1859, σ. 1109.

2. ό.π.

Ό π ω ς σημειώνεται στην έκθεση του Χρυσοβέργη, «το διδακτή-ριον τούτο συστημένον δι' ανωτέραν εκπαίδευσιν των εις αυτό φοιτώντων κορασίων χρησιμεύει και ώς διδασκαλείον μελλοδι-δασκαλισσών». Είναι χαρακτηριστικό ότι προτάσσεται ο γενι-κός σκοπός του σχολείου αυτού, η ανώτερη εκπαίδευση, και ακολουθεί

ο ειδικός, η εκπαίδευση της δασκάλας. ο Χρυσοβέργης προτείνει να αρχίσει η διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας «την

οποίαν άπαντες ανεξαιρέτως επιθυμούσι»1, πράγμα που φανερώνει πώς ώς το 1853 δεν διδάσκονταν τα Γαλλικά στο σχολείο αυτό. Ενδεικτικό είναι, επίσης, και το ότι κάθε φορά που γίνεται ανα-φορά γ ι ' αυτό το σχολείο ο Χρυσοβέργης το αποκαλεί «ανώτερον Ελληνικόν σχολείον των κορασίων» η «ανώτερον Ελληνοδιδα-σκαλείον των κορασίων», όροι που δεν χρησιμοποιούνται για

τα άλλα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. Αποτελεί αυτό ίσως μια ένδειξη, που την επιτείνει το γεγονός ότι η γαλλική γλώσσα δεν διδάσκεται στις μαθήτριες, ότι το σχολείο του δήμου της Ε ρ -

μούπολης συνεχίζει κάπως την πορεία που είχε ξεκινήσει ώς πρώτο Ελληνικό Σχολείο για κορίτσια, αντίστοιχο με τα Ε λ -ληνικά Σχολεία των αγοριών που ίδρυσε το κράτος. από πολύ νωρίς όμως, στον κύριο σκοπό του, τη γενική μόρφωση των κο-ριτσιών δηλαδή, προστέθηκε και η εκπαίδευση της δασκάλας2.

β) το «Παρθενοτροφείον» της Αναστασίας Μαγκάκη, που δεν είναι άλλη παρά η Αναστασία Ελευθερίου, η πρώτη δασκάλα

δηλαδή του σχολείου που είχε Ιδρύσει ο δήμος της Ερμούπολης στα 1829.

γ ) το «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» του Hildner , όπου «φοιτώσι δωρεάν εκατοντάδες κορασίων απόρων και πενομένων

1. Γ. Χρυσοβέργης, «Έκθεσις περί των εξετασθεισών 10 νεανίδων και περί της καταστάσεως των εν Σύρω δημοδιδασκαλείων και λοιπών ιδιω-

τικών διδακτηρίων αμφοτέρων των φύλων», «προς το επί των Εκκλησια-στικών και της Δημοσίας Παιδεύσεως Υπουργείον», Εφημερίς των Μαθη-

τών, έτ. Α ' , αρ. 32, 31 Μαίου 1853, σ. 128-131. 2. το 1841 τέσσερις από τις δώδεκα μαθήτριες έγιναν δασκάλες (Ιω.

Βαλέτας, ό.π., σ. 2).

οικογενειών». Η ποιότητα των γνώσεων που προσφέρει το σχο-λείο, Ιδιαίτερα στο ανώτερο τμήμα, φαίνεται πώς είναι αρκετά χαμηλή, αφού ο Χρυσοβέργης «υποβιβάζει» την πρώτη τάξη του Ελληνικού σε πρώτη τάξη συνδιδακτικού1.

Σχολεία στην Πάτρα

Μετά την Αθήνα και την Ερμούπολη «ανώτερο» σχολείο θηλέων Ιδρύεται στην Πάτρα. Πρόκειται για το Παρθεναγωγείο Βορέλη που το 1854 έχει 80 μαθήτριες2.

Σύμφωνα με μια άλλη μαρτυρία, στα 1860 λειτουργούσε στην Πάτρα το Παρθεναγωγείο του Δ. Ιωαννίδη που περιλάμ-

βανε αλληλοδιδακτικό και Ελληνικό Σχολείο και είχε διευθύν-τρια τη Χρ. Αλεξανδρίτου3.

Όπως φαίνεται από την παραπάνω ανασκόπηση κέντρα της γυναικείας Μέσης Εκπαίδευσης είναι κυρίως η Ερμούπολη και η

Αθήνα. το σχολείο του Ναυπλίου μεταφέρεται το 1835 στην Αθήνα και μόλις προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε

Ιδρύεται ένα σχολείο στην Πάτρα. Η Αθήνα μάλιστα παίρνει πολύ γρήγορα από την Ερμούπολη την πρώτη θέση. Έ τ σ ι η γεωγραφική κατανομή των σχολείων παρουσιάζει την παρακάτω μορφή:

Αθήνα : α) Hill : 1831-1842 και 1853 και εξής β) Vo lmerange : 1835-1840

1. Γ. Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 139. Εκτός από τα «ανώτερα» αυτά σχο-λεία, στα 1853, λειτουργούσαν στην Ερμούπολη και πέντε Δημοτικά Σχο-λεία θηλέων. Από αυτά τα τρία τα συντηρούσε ο δήμος και τα δύο ιδιώτες (Γ. Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 138-139).

2. Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το ίτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8.

3. Στ . Τζουμελέας, «Συνοπτική ιστορία της εν Ελλάδι Ιδιωτικής Εκπαιδεύσεως», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ετ. Α', Αθήναι 1932,

σ. 191.

Ερμούπολη:

Ναύπλιο :

Πάτρα

γ ) Αρσάκειο δ) Korck ε ) Σουρμελή

: α) δήμου β) Hi ldner γ ) Μαγκάκη

: α) Volmerange

1837 και εξής 1842-1859 1855 και εξής

1830 και εξής 1831 και εξής 1850 και εξής

1831-1834

1854 και εξής : α) Βορέλη

Λειτουργία και είδη σχολείων

Είδαμε ότι από το 1834 ώς το 1842 η κυβέρνηση έστελνε υπό-τροφες μαθήτριες για να γίνουν δασκάλες στο Παρθεναγωγείο Hill.

το σχολείο αυτό δηλαδή μαζί με τα αντίστοιχα της γαλλίδας Volmerange και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας αποτελούν τα πρώτα «Διδασκαλεία» της χώρας.

Ό τ α ν το 1853 η Fr . Hill άρχισε να επαναλειτουργεί το σχο-λείο της, μετά από διακοπή δέκα χρόνων, το σχολείο της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρε ίας είχε καθιερωθεί πια ώς το «Διδασκαλείο θηλέων» της χώρας και είχε συγκεντρώσει όλες τις υπότροφες της κυβέρνησης. Έ τ σ ι η F r . Hill στράφηκε προς μια άλλη κατεύθυνση

το ίδιο σημαντική, την εκπαίδευση νηπιαγωγών. το «ανώτερο» τμήμα του σχολείου Hill περιλάμβανε τρεις

τάξεις στις οποίες διδάσκονταν: « Α ρ χ α ί α Ελληνικά και ομιλουμέ-νη γλώσσα (καθαρεύουσα), Ι ερά , Φυσική, Γενική Ιστορία, Γεω-γραφία, Ιχνογραφία, Ζωγραφική, Φωνητική Μουσική, Χριστια-νική κατήχηση, Αριθμητική, Γαλλική και Αγγλική γλώσσα»1.

Όπως είδαμε τα Παρθεναγωγεία οργανώθηκαν πιο συστη-ματικά μετά το 1850. Στο σχολείο της Ασπ. Σουρμελή, που

1. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 227.

κατά τις ανακοινώσεις του είναι «Ελληνικόν σχολείον κορασίων», διδάσκονταν το 1856 τα παρακάτω μαθήματα σε 4 τάξεις: « Η θ ι κ ή κατά Χριστόν, Ιερά Ιστορία και κατήχησις, Ελληνικά, Γαλλικά,

Αγγλικά, Γερμανικά, Γεωγραφία Πολιτική, Φυσική και Μαθη-ματικά, Ιστορία Ελληνική και γενική, Αριθμητική και αρχαί Γεωμετρίας, οδηγός της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου μετ' εφαρ-μογής, Καλλιγραφία, Μουσική φωνητική και διά κυμβάλου, Χειροτεχνήματα και Οικιακή οικονομία»1. από τον κατάλογο αυτό των μαθημάτων γίνεται φανερή η πρόθεση του σχολείου

να δώσει μια γενική μόρφωση στις μαθήτριές του. Ξένες γλώσ-σες διδάσκονταν τρεις, από ξένους μάλιστα δασκάλους. ο Φ.

Ιωάννου, που το 1860 ήταν μέλος της εφορευτικής επιτροπής του σχολείου αυτού, αναφέρει ότι «ανετέθη εις λόγιον και έμπει-

ρον Ομογενή εν Αγγλία εύρεσις και αποστολή Αγγλίδος διδα-σκάλου, ήτις κατοικούσα ώς και η Γαλλίς εν τω Παρθεναγωγείω, θέλει ασκεί ευκαίρως τα κοράσια εις το Αγγλιστί διαλέγεσθαι»2.

τα υπόλοιπα μαθήματα τα δίδασκαν δάσκαλοι διαφόρων ειδικοτήτων3. Αξιοσημείωτο είναι ότι στον κατάλογο των μαθη-μάτων περιλαμβάνεται και η διδασκαλία της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου, πράγμα που φανερώνει πώς ορισμένες μαθήτριες ενδια-φέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας.

το Παρθεναγωγείο Σουρμελή, επομένως, προσφέρει μια γε -νική μόρφωση και, παράλληλα, ετοιμάζει όσες μαθήτριες ενδια-φέρονται για το επάγγελμα της δασκάλας. το παρακάτω σχόλιο

που παραθέτει η Πανδώρα, αμέσως μετά την αναφορά των μαθη-μάτων που διδάσκονται στο Παρθεναγωγείο Σουρμελή, νομίζουμε πώς φανερώνει, γενικότερα, τη στάση πολλών γονιών απέναντι

στη γυναικεία εκπαίδευση και τις απαιτήσεις που είχαν από τα διάφορα Παρθεναγωγεία: «και αγαπώμεν μεν», γράφει η Παν-δώρα, «να βλέπωμεν τας Ελληνίδας συγκροτουμένας δι' όλων

1. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ' , 1856-57, σ. 551. 2. Πανδώρα, τ. Γ , 1859-60, σ. 216. 3. ό.π.

των μαθημάτων τούτων, αλλά προτιμώμεν πάντων των άλλων το πρώτον και το τελευταίον, την ηθικήν δηλαδή και την οικια-κήν οικονομίαν. Εις την ακριβή των δύο τούτων διδασκαλίαν

επικαλούμεθα όλην την επιμέλειαν των διευθυντών»1. Η προτί-μηση, επομένως, της κοινωνίας την εποχή αυτή στρέφεται κυρίως στη θρησκευτική μόρφωση των κοριτσιών και στις γνώσεις της

οικιακής οικονομίας. στο Παρθεναγωγείο Σιώτου ξένες δασκάλες διδάσκουν εκτός

από την ξένη γλώσσα (Γαλλικά και Γερμανικά), εργόχειρα και μουσική2. τα εργόχειρα, με τα οποία ασχολούνταν αρκετές ώρες οι μαθήτριες, φαίνεται πώς επικράτησε να είναι, σύμφωνα με τις

απαιτήσεις μιας ορισμένης κοινωνικής τάξης, δαντέλες και «ποι-κίλματα» φερμένα από τη δύση, γεγονός που προκάλεσε πολλά σχόλια και αντιρρήσεις, που θα εκδηλωθούν με μεγαλύτερη ένταση στην επόμενη περίοδο. από τώρα όμως άρχισαν να ακούγονται

κάποιες διαμαρτυρίες ότι «εις την πτωχήν κοινωνίαν της Ε λ -λάδος εισήχθη ήδη δυστυχώς η πολυτέλεια»3.

Ε ίδη σχολείων

ορισμένα από τα στοιχεία που περιέχονται στις εκθέσεις και στους στατιστικούς πίνακες του Υπουργείου μετά το 1850, έχουν σχέση με τη διάρθρωση της γυναικείας εκπαίδευσης και

αντικατοπτρίζουν α) τον τρόπο με τον οποίο η πολιτεία αντιμε-τωπίζει τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών και β) το επίπεδο των σχολείων αυτών.

Στον πρώτο στατιστικό πίνακα του Υπουργείου Παιδείας (1853) όλα τα σχολεία της χώρας κατατάσσονται σε τρεις κατη-γορίες: η πρώτη περιλαμβάνει το Πανεπιστήμιο, τα Γυμνάσια και

1. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856-57, σ. 551. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου 1860,

σ. 1469. 3. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856-57, σ. 551.

τα Ελλην ικά Σχολεία των αγοριών, η δεύτερη, με τίτλο «Δημο-τική Εκπαίδευσις», περιλαμβάνει τα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών

και το Διδασκαλείο, και η τρίτη, με τίτλο «Εκπαίδευσις του θήλεος γένους» περιλαμβάνει το Αρσάκειο και τα «δημοσυντή-ρητα» και «ιδιοσυντήρητα» σχολεία των κοριτσιών.

Παρατηρούμε, λοιπόν, πώς για το Υπουργε ίο η εκπαίδευση των κοριτσιών αποτελεί, την εποχή αυτή, μια «ξεχωριστή» κατη-γορία που διαχωρίζεται από την Ανώτατη, τη Μέση και τη Δη-μοτική Εκπαίδευση των αγοριών: το Αρσάκειο ξεχωρίζει από τα άλλα Ιδιωτικά σχολεία, αλλά δεν αναφέρεται ώς Διδασκαλείο.

Αποφεύγεται επίσης να χαρακτηριστούν τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών, που λειτουργούσαν στην Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ -πολη, και χρησιμοποιούνται δυο γενικοί όροι: «δημοσυντήρητα» και «Ιδιοσυντήρητα» «σχολεία κορασίων». Ακόμα συμπεριλαμ-βάνονται στην ίδια κατηγορία και τα Δημοτικά και τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών.

στην έκθεση του 1853, για τα σχολεία της Σύρου ο Γ. Χρυσο-βέργης χρησιμοποιεί, όπως είδαμε, τους όρους «Ελληνοδιδασκα-λείον των κορασίων» και «ανώτερον Ελληνικόν σχολείον των

κορασίων» για να χαρακτηρίσει το Ελληνικό Σχολείο που ίδρυσε και συντηρούσε ο δήμος της Ερμούπολης. «Ανώτερον Ελληνικόν»

ονομάζει και το σχολείο του Hi ldner , ενώ για το σχολείο της Α. Μαγκάκη χρησιμοποιεί τον όρο «Παρθενοτροφείο»1.

στα 1854 εκδόθηκε αναλυτικός πίνακας «της εν τη Ε λ λ ά δ ι δημοσίας εκπαιδεύσεως» από τον Υπουργό Π . Αργυρόπουλο2. το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του πίνακα αυτού, για το θέμα που μάς ενδιαφέρει, είναι ότι συναντούμε για πρώτη φορά τον όρο «Παρθεναγωγείο». Χαρακτηρίζονται με τον όρο αυτό τα σχολεία

εκείνα των κοριτσιών που έχουν «ανώτερο» τμήμα.

1. Γ. Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 128, 131 και 139. 2. Π. Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν τη Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως

κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8 και Πανδώρα, τ. στ', 1855-56, σ. 358-359, όπου αναδημοσιεύονται ορισμένα στοιχεία μονάχα.

τα Ιδιωτικά σχολεία που δεν έχουν ανώτερο τμήμα, αλλά περιλαμβάνουν μόνο Δημοτικό Σχολείο, αναφέρονται στον πίνακα

«ώς ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία κορασίων», σε αντιστοιχία με τα «ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία αρρένων». Έ τ σ ι φαί-

νεται καθαρά ότι ο όρος «Παρθεναγωγείο» χαρακτηρίζει τα σχο-λεία εκείνα που έχουν «ανώτερο» τμήμα. Πρέπει να επισημάνουμε βέβαια ότι όλα αυτά τα σχολεία έχουν, μαζί με το «ανώτερο» τμήμα, και Αλληλοδιδακτικό Σχολείο. Έ τ σ ι μόνο δικαιολογείται

και ο μεγάλος αριθμός των μαθητριών που αντιστοιχεί, σύμφωνα με τον πίνακα του 1854, στα έξι Παρθεναγωγεία της χώρας1 .

ο Χ. Χριστόπουλος, Υπουργός Παιδείας από το 1855 ώς το 1859, μάς έχει αφήσει τις πιο συστηματικές και ακριβείς εκθέσεις

για την κατάσταση της Μέσης Εκπαίδευσης την εποχή αυτή. στην πρώτη από τις εκθέσεις αυτές (για τα χρόνια από το 1829

ώς το 1855), ασχολείται κυρίως με τη Μέση Εκπαίδευση των αγοριών και μόνο σε μια ειδική τελευταία παράγραφο αναφέρεται

1. Βλ. λεπτομέρειες στη σ. 135 αυτής της εργασίας. ο όρος «Παρθεναγωγείο» φαίνεται πώς είχε αρχίσει να χρησιμο-

ποιείται πριν από το 1854 στον υπόδουλο ελληνισμό. το συμπεραίνουμε αυτό από τη μελέτη του Γ. Σερούϊου, «Περί του Βυζαντηνού Παρθεναγω-γείου», για το σχολείο της Μ. Ρώτα στην Κωνσταντινούπολη, το όποιο,

όπως δείχνει ο κατάλογος των μαθημάτων, ήταν «ανώτερο» σχολείο. στην ίδια μελέτη συναντάμε και τους όρους «θηλεοκομεία» για τα σχολεία των

κοριτσιών, καθώς και τη διάκριση των σχολείων σε «Παρθεναγωγεία» και «Αρρεναγωγεία» (Γ. Σερούϊος, Περί του Βυζαντηνού Παρθεναγωγείου και ποία γενική και τα μάλιστα ενδιαφέρουσα πορίζεται εντεύθεν αλήθεια, Ερμού-πολις 1847, σ. 3 και 7). τη χρήση του όρου «Παρθεναγωγείο» πριν από το 1855 τη συναντούμε και στα Επτάνησα. πιο συγκεκριμένα, σε έκθεση του 1843 για την κατάσταση των σχολείων στα Επτάνησα χρησιμοποιείται ο δρος «Παρθεναγωγείο» για τα σχολεία των κοριτσιών (Σπ. Θεοτόκης, «Περί

της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω», Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. Ε ' , Κέρκυρα 1956, σ. 136). στην Κέρκυρα επίσης λειτουργούσε από το 1853 σχολείο θηλέων, του Κ. Ζαβιτζιάνου, που χαρακτηρίζεται «Παρθεναγωγείο» (Κ. Ζα-βιτζιάνος, Λόγος εκφωνηθείς την 18η Σεπτεμβρίου μηνός 1858, κατά την διανομήν των βραβείων μετά τας δημοσίας εξετάσεις του πέμπτου έτους του Παρθεναγωγείου, Κέρκυρα 1858).

και στην εκπαίδευση των κοριτσιών για την οποία εκφράζει το Ιδιαίτερο ενδιαφέρον του: «επέστησα ήδη σύντονον την προσοχήν μου εις τα κατ ' αυτήν», γράφει, και αναφέρει ότι σκόπευε να υποβάλει ξεχωριστή έκθεση «περί της εν γένει καταστάσεως των

εν Ελλάδ ι Ελληνικών Σχολείων των κορασίων»1. δεν ξέρουμε αν τελικά υποβλήθηκε μια τέτοια έκθεση, αλλά εκείνο που έχει

Ιδιαίτερη σημασία είναι ότι, για πρώτη φορά, Υπουργός Παιδείας ονομάζει τα ώς τώρα «ανώτερα σχολεία των κορασίων» « Ε λ λ η -νικά» σχολεία, χρησιμοποιεί δηλαδή τον ίδιο όρο που Ισχύει για

τα αντίστοιχα δημόσια σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης . στη δεύτερη μάλιστα έκθεση του Χριστόπουλου, που αναφέρεται στην κατάσταση των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης κατά το σχο-λικό έτος 1855-1856, εντάσσονται τα ώς τώρα «ανώτερα» σχο-λεία η «Παρθεναγωγεία» των κοριτσιών στα Ελλην ικά Σχολεία

του κράτους: «Ελλην ικά σχολεία κορασίων ήσαν κατά το λήξαν έτος κυρίως 5, ών 3 εν Αθήναις και 2 εν Σύρω»2 .

Τέλος, σε στατιστικό πίνακα του Υπουργείου για το 1858 3 , τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών δεν αναφέρονται μόνον ώς

«Παρθεναγωγεία», όπως στον πίνακα του 1854, αλλά ώς «Παρθε-ναγωγεία Ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως», πράγμα που δείχνει ότι προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε τα Παρθεναγω-γεία αναγνωρίζονται πια ώς σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης .

Ε π ο μ έ ν ω ς , μέσα σε είκοσι χρόνια, από το 1837 ώς το 1858, τα Παρθεναγωγεία εξελίσσονται σταδιακά, αφού από τον πίνακα των Δημοτικών Σχολείων περνούν σε μια ανεξάρτητη κατηγορία και αναγνωρίζονται, τέλος, ώς Ιδρύματα Μέσης Εκπαίδευσης.

Συνοπτικά, η εξέλιξη αυτή παρουσιάζει την παρακάτω εικόνα:

1. Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική..., σ. 22. 2. Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα Περί

της καταστάσεως της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος 1855-1856, Αθήναι 1857, σ. 7.

3. «Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως συνταχθέντων στατιστικών πινάκων διά το έτος 1858», Εφημερίς των Φιλο-μαθών, έτ. Ζ', αρ. 299, 19 Ιανουαρίου 1859, σ. 792-793.

1837 και 1839: συντάσσονται στην ίδια κατηγορία με τα Δημοτικά Σχολεία.

1853: «Εκπαίδευσις του θήλεος γένους». 1854: «Παρθεναγωγεία». 1855: «Ελληνικά σχολεία κορασίων». 1858: «Παρθεναγωγεία Ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως». Ε π ί σ η ς οι όροι που χρησιμοποιούνται για τα «ανώτερα»

σχολεία των κοριτσιών είναι: «Ανώτερα σχολεία κορασίων»: 1837, έκθεση Ι . Κοκκώνη. «Παρθενοτροφεία»: 1853, έκθεση Γ. Χρυσοβέργη. «Ελληνοδιδασκαλείο»: 1853, έκθεση Γ. Χρυσοβέργη. «Ανώτερο Ελληνικό σχολείο»: 1853, έκθεση Γ. Χρυσοβέργη. «Παρθεναγωγεία»: 1854 πίνακας Υπουργού Π. Αργυρό-

πουλου. «Ελληνικά σχολεία θηλέων»: 1855, έκθεση Υπουργού Χ.

Χριστόπουλου. Παράλληλα συναντάμε τον όρο «θηλεοκομεία», που τον χρη-

σιμοποιεί, όπως αναφέρθηκε, στα 1847 ο Γ. Σερούϊος. για τα Ιδιωτικά σχολεία, επομένως, που έχουν σκοπό να

δώσουν «μια κάποια» ανώτερη μόρφωση σε κορίτσια πλούσιων οικογενειών, κυρίως, επικρατεί τα πρώτα χρόνια ο όρος «Παρθενο-τροφεία» αντικαθιστώντας το «ανώτερα σχολεία κορασίων» που είχε καθιερωθεί από το 1831. τα σχολεία αυτά χαρακτηρίζονται το 1854 «Παρθεναγωγεία», και ο όρος αυτός θα επικρατήσει από δω και στο εξής. Διάκριση γίνεται μόνο για το σχολείο του δήμου της Ερμούπολης που χαρακτηρίζεται τώρα «Ελληνοδιδα-σκαλείο», ενώ την προηγούμενη περίοδο «Ελληνικό Σχολείο». Έ τ σ ι , βλέπουμε καθαρά πώς αρχίζει να επικρατεί ώς βασικός σκοπός της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών η Εκπαίδευση της δασκάλας, μια και αποτελεί, τα χρόνια αυτά, τη μοναδική διέξοδο για την άσκηση κάποιου επαγγέλματος. το μοναδικό « Ε λ -ληνικό Σχολείο» της χώρας που είχε σκοπό την παροχή γενι-κής εκπαίδευσης παίρνει την ίδια κατεύθυνση και χαρακτηρίζεται,

οπωσδήποτε 6χι τυχαία, «Ελληνοδιδασκαλείο». Είναι χαρακτηριστικό

ριστικό, βέβαια, ότι δεν χάνει εντελώς και την πρώτη του ιδιό-τητα. Είναι «Ελληνικό» και «Διδασκαλείο» μαζί. ο συνδυασμός

των δύο σκοπών του σχολείου σε μια και μόνη λέξη είναι, οπωσ-δήποτε, εντυπωσιακός.

Μετά το 1855 παραλληλίζονται για πρώτη φορά τα δευτε-ροβάθμια σχολεία των κοριτσιών με εκείνα των αγοριών και χαρα-κτηρίζονται, επίσημα, Ελληνικά Σχολεία.

Α π ό τα παραπάνω διαπιστώνεται η σταδιακή βελτίωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών, αλλά είναι γεγονός ότι και στο τέλος ακόμα της περιόδου που εξετάζουμε η ποιοτική στάθμη των Παρθεναγωγείων παραμένει, γενικά, χαμηλή. Π ι -στεύω, επίσης, πώς δεν μπορεί να γίνει, την εποχή αυτή, ουσια-στική σύγκριση με την αντίστοιχη Μέση Εκπαίδευση των αγοριών,

γιατί σκοπός των Παρθεναγωγείων είναι η μόρφωση της «οικοδέσποινας», ενώ ο στόχος των σχολείων της δημόσιας Μέ-σης Εκπαίδευσης είναι ευρύτερος. Θεωρητικά, βέβαια, τα περισ-σότερα Παρθεναγωγεία υποστηρίζουν πώς είναι «Ελληνικά Σχο-λεία» και, πιστεύω, πώς με τον όρο αυτό θα έπαιρναν τη σχετική άδεια από το Υπουργείο, γιατί κάθε σχολείο έπρεπε να ενταχθεί

σε μια από τις κατηγορίες που πρόβλεπε ο νόμος. στην πράξη, όμως, η κατεύθυνση φαίνεται πώς άλλαζε εντελώς και έτσι, στην περίοδο αυτή, δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να Ισχυριστούμε π ώ ς έχουμε κάποια ομοιομορφία, ούτε στη διάρκεια των σπουδών, ούτε στην ποιότητα των γνώσεων που παρέχονται. ΟΙ «ανώτερες» τάξεις η «τάξεις Ελληνικής» μπορούσαν να είναι από μία ώς πέντε. το Παρθεναγωγείο Hil l είδαμε ότι είχε τρεις τάξεις, το Παρθεναγωγείο Σουρμελή τέσσερις τάξεις, ενώ το Διδασκαλείο

της Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας άρχισε με δύο τάξεις, που το 1842 έγιναν τέσσερις και το 1851 πέντε. τη μεγαλύτερη χρονική διάρκεια σπουδών επομένως και την πιο συστηματική οργάνωση,

με έντυπα προγράμματα μαθημάτων και ειδικούς κανονισμούς, παρατηρούμε στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας .

το σχολείο αυτό κερδίζει γρήγορα την πρώτη θέση και καθιε-ρώνεται, μετά το 1842 που σταμάτησε να λειτουργεί για ένα 9

διάστημα το σχολείο Hill , ώς Διδασκαλείο θηλέων. Η κυβέρνηση και οι δήμοι σ' αυτό στέλνουν υπότροφες μαθήτριες για να γίνουν

δασκάλες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι είναι ταυτόχρονα και επαγγελματικό και σχολείο γενικής παιδείας. Η εναλλαγή των όρων «Διδασκαλείο» και «Παρθεναγωγείο», στους κανονι-

σμούς του σχολείου και στα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , δείχνει καθαρά τη διπλή κατεύθυνση του. Είναι χαρα-κτηριστικό το γεγονός ότι και τα υπόλοιπα Παρθεναγωγεία της περιόδου αυτής ακολουθούν την ίδια τακτική. το σχολείο του δήμου της Ερμούπολης από Ελληνικό Σχολείο γίνεται « Ε λ λ η -νοδιδασκαλείο». στο Παρθεναγωγείο Hill εκπαιδεύονται ώς το 1842 δασκάλες και από το 1853 νηπιαγωγοί. στο Παρθεναγω-γείο Σουρμελή διδάσκεται ο οδηγός της Αλληλοδιδακτικής μεθό-δου για υποψήφιες δασκάλες. Όλα αυτά δείχνουν ότι κατά την περίοδο 1830-1861 διαμορφώνονται δυο τάσεις στη Μέση εκ-παίδευση των κοριτσιών: η μια αποβλέπει στη μόρφωση της «οικοδέσποινας» που έχει «διακοσμητικό», δηλαδή, μή λειτουρ-γικό χαρακτήρα, και η άλλη που είναι καθαρά επαγγελματική,

αφού στοχεύει στην εκπαίδευση της δασκάλας.

Στατιστικά στοιχεία

α) Δημοτική Εκπαίδευση. τα σχολεία της Δημοτικής εκ-παίδευσης αυξάνονται αισθητά, χρόνο με το χρόνο, όπως φαίνεται

από τον Πίνακα 7 της επόμενης σελίδας. Σχετικά με την ακρίβεια των στατιστικών στοιχείων της εποχής αυτής είναι ενδεικτική η μαρτυρία του Χ. Χριστόπουλου

ότι δεν βρήκε στο Υπουργείο «γενικόν τινά επίσημον έλεγχον αφορώντα τους εγγραφομένους και απολυομένους... μαθητάς» ώς

το 18491. Στον Πίνακα 7 υπάρχει σημαντική διαφορά στα στοι-χεία του 1853 και 1854.

1. Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική..., σ. 10.

ΠΙΝΑΚΑΣ 7

Αριθμός Δημοτικών Σχολείων και μαθητών - μαθητρ ιών από το 1837 ώς το 1856

α) Δ η μ ό σ ι α σ χ ο λ ε ί α

«Σχολεία «Σχολεία Αριθμός Αριθμός Αρρένων» κορασίων» μαθητών μαθητριών

1837 * 93 3 8 .843 364 1853 * * 302 31 32.370 8 .380 1854 * * * 324 31 25 .225 3 .761 1856 357 52 30.520 4 .754

β) Ι δ ι ω τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α 1837 * 10 7 958 605 1854 * * * 18 11 1 .120 1.650 1856 * * * * 29 12 4 .580 1 .743

Π Η Γ Ε Σ :

* Ί . Κοκκώνης, «[Έκθεσις] Περί της Δημοτικής εκπαιδεύσεως», 1837, ΓΑΚ, ό.π., φ. 9.

** «Κατάστασις της Δημοσίας εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά το 1853», Εφημερίς των Μαθητών, έτ. Α ' , αρ. 36, 28 Ιουνίου 1853.

*** Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το ίτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8.

**** Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις... Περί της καταστάσεως της Δη-μοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν Σχολικόν έτος 1855-56, Αθήναι 1857, σ. 5.

με μεγαλύτερη προσοχή και ακρίβεια φαίνεται πώς είναι συνταγμένος ο έντυπος πίνακας του 1854 με την υπογραφή του Υπουργού Π. Αργυρόπουλου. Σύμφωνα με τον πίνακα αυτό, τα Δημοτικά σχολεία των κοριτσιών και ο αριθμός των μαθητριών

που φοιτούν σ' αυτά είναι πολύ λιγότερα σε σχέση με τους αντί-στοιχους αριθμούς των αγοριών. Η αύξηση όμως που παρουσιά-ζουν τα σχολεία αυτά είναι ενδεικτική, αφού από 3 γίνονται, σε είκοσι χρόνια περίπου, 31 και μετά, σε διάστημα δυο χρόνων, μό-νο 52. Επίσης οι μαθήτριες από 364 φτάνουν στον αριθμό των 4.754. Βέβαια πρέπει να τονίσουμε εδώ ότι τα δεδομένα αυτά δεν

αντιπροσωπεύουν τους ακριβείς αριθμούς μαθητριών και μαθη-τών, γιατί ένας μεγάλος αριθμός μαθητριών φοιτά στα σχολεία

των αγοριών1. Επομένως , οι αριθμοί που δίνονται στον Πίνακα 7 αναφέρονται μόνο στις μαθήτριες που φοιτούν στα ξεχωριστά σχολεία των κοριτσιών.

Ε κ τ ό ς από τα δημόσια λειτουργούν και αρκετά ιδιωτικά σχολεία κοριτσιών. Συγκεκριμένα, το 1837 υπάρχουν 10 Ιδιω-τικά σχολεία αγοριών με 958 μαθητές και 7 σχολεία κοριτσιών

με 605 μαθήτριες2. το 1856 τα Ιδιωτικά σχολεία των αγοριών γίνονται 29, οι μαθητές 4.580 και τα αντίστοιχα σχολεία των μαθητριών 12 με 1.743 μαθήτριες3. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρου-σιάζουν τα στοιχεία του 1837, σύμφωνα με τα οποία λειτουργούν

στη χώρα 3 δημόσια σχολεία για τα κορίτσια και 7 Ιδιωτικά. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι στα πρώτα χρόνια η Ιδιωτική πρωτο-βουλία αναλαμβάνει ουσιαστικά την ευθύνη για την εκπαίδευση

της Ελληνίδας και ότι η Δημοτική Εκπαίδευση αποτελεί προ-νόμιο ορισμένων κοινωνικών τάξεων.

Είδαμε ότι η οικονομική κατάσταση των δήμων, η μεγάλη έλλειψη από δασκάλες και η επιφυλακτική στάση της κοινωνίας

απέναντι στη γυναικεία εκπαίδευση ήταν οι κυριότεροι λόγοι που μπορούμε να πούμε πώς οδήγησαν στη «μονομέρεια» της δημό-σιας εκπαίδευσης στη χώρα μας, που αρχίζει να μετριάζεται αισθητά μετά το 1850.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γεωγραφική κατα-νομή των Δημοτικών Σχολείων των κοριτσιών. από τον Πίνακα 8 (κατανομή 1854) φαίνεται πώς την πρώτη θέση στη Δημοτική

Εκπαίδευση των κοριτσιών, σε αριθμό σχολείων και μαθητριών, έχει ο νομός των Κυκλάδων. το φαινόμενο θα πρέπει να συσχετι-στεί με τις ειδικές συνθήκες και προϋποθέσεις που είχαν επικρα-τήσει στα νησιά του Αιγαίου και επηρέασαν από πολύ νωρίς ση-

1. Βλ. σ. 47-49 αυτής της εργασίας. 2. Ί . Κοκκώνης, Περί της Δημοτικής... (πίνακας). 3. Χ. Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις..., σ. 5.

ΠΙΝΑΚΑΣ 8

Γεωγραφική κατανομή των «Δημοτικών σχολείων κορασίων» στα 1854*

Νομός** Αριθμός Αριθμός

σχολείων μαθητριών

Αργολίδας και Κορινθίας 6 673 Αχαΐας και Ήλιδας 2 265

Μεσσηνίας 2 103 Αρκαδίας 2 155 Λακωνίας — —

Αιτωλίας και Ακαρνανίας 1 80 Αττικής και Βοιωτίας 5 860

Φθιώτιδας και Φωκίδας 2 190 Εύβοιας 2 230 Κυκλάδων 9 1 . 2 0 5

Σύνολο 31 3 . 7 6 1

Π Η Γ Η :

* Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8. ** οι νομοί αναφέρονται με την ίδια σειρά που έχουν στον πίνακα του·

Υπουργείου.

σημαντικά τη θέση της γυναίκας και την εκπαίδευσή της. Ακολουθεί ο νομός Αττικής και Βοιωτίας (με τα μεγαλύτερα ποσοστά συγ-

κεντρωμένα στην Α θ ή ν α ) , και στη συνέχεια 0 νομός Αργολίδας και Κορινθίας.

Γενικά, η διαφορά των αριθμών κατά περιοχή είναι σχετικά μεγάλη. στο νομό Αιτωλίας και Ακαρνανίας λειτουργεί ένα σχο-λείο με 80 μαθήτριες, και στη Λακωνία δεν λειτουργεί κανένα σχολείο για μαθήτριες.

Εξάλλου, όσον αφορά τη σχέση ανάπτυξης Δημοτικής Εκ-παίδευσης και αστικοποίησης (με βάση τον πληθυσμό της μεγα-λύτερης πόλης του κάθε νομού), διαπιστώνεται, από τον Πίνακα 9 ,

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 9

Αστική συγκέντρωση και Δημοτική Εκπαίδευση κοριτσιών

Αριθμός Πληθυσμός Νομός μαθητριών * μεγαλύτερης πόλης **

Αργολίδας και Κορινθίας 673 τ ' 12.631 δ' Αχαΐας και Ήλ ιδας 265 δ' 19.394 γ '

Μεσσηνίας 103 5 .688 ι' Αρκαδίας 155 ζ' 9 .821 <

Λακωνίας — ι' 7 .296 ζ' Αιτωλίας και Ακαρνανίας 80 θ' 6 .118 /

η Αττικής και Βοιωτίας 860 β' 30.520 α'

Φθιώτιδας και Φωκίδας 190 < 5.706 θ' Εύβοιας 230 ε' 10.421 ε' Κυκλάδων 1 .205 α' 19 .483 β'

Π Η Γ Ε Σ :

* Βλ. Πίνακα 8, σ. 133 αυτής της εργασίας. ** Μ. Χουλιαράκης, Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή εξέλιξις

της Ελλάδος 1821-1971, τ. Α' , μέρος II, έκδ. Εθνικού Κέντρου Κοινω-νικών Ερευνών, Αθήναι 1974, σ. 10-17.

ότι οι πέντε νομοί με τα μικρότερα ποσοστά αστικής συγκέντρω-σης, έχουν και τους μικρότερους αριθμούς μαθητριών. Η σχέση

αυτή θα φανεί πιο καθαρά στο επίπεδο της Μέσης Εκπαίδευσης που θα αναλύσουμε αμέσως πιο κάτω.

β) Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης. Είδαμε ότι στα 1837 τα τρία «ανώτερα σχολεία κορασίων» Hill, Vo lmerange και Hi ld-ne r συγκέντρωναν περίπου 50 μαθήτριες και το Ελληνικό Σχολείο

του δήμου της Ερμούπολης είχε, περίπου, 40 μαθήτριες1. Συνο-λικά δηλαδή ο αριθμός των Ελληνίδων που επιζητούσαν μια κά-π ω ς «ανώτερη» μόρφωση δεν έφτανε ούτε τις 100.

στα 1854 λειτουργούν, σύμφωνα με στοιχεία του Υπουρ-γείου, έξι Παρθεναγωγεία, όπου φοιτούν συνολικά (στο αλληλο-

1. Βλ. σ. 76-77 αυτής της εργασίας.

αλληλοδιδακτικό και στο ανώτερο τμήμα δηλαδή) 1.400 μαθήτριες (βλ, Π ί ν α κ α 10).

ΠΙΝΑΚΑΣ 10

Αριθμός Παρθεναγωγείων και μαθητριών στα 1854*

Παρθεναγωγείο Έ δ ρ α Αριθμός μαθητριών**

Βορέλη Πάτρα 80 Hi ldner Ερμούπολη 70 Μαγκάκη Ερμούπολη 200

Αρσάκη Αθήνα 600 Hill Α θ ή ν α 350 Korck Αθήνα 100

Π Η Γ Η :

* Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8. ** ο αριθμός αντιπροσωπεύει τις μαθήτριες του αλληλοδιδακτικού και του ανώτερου τμήματος των Παρθεναγωγείων.

τα 3 / 4 των μαθητριών συγκεντρώνονται στην Αθήνα, και από τις 1050 μαθήτριες των Αθηνών οι 600, το 1/2 σχεδόν, φοιτούν στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας . στην Ερμούπολη λει-τουργούν δύο Παρθεναγωγεία με 270 μαθήτριες, ο πίνακας όμως

δεν αναφέρει το Ελληνικό Σχολείο που το συντηρούσε ο δήμος της Ερμούπολης, και κατά την έκθεση Χρυσοβέργη λειτουργούσε την εποχή αυτή1. Τρίτο κέντρο της γυναικείας εκπαίδευσης, που το

συναντούμε τώρα για πρώτη φορά, είναι η Πάτρα, με ένα Παρ-θεναγωγείο και 80 μαθήτριες.

Σχολιάζοντας τον πίνακα που παρουσίαζε την κατάσταση της εκπαίδευσης στα 1836, ε ίχαμε παρατηρήσει ότι η Πάτρα

ήταν η πρώτη πόλη που προστέθηκε στα κέντρα όπου λειτουρ-γούσαν από παλιότερα Δημοτικά Σχολεία για κορίτσια2. Τώρα

1. Βλ. σ. 119-120 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 73 αυτής της εργασίας.

βλέπουμε ότι, μετά την Αθήνα και την Ερμούπολη, Παρθενα-γωγείο Ιδρύεται και στην Πάτρα. Επισημαίνουμε και πάλι το γεγονός, που θα επαληθευθεί και από άλλα στοιχεία, ότι τα τρία κέντρα της γυναικείας εκπαίδευσης, η Αθήνα δηλαδή, η Ε ρ μ ο ύ -πολη και η Πάτρα, είναι, σύμφωνα με την απογραφή του πληθυ-σμού της χώρας στα 1854, οι τρεις μεγαλύτεροι δήμοι με πλη-θυσμό πάνω από 15.000 (Αθήνα: 30.520, Ερμούπολη: 19.483

και Πάτρα: 19.394)1 .

ο Χ . Χριστόπουλος, στην έκθεση για τα σχολεία που λει-τουργούσαν στη χώρα τη σχολική χρονιά 1855-56, αναφέρει ότι λειτουργούσαν πέντε «Ελληνικά σχολεία κορασίων»: τρία στην Α θ ή ν α και δύο στην Ερμούπολη. δεν συμπεριλαμβάνει, δηλαδή,

το σχολείο της Πάτρας. ΟΙ μαθήτριες που φοιτούσαν στα σχολεία αυτά ήταν, σύμφωνα με την ίδια έκθεση, 4802, δηλαδή σχεδόν

υπερπενταπλάσιες από ό,τι το 1837 (90 μαθήτριες). Πάντως στα 1856 λειτουργούν στη χώρα 11 Γυμνάσια με 1031 μαθητές, 80 Ελλην ικά Σχολεία με 4.224 μαθητές και 8 Ιδιωτικά σχολεία με 288 μαθητές. Συνολικά, σε 99 Μέσα Σχολεία φοιτούν 5.543 μα-θητές3 . τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι οι μαθήτριες που φοιτούν

σε Ελληνικά Σχολεία αντιπροσωπεύουν το 1/12, περίπου, του αντίστοιχου αριθμού των μαθητών.

Τέλος, σε πίνακα του 1858 σημειώνεται ότι λειτουργούσαν τη χρονιά αυτή 10 «Παρθεναγωγεία ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύ-

σεως» με 900 μαθήτριες4.

Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για τα είδη των σχολείων και τον τρόπο που λειτουργούσαν, φανερώνουν, νομίζω, την Ιδιαίτερη

δυσκολία που υπήρχε για την κατάταξη σε ορισμένη κατηγορία

1. Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 10-17. 2. Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις..., σ. 7. 3. ό.π., σ. 7-8. 4. «Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως

συνταχθέντων στατιστικών πινάκων διά το ίτος 1858», Εφημερίς των Φιλο-μαθών, έτ. Ζ', αρ. 299, 19 Ιανουαρίου 1859, σ. 792-793.

των σχολείων αυτών και δικαιολογούν, ώς ένα σημείο, τις δια-φορές στους αριθμούς. Οι περισσότερες από τις διαφορές αυτές,

ειδικά για την περίπτωση των Παρθεναγωγείων, πιστεύω πώς οφείλονται στα διαφορετικά κριτήρια κατάταξης των σχολείων

αυτών.

Διαπιστώσεις και θέσεις των διανοουμένων της εποχής για το εκπαιδευτικό σύστημα. Προτάσεις για βελτίωση

Στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος φαίνεται πώς η εκπαίδευση των κοριτσιών απασχόλησε από νωρίς την κοινωνία, τους εκπαι-δευτικούς και τους διανοούμενους γενικότερα. "Ηδη από το 1825 ο Αδ. Κοραής επισημαίνει ότι «... και άνδρες και γυναίκες επί-σης πρέπει να παιδεύωνται την παιδείαν ταύτην χωρίς πρόφασιν καμμίαν»1 και το 1826 ο Ν. Νικητόπλος διακηρύττει ότι με τη μόρφωση οι γυναίκες θα μπορέσουν «να απολαμβάνουν την εύδαι-μονίαν»2 και οργανώνει με πρωτοποριακό τρόπο το πρώτο αλληλο-διδακτικό σχολείο για κορίτσια. ο Γ . Βενθύλος στα 1829 τονίζει ότι «δεν έχομεν να ελπίσωμεν Παλιγγενεσίαν ενόσω τα σχολεία μας είναι καθώς είναι και ενόσω εξακολουθούσι να καταδικά-ζωσι το ήμισυ του γένους, τας νεάνιδας, τας μελλούσας μητέρας εις παχυλήν αμάθειαν»3 .

Α π ό την άλλη μεριά όμως, είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι και μετά την καθιέρωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης (1834), δημοσιεύονται μελέτες, που φτάνουν ώς το 1850 περίπου, και δί-

1. Αδ. Κοραής, Περί των Ελληνικών συμφερόντων. Διάλογος δύο Γραι-κών, Ύδρα 1825, σ. 126.

2. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.), ο Τύπος στον Αγώνα, ό.π., τ. Α' , σ. 269. 3. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 257. Παρόμοιες απόψεις βλ. και

στο άρθρο: Ι.Κ., «Δημοσία Εκπαίδευσις: Στοχασμοί περί συντάξεως ή διορ-γανισμού της κοινής εκπαιδεύσεως εν γένει», η Αιγιναία, αρ. ς ' , 15 Αυγού-στου 1831, σ. 214-215.

νουν μια διαφορετική άποψη του θέματος αυτού. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι οι εργασίες αυτές αναφέρονται στην «ανατροφή των κορασίων» και «την εκπαίδευσιν των αρρένων»1. σε άρθρο του 1839, με τίτλο «Περί Παιδαγωγικής. Αντικείμενον της Ανα-

τροφής και Παιδαγωγίας», ξεκαθαρίζονται περισσότερο οι δυο όροι: «είναι δε διττή η ανατροφή, οικιακή και δημοσία" και η μεν οικιακή γίνεται κατ ' οίκον υπό των γονέων και συγγενών η δε δημοσία εις τα σχολεία. Η πρώτη αρμόζει κυρίως εις τας κόρας

και εις τα νήπια»2. τα κορίτσια, επομένως, ανατρέφονται στο σπίτι, όπως και τα νήπια, από τους γονείς και τους συγγενείς. Η δημόσια ανατροφή, που παρέχεται από τα σχολεία, αφορά

αποκλειστικά και μόνο τα αγόρια. δεν μπορούμε να μην επι-σημάνουμε το γεγονός ότι, την εποχή που δημοσιεύεται το άρθρο αυτό, στην Αθήνα, υπήρχαν όχι μόνο Δημοτικά Σχολεία αλλά

και «ανώτερα» σχολεία για κορίτσια καθώς και «Διδασκαλείο», ενώ σ' ολόκληρη τη χώρα λειτουργούσαν 18 Δημοτικά Σχολεία

κοριτσιών και σε αρκετά σχολεία αρρένων φοιτούσαν και μαθή-τριες.

οπωσδήποτε η άποψη αυτή αντανακλά τις γενικότερες αντι-λήψεις της εποχής σχετικά με την εκπαίδευση των κοριτσιών.

ο αρχιμανδρίτης Μισαήλ Αποστολίδης, από τα ιδρυτικά στελέ-χ η της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , στο λόγο που εκφώνησε με

την ευκαιρία της «εγκαθίδρυσης» του σχολείου της Εταιρείας στα 1837, τονίζει ότι «είναι παράδοξον πώς παρημελήθη σχεδόν

πάντοτε η περί της ανατροφής των κορασίων απαιτουμένη φροντίς και αφιερώθη η προσοχή όλη εις μόνα τα άρρενα»3. στη συνέχεια απευθύνεται προς τους «φρόνιμους» και «φιλόστοργους» γονείς:

1. Βλ. Π . Ζωντανός, Περί της ανατροφής των κορασίων και της δημο-σίας εκπαιδεύσεως των αρρένων, Ερμούπολις 1836 και [ Η λ . Χριστοφίδης], «Περί κορασίων ανατροφής», ο Παιδαγωγός, έτ. Α ' , 1839, σ. 131-134.

2. [ Η λ . Χριστοφίδης], «Περί Παιδαγωγικής, Αντικείμενον της Ανα-τροφής και Παιδαγωγίας», ο Παιδαγωγός, ί~· Α' , 1839, σ. 5-19.

3. Εγκαθίδρυσις..., ό.π., σ. 7.

« Α ν τ ί να εμποδίζητε τας θυγατέρας σας από την μάθησιν, κά-μνετε όλα σας τα δυνατά διά να προμηθεύσητε εις αυτάς τας γνώ-σεις τας αναγκαίας εις το γένος, εις την ηλικίαν και εις την κατά-στασίν των. μην έχετε την παράδοξον πρόληψιν την καταδικά-ζουσαν τας γυναίκας εις την αμάθειαν»1. τα λόγια αυτά δείχνουν καθαρά ότι πολλοί γονείς συνέχιζαν να μην εγκρίνουν την εκπαί-δευση των κοριτσιών και να κρατούν τις επιφυλάξεις που είχε τονίσει ο Ν. Δραγούμης και για τις οποίες παραπονέθηκε έντονα

η Ελ. Μαρτινέγκου2. Αντίθέτος στις προλήψεις αυτές ο Ν. Βάμ-βας τονίζει επανειλημμένα σε ομιλίες του ότι θεωρεί «παράβασιν

των θείων και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να παραμεληθή ο ανή-κων φωτισμός του πνεύματος των θυγατέρων»3 και προτείνει

να αναλογιστούν όλοι «τί δύναται να κατορθώση εις Έ θ ν ο ς ανα-γεννώμενον η σπουδαία γυναικεία ανατροφή»4.

Έ τ σ ι σιγά σιγά κερδίζουν έδαφος και στη χώρα μας οι Ιδέες και οι αρχές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. το γεγονός αυτό, μαζί με τα συγκεκριμένα αιτήματα πολλών προοδευτικών παιδαγωγών στην Ε λ λ ά δ α για την ανάγκη της γυναικείας εκπαί-δευσης, έχει ένα ευνοϊκό αποτέλεσμα: μεταβάλλονται σιγά σιγά

οι κοινωνικές αυτές προκαταλήψεις. από το 1850 και μετά αρχί-ζουν να διατυπώνονται από έλληνες διανοούμενους αιτήματα και συγκεκριμένες θέσεις σχετικά με τη γυναικεία εκπαίδευση. το 1852 0 Δ. Αινιάν, στο άρθρο του «Προς το Συμβούλιον της Φιλεκ-παιδευτικής Ετα ιρ ίας» υποστηρίζει: «ο κύριος σκοπός της συ-

1. ό.π., σ. 11. 2. Βλ. σ. 34 και 46 αυτής της εργασίας. 3. Ν. Βάμβας, Αυτοσχέδιος ομιλία... Γενομένη εν Ερμουπόλει τη ζ'

Μαρτίου 1834 εις την έναρξιν του Σχολείου των Ευγενών Κορασιών, του υπό την διδασκαλίαν της ευγενούς Ελληνίδας Ελένης Γεωργιάδη, Ερμού-πολις αωλδ', 3, και, παρόμοιες απόψεις, του ίδιου, ομιλία εις την πρώτην

άνοιξιν του Σχολείου των Κορασίων του Δήμου Πειραιώς, την 24 Ιουνίου 1837, χ.τ., χ.χ. , σ. 4.

4. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1845, σ. 7.

στάσεως του εκπαιδευτικού των κορασίων καταστήματος είναι η καθ' όλον το έθνος διάδοσις των φώτων και των αναγκαίων κοι-νωνικών γνώσεων»1 . ο ίδιος, σε άλλο ειδικό άρθρο του με τίτλο «Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών», αποδοκιμάζει το γεγονός ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών «αποβλέπει μόνον την ανωτάτην τάξιν της κοινωνίας» και υποστηρίζει —αρκετά ριζοσπαστικά για

την εποχή του— ότι «η εκπαίδευσις και μόρφωσις του γυναικείου φύλου πρέπει να γένη γενική καθ' όλον το κράτος, ώς και εις τα μικρότατα και τα μάλλον απόκεντρα χωρία αυτού»2.

Οι πρώτες μορφωμένες Ελληνίδες και κυρίως οι πρώτες κοινωνικές εργάτιδες, οι δασκάλες, αρχίζουν να αγωνίζονται για

τη μόρφωση και την ανύψωση της κοινωνικής θέσης της Ελλην ί -δας. Η Πολύτιμη Κουσκούρη, διευθύντρια Δημοτικού Σχολείου

της Αθήνας το 1853, διαπιστώνει με Ικανοποίηση ότι μετά την απελευθέρωση «συνεστήθησαν καταστήματα εκπαιδευτικά προς εκπαίδευσιν των γυναικών, και μετ ' ου πολύ θέλομεν ιδεί διαδε-

δομένας, την παιδείαν, την καλήν ανατροφήν και την ηθικήν εις όλας τας τάξεις της Ελληνικής κοινωνίας»3.

το αίτημα να επεκταθεί η εκπαίδευση των κοριτσιών και να μην περιορίζεται σε μια τάξη μόνο αρχίζει να γενικεύεται. Ο Δ. Στρούμπος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθή-

νας, τονίζει, στα 1855, ότι «η ανατροφή του θήλεος φύλου και η παίδευσις αυτού πρέπει να ελκύσωσι την προσοχή πάσης πεφω-

τισμένης Κυβερνήσεως»4 και υπογραμμίζει ότι δεν πρέπει να λεί-πει η δασκάλα ούτε από τον πιο μικρό δήμο της χώρας.

ο Α. Ραγκαβής επισημαίνει ότι δεν υπάρχουν την εποχή

1. Δ. Αινιάν, «Προς το Συμβούλιον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Βιβλιοθήκη του Λαού, 1852, σ. 867.

2. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών», Βιβλιοθήκη του λαού, 1855, σ. 356.

3. Π . Κουσκούρη, «Περί της εκπαιδεύσεως του Γυναικείου φύλου», Πανδώρα, τ. Γ ' , 1853, σ. 520.

4. Δ. Στρούμπος, το μέλλον, ήτοι περί ανατροφής και παιδεύσεως, Αθήναι 1855, σ. 28 και 40.

αυτή αρκετά σχολεία για τις κοπέλες και «διά τούτο επάναγκες φαίνεται να καταβάλληται ιδιαίτερα περί της μορφώσεως αυτών φροντίς»1. Τελευταία χρονικά, αλλά επιβλητική, η φωνή του Α. Φατσέα που, στη μελέτη του Σκέψεις επί της δημοσίας και Ιδιω-τικής εκπαιδεύσεως των νέων Ελλήνων, υποστηρίζει με διορα-τικότητα την ανάγκη για μια ριζική αλλαγή στην εκπαίδευση

αγοριών και κοριτσιών και επισημαίνει με σαφήνεια ότι στην εκπαίδευση

των κοριτσιών «ώς προς τα γράμματα το αυτό πνεύμα στοχάζομαι ημπορεί να διευθύνη συμφώνως με τον χαρακτήρα

του φύλου»2. το βασικότερο αίτημα των διανοουμένων της εποχής αυτής

είναι να πάψει η εκπαίδευση να αποτελεί προνόμιο μόνο για τα κορίτσια που ανήκουν σε ορισμένες τάξεις και να επεκταθεί το δικαίωμα αυτό σε όλη τη χώρα.

στα 1855, κατά τη συζήτηση του προϋπολογισμού στη Βου-λή, μπαίνει και το θέμα των υποτρόφων του κράτους στο Αρ-σάκειο και διατυπώνονται έτσι ορισμένες γενικότερες απόψεις

και κρίσεις για την εκπαίδευση των γυναικών. Α π ό αρκετούς βουλευτές επισημαίνεται το βασικότερο μειονέκτημα, ότι δη-λαδή η εκπαίδευση αποτελεί προνόμιο λίγων κοριτσιών που ανή-κουν σε μια ορισμένη κοινωνική τάξη. Έτσι, στο Κοινοβούλιο ακούγονται τα ερωτήματα: «Αλλά το πολύτιμον τούτο δώρον [της Παιδείας] διανέμεται παρ' ημίν καθ' όλας τα τάξεις;» και: «είναι καλόν να περιορίζηται η παιδεία εις μίαν τάξιν;» Έ ν α ς μάλιστα από τους βουλευτές επισημαίνει ότι «ο φιλογενής Αρσάκης

και οι λοιποί πάντες δεν προσέφερον τα πλούτη των διά την αποκλειστικήν εκπαίδευσιν μιας τάξεως»3 . Σχετικά με το θέμα των υποτροφιών που δίνονται στο Παρ-

1. [ Α ] Ρ[αγκαβής], «Περί εκπαιδεύσεως», Νέα Πανδώρα, τ. στ,', 1855, σ. 89.

2. Α. Φατσέας, Σκέψεις περί της δημοσίας και Ιδιωτικής εκπαιδεύσεως των νέων Ελλήνων, μέρος Β', Λαμία 1856, σ. 18.

3. Πρακτικά... Βουλής, 1855, σ. 584, 585 και 587.

Παρθεναγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , διατυπώνονται κα-τηγορίες στη Βουλή, ότι οι υποτροφίες που δίνει η κυβέρνηση για φτωχές και άπορες κοπέλες δεν χρησιμοποιούνται σωστά, γ ιατ ί με τα χρήματα αυτά «εκπαιδεύουσι τα κοράσιά των οι σύμβουλοι της Εταιρε ίας» 1 .

Η κριτική που αναφέρεται στη γυναικεία εκπαίδευση εξει-δικεύεται έτσι και περιορίζεται στο έργο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας που έχει πάρει από νωρίς την πρωτοβουλία στον τομέα της εκπαίδευσης των κοριτσιών.

το γεγονός ότι οι μαθήτριες που σπούδαζαν για να αποκτή-σουν κάποια γενική μόρφωση και εκείνες που σπούδαζαν για να γίνουν δασκάλες παρακολουθούσαν τα ίδια ακριβώς μαθήματα? θεωρήθηκε την εποχή αυτή ώς το πιο σοβαρό μειονέκτημα του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας . ο Γ. Γεν-νάδιος είχε επισημάνει το πρόβλημα αυτό ήδη από το 1850, σε Γενική Συνέλευση των μελών της Εταιρε ίας : « Α ς προσέξωμεν», τόνισε, «μήπως δι' αγωγής πολυτελεστέρας παρ' όσον αρμόζει εις τον βαθμόν του μέλλοντος βίου των, προξενήσωμεν την δυστυ-χίαν αντί της ευτυχίας αυτών»2.

Παρά την προειδοποίηση του Γεννάδιου, η Εταιρε ία συνέ-χισε την ίδια τακτική. Οι κοπέλες της ανώτερης τάξης, δηλαδή, και οι υποψήφιες δασκάλες, που προέρχονταν κυρίως από τα με-σαία και κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, παρακολου-θούσαν το ίδιο πρόγραμμα μαθημάτων. το τρωτό αυτό σημείο

επισημαίνουν, αρκετά συχνά, πολλοί διανοούμενοι της εποχής αυτής.

ο Αινιάν τονίζει ότι: «ο εν ενεργεία τρόπος της εκπαιδεύ-σεως αποβλέπει μόνον την ανωτάτην τάξιν της κοινωνίας», αλλά πιστεύει πώς με το είδος αυτό της εκπαίδευσης «αι εις μικράν τάξιν της κοινωνίας ανήκουσαι νέαι, λαμβάνουσαι τοιαύτην ανα-

1. ό.π., σ. 585. 2. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α' , κεφ. Ε ' , σ. 21β.

ανατροφήν και εκπαίδευσιν ώστε δεν επιθυμούν πλέον να επανέλθω-σιν εις την τάξιν των γονέων και συγγενών των»1 .

ο Ραγκαβής επίσης κάνοντας κριτική στο έργο της Φιλεκ-παιδευτικής Ετα ιρε ίας τονίζει: «Κατά τούτο λοιπόν νομίζομεν ότι θεμελιωδώς σφάλλεται το της Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας διδακτήριον" ότι ο σκοπός αυτού δεν είναι διακεκριμένος και η εν αυτώ διδομένη αγωγή ουδεμίαν έχει ειδικότητα, ώστε δι' ουδε-μίαν των τάξεων αίτινες μεταλαμβάνουσιν αυτής δύναται αύτη

να είναι εντελώς σκόπιμος»2. Ανάλογες είναι και οι επισημάνσεις του Στρούμπου: «. . .ώς

γνωστόν και του πένητος και του πλουσίου το θήλυ παρακάθηνται επί των αυτών εδωλίων εκεί τοίνυν διδάσκονται μετά των ολίγων

εργόχειρων ολιγώτερα τα γράμματα και ποτίζονται το ελευθεριά-ζειν διά των φραγκικών λεξιδίων»3.

Κατά τον Αινιάνα, λοιπόν, η εκπαίδευση που δίνεται στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας αποβλέπει στα συμ-φέροντα και τις απαιτήσεις της ανώτερης τάξης, και θυσιάζεται έτσι η εκπαίδευση της δασκάλας.

για τον Ραγκαβή, επειδή δεν γίνεται σαφής διάκριση των δυο σκοπών, ούτε ο ένας πετυχαίνει ούτε ο άλλος. Έ τ σ ι η κύρια

αποτυχία του σχολείου της Εταιρείας έχει ώς αιτία το ότι από την αρχή δεν διαχωρίστηκαν οι δυο αυτοί σκοποί.

και για τον Στρούμπο, το βασικότερο μειονέκτημα παρα-μένει ότι το ίδιο είδος εκπαίδευσης δίνεται και στα πλούσια κο-ρίτσια και στις υποψήφιες δασκάλες ενώ, προφανώς, είναι δια-φορετικές οι ανάγκες τους. Σχετ ικά με τις γνώσεις που προσφέρει

το σχολείο, ο Στρούμπος πιστεύει πώς αυτά που διδάσκονται είναι πολύ λίγα σε σύγκριση με εκείνα που θα μπορούσαν να διδαχτούν,

αν το σχολείο αυτό ήταν καλύτερα οργανωμένο. Η τελευταία παρατήρηση παρουσιάζει ενδιαφέρον από την άποψη ότι το «ελευ-

1. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 357. 2. [ Α ] Ρ[αγκαβής], «Περί εκπαιδεύσεως», ό.π., σ. 89. 3. Δ. Στρούμπος, Το μέλλον..., σ. 27.

ελευθεριάζειν» που σχολιάζει ο Στρούμπος αποτελεί μια πρώτη νύξη για την «ηθική» συμπεριφορά των μαθητριών, που θα απασχολή-σει ιδιαίτερα μια μερίδα διανοουμένων κατά την επόμενη περίοδο.

Επομένως η γνώμη που επικρατεί την εποχή αυτή είναι πώς το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας δεν ανταποκρί-νεται στο σκοπό του, επειδή η εκπαίδευση που θα ταίριαζε στα κορίτσια της ανώτερης τάξης ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη που θα πρόσφερε τα απαραίτητα εφόδια στις μελλοντικές δασκά-λες των Δημοτικών Σχολείων της χώρας.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Γ Ι Α Β Ε Λ Τ Ί Ω Σ Η . τα συγκεκριμένα μέτρα που προ-τείνονται για τη βελτίωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών μπο-ρούν να συνοψιστούν στα παρακάτω κύρια σημεία:

να συσταθεί σε κάθε νομαρχία ανώτερο σχολείο θηλέων για να έχουν τη δυνατότητα και τα κορίτσια από μικρά χωριά να φοιτή-σουν σ' αυτό και στη συνέχεια να διδάξουν στα μέρη τους. με τον τρόπο αυτό θα λυνόταν και το πρόβλημα πολλών επαρχιών που δεν έβρισκαν δασκάλες, επειδή οι κοπέλες των πόλεων δεν δέχονταν εύκολα να διδάξουν σε απομακρυσμένα χωριά και κωμοπόλεις1.

να συσταθεί ειδικό διδασκαλείο θηλέων, ανεξάρτητο από το Παρθεναγωγείο, όπου να γίνεται συστηματική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και των άλλων μαθημάτων που διδάσκονται στα Δημοτικά Σχολεία2 .

Σχετ ικά με τα μαθήματα προτείνεται, τα χειροτεχνήματα να είναι χρήσιμα, παραγωγικά και όχι «ματαίας επιδείξεως»3 και να προστεθεί το μάθημα της ύγιεινής4 και η διδασκαλία της γραμματικής «της ομιλουμένης γλώσσης»5 .

1. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 359. 2. [ Α . ] [Ρ[αγκαβής] , «Περί εκπαιδεύσεως», σ. 89. 3. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 358 και Δ. Στρούμπος,

ό.π., σ. 33. 4. Δ. Στρούμπος, ό.π., σ. 32. 5. Δ. Αινιάν, «προς το Συμβούλιον...», σ. 869-873 και του ίδιου,

«Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 358.

να αυξηθεί ο αριθμός των διδασκαλισσών1, γιατί , όπως εί-δαμε, την εποχή αυτή υπάρχει έλλειψη από δασκάλες.

Επομένως , το γενικό αίτημα για την εκπαίδευση των κο-ριτσιών είναι η επέκταση του δικαιώματος αυτού σε όλες τις τά-ξεις της κοινωνίας και το πιο ειδικό είναι ο διαχωρισμός του Δι-δασκαλείου από το Παρθεναγωγείο και η βελτίωση του προγράμ-ματος των μαθημάτων. το Διδασκαλείο για την εκπαίδευση της δασκάλας και το Παρθεναγωγείο για την παροχή γενικών γνώ-σεων, κυρίως στις κοπέλες που έχουν οικονομική άνεση, είναι το σχήμα της «ανώτερης» εκπαίδευσης των κοριτσιών που γίνεται

αποδεκτό από την κοινωνία και τους διανοουμένους. δεν διατυπώ-νονται την εποχή αυτή ούτε καν νύξεις για μια πιο ουσιαστική Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών, παράλληλη με τη Μέση εκ-παίδευση των αγοριών. το σχήμα δηλαδή που δίνει μια Μέση γυναικεία Εκπαίδευση υποβαθμισμένη και εντελώς διαφοροποιη-μένη από εκείνη των αγοριών, και στη χρονική διάρκεια και στην ποιότητα, είναι την εποχή αυτή γενικά αποδεκτό και οι προτά-σεις για ορισμένες βελτιώσεις αποβλέπουν σε ποιοτικές αλλαγές μέσα στο ίδιο αυτό σχήμα.

1. Δ. Στρούμπος, ό.π., σ. 40.

ΝΕΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ: 1861-1893

Σχολεία Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

Διδασκαλείο· κύριος στόχος η εκπαίδευση της δασκάλας

Οι ελλείψεις σε διδακτικό προσωπικό για τα αλληλοδιδα-κτικά σχολεία κοριτσιών, που είχαν Ιδρύσει πολλοί δήμοι της χ ώ -ρας είχε αποτέλεσμα να προσέρχονται στις εξετάσεις και συχνά

να παίρνουν δίπλωμα δασκάλας κοπέλες με στοιχειώδεις μόνο γνώσεις ανάγνωσης και αριθμητικής. Σύμφωνα με έγγραφο του προέδρου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας Α. Μαυροκορδάτου,

το καλοκαίρι του 1861 προσήλθαν στις εξετάσεις 58 μαθήτριες από τις οποίες οι 28 είχαν τελειώσει το σχολείο της Ετα ιρε ίας και από τις υπόλοιπες «άλλαι μεν ανήκον εις κατωτέρας τάξεις της Εταιρείας , μή αποπερατώσασαι τας σπουδάς των, άλλαι δε

εις το Δημοτικόν Σχολείον Αθηνών και άλλαι εις Ιδιωτικά σχο-λεία»1.

Φαίνεται καθαρά, δηλαδή, ότι στις εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας είχαν το δικαίωμα να πάρουν μέρος «όσαι εξεπαι-

δεύθησαν προς τον σκοπόν τούτον οπουδήποτε»2, ακόμα και οι

1. Α. Μαυροκορδάτος, «προς το επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείον», αρ. εγγράφου 5731, 4 Σεπτεμβρίου 1861, ΓΑΚ, ό.π. [σ. 2]. Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας.

2. ό.π.,

μαθήτριες που δεν είχαν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. Το γεγονός αυτό βέβαια δεν μπορούσε να μην έχει επιπτώσεις στο γενικότερο μορφωτικό επίπεδο της δασκάλας και της Δημοτικής

Εκπαίδευσης των κοριτσιών. Κοντά σ' αυτό, μέσα σε λίγα χρό-νια δόθηκαν τόσα διπλώματα, ώστε γρήγορα οι δασκάλες ξε-πέρασαν σε αριθμό τις ανάγκες των δήμων της χώρας. Έ τ σ ι ,

στα 1861, «εξήκοντα τουλάχιστον δημοδιδασκάλισσαι υπάρχουσι εντός του κράτους εν αργία διατελούσαι»1, και γ ι ' αυτό ο Α . Μαυροκορδάτος ζητάει από το Υπουργείο να αναγνωρίσει το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας ώς το μόνο σχολείο που

θα έχει δικαίωμα να εκπαιδεύει δασκάλες. Ανεξάρτητα από τις αντιρρήσεις για τον τρόπο λειτουργίας

του το σχολείο της Εταιρε ίας αποτελεί το πιο άρτια οργανωμένο Παρθεναγωγείο της εποχής αυτής. Έ τ σ ι , το 1861 το Παρθενα-γωγε ίο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας αναγνωρίζεται επίσημα

από το κράτος ώς Διδασκαλείο θηλέων. οι απόψεις για την ίδρυ-ση δημόσιου διδασκαλείου, που θα είχε αποκλειστικό σκοπό την

εκπαίδευση της δασκάλας, δεν εισακούστηκαν από την πολιτεία.

Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν . Σύμφωνα με το διάταγμα της 13ης Οκτωβρίου 1861, το «υπό της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας συντηρούμενον σχολείον παρέχει πλήρη εχέγγυα της εντελούς εκ-πληρώσεως του σκοπού του νόμου, καθόσον αφορά τας μελλού-σας ν' αναλάβωσι την εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου διδα-σκαλίσσας», και γ ι ' αυτό «αναγνωρίζεται ώς συμπληρούν το Διδασκαλείον καθ' όσον αφορά την μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών». Σχετ ικά με τις εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας καθορίζεται ότι θα γίνονται από επιτροπή που θα αποτελείται από τους καθηγητές της τελευταίας τάξης του σχο-λείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας με πρόεδρο τον Διευθυντή

του Διδασκαλείου αρρένων2.

1. ό.π. [σ. 1]. 2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 66, 1 Νοεμβρίου 1861 και Γ .

Βενθύλος, ό.π., τ. Α' , μέρος Β', σ. 74-75.

με ειδικό θέσπισμα της 7ης Σεπτεμβρίου 1863 καθορί-ζονται από το Υπουργείο και οι όροι σύμφωνα με τους όποιους το κράτος θα δίνει σε μαθήτριες υποτροφίες για να σπουδάσουν στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας 1 .

Οι εξετάσεις για την απόκτηση του «διδασκαλικού διπλώ-ματος» γίνονταν στο σχολείο της Εταιρε ίας . για την ημερομηνία των εξετάσεων αυτών, όμως, γινόταν επίσημη «Γνωστοποίησις» από το Υπουργείο στις εφημερίδες της εποχής, «όπως προσέλ-θωσιν εγκαίρως αι μέλλουσαι να αποδοθώσιν εις τον αγώνα των περί πτυχίου εξετάσεων τούτων»2.

το 1864 καταργήθηκε το Διδασκαλείο αρρένων, γιατί δεν θεωρήθηκε Ικανοποιητικός ο τρόπος λειτουργίας του, με την πρό-βλεψη βέβαια ότι θα ξαναλειτουργήσει «επί νέων βάσεων»3. το γεγονός αυτό είχε άμεση συνέπεια και στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας γιατί ο τότε Υπουργός Παιδείας Κ. Λομβάρδος θεώρησε πώς με την κατάργηση του δημόσιου Διδασκαλείου καταργούνταν αυτόματα και το αντίστοιχο των θηλέων. Έτσι επανέφερε το προηγούμενο σύστημα χορήγησης «διδασκαλικού διπλώματος», κατά το οποίο οι υποψήφιες δα-σκάλες εξετάζονταν από ειδική επιτροπή4.

το 1867, ο Υπουργός Χ. Χριστόπουλος αναγνώρισε και πάλι το Παρθεναγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας ώς «Διδασκαλείον διδασκαλισσών». το άρθρο 1 του βασιλικού δια-

1. Εφημερίς των Φιλομαθών, 2τ. ΙΑ' , αρ. 502, 20 Σεπτεμβρίου 1863, σ. 199-200 και Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α' , σ. 27.

2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. IB' , αρ. 522, 14 Απριλίου 1864, σ. 360 και έτ. I H ' , αρ. 739-740, 30 Μαίου 1870, σ. 2104.

3. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 217. το Διδασκαλείο αρρένων ξαναλειτούργησε το 1878. Ως τότε οι υποψήφιοι δάσκαλοι έδιναν εξετάσεις σε ειδικές επι-

τροπές με αποτέλεσμα να «ξεπέσει» η Δημοτική Εκπαίδευση σε πολύ χα-μηλό επίπεδο (Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 217-219).

4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1866, Αθήναι 1866, σ. 18. Εφημερίς των Φιλομαθών, &τ. ΙΔ ' , αρ. 596, 10 Μαίου 1866, σ. 592: «διά Β. Διατάγματος, μηνολογουμένου την 22 Απριλίου 1866, διω-ρίσθη επιτροπή προς εξέτασιν των εν Σύρω εκπαιδευθεισών νεανίδων».

τάγματος της 11ης Μαίου 1867 αναγνωρίζει ότι «το εν Αθήναις Αρσάκειον Παρθεναγωγείον αναπληροί επί του παρόντος το πρώ-

ην Διδασκαλείον, όσον αφορά εις την μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών»1. με το διάταγμα αυτό ο έλεγχος και η

επιτήρηση του Υπουργείου γίνονται αυστηρότερα, γιατί στο άρ-θρο 2 τονίζεται η υποχρέωση του σχολείου να υποβάλλει κάθε έτος το πρόγραμμα των μαθημάτων για έγκριση και ότι «ουδέν μάθημα και ουδέν βιβλίον δύναται να διδαχθή εν αυτώ χωρίς προη-γουμένης του Υπουργείου έγκρίσεως»2. Είναι ενδεικτικό ότι στο προηγούμενο διάταγμα, του '1861, δεν γίνεται καμιά αναφορά στον τρόπο λειτουργίας του σχολείου ούτε στο πρόγραμμα των μαθη-μάτων. ο Σ . Βυζάντιος, σε έκθεση που υποβάλλει στο Υπουρ-γε ίο το 1864 ώς Γενικός Διευθυντής των Δημοτικών Σχολείων, τονίζει ότι «το Υπουργείον ουδεμίαν επ' αυτού [=του σχολείου

της Ετα ιρε ίας ] εξασκεί επιτήρησιν»3.

Βέβαια, όπως θα γίνει φανερό και από την εξέλιξη των πραγ-μάτων, και μετά το διάταγμα του 1867, το Υπουργείο περιο-ρίστηκε στην απλή έγκριση των προγραμμάτων που υπέβαλλε

η Φιλεκπαιδευτική Εταιρε ία , η οποία κατέβαλλε βέβαια προσπά-θειες να βελτιώνει τη στάθμη του σχολείου της. ο Υπουργός Α. Αυγερινός, που επισκέφτηκε στα 1870 το Αρσάκειο, φαίνεται πώς έμεινε ικανοποιημένος από τη λειτουργία του, γιατί με ειδική εγκύκλιο εκφράζει στον τότε πρόεδρο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας Λέοντα Μελά την «πλήρη ευαρέσκειαν», και στο προσωπικό

του σχολείου «τον αρμόζοντα έπαινον διά τον ζήλον και την φιλοτιμίαν και το ευμέθοδον της διδασκαλίας»4. στην απάντηση

1. Εφημερις των Φιλομαθών, ετ. ΙΕ ' , αρ. 634, 10 Ιουνίου 1867, σ. 1256 και Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Β' , σ. 79.

2. ό.π. 3. Σ. Βυζάντιος, «Γενική Έκθεσις της καταστάσεως της προκαταρκτικής

και Δημοτικής εκπαιδεύσεως περί τα τέλη του 1864», Εφημερίς των Φιλο-μαθών, έτ. IH ' , αρ. 729, 16 Φεβρουαρίου 1870, σ. 2016.

4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 729, 19 Φεβρουαρίου 1870, σ. 2016.

του Λ. Μελά σημειώνεται ότι «από της συστάσεως της Ε τ α ι -ρείας, εφ' όσον ημείς μεμνήμεθα, είσθε ο μόνος Υπουργός, όστις εφιλοτιμήθηκε ιδίαις αντιλήψεσι να πληροφορηθήτε περί πάντων

των αφορώντων εις το παρθεναγωγείον, περί τε της διαίτης, της διδασκαλίας και λοιπής συμπεριφοράς των τε διδασκόντων και διδασκομένων»1. Η παρατήρηση αυτή δείχνει καθαρά πώς η Φι-λεκπαιδευτική Ετα ιρε ία είχε την απόλυτη πρωτοβουλία στην εκπαίδευση

της δασκάλας και προτού να αναγνωριστεί επίσημα το σχολείο της ώς Διδασκαλείο, αλλά και μετά.

η διάρκεια των σπουδών και στην περίοδο αυτή δεν έχει αποφασιστεί οριστικά, όπως φαίνεται από τους Κανονισμούς του

σχολείου της Εταιρε ίας . Συγκεκριμένα, ώς το 1881 το Διδα-σκαλείο έχει 5 τάξεις (Κανονισμοί 1870, 1877) το 1882 έχει 6,

το 1883 έχει 5 και το 1884 έχει 4 τάξεις2. από το 1851 ώς το 1881 το σχολείο της Εταιρε ίας λει-

τουργεί με 9 τάξεις συνολικά. Μετά το 1881 προστίθεται και δέ-κατη τάξη για διδακτικές ασκήσεις3. Πρέπει να αποσαφηνίσουμε βέβαια, ότι στη διαφοροποίηση που παρουσιάζει η χρονική διάρ-κεια του Διδασκαλείου παίζει σημαντικό ρόλο η αντίστοιχη δια-

1. Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. IH ' , αρ. 731, 7 Μαρτίου 1870, σ. 2031. ·

2. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας χ.τ . [1870], σ. 2.— Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1877, σ. 2. — Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1882-1883 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Δισασκαλείοις της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1882, σ. 2. — Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883, σ. 1 -5 .— Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1884-85 διδαχθησομένων μαθημά-των εν τε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1884, σ. 9-14.

3. Πρόκειται για το διάταγμα της 24ης Απριλίου 1881 που θα το αναλύσουμε αμέσως παρακάτω. Βλ. σχετικά και Πρακτικά της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρίας του έτους 1881, Αθήναι 1882, σ. 17, και Πρακτικά της εν

Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1882-83, Αθήναι 1883, σ. 19.

μόρφωση του Δημοτικού Σχολείου. πιο συγκεκριμένα, με το διά-ταγμα της 3ης Σεπτεμβρίου 1880 καθιερώθηκε σε όλα τα σχο-λεία της χώρας η συνδιδακτική μέθοδος, σύμφωνα με την όποια τα Δημοτικά Σχολεία λειτουργούσαν με 4 η με 5 τάξεις1. Έ τ σ ι , το 1882 το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας έχει 6 τάξεις και το Δημοτικό Σχολείο 4 (σύνολο 10), το 1883 το Διδα-σκαλείο έχει 5 τάξεις και το Δημοτικό Σχολείο 5 (σύνολο 10) , και το 1884 το Διδασκαλείο έχει 4 τάξεις, γιατί το Πρότυπο Δημο-τικό Σχολείο αυξάνει τις τάξεις του σε 6 (σύνολο 10)2. το γεγονός αυτό δείχνει πώς το Δημοτικό δεν είναι αυτοτελές σχολείο, αλλά καθαρά προπαρασκευαστικό του Διδασκαλείου.

για την εκπαίδευση των δασκάλων τα πράγματα είναι πιο ξεκαθαρισμένα. Σύμφωνα με το νόμο του 1834 οι σπουδαστές φοιτούσαν δύο χρόνια στο Διδασκαλείο και έπρεπε να είναι από-φοιτοι της Β' τάξης του Ελληνικού Σχολείου. το Διδασκαλείο αυτό καταργήθηκε το 1864 και επανασυστάθηκε το 1878. Η φοίτηση στο νέο Διδασκαλείο ήταν τριετής και οι σπουδαστές έπρεπε να είχαν τελειώσει την Α' τάξη του Γυμνασίου3. Οι δά-σκαλοι, λοιπόν, σπούδαζαν συνολικά 7 χρόνια μετά το Δημοτικό Σχολείο (3 χρόνια στο Ελληνικό σχολείο, 1 χρόνο στο Γυμνά-σιο και 3 χρόνια στο Διδασκαλείο). για τις δασκάλες δεν υπάρ-χει επαγγελματικό και μέσο σχολείο, αλλά, μετά το Δημοτικό, φοιτούν στο Διδασκαλείο, που αποτελεί παράλληλα και σχολείο Γενικής Παιδείας.

μια σύγκριση στο πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρε ίας της σχολικής χρονιάς 1877-78, που έγ -

1. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 37. 2. η οργάνωση του Προτύπου είναι έργο του Μ. Βρατσάνου, που είχε

τη χρονιά αυτή τη διεύθυνση του σχολείου αυτού. οι δυο ανώτερες τάξεις αντιστοιχούν στις δυο πρώτες τάξεις του Ελληνικού Σχολείου. Πρακτικά...

1882-83, σ. 20. Όπως τονίζεται, «το πρόγραμμα τούτο θέλει μείνει οριστι-κόν, δι ' άπαντα τα Παρθεναγωγεία του Κράτους» (Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1884-85, Αθήναι 1885, σ. 8).

3. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 218-219.

ΠΙΝΑΚΑΣ 11

Πρόγραμμα μαθημάτων Διδασκαλείου αρρένων (1878)*

Μαθήματα Α ' τάξη Β' τάξη Γ ' τάξη Σύνολο

Θρησκευτικά 3 3 3 9 Αρχαία Ελληνικά 8 8 10 26

> 35 Νέα Ελληνικά 3 3 3 9

Ιστορία 3 3 — 6 Γεωγραφία 2 2 — 4 Φυσική 2 2 3 7 Ζωολογία, Βοτανική 3 2 — 5 Μαθηματικά 5 3 — 8 Μουσική 5 4 3 12 Καλλιγραφία 2 2 — 4

Ιχνογραφία ο 1 2 5 Γυμναστική 1 2 — 3 Κηπουρική 1 1 1 3

Υγιεινή — — 3 3 Παιδαγωγικά: Μεθοδική και διδακτική επί το

πρακτικώτερον 3 3 — 6 Υποδειγματική διδασκαλία — 2 — 2 Ασκητική επί των μαθητών του

προτύπου — 2 10 12 Θεωρία της Παιδαγωγικής — — 2 2

Ιστορία της Παιδαγωγικής — — 2 2 Φιλοσοφικά — 3 — 3

Σύνολο 43 46 42 131

ΠΗΓΗ: * Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 218-219.

εγκρίθηκε από το Υπουργείο στις 11 Μαίου 1877, και του Διδα-σκαλείου των αρρένων, όπως καθορίστηκε με το διάταγμα της 25ης Μαίου 1878, δείχνει και την ποιοτική διαφορά που υπήρχε

στις σπουδές του δασκάλου και της δασκάλας. δεν θα επιμείνουμε εδώ σε διεξοδική ανάλυση των προγραμ-

μάτων των Διδασκαλείων, γιατί δεν είναι το θέμα που ενδιαφέρει πρωταρχικά την εργασία αυτή. Α π ό μια απλή αντιπαραβολή όμως,

ΠΙΝΑΚΑΣ 12

Πρόγραμμα μαθημάτων Διδασκαλείου θηλέων (1877)* Μαθήματα Α ' Β' Γ ' Δ ' Ε ' Σύνολο

Θρησκευτικά 2 2 2 1 1 8 Ελληνικά 9 9 9 9 5 41

Αριθμητική 2 2 2 2 — 8 Γεωμετρία — — — 3 — 3 Γεωγραφία 2 2 2 — — 6 Φυσική — — — 4 3 7

Ιστορία 2 3 3 2 — 10 Γαλλικά 5 5 5 5 5 25 Καλλιγραφία 2 2 2 1 1 8

Ιχνογραφία 2 2 2 2 2 10 Ωδική 3 2 2 2 2 11

Γυμναστική 1 1 1 1 1 5 Οικιακή οικονομία — — — — 1 1 Παιδαγωγία — — — — 2 2 Κοσμογραφία — — — — 1 1 Διδακτική μετ' εφαρμογής — — — — 7 7

Σύνολο 30 30 30 32 31 153

Εργόχειρα και ραπτική: τας λοιπάς εργασίμους ώρας

ΠΗΓΗ:* Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1877.

φαίνεται καθαρά ότι το Διδασκαλείο των αγοριών είχε πιο πυκνό πρόγραμμα μαθημάτων, αφού σε τρεις τάξεις το σύνολο των δι-δακτικών ωρών είναι 131, ενώ σε πέντε τάξεις του Διδασκαλείου

της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας είναι 153 ώρες, χωρίς να συμ-περιλαμβάνονται βέβαια οι ώρες που αφιερώνονταν στα εργό-χειρα και τη ραπτική. αν αφαιρέσουμε όμως τις 25 ώρες των Γαλλικών, που δεν διδάσκονται καθόλου στο Διδασκαλείο αρρένων,

το σύνολο των ωρών σχεδόν είναι το ίδιο και στα δυο προγράμματα.

Η πιο ουσιαστική διαφορά βρίσκεται στη διδασκαλία των Παιδαγωγικών και στις πρακτικές ασκήσεις διδακτικής, αν λά-

λάβουμε υπόψη ότι και τα δυο σχολεία επιδίωκαν την προετοιμασία διδακτικού προσωπικού για τα σχολεία της Δημοτικής Εκπαί-δευσης. στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας τα παιδαγωγικά μαθήματα διδάσκονται μόνο στην τελευταία τάξη 9 ώρες συνολικά (2 θεωρία και 7 ασκήσεις), ενώ στο αντίστοιχο σχολείο των αγοριών η διδασκαλία τους αρχίζει από την πρώτη τάξη και καλύπτει, μαζί με τα Φιλοσοφικά, 27 ώρες.

Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στο Διδασκαλείο των κορι-τσιών τις περισσότερες ώρες, μετά τα Ελληνικά, τις καλύπτει το μάθημα των Γαλλικών (25 ώρες την εβδομάδα) που δεν διδά-σκονται καθόλου στο Διδασκαλείο των αγοριών. στο πρόγραμμα

της Δ' και Ε ' τάξης μάλιστα, τα Γαλλικά αναφέρονται στην τρίτη θέση, αμέσως δηλαδή μετά τα Θρησκευτικά και τα Ελληνικά. Η σημασία που αποδίδεται στη διδασκαλία της γαλλικής γλώσ-σας, όχι μόνο για τη γενική μόρφωση των κοριτσιών αλλά και για

την εκπαίδευση της δασκάλας, φαίνεται και από το γεγονός ότι με το διάταγμα της 16ης Αυγούστου 18831 και το διάταγμα της

11ης Ιανουαρίου 18882, τα Γαλλικά συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο των μαθημάτων που ήταν υποχρεωμένες να δώσουν

εξετάσεις οι υποψήφιες δασκάλες, ενώ δεν θα δίδασκαν το μάθημα αυτό στα Δημοτικά Σχολεία.

ο κατάλογος των μαθημάτων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας δείχνει καθαρά το διπλό σκοπό του σχολείου αυτού, ότι δηλαδή επιδιώκει να δώσει μαζί με την καθαρά επαγγελματική

και κάποια γενικότερη μόρφωση στις μαθήτριές του: μαζί με τη δασκάλα να μορφώσει και την «οικοδέσποινα». το σχολείο δη-λαδή συνεχίζει να λειτουργεί με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων για

τις δυο κατηγορίες των μαθητριών του και αποτελεί έτσι επαγ-γελματικό και σχολείο γενικής παιδείας μαζί. στην προηγού-μενη περίοδο είδαμε ότι ο «διττός» σκοπός του είχε χαρακτη-ριστεί ώς το κυριότερο μειονέκτημα του σχολείου της Φιλεκ-

1. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Β', μέρος Β' , σ. 140. 2. ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 57.

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.' το 1865, ο Ν. Σαρίπολος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, σε υπόμνημά του προς τον

Υπουργό Παιδείας «Περί του κατωτέρου κλήρου και περί της εκπαιδεύσεως» αξιολογεί το έργο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας και διατυπώνει την άποψη ότι η κοινή εκπαίδευση κάνει κακό στις φτωχές κοπέλες γιατί , όταν επιστρέφουν στα σπίτια τους «αγύμνασται μείνασαι των οικιακών έργων απαξιούσι να σπι-λώσωσι τας εαυτών χείρας περί ταύτα τυρβάζουσαι»1. Επίσης, ο Ν. Δραγούμης, έκδοτης της Πανδώρας και από τα Ιδρυτικά μέλη

της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , πιστεύει ότι «η συμβίωσις και η επί μακρόν διδασκαλία κορασίων... διαφόρους εχόντων σκοπούς

βλάπτει την άγωγήν»2 . Κοντά στα άλλα, η κοινή αυτή διδασκαλία επηρεάζει, σύμφωνα με την άποψη του Ν. Δραγούμη, και τη γνώ-

μη που σχηματίζουν οι υποψήφιες δασκάλες για το μελλοντικό τους επάγγελμα: «και τούτο διότι αναστρέφονται μετά κορασίων

ανωτέρων κοινωνικών τάξεων, άτινα αν δεν περιφρονώσι, βεβαίως όμως δεν τιμώσι πάρα πολύ το διδασκαλικόν επάγγελμα»3 . για

τους παραπάνω λόγους ο Δραγούμης πιστεύει πώς είναι απαραί-τητο «να χρησιμεύση το Παρθεναγωγείον εις μόρφωσιν Ιδίως διδασκάλων»4.

με άφορμή το υπόμνημα του Ν. Σαριπόλου, ένας δάσκαλος επαρχιακού σχολείου γράφει στην Πανδώρα τις απόψεις του, που συμπίπτουν με εκείνες του Σαριπόλου και του Δραγούμη, και καταλήγει: «εγνώρισα δύο νεάνιδας πτωχών γονέων, εν τ ω

Αρσακείω εκπαιδευθείσας, αίτινες τοιαύτην είχον περί εαυτών ιδέαν, ώστε εθεώρουν ύβριν να τας καλή τις διδασκαλίσσας»5.

1. Ν. Σαρίπολος, «Υπόμνημα περί του κατωτέρου κλήρου και της εκπαιδεύσεως», Πανδώρα, τ. ι ς ' , 1865-66, σ. 111.

2. Ν. Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», Πανδώρα, τ. Ι ζ ' , 1865-66, σ. 164.

3. Ν. Δραγούμης, «Σημ. Πανδώρας» [στο υπόμνημα του Ν. Σαρι-πόλου], Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-66, σ. 111, υποσ. 1.

4. Ν. Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», ό.π., σ. 164. 5. Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-66, σ. 166, υποσ. 1.

Ανάλογες και οι απόψεις του Βλ. Σκορδέλη: «Πολλάκις αι διδασκάλισσαι, μάλιστα εν ταις επαρχίαις, υποπίπτουσιν εις την καταφρόνησιν της κοινωνίας" πταίουσι δε αυταί" διότι ζήσασαι χρόνον τινά εν τη πρωτευούση φαίνονται περιφρονούσαι τον επαρ-χιακόν βίον... μεταχειρίζονται γλώσσαν ακατάληπτον σχεδόν εις τους χωρικούς ώς δήθεν Ελληνίζουσαι, προσποιούνται ότι ουδέν ταις αρέσκει εκ του τόπου»1.

τα «αδύνατα» αυτά σημεία της λειτουργίας του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας απασχολούν συχνά τις συνελεύ-σεις των μελών της. σε μια τέτοια συνέλευση, το 1871, συζητή-θηκαν τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Ετα ιρε ία στα αλβα-νόφωνα χωριά της Αττικής, κυρίως εξαιτίας της αδιαφορίας των κατοίκων. ο πρόεδρος της Εταιρε ίας Π. Ρομπότης παραδέχτηκε ότι έγινε σκέψη να δοθούν υποτροφίες σε κοπέλες από τα μέρη αυτά για να σπουδάσουν στο σχολείο της Εταιρε ίας και στη συ-νέχεια να διδάξουν στα χωριά τους, αλλά Ομολογεί ότι, «ο φόβος μή εκπαιδευόμεναι εν τω καταστήματι και αλλάζουσαι βίον δεν θελήσωσι να επανέλθωσιν εις τας πατρίδας των διδάσκαλοι ανε-χαίτισεν ημάς να προβώμεν εις το μέτρον τούτο»2. ο Ι . Βενέ-της μάλιστα διατυπώνει συγκεκριμένη πρόταση στη συνέλευση αυτή σχετικά με τη διάρθρωση των σχολείων της Εταιρε ίας : «εν γένει νομίζω ότι πρέπει να υπάρξη μία κυρία διαίρεσις των σχολείων της Εταιρε ίας εις δύω. Εις το μεν να διδάσκωνται τα μαθήματα όσα δέον να κατέχη το κοράσιον μέλλον να ζήση εν τη κοινωνία" εις το άλλο να εκπαιδεύωνται αι μέλλουσαι να γείνωσι διδάσκαλοι. Εις το δεύτερον τούτο τα μαθήματα να ήναι περισ-σότερα και ανώτερα αφ' όσα η μέλλουσα να διδάξη, διότι άλλως δεν καρποφορεί» 3.

1. Βλ. Σκορδέλης, Διδασκαλικός οδηγός ήτοι θεωρητικός και πρα-κτικός οδηγός των Δημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων, Αθήναι 1890, σ. 24.

2. Πρακτικά Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 47.

3. ό.π., σ. 52-53.

την πιο αυστηρή κριτική όμως για το μορφωτικό επίπεδο και το διδακτικό έργο της δασκάλας τη βρίσκουμε στις εκθέσεις των επιθεωρητών. η κατάσταση των Δημοτικών Σχολείων γε-

νικά και των σχολείων των κοριτσιών ειδικότερα, όπως την πα-ρουσιάζουν οι εκθέσεις των επιθεωρητών από το 1872 ώς το 18891, δεν ήταν καθόλου Ικανοποιητική:

«Αι διδασκάλισσαι αι πλείσται των εκ του Αρσακείου απο-λυομένων, εισί λίαν άγράμματοι και ουχί ώς προσήκει τοις διδα-σκάλοις μεμορφωμέναι» (Γ. Παπαβασιλείου, ν. Αρκαδίας, 1879) 2 .

«τα κοράσια εξέρχονται του σχολείου ατελέστερον η ότε εισήλθον, διότι ουδέν καλόν προσεκτήσαντο» (Π. Παπαναστα-

σίου, Μεσσηνία, 1880 )3 . «το Αρσάκειον δύναται να εναβρύνηται επί τοις μεγάλοις και πολυτελέσιν οικοδομήμασι και επί τω πλήθει των κατ ' έτος

απολυομένων διδασκαλισσών, αλλ' η Ιστορία της Παιδαγωγίας θα απορήση επί τω γεγονότι ότι μαθήτριαι επί τόσον χρόνον

παιδευόμεναι την εγκύκλιον και παιδαγωγικήν παίδευσιν, εξέρ-χονται τόσον απροπαράσκευοι εις το έργον, ιδία δε αγνοούσαι τα στοιχεία της Παιδαγωγικής» (Π .Π . Οικονόμου, Άνδρος , 1880)4 .

«[Οι δασκάλες]... υστερούσι κατά τας γνώσεις ούτε θεωρη-τικώς διδαχθείσαι επαρκώς ούτε πρακτικώς ασκηθείσαι εν τω έργω... επιμένουσι κυρίως εις την μετάδοσιν των μηχανικών εμ-πειριών της Αναγνώσεως, Γραφής και Αριθμητικής και την εκ-

1. ο νόμος του 1834 προνοούσε για σχολικές επιθεωρήσεις, αλλά φαί-νεται πώς μέχρι το 1880 δεν είχε εφαρμοστεί συστηματικά. Αποσπάσματα

από τις εκθέσεις επιθεωρητών από το 1872 ώς το 1889 που αναφέρονται ειδικά στα σχολεία θηλέων και στο έργο της δασκάλας, βλ. Παράρτημα των εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων (Γ. Θεοτόκη). Εκδιδόμενον κατ' αίτησιν της επ' αυτού ειδικής επιτροπής της Βουλής τη επιστασία του Γενικού επιθεω-ρητού των Δημοτικών σχολείων Χαρισίου Παπαμάρκου, Αθήναι 1890, σ. 55-68.

2. ό.π., σ. 59. 3. ό.π., σ. 61. 4. ό.π.

εκστήθησιν των βιβλιαρίων και των άλλων μαθημάτων» (Δ. Πε-τρίδης, Σύρος, 1880) ι .

«το βέβαιον είναι ότι αι εν τω Αρσακείω παιδευόμεναι δι-δασκάλισσαι διδάσκονται μεν και εκστηθίζουσι πολλά μαθήματα

εξ ων αποκτώσι γνώσεις θεωρητικάς, αγνοούσιν όμως τα στοι-χειωδέστατα της Παιδαγωγικής και διδακτικής» (Δ. Πετρίδης, Ναυπλία, 1880 )2.

«Ως προς δε τα σχολεία των θηλέων επικρατεί η αυτή αθλιό-της και η αυτή αδεξιότης εις το διδάσκειν και παιδαγωγείν. και κάμνω ιδία λόγον περί τούτου καθ' όσον όλαι αι διδασκάλισσαι εξεπαιδεύθησαν εν Αρσακε ίω έχουσαι πτυχίον και βαθμόν εις

τα παιδαγωγικά» ( Π . Π . Οικονόμου, Λάρισα, 1883) 3 . « Α λ λ ά και όπου υπάρχουσι σχολεία θηλέων, το εκ τούτων

όφελος δεν είναι μέγα. Η διδασκαλία εν αυτοίς ελλειπεστάτη... Όπως ώμεν δίκαιοι όμως ανάγκη ν' αποδώσωμεν την έλλειψιν

ταύτην ουχί πάντοτε εις ανικανότητα των διδασκάλων, αλλ' εις το αμέθοδον της διδασκαλίας εν τω Αρσακείω όπου αύται εκ-

παιδεύονται» (Ν. Πολίτης, Βώλος, 1883 )4. Η «αμέθοδος διδασκαλία» επομένως και ο «μέγιστος» και

«απίστευτος» «ψιττακισμός» είναι τα κυριότερα μειονεκτήματα που επισημαίνουν οι περισσότεροι επιθεωρητές στα σχολεία των

κοριτσιών. Η Αικ. Λασκαρίδου επισημαίνει, επίσης, ότι οι δα-σκάλες «ατελέστατα η και ουδόλως είχον προασκηθή» στα καθή-κοντά τους5. η ποιοτική αποτελμάτωση της γυναικείας εκπαί-δευσης την εποχή αυτή ήταν βέβαια συνάρτηση της γενικότερης κατάστασης της ελληνικής εκπαίδευσης που Οφειλόταν σε ποι-

1. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Παρνασσός, τ. Ε ' , 1881, σ. 122.

2. Παράρτημα... επιστασία Χ. Παπαμάρκου, ό.π., σ. 60. 3. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών σχο-

λείων αποσταλέντων έκτακτων επιθεωρητών, Αθήναι 1885, σ. 80-81. 4. ό.π., σ. 74-75. 5. Αικ. Λασκαρίδου, «Ιερότης της εντολής της διδασκάλου», Εστία,

τ. KB', 1886, σ. 680.

ποικίλους λόγους, όπως στην ελλιπή κατάρτιση του διδακτικού προ-σωπικού, στον τρόπο διορισμού, μετάθεσης και απόλυσης των δασκάλων, στη μέθοδο διδασκαλίας κλπ.1.

οπωσδήποτε όμως η αυστηρή κριτική και οι διαπιστώσεις των επιθεωρητών υποχρεώνουν το Υπουργείο να πάρει θέση. στις 24 Απριλίου 1881 δημοσιεύεται σχετικό διάταγμα2 με το

οποίο για πρώτη φορά η πολιτεία επεμβαίνει στη λειτουργία του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας και καθορίζει το σκοπό

του Διδασκαλείου και τα μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται οι υποψήφιες δασκάλες. το άρθρο 3 καθορίζει ότι σκοπός του

Διδασκαλείου είναι «η ηθική κυρίως μόρφωσις των νεανίδων και η προπαρασκευή αυτών εις το Διδασκαλικόν έργον», και το άρθρο

4 ότι στις δυο τελευταίες τάξεις (Δ' και Ε ' ) θα διδάσκονται τα μαθήματα: «Εμπε ιρ ική Ψυχολογία μετά στοιχειώδους Λογικής, Παιδαγωγική και Διδακτική και Μεθοδική μετ ' ασκήσεων»3.

τα μέτρα αυτά δείχνουν την πρόθεση της κυβέρνησης να εξομοιώσει την εκπαίδευση της δασκάλας και του δασκάλου, γ ιατ ί έγινε κατανοητή η ανάγκη, ώστε «και των αρρένων και των θηλέων η προκαταρκτική παίδευσις εν απασι τοις δημοτικοίς σχο-λείοις του Βασιλείου να χωρή ομόρρυθμος και προς τας αναπτυσ-σομένας οσημέραι κοινωνικάς σχέσεις και χρείας ήρμοσμένη»4.

Βέβαια η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία είχε αποφασίσει από τα πρώτα κιόλας χρόνια να γίνονται πρακτικές ασκήσεις διδα-

κτικής5 , αλλά στην πράξη φαίνεται πώς οι αποφάσεις αυτές δεν εφαρμόζονται συστηματικά. το 1861, ο Λ. Μελάς, εισηγητής της επιτροπής των σχολείων, ανακοινώνει στα μέλη της Εταιρε ίας

1. Βλ. λεπτομέρειες στις Ιστορίες της Δημοτικής εκπαίδευσης των Χρ. Λέφα και Σ . Παπαδημητρίου που αναφέρονται παραπάνω.

2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΗ ' , αρ. 24, 15 Μαρτίου 1881, σ. 379-382 και Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α', μέρος Β', σ. 111-114.

3. Γ . Βενθύλος, ό.π., σ. 112. 4. ό.π., σ. 111. 5. Βλ. σχετικά: Κανονισμός... 1842, σ. 7, Κανονισμός... 1851, σ. 11,

και Κανονισμός... 1857, σ. 14. 11

ότι «εθεωρήσαμεν αναγκαιότατον ώστε αι μαθήτριαι της 5ης και ανωτάτης τάξεως, αι προτιθέμεναι το διδασκαλικόν επάγγελμα,

να εξασκώνται συγχρόνως και περί την δύσκολον τέχνην της δι-δασκαλίας, παραδίδουσαι άπαξ της εβδομάδος κατά σειράν ενώ-πιον των αρμοδίων διδασκάλων τα μαθήματα και του αλληλοδι-δακτικού σχολείου και των δύο κατωτέρων Ελληνικών τάξεων»1.

την ίδια χρονιά άρχισε να διδάσκεται και το μάθημα της Παιδα-γωγίας2 , αλλά ο χρόνος που αφιερωνόταν για τα μαθήματα αυτά φαίνεται πώς δεν ήταν αρκετός. Έ τ σ ι , ενώ στο πρόγραμμα του 1877 οι ώρες των διδακτικών ασκήσεων ήταν 7 και της Παιδα-γωγίας 2 3 , μετά το διάταγμα της 24ης Απριλίου 1881, στο πρό-γραμμα του 1882-83 γίνονται 3 οι ώρες των Παιδαγωγικών και 16 των ασκήσεων4. το 1883-84 διδάσκονται στη Δ ' τάξη 2 ώρες Παιδαγωγικά και 2 Διδακτική και στην Ε ' τάξη 2 ώρες Παιδα-γωγικά και 16 ώρες αφιερώνονται στη Διδακτική5 .

οριστικό πρόγραμμα, προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις της κυβέρνησης, άρχισε να εφαρμόζεται από τη σχολική χρονιά 1884-85, οπότε και διδάσκονται στη Γ ' τάξη 2 ώρες Παιδαγωγικά και 1 Μεθοδολογία Διδακτικής, και στη Δ ' τάξη 2 ώρες Παιδαγω-γικά και 12 ώρες Διδακτική και ασκήσεις6.

με το διάταγμα της 24ης Απριλίου 1881 αναγνωρίστηκαν

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας από 24 Δεκεμβρίου 1861 μέχρι 25 Μαρτίου 1863, Αθήναι 1863, σ. 16.

2. ό.π., σ. 14. 3. Βλ. σ. 154 αυτής της εργασίας. 4. Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1882-1883 διδαχθησομένων

μαθημάτων εν τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθή-ναι 1882, σ. 12-13.

5. Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1883-84 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας, Αθήναι 1883, σ. 10-12. 6. Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1884-85 διδαχθησομένων

μαθημάτων εν τε τοις Προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρίας, Αθήναι 1884, σ. 12-14.

ώς Διδασκαλεία του κράτους τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας στην Αθήνα (εσωτερικό και εξωτερικό) «ώς και το

εν Κερκύρα τούτοις Ισοβάθμιον»1. στο Διδασκαλείο της Αθήνας προστίθεται τώρα και το σχολείο της Κέρκυρας που λειτουργούσε

από το 1866 ώς Ελληνικό Σχολείο. Σύμφωνα με το άρθρο 11 του παραπάνω διατάγματος, για να έχουν το δικαίωμα οι μαθήτριες να πάρουν μέρος στις εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας, ήταν υποχρεωμένες να φοιτήσουν στις δυο τελευταίες τάξεις των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρε ίας . Η Ισχύς του άρθρου αυτού «ανεστάλη» το 1882 με το βασιλικό διάταγμα της 17ης Σεπτεμβρίου 18822. στη συνέχεια

εφαρμόστηκε η διάταξη αυτή με υποχρεωτική φοίτηση στη Δ ' και τελευταία τάξη του Διδασκαλείου. Έ τ σ ι , οι μαθήτριες που δεν ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας έπαιρναν απο-

λυτήριο από την Γ ' τάξη, ενώ οι υπόλοιπες συνέχιζαν «εις την ανωτάτην τάξιν των διδασκαλικών ασκήσεων»3.

η σύνθεση της εξεταστικής επιτροπής για τις υποψήφιες δασκάλες αλλάζει συχνά, όπως γίνεται φανερό από τα σχετικά διατάγματα της 14ης Απριλίου 18814, της 16ης Αυγούστου 1 8 8 3 , και της 11ης Ιανουαρίου 18886. με την υπουργική από-φαση της 19ης Απριλίου 1884 μάλιστα, καθορίζεται ακόμα και ο τύπος των πτυχίων των «δημοδιδασκαλισσών»7, γεγονός που φα-νερώνει πώς το Υπουργείο άρχισε να δείχνει ενδιαφέρον ακόμα

1. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Β', σ. 111. 2. ό.π., σ. 113, υποσημείωση. 3. ο αριθμός των μαθητριών στην τάξη αυτή είναι μεγάλος. στα

1888-89, για παράδειγμα, φοιτούν 134 μαθήτριες, 32 εσωτερικές και 102 εξωτερικές (της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 1888-1889 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 10).

4. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Β' , σ. 113. 5. ό.π., σ. 140. 6. ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 57. 7. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Δ' , σ. 103-104.

και για «λεπτομέρειες» που έχουν σχέση με την εκπαίδευση του διδακτικού προσωπικού των σχολείων.

από το 1888 μπορούν να εκπαιδεύουν δασκάλες και Ιδιω-τικά Παρθεναγωγεία. το άρθρο 11 του διατάγματος της 11ης

Ιανουαρίου 1888 καθορίζει ότι: «Εις εξέτασιν επί διδασκαλικώ πτυχίω γίνονται δεκταί μαθήτριαι κατά τα κεκανονισμένα εγγρα-φείσαι και τακτικώς διακούσασαι τα μαθήματα των δύο ανωτέ-ρων τάξεων των Διδασκαλείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τα ιρ ίας

η των ομοταγών τούτοις ανεγνωρισμένων Παρθεναγωγείων, εν οις άδεια του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημο-σίου Εκπαιδεύσεως η διδασκαλία γίνεται συμφώνως προς το εγκεκριμένον πρόγραμμα των Διδασκαλείων της Φιλεκπαιδευ-

τικής Εταιρ ίας» 1 .

με την υπουργική απόφαση της 2ας Ιουλίου 1879 ε ίχε αναγνωριστεί «ώς ισοβάθμιον» με το Διδασκαλείο της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρε ίας το Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κων-σταντινούπολης2, και με την υπουργική απόφαση της 26ης Ιου-λίου 1885 είχε δοθεί το ίδιο δικαίωμα στο Ομήρειο Παρθενα-γωγείο της Σμύρνης3 .

στην κυρίως Ελλάδα τα πιο άρτια οργανωμένα ιδιωτικά Παρθεναγωγεία προετοιμάζουν ένα μέρος από τις μαθήτριές τους

για το επάγγελμα της δασκάλας4 και με το διάταγμα της 11ης Ιανουαρίου 1888 κατοχυρώνουν νομοθετικά το έργο αυτό. Η διά-

ταξη αυτή έχει Ιδιαίτερη σημασία γιατί επιτρέπει και σε άλλα Παρθεναγωγεία να εκπαιδεύουν δασκάλες. Έ τ σ ι ο αριθμός των μαθητριών που ενδιαφέρονταν για μια «λειτουργική» μόρφωση

1. Εφημερίς της Κυβερνήσεως έτους 1888, αρ. φ. 11, 14 Ιανουαρίου-1888 και Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β' , σ. 57-58. Παρόμοιο σχέδιο είχαν συντάξει, με εντολή του Υπουργείου, ο Μ. Βρατσάνος και ο Χ. Παπα-μάρκος. Βλ. το Παιδαγωγικόν Σχολείον, Β', 1885, σ. 414-418.

2. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ . Β' , μέρος Δ' , σ. 97-98. (Βλ. σχετικά και σ. 256 αυτής της εργασίας).

3. ό.π., σ. 99-100. (Βλ. σχετικά και σ. 252 αυτής της εργασίας). 4. Βλ. λεπτομέρειες για το θέμα αυτό σ. 226-227 αυτής της εργασίας.

άρχισε να μεγαλώνει αισθητά. αφού η μόνη διέξοδος που δίνει η πολιτεία την εποχή αυτή για μια ουσιαστική εκπαίδευση και άσκηση επαγγέλματος είναι το δίπλωμα της δασκάλας, αυτό επιδιώκουν ολοένα και περισσότερες μαθήτριες.

η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία αντέδρασε στις ρυθμίσεις αυτές που της αφαιρούσαν αποκλειστικά προνόμια 30 χρόνων και,

όπως σημειώνεται στα Πρακτικά «ένεκα των γενομένων υπό του Διοικητικού Συμβουλίου παραστάσεων η Κυβέρνησις απέσχε του να επιτρέψη εις Ιδιωτικάς Σχολάς τον σχηματισμόν τάξεων Δι-δασκαλείου»1.

το δικαίωμα να εκπαιδεύουν δασκάλες παραχωρήθηκε στα ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, με διάταγμα του 18922. ο Π . Π . Οικο-νόμος θεωρεί τη λύση αυτή ώς πόλεμο εναντίον του Αρσακείου και επισημαίνει ώς κυριότερα μειονεκτήματα α) τη χαμηλή ποιό-τητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης, επειδή όλα τα ιδιωτικά Παρ-θεναγωγεία δεν θα έχουν το κατάλληλο προσωπικό, και β) την αύξηση του αριθμού των διδασκαλισσών3. Μειονεκτήματα και πολλά κενά εντοπίζει επίσης ο Π . Π . Οικονόμος και στο πρό-γραμμα μαθημάτων που καθιερώνεται με το διάταγμα του 18924. Πράγματι την εποχή αυτή η μεγάλη αύξηση του αριθμού των «διδασκαλισσών» δημιούργησε ορισμένα πρακτικά προβλήματα, αλλά η συνεχής αυτή πίεση των Ιδιωτικών Παρθεναγωγείων δεί-χνει καθαρά ότι στην εκπαίδευση των κοριτσιών επικρατεί, την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, η κατεύθυνση εκείνη που

1. Πεπραγμένα... 1888-1889, ό.π., σ. 9. 2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως έτους 1892, αρ. φ. 391, 27 Οκτωβρίου

1892. 3. [Π .Π. Οικονόμος], «και πάλιν πόλεμος κατά της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας», Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 18, 30 Νοεμβρίου 1892, σ. 139-142 και αρ. 22, 10 Ιανουαρίου 1893, σ. 173-175.

4. [ Π . Π . Οικονόμος], «Περί των επί πτυχίω εξετάσεων των υποψη-φίων Δημοδιδασκαλισσών», Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 23, 20 Ιανουαρίου 1893, σ. 180-182 και αρ. 24, 30 Ιανουαρίου 1893, σ. 186-188.

εξασφαλίζει τη δυνατότητα για εργασία και οικονομική ανεξαρ-τησία.

Α Ρ Ι Θ Μ Ο Σ Μ Α Θ Η Τ Ρ Ι Ω Ν . ΘΕΣΗ ΚΑΙ Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Α ΔΑΣΚΑΛΑΣ. Είδαμε ότι από το 1861 ακόμα αρχίζουν να υπάρχουν «άνεργες» δασκά-

λες. στα 1864 ο Σ . Βυζάντιος, Γενικός Διευθυντής των Δημο-τικών Σχολείων, τονίζει ότι είναι ανάγκη «να εφελκύση την προ-σοχήν του Υπουργείου η δυσανάλογος αυτών πληθύς ώς προς

τον αριθμόν των υπαρχόντων σήμερον σχολείων κορασίων εν Ε λ -λάδι», επειδή «σπεύδουσα εκάστη αυτών να τοποθετηθή... προ-σπαθούσι παντί τρόπω να εξώσωσι τας διωρισμένας ήδη και να διορισθώσιν εις τας θέσεις των αύται»1.

Σύμφωνα με στοιχεία που αντλούνται από τα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , ο αριθμός των μαθητριών που παίρ-νουν δίπλωμα δασκάλας αυξάνεται με αριθμητική πρόοδο. Έ τ σ ι

το 1862 πήραν δίπλωμα δασκάλας 28 μαθήτριες2, το 1863, 44 μαθήτριες3, το 1864, 63 μαθήτριες4, το 1874, 73 μαθήτριες5, και

το 1885, 117 μαθήτριες6. Οι αριθμοί των μαθητριών που πήραν δίπλωμα δασκάλας

κατά την πεντηκονταετία 1836-1886 δίνονται στον Πίνακα 13. οι περισσότερες από τις δασκάλες αυτές φοίτησαν στο εξωτερικό

Διδασκαλείο. την τρίτη δεκαετία, π .χ . , από τις 470 δασκάλες οι 147 ήταν εσωτερικές και σύσσιτες και οι 323 εξωτερικές, ενώ

1. Σ . Βυζάντιος, «Γενική έκθεσις...», ό.π., σ. 683. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ετών δυο από 29 Δεκεμ-

βρίου 1863 μέχρις 28 Μαρτίου 1865, Αθήναι 1865, σ. 13. 3. ό.π. 4. ό.π., σ. 55. 5. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873 και η

έκθεσις των ενιαυσίων εξετάσεων... αναγνωσθείσα τη 16 Ιουνίου 1874, Α-θήναι 1874, σ. 14.

6. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 10.

ΠΙΝΑΚΑΣ 13

Αριθμός μαθητριών Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας που πήραν δίπλωμα δασκάλας από το 1836 ώς το 1886*

Δασκάλες

1836-1846 90 1846-1856 102 1856-1866 470 1866-1876 592 1876-1886 750

Σύνολο 2 . 0 0 4

ΠΗΓΗ: * Γ. Βιώνης, Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της Πεντηκονταετη-ρίδας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας υπό Γ. Βιώνη επόπτου των σχολείων

αυτής, Αθήναι 1886, σ. 29-31.

την τέταρτη δεκαετία από τις 592 δασκάλες οι 202 ήταν εσωτε-ρικές και οι 330 εξωτερικές1.

Ο συνολικός αριθμός των μαθητριών (2.004) του Διδα-σκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας που πήραν δίπλωμα δασκάλας ώς το 1886, αιτιολογεί τους επαινετικούς για το έργο

της Εταιρε ίας λόγους του Γ. Βιώνη2. Βέβαια, στο έργο αυτό της Εταιρε ίας σημαντική υπήρξε η

συμβολή του κράτους. το 1888-89 η κρατική επιχορήγηση φτά-νει στο ύψος των 30.000 δραχμών3 και το 1892, 45.000 δραχμές4.

Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρε ία , έκτος από τις «πλήρεις» υποτρο-φίες που χορηγούσε σε έναν αριθμό μαθητριών για να σπουδάσουν

1. Γ. Βιώνης, ό.π., σ. 31. 2. ό.π. 3. της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 1888-

1889 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 5. 4. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', τελευταία σελίδα χωρίς αρίθμηση, όπου

δίνεται πίνακας των συνδρομών της κυβέρνησης προς την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία.

12. Μαθήτρ ι ε ς Αρσακείου 1890

ώς εσωτερικές στο σχολείο της, έδινε και δυνατότητα σε πολύ περισσότερες μαθήτριες να φοιτήσουν δωρεάν στο εξωτερικό Διδασκαλείο. Έ τ σ ι στα 1873-74 φοιτούν δωρεάν 224 από τις 360 μαθήτριες του Ελληνικού Σχολείου και στα 1888-89 φοιτούν δωρεάν στο εξωτερικό Διδασκαλείο 250 από τις 385 μαθήτριες1.

Παράλληλα, πολλοί δήμοι της χώρας έστελναν με δικά τους έξοδα στο σχολείο της Ετα ιρε ίας ένα μεγάλο αριθμό μαθητριών.

στα 1861, συγκεκριμένα, από τις 122 εσωτερικές μαθήτριες οι 42 είναι υπότροφοι των δήμων, οι 29 της κυβέρνησης, οι 19

της Εταιρε ίας και οι υπόλοιπες 32 σπουδάζουν με δικά τους έξοδα2. τα ίδια ποσοστά συνεχίζουν και τα επόμενα χρόνια3 και μόνο μετά το 1870 λιγοστεύει αισθητά ο αριθμός των μαθητριών

που σπουδάζουν με έξοδα των δήμων4. Μετά το διάταγμα της 4ης Απριλ ίου 1881 και ώς το 1892

λειτουργούν στη χώρα τρία Διδασκαλεία θηλέων (Αρσάκειο και εξωτερικό Διδασκαλείο στην Αθήνα και Διδασκαλείο της Κέρ-

κυρας), αφού το διάταγμα της 11ης Ιανουαρίου 1888, με το οποίο μπορούσαν να εκπαιδεύουν δασκάλες και Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία,

δεν εφαρμόστηκε. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σύγκριση του αριθμού των

δασκάλων από το Διδασκαλείο αρρένων και των διδασκαλισσών από τα Διδασκαλεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , από το

1883 ώς το 1890 (Πίνακας 14). Όπως μάς πληροφορεί ο Σ π . Λάμπρος, που από το 1884

ώς το 1887 ήταν Γενικός Επιθεωρητής των Δημοτικών Σχο-λείων, από τις δασκάλες αυτές ένας μικρός αριθμός παίρνει το

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1874, Αθήναι 1875, σ. 14 και της εν Αθήναις... τα κατά το έτος 1888-89 πεπραγμένα, σ. 8.

2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ' , αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1580.

3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1861-1863, ό.π., σ. 10. 4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, Αθήναι

1873, σ. 33.

ΠΙΝΑΚΑΣ 14

Αριθμός δασκάλων και διδασκαλισσών που πήραν δίπλωμα από τα Διδασκαλεία Α θ η ν ώ ν ( 1 8 8 3 - 1 8 9 0 )

Χρόνος Δάσκαλοι* Δασκάλες** από Διδασκαλεία

Αθηνών και Κέρκυρας

1883 44 57 1884 30 68 1885 32 117 (103+14)*** 1886 32 107 ( 9 8 + 9) 1887 32 106 ( 9 0 + 1 6 ) 1888 14 106 ( 9 3 + 1 3 ) 1889 23 142 ( 1 3 2 + 1 0 ) 1890 29 95

Σύνολο: 236 798

Π Η Γ Ε Σ :

* [Π.Π. Οικονόμος], «το εν Αθήναις Διδασκαλείον», Εκπαίδευσις, έτ. Α', αρ. 5, 19 Ιουνίου 1892, σ. 35 και Χρ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύ-σεως, σ. 224.

** Σπ. Λάμπρος, «το μέλλον των διδασκαλισσών», Εθνικόν Ημερολόγιον Κωνστ. Σκόκου 1891, σ. 117. *** Από το 1885 αρχίζουν να παίρνουν δίπλωμα δασκάλας και μαθή-τριες του Διδασκαλείου της Κέρκυρας.

πτυχίο «χάριν επιδείξεως» και ώς «συμπλήρωμα» της προίκας τους. για τις περισσότερες «το πτυχίον έσται άρτος και βίου πορισμός»1. Ό μ ω ς , σύμφωνα με την απογραφή του 1879, ήταν διορισμένες από το Υπουργείο Παιδείας 175 δασκάλες σε ολό-κληρη τη χώρα2 , ενώ και τα τελευταία χρόνια της περιόδου που

1. Σπ. Λάμπρος, ό.π., σ. 117. 2. Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, Υπουργείον Εσωτε-

ρικών, Αθήναι 1881, σ. 35.

εξετάζουμε (1890) τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών δεν ξεπερνούν τα 2501. Οι αριθμοί αυτοί φανερώνουν το λόγο για τον

οποίο δημιουργήθηκε σταδιακά «κοινωνικόν ζήτημα μεγίστης ση-μασίας»2.

Οι δυνατότητες για εργασία που έχουν την εποχή αυτή οι δασκάλες είναι: η «οικοδιδασκαλία» και η πρόσληψη σε διάφορα δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία του ελεύθερου κράτους και του υπόδουλου ελληνισμού3. Μετά το 1875 όμως, η τελευταία δυνα-τότητα περιορίζεται σημαντικά γιατί λειτουργούν Διδασκαλεία και στον υπόδουλο ελληνισμό. το έργο της δασκάλας είχε την εποχή αυτή πολλές δυσκολίες: «και θα κερδίσωσι», γράφει ο Σ π . Λάμ-προς, «τον άρτον αυτών εν ιδρώτι του προσώπου, πορευόμεναι πολλάκις εις χωρία ανθρώπων αγροίκων και αφιλοξένων και μα-κράν εις απροσβάτους της Μακεδονίας και της Μικράς Ασίας κώμας»4 . και συνεχίζει: «Μακρά ηδυνάμην να γράφω περί των στενοχωριών υφ' ων περιβάλλονται, περί της συκοφαντίας ήτις πολλάκις αδίκως τας διαβάλλει»5. ' Ο Χ. Φιλαδελφεύς, Γραμματέας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας το 1871, Ομολογεί ότι στο Με-νίδι, προάστιο της Αθήνας , «των παθών της τον τάραχον δοκι-μάζει η διδάσκαλος" καθ' εκάστην την προσβάλλουσι παντοιο-τρόπως»6 , με αποτέλεσμα την επόμενη χρονιά «η διδάσκαλος κ. Μαρία Μωραΐτου απαυδήσασα από την ψυχρότητα των κατοίκων προς τα γράμματα έδωκε την παραίτησίν της»7. και η επόμενη δασκάλα του Μενιδίου όμως, «αποθαρρυνθείσα από την συνήθη

αδιαφορία των κατοίκων παρητήθη»8 . τα ίδια προβλήματα φαίνεται

1. Σπ. Λάμπρος, ό.π., σ. 117. 2. ό.π., σ. 114. 3. Βλ. σ. 105 αυτής της εργασίας. 4. Σπ . Λάμπρος, ό.π., σ. 116. 5. ό.π. 6. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι

1872, σ. 47. 7. Πρακτικά... 1872, σ. 11. 8. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873, Αθή-

ναι 1874, σ. 9.

νεται πώς αντιμετώπιζε και η δασκάλα στην Κηφισιά1. Βέβαια έχουμε και πολλές περιπτώσεις χωριών που υποδέχονται τη δα-σκάλα με πανηγυρισμούς και διάφορες άλλες εκδηλώσεις ώς ήρωΐ-δα2 .

Ιδιαίτερες δυσκολίες πρόσθετε στο έργο της δασκάλας, την εποχή αυτή, η αντίληψη της κοινωνίας ότι, όταν μια δασκάλα

παντρευτεί, πρέπει να σταματήσει να εργάζεται. στα 1874, κάτοι-κοι του Αγρινίου, με αναφορά τους στο Υπουργείο Παιδείας, τονίζουν ότι «η διδάσκαλος αυτών περιελθούσα εις τον εν συζυ-γ ία βίον, κατέστη διά τούτο ανεπιτήδειος προς εκπλήρωσιν των καθηκόντων της δημοδιδασκάλου»3. το Υπουργείο , κάτω από τέτοιες πιέσεις, στέλνει στους νομάρχες της χώρας, στις 2 Ιουλίου 1874, είδική εγκύκλιο «Περί των υπανδρευομένων δημοδιδα-σκαλισσών», όπου διαβεβαιώνει τους πολίτες ότι «εις τας έγ-γαμους διδασκάλους ευρίσκει πολύ περισσότερα εχέγγυα προς

ηθοποίησιν της κοινωνίας, και διά τούτο και τας προτιμά» και ότι «την θέσιν συζύγου και μητρός τεκνοτροφούσης θεωρεί ώς εν των κυριωτέρων προσόντων δημοδιδασκαλίσσης»4.

Βέβαια η αντίληψη αυτή δεν ήταν εύκολο να υποχωρήσει εντελώς και έτσι αρκετά χρόνια αργότερα, το 1888, δημοσιεύθηκε

στον τύπο η είδηση ότι, στη Σκόπελο, ο πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου προσπάθησε να κακοποιήσει δασκάλα η οποία δεν δέχτηκε την πρόταση του Δημοτικού Συμβουλίου να παραιτηθεί, επειδή το αιτιολογικό ήταν ότι «προξενεί σκάνδαλον εις τον τόπον διότι είναι υπανδρος»5.

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1876, Αθή-ναι 1877, σ. 8.

2. Κ. Ξηραδάκη, από τα Αρχεία του ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθε-ναγωγεία και δασκάλες υπόδουλου Ελληνισμού, τ. Α ' , Αθήνα 1972, σ. 19.

3. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. KB', αρ. 829, 27 Ιουλίου 1874, σ. 2795-2796.

4. ό.π. 5. Κ. Παρρέν, «Επιθέσεις και στραγγαλισμοί κατά διδασκαλισσών»,

Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 47, 31 Ιανουαρίου 1888.

Οι δυσκολίες και τα εμπόδια, όμως, δεν σταμάτησαν το έργο και την πολύτιμη προσφορά της δασκάλας" αντίθετα, χρόνο με το

χρόνο, ανοίγονται νέες προοπτικές. από το 1886, π .χ . , δασκά-λες μπορούν να εργάζονται και σε Δημοτικά Σχολεία αγοριών1.

Ώς τη χρονιά αυτή βέβαια οι δασκάλες που δίδασκαν σε σχολεία μικρών χωριών είχαν και μαθητές μαζί με τις μαθήτριες, αλλά κύριο έργο τους ήταν η διδασκαλία στα σχολεία των κοριτσιών.

το 1887 στη Γ ' Δημοτική Σχολή αρρένων στην Αθήνα τοποθε-τείται διευθύντρια η Β. Ανδρεοπούλου. η Κ. Παρρέν χαιρετίζει

με ενθουσιασμό «τον νεωτερισμόν τούτον» και προτείνει με θέρμη να επεκταθεί το μέτρο αυτό και σε άλλα σχολεία2. Πολύ σύντομα

μάς πληροφορεί με Ικανοποίηση ότι η πρόταση της εισακούστηκε και στους διορισμούς που έγιναν την ίδια χρονιά, το 1887 δηλαδή,

πολλές δασκάλες τοποθετήθηκαν σε σχολεία α γ ο ρ ι ώ ν . στα 1888 δυο Δημοτικά Σχολεία αρρένων στην Αθήνα διευθύνονται από

δασκάλες και στα 1892 από τα 14 Δημοτικά Σχολεία της Α θ ή -νας μόνο τα 3 διευθύνουν άνδρες4.

Επίσης η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία δίνει συχνά τη δυνα-τότητα σε μαθήτριές της για ειδικές σπουδές στο εξωτερικό.

στα 1885 στέλνει με υποτροφία την Ε λ π ί δ α Καρακούση και τη Φλ. Φουντουκλή στη Γερμανία «προς τελειοποίησιν αυτών περί τε τα παιδαγωγικά και τας νέας μεθόδους διδασκαλίας» ώστε, όταν επιστρέψουν, να τοποθετηθούν ώς διευθύντριες στο Πρότυπο

1. ο Π . Π . Οικονόμος τη λύση αυτή δε τη θεωρεί πρόοδο, αλλά «παρεκ-τροπή» των Δημοτικών Σχολείων: [Π .Π . Οικονόμος], «Διδάσκαλοι εις τα άρρενα και όχι διδασκάλισσαι», Εκπαίδευσις, έτ. Α' , αρ. 2, 20 Μαίου 1892, σ. 29.

2. Κ. Παρρέν, «Διδασκάλισσαι εν ταις σχολαίς των αρρένων», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 16, 21 Ιουνίου 1887. Ενδείξεις όμως για

αρνητική αντιμετώπιση του θεσμού αυτού από την κοινωνία βλ. Το Παιδα-γωγικόν Σχολείον, έτ. Γ ' , 1887, σ. 415-416.

3. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α' , αρ. 24, 16 Αυγούστου 1887. 4. ό.π., έτ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888.

σχολείο της Εταιρείας 1 . και στα 1876 είχε σταλεί με έξοδα της Εταιρε ίας η Ελένη Λοΐζου στη Γενεύη και στο Βερολίνο «διά

να αυξήση τας διδασκαλικάς της γνώσεις»2.

Ν Ε Ε Σ Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ ΚΑΙ Δ Υ Ν Α Τ Ο Τ Η Τ Ε Σ .

Νηπιαγωγοί . Παράλληλα με τις δασκάλες άρχισαν να εκπαι-δεύονται και οι πρώτες νηπιαγωγοί. Ό π ω ς είδαμε, νηπιαγωγεία άρχισαν να λειτουργούν από πολύ νωρίς. Αρχικά μάλλον δεν υπήρχε

αυστηρός περιορισμός στην ηλικία των μαθητών, και έτσι, στα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία και κυρίως τα Ιδιωτικά, φοι-τούσαν και πολύ μικρά παιδιά, από την ηλικία των δύο χρόνων

ακόμα3. στα πρώτα σχολεία θηλέων που ίδρυσαν οι ξένοι Ιερα-πόστολοι, Hill και Hi ldner , υπήρχαν ξεχωριστά νηπιαγωγεία με μαθητές και μαθήτριες από την ηλικία των 2 ώς 6 χρόνων4.

Η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία ίδρυσε νηπιαγωγείο το 18405 . Όπως φαίνεται από έκθεση του 1863 στα νηπιαγωγεία διδά-

σκονταν ό,τι και στα Δημοτικά Σχολεία: «της νηπιαγωγίας αγνώστου ούσης παρ' ημίν και ουδαμού διδασκομένης, ούτω κα-

λούνται αλληλοδιδακτικά τινα, σχολεία, εις α φοιτώσι κατωτέρας ηλικίας παιδία»6.

Η πρώτη που προσπάθησε να εκπαιδεύσει νηπιαγωγούς ήταν η F r . Hill, που μετά την καθιέρωση του σχολείου της Φιλεκπαι-

δευτικής Εταιρε ίας ώς Διδασκαλείου του κράτους, στράφηκε προς αυτή την κατεύθυνση. ο Γ .Γ . Παπαδόπουλος προτείνει να

1. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 9-10.

2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1876, Αθή-ναι 1877, σ. 12.

3. Μικρά παιδιά παρακολουθούν μαθήματα στο σχολείο της Φιλομούσου Εταιρείας στην Αθήνα (1826), στο σχολείο της Ελένης Δανέζη (1828) κ.ά.

( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 105 και 548). 4. Βλ. σχετικές αναφορές στις σ. 62-63 αυτής της εργασίας. 5. Πρακτικά... 1840, σ. 12. 6. Γ .Γ. Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρ$ σχολείων», ό.π., σ. 185.

στείλει στο σχολείο της Hill ο δήμος της Ερμούπολης και οι ιδιώτες, που συντηρούσαν σχολεία, από μια μαθήτρια για να διδα-

χτε ί τη σχετική μέθοδο, επειδή η F r . Hill ήταν «η μόνη εν Ε λ -λάδι κατέχουσα την νηπιαγωγίαν»1 .

την εκπαίδευση νηπιαγωγών έθεσε ώς στόχο της από το 1864 και η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία . Μάλιστα το 1865 έστειλε

τη μαθήτριά της Ιφιγένεια Δημητριάδου με υποτροφία στη Γαλ-λία, για να ειδικευτεί στον τομέα αυτό και να διευθύνει στη συνέ-χεια το νηπιαγωγείο της Εταιρείας 2 . από το 1870 και εξής, η Ετα ιρε ία άρχισε να δίνει και ειδικό δίπλωμα νηπιαγωγού. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το 1870 πήραν δίπλωμα νηπιαγω-γού 50 κοπέλες3.

Α π ό το πρόγραμμα των μαθημάτων φαίνεται πώς το 1870 διδάσκονταν στο νηπιαγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας

τα παρακάτω μαθήματα: «εις το Νηπιαγωγείον φοιτώσι νήπια από τριετούς μέχρι εξαετούς και διδάσκονται κατά την νεωτάτην

μέθοδον των νηπιαγωγείων της Γαλλίας (salles d 'as i le) τα εξής μαθήματα: α) ανάγνωσιν επί πινάκων, β) γραφήν επί αβακίου, γ ) αριθμητικήν διά του αριθμητηρίου, δ) ηθικά και Ιστορικά διη-γήματα διά εικονογραφιών, ε) γεωγραφίαν επί γεωγραφικών πι-νάκων, ζ ) φυσικήν Ιστορίαν δι' εικόνων, ζ ) ιχνογραφίαν, η ) μου-σικήν ωδικήν, θ) γνώσεις πραγμάτων και τεχνουργημάτων, ι)

Ιστορίας εκ της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, ια) Κατήχησιν και Προσευχάς, ιβ) εργόχειρα και Γυμναστικήν»4. Πρέπει να επισημάνουμε εδώ το γεγονός ότι στα επόμενα

προγράμματα των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, ώς

1. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, ό.π. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, ό.π.,

σ. 11. 3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873, ό.π.,

σ. 74. Αντίτυπο διπλώματος νηπιαγωγού σώζεται στη Γεννάδειο Βιβλιο-θήκη στην Αθήνα.

4. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, 1870, σ. 2.

το 1890, δεν αναφέρονται μαθήματα για το νηπιαγωγείο, πράγμα που δείχνει ότι δεν πρέπει να γινόταν συστηματική διδασκαλία

μαθημάτων στο νηπιαγωγείο. στα 1880 επέστρεψε από τη μετεκ-παίδευση της στη Γερμανία η μαθήτρια της Εταιρε ίας Ε λ έ ν η

Λοΐζου που αναδιοργάνωσε το νηπιαγωγείο σύμφωνα «με την νέαν Γερμανικήν μέθοδον»1.

πιο συστηματικά, όμως, και πάνω σε νέες βάσεις ασχολή-θηκε με την εκπαίδευση της νηπιαγωγού η Αικ. Λασκαρίδου, που

το 1880 παρακολούθησε μαθήματα της φροβελιανής μεθόδου2

στη Δρέσδη της Γερμανίας και μόλις επέστρεψε στην Αθήνα καθιέρωσε τη μέθοδο αυτή στο σχολείο της, το «Ελληνικό Παρθε-ναγωγείο»3 . Όπως ομολογεί η ίδια η Λασκαρίδου συνάντησε αρ-κετές δυσκολίες στην εφαρμογή του νέου αυτού συστήματος: «επί τέσσερα όλα έτη μετά την εξ Δρέσδης επάνοδόν μου», γράφει, «δω-ρεάν παρέσχον άπαντα τα προς Φροβελιανάς εργασίας απαιτούμενα υλικά εις όλας τας μαθήτριας μου, διότι οι γονείς μή γνωρίζοντες

τον σκοπόν των εργασιών τούτων, δεν επεθύμουν να καταβάλλωσι τας προς αυτάς απαιτουμένας δαπανας»4. Δωρεάν επίσης δίδα-

σκε η Λασκαρίδου ώς το 1885 τη μέθοδο του F röbe l και έδινε «Φροβελιανά πτυχία» α' και β' τάξεως «καίτοι μή επικροτούμενα υπό της Κυβερνήσεως»5. Επειδή οι νηπιαγωγοί της μεθόδου αυτής δεν αναγνωρίζονταν επίσημα «και διά την βραδύτητα της παραδοχής του Φροβελιανού συστήματος ολίγαι μόνον», γράφει

η Λασκαρίδου, «4 η 5 κατ ' έτος προσήρχοντο, και μάλλον αι

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1880, Αθήναι 1881, σ. 15.

2. Friedrich Fröbel (1782-1852). Επισήμανε τη μεγάλη σημασία του νηπιαγωγείου για την ανάπτυξη του παιδιού. Βασικά κεφάλαια της

Παιδαγωγικής του αποτελούν η σχολική εργασία και η θεωρία του παιγνιδιού. 3. Λεπτομέρειες για το σχολείο αυτό βλ. στις σ. 207-210 αυτής της εργασίας.

4. Αικ. Λασκαρίδου, «το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», Εστία, τ. Κ', αρ. 505, 1 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 609.

5. ό.π.

μή δυνηθείσαι να εύρωσι θέσιν»1. Ό λ ε ς όμως οι «Φροβελιανοί νηπιαγωγοί», που πήραν πτυχίο από το σχολείο της Λασκαρίδου ώς το 1885, βρήκαν θέση στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο», κα-θώς και σε σχολεία της Σμύρνης, της Αλεξάνδρειας, της Θεσσα-λονίκης και της οδησσού2.

Η Λασκαρίδου, από το 1885 ώς το 1887 που σταμάτησε, για οικογενειακούς λόγους, την αξιόλογη εκπαιδευτική της δρα-

στηριότητα, προετοίμαζε τις μαθήτριες της τελευταίας τάξης στο Άμαλίε ιο ' ορφανοτροφείο «όπως κατασταθώσι Φροβελιανοί παι-δονόμοι»3.

Πληροφορίες για τη λειτουργία των περισσότερων νηπιαγω-γείων της χώρας αντλούνται από τις εκθέσεις των επιθεωρητών:

ο Δ. Πετρίδης, που το 1880 επιθεώρησε τα σχολεία της Σύρου, αναφέρει ότι στα νηπιαγωγεία του νησιού «παραβαίνοντα») οι

όροι του νηπιαγωγείου «διότι διδάσκονται οι παίδες εν βιβλίοις ανάγνωσιν». σε ένα από τα νηπιαγωγεία μάλιστα, «τα μεγαλύ-

τερα ού μόνον ανεγίγνωσκον εις βιβλία αλλά και τον Γεροσταθην εκράτουν ανά χείρας τα ταλαίπωρα»4 . Ε κ τ ό ς από την ανάγνωση,

στα νηπιαγωγεία διδάσκονταν Γραφή, Αριθμητική και Ιερά Ιστορία 5 . ο Ν. Πολίτης, κατά την επιθεώρηση των σχολείων του Βόλου, στα 1883, διαπιστώνει ότι τα νηπιαγωγεία «ουδαμώς δια-φέρουσι της κατωτάτης τάξεως του σχολείου, διότι διδάσκεται

εν αυτοίς και ανάγνωσις»6 .

1. Αικ. Λασκαρίδου, ό.π. 2. ό.π., σ. 609-610. 3. ό.π. για τη σημαντική προσφορά της Λασκαρίδου στον τομέα αυτά βλ.

Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη, εφόρου του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων περί των πεπραγμένων παρά της διοικούσης επιτροπής από 1 Νοεμβρίου 1884 - 31 Οκτωβρίου 1885, σ. 3.

4. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Παρνασσός, τ. Ε ' , 1881, σ. 123.

5. ό.π., σ. 119. 6. Εκθέσεις επιθεωρητών... 1883, ό.π., σ. 76.

Δασκάλες εργοχείρων. Ε π ε ι δ ή στα σχολεία των κοριτσιών αφιερώνονταν πολλές ώρες στη διδασκαλία των εργοχείρων και της ραπτικής, φαίνεται πώς οι δασκάλες δεν μπορούσαν να αντα-

ποκριθούν στις υποχρεώσεις αυτές και τα ειδικά αυτά καθήκοντα και γ ι ' αυτό καθιερώθηκε ένας νέος θεσμός, των επιμελητριών, με μισθό χαμηλότερο από εκείνον της δασκάλας. Η επιμελήτρια

είχε γενικότερα καθήκοντα φροντίδας και επίβλεψης των μαθη-τριών και παράλληλα εργαζόταν και «ώς διδάσκαλος έργοχείρων»1.

στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , όπως και στα Ιδιω-τικά Παρθεναγωγεία, προτιμούνται για τη θέση της επιμελήτριας ξένες δασκάλες2.

ο θεσμός των επιμελητριών επικράτησε σε πολλά σχολεία, πράγμα που ανάγκασε τον Υπουργό Παιδείας Γ. Μίληση, με

εγκύκλιο της 16ης Φεβρουαρίου 1877, να απαγορεύσει το διορι-σμό επιμελητριών, ώς θεσμό που δεν προβλέπεται από το νόμο.

στην ίδια εγκύκλιο τονίζεται ότι «πάσα δημοδιδάσκαλος είναι με το ανά χείρας αυτής πτυχίον και διδάσκαλος των χειροτεχνη-

μάτων και της ραπτικής και υποχρεωμένη επομένως να διδάσκη ταύτα εις τας μαθήτριας της»3 .

Οι πολλές ώρες που αφιερώνονταν στα εργόχειρα όμως, κα-θώς και οι ειδικές γνώσεις που απαιτούνταν για τη διδασκαλία τους, έκανε απαραίτητη την παρουσία ειδικευμένου προσωπικού, γεγονός που κατανόησε και το Υπουργείο, γιατί με το βασιλικό διάταγμα της 13ης Μαρτίου 1886 καθορίζει τα προσόντα των

1. Σχετικά με τα καθήκοντα των επιμελητριών βλ. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1842, σ. 20-21, όπου

γίνεται λόγος για μια μονάχα επιμελήτρια και Κανονισμός... 1851, σ. 19-20, όπου οι επιμελήτριες αυξάνονται.

2. Βλ. σχετικά Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας... 1861-1863, ό.π., σ. 38 και Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, ό.π., σ. 14-15 όπου γίνεται λόγος για ελβετίδες και γαλλίδες επι-μελήτριες.

3. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α' , μέρος Γ ' , σ. 205-206.

«διδασκαλισσών των εργόχειρων»1. το γεγονός αυτό έχει ξεχω-ριστή σημασία για τη γυναικεία εκπαίδευση, γιατί αναγνωρίζεται επίσημα μια καινούρια ειδίκευση και ανοίγεται έτσι ένας νέος δρόμος για τη γυναικεία απασχόληση και εργασία.

Δασκάλες γυμναστικής . Η Αικ. Λασκαρίδου ίδρυσε στα 1891, με τη συνεργασία του Γυμναστικού Συλλόγου, τμήματα γυμναστικής για δασκάλες2. Η πρωτοβουλία αυτή, σε μια τόσο πρώιμη εποχή, δείχνει τις προοδευτικές Ιδέες της Λασκαρίδου

και τη θετική προσφορά της στους αγώνες για την ουσιαστική μόρφωση και απασχόληση της Ελληνίδας.

από τα προηγούμενα φαίνεται καθαρά ότι, ώς το 1881, η πολιτεία περιορίζεται στην τυπική έγκριση των προγραμμάτων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας και μόνο τη χρονιά αυτή καθορίζει υποχρεωτικά μαθήματα και διδακτικές ασκήσεις για τις υποψή-φιες δασκάλες. Λίγο αργότερα, στα 1891, αναγνωρίζει ότι οι εξετάσεις που δίνουν οι υποψήφιες δασκάλες πρέπει να είναι ανά-λογες με εκείνες των δασκάλων και κανονίζει τις απολυτήριες εξετάσεις «προς τα εν τοις Διδασκαλείοις των αρρένων διατε-ταγμένα»3 .

Σχετ ικά με τον προγραμματισμό της εκπαιδευτικής πολι-τ ικής παρατηρούμε ότι, τα πρώτα χρόνια (1834 και εξής), πολ-λά σχολεία δεν είναι δυνατό να λειτουργήσουν από έλλειψη δι-δακτικού προσωπικού, ενώ στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα υπάρχει τέτοια «δασκαλοπλημμύρα», που δημιουργεί Οξύ κοινωνικό και εκπαιδευτικό πρόβλημα.

1. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Β' , μέρος Γ ' , σ. 82-84. 2. Εφημερίς των Κυριών έτ. Ε ' , αρ. 208, 14 Απριλίου 1891 και

«αι διδάσκαλοι της Γυμναστικής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ ' , αρ. 318, 12 Σεπτεμβρίου 1893·

3. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β' , σ. 75, διάταγμα της 8ης Μαίου 1891.

διδασκαλείο. Δεύτερος στόχος: η γενική εκπαίδευση

Α Ρ Ι Θ Μ Ό ς ΜΑΘΗΤΡΙΏΝ. Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν . στο ίδιο σχολείο με τις μαθήτριες που ενδιαφέρονταν να γίνουν δασκάλες φοιτούσαν, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, και εκείνες που ήθελαν να αποκτήσουν μια γενική μόρφωση. το Διδασκαλείο και

το Παρθεναγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας συνεχίζουν να αποτελούν ένα σχολείο. ο όρος Παρθεναγωγείο παίρνει, την

περίοδο αυτή, μια πιο πλατιά σημασία. Ενώ δηλαδή αρχικά χρη-σιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών, σιγά σιγά επεκτάθηκε σε όλα τα σχολεία για κορίτσια, ίσως επειδή την εποχή αυτή όλα τα Ιδιωτικά σχολεία για κορί-τσια περιλαμβάνουν νηπιαγωγείο-δημοτικό και «ανώτερο» σχο-λείο. Έ τ σ ι στο άρθρο 1 του κανονισμού των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας του 1870 αναφέρεται ότι: «τα υπό της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας συντηρούμενα Παρθενα-γωγε ία είναι: α) το Διδασκαλείον, διαιρούμενον εις το Α ρ σ ά -κειον, περιέχον ίδιον προκαταρκτικόν Σχολείον και εις το εξωτερικόν

μετά του Τοσιτσείου Προκαταρκτικού Σχολείου, β) το Πρότυπον Νηπιαγωγείον, γ ) το εν Κερκύρα Παρθεναγωγείον,

και δ) τα εν διαφόροις Δήμοις σχολεία»1. με τον όρο Παρθενα-γωγείο, επομένως, χαρακτηρίζεται κάθε σχολείο στο οποίο φοιτούν μαθήτριες από νηπιαγωγείο μέχρι Διδασκαλείο. Έ τ σ ι συχνά συνα-ντάμε, σε αντιδιαστολή, τους δύο όρους Παρθεναγωγείο, Αρρενα-γωγείο. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι οι υπεύθυνοι της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρε ίας χρησιμοποιούν συχνά, στις επίσημες εκθέσεις

και τα Πρακτικά, τους όρους «Διδασκαλείο» και «Ελληνικό σχο-λείο» για να χαρακτηρίσουν το ίδιο σχολείο2, πράγμα που φανε-ρώνει καθαρά τη διπλή «ταυτότητα» του σχολείου αυτού.

1. Κανονισμός του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [Αθήναι 1870], σ. 1.

2. Βλ. ενδεικτικά Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1874, Αθήναι 1875, σ. 14 και Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1880, Αθήναι 1881, σ. 30.

Από το 1860-61 η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία λειτουργεί δυο σειρές σχολείων. Η μία περιλαμβάνει το Τοσίτσειο προκα-

ταρκτικό σχολείο και το Διδασκαλείο, και η άλλη το Αρσάκειο και το αντίστοιχο προκαταρκτικό. στα πρώτα φοιτούν εξωτε-

ρικές μαθήτριες και στα δεύτερα εσωτερικές και οι «ημισύσσιτες», ενώ μέχρι το 1860 οι εξωτερικές και οι εσωτερικές μαθήτριες

φοιτούσαν στο ίδιο σχολείο. οι εξωτερικές μαθήτριες, και στο προκαταρκτικό και στο Διδασκαλείο, ήταν περισσότερες από τις

εσωτερικές. Α π ό τα Πρακτικά της Εταιρε ίας φαίνεται πώς για το εσωτερικό τμήμα του σχολείου οι ενδιαφερόμενες μαθήτριες

ήταν περισσότερες, αλλά δεν γίνονταν δεκτές γιατί το κτίριο χωρούσε μόνο 1301. Περιορισμένος επίσης αριθμός μαθητριών γινόταν δεκτός και στα εξωτερικά τμήματα, ενώ οι ενδιαφερόμε-νες ήταν πολύ περισσότερες. Συχνά αναφέρεται στα Πρακτικά ότι

το Συμβούλιο αναγκάστηκε να αρνηθεί «την εγγραφήν εις πολ-λάς νεανίδας»2 και ότι «μετά μεγάλης δυσκολίας περιωρίσαμεν

τον αριθμόν αυτών εις. . .»3 . για να ξεπεραστεί κάπως το πρό-βλημα η Ετα ιρε ία καθιέρωσε το θεσμό των «ημισύσσιτων» μα-θητριών. ο Πίνακας 15 δείχνει την αύξηση του αριθμού των μαθητριών στα Διδασκαλεία (εσωτερικό και εξωτερικό) της Αθήνας .

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 15 ο αριθμός των μαθη-τριών στα σχολεία της Εταιρε ίας αυξάνεται από χρόνο σε χρό-νο αισθητά. από το σύνολο των μαθητριών αυτών Ινα μεγάλο ποσοστό ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας, ενώ οι υπόλοιπες επιδίωκαν μια γενική μόρφωση, γεγονός στο οποίο Οφείλεται η μείωση του αριθμού των μαθητριών στην τελευταία τάξη του Διδασκαλείου (Βλ. και Πίνακα 16).

Η μείωση στον αριθμό των μαθητριών, όσο προχωρούμε

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1863-1865, σ. 14. 2. ό.π., σ. 62. 3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, Αθήναι

1873, σ. 16.

Αριθμός μαθητριών στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στην Αθήνα (1860-61 ώς 1888-89)

Σχολική Μαθήτριες Μαθήτριες Διδασκαλείου χρονιά Δημοτικό Νηπιαγωγείο εσωτερικού και εξωτερικού

Σύνολο μαθητριών

1860-61

1865-66

1871-72

1874-75

1880-81

1885-86

1888-89

137

199

331

416

610

638

653

62

240

207

238

240

εξωτερικό Διδασκαλείο Αρσάκειο

ημισύσσιτες

539

595

908

1.264

1.484

1.473

1.597

ΠΗΓΕΣ : 1860-61: Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 394, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1579-1580. 1865-66: Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1866, Αθήναι 1866, σ. 56. 1871-72: Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 57-58. 1874-75: Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1874, Αθήναι 1875, σ. 44. 1880-81: Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1880, Αθήναι 1881, σ. 29. 1885-86: Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 10. 1888-89: της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά τα έτος 1888-89 Πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ.9.

στις μεγάλες τάξεις, και κυρίως από την Δ ' στην Ε ' , είναι πιο φανερή στις εξωτερικές μαθήτριες, γιατί από τις εσωτερικές οι περισσότερες έπαιρναν υποτροφία με σκοπό να πάρουν το δίπλωμα

της δασκάλας. Έ τ σ ι , τη σχολική χρονιά 1871-72, φοιτούσαν στην Ε ' τάξη του εξωτερικού Διδασκαλείου 36 μαθήτριες και στην ίδια τάξη του εσωτερικού 21 μαθήτριες. Α π ό αυτές πήραν

πτυχίο δασκάλας 51 περίπου μαθήτριες και μόνο 3 έδωσαν εξε-τάσεις για το Απολυτήριο του Σχολείου1. και από τις 46 μα-θήτριες που φοιτούσαν στην Ε ' τάξη το 1873-74 μόνο 2 ενδια-φέρθηκαν να πάρουν Απολυτήριο2. Οι υπόλοιπες έδωσαν εξετά-σεις για το δίπλωμα της δασκάλας, γεγονός που φανερώνει κα-θαρά πώς την τελευταία τάξη του Διδασκαλείου παρακολουθού-σαν ουσιαστικά οι υποψήφιες δασκάλες. Σύμφωνα με τον Πίνακα 16, κάθε χρόνο, πολλές μαθήτριες διέκοπταν τις σπουδές τους.

οι περισσότερες μαθήτριες φοιτούσαν ώς την Δ' τάξη και στα-ματούσαν χωρίς να πάρουν Απολυτήριο. ο χαρακτήρας λοιπόν

της Γενικής Εκπαίδευσης, την εποχή αυτή, είναι καθαρά «δια-κοσμητικός» και όχι λειτουργικός.

Με το διάταγμα της 24ης Απριλίου 1881® μορφοποιείται πιο καθαρά το σχήμα που άρχισε να διαγράφεται τα προηγούμενα

χρόνια, αφού στην Δ ' και τελευταία τάξη του Διδασκαλείου φοιτούν μόνο οι υποψήφιες δασκάλες. στην Γ ' τάξη οι μαθήτριες δίνουν εξετάσεις και παίρνουν απολυτήριο και απ' αυτές, όσες ενδιαφέ-ρονται, συνεχίζουν στην Δ ' τάξη. Έ χ ο υ μ ε δηλαδή τον πρώτο, υποτυπώδη, διαχωρισμό σχολείου γενικής εκπαίδευσης και επαγ-γελματικού σχολείου. στην Δ ' τάξη είχαν την υποχρέωση, σύμ-φωνα με το άρθρο 11 του παραπάνω διατάγματος, να φοιτήσουν

και οι μαθήτριες των άλλων Παρθεναγωγείων που ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας, και έτσι αρχίζει να επιδιώκεται

Ομοιόμορφη εκπαίδευση για όλες τις δασκάλες. ο αριθμός των

1. Πρακτικά... 1872, σ. 16. 2. Πρακτικά... 1873, σ. 27. 3. Βλ. σ. 164 αυτής της εργασίας.

Αρ

ιθμ

ός

μαθη

τριώ

ν κα

τά

τάξε

ις

στο

Διδα

σκαλ

είο

της

Φιλ

εκπα

ιδευ

τικής

Ε

ταιρ

ίας

(186

5-66

,187

1-72

,187

3-74

)

1865

-66*

18

71-7

2**

1873

-74*

**

εξω

τερι

κές

εσω

τερι

κές

εξω

τερι

κές

εσω

τερι

κές

εξω

τερι

κές

εσω

τερι

κές

Τάξ

η Α

' 90

23

72

29

77

36

»

Β'

62

21

77

39

72

38

» Γ

' 51

22

72

32

51

34

»

Δ'

52

19

55

20

55

20

» Ε

' 40

16

36

21

24

22

ΠΗ

ΓΕ

Σ :

* Π

ρακτ

ικά

της

Φιλ

εκπα

ιδευ

τικής

Ετ

αιρί

ας

του

έτου

ς 18

66,

Αθή

ναι

1866

, σ.

56-

57.

** Π

ρακτ

ικά

της

Φιλ

εκπα

ιδευ

τικής

Ετ

αιρί

ας

του

έτου

ς 18

71,

Αθή

ναι

1872

, σ.

12-

14 κ

αι 5

8.

(στο

ν αρ

ιθμό

των

εσω

τερι

κών

μαθη

τριώ

ν πε

ριλα

μβάν

οντα

ι μό

νον

οι «

σύσσ

ιτες

»).

***

Πρα

κτικ

ά τη

ς Φ

ιλεκ

παιδ

ευτικ

ής

Εται

ρίας

το

υ έτ

ους

1873

, Α

θήνα

ι 18

74,

σ.

26-2

8 (σ

τους

αρι

θμού

ς αυ

τούς

περ

ιλαμ

βάνο

νται

όσε

ς μα

θήτρ

ιες

προσ

ήλθα

ν στ

ις ε

ξετά

σεις

τον

Ιού

νιο

1874

).

00 en

μαθητριών στην Δ ' τάξη αυξάνεται αισθητά. Συγκεκριμένα το 1885-86 φοιτούν 99 μαθήτριες1 και το 1888-89 προετοιμάζονται για το δίπλωμα της δασκάλας 132 μαθήτριες2. Η ουσιαστική

αλλαγή που έγινε στη διάρθρωση του σχολείου της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρείας , μετά το 1881, πιστοποιείται και από τη σύγκριση του προγράμματος της τελευταίας τάξης ( = Δ ' ) 1886-87 και του 1870 ( = Ε ' ) (βλ. και Πίνακα 17).

δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στο πρόγραμμα του 1870 τα Γαλλικά και η Οικιακή Οικονομία αναγράφονται αμέσως μετά τα Ελληνικά. το πρόγραμμα του 1870 επιδιώκει να Ικανοποιήσει τις απαιτήσεις δυο κατηγοριών μαθητριών, σε αντίθεση με το πρόγραμμα του 1886-87 που δίνει Ιδιαίτερη έμφαση στις διδα-κτικές ασκήσεις (5 ώρες το 1870, 11 το 1886). Μάλιστα στο πρόγραμμα της επόμενης χρονιάς, του 1887-88, προστίθενται 2 επιπλέον ώρες, 1 στην Αριθμητική και 1 στα Παιδαγωγικά3 . Α κ ό μ α στο πρόγραμμα του 1870, οι ώρες των Ελληνικών και των Γαλλικών είναι σχεδόν ίδιες (6 και 5) , ενώ στο πρόγραμμα του 1886-87 οι ώρες των Ελληνικών είναι 8 και των Γαλλικών 4. Τέλος, το μάθημα της Οικιακής Οικονομίας διδάσκεται σύμφωνα με το πρόγραμμα του 1886-87 στην Γ ' τάξη του σχολείου4, δη-λαδή στην τελευταία τάξη για τις μαθήτριες που επιδιώκουν μια γενική μόνο εκπαίδευση.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εξέλιξη του προγράμματος μαθημάτων σε ολόκληρη την περίοδο 1837-1892.

Στον Πίνακα 18 δίνονται τρία προγράμματα του Διδασκα-λείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας· του 1842, του 1870 και του 1889-90 που διαλέχτηκαν με το εξής σκεπτικό: το πρόγραμμα

1. Πρακτικά... 1885-86, σ. 26. 2. Πεπραγμένα... 1888-89, σ. 10. 3. Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887-88 διδαχθησομένων

μαθημάτων εν τ ε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρίας, Αθήναι 1887, σ. 11-12.

4. Πρόγραμμα... μαθημάτων 1886-87, σ. 44.

ΠΙΝΑΚΑΣ 17

Πρόγραμμα μαθημάτων στην τελευταία τάξη του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1870 και 1886-87)

Πρόγραμμα 1870* Τάξη Ε ' Πρόγραμμα 1886-87** Τάξη Δ '

Μαθήματα Ώρες Μαθήματα Ώρες

Χριστιανική ηθική 1 Ελληνικά 8 Ελληνικά 6 Ιστορία 2

Γαλλικά 5 Φυσιογνωστικά (χημεία) 1 Οικιακή Οικονομία 1 Παιδαγωγικά 1 Παιδαγωγία 1 Διδακτικά 11 Φυσική πειραματική 3 Γαλλικά 4 Κοσμογραφία 1 Ωδική 2 Ωδ ική 2 Χειροτεχνήματα 4 Διδακτική μετ' εφαρμογής εν

προκαταρκτικοίς 3 Σύνολο 33 Μέθοδος της Νηπιαγωγίας θεω-

ρητικώς και πρακτικώς 2

Σύνολο 25 Χειροτεχνήματα και άσκησις εις τα της οικιακής οικονομίας κατά τας

λοιπάς εργασίμους ώρας.

ΠΗΓΕΣ:

* Κανονισμός των Παρθεναγωγείο)ν της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [ Α -θήναι 1870], σ. 4-5.

** «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1886-87 διδαχθησομένων μα-θημάτων εν τε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρίας» στα Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εται-ρίας του έτους 1885-1886, Αθήναι 1886, σ. 45-46.

του 1 8 4 2 ε ίνα ι το π ρ ώ τ ο π ρ ό γ ρ α μ μ α του σχολε ίου αυτού, το π ρ ό -γ ρ α μ μ α του 1 8 7 0 δε ίχνε ι τις αλλαγές που επήλθαν μ ε τ ά το 1 8 6 1 ,

οπότε α ν α γ ν ω ρ ί σ τ η κ ε ε π ί σ η μ α από το κ ρ ά τ ο ς το σχολε ίο αυτό ώ ς Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο και το π ρ ό γ ρ α μ μ α του 1 8 8 9 - 9 0 ε ίναι το τ ελευτα ίο π ρ ό γ ρ α μ μ α της περ ιόδου και δε ίχνε ι τις αλλαγές μ ε τ ά το 1 8 8 1 ,

οπότε έχουμε ε π έ μ β α σ η του Υ π ο υ ρ γ ε ί ο υ στη λε ι τουργ ία του σ χ ο -λείου αυτού που καθόρισε και τη δ ιδασκαλ ία ορισμένων μ α θ η μ ά τ ω ν .

Προγράμματα μαθημάτων τον Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας του 1842*, 1870** και 1890***

Τάξη Α' Τάξη Β' Τάξη Γ' Τάξη Δ' Τάξη Ε' Σύνολο ωρών Μαθήματα **** 1842 1870 1890 1842 1870 1890 1842 1870 1890 1842 1870 1890 1870

Σύνολο ωρών

Θρησκευτικά 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 1 8,8,5 Ελληνικά 13 9 9 10 9 9 10 9 9 10 9 6 6 43,42,33 Μαθηματικά 3 3 2 2 2 2 2 2 2 — 2 1 — 7,9,7 Κοσμογραφία — — — — — — — — 1 — — — 1 - , ι , ι

Ιστορικά — 2 2 2 3 2 2 3 2 3 2 2 .— 7,10,8 Γεωγραφικά 3 2 2 2 2 2 2 2 — 2 — 2 — 9,6,6 Φυσιογνωστικά — — 2 2 — 2 1 — • 2 2 2 2 3 5,5,8 Παιδαγωγικά — — — — — — — — 2 — — 2 1 - 1 , 4 Διδακτικά — — — — — — — — 1 — — 10 5 - 5 , 1 1 Γαλλικά — 5 3 3 5 3 3 5 4 3 5 4 5 9,25,14 Οικιακή Οικονομία — — — — — 1 — — 1 — — — 1 - 1 , 2 Τεχνικά : α) Ιχνογραφία 3 2 3 3 2 1 3 2 1 3 2 — — . 12,8,5 β) Καλλιγραφία

12,8,5

γ) Ωδική — 3 2 3 3 2 3 2 2 3 2 2 2 9,12,8 δ) Γυμναστική — 2 2 — 2 2 — 2 2 — 1 — — - . 6 , 7 ε) Χειροτεχνήματα 3 4 4 5 - , 5 , 1 1

Σύνολο 24 30 32 29 30 32 28 29 34 28 26 36 25

Π Η Γ Ε Σ :

* Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1842, σ. 4-7. ** Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι [1870], σ. 2-5.

*** «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1889-90 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις προτύποις και Διδασκα-λείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», στο Της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 1888-89 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 49-54:

**** Η σειρά των μαθημάτων είναι σύμφωνη με το πρόγραμμα του 1889-90.

Το πρόγραμμα του 1842 προέβλεπε συνολικά 109 ώρες, χωρίς να υπολογίζονται οι ώρες για τα χειροτεχνήματα, του 1870 140 και πενταετή φοίτηση, και του 1890, 134 ώρες. το σύνολο των

ωρών που προβλέπει το κάθε πρόγραμμα δεν παρουσιάζει τόσο ενδιαφέρον όσο η κατανομή των ωρών στα επιμέρους μαθήματα. Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας μειώνεται σταδιακά, από 43 ώρες το 1842, σε 42 το 1870 και σε 33 το 1888-89. Η

ύλη που διδάσκεται περιορίζεται, στα προγράμματα του 1842 και 1870, στην αρχαία ελληνική γλώσσα και «εις έκθεσιν Ιδεών» και μόνο στο πρόγραμμα του 1889-90 διδάσκεται στην Α' και

Β' τάξη από μία ώρα «Απαγγελία και απομνημόνευσις εκλεκτών τεμαχίων νεωτέρων Ελλήνων λογογράφων και ποιητών»1 . Είναι

ενδεικτικό το γεγονός ότι Αρχαία Ελληνικά αρχίζουν να δι-δάσκονται οι μαθήτριες από την Ε ' τάξη του Πρότυπου Δημο-τικού Σχολείου («Μύθοι» του Αισώπου και Γραμματική της

Αρχαίας Ελληνικής) και προχωρούν στην ζ ' τάξη με την «Κύ-ρου Ανάβαση» του Ξενοφώντα2. Σύμφωνα με τη γνώμη του Γ . Γ . Παπαδόπουλου όμως, η μαθήτρια «αφ' ου πολύν καιρόν βασανισθή εις το να μάθη, η μάλλον, εις το να μή μάθη τους κα-νόνας των εις -μι ρημάτων... αύτη δεν μανθάνει ούτε να λαλή ούτε να γράφη την γλώσσαν αυτής»3 . Η Κ. Παρρέν σε μια σειρά από «καυστικά» άρθρα με τίτλο «τα κατά το Αρσάκειον»4

καταλήγει ότι «το Αρσάκειον χρήζει ριζικής μεταρρυθμίσεως, ο κανονισμός αυτού ριζικής αναθεωρήσεως»5. Σχετικά με τα Ά ρ -

1. Πρόγραμμα... μαθημάτων 1889-90, ό.π., σ. 49 και 51. τα Νέα Ελληνικά, όπως είναι γνωστό, καθιερώθηκαν στα Ελληνικά Σχολεία των

αγοριών με το πρόγραμμα του 1884 και με ενέργειες του Νικολάου Πολίτη (Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση..., τ. Α ' , σ. μγ') .

2. Πρόγραμμα... μαθημάτων 1889-90, ό.π., σ. 46 και 48. 3. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γραικός και Ελληνίδος, ό.π., σ. 17. 4. Κ. Παρρέν, «τα κατά το Αρσάκειον», Εφημερίς των Κυριών, έτ.

Β', αρ. 64, 30 Μαίου 1888, αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888, αρ. 66, 12 Ιουνίου 1888. 5. Κ. Παρρέν^ «αι εκλογαί του Αρσακείου Παρθεναγωγείου», Εφη-

μερίς των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 98, 22 Ιανουαρίου 1889.

Αρχαία Ελληνικά τονίζει ότι οι μαθήτριες «και τους απλουστέρους των συγγραφέων αδυνατούσι να εννοήσωσι διότι ο διδάξας αυτούς διδάσκαλος θυσιάζει πάντοτε το ύφος, τας Ιδέας του συγγραφέως εις την ξηράν γραμματικήν και τυπικήν ανάλυσιν». και συνεχίζει: «πού αι κριτικαί γνώσεις, που η νεωτέρα Ελληνική Φιλολογία και η Ιστορία αυτής!»1.

Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 18, τα προγράμματα του 1842 και 1870 πρόβλεπαν μαθήματα για τα Φυσιογνωστικά 5 ώρες συνολικά, ενώ το πρόγραμμα του 1890 πρόβλεπε 8 μαζί με τη Χημεία, που δεν υπάρχει στα προηγούμενα. Φαίνεται λοιπόν ότι αρχίζουν να υποχωρούν οι αντιλήψεις σχετικά με τα μαθήματα που ήταν κατάλληλα η όχι για τη «φύση» της γυναίκας.

η Κοσμογραφία, η Φυσική Πειραματική και η Γυμναστική υπάρχουν μόνο στα προγράμματα του 1870 και 1890. Είναι χαρα-κτηριστικό ότι οι ώρες των Μαθηματικών μειώνονται όσο προ-χωρούμε στις μεγάλες τάξεις. στη διαμόρφωση αυτή του προ-γράμματος επηρέασε, οπωσδήποτε, η άποψη της εποχής ότι δεν πρέπει να επιβαρύνεται —ειδικά με τα Μαθηματικά— το πρό-γραμμα για τις μαθήτριες που βρίσκονται στην εφηβεία, γιατί έχει επιπτώσεις στην υγεία τους2.

θα σταθούμε Ιδιαίτερα στο μάθημα της Γυμναστικής, γιατί η μέριμνα για τη Γυμναστική εκδηλώνεται, σχεδόν αποκλειστικά, με «προοδευτικές» εκπαιδευτικές προσπάθειες. στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας το μάθημα εισήχθη από το 1858-59 3 . Στον κατάλογο των «διδασκάλων» για τη σχολική χρονιά 1860-61 αναφέρεται και δάσκαλος της Γυμναστικής4. στα Πρα-

1. Κ. Παρρέν, «τα κατά το Αρσάκειον», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Β', αρ. 66, 12 Ιουνίου 1888.

2. Βλ. σχετικές απόψεις στη σ. 274 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 96 αυτής της εργασίας. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861,

σ. 1581, υποσ. 1. Επισημαίνουμε εδώ το γεγονός ότι στα δημόσια σχολεία της Μέσης Παιδείας καθιερώθηκε η Γυμναστική με ψήφισμα της «Πρόσω-

13. Μαθήτριες Αρσακείου 1893

Πρακτικά της Ετα ιρε ίας του 1865 σημειώνεται ότι «η γυμναστική διδάσκεται αδιαλείπτως εν τω καταστήματι υπό του κ. Χόττεν-τορφ»1 και στα Πρακτικά του 1886-87 «αγγέλλεται» ότι «χά-ριν της ευρυθμοτέρας και προς το γυναικείον φύλον οικειοτέρας ασκήσεως του σώματος, προσελήφθη δεδοκιμασμένη διδάσκαλος της γυμναστικής»2 .

στα προγράμματα του 1870 και περισσότερο του 1890 δίνεται Ιδιαίτερη έμφαση στη διδασκαλία των Παιδαγωγικών

και στις διδακτικές ασκήσεις για τα οποία έγινε Ιδιαίτερος λόγος παραπάνω3 .

Όσον αφορά το μάθημα των Γαλλικών, οι 9 ώρες που πρόβλεπε το πρόγραμμα του 1842 τριπλασιάζονται σχεδόν και γίνονται 25 στο πρόγραμμα του 1870. οι ώρες των Γαλλικών διπλασιάστηκαν από το 1864, γιατί , όπως τονίζεται στα Πρακτικά της Εταιρείας , «η επιθυμία της γλώσσης ταύτης ζωηροτέρα καθη-μέραν αναφαίνεται». Ε κ τ ό ς από την αύξηση των ωρών διδα-σκαλίας, το Συμβούλιο αποφάσισε «και εις την πρακτικήν εξά-σκησιν της γλώσσης ταύτης ν' ασχολώνται απασαι αι μαθήτριαι του Παρθεναγωγείου, και Διδασκάλισσα προς τον σκοπόν τούτον Γαλλίς και κατάλληλος διά τε την μέθοδον, την παιδείαν, την προσφοράν και τους τρόπους αυτής να προσληφθή»4. το ότι τα μέτρα αυτά ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις της εποχής εκεί-νης φαίνεται καθαρά από τη δήλωση του Συμβουλίου ότι: «τα ευάρεστα δε αποτελέσματα των μέτρων τούτων συναισθανθέν

αμέσως το κοινόν της πρωτευούσης, όπερ τοσούτον εις την Γαλλικήν

Προσωρινής Κυβερνήσεως» της 8ης Δεκεμβρίου 1862 (Αλ. Δημαράς, η μεταρρύ-θμιση..., τ. Α' , σ. 170-172).

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ετών δύο (1863-1865), ό.π., σ. 80.

2. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1886-1887, Αθήναι 1887, σ. 23.

3. Βλ. σ. 154-155 αυτής της εργασίας. 4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ετών δύο (1863-1865),

ό.π., σ. 64-65.

λικήν ενασμενίζεται, αντί των 27 ημισυσσίτων, ας πέρυσιν έστελ-λεν εις το Παρθεναγωγείον ημών, 46 τοιαύτας αποστέλλει ήδη εις το Αρσάκειον»1. για την καλύτερη εξάσκηση των μαθητριών στα Γαλλικά, η Ετα ιρε ία φρόντιζε να προσλαμβάνει επιμελήτριες Γαλλίδες2. Ε π ί σ η ς η Οικιακή Οικονομία διδάσκονταν από τη διευ-θύντρια του σχολείου «Γαλλιστί»3 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι μετά το 1880 τα Γαλλικά άρχισαν να διδάσκονται από την Ε ' τάξη του Δημοτικού Σχολείου4. το πνεύμα της εποχής αυτής ήταν προσανατολισμένο προς μια γυναικεία μόρφωση «ευρω-παϊκή», με ξένες γλώσσες, μουσική και καλούς τρόπους. το ιδα-νικό αυτό κυριαρχούσε στην «ανώτερη» μόρφωση των πλούσιων οικογενειών, όπου την αγωγή των κοριτσιών την είχαν αναλάβει ξενόγλωσσες δασκάλες. Ανάλογος ήταν και ο προσανατολισμός στα περισσότερα από τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία της εποχής. σε γενική συνέλευση μελών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας τα σχολεία αυτά χαρακτηρίζονται «σχολεία πολυτελείας» και επι-σημαίνεται η ανάγκη να διδάσκονται μόνον όσα μαθήματα «κρι-θώσιν... αναγκαία εις το πολύ πλήθος των Ελληνίδων»5 . την ίδια περίπου εποχή, ο Ι . Αργυριάδης τονίζει ότι είναι ανάγκη να γίνουν μεγάλες μεταβολές στον «εσωτερικό οργανισμό» του Α ρ -σακείου γιατί «πρέπει πάντες να κατανοήσωμεν ότι το ημέτερον έθνος, ώσπερ έχει, δείται πατέρων και μητέρων ουχί Αγγλ ίδων , ουδέ Γαλατίδων, αλλ' Ελληνίδων»6 . ο Γ .Γ . Παπαδόπουλος χαρακτηρίζει «ψευδοφραγκισμό» την τάση που επικρατεί στην

εκπαίδευση των κοριτσιών και επισημαίνει το γεγονός ότι οι

1. ό.π., σ. 65. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, ό.π., σ.16. 3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, ό.π., σ.16. 4. Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθησομένων

μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883, σ. 5.

5. Πρακτικά... 1871, σ. 53. 6. Ι. Αργυριάδης, Έκθεσις περί των εν Αθήναις Γυμνασίων και Ελ-

ληνικών σχολείων [Αθήναι 1877], σ. 58.

μαθήτριες, μετά από τόσων χρόνων διδασκαλία της Γαλλικής, σπάνια φτάνουν «υπέρ την Ικανότητα του αναγινώσκειν μυθιστο-ρήματα»1 .

Μετά το 1881 δόθηκε Ιδιαίτερη βαρύτητα στη διδασκαλία των Παιδαγωγικών και στις διδακτικές ασκήσεις2 και έτσι οι

ώρες των Γαλλικών, στο πρόγραμμα του 1889-90 είναι αισθη-τά μειωμένες (14 από 25) .

Όπως είδαμε και στην προηγούμενη περίοδο, στην εκπαί-δευση των κοριτσιών ξεχωριστή θέση είχε η διδασκαλία των ερ-γόχειρων «άτινα ουχ ήττον ωφέλιμα των γραμμάτων καθίστανται

εις την οικιακήν ευδαιμονίαν»3. το συμβούλιο της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρε ίας φροντίζει να προσλαμβάνει ξένες δασκάλες των εργόχειρων4 και της ραπτικής. Επίσης καταβάλλει Ιδιαίτερη προ-σπάθεια να διδάσκονται οι μαθήτριες «εργόχειρα αναγκαία και χρήσιμα εις πάσαν καλήν οικοδέσποιναν» και να μην ασχολούνται «αποκλειστικώς εις έργα φαντασίας, καλλωπισμού και επιδεί-ξεως»5. οι επιθεωρητές των Δημοτικών Σχολείων της χώρας, όμως, τονίζουν, κοντά στα άλλα μειονεκτήματα των σχολείων θηλέων, ότι διδάσκονται στις μαθήτριες χειροτεχνήματα «άπερ

εις επίδειξιν μόνον εισί κατάλληλα, παραμελουμένων των αναγ-καιοτάτων και χρησιμωτάτων» (Ν. Πολίτης, Βώλος)6.

στα προγράμματα του 1842 και 1870 δεν καθορίζονται οι ώρες διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων ούτε και το είδος. Σ η -μειώνεται μόνο ότι «εργόχειρα και ραπτική (διδάσκονται) τας λοιπάς εργασίμους ώρας». Αντίθετα, στο πρόγραμμα του 1889-

1. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός..., ό.π., σ. 27. Βλ. σχετικά με το μάθημα των Γαλλικών και σ. 224 αυτής της εργασίας.

2. Βλ. σ. 154-155 αυτής της εργασίας. 3. Πρακτικά... 1861-1863, ό.π., σ. 65 και Πρακτικά.. . 1871, ό.π., σ.15. 4. Πρακτικά... 1863-1865, ό.π., σ. 49. 5. Πρακτικά... 1861-1863, ό.π., σ. 66. 6. Εκθέσεις... 1883, σ. 75 και έκθεση Ι. Κοφινιώτη, ό.π., Μεγαλό-

πολις, σ. 118.

90 καθορίζονται οι ώρες διδασκαλίας σε κάθε τάξη καθώς και το είδος των χειροτεχνημάτων: «ραφή χιτωνίων», «εμβάλωμα καλ-τσών και φορεμάτων» και, στην τελευταία τάξη, «κόπτειν και ράπτειν γυναικεία φορέματα»1.

Α π ό τους καταλόγους του διδακτικού προσωπικού της Ε τ α ι -ρείας γίνεται φανερό ότι στο σχολείο αυτό διδάσκονταν συστημα-τικά και η μουσική, ο χορός, η ωδική, η ορχηστρική, η καλλι-γραφία και η ζωγραφική2 . Σημειώνουμε το γεγονός ότι από το 1863 διδάσκει ζωγραφική η Ε λ έ ν η Βούκουρη-Άλταμούρα3 .

από την ανάλυση της οργάνωσης και της λειτουργίας του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , φαίνεται ότι το σχολείο αυτό συνέχισε να επιδιώκει ταυτόχρονα δύο στόχους: α) την εκπαίδευση της δασκάλας και της νηπιαγωγού και β) τη μόρφωση της οικοδέσποινας. Μετά το 1881 δόθηκε, χάρη στην επέμβαση της πολιτείας, μεγαλύτερη έμφαση στην εκπαίδευση

της δασκάλας, και η τελευταία τάξη (Δ' ) του Διδασκαλείου προσανατολίστηκε αποκλειστικά στη διδασκαλία και την άσκηση

των μαθητριών που ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας. Αρχίζει, δηλαδή, τη δεκαετία του 1880, ένας υποτυπώδης χωρι-

σμός του επαγγελματικού σχολείου από το σχολείο γενικής παι-δείας.

στο σημείο αυτό, πρέπει να επισημανθεί ότι η Φιλεκπαιδευ-τική Εταιρεία φρόντιζε συστηματικά για τη βελτίωση των σχο-

1. Πρόγραμμα... 1889-90, ό.π., σ. 50, 51, 52, 54. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ' , αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861,

σ. 1581, υποσ. 1 και Πρακτικά... 1871, ό.π., σ. 15. Λεπτομέρειες για το διδακτικό προσωπικό του σχολείου αυτού βλ. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Γ ' , κεφ. γ ' «Προσωπικό σχολείων», σ. 1-18.

3. Πρακτικά... 1861-1863, ό.π., σ. 44. Είναι η πρώτη ζωγράφος της απελευθερωμένης Ελλάδας. για να Ικανοποιήσει την κλίση της για τη ζω-

γραφική ντύθηκε αντρικά και σπούδασε στο ατελιέ του κατοπινού συζύγου της Σαβέριο Αλταμούρα στη Νεάπολη της Ιταλίας (βλ. οι Ελληνες ζωγράφοι, τ. Δ' , «Μέλισσα», Αθήνα 1976, σ. 19-20).

λείων της και έδινε Ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή του διδα-κτικού προσωπικού όλων των βαθμίδων.

Α π ό το 1880 καθιερώνεται ένας νέος θεσμός, ο επόπτης των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , που έχει την ευθύνη

για όλα τα θέματα που αφορούν το διδακτικό προσωπικό και τα γενικότερα εκπαιδευτικά προβλήματα του σχολείου. Πρώτος επό-πτης τοποθετείται ο Γ. Βιώνης1. Η διευθύντρια ασχολείται κυ-ρίως με τα διοικητικά καθήκοντα. Ως το 1876 διευθύνει το σχο-λείο η ελβετίδα Αμεναΐς Καβανιάρη. την αντικαθιστά η Μαριέτ-τα Κίτσου που από το 1868 ήταν διευθύντρια στο Παρθεναγωγείο

της Κέρκυρας2. την Κίτσου αντικατέστησε το 1883 η J e a n n e Cloebe που θα διευθύνει το σχολείο ώς το 18973 .

σε σχέδιο «νέου οργανισμού» της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας, που συντάχτηκε το 1883, συναντάμε για πρώτη φορά

και την καθιέρωση «συμβουλίου κυριών»4. το συμβούλιο αυτό εποπτεύει «την οικονομία» και την «εσωτερική εν γένει» κατά-

σταση του σχολείου και έχει «το αποκλειστικόν δικαίωμα των προτάσεων περί διορισμού η απολύσεως των επιμελητριών, των διδασκάλων των εργόχειρων και της μουσικής»5. ;

το σχολείο που ίδρυσε η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία το 1890 στην Πάτρα λειτουργούσε όπως ακριβώς και το σχολείο της

Αθήνας6.

Παρθεναγωγείο Κέρκυρας

Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρε ία ίδρυσε το 1866 δεύτερο, μετά την Αθήνα, Παρθεναγωγείο στην Κέρκυρα, όπου, σύμφωνα με

1. Εκατονταετηρίς... 1836-1936, ό.π., σ. 93. 2. Στ . Γαλάτης, ό.π., τ. Γ ' , κεφ. γ ' «Προσωπικόν των σχολείων», σ. 5. 3. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 93 και Στ . Γαλάτης, ό.π., σ. 6, όπου

σημειώνει ότι την πρώτη αναφορά της Gleobe συνάντησε σε πίνακα του 1890. 4. Σχέδιον νέου οργανισμού της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας,

Αθήναι 1883, σ. 14-16. 5. ό.π., σ. 15. 6. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 53. Βλ. και σ. 218 αυτής της εργασίας.

πληροφορία του Ε. Ασώπιου «ο τόπος εδέχθη το καθίδρυμα τού-το με τοιούτον ζήλον και ενθουσιασμόν, ώστε προοιωνίζεται μέλ-λον άξιολογώτατον»1. Άλλωστε στα Ιόνια νησιά λειτουργούσαν

από πολλά χρόνια δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία για μαθήτριες2. Σύμφωνα με έκθεση του 1842-43, λειτουργούσε στην Κέρκυρα

το Ιδιωτικό σχολείο της κ. Φαλκουάρ3, ένα από τα «αρχαιότερα» Ιδιωτικά σχολεία της χώρας, «Ιδρυθέν πιθανώτατα κατά την υπό

των Γάλλων βραχείαν κατοχήν της Επτανήσου» 4 . Σύμφωνα με τον κανονισμό του 1870, «το εν Κερκύρα Παρ-

θεναγωγείον περιέχει α) Προκαταρκτικόν Σχολείον, β) Ελλην ι -κόν Σχολείον, γ ) Νηπιαγωγείον. το Ελληνικόν Σχολείον απαρ-τίζεται επί του παρόντος εκ τριών τάξεων»5 .

Α π ό τη σύγκριση των προγραμμάτων του Ελληνικού Σ χ ο -λείου της Κέρκυρας (1870) και του Ελληνικού Σχολείου Α ρ ρ έ -νων του κράτους (1867) (βλ. Πίνακα 19) πιστοποιείται ότι το σύνολο των ωρών διδασκαλίας είναι ακριβώς το ίδιο και στα δυο σχολεία, δηλαδή 91 ώρες. το Ελληνικό Σχολείο των αγοριών έχει πολύ περισσότερες ώρες στα Ελληνικά —το σχολείο αυτό προετοιμάζει τους μαθητές για το Γυμνάσιο— και στα Μαθημα-τικά. οι μαθητές διδάσκονται 49 ώρες Ελληνικά και 12 Μαθημα-τικά, ενώ οι μαθήτριες 27 ώρες Ελληνικά και 7 Αριθμητική. Σ τ ο πρόγραμμα του Ελληνικού Σχολείου των αγοριών συμπεριλαμ-βάνονται και τα Λατινικά, που δεν διδάσκονται καθόλου στο σχο-λείο των κοριτσιών.

το Παρθεναγωγείο υπερτερεί αισθητά στις ώρες των Γαλ-λικών (15 ώρες έναντι 5 του Ελληνικού Σχολείου των αγοριών)

1. Ε. Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά. Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια», Ατ-τικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 366.

2. Βλ. περισσότερα στοιχεία στη σ. 236 αυτής της εργασίας. 3. Σπ . Θεοτόκης, «Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω (1853-1864)»,

Κερκυραϊκά Χρονικά, Κέρκυρα 1956, τ. Ε ' , σ. 138. 4. Σπ . Τζουμελέας, «Συνοπτική Ιστορία.. .», ό.π., σ. 190. 5. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

[Αθήναι 1870], σ. 26.

ΠΙΝΑΚΑΣ 19

Πρόγραμμα μαθημάτων Ελληνικού Σχολείου θηλέων (1870) και αρρένων (1867)

Ελληνικό Σχολείο Κέρκυρας Ελληνικό Σχολείο Αρρένων Πρόγραμμα μαθημάτων 1870* Πρόγραμμα μαθημάτων 1867**

Μαθήματα*** Ά Β' Γ ' Σύνολο Α ' Β' Γ ' Σύνολο Ιερά Ιστορία 2 2 3 7 3 2 2 7 Ελληνικά 9 9 9 27 19 15 15 49

Αριθμητική 3 2 2 7 4 4 4 12 Γεωγραφία 2 2 2 6 2 2 2 6 Ιστορία

2 3 3 8 — 3 3 6 Γαλλικά 5 5 5 15 — 2 3 5 Φυσική — — 3 3 — — — —

Ιχνογραφία 2 2 2 6 — — — —

Οικιακή Οικονομία — — 2 2 — — — —

Καλλιγραφία 2 2 — 4 2 2 — 4 Ωδική 2 2 2 6 — — — —

Λατινικά — — — — — — 2 2

Σύνολο 29 29 33 91 30 30 31 91 Εργόχειρα και ραπτική κατά τας

λοιπάς εργασίμους ώρας

ΠΗΓΕΣ : * Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [ Α -

θήναι 1870], σ. 27-28. ** Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Α ' , σ. 206.

*** τα μαθήματα παρατίθενται με τη σειρά που έχουν στο πρόγραμμα της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

και έχει επιπλέον μαθήματα την Ιχνογραφία, την Οικιακή Οικο-νομία και την Ω δ ι κ ή . στο σύνολο των ωρών δεν συμπεριλήφθη-καν στο πρόγραμμα αυτό τα εργόχειρα και η ραπτική που ση-μειώνεται ότι διδάσκονται «κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας».

τα δυο σχολεία, λοιπόν, έχουν την ίδια επωνυμία αλλά εν-τελώς διαφορετικό προσανατολισμό. το σχολείο της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρε ίας ονομάζεται «Ελληνικό σχολείο», αλλά έχει

διαφορετικό στόχο και προσφέρει ένα διαφορετικό είδος εκπαί-δευσης. το πρόγραμμά του δείχνει καθαρά ότι αποβλέπει στη «μόρφωση της γυναίκας», όπως την εννοούσαν την εποχή αυτή. Η εκπαίδευση της δασκάλας είναι ο αμέσως επόμενος στόχος. για την πραγμάτωσή του αυξάνονται τα χρόνια της φοίτησης στα-διακά από τρία σε τέσσερα το 18711, και σε πέντε το 1873, όπως και της Αθήνας, «διά να είναι Ομοιόμορφος η εκπαίδευσις εις όλα τα Παρθεναγωγεία της Εταιρίας» 2 .

το Παρθεναγωγείο της Κέρκυρας αναγνωρίστηκε από το Υπουργείο (διάταγμα 24 Απριλίου 1881) ώς Διδασκαλείο του κράτους, Ισότιμο με το Διδασκαλείο της Αθήνας3. το 1871 φοι-τούν 2114 μαθήτριες, το 1880 245 και το 1889 283«.

Επιλεγόμενα

Η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία ίδρυσε και συντηρούσε πλήρη σειρά Παρθεναγωγείων (Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Διδασκαλείο) στην Αθήνα, την Πάτρα και την Κέρκυρα, καθώς και πολλά Δη-μοτικά Σχολεία σε διάφορα μέρη της χώρας, αναπτύσσοντας μια σημαντική δράση για την εκπαίδευση της Ελληνίδας, σε μια εποχή

που το κράτος δεν Ιδρύει κανένα σχολείο για ανώτερη και επαγ-γελματική εκπαίδευση των γυναικών7. Εντούτοις η Φιλεκπαιδευτική

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 10.

2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873, Αθήναι 1874, σ. 12.

3. Λεπτομέρειες για το περιεχόμενο του διατάγματος αυτού βλ. στη σ. 164 αυτής της εργασίας.

4. Πρακτικά... 1871, ό.π., σ. 10. 5. Πρακτικά... 1880, ό.π., σ. 13. 6. Πεπραγμένα... 1888-89, ό.π., σ. 9. 7. ο Γ. Βιώνης παραθέτει γνώμες και σχόλια ξένων επισκεπτών, που

αναγνωρίζουν και επαινούν την προσφορά της Εταιρείας (Γ. Βιώνης, Λόγος..., ό.π., σ. 34-40). και σε ελληνικά περιοδικά δημοσιεύονται, την ίδια εποχή,

άρθρα που αναφέρονται στις δραστηριότητες της Εταιρείας. με την ευκαιρία

τική Ετα ιρε ία δεν κατόρθωσε να πραγματώσει τους σκοπούς της —την εκπαίδευση της οικοδέσποινας και της δασκάλας ταυτόχρο-να— και γ ι ' αυτό έγινε από νωρίς στόχος έντονων επικρίσεων.

Ενώ, δηλαδή, πρωταρχικός σκοπός της Εταιρε ίας υπήρξε η εκπαίδευση της δασκάλας, για καθαρά πρακτικούς και, κυρίως, οικο-

νομικούς λόγους, γίνονται δεκτές στο ίδιο σχολείο και άλλες μα-θήτριες, με αποτέλεσμα να δοθεί στο πρόγραμμα σπουδών μια διαφορετική κατεύθυνση που, όπως ήταν φυσικό, επηρέασε καθο-ριστικά και το μορφωτικό επίπεδο της δασκάλας. το αίτημα για χωρισμό του Διδασκαλείου από το Παρθεναγωγείο δεν κατανοή-θηκε έγκαιρα και έτσι για τη βελτίωση του προγράμματος σπου-δών χρειάστηκε να εκδηλωθεί η επέμβαση της πολιτείας στα 1881.

Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία

Γενικές ρυθμίσεις

με την εγκύκλιο της 28ης Ιανουαρίου 1861 το Υπουργείο καθόρισε ότι «τα εν τω κράτει προς διδασκαλίαν αρρένων τε και θηλέων ανώτερα Ιδιωτικά παιδευτήρια πρέπει να ώσι διωργανω-μένα ώς και τα ανάλογα αυτοίς δημόσια Ελληνικά σχολεία και Γυμνάσια»1. Συχνές από δω και στο εξής εγκύκλιοι δείχνουν κα-

ρία της πεντηκονταετηρίδας μάλιστα, δημοσιεύθηκε στην Εστία και ένα ποίημα του Κωστή Παλαμά με τίτλο «το Παρθεναγωγείον» (Εστία, έτ. ΙΑ' ,

αρ. 564, 19 Οκτωβρίου 1886, σ. 666). το Άστυ, σε ειδικό άρθρο με τίτλο «το Αρσάκειον», καταλήγει ότι το ίδρυμα αυτό «συνετέλεσεν εις την ηθικήν

ανάπλασιν του Γένους ημών» (το Άστυ, έτ. Β' , αρ. 58, 26 Οκτωβρίου 1886, σ. 4). Σχετικά σχόλια και έπαινος των προσπαθειών εκείνων «οίτινες συνετέλεσαν εν πάση αφιλοκερδεία εις την πρόοδον και βελτίωσιν της εκ-παιδεύσεως των Ελληνίδων» διατυπώνονται και στο άρθρο «η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρία», Εστία, τ. ΚΑ' , αρ. 537, 13 Απριλίου 1886, σ. 236.

1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 393, 28 Ιανουαρίου 1861, σ. 1565.

καθαρά ότι η πολιτεία άρχισε να επεμβαίνει στη λειτουργία των Ιδιω-τικών σχολείων, που ώς τώρα φαίνεται πώς διατηρούσαν απόλυ-τη πρωτοβουλία σε θέματα οργάνωσης και σπουδών. Πολλά από τα Ιδιωτικά σχολεία φαίνεται πώς δεν λειτουργούν ικανοποιητικά και έτσι συχνά διατυπώνονται από τους επιθεωρητές παρατηρή-σεις για «κατάχρηση της ρήτρας του Νόμου»1 και αιτήματα για «νομοθεσία ακριβεστέρα και επίβλεψη τελεσφωτέρα»2. το Υπουρ-γείο, με σχετικές εγκυκλίους του, επιμένει κυρίως στο θέμα της άδειας λειτουργίας των ιδιωτικών σχολείων3, γιατί από τις εκθέ-σεις των επιθεωρητών επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι πολλά Ιδιω-τικά σχολεία λειτουργούσαν χωρίς να έχουν πάρει τη σχετική ά-δεια4. Ά λ λ ο σημαντικό πρόβλημα είναι η συγκέντρωση των περισ-σότερων ιδιωτικών σχολείων στις μεγάλες πόλεις. με την εγκύ-κλιο της 15ης Σεπτεμβρίου 1871 το Υπουργείο καθορίζει ότι δεν

επιτρέπεται η ίδρυση Ιδιωτικού σχολείου «όπου υπάρχει ήδη εν η και δεύτερον και (διά τας δύο τρεις μεγαλουπόλεις μόνον του Βα-σιλείου) τρίτον ίσως ιδιωτικόν σχολείον συστημένον»5. Η διάταξη αυτή δεν εφαρμόστηκε, με αποτέλεσμα τα περισσότερα ιδιωτικά σχολεία των κοριτσιών να βρεθούν και πάλι συγκεντρωμένα στην

Αθήνα και την Ερμούπολη. Η συνεκπαίδευση αγοριών και κο-ριτσιών σε αρκετά σχολεία απασχολεί επίσης την εποχή αυτή τους επιθεωρητές και το Υπουργείο . ο Γ .Γ . Παπαδόπουλος το-νίζει ότι στη Σύρο «έν τισιν [σχολείοις] φοιτώσιν αναμίξ άρρε-να και θήλεα, όπερ ώς πρόξενον κακών απαγορεύει ο νόμος»6 και ο υπουργός Α. Λόντος «εφιστά» την προσοχή των νομαρχών στο

1. Σ . Βυζάντιος, «Γενική έκθεσις...», ό.π., σ. 683. 2. Γ.Γ.Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 233. 3. στο θέμα αυτό αναφέρονται τα έγγραφα του Υπουργείου με ημερο-

μηνίες 13 Ιανουαρίου 1865, 22 Απριλίου 1870, 15 Σεπτεμβρίου 1871, 6 Μαρτίου 1874, 11 Σεπτεμβρίου 1874 και 1 Νοεμβρίου 1875" βλ. Γ. Βεν-θύλος, ό.π., τ. Α' , μέρος Γ ' , σ. 386-391.

4. Σ. Βυζάντιος, ό.π., σ. 685 και Γ .Γ . Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 186. 5. Γ. Βενθύλος. ό.π., σ. 388. 6. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 186.

ότι «εν ενίοις [ σ χ ο λ ε ί ο ι ς ] δ ιδάσκοντα ι α ν α μ ί ξ άρρενα και θήλεα» 1 .

Σχολεία στην Α θ ή ν α

στην Αθήνα σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι την εποχή αυτή τα π ε ρ ι σ σ ό -τ ε ρ α Ι δ ι ω τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α για την εκπαίδευση των κορ ι τσ ιών . Μ ε τ ά το 1 8 6 0 λε ι τουργούν και αρκετά Ι δ ι ω τ ι κ ά Δ η μ ο τ ι κ ά Σ χ ο λ ε ί α . τα κυρ ιότερα απ' αυτά ε ί να ι : της ΕΙρήνης Χ ρ υ σ ι κ ο π ο υ λ ο υ , του Ι . Βαρνάβα , της Π η ν ε λ ό π η ς Δρ ί τσου , της Αθηνάς ορλάνδου2 και της Μ . Μ π α ρ μ π ά ν ο υ 3 . τα σ χ ο λ ε ί α της Δ η μ ο τ ι κ ή ς Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς αρχικά ονομ ά ζ οντ α ι «αλληλοδιδακτικά σ χ ο λ ε ί α κορασίων»4 , στη συνέχε ια « δ η μ ο τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α κορασίων» 5 , και μ ε τ ά το 1 8 8 0 κ α θ ι -

1. Γ. Βενθύλος, ό.π., σ. 386. 2. Αναφορές στα σχολεία αυτά βλ. Στ . Τζουμελέας, «Συνοπτική

ιστορία...», ό.π., σ. 191 και Στ . Τζουμελέας-Π. Παναγόπουλος, η εκπαί-δευση μας στα τελευταία 100 χρόνια, Αθήναι 1933, σ. 116.

3. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΑ' , αρ. 495, 10 Ιουλίου 1863, σ 144. Σημαντική ανάπτυξη παρουσιάζουν και τα δημόσια σχολεία της Δημοτικής

Εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, το 1885, ο δήμος Αθηναίων διατηρεί μέσα στην πόλη 9 σχολεία για τα κορίτσια και 4 για τα αγόρια. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στους γύρω συνοικισμούς ο ίδιος δήμος συντηρεί 10 σχολεία για αγόρια και 6 μόνο για τα κορίτσια (Δελτίον της Εστίας, αρ. 450, 11 Αυγούστου 1885, σ. 2). Πληροφορίες για την κίνηση των Δημοτικών Σχολείων θηλέων που λειτουργούσαν στην Αθήνα μετά το 1887 υπάρχουν στα παρακάτω φύλλα της Εφημερίδας των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 17, 29 Ιου-νίου 1887, σ. 5 και 7, αρ. 43, 27 Δεκεμβρίου 1887 σ. 5 και 6, αρ. 45, 17

Ιανουαρίου 1888, σ. 2 και 3· έτ. Β' , αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888, αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888, σ. 6 και 7, αρ. 71, 17 Ιουλίου 1888, σ. 7 και έτ. Γ ' , αρ. 122,

9 Ιουλίου 1888, σ. 7. στην περιοχή της Αθήνας επομένως ο αριθμός των Δημοτικών Σχολείων που φοιτούν μαθήτριες είναι μεγαλύτερος από τον

αντίστοιχο των αγοριών, όπως και στο δήμο της Ερμούπολης. Βλ. σ. 214 αυτής της εργασίας. 4. Π . Αργυρόπουλος, Πίναξ... 1854, ό.π. 5. Περίληψις... στατιστικών πινάκων δια το έτος 1858, ό.π. ο όρος

αυτός είναι ο επικρατέστερος στις εκθέσεις των επιθεωρητών και στους πί-νακες του Υπουργείου.

καθιερώνεται ο όρος «Παρθεναγωγεία» και «Δημοτικά Παρθεναγω-γεία» 1 .

Ο Ειρηναίος Ασώπιος μάς πληροφορεί, στο Αττικόν Η μ ε -ρολόγιον του 1869, ότι λειτουργούσαν στην Αθήνα, τη χρονιά

αυτή, τα παρακάτω «ανώτερα» σχολεία κοριτσιών: το «Ελληνι-κόν Παρθεναγωγείον» της Αικ. Χρηστομάνου, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , το «Ελληνικόν κορασίων εκπαιδευ-τήριον» του Δ. Σουρμελή και το «Γαλλικόν Παρθεναγωγείον»

των Αδελφών του ελέους του Α γ ί ο υ Ιωσήφ2. Η F r . Hil l διηύθυνε το σχολείο της ώς το 1865, οπότε ανα-

κοίνωσε ότι «υπό των κόπων και της ηλικίας δαμασθείσα» απο-φάσισε να αναθέσει «την εξακολούθησιν του έργου της» σε δυο διαλεχτές μαθήτριές της, την Αικατερίνη Χρηστομάνου (που είναι περισσότερο γνωστή ώς Λασκαρίδου) και την Καλλιόπη Κεχαγιά3 . Η F r . Hill κράτησε την «επιστασίαν και εποπτείαν» του σχολείου ώς το 18674. το σχολείο συνέχισε να λειτουργεί με την επωνυμία «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον».

το 1872 η F r . Hill «επανελθούσα εξ Αμερικής ηκολούθησε τας παρακλήσεις και την ευχήν πολλών να συ στη ση πάλιν το παρ-

θεναγωγείον»5. Έ τ σ ι , από τη χρονιά αυτή, η Hill ανέλαβε και πάλι την εποπτεία του σχολείου στο όποιο διόρισε διευθύντρια την ανιψιά της Μπέσση Μάσσων. Ό τ α ν στα 1881 το σχολείο γιορτά-ζει τα πενήντα χρόνια από την ίδρυση του, ο τότε υπουργός Παιδείας

1. Βλ. ενδεικτικά, Εκθέσεις των κατά το 1883... έκτακτων επιθεω-ρητών, σ. 107 και 108 καθώς και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 43, 27 Δεκεμβρίου 1887, σ. 5 και 6.

2. Ε . Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά...,» ό.π., σ. 363-368. 3. Φ. Χίλλ, «Αγγελία», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Γ ' , αρ. 564,

17 Ιουνίου 1865, σ. 694-695 και Ελληνικόν Παρθεναγωγείον υπό της Κυρίας Χίλλ διευθυνόμενον. Έκθεσις περί του ΛΣΤ' Σχολικού Έτους 1865-66, Αθήναι 1866, σ. 10.

4. εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Χίλλ, ό.π., σ. 27. 5. ό.π.

15. Francis M. Hill

δείας Σ π . Ρώμας με έγγραφο της 16ης Ιουλίου 1881 εκφράζει «την Βασιλικήν ευαρέσκειαν» για την προσφορά του σχολείου Hill . στις 19 Ιουνίου 1882 πεθαίνει ο J . Hill και το 1884 η F r . Hill. Η Μπέσση Μάσσων1 διηύθυνε το σχολείο ώς το 1918.

από τη σχολική χρονιά 1865-66 και ουσιαστικά από το 1867 με την αποχώρηση της F r . Hill, το σχολείο λειτουργεί με την επωνυμία «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» και με διευθύντριες την Αικατερίνη Χρηστομάνου (Λασκαρίδου) και την Καλλιόπη Κεχα-

γιά. Η λειτουργία του σχολείου αυτού έχει Ιδιαίτερη σημασία για τη γυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας, πρώτα γιατί εφαρμόστη-καν σ' αυτό προγράμματα που στηρίζονταν σε νέες παιδαγωγικές βάσεις, και ύστερα γιατί εμφανίζονται στο προσκήνιο των εκπαι-δευτικών πραγμάτων και αρχίζουν τη δράση τους δυο ελληνίδες

εκπαιδευτικοί που θα διαδραματίσουν στο εξής σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης και, πιο γενικά, στον α-γώνα για τη βελτίωση της κοινωνικής θέσης των γυναικών στην Ελλάδα 2 . στα 1869 το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» περιλάμ-βανε τα παρακάτω τμήματα: α) Νηπιαγωγείο, β) Προκαταρκτι-κό σχολείο (συνδιδακτικό), γ ) Ελληνικό σχολείο (πλήρες) και δ) δυο γυμνασιακές τάξεις (Δ' και Ε ' ) 3 . Η διάρθρωση των βαθμί-δων του σχολείου αυτού που περιλαμβάνει έκτος από Ελληνικό Σχολείο και γυμνασιακές τάξεις δείχνει καθαρά ότι πρωτοστατεί στην κίνηση για ανώτερη εκπαίδευση των Ελληνίδων. τη σχολι-κή χρονιά 1869-1870 φοιτούν σ' αυτό 132 μαθήτριες «τρόφιμοι», «ημιτρόφιμοι» και «εξωτερικαί»4. από τις 29 «τρόφιμες» μαθή-τριες της χρονιάς αυτής οι 10 κατάγονταν από τη Μακεδονία, 6 από την Αθήνα, 5 από τα νησιά, 2 από την Πάτρα, 2 από τα Γιάννενα, 2 από την Κωνσταντινούπολη, 1 από τη Θράκη και 1

1. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 3. 2. Βλ. σχετικά στις σ. 306 κ.ε. αυτής της εργασίας. 3. Ε. Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά...», ό.π., σ. 364. 4. Αικ. Χρηστομάνου, Έκθεσις περί του Ελληνικού Παρθεναγωγείου

κατά το σχολικόν έτος 1869-1870, Αθήναι 1870, σ. 7.

από την Ένετ ία 1 . Η σύνθεση δείχνει ότι το «Ελληνικόν Παρθε-ναγωγείον» είχε αποκτήσει φήμη και στον απόδημο ελληνισμό2.

Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι το «Ελληνικόν Παρ-θεναγωγείον» είχε και τάξεις γυμνασιακές. Μαζί με το σχολείο

του δήμου της Ερμούπολης είναι τα πρώτα Παρθεναγωγεία που προσφέρουν στις μαθήτριες εκπαίδευση ανώτερη από το Ελληνι -κό Σχολείο. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι διδάσκουν και

στις γυμνασιακές τάξεις οι διευθύντριες του σχολείου Χρηστομά-νου και Κεχαγιά, που με την ανώτερη μόρφωσή τους3 έγιναν οι πρώτες ελληνίδες εκπαιδευτικοί Μέσης Παιδείας. Ώς τώρα είδα-με ότι οι δασκάλες δίδασκαν μόνο στην προκαταρκτική τάξη του

Ελληνικού Σχολείου, ενώ στις ανώτερες τάξεις δίδασκαν « Ε λ λ η -νοδιδάσκαλοι» και καθηγητές γυμνασίων. στο «Ελληνικόν Παρ-θεναγωγείον», η Χρηστομάνου και η Κεχαγιά διδάσκουν Φυσική, Γεωγραφία και Ιστορία στις τάξεις του Ελληνικού και στις γυ-μνασιακές4. Η Καλ. Κεχαγιά αποχώρησε νωρίς από τη διεύθυνση

του σχολείου5 και τη λειτουργία του συνέχισε η Αικ. Χρηστομά-νου, που από το 1880 άρχισε να διδάσκει στο σχολείο της σύμφω-να με τη Φροβελιανή μέθοδο, να εκπαιδεύει «Φροβελιανούς νηπιαγωγούς

1. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 8. 2. Α.Π.Κ., «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου»,

Εστία, τ . ΚΔ' , αρ. 606, 9 Αυγούστου 1887, σ. 513. 3. "Η Αικ. Χρηστομάνου (1842-1916) γεννήθηκε και σπούδασε στη

Βιέννη. η Καλ. Κεχαγιά (1839-1905) γεννήθηκε στην Προύσσα, και σπού-δασε στα Παρθεναγωγεία Hill και Αρσάκειο στην Αθήνα, και στη συνέχεια

στο Λονδίνο. Επισκέφθηκε διάφορα σχολεία σε πολλές χώρες της Ευρώπης. (Στ. Βουτυράς, Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), Αθήναι 1925, σ. 8).

4. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 4. 5. Από το 1875 ώς το 1888 η Καλ. Κεχαγιά διευθύνει το Ζάππειο

Παρθεναγωγείο στην Κωνσταντινούπολη (Στ. Βουτυράς, ό.π., σ. 21). για το έργο και την προσφορά της Κεχαγιά στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο βλ. και «Καλλιόπη Κεχαγιά», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΘ' , αρ. 842, 2 6 Ι ο υ -

νίου 1905, καθώς και Κ. Ξηραδάκη, Παρθεναγωγεία και δασκάλες..., ό.π., τ. Α ' , σ. 39-43.

Αικατερίνη Λασκαρίδου

γωγούς» και να δίνει σχετικά διπλώματα1 . στα 1887 η Χρηστο-μάνου - Λασκαρίδου σταμάτησε, για οικογενειακούς λόγους, κάθε εκπαιδευτική δραστηριότητα. Η διάλυση του σχολείου της φαί-νεται πώς άφησε κενό στην αθηναϊκή κοινωνία, γιατί , όπως ανα-φέρεται σε σχετικό άρθρο της εποχής, «το Ελληνικόν Παρθενα-γωγείον απετέλει οργανικόν μέρος της Πρωτευούσης της Ε λ λ ά -δος και η άπροσδόκητος κατάπαυσις της δράσεως αυτού, η αιφνι-δία εξαφάνισίς του, μετέβαλλε την κατάστασιν των Αθηνών, ώς θα μετέβαλλε την όψιν αυτών η εξαφάνισις μνημείου τινός»2.

το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» συνέχισε να λειτουργεί, από τον Σεπτέμβριο του 1887 και μετά, ώς «Αστικόν Παρθενα-γωγείον» με διευθύντρια την Ασπασία Σκορδέλλη3. με τη νέα του διεύθυνση το Παρθεναγωγείο εγκατέλειψε την κατεύθυνση της Λασκαρίδου και προσανατολίστηκε προς τον τρόπο που λει-τουργούσε ώς τότε το Αρσάκειο4.

Μετά το 1870 άρχισε να αναπτύσσεται σημαντικά στη χώρα μας η κίνηση για την αναμόρφωση και την επέκταση της Παιδείας γενικά. Η κίνηση αυτή εκδηλώνεται, όπως θα δούμε πιο αναλυτι-κά παρακάτω, με τη δραστηριότητα που αναπτύσσουν διάφορα φιλεκπαιδευτικά σωματεία, όπως 0 «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων», ο «Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλο-γος» και ο «Σύλλογος κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως»5. οι γενικότερες μεταβολές που πραγματοποιήθηκαν στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας μετά τη μεταπολίτευση του 1862 και «η σχετική σταθερότητα της πολιτικής ζωής, κυρίως απ' το

1. Βλ. σ. 177 αυτής της εργασίας. 2. Α.Π.Κ. , «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον...», ό.π., σ. 513-514. 3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 26, 20 Αυγούστου 1887. 4. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888 (τελευταίες σελί-

δες χωρίς αρίθμηση) και, κυρίως, Ασπ . Σκορδέλη, Κανονισμός του Αστι-κού Παρθεναγωγείου, Αθήναι 1888.

5. Βλ. σ. 306 αυτής της εργασίας.

1875, έδωσαν νέα ώθηση στην οικονομική άνοδο»1, με αποτέλε-σμα να παρατηρείται μια σημαντική πρόοδος και στον τομέα της

εκπαίδευσης. Μετά το 1880 λειτουργούν στην Αθήνα τα παρακάτω Παρ-

θεναγωγεία: Σοφίας Σιμοπούλου. το 1887 καθιέρωσε ξεχωριστή τάξη

ραπτικής και κοπτικής, στην οποία μπορούσαν να φοιτήσουν και τελειόφοιτες άλλων Παρθεναγωγείων. Η πρωτοβουλία αυτή απο-τελεί μια από τις πρώτες ενδείξεις για κάποια επαγγελματική κα-τεύθυνση στα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών. Η Καλλιρρόη Παρρέν, η οποία επισήμαινε συχνά την ανάγκη πρα-κτικής εκπαίδευσης των κοριτσιών, επιδοκιμάζει με ενθουσιασμό

την πρωτοβουλία της σχολής Σιμοπούλου2. Β. Γεννηματά. «Λύκειον και Παρθεναγωγείον». το Λύκειο

είναι σχολείο αποκλειστικά για αγόρια. ΟΙ μαθήτριες φοιτούν στο Παρθεναγωγείο3 .

Σοφίας Δημοπούλου. Σύμφωνα με πληροφορία του 1889 λειτουργεί «από ετών ήδη» το Παρθεναγωγείο αυτό με διευθύνου-σα τη Βέρθα Τρίττεν4.

Ευρυδίκης Ιωαννίδου. Ιδρύθηκε στα 1889 από την «πρω-τοβάθμιο διδάσκαλο κ. Ευρυδίκη Ιωαννίδου» και περιλάμβανε «νηπιαγωγείον, προκαταρκτικόν σχολείον και ανωτέρας τάξεις»8.

«Πρότυπον Ελληνικόν Παρθεναγωγείον». Ιδρύθηκε το 1890 με πρωτοβουλία του «Συλλόγου Κυρίων υπέρ της Γυναικείας Παι-δεύσεως», «προς μόρφωσιν μητέρων ευσεβών και οικοδεσποινών

1. Ν. Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, «Θεμέλιο», Αθήνα 1976, σ. 100.

2. Βλ. σ. 278 αυτής της εργασίας. το σχολείο Σιμοπούλου από το 1890 συγχωνεύθηκε με το αντίστοιχο σχολείο της Ασπ. Σκορδέλλη

(Εφημερίς των Κυρίων, έτ. Δ ' , αρ. 182, 7 Οκτωβρίου 1890). 3. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυρίων, 1888 και 1889 (τε-

λευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση). 4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889. 5. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 133, 24 Σεπτεμβρίου 1889.

χρηστών»1 . Πρώτη διευθύντριά του διετέλεσε η Καλ. Κεχαγιά. Μ. Βελλή. Ά ρ χ ι σ ε να λειτουργεί το 1891 και περιλάμβανε

4 τάξεις Ελληνικής2 . Φλ. Φουντουκλή και Ειρ. Πρινάρη. Ιδρύθηκε το 1893 με

γερμανικά πρότυπα. Η Φλ. Φουντουκλή είχε μετεκπαιδευθεί στα Παιδαγωγικά στη Γερμανία3.

Σχολεία στην Ερμούπολη

Σύμφωνα με έκθεση του Γ .Γ . Παπαδόπουλου4 προς το Υ -πουργείο Παιδείας, το 1863 ο δήμος της Ερμούπολης συντηρούσε τρία σχολεία Δημοτικής Εκπαίδευσης για μαθήτριες και δύο για μαθητές. Παράλληλα λειτουργούσαν και αρκετά Ιδιωτικά Δημοτι-κά Σχολεία5 . Σχολεία «Μέσης εκπαιδεύσεως» χαρακτηρίζονται

τα παρακάτω: α) «Ανώτερον σχολείον κορασίων»: «Σύγκειται εκ τριών

τάξεων Ελληνικού Σχολείου και μιας γυμνασιακής, πλην δε του γενικού σκοπού της διδασκαλίας, συντελεί και εις παρασκευήν δη-μοδιδασκάλων»6. Ως τώρα, τόσο οι αναφορές στα σχολεία Μέσης

Εκπαίδευσης γενικά, όσο και στο σχολείο αυτό ειδικότερα, μι-λούσαν μόνο για τάξεις Ελληνικής. Έ χ ο υ μ ε λοιπόν την πρώτη μαρτυρία για λειτουργία γυμνασιακής τάξης κοριτσιών. Η πρω-τοβουλία προήλθε και πάλι από το δήμο της Ερμούπολης.

Οι μαθήτριες του σχολείου αυτού, παράλληλα με τη γενική

1. «Κανονισμός του Προτύπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου του υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως Συλλόγου των Κυριών», Εφημερίς της Κυβερ-

νήσεως, αρ. 226, 5 Σεπτεμβρίου 1890. Βλ. σχετικά και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 161, 15 Απριλίου 1890 και αρ. 180, 23 Σεπτεμβρίου 1890.

2. Εφημερίς των Κυριών, ετ. στ', αρ. 272, 13 Σεπτεμβρίου 1892 και έτ. Η', αρ. 358, 26 Ιουνίου 1894.

3. ό.π., ετ. Ζ ' , αρ. 313, 4 Ιουλίου 1893. 4. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώρα, τ. Iστ',

1865-66, σ. 183-186 και 231-235. 5. ό.π., σ. 184-186. 6. ό.π., σ. 233.

εκπαίδευση, είχαν τη δυνατότητα «διδασκόμεναι Ιδιωτικώς τα του οδηγού», να δώσουν εξετάσεις στην ειδική επιτροπή και να πά-

ρουν πτυχίο δασκάλας. β) «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον Φρ. Ίλδνερ»: στα 1863

φοιτούσαν 193 μαθήτριες, δηλαδή: στο νηπιακό τμήμα 58 νήπια από 3 - 6 χρόνων, στο αλληλοδιδακτικά 108 μαθήτριες από 5 - 1 0

χρόνων και στο συνδιδακτικό 27 μαθήτριες από 8 - 1 2 χρόνων1. γ ) «Παρθενοτροφείον Αν. Μαγκάκη»: Περιλαμβάνει Δη-

μοτικό Σχολείο με 45 μαθήτριες και Ελληνικό με τρεις τάξεις και 37 μαθήτριες «καλώς ασκημένας, βέλτιον δε κατά τα γαλ-

λικά»2. ο Δ. Πετρίδης, που επιθεώρησε τα σχολεία της Σύρου στα

1880, αναφέρει ότι ο δήμος της Ερμούπολης συντηρούσε τρία Δημοτικά Σχολεία αρρένων και πέντε θηλέων, από τα οποία δυο ήταν νηπιαγωγεία, καθώς και ένα «Ανώτερον Παρθεναγωγείον»

με τέσσερις τάξεις3. Επισημαίνουμε εδώ τη χρήση του όρου Ανώ-τερο Παρθεναγωγείο, που στις δυο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα καθιερώνεται για τα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης.

Μετά το 1880 παρατηρείται μια κάθετη πτώση των εκπαι-δευτικών δραστηριοτήτων στην Ερμούπολη. Η διεθνής οικονο-μική κρίση της δεκαετίας 1880-1890, είχε σοβαρό αντίκτυπο στη ζωή του μεγαλύτερου οικονομικού κέντρου της χώρας. από το 1881 άρχισαν να κλείνουν τα ναυπηγεία, ενώ, δέκα χρόνια αργότερα,

με τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, «κατεστραμμέ-νη η Συριακή οικονομία θα δει τα κεφάλαια και τους εργάτες της

να καταφεύγουν στην Α θ ή ν α και στον Πειραιά»4. «ο Φρ. Χίλδνερ πέθανε το 1883»5 και φαίνεται πώς το σχολείο του, που είχε αρχί-σει να παρακμάζει, διαλύθηκε. για το Παρθεναγωγείο της αν.

1. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, ό.π. 2. ό.π., σ. 234. 3. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Παρνασσός, τ. Ε ' ,

1881, σ. 114. 4. Κ. Μοσκώφ, ό.π., σ. 199. 5. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., σ. 536-537.

Μαγκάκη δεν έχουμε επίσης πληροφορίες μετά το 1880. στα 1887 ακμάζει στην Ερμούπολη το Παρθεναγωγείο της Ζηνοβίας Κα-

μπάνη που περιλάμβανε Φροβελιανό νηπιαγωγείο, τέσσερις τά-ξεις Δημοτικού και Ελληνικό Σχολείο με τέσσερις τάξεις1. Η πληροφορία πάντως πώς το Παρθεναγωγείο της Καμπάνη «είναι

το μόνον εν Σύρω όπερ αμιλλάται προς τα άριστα των Αθηνών»2 , δείχνει ότι τα υπόλοιπα σχολεία της Ερμούπολης είχαν παρακμά-σει η διαλυθεί. σε ανταπόκριση της Μ. Βοηκλή από την Ε ρ μ ο ύ -πολη διατυπώνονται πικρά παράπονα για την κατάσταση της γυ-ναικείας εκπαίδευσης: «Είναι δυσχερές ίσως να πιστευθή πόσον

υστερούμεν εις τούτο εν Ερμουπόλει εν μια των πρωτίστων Ε λ -ληνικών πόλεων». στην Ερμούπολη όχι μόνο πρόοδος της γυναι-κείας εκπαίδευσης δεν παρατηρείται, αλλά αντίθετα υπάρχει «οπι-σθοχώρησις», γιατί στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο του δήμου, που ήταν «Ισόβαθμο» με το Αρσάκειο, «προ ολίγων ετών κατηργή-σαμεν την μεγάλην τάξιν την κυρίως γυμνασιακήν, περιωρίσαμεν

το σχολείον επί το στενώτερον και οικονομικώτερον». Οι γονείς λοιπόν που ήθελαν να δώσουν στις θυγατέρες τους κάποια ανώτε-ρη εκπαίδευση αναγκάζονταν «να στέλλουσι τα τέκνα αυτών σπα-νιώτατα μεν εν Αθήναις, ώς επί το πολύ δε —αιδώς λέγειν— εις

τα Collegia των δυτικών μοναχών εν Τήνω, Νάξω η Θήρα. και ούτω αι Γαλλίδες μοναχαί ανατρέφουσι τας Ελληνίδας παρθέ-νους, τα τέκνα ημών, ελλείψει Ελληνικών σχολείων». Έ τ σ ι , πολ-λοί γονείς υπέβαλαν αναφορά στο δήμαρχο της Ερμούπολης ζη-τώντας την επαναλειτουργία του Ανώτερου Παρθεναγωγείου3 .

τα παραπάνω δείχνουν καθαρά ότι, μετά το 1880, στην Ερ-μούπολη, παρατηρείται κάθετη πτώση της εκπαιδευτικής δραστη-ριότητας που έχει άμεση σχέση με την οικονομική παρακμή της

1. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 20, 19 Ιουλίου 1887 και έτ. Β' , αρ. 73, 31 Ιουλίου 1888. Βλ. επίσης Ημερολόγιον της Εφημερίδος των

Κυριών, 1888 (τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση). 2. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Β' , αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888. 3. Μ. Βοηκλή, «η εκπαίδευσις των νεανίδων εν Ερμουπόλει», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 130, 3 Σεπτεμβρίου 1889.

πόλης που πρωτοστάτησε στη γυναικεία εκπαίδευση αμέσως μετά την απελευθέρωση και συνέχισε να κρατά στον τομέα αυτό τη δεύ-

τερη θέση μετά την Αθήνα.

Σχολεία σε άλλες πόλεις (Πειραιάς, Πάτρα)

Στον Πειραιά, η Σοφία Βαμβακάρη ίδρυσε, στα 1865, Παρ-θεναγωγείο, το όποιο αποτέλεσε τον «πυρήνα της ανωτέρας κο-ρασιακής εκπαιδεύσεως των Πειραιέων» και περιελάμβανε, το 1888, τρία τμήματα : «το νηπιακόν (ένθα γίνεται διδασκαλία κατά

το σύστημα του Froebe l ) , το προκαταρκτικόν και το ανώτερον»1. στα 1888 λειτουργεί στον Πειραιά και το Παρθεναγωγείο

της Ζωής Γκίκα2 . Εξάλλου, μετά το 1860 λειτουργούσαν στον Πειραιά και

Ιδιωτικά Δημοτικά Σχολεία για τα κορίτσια, όπως της Μ. Χα-τζηλαγουδάκη, της Όλγας Κούσκουρη και της Αγγελικής Μπα-ξεβάνογλου3. ο δήμος του Πειραιά συντηρούσε επίσης άρχικά ένα Δημοτικό Σχολείο για κορίτσια4 και μετά το 1876 δύο5.

στην Πάτρα αρχίζει επίσης να εκδηλώνεται, την εποχή αυτή, Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών. το 1874 «41 εκ των ευϋπολήπτων πολιτών» της Πάτρας ζήτησαν από τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία να ιδρύσει Παρθεναγωγείο στην πόλη τους6. το 1884 ο δήμος της Πάτρας προσέφερε για το σκοπό αυτό

και «κατάλληλον οικοδόμημα»7, αλλά το Αρσάκειο της Πάτρας

1. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888 (τελευταίες σε-λίδες χωρίς αρίθμηση).

2. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888. 3. Στ . Τζουμελέας, «Συνοπτική Ιστορία...», σ. 191. 4. Ειρ. Ασώπιος, Αττικόν Ημερολόγιον του έτους 1873, σ. 446. 5. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΔ' , αρ. 856, 24 Δεκεμβρίου 1876

σ. 3001-3002. 6. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1874, Αθή-

ναι 1875, σ. 12. 7. Πρακτικά... του έτους 1884-85, ό.π., σ. 7.

ά ρ χ ι σ ε να λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί το 1 8 9 0 , με κανον ισμό όμοιο με του αντί-σ τ ο ι χ ο υ σχολε ίου της Αθήνας 1 .

Ακόμα, στα Π ρ α κ τ ι κ ά της Φ ι λ ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ή ς Ε τ α ι ρ ε ί α ς του 1 8 7 6 αναφέρετα ι ότι και οι κάτο ικο ι της Κ ε φ α λ ο ν ι ά ς ενδιαφέρθηκαν

ΠΙΝΑΚΑΣ 20

Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί α που λειτούργησαν από το 1861 ώς το 1893

Α Θ Η Ν Α — Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία —Ασπ. Σουρμελή - F r . Hill — Αικ. Λασκαρίδου —Ασπ. Σκορδέλη — Σ. Σιμοπούλου — Σ. Δημοπούλου — Β. Γεννηματάς — Ευρ. Ιωαννίδου — Σύλλογος Κυριών — Μ. Βελλή — Φλ. Φουντουκλή - Ειρ. Πρινάρη

Ε Ρ Μ Ο Υ Π Ο Λ Η — Δήμου — F r . H i l d n e r —Α. Μαγκάκη — Ζ. Καμπάνη

Κ Ε Ρ Κ Υ Ρ Α — Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία

Π Α Τ Ρ Α — Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία

Π E I Ρ A I Α Σ — Σ. Βαμβακάρη — Ζ. Γκίκα

ολόκληρη την περίοδο ώς το 1869* ώς το 1867 και από το 1872 κ.ε. 1867-1887 1887 κ.ε (1887)** κ.ε. 1887 κ.ε. (1888)** κ.ε. 1889 κ.ε. 1890 κ.ε. 1891 κ.ε. 1893 κ.ε.

ολόκληρη την περίοδο ώς το 1883 ώς το 1880*

1888 κ.ε.

1866 κ.Ε.

1890 κ.Ε. 1865 κ.Ε. (1888)** κ.Ε.

* Ώ ς το έτος αυτό υπάρχουν μαρτυρίες για τη λειτουργία του σχολείου. ** Πρώτη μαρτυρία για τη λειτουργία του σχολείου.

*** από το 1890 τα δυο αυτά Παρθεναγωγεία συγχωνεύονται.

1. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 53.

φέρθηκαν επανειλημμένα για την ίδρυση σχολείου στο νησί τους1, γεγονός που φανερώνει ότι η κίνηση για τη μόρφωση των κορι-τσιών επεκτεινόταν, σιγά σιγά, σε όλο και περισσότερα μέρη.

Ε ίδη σχολείων - Κύκλος σπουδών

Οι όροι που χρησιμοποιούνται την εποχή αυτή για το χαρα-κτηρισμό των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης ποικίλλουν.

στα 1863 ο Γ .Γ . Παπαδόπουλος χαρακτηρίζει «Ιδιωτικά Ελληνικά σχολεία» τα σχολεία του Hi ldner και της Μαγκάκη,

ενώ το Παρθεναγωγείο του δήμου «ανώτερον σχολείον των κορασίων»2.

την ίδια χρονιά, ο υπουργός Παιδείας Β. Νικολόπουλος ανα-φέρει σε ειδική έκθεσή του σχετικά με τη Μέση Εκπαίδευση: «Πλην δε των Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων προς εκπαί-δευσιν των αρρένων υπάρχουσι και ανώτερα κορασίων σχολεία και Παρθεναγωγεία, εξ ων τα πλείστα είναι ιδιοσυντήρητα και ολίγα μόνον δημοσυντήρητα»3.

ο υπουργός Δ. Δρόσος, σε έκθεση του 1866, αναφέρεται σε «Ιδιωτικά διδακτήρια Μέσης εκπαιδεύσεως αρρένων και κορασίων»4.

τους ίδιους όρους χρησιμοποιούν και οι υπουργοί Α. Μαυ-

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1876, Αθήναι 1877, σ. 12.

2. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 233. 3. Β. Νικολόπουλος (υπουργός επί των Εκκλησιαστικών και της Δη-

μοσίας Εκπαιδεύσεως), «Έκθεσις προς την A.M. περί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Αθήναι 23 Οκτωβρίου 1863», Εφημερίς

των Φιλομαθών, έτ. ΙΓ ' , αρ. 559, 8 Μαίου 1865, σ. 649. 4. Δ. Δρόσος (υπουργός), Έκθεσις προς την A.M., περί της καταστά-

σεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από του 1863 μέχρι τούδε. Αθήναι, 25 Νοεμβρίου 1866, σ. 30 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΔ ' , αρ. 614-615, 6 Δεκεμβρίου 1866, σ. 1100.

Μ α υ ρ ο μ ι χ ά λ η ς το 1 8 6 9 1 , Α . Αυγερ ινός το 1 8 7 0 2 και ο I . Βαλασό-π ο υ λ ο ς το 1 8 7 4 3 .

Α π ό τα σ τ ο ι χ ε ί α αυτά γ ί ν ε τ α ι φανερό ότ ι μ ε τ ά το 1 8 6 1 τα Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί α εντάσσοντα ι σταθερά πια στα σ χ ο λ ε ί α Μ έ σ η ς

Εκπαίδευσης . ο Φ ί λ ι π π ο ς Ιωάννου σε λ ό γ ο του σ χ ε τ ι κ ά με την κ α τ ά σ τ α -

ση της εκπαίδευσης στην Ε λ λ ά δ α , αναφέρει ότ ι , το 1 8 7 1 , λε ι -τουργούσαν 12 Ι δ ι ω τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α για μ α θ ή τ ρ ι ε ς « α ν τ ι σ τ ο ι χ ο ύ ν τ α

προς τα των αρρένων Ε λ λ η ν ι κ ά σ χ ο λ ε ί α » 4 .

στην έκθεση του Δ . Π ε τ ρ ί δ η ( 1 8 8 0 ) για τα σ χ ο λ ε ί α της Σ ύ -ρου χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι ο όρος « Α ν ώ τ ε ρ ο ν Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί ο ν » που θα κ α θ ι ε ρ ω θ ε ί στη συνέχε ια , κ υ ρ ί ω ς μ ε τ ά το 1 8 9 3 , για τα σ χ ο λ ε ί α

της Μ έ σ η ς Εκπαίδευσης , ενώ ο όρος Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί ο χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι και τα Δ η μ ο τ ι κ ά Σ χ ο λ ε ί α των κορ ι τσ ιών 5 . ο όρος αυτός επ ικρα-

τ ε ί σ τ α δ ι α κ ά σε δ ι α τ ά γ μ α τ α 6 και σε εκπαιδευτ ικά νομοσχέδ ια 7 .

1. Α. Μαυρομιχάλης (υπουργός), Έκθεσις προς την A.M., περί της καταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Παιδεύσεως από του 1866 άχρι τέλους Δεκεμβρίου 1868. Αθήναι, 23 Δεκεμβρίου 1868,

Αθήναι 1869, σ. 29 και Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. ΙΖ ' , αρ. 690-691, 15 Ιανουαρίου 1869, σ. 1709.

2. Α.Δ. Αυγερινός (υπουργός), «Έκθεσις απογραφική περί της Ανω-τάτης και Μέσης Εκπαιδεύσεως, Αθήναι, 6 Ιουλίου 1870», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 745, 26 Σεπτεμβρίου 1870, σ. 2138.

3. Ί . Βαλασόπουλος, «Πίναξ καταστατικός της εν Ελλάδι Ανωτέρας, Μέσης και Κατωτάτης Εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1874. Αθήναι, 9 Μαρ-τίου 1875», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φ. 16, 26 Μαρτίου 1875 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΓ ' , αρ. 836, 8 Μαρτίου 1875, σ. 2857.

4. Φ. Ιωάννου, «Λόγος Ακαδημαϊκός περί της πνευματικής προόδου του Ελληνικού Έθνους», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΘ' , αρ. 777,

12 Ιουλίου 1871, σ. 2404. 5. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 114 και 123. 6. Βλ., για παράδειγμα, το διάταγμα της 13ης Μαρτίου 1886 «Περί

προσόντων των διδασκαλισσών των εργοχείρων», όπου τονίζεται ότι οι υπο-ψήφιες δασκάλες πρέπει να έχουν τελειώσει «Ανώτερο Παρθεναγωγείο» (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Β ' , μέρος Γ ' , σ. 82-83).

7. Νομοσχέδια Δ. Αυγερινού (1880) και Γ . Θεοτόκη (1889)· βλ. και σ. 288 και 291 αυτής της εργασίας.

Η χρονική διάρκεια των σπουδών δεν ήταν η ίδια σε όλα τα Παρθεναγωγεία. το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας έχει τον μεγαλύτερο κύκλο σπουδών, με χρονική διάρκεια

που ποικίλλει από 4 μέχρι 6 χρόνια. τα περισσότερα χρόνια το σχολείο αυτό λειτουργεί με 5 τάξεις1 .

στα άλλα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία η φοίτηση επίσης δεν είναι Ομοιόμορφη· τα πιο πολλά λειτουργούν ώς Ελληνικά Σχο-λεία με τρία χρόνια σπουδών. Μερικά έχουν απλώς «ανώτερες τάξεις», που μπορεί να είναι μία η δύο τάξεις Ελληνικού Σχο-λείου. Α π ό το 1863, στο Παρθεναγωγείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ -πολης λειτουργεί μετά το Ελληνικό Σχολείο, και μια Γυμνασια-κή τάξη και στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» της Λασκαρίδου (1867 και εξής) δυο γυμνασιακές τάξεις.

Στόχοι και προγράμματα μαθημάτων

σε γενικές γραμμές, πρωταρχικός στόχος της γυναικείας εκπαίδευσης θεωρείται η μόρφωση της «οικοδέσποινας». το « Α σ τ ι -

κό Παρθεναγωγείο» της Ασπασίας Σκορδέλλη επισημαίνει ότι « Η αγωγή εν αυτώ είναι μητρική και οικογενειακή, αφορώσα εις

το να καταστήση τας παιδευομένας καλάς θυγατέρας και οικοδέ-σποινας»2. το «Λύκειον και Παρθεναγωγείον Β. Γεννηματά» το-νίζει ότι «Πάση δυνάμει μεριμνώμεν να παρασκευάσωμεν τους μεν παίδας χρηστούς πολίτας, τα δε κοράσια φρονίμους δεσποινί-δας και αρίστας μητέρας»3. στο Παρθεναγωγείο της Ζηνοβίας

1. Βλ. σ. 151 αυτής της εργασίας. 2. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. και Ασπ.

Σκορδέλη, ό.π., σ. 4. Δικαιολογούνται, έτσι , οι αλλεπάλληλες εκδόσεις «Εγχειριδίων Οικιακής Παιδαγωγικής». Έ ν α από τα πιο γνωστά είναι

του αρ. Σπαθάκη, Οικιακή Παιδαγωγική η Περί της κατ' οίκον αγωγής των παίδων προς χρήσιν των τε γονέων, και Ιδίως της μητρός, των νηπιαγω-

γών και των εν τοις Παρθεναγωγείοις εκπαιδευομένων νεανίδων, Αθήναι 1889.

3. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π.

Καμπάνη στην Ερμούπολη κύριος σκοπός είναι η μόρφωση των «κορασίων ώς παρθένων, μητέρων και συζύγων»1.

Εξάλλου, από τα «διαφημιστικά φυλλάδια» των διαφόρων σχολείων φαίνεται καθαρά ότι δίνεται Ιδιαίτερη βαρύτητα σε μα-θήματα που εξυπηρετούν τους παραπάνω στόχους. στο Παρθε-ναγωγείο της Ασπ. Σκορδέλλη «ασκούνται αι μαθήτριαι πρακτι-κώς εις τα της οικιακής οικονομίας και διοικήσεως»2, στού Β. Γεννηματά «προς τοις άλλοις μαθήμασι διδάσκεται υποχρεωτι-κώς η Μαγειρική, η Ραπτική και τα Γαλλικά»3 και στης Σ . Δη-μοπούλου οι μαθήτριες «εξασκώνται εν γένει εις τα οικιακά έρ-γα»4 . Η «Οικιακή Οικονομία» και η «Παιδαγωγία» θεωρούνται ώς τα «κατεπειγόντως αναγκαία μαθήματα διά την εντελή παί-δευσιν των νεανίδων»5.

Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι σε δυο από τα σχο-λεία καταβάλλονται προσπάθειες για να δοθεί μια επαγγελματική κατεύθυνση. στο Παρθεναγωγείο της Σ . Σιμοπούλου καθιερώθη-κε, όπως είδαμε, από το 1887 μια ειδική τάξη κοπτικής - ραπτι-κής, όπου μπορούσαν να φοιτήσουν και απόφοιτες άλλων Παρθε-ναγωγε ίων . στο Παρθεναγωγείο της Ζ. Καμπάνη στην Ε ρ μ ο ύ -πολη λειτουργούσε, στα 1888, ειδικό «τμήμα καλλιτεχνικής και πρακτικής σχολής»7.

Αποβλέποντας στη γενικότερη μόρφωση της «οικοδέσποι-νας», τα Παρθεναγωγεία της εποχής αυτής δίνουν Ιδιαίτερη έμ-

1. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 20, 19 Ιουλίου 1887. 2. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 3. ό.π. 4. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889. 5. Σχετικά εγχειρίδια που κυκλοφορούν την εποχή αυτή: Ξεν. Ζυγού-

ρας, Ελληνική Οικιακή Οικονομία, θεωρητική και πρακτική. Συνταχθείσα προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών Παρθεναγωγείων, Κωνσταντινού-πολις 1875' Σ. Λεοντιάς, Οικιακή Οικονομία προς χρήσιν των Παρθενα-γωγείων [Πέραν Κωνσταντινουπόλεως], 1887.

6. Βλ. σ. 212 αυτής της εργασίας. 7. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π.

έμφαση σε μαθήματα όπως οι ξένες γλώσσες, η μουσική, η ζωγρα-φική και ο χορός. στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» της Αικ. Λα-σκαρίδου «πλην της Γαλλικής διδασκομένης υπό Γάλλου και Γαλ-λίδος, διδάσκεται και η Α γ γ λ ι κ ή υπό Ά γ γ λ ο υ και Άγγλίδος» 1 . στο Παρθεναγωγείο Δ. Σουρμελή διδάσκονται στα 1869 τρεις ξένες γλώσσες: Γαλλικά, Αγγλικά και Ιταλικά2, και στο « Α σ τ ι -κό Παρθεναγωγείο» της Ασπ. Σκορδέλλη «η Γαλλική γλώσσα διδάσκεται εις όλας τας τάξεις απ' αυτού του νηπιαγωγείου, δια-κεκριμένη δε παιδαγωγός Γερμανίς η Ελβετίς ειδήμων της Γαλ-λικής διευθύνει τα της αγωγής και συμπεριφοράς»3. στο Παρθε-ναγωγείο της Σ . Δημοπούλου οι μαθήτριες διδάσκονταν «την Γαλ-λικήν και Γερμανικήν και άριστα την μουσικήν και ζωγραφικήν»4. Όπως φαίνεται καθαρά από τα παραπάνω, Ιδιαίτερη έμφαση δίνε-ται στη διδασκαλία της Γαλλικής. «δεν υπάρχει κάτοικος των Αθηνών μή επιθυμών να μάθη χείρον η βέλτιον την γλώσσαν αυ-

τήν» γράφει ο Μ . Π . Βρετός5.

σε κανένα πρόγραμμα μαθημάτων η εξετάσεων δεν περιλαμ-βάνεται το μάθημα της γυμναστικής6 . Μοναδική ίσως εξαίρεση

αποτέλεσε το σχολείο της Λασκαρίδου, στο οποίο διδασκόταν «η εις το γυναικείον φύλον πρέπουσα γυμναστική»7. Βέβαια, στο ανα-λυτικό πρόγραμμα των μαθημάτων, που δίνει η ίδια η Λασκαρί-δου για τη χρονιά 1869 - 70, δεν γίνεται αναφορά στη Γυμναστική

1. Ε. Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά...», ό.π., σ. 364. 2. ό.π., σ. 368. 3. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889. 5. Μ.Π. Β[ρετός], «οι νεώτεροι Ελληνες», Εθνικόν Ημερολόγιον

1865, σ. 73. 6. στη νομοθεσία του 1834 για τη Δημοτική Εκπαίδευση καθορί-

ζεται με σαφήνεια, ότι «εις κορασίων σχολεία θέλει γίνεσθαι γύμνασις εις γυναικεία εργόχειρα» (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , σ. 1). το ίδιο πνεύμα επι-κρατεί και αργότερα, αφού σε διάταγμα του 1882 τονίζεται ότι στα Παρθε-ναγωγεία «αντικαθίσταται» η γυμναστική «διά της ραπτικής και των γυ-ναικείων εργοχείρων» (Στ. Παρίσης, ό.π., τ. Α' , σ. 434).

1. Ε. Ασώπιος, ό.π., σ. 364.

κή1, κατοπινές όμως μαρτυρίες φανερώνουν πώς γρήγορα άρχισε να διδάσκεται το μάθημα αυτό2. Η πρωτοβουλία της Λασκαρίδου να συμπεριλάβει στο πρό-

γραμμα μαθημάτων και τη γυμναστική των κοριτσιών, δείχνει καθαρά το «προοδευτικό» πνεύμα του σχολείου αυτού. στα άλλα Παρθεναγωγεία το μάθημα της γυμναστικής άρχισε να διδάσκε-ται από το 1890 και μετά3. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι οι εκ-δρομές των μαθητριών άρχισαν γύρω στα 1888: «Ηθέλομεν

ευχαρίστως ονομάσει πρόοδον», γράφει η Κ. Παρρέν, «την και παρ' ημίν εισαχθείσαν συνήθειαν των κατά τας ημέρας ταύτας της ανοίξεως εκδρομών των διωργανουμένων υπό των διευθυντριών

των δημοτικών Παρθεναγωγείων»4 .

Παράλληλα με τη μόρφωση της «οικοδέσποινας», όλα σχε-δόν τα Παρθεναγωγεία φρόντιζαν την εποχή αυτή να προετοιμά-σουν τις μαθήτριες έτσι που να έχουν τη δυνατότητα, όσες ενδια-φέρονταν, να δώσουν εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας. το Παρθεναγωγείο του δήμου της Ερμούπολης «πλην του γενικού σκοπού της διδασκαλίας συντελεί και εις παρασκευήν δημοδιδα-σκάλων»5. Ώς το 1880 οι απόφοιτες του Ελληνικού Παρθεναγω-γείου της Λασκαρίδου «δύνανται αρμοδίως να λάβωσι πτυχίον δη-μοδιδασκάλου»6. Μετά το 1880 η Λασκαρίδου εκπαιδεύει στο σχολείο της, όπως αναφέρθηκε ήδη, «Φροβελιανές» νηπιαγωγούς.

στο Παρθεναγωγείο της Ασπ. Σκορδέλλη «η διδασκαλία γίνεται κατά το υπό του Υπουργείου εγκεκριμένον διά τας τάξεις του

1. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 4-5. 2. Το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Γ ' , 1887, σ. 287, όπου περιγρά-

φονται οι εξετάσεις των μαθητριών της Λασκαρίδου στη Γυμναστική. 3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 170, 17 Ιουνίου 1890 «εξετά-

σεις Παρθεναγωγείων Ασπασίας Σκορδέλλη» και 8τ. Ε ' , αρ. 217, 16 Ιου-νίου 1891 «εξετάσεις Παρθεναγωγείου Χίλλ».

4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 113, 7 Μαίου 1889. 5. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρqc σχολείων», ό.π., σ. 233. 6. Ε. Ασώπιος, ό.π., σ. 364.

Αρσακείου πρόγραμμα»1 . στο Σχολείο της Σοφίας Βαμβακάρη στον Πειραιά «εις τας δύο ανωτέρας τάξεις διδάσκονται υπό του κ. Μ. Βρατσάνου... η παιδαγωγική διδακτική και μεθοδολογία, γίνονται δε και πρακτικαί εν τω προτύπω ασκήσεις χάριν των εφιεμένων να καθιερώσιν εις το υψηλόν της διδασκαλίας έργον»2.

το ενδιαφέρον για την εκπαίδευση που εξασφαλίζει στη γυ-ναίκα και μια επαγγελματική διέξοδο, τη μοναδική για την εποχή

αυτή, φαίνεται πώς γίνεται όλο και πιο πλατύ με αποτέλεσμα, στα 1892 να επεκταθεί, όπως είδαμε, το δικαίωμα για την εκπαί-

δευση της δασκάλας σε όλα τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία ενώ, ώς τότε, αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο του σχολείου της Φιλεκ-παιδευτικής Ετα ιρε ίας 3 .

το ενδιαφέρον για «πληρέστερη» εκπαίδευση των κοριτσιών εκδηλώνεται και με την ίδρυση γυμνασιακών τάξεων στα σχολεία του δήμου της Ερμούπολης και της Αικ. Λασκαρίδου στην Αθή-

να. Αρχικά η ελληνική κοινωνία είδε με δισταγμό μια τέτοια προσπάθεια, πράγμα που αποδεικνύει το γεγονός ότι τη χρονιά 1869-70 στο σχολείο της Λασκαρίδου δεν λειτούργησε η Ε' τάξη (η δεύτερη γυμνασιακή δηλαδή) από έλλειψη μαθητριών4.

στη Σκύρο, το 1867, δυο μαθήτριες, η Μ. Κομνηνού και η Κ. Σκουλουδάκη, δίνουν εξετάσεις στο Ελληνικό Σχολείο των

αγοριών και πετυχαίνουν. το Υπουργείο όμως δεν εγκρίνει την εγγραφή τους, γιατί , όπως τονίζεται στη σχετική εγκύκλιο προς τον διευθυντή του Ελληνικού Σχολείου Σκύρου, « Η εξέτασις των

κορασίων τούτων εγένετο παρ' υμών ατόπως και παρανόμως, καθ' ότι εις τας δοκιμαστηρίους εξετάσεις υπάγονται μόνον οι θέλοντες

να καταταχθώσιν εις τα Ελληνικά σχολεία, περιττόν δε μάς φαίνεται

1. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 2. ό.π. και Μ. Βρατσάνος («Λόγος κατά την έναρξιν των εξετάσεων

του Παρθεναγωγείου της κ. Σοφίας Βαμβακάρη εν Πειραιεί»), Το Παιδα-γωγικόν Σχολείον, έτ. Β' , 1885, σ. 261.

3. Βλ. σ. 166 αυτής της εργασίας. 4. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 4.

νεται να σας παρατηρήσωμεν ότι κοράσια δεν δύνασθε να έχητε μαθητάς»1 . Έ τ σ ι , οι δυνατότητες για μια ανώτερη εκπαίδευση περιορίζονται στις κοπέλες των μεγάλων αστικών κέντρων, όπου λειτουργούν Παρθεναγωγεία.

Μετά το 1890, χρονιά που το Πανεπιστήμιο της Αθήνας δέ-χτηκε την πρώτη φοιτήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή, τα Παρθε-ναγωγεία αρχίζουν να δημιουργούν γυμνασιακές τάξεις. το Σχο-λείο Ασπ. Σκορδέλλη - Σ . Σιμοπούλου λειτουργεί, σύμφωνα με

ανακοίνωσή του, από το 1890 ώς «πλήρες Γυμνάσιον θηλέων»2.

Η αυστηρή και αρνητική, στα περισσότερα σημεία, κριτική των επιθεωρητών σχετικά με την εκπαίδευση και το έργο της δα-

σκάλας αναφέρθηκε στο κεφάλαιο που γίνεται λόγος για τη λει-τουργία του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 3 . Αλ-λά και η κριτική που αφορά το υπόλοιπο πρόγραμμα των Παρθε-ναγωγείων δεν είναι ευνοϊκή.

ο Γ .Γ . Παπαδόπουλος διατυπώνει την άποψη ότι «αι πρα-κτικώς ωφέλιμοι γνώσεις εν γένει ελλείπουσιν» και διδάσκονται «περιττά τινα και σχολαστικά και άσκοπα»4. ο «ψευδοφραγκι-σμός» και η «ξενόζηλος επίδειξις» που επικρατεί στη διδασκαλία πολλών μαθημάτων είναι τα σημαντικότερα μειονεκτήματα της

εκπαίδευσης των κοριτσιών: «ο προς την μάθησιν ξένων γλωσ-σών ζήλος και μάλιστα της Γαλλικής, δεν πηγάζει εκ φιλομαθείας,

αλλ' εκ τίνος ροπής προς ξενόζηλον επίδειξιν και ψιττακισμόν»6. ο ίδιος επισημαίνει, σχετικά με την καλλιτεχνική αγωγή της

Ελληνίδας, ότι «επ' ουδενός στοιχείου στηριζομένη αποβαίνει δα-πανηρά τις και επιδεικτική ματαιοπονία» και ότι «και αυτά τα λ£γόμενα εργόχειρα και προ πάντων τα ποικίλματα, ών πολλάκις

1. Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση..,, τ. Α' , σ. 208. 2. Βλ. Πλάτων, τ. IB' , 1890, σ. 318 και Εφημερίς των Κυριών, έτ.

Δ', αρ. 197, 27 Ιανουαρίου 1891. 3. Βλ. σ. 159-160 αυτής της εργασίας. 4. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 27. 5. ό.π.

κακόζηλα σχέδια εισάγονται, ου μόνον του σκοπού αποτυγχάνου-σιν, αλλ' είναι νέα αφορμή ματαίας αναλώσεως χρόνου και επιδει-κτικής πολυτελείας»1. ο Λ. Μελάς εκφράζει την ευχή να γίνει η

εκπαίδευση των μαθητριών «όσον ένεστιν εμβριθεστέρα και παι-δαγωγικότερα, ήττον δε επιδεικτική και επιπόλαιος»2. ο Κ. Ξαν-θόπουλος επιμένει κυρίως στα μειονεκτήματα της «καλλιτεχνικής»

εκπαίδευσης και πιο ειδικά της διδασκαλίας της μουσικής και του χορού, που προτείνει να αντικατασταθεί με το μάθημα της γυμνα-στικής3. από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ούτε οι επιστήμες διδάσκονταν συστηματικά στα Παρθεναγωγεία, ούτε όμως και οι δεξιότητες που ήταν απαραίτητες για τη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών.

Είναι, λοιπόν, φανερό ότι η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών κυριαρχείται από τα ιδιωτικά σχολεία, αφού ένα μόνο σχολείο, το Αρσάκειο, συντηρεί η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία με

επιχορήγηση της πολιτείας και μόνον ένας δήμος του κράτους, η Ερμούπολη, ίδρυσε «Ανώτερο Παρθεναγωγείο» για τις μαθή-τριες.

τα δίδακτρα στα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία είναι πολύ ακρι-βά και, επομένως, είναι δύσκολο να φοιτήσουν σ' αυτά μαθήτριες από μή προνομιούχα κοινωνικά στρώματα. στα 1888, οι εσωτερι-κές μαθήτριες του Παρθεναγωγείου Hill πληρώνουν 115 δραχμές το μήνα, της Σκορδέλλη 110 και του Γεννηματά 100 δραχμές4. την ίδια εποχή ο μισθός μιας δασκάλας είναι συνήθως 80 η 100 δραχμές περίπου και μόνο για τις πρωτοβάθμιες φτάνει στις 140 δραχμές5. ο θεσμός των «ημισύσσιτων» και των εξωτερικών μα-

1. Γ.Γ. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 28. 2. Λ. Μελάς, Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγω-

γούντων, Αθήναι 1871, σ. κ ' . 3. Κ. Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση Εκπαίδευσις και περί ανατρο-

φής και εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873, σ. 273. 4. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 5. Σπ. Λάμπρος, ό.π., σ. 116.

μαθητριών, που καταβάλλουν χαμηλότερα δίδακτρα1, διευκόλυνε μόνο τις κοπέλες που κατοικούσαν στις μεγάλες πόλεις όπου λει-τουργούσαν Παρθεναγωγεία. Επομένως , τα σχολεία της δευτερο-βάθμιας εκπαίδευσης εξυπηρετούσαν βασικά τις κοπέλες «των ευπορωτέρων οικογενειών». Όσες δεν είχαν οικονομική άνεση φρόντιζαν να εξασφαλίσουν κάποια υποτροφία για το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας και ορισμένες σπούδαζαν στα Ιδιω-τικά Παρθεναγωγεία με μεγάλες στερήσεις και ταλαιπωρίες.

για όλους αυτούς τους λόγους, από το 1870 και εξής, αρχί-ζουν οι πρώτες προσπάθειες για μια συνολική συνειδητοποίηση

των γυναικών, με την ίδρυση «Συλλόγου υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως», την έκδοση περιοδικών και εφημερίδας και με κύ-ριες διεκδικήσεις για πιο πλατιά εκπαίδευση και περισσότερες δυ-νατότητες για εργασία.

Στατιστικά στοιχεία

α) Δημοτική Εκπαίδευση. τα Δημοτικά Σχολεία των κο-ριτσιών αυξάνονται αισθητά, Ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα.

το 1879 στην Αθήνα λειτουργούν τρία δημόσια σχολεία αρρένων και τέσσερα θηλέων2. το 1885 ο δήμος της Αθήνας συντηρεί στην

πόλη και τα περίχωρα 14 σχολεία αρρένων και 15 θηλέων3. στην Ερμούπολη, επίσης, ο δήμος συντηρεί, το 1880, τρία Δημοτικά Σχολεία αρρένων και πέντε θηλέων (από τα οποία τα δύο είναι νηπιαγωγεία )4.

Η αντίθετη ακριβώς κατάσταση επικρατεί όμως στις επαρ-χίες της χώρας, όπως φαίνεται καθαρά από την έκθεση του υπουρ-γού Παιδείας Α. Αυγερινού για το 1869:

1. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 2. Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, Αθήναι 1881, σ. 55. 3. Δελτίον της Εστίας, αρ. 450, 11 Αυγούστου 1885, σ. 2. 4. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 114.

«Εις τα σχολεία των κορασίων, των οποίων την σύστασιν και αύξησιν παντί τρόπω επισπεύδει το Υπουργείον, ου προΐστα-

μαι, φαίνονται όχι τόσον πρόθυμοι οι χωρικοί μάλιστα δήμοι, διό-τι παρεκτός των κυριωτέρων κωμοπόλεων, και Ιδίως των πρω-τευουσών των νομών, όπου η διδασκαλία των κορασίων προβαί-νει και ακμάζει, οι λοιποί των δήμων, η δεν συνιστώσι παρ' αυτοίς σχολεία κορασίων, η δεν στέλλουσι τα κοράσιά των εις τα υπάρχοντα τοιαύτα, διότι αι πατροπαράδοτοι προλήψεις παρι-στώσι την εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου ασυμβίβαστον προς

την αυστηρότητα των αρχαίων ηθών, αποτρέπουσι τους πλείστους των γονέων του ν' απασχολώσι τα κοράσια αυτών, συμμεριζόμε-

να συνήθως τας οικιακάς και αγροτικάς εργασίας των γονέων, προς εκμάθησιν γραμμάτων»4 .

την ίδια εικόνα μάς παρουσιάζουν και οι εκθέσεις των επι-θεωρητών.

ο Χ. Παπαμάρκος αναφέρει ότι το 1883 στην Κέρκυρα «το θήλυ φύλον ουδαμώς ουδαμού φοιτά εις τα σχολεία. Είναι σύμπαν

εντελώς απαίδευτον και αγράμματον»2 . ο Ν. Πολίτης διαπιστώ-νει ότι « Η εκπαίδευσις των θηλέων καθυστερεί δυστυχώς και εν

τη επαρχία Βώλου, σφόδρα δε δυσανάλογος είναι ο αριθμός των σχολείων των θηλέων συγκρινόμενος προς τον των αρρένων. οι κάτοικοι της επαρχίας, οι άλλως μετά πολλού ζήλου και προθυ-μίας επιζητούντες την βελτίωσιν της εκπαιδεύσεως, ολιγωρούσι προκειμένου περί των κορασίων των, ουδ' αναγνωρίζουσι προση-κόντως την ανάγκην πλήρους και συστηματικής εκπαιδεύσεως

αυτών»3. Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 1879 τα ποσο-στά του αναλφαβητισμού για τους άνδρες ήταν 69%, για τις γυ-

1. Α. Αυγερινός, «Έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα και πίναξ κατα-στατικός της Δημοτικής εκπαιδεύσεως κατά το 1869», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 759, 30 Δεκεμβρίου 1870, σ. 2251.

2. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών σχο-λείων αποσταλέντων εκτάκτων επιθεωρητών [Αθήναι] 1885, σ. 22.

3. Εκθέσεις... επιθεωρητών, ό.π., σ. 74.

γυναίκες 93%. οι περισσότερες «εγγράμματες» γυναίκες κατοικού-σαν στις εξής επαρχίες: Αττικής (29%), Σύρου (28%), Τήνου (22%). Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι σε 17 δήμους της χώρας

δεν υπήρχε «ουδεμία γυνή έγγράμματος»1 . Εξάλλου, σε 100 παι-διά ηλικίας 5 ώς 10 χρόνων φοιτούσαν στα Δημοτικά Σχολεία

αρρένων 55, ενώ στα αντίστοιχα σχολεία των κοριτσιών μόνο 142. Ό π ω ς φαίνεται και στον Πίνακα 21 σε τρεις μόνο επαρχίες, της Σύρου, της Κέρκυρας και της Αττικής, φοιτούν στα Δημοτικά

Σχολεία το 57 - 70% από τα κορίτσια ηλικίας 5 - 1 0 χρόνων, σε 22 επαρχίες το ποσοστό αυτό είναι πολύ πιο κάτω από το μισό (34 - 1 0 % ) και σε 34 επαρχίες είναι κατώτερο από το 10%. σε τέσσερις επαρχίες δεν λειτουργεί κανένα σχολείο θηλέων.

στην Αθήνα το ποσοστό των μαθητριών που φοιτούν στα Δημοτικά Σχολεία ξεπερνά το αντίστοιχο ποσοστό των αγοριών.

πιο συγκεκριμένα, στα 1879, λειτουργούν συνολικά 62 Δημοτικά Σχολεία, δημόσια και Ιδιωτικά, στα οποία φοιτούν 5.698 μαθη-τές και μαθήτριες, δηλαδή:

Μαθητές Μαθήτριες

Δημόσια σχολεία 815 1.040 Ιδιωτικά σχολεία 1.845 1.998

Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του '1879, στην πό-λη της Αθήνας υπήρχαν 3.979 αγόρια στην ηλικία των μαθητών

των Δημοτικών Σχολείων και 3.700 κορίτσια. Επομένως , στα Δημοτικά Σχολεία τα αγόρια φοιτούσαν σε ποσοστό 67% και τα κορίτσια σε ποσοστό 82%3 .

Ακόμα, το 1880, στα δημόσια και Ιδιωτικά Δημοτικά Σχο-λεία της Ερμούπολης φοιτούν 1.400 αγόρια και 1.512 κορίτσια4.

1. Στατιστική της Ελλάδος, Πληθυσμός 1879, σ. 34. 2. ό.π., σ. 36. 3. ό.π., σ. 55. 4. Γ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 114.

Αναλογία μαθητριών Δημοτικών Σχολείων «επί 100 παιδιών θηλέων ηλικίας 5-10 ετών» (1879)*

Επαρχία μαθήτριες Επαρχία μαθήτριες Επαρχία μαθήτριες Επαρχία μαθήτριες

Σύρου 70 Ιθάκης 16 Γυθείου 8 Μαντινείας 4 Κέρκυρας 61 Άνδρου 14 Καρυστίας 8 Μεγαλοπόλεως 4

Αττικής 57 Μεγαρίδας 13 Κυνουρίας 8 Ναυπακτίας 4 Σπετσών 34 Πάλλης 13 Γορτυνίας 7 Βάλτου 3 Κέας 28 Παρνασσίδας 13 'Ηλείας 7 Λακεδαίμονος 3 Μήλου 28 Αιγίνης 12 Ολυμπίας 7 Μεσσήνης 3

Ύδρας 24 Θήρας 12 Πυλίας 7 Επιδ. Λιμηράς 2 Κραναίας 22 Τριφυλίας 12 Φθιώτιδας 7 Καλαβρύτων 2 Τήνου 21 Ξηροχωρίου 11 Λευκάδας 6 Οιτύλου 2

Μεσολογγίου 21 Ζακύνθου 10 Τριχωνίας 6 Ευρυτανίας ι Πατρών 20 Θηβών 9 Κορινθίας 5 Δωρίδας 0 Σκοπέλου 20 Καλαμών 9 Κυθήρων 5 Μέσσης 0

Άργους 17 Λεβαδείας 9 Λοκρίδας 5 Όρους 0 Ναυπλίας 17 Νάξου 9 Παξών 5 Σάμης 0 Αιγιαλείας 16 Χαλκίδας 9 Βονίτσ. & Ξηρομ 4 Δι' όλον το Κράτος 14

ΠΗΓΗ : * Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, έκδ. Υπουργείου Εσωτερικών, Αθήναι 1881, σ. 36

Είναι λοιπόν προφανές ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών έχει άμεση σχέση με την αστική συγκέντρωση, όπως και κατά την προ-ηγούμενη περίοδο.

ο Πίνακας 22 δείχνει τη σχέση αυτή, όπως διαμορφώνεται στην περίοδο που εξετάζουμε. ο βαθμός αστικοποίησης προσδι-

ορίζεται και πάλι με βάση τον πληθυσμό της μεγαλύτερης πόλης του νομού.

την πρώτη θέση σε αριθμό σχολείων και μαθητριών συνεχί-ζουν να έχουν οι Κυκλάδες και ακολουθεί ο νομός Αργολίδας σε

αριθμό μαθητριών. Νομίζουμε πώς δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στο νομό αυτόν υπάρχουν, την εποχή αυτή, πέντε από τις με-γαλύτερες πόλεις της χώρας: το Ναύπλιο με πληθυσμό 3.958 κα-τοίκους, το Ά ρ γ ο ς με 8.981, οι Σπέτσες με 8.443, η Ύδρα με 7.380 και ο Πόρος με 6.0351 .

Η πιο μεγάλη συνάφεια αστικής συγκέντρωσης και Δημο-τικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών παρατηρείται στην Ιδιωτική

εκπαίδευση. Ενώ δηλαδή τα δημόσια σχολεία, όπως φαίνεται από τους αναλυτικούς καταλόγους του Α. Αυγερινού, είναι μοιρασμέ-

να στις επαρχίες κάθε νομού, με πιο μεγάλα ποσοστά βέβαια στις μεγάλες πόλεις, τα Ιδιωτικά σχολεία βρίσκονται συγκεντρωμένα

στα μεγάλα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα. πιο συγκε-κριμένα, τα 43 Ιδιωτικά σχολεία του νομού Αττικής και Βοιω-τίας, δηλαδή τα δύο τρίτα του συνόλου των ιδιωτικών σχολείων, βρίσκονται στην επαρχία της Αττικής, δηλαδή ουσιαστικά στην

Αθήνα. το μοναδικό σχολείο του νομού Εύβοιας λειτουργεί στη Χαλ-

κίδα, τα τρία από τα τέσσερα σχολεία του νομού Αχαΐας και Ή-λιδας στην Πάτρα, από τα τρία σχολεία του νομού Αργολίδας

στο Ναύπλιο δύο και στο Ά ρ γ ο ς ένα, ενώ στις Κυκλάδες και τα δέκα έξι σχολεία είναι συγκεντρωμένα στη Σύρο2.

Ε π ο μ έ ν ω ς η Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών παρουσιάζει

1. Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 45. 2. Α. Αυγερινός, ό.π., σ. 2252-2255.

Αστ ική συγκέντρωση και Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών (1869)*

Πληθυσμός μεγα- Δημόσια εκπαίδευση Ιδιωτική εκπαίδευση Νομός λύτερης πόλης** Σχολεία Μαθήτριες Σχολεία Μαθήτριες

Αττικής, Βοιωτίας 44.510 17 1.196 43 1.216 Εύβοιας 6.447 9 818 1 40 Φθιώτιδας, Φωκίδας 4.873 8 723 — —

Ακαρνανίας, Αιτωλίας 5.714 8 479 — —

Αχαίας, Ήλιδας 16.641 9 546 4 153 Μεσσηνίας 6.327 15 680 — —

Λακωνίας 2.699 9 313 — —

Αρκαδίας 7.020 12 512 1 73 Αργολίδας, Κορινθίας 8.981 13 1.491 — —

Κυκλάδων 20.996 23 1.497 16 494 Κέρκυρας 15.452 5 — 1 —

Κεφαλληνίας 8.106 4 467 — —

Ζακύνθου 17.516 1 102 — —

Σύνολο 133 8.824 66 1.976

Π Η Γ Η :

* Α. Αυγερινός (υπουργός), «Έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα και πίναξ καταστατικός της Δημοτικής εκπαιδεύσεως κατά το 1869», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. IH ' , αρ. 579, 30 Δεκεμβρίου 1870, σ. 2252-2255.

** Μ. Χουλιαράκης, Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος 1821-1971, τ. Α' , μέρος II , ΕΚΚΕ, Αθήναι, σ. 38-48.

σιάζει Ιδιαίτερη άνθηση στους νομούς Κυκλάδων, Αργολίδας και Αττικής, και η Αθήνα και η Ερμούπολη αποτελούν τα κέντρα

της ιδιωτικής εκπαίδευσης. τα προηγούμενα συμπεράσματα φαίνεται να μην ισχύουν

για τα Επτάνησα , όπου ο αριθμός των σχολείων δεν είναι ανά-λογος με τη μεγάλη αστική συγκέντρωση. Σημαντικό ρόλο παίζει

οπωσδήποτε το γεγονός ότι οι νομοί Κέρκυρας, Κεφαλληνίας και Ζακύνθου είναι σε πληθυσμό οι μικρότεροι νομοί της χώρας1 και ότι η παλιά γαιοκτητική αριστοκρατία, που κυριαρχούσε στα νη-σιά αυτά, και κυρίως στην Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο, ανέθετε

την εκπαίδευση των κοριτσιών κυρίως σε ιδιωτικούς δασκάλους η σε ξένα Ιδιωτικά σχολεία2.

Συνολική εικόνα της εξέλιξης της Δημοτικής Εκπαίδευσης από το 1862 ώς το 1879, μάς δίνει ο Πίνακας 23.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 23, οι μαθήτριες αντι-προσωπεύουν το ένα πέμπτο περίπου του αριθμού των μαθητών. Η διαφορά αυτή είναι σημαντική, αν πάρουμε υπόψη μας ότι η Δημοτική Εκπαίδευση ήταν υποχρεωτική και για τα δύο φύλα®. Η διαφοροποίηση που παρουσιάζεται επομένως στους αριθμούς

των σχολείων αρρένων - θηλέων και των μαθητών και μαθητριών της Δημοτικής Εκπαίδευσης, ερμηνεύεται μόνον αν θεωρήσει κα-

ι . Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 38-48. 2. Σχετικά με την εξέλιξη της εκπαίδευσης στα Επτάνησα βλ. A.M.

Ιδρωμένος, «Περί της εν Ιονίοις νήσοις εκπαιδεύσεως από της εις τους Ενετούς υποταγής μέχρι της εθνικής αυτών αποκαταστάσεως», Αττικόν Ημερολόγιον, 1874, σ. 198-237" Σπ. δε Βιάζης, «η εκπαίδευσις εν Επτανήσω», Εθνική Αγωγή , περίοδος Β' , τ. Α ' , 1904, σ. 6-23, 60-80 και

387-421" του ίδιου, «η γυναικεία εκπαίδευσις εν Επτανήσω επί Αγγλικής Προστασίας», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Η ' , 1915, σ. 519-520, 536-537, 559-560, 576, τ. Θ', 1916, σ. 9 και Σπ . Θεοτόκης, ό.π.

3. για το λόγο αυτό, στα 1864, κατά τη συνεδρίαση της 31ης Αύγου-στου 1864 της Εθνοσυνέλευσης προτείνεται η ρήτρα «αλλ' η Δημοτική Εκ-παίδευσις είναι υποχρεωτική δι' αμφότερα τα φύλα» (Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση..., ό.π., τ. Α' , σ. 200).

ΠΙΝΑΚΑΣ 23

Δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία Δημοτικής Εκπαίδευσης και αριθμός μαθητών και μαθητριών (1862-1879)*

Έ τ ο ς

Σ χ ο λ ε ί α Α ρ ρ έ ν ω ν Σ χ ο λ ε ί α θ η λ έ ω ν

Έ τ ο ς Δημόσια Ιδιωτικά Δημόσια Ιδιωτικά Έ τ ο ς

Σχολεία μαθητές Σχολεία μαθητές Σχολεία μαθήτριες Σχολεία μαθήτριες

1862-63 579 40.083 93 ** 3.020 105 8.079 93 ** 3.020 1865 777 44.102 39 2 .140 117 8.481 41 2.082 1867-68 877 45.094 42 4 .894 134 9.312 48 4.894 1869 890 43.876 52 2 .958 133 8.824 66 1 .976 1874 989 63.156 41 3.558 138 11 .405 26 1 .355 1878-79 1.035 67.108 164 6.740 137 12.340 112 4.352

ΠΗΓΕΣ :

* 1862-63 1865 1867-68 1869 1874

1878-79 ** Ιδιωτικά

Έκθεση Β. Νικολόπουλου, ό.π., σ. 646. Έκθεση Δ. Δρόσου, ό.π., σ. 28-29 και 1099. Έκθεση Α. Μαυρομιχάλη, ό.π., σ. 31 και 1709. Έκθεση Α. Αυγερινού, ό.π., σ. 2255.

Έκθεση I. Βαλασόπουλου, ό.π., σ. 2857. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ο Βαλασόπουλος σε συνοπτικά στατιστικό πίνακα δίνει σχολεία κοριτσιών από το 1855 κ.ε.

: G. Chassiotis, ό.π., σ. 496. σχολεία αρρένων και θηλέων μαζί.

κανείς ότι υπάρχει σαφής διαφορά στην αντιμετώπιση της εκπαί-δευσης των αγοριών και των κοριτσιών από μέρους των γονέων. Η προτεραιότητα δίνεται στα αγόρια.

ο αριθμός των ιδιωτικών σχολείων των κοριτσιών, που τις περισσότερες φορές ξεπερνάει τον αντίστοιχο αριθμό των σχο-λείων των αγοριών, και το γεγονός ότι ο αριθμός μαθητών και μαθητριών που φοιτούν στα Ιδιωτικά σχολεία δεν παρουσιάζει τόσο μεγάλη διαφορά όσο στα δημόσια σχολεία, φανερώνει πώς

η εκπαίδευση των κοριτσιών αποτελεί, και την εποχή αυτή, φρον-τίδα ορισμένων κοινωνικών τάξεων μόνο.

β) Μέση Εκπαίδευση. ο Πίνακας 24 δείχνει την ανάπτυξη της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών.

και στην περίοδο 1861 - 1893 συνεχίζει να υπάρχει μεγάλη διαφορά στα ποσοστά φοίτησης αγοριών και κοριτσιών στη δευ-τεροβάθμια εκπαίδευση. στα 1874, για παράδειγμα, από τους 10.854 μαθητές της Μέσης Εκπαίδευσης, οι μαθήτριες είναι μό-λις 1.227, δηλαδή ποσοστό 11,3%. Α κ ό μ α , η δευτεροβάθμια

εκπαίδευση των κοριτσιών περιορίζεται στα Ιδιωτικά σχολεία, αφού το κράτος δεν ίδρυσε κανένα Μέσο Σχολείο για τις κοπέλες και απαγορεύει αυστηρά τη φοίτηση τους στα σχολεία των αγοριών. Βέβαια δ αριθμός των μαθητριών στα Ιδιωτικά σχολεία αυ-

ξάνεται, χρόνο με το χρόνο, αισθητά. η διαφορά που παρατηρού-με στον αριθμό που μάς δίνει ο Γ. Χασιώτης (1878-79) οφείλε-ται μάλλον στην ιδιοτυπία των δευτεροβάθμιων σχολείων θηλέων

και στις δυσκολίες που παρουσιάζουν, εξαιτίας του λόγου αυτού, στην κατάταξή τους. ο αριθμός των μαθητριών πάντως που μάς

δίνει ο Γ. Χασιώτης (460 ) είναι πολύ μικρός, αν συμπεριλαμβάνει και το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας γιατί, ένα χρόνο

νωρίτερα, το 1876-77, μόνο το Διδασκαλείο της Εταιρε ίας είχε 589 μαθήτριες1. ο αριθμός των μαθητριών που φοιτούσαν στα

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1876, Αθήναι 1877, σ. 38.

Δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης και αριθμός μαθητών και μαθητριών (1862-1879)

Έ τ ο ς Δημόσια σχολεία Μέσης

Γυμνάσια Ελληνικά σχολεία Ιδιωτικά σχολεία Μέσης

Αρρένων Θηλέων

σχολεία μαθητές σχολεία μαθητές σχολεία μαθητές σχολεία μαθήτριες

1862-63 12 1 .775 103 6.249 11 380 9 520 1865 16 1.908 123 6.675 6 350 8 680 1867 16 2.094 119 6.643 20 527 7 655 1869 15 1.982 114 6.453 11 564 12 1 .025 1874 18 2.460 136 7.646 18 15 1.227 1878-79 22 3 .214 167 8.728 22 850 8 460

ΠΗΓΕΣ: 1862-63, 1865, 1867-68, 1874: Βλ. σ. 237 αυτής της εργασίας Πίνακα 23. 1869: «Έκθεσις απογραφική περί της Ανωτάτης και Μέσης εκπαιδεύσεως» του υπουργού Α. Αυγερινού, 6 Ιου-λίου 1870, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. IH ' , αρ. 745, 26 Σεπτεμβρίου 1870, σ. 2144. 1878-79: G. Chassiotis, ό.π., σ. 510-511.

σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας (Πίνακας 25) φανερώ-νει, σε σύγκριση με τον Πίνακα 24, ότι η εκπαίδευση των κορι-τσιών ήταν ουσιαστικά στα χέρια της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας, αφού οι μισές η και περισσότερες μαθήτριες όλης της χώ-ρας φοιτούσαν στα σχολεία της.

Ιδιαίτερη σημασία έχει και το γεγονός ότι τα περισσότερα από τα σχολεία των κοριτσιών είναι συγκεντρωμένα στην Αθήνα και την Ερμούπολη. στα 1865, από τα 8 Παρθεναγωγεία, τα 5

λειτουργούν στην Αθήνα και τα 3 στην Ερμούπολη 1 . στις δυο αυτές πόλεις περιορίζεται ουσιαστικά η δευτεροβάθμια εκπαίδευ-ση των κοριτσιών στο 19ο αιώνα. Προσπάθειες για επέκταση

της Μέσης Εκπαίδευσης και σε άλλες πόλεις έχουμε μετά το 1865, οπότε ιδρύονται Παρθεναγωγεία με τάξεις Ελληνικής στον Πει -

ραιά και την Κέρκυρα. Ανάλογες προσπάθειες παρατηρούμε, από την προηγούμενη ακόμα περίοδο, στην Πάτρα.

Φαίνεται καθαρά από τα προηγούμενα, ότι η δυνατότητα πρό-σβασης στα σχολικά ιδρύματα για τα κορίτσια, συσχετίζεται άμεσα

με τη διαδικασία αστικής συγκέντρωσης, ενώ για τα αγόρια ο βα-θμός αστικής συγκέντρωσης δεν επηρεάζει το ποσοστό φοίτησης

των μαθητών2. Βέβαια, είναι απαραίτητο, στο σημείο αυτό να υπενθυμίσου-

με ότι στα Παρθεναγωγεία της Αθήνας φοιτούσαν μαθήτριες από όλα τα μέρη της ελεύθερης Ελλάδας και του υπόδουλου Ελληνι-σμού3. Δυνατότητα για να σπουδάσουν στα σχολεία αυτά είχαν

οι ευκατάστατες κοπέλες των επαρχιών και ένας ορισμένος αριθμός που εξασφάλιζε υποτροφία της κυβέρνησης, της Εταιρε ίας η των δήμων. Η σύνθεση των μαθητριών φαίνεται καθαρά από τα

Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας . Ενδεικτική εικόνα

1. «Έκθεσις» του υπουργού Δ. Δρόσου, ό.π., σ. 1100. 2. Κ. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 419. 3. Βλ. σχετικά σ. 244-246 αυτής της εργασίας.

μας δίνει ακόμα και ο κατάλογος των μαθητριών που, σύμφωνα με τα στοιχεία του Χ. Φιλαδελφέως, πήραν, από το 1865 ώς το

1879, το «Ράλλειο βραβείο» της Εταιρείας 1 .

1866 : Ειρήνη Πρινάρη εξ Ηπείρου 1867 : Βενέττα Αναγνωστοπούλου εκ Πύργου 1868 : Αλεξάνδρα Γονατά εκ Πατρών 1869 : Αλεξάνδρα Γούδα εξ Αθηνών 1870 : Θεοδώρα Βισβίζη εξ Αίνου 1871 : Ελένη Κακουλίδου εξ Αθηνών 1872 : Ιφιγένεια Καμπούρογλου εκ Κωνσταντινουπόλεως 1873 : Ιφιγένεια Ζαχαροπούλου εκ Κωνσταντινουπόλεως 1874 : Αγαθονίκη Αντωνιάδου εκ Σύρου 1875 : Ασπασία Αποστόλου εξ Αδριανουπόλεως 1876 : Ειρήνη Λαχανά εκ Χαλκίδος 1877 : — (ουδεμία) 1878 : Αθηνά Αγγελίδου εκ Φιλιππουπόλεως 1879 : Ιουλία Ρηγοπούλου εκ Βώλου

Η αύξηση του αριθμού των μαθητριών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δείχνει καθαρά ότι η γυναικεία εκπαίδευση κερδίζει

χρόνο με το χρόνο έδαφος και ότι οι σχετικές προκαταλήψεις υπο-χωρούσαν σταδιακά, έστω και με αργό ρυθμό. Α π ό πολύ νωρίς

η F r . Hill διαπιστώνει ότι «πάντα τα αλλεπαλλήλως συσταθέντα Παρθεναγωγεία είναι τόσον υπερπληρωμένα, ώστε ου μόνον η

υπό την διεύθυνσίν μου διατήρησις δεν φαίνεται περιττή, αλλά μάλιστα και άλλων συστάσεως χρεία υπάρχει»2. οι δήμοι όμως

και το κράτος, επηρεασμένοι από το πνεύμα και τις γενικότερες συνθήκες της εποχής, δίνουν απόλυτη προτεραιότητα στην εκπαί-δευση των αγοριών, με αποτέλεσμα όλα τα δευτεροβάθμια σχο-

1. Χ.Ν. Φιλαδελφεύς, «το Ράλλειον Βραβείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Εστία, έτ. Δ ' , αρ. 184, 8 Ιουλίου 1879, σ. 428-429.

2. Φρ. Χίλλ, «Αγγελία», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΓ ' , αρ. 564, 17 Ιουνίου 1865, σ. 694. '

σχολεία των κοριτσιών, με εξαίρεση τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτι-κής Εταιρε ίας και του δήμου της Ερμούπολης, να είναι Ιδιωτι-κά και να βρίσκονται συγκεντρωμένα στην Αθήνα και στην Ε ρ -μούπολη.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέσαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, κατά το 19ο αιώνα η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία απο-τελεί τον κύριο φορέα της γυναικείας εκπαίδευσης. το 1885 φοι-τούν στα σχολεία της (Δημοτικά και Διδασκαλεία) 1.950 μαθή-τριες1, και το 1888-89 φοιτούν συνολικά 2.037 μαθήτριες στα Παρθεναγωγεία της Αθήνας και της Κέρκυρας, καθώς και στα Δημοτικά Σχολεία που συντηρεί η Ετα ιρε ία στην Ελευσίνα, στο Μενίδι, στην Άνδρο , στην Εύβοια, και στη Χοταχόβα της Α λ -βανίας2.

1. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 10.

2. της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 1888-89 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 9. η Χοταχόβα της Αλβανίας είναι η Ιδιαί-τερη πατρίδα του ευεργέτη της Εταιρείας Απ. Αρσάκη.

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΟΝ ΥΠΟΔΟΥΛΟ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ

Γενικές παρατηρήσεις και συγκρίσεις

Η εξέλιξη και τα προβλήματα της γυναικείας εκπαίδευσης στον υπόδουλο ελληνισμό αποτελούν ένα Ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέ-μα, το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο μιας ειδι-κότερης και ευρύτερης διερεύνησης. Εδώ θα περιοριστούμε σε

δυο μόνο σχολεία, της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, τα Παρθεναγωγεία «Ζάππειον» και «Ομήρειον», γιατί αυτά ανα-γνωρίστηκαν ώς Ισότιμα με το Αρσάκειο της Αθήνας. στό-χος μας να κάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις και συγκρίσεις στη διάρθρωση των Παρθεναγωγείων αυτών και στο πρόγραμμα των μαθημάτων. Γενικότερες παρατηρήσεις θα γίνουν επίσης στους

αριθμούς σχολείων και μαθητριών. το πρώτο μισό του 19ου αιώνα οι συνθήκες, που κατά τον

προηγούμενο αιώνα είχαν ευνοήσει την ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων, κυρίως στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις (Βουδαπέστη, Τεργέστη, Μασσαλία, Βενετία, Λιβόρνο) αλλάζουν, με αποτέλε-σμα να παρακμάσουν με γρήγορο ρυθμό οι ελληνικές κοινότητες

της Ευρώπης οικονομικά και πνευματικά. Εξάλλου με τη σύ-σταση του ελληνικού κράτους η πνευματική ζωή είχε αρχίσει να συγκεντρώνεται στην ελληνική πρωτεύουσα1. Α π ό τους Ελληνες

της διασποράς ένα μέρος ήρθε και εγκαταστάθηκε στο ελεύθερο κράτος, αλλά και για τους υπόλοιπους η Αθήνα αποτελούσε τον

1. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, «Ίκαρος», Αθήνα 1985, σ. 286.

τόπο έλξης και το κυριότερο πνευματικό κέντρο. Οι κατάλογοι των μαθητριών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , αλλά και άλλων Ιδιω-τικών Παρθεναγωγείων της Αθήνας, μαρτυρούν πώς το ίδιο φαι-νόμενο παρατηρείται και στο χώρο της γυναικείας εκπαίδευσης.

Όπως είδαμε, στα σχολεία της ανεξάρτητης Ελλάδας συγκεν-τρώνονται μαθήτριες που κατάγονται απ' όλα τα μέρη του ελληνισμού1.

και στα επόμενα χρόνια, οι Ελληνες που ζούσαν έξω από τα σύνορα του ελεύθερου κράτους συνέχισαν να έχουν μια στενή πνευ-ματική επικοινωνία μαζί του. τη σχολική χρονιά 1861-62 γρά-φτηκαν στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας 11 νέες «σύσσιτες» μαθήτριες, από τις οποίες 5 είχαν έρθει από την Κων-σταντινούπολη, 2 από το Σούλι και από 1 από τη Χίο, την Ύδρα,

το Αίγιο και τη Σίφνο2.

Έ χ ε ι ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι οι 8 από τις 11 μα-θήτριες κατάγονται από τον υπόδουλο ελληνισμό. Επίσης, την ίδια χρονιά, από τις 17 μαθήτριες που πήραν υποτροφία από την Ετα ιρε ία , «9 ανήκουσιν εις Δήμους του Βασιλείου, 8 δε εισίν εξ Ιωαννίνων, Ζαγορίου, Θεσσαλίας, Κρήτης, Ζακύνθου, Χίου, Τρα-πεζούντος και Συρίας όπερ ευχαρίστως εμφαίνει ότι ουδέποτε η Ε τ α ι ρ ε ί α ελησμόνησεν την Πανελλήνιον αυτής αποστολήν»3. τη σχολική χρονιά 1863-64, στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας γράφτηκαν νέες μαθήτριες «εκ των Παραδουναβίων Η γ ε μ ο -νιών και εκ Κωνσταντινουπόλεως και εκ Θεσσαλονίκης και εξ Αι-γύπτου και εξ Επτανήσου και εκ Θεσσαλίας και εκ των Φιλο-μούσων κοινοτήτων των Ιωαννίνων και της Άρτης» 4 . Α π ό τα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας γίνεται φανερό πώς οι κοινότητες του υπόδουλου ελληνισμού είχαν υιοθετήσει το σύστη-μ α που επικρατούσε στο ελεύθερο κράτος, δηλαδή αναλάμβαναν

1. Βλ. σ. 55-56 αυτής της εργασίας. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1861-1863, ό.π., σ. 10. 3. ό.π., σ. 11. 4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1863-1865, ό.π., σ. 59.

27 . Καλλ ιόπη Κ ε χ α γ ι ά

τα έξοδα για την εκπαίδευση μιας μαθήτριας η οποία αναλάμβανε την υποχρέωση να διδάξει ορισμένο χρονικό διάστημα στο σχο-λείο της κοινότητάς της. Έ τ σ ι , τη σχολική χρονιά 1871-72, στο Διδασκαλείο της Εταιρε ίας σπουδάζουν, με υποτροφία ελληνικών κοινοτήτων της διασποράς, 11 μαθήτριες: 2 από τα Ιωάννινα, 2 από τη Θεσσαλονίκη, 2 από την Κωνσταντινούπολη, 1 από τη Λάρισα, 1 από την Αδριανούπολη, 1 από τη Φιλιππούπολη, 1 από την Κρήτη και 1 από την Καλλίπολη1.

Μαθήτριες από τον υπόδουλο ελληνισμό φοιτούσαν την εποχή αυτή και στα άλλα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία της Αθήνας.

στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» της Αικ. Χρηστομάνου - Λα-σκαρίδου, για παράδειγμα, τη χρονιά 1869-70, από τις 29 «τρό-φιμες» μαθήτριες οι 16 προέρχονται από τον ελληνισμό της δια-σποράς: 10 από τη Μακεδονία, 2 από τα Ιωάννινα, 2 από την Κωνσταντινούπολη, 1 από τη Θράκη και 1 από την Ένετία 2 . Τέλος, σύμφωνα με μια άλλη μαρτυρία, στο σχολείο αυτό έρχον-ταν μαθήτριες από τη Ρωσία, τη Βλαχία, τη Γαλλία και την αι-γυπτο 3 .

Ε κ τ ό ς από τις μαθήτριες που σπούδαζαν σε Παρθεναγωγεία του ελεύθερου κράτους και προέρχονταν από τον υπόδουλο ελληνισμό,

η πνευματική επικοινωνία των δύο «ελληνικών κόσμων» ολοκληρώνεται και με την αντίστροφη πορεία. Δασκάλες, δηλαδή, από την ελεύθερη Ε λ λ ά δ α έρχονται να διδάξουν στον υπόδουλο

ελληνισμό και τις ελληνικές κοινότητες της Διασποράς ώς την Αγγλία, την Αλεξάνδρεια και την Τραπεζούντα: «εξ Αγγλίας,

Γαλλίας και της γείτονος ημών Κωνσταντινουπόλεως μάς εζήτη-σαν», σημειώνεται στα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας του 1861, «διδασκαλίσσας ώριμους και καλώς κατηρτισμένας

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, ό.π., σ. 10. 2. Αικ. Χρηστομάνου, Έκθεσις περί του Ελληνικού Παρθεναγωγείου

κατά το σχολικόν έτος 1869-1870, Αθήναι 1870, σ. 8. 3. Α.Π.Κ. , «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου»,

Εστία, τ. ΚΔ' , αρ. 606, 9 Αυγούστου 1887, σ. 513.

νας»1. Είδαμε παραπάνω ότι από πολύ νωρίς, από το 1844, η Ετα ιρε ία αποφάσισε να στέλνει δασκάλες στις κοινότητες του υπόδουλου ελληνισμού και ότι οι περισσότερες απόφοιτες του Αρ-σακείου προτιμούσαν να διοριστούν εκεί γιατί οι συνθήκες εργασίας

ήταν πιο ευνοϊκές2. Έ τ σ ι , το 1855, σε σχετική συζήτηση στη Βουλή, αναφέρεται ότι τα δυο τρίτα από τις δασκάλες είχαν τοπο-θετηθεί σε κοινότητες του έξω ελληνισμού3. Α π ό τα Πρακτικά

της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας διαπιστώνεται ότι η πορεία αύτη συνεχίζεται και κατά τα επόμενα χρόνια. στα 1863 «αρσακειά-δες» διορίζονται στη Μασσαλία, την Αλεξάνδρεια και την Κων-σταντινούπολη4. μια χρονιά αργότερα, το 1864, η Ετα ιρε ία στέλ-νει δασκάλες στη Λήμνο, στην Κωνσταντινούπολη, στην Τραπε-ζούντα και «εις Μαγκεστρίαν της Αγγλ ίας» 5 . Πρέπει να διευκρι-νίσουμε εδώ ότι στην Αυστρία, τη Γαλλία και την Αγγλία οι

απόφοιτες του Αρσακείου προσλαμβάνονται για να διδάσκουν «κατ ' οίκον» κοπέλες πλούσιων ομογενών6. Έ τ σ ι , δικαιολογημέ-να, οι υπεύθυνοι της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας τονίζουν με υπερηφάνεια στα 1871 ότι «το όνομα του Αρσακείου κατήντησε συστατικόν διδασκαλίας" πανταχόθεν ζητούνται διδάσκαλοι εκ των μαθητριών αυτού»7, αλλά, όπως είναι γνωστό, η Ετα ιρε ία είχε εξασφαλίσει από πολύ νωρίς την αποκλειστικότητα στον τομέα αυτό.

Ε κ τ ό ς από τις απόφοιτες του Αρσακείου, «φροβελιανοί νη-πιαγωγοί», που πήραν δίπλωμα από το σχολείο της Λασκαρίδου

στα χρόνια 1880-1885, τοποθετήθηκαν, οι περισσότερες, σε σχο-λεία του έξω ελληνισμού, στη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, την ο-

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1861-1863, ό.π., σ. 12. 2. Βλ. σ. 105 αυτής της εργασίας. 3. Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, 1855, τ. Β', σ. 585. 4. Πρακτικά... 1863-1865, ό.π., σ. 18. 5. ό.π., σ. 60. 6. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, ό.π., σ. 17. 7. ό.π.

Οδησσό και τη Θεσσαλονίκη1. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι η φροβελιανή μέθοδος, που θεωρείται «προοδευτική» την εποχή αύ-

τη, βρίσκει μεγαλύτερη απήχηση σε κοινότητες του ελληνισμού της διασποράς.

Επομένως , τα πρώτα πενήντα χρόνια μετά τον Αγώνα, μπορούμε να πούμε ότι ο ελληνισμός της διασποράς «ανασυντάσ-σεται» σε όλους γενικά τους τομείς. Ειδικότερα, στον τομέα της

εκπαίδευσης των κοριτσιών παρατηρείται μια στενή επαφή με το ελεύθερο κράτος. Η επαφή αυτή δείχνει, για την πρώτη περίοδο,

μια σχέση εξάρτησης του υπόδουλου ελληνισμού, αφού οι περισ-σότερες ανάγκες του σε διδακτικό προσωπικό καλύπτονται με δα-σκάλες που σπουδάζουν η προέρχονται από το ελεύθερο κράτος. στα μεγάλα αστικά κέντρα όμως, όπως στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη κ.α., όπου υπάρχουν οι κοινωνικές προϋποθέσεις και το ευνοϊκό κλίμα, καταβάλλονται, την εποχή αυτή, έντονες προ-σπάθειες για τη γυναικεία εκπαίδευση, που γρήγορα καρποφορούν.

στο 19ο αιώνα οι πιο αξιόλογες ελληνικές κοινότητες άρχι-σαν να συγκροτούνται στη Μικρά Ασία και να αποκτούν σιγά σι-γά τεράστια οικονομική δύναμη2. Εξάλλου, πολλές κοινότητες του υπόδουλου ελληνισμού είναι, από τα μισά του αιώνα, πολύ πιο αστικοποιημένες από ό,τι οι μεγάλες πόλεις του ανεξάρτητου βασιλείου. Συγκεκριμένα, ο ελληνικός πληθυσμός της Κωνσταντι-νούπολης υπολογίζεται στα 1842 120.000 και προς το τέλος του 19ου αιώνα φτάνει τις 300.000 3 . Η Σμύρνη έχει στα 1885 έλλη-νες κατοίκους 120.0004 και η ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονί-κης αριθμεί, την ίδια περίπου εποχή, 55.000 μέλη5. στην Ε λ -λάδα, το 1896, η μόνη πόλη που ξεπερνά τους 100.000 κατοίκους

1. Βλ. σ. 178 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. λεπτομέρειες για το θέμα αυτό Κ. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 285-301. 3. ό.π., σ. 294. 4. ό.π. 5. Κ. Μοσκώφ, η Θεσσαλονίκη 1700-1912. Τομή της μεταπρατικής

πόλης, «Στοχαστής» [Αθήνα 1974], σ. 23.

28. Σαπφώ Λεοντιάς

ε ίνα ι η Αθήνα με 1 1 1 . 6 8 6 και ακολουθεί ο Π ε ι ρ α ι ά ς με 4 3 . 0 0 1 και η Π ά τ ρ α με 3 7 . 9 8 5 κατο ικους 1 . από τα λ ί γ α , έ σ τ ω , αυτά

σ τ ο ι χ ε ί α φα ίνετα ι καθαρά ότι ο αστ ικός π λ η θ υ σ μ ό ς της ελλην ικής δ ι α σ π ο ρ ά ς ε ίνα ι πολυαρ ιθμότερος από τον αστικό π λ η θ υ σ μ ό του

α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο υ βασιλείου.

Ώς το 1 8 6 0 λε ι τουργούσαν σ χ ο λ ε ί α στον υπόδουλο ελληνι-σ μ ό , χ ω ρ ί ς ό μ ω ς να υ π ά ρ χ ε ι το ο ρ γ α ν ω τ ι κ ό κέντρο που θα ανα-λ ά μ β α ν ε τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των σχολε ίων της Δ η μ ο τ ι κ ή ς , Μ έ σ η ς και

Α ν ώ τ ε ρ η ς εκπαίδευσης 2 . Έ τ σ ι , ολόκληρο το εκπαιδευτ ικό σ ύ σ τ η -μ α ή τ α ν οργανωμένο σε μια ι δ ι ω τ ι κ ή , κο ινοτ ική και εκκλησ ιαστ ι -κ ή β ά σ η : « Ο ύ τ ω λο ιπόν» , γ ρ ά φ ε ι ο Γ . Χ α σ ι ώ τ η ς , «δ ιά Ι δ ιωτ ικών τ ί ν ω ν ενεργειών άνευ π ρ ο μ ε λ ε τ η μ έ ν ο υ σχεδ ίου , αλλ ' οίον από ταυ-τ ο μ ά τ ο υ ιδρύονται και δ ιατηρούντα ι κ α τ ά τα εν Ε λ λ ά δ ι , ώ ς επί

το π ο λ ύ σ χ ο λ ε ί α » 3 . στα 1 8 4 7 λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί στην Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ο ύ π ο λ η το « Β υ ζ α ν τ ι ν ό

1. Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 174, 175 και 197. 2. ο Γ. Χασιώτης γράφει σχετικά: «Παρατηρητέον δε μόνον ότι εν

τη Ανατολή η σύστασις δημοτικών σχολείων κατά το αλληλοδιδακτικόν σύστημα δεν έχει την ευρύτητα, ην πας φιλογενής επιθυμεί' διότι ενώ εν

Ελλάδι η Ελληνική Κυβέρνησις ανέλαβε το σπουδαιότατον καθήκον της δημοσίας παιδεύσεως, αυθόρμητος δε των ομογενών ο πλούτος συρρέει προς ενίσχυσιν αυτής, εν Ανατολή αι κοινότητες, η ο κοινός έρανος και η ποια

συνδρομή παντός δημότου συντελούσι κατά τα μέσα, α δύνανται να διαθέ-σωσι, προς ίδρυσιν και διατήρησιν δημοτικών σχολείων. Εντεύθεν εκτός

των πόλεων, των κωμών και τίνων επισήμων χωρίων τα λοιπά η και νυν έτι διατελούσιν υπό την επήρειαν των κοινών σχολείων η παντελώς στε-

ρούνται και τοιούτων» (Γ. Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική παίδευσις από της Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον», π. ο εν Κωνσταντινου-

πόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 116). για τα σχολεία της εποχής αυτής, βλ. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' -Β ' .

Ειδικότερα για τα σχολεία θηλέων βλ. Κ. Ξηραδάκη, από τα Αρχεία του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθεναγωγεία και δασκάλες υπόδουλου Ελληνι-

σμού, τ. Α ' και Β' , Αθήνα 1972 και 1973 και τις μελέτες ειδικών ερευνητών που αναφέρονται στην ιστορία μιας πόλης η μιας περιοχής.

3. Γ . Χασιώτης, ό.π., σ. 116.

Παρθεναγωγείο» με διευθύντρια τη Μ. Ρώτα . το σχολείο αυτό φαίνεται πώς περιλάμβανε και ανώτερες τάξεις, αφού στην «ανωτάτη»

του τάξη διδάσκεται και Όμηρος3. στα 1850 «δύο επίτρο-ποι της Παναγίας, ο Σπανδωνής και ο Παλαιολόγος, συνέστησαν

το πρώτον εν Πέραν Παρθεναγωγείον»2 . την ίδια χρονιά περί-που, άρχισε να λειτουργεί και το «Παρθεναγωγείον του Παναγίου Τάφου», που Ιδρύθηκε στο Φανάρι από την «Αγιοταφική Αδελφό-τητα Κωνσταντινουπόλεως»3 . τα πιο γνωστά Παρθεναγωγεία

της Κωνσταντινούπολης, που εξελίχτηκαν το 19ο αιώνα σε ση-μαντικά εκπαιδευτικά κέντρα με ανώτερα τμήματα είναι το «Κεν-τρικόν Παρθεναγωγείον Σταυροδρομίου», όπως ονομάζεται από

το 1864 το Παρθεναγωγείο που λειτουργούσε από το 1850 στο Πέραν, το Παρθεναγωγείο της «Φιλομούσου Ετα ιρ ίας» «η Παλ-λάς», που ιδρύθηκε το 18744, το «Ζάππειον», που ιδρύθηκε το 1875 και για το οποίο θα γίνει ιδιαίτερος λόγος στη συνέχεια και,

το «Ιωακείμειον» που άρχισε να λειτουργεί στα 18825. στη Σμύρνη άρχισαν επίσης από πολύ νωρίς να λειτουργούν

σχολεία για μαθήτριες. στα 1840 ακόμα, φοιτούσαν 750 μαθή-τριες σε τρία αλληλοδιδακτικά σχολεία6, ενώ τα κατοπινά χρόνια

τα Παρθεναγωγεία αυξήθηκαν αισθητά. τα πιο γνωστά από τα

1. Γ. Σερούϊος, Περί του Βυζαντινού Παρθεναγωγείου, Ερμούπολις 1847, σ. 2-3.

2. «Παρθεναγωγείον της κοινότητος Πέραν», Ημερολόγιον Εγκυκλο-παιδικόν I.A. Βρε τού του έτους 1901, σ. 248.

3. «Αγιοταφικόν Παρθεναγωγείον», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. ΙΘ' , 1899, σ. 228.

4. Κανονισμός του Κεντρικού Ανωτέρου Ελληνικού Παρθεναγωγείου και Νηπιαγωγείου θηλέων της Ελληνικής Φιλομούσου Εταιρίας «η Παλλάς»,

Κωνσταντινούπολις 1874. 5. «Έκθεσις της Εφορίας του Εθνικού Ιωακειμείου Παρθεναγωγείου

1889-1890», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. I ' , 1890, σ. 196-200. Λεπτομέ-ρειες για τα Παρθεναγωγεία αυτά βλ. Αλ. Καρανικόλας, «τα Παρθεναγωγεία

της Κωνσταντινουπόλεως», Παρνασσός, τ. ΙΘ' , 1975, σ. 173-200 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α' , σ. 63-72.

6. Χρ. Σολωμονίδης, η παιδεία ατή Σμύρνη, Αθήνα 1962, σ. 98.

σχολεία αυτά είναι το «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον της Α γ ί α ς Φωτεινής», που άρχισε να λειτουργεί στα 1841 και το οποίο διευ-θύνει από το 1863-1877 και από το 1886-1891 η γνωστή παιδα-γωγός Σ . Λεοντιάς1, και το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» που ιδρύθηκε στα 1881 από τη Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία της Σμύρ-νης2 και αναγνωρίστηκε, στα 1885, «ισοβάθμιον» με το Αρσά-κειο3. το Παρθεναγωγείο αυτό μετονομάστηκε, το 1886, σε «Όμήρειον»4 .

στη Φιλιππούπολη λειτουργούσε, ήδη από το 1845, Παρθενα-γωγείο, ενώ το 1875 ιδρύθηκε σχολείο που λειτουργούσε με δαπάνες

του Γ. Ζαρίφη και περιλάμβανε Νηπιαγωγείο, Α σ τ ι κ ή σχολή και Διδασκαλείο5. την ίδια εποχή (από το 1869) άρχισαν να

λειτουργούν και τα «Ζωγράφεια» Διδασκαλεία στο Κεστοράτι της Βορείου Ηπείρου, με δωρεά του Χρ. Ζωγράφου και κανονισμό όμοιο με του Διδασκαλείου της Φιλιππούπολης®. Σημαντικό γεγο-νός για τη γυναικεία εκπαίδευση υπήρξε η ίδρυση στην Κωνσταν-τινούπολη, στα 1860, του «Εκπαιδευτ ικού Φροντιστηρίου», το

οποίο είχε σκοπό «την διάδοσιν των γραμμάτων εν γένει εις τους εν τ ω Οθωμανικώ κράτει ορθοδόξους λαούς και μάλιστα εις το

γυναικείον φύλον άνευ διακρίσεως καταγωγής και γλώσσης»7.

1. ό.π., σ. 224-251 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α ' , σ. 105-111. 2. Κανονισμός του υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

ιδρυθέντος Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ' οικοτροφείου, Σμύρνη 1881. 3. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ . Γ ' , μέρος Δ' , σ. 99. 4. Χρ. Σολωμονίδης, ό.π., α. 252-276 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α ' ,

σ. 112-121. για τα ιδιωτικά Παρθεναγωγεία της Σμύρνης βλ. Χρ. Σολωμο-νίδης, ό.π., σ. 287-335.

5. «Έκθεσις της προς σύνταξιν κανονισμών των εν Ηπείρω Ζωγρα-φείων και των εν Θράκη Ζαριφείων συσταθησομένων Διδασκαλείων και των προσηρτημένων αυτοίς προτύπων Δημοτικών σχολείων επιτροπής», π . ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 194-242 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Β' , σ. 31-37.

6. «Έκθεσις.. .», ό.π. και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Β' , σ. 59-60. 7. Χρ. Πανταζίδης, «Βραχεία έκθεσις της παιδευτικής δράσεως του εν

Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου 1861-1904», Ημερολόγιον

τους σκοπούς του Εκπαιδευτικού Φροντιστηρίου τους πραγματο-ποίησε ο «Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», που Ιδρύθηκε στην Πόλη το 1861, με σκοπό την έρευνα και συζήτηση διαφόρων επι-στημονικών και φιλολογικών θεμάτων. στην ουσία ο Σύλλογος αυτός «εγένετο τ ' αληθές εκπαιδευτικόν κέντρον, το τείνον ν'

αναλάβη εν τη Ανατολή την ρύθμισιν και προαγωγήν της παι-δείας»1. από την εποχή αυτή, σύμφωνα με τον Γ. Χασιώτη, «αι

του έθνους τμηματικαί και αυτόματοι ενέργειαι υπέρ της παιδείας συστηματικώτερον λαβούσαι χαρακτήρα ήρξαντο να δίδωσι ζωήν

και νεύρα εις την εν τη Ανατολή παραμεληθείσαν νέαν γενεάν»2. Έ τ σ ι , μετά το 1870, η εκπαιδευτική κίνηση στον υπόδουλο

ελληνισμό ενισχύεται με παράλληλη ανάπτυξη στον αριθμό των Παρθεναγωγείων και των μαθητριών. Σαφή στοιχεία για την πρό-οδο αυτή μάς δίνει ο Φίλιππος Ιωάννου στον «Ακαδημαϊκό λόγο»

για την πνευματική πρόοδο του ελληνικού έθνους3 και, κυρίως, οι εκθέσεις της εκπαιδευτικής επιτροπής του Φιλολογικού Συλλόγου4.

λόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων εν Κωνσταντινουπόλει 1905, σ. 122. Βλ. σχετικά και Γ. Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική παί-δευσις», ό.π., σ. 117.

1. Γ. Χασιώτης, ό.π. για τη δραστηριότητα του Συλλόγου αυτού βλ. λεπτομέρειες Τατ. Σταύρου, ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολο-γικός Σύλλογος. το Υπουργείον Παιδείας του αλύτρωτου Ελληνισμού,

Αθήναι 1967. η συνολική προσφορά του Συλλόγου αυτού στον υπόδουλο ελληνισμό φαίνεται καθαρά στις σελίδες του περιοδικού ο εν Κωνσταντινου-πόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος που Άρχισε να εκδίδεται από το 1863

και περιέχει πολύτιμες πληροφορίες. Παράλληλα με το Φιλολογικό Σύλλογο Ιδρύθηκαν, την εποχή αυτή, στον υπόδουλο ελληνισμό, και πολλοί άλλοι «σύλλογοι, αδελφότητες η λέσχες». Σύμφωνα με τον Γ. Χασιώτη, στα 1873 λειτουργούσαν στην Κωνσταντινούπολη 25 σωματεία, και στις υπόλοιπες

επαρχίες 50 (Γ. Χασιώτης, η παρ' ημίν..., ό.π., σ. 117-118, υποσ. 2). 2. Γ. Χασιώτης, η παρ' ημίν..., ό.π., σ. 117. 3. Φ. Ιωάννου, «Λόγος Ακαδημαϊκός περί της πνευματικής προόδου

του Ελληνικού Έθνους», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΘ' , αρ. 780, 6 Σεπτεμβρίου 1871, σ. 2429-2432 και αρ. 781, 1 Σεπτεμβρίου 1871, σ. 2435-2436, υποσ. 1.

4. Σχετικές εκθέσεις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής με πολύτιμα

Σ ύ μ φ ω ν α με τον Π ί ν α κ α 2 5 , φοιτούσαν , στα 1 8 7 8 - 7 9 , σε 1 6 Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί α , 2 . 0 8 5 συνολικά μαθήτρ ι ε ς . αν λάβουμε υ π ό ψ η μ α ς ότ ι την ί δ ι α χρονιά στα σ χ ο λ ε ί α Μ έ σ η ς Εκπαίδευσης ( Έ λ -

ΠΙΝΑΚΑΣ 25

Α ρ ι θ μ ό ς σχολε ίων Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς και μαθητριών στον υπόδουλο ε λ λ η ν ι σ μ ό (1878-79)*

Πόλη Αριθμός σχολείων Αριθμός μαθητριών

"Ηπειρος Ιωάννινα Μακεδονία Θεσσαλονίκη Θράκη Κωνσταντινούπολη

Σηλυβρία Αδριανούπολη

Βάρνα Νησιά Αιγαίου Μυτιλήνη

Χίος Σύμη Σάμος

Μ. Ασία Χαλκηδών Σμύρνη

Σύνολο 16 Σύνολο 2 .085

ΠΗΓΗ : * G. Chassiotis, L'instruction publique chez les Grecs, ό.π., σ. 512-525.

Ελλην ικά και Γ υ μ ν ά σ ι α ) φοιτούσαν 1 5 . 1 5 1 μ α θ η τ έ ς 1 φα ίνετα ι ότ ι το π ο σ ο σ τ ό των μ α θ η τ ρ ι ώ ν ανέρχετα ι σε 1 3 , 1 % . Α π ό τον Π ί ν α -

κ α 2 4 γ ί ν ε τ α ι φανερό ότι το α ν τ ί σ τ ο ι χ ο π ο σ ο σ τ ό στο ελεύθερο κ ρ ά τ ο ς ε ίναι , στα 1 8 7 4 , 1 1 , 3 % 2 , γ ε γ ο ν ό ς που φανερώνει π ώ ς στον

στατιστικά στοιχεία βλ. στο περιοδικό του Συλλόγου ο εν Κωνσταντινου-πόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος στους παρακάτω τόμους: ζ ' , 1871-72, σ. 186-210· Ζ ' , 1872-73, σ. 205 219· Η ' , 1873-74, σ. 252-268· Θ' , 1874-75, σ. 182-192· Γ , 1875-76, σ. 186-200· ΙΓ ' , 1878-79, σ. 56-84· ΙΔ ' , 1879-80, σ. 92-97· Κ' , 1885-86, σ. 99-108.

1. G. Chassiotis, ό.π., σ. 524-525. 2. Βλ. σ. 238-239 αυτής της εργασίας.

160 350

785

482

308

29. Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης

υπόδουλο ελληνισμό έχουμε την εποχή αυτή μια πιο ισχυρή ώθη-ση της γυναικείας εκπαίδευσης. το φαινόμενο αυτό έχει οπωσδή-ποτε άμεση σχέση με την τεράστια αριθμητική και οικονομική δύναμη της αστικής τάξης, που την ίδια εποχή γνωρίζει μεγάλη

ανάπτυξη. Παράλληλα με την αριθμητική υπεροχή παρατηρούμε ουσια-

στικές διαφορές και στη διάρθρωση των σχολείων. θα σταθούμε κυρίως στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο, που πρώτο αναγνωρίστηκε,

στα 1879, ώς Ισότιμο με το Αρσάκειο της Αθήνας . Ιδρύθηκε στα 1875 στην Κωνσταντινούπολη, με δαπάνες του Κ. Ζάππα 1

και με πρωτοβουλία του Φιλολογικού Συλλόγου και του «Συλλόγου υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως», που είχε αρχίσει να λειτουρ-γε ί την ίδια χρονιά. Πρώτη διευθύντριά του υπήρξε η Καλλιόπη Κεχαγιά, γνωστή για την εκπαιδευτική δραστηριότητά της στην

Αθήνα2. σε έγγραφο του υπουργού Παιδείας Α. Αυγερινού, με ημερομηνία 3 Ιουλίου 1879 και με το οποίο το Ζάππειο αναγνωρί-ζεται «ισοβάθμιον» με το Αρσάκειο της Αθήνας, τονίζεται χα-ρακτηριστικά ότι «εν τω Ζαππε ίω διδάσκεται τ ω όντι κύκλος μα-θημάτων ευρύτερος και πληρέστερος των εν τ ω Αρσακείω Διδα-σκαλείω διδασκομένων»3. στα 1879 το Ζάππειο περιλαμβάνει Νηπιαγωγείο, Σχολείο με τέσσερις τάξεις, και Γυμνάσιο με πέντε τάξεις «εν φ και τα ειδικά μαθήματα του Διδασκαλείου»4. στα 1885, η διάρθρωση του σχολείου αλλάζει και επιχειρείται η δη-μιουργία «αυτοτελών τμημάτων της κατωτέρας παιδεύσεως, της μέσης και του Διδασκαλείου και η δι' αυτής, κατά το ενόν, θερα-πεία των πνευματικών αναγκών των διαφόρων κοινωνικών τάξεων

1. «Ζάππειον», Ημερολόγιον εγκυκλοπαιδικόν Ι.Α. Βρετού του 1901, σ. 245-248· Τ. Σταύρου, ό.π., σ. 118-120 και 152-155, και Κ. Ξηραδάκη,

ό.π., τ . Α ' , σ. 39-53. 2. Βλ. σ. 207-208 αυτής της εργασίας. 3. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Δ ' , σ . 97-98. 4. Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου

του θήλεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει, Κωνσταντινούπολις 1879, σ. 26.

ξεων»1. το τμήμα της κατώτερης εκπαίδευσης περιλαμβάνει Νη-πιαγωγείο, Σχολείο με 5 τάξεις και Ιδιαίτερο «επαγγελματικό τμήμα» με 1 τάξη2 . το τμήμα της Μέσης Εκπαίδευσης περι-λαμβάνει Γυμνάσιο με 4 τάξεις3 και το τμήμα για την εκπαίδευση «διδασκαλισσών», Διδασκαλείο, με 2 τάξεις4.

Η διάρθρωση αυτή του Ζαππείου είναι, νομίζουμε, πρωτο-ποριακή για την εποχή αυτή, αφού, όπως είδαμε, δεν μπόρεσαν

να την πετύχουν ούτε το επίσημο κράτος ούτε η Ιδιωτική πρωτο-βουλία στην ανεξάρτητη Ελλάδα . με τη συστηματοποίηση αυτή

επιτυγχάνεται η αυτοτέλεια της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κο-ριτσιών, που σκοπός της είναι η «οικιακή διαπαιδαγώγησις των θυγατέρων του λαού και η εις ταύτας παροχή βιοτικού τίνος πό-ρου διά της διδασκαλίας επαγγελμάτων», της Μέσης που έχει ώς σκοπό την «εις τας ευπορωτέρας τάξεις παροχή διδασκαλίας», και

του Διδασκαλείου που επιδιώκει την εκπαίδευση της δασκάλας5. με παρόμοιο τρόπο και με την ίδια ευρύτητα οργανώθηκε και λει-

τούργησε στη Σμύρνη το «Ομήρειο» Παρθεναγωγείο, το οποίο περιλαμβάνει Νηπιαγωγείο, Ελληνικό σχολείο, Γυμνάσιο και

Διδασκαλείο6.

Καταλήγουμε, επομένως, ότι στον υπόδουλο ελληνισμό, στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, η πρόσβαση των μαθητριών

στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης γ ί -νεται σε ποσοστά ανώτερα απ' ό,τι στο ελεύθερο κράτος και η γυ-

1. Κανονισμός του Ζαππείου Εθνικού Παρθεναγωγείου εν Κωνσταντι-νουπόλει, Κωνσταντινούπολις 1885, σ. δ'-ε' .

2. ό.π., σ. 1. 3. ό.π., σ. 2. 4. ό.π., σ. 15. 5. ό.π., σ. ε'. 6. Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού Παρθεναγωγείου

μετ' Οικοτροφείου ιδρυθέντος τω 1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και αναγνωρισθέντος Ισοβαθμίου τω Αρσακείω, περιλαμβάνοντος

δε Νηπιαγωγείον, Ελληνικόν σχολείον, πλήρες Γυμνάσιον και Διδασκαλείον, Σμύρνη 1895.

γυναικεία εκπαίδευση οργανώνεται, γενικότερα, πάνω σε ευρύτερες βάσεις. Δίνεται στο Δημοτικό Σχολείο μια πιο πρακτική κατεύ-θυνση, χωρίζεται το Διδασκαλείο από το Παρθεναγωγείο και

ανεβαίνει αισθητά το επίπεδο της Μέσης Εκπαίδευσης των κο-ριτσιών.

30. 31.

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΙΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ (1861 - 1893)

Εκπαιδευτικά προβλήματα: γνώμες διανοουμένων, «θέσεις» παιδαγωγών

Ως τα 1893 η πολιτεία αναγνωρίζει τα Ιδιωτικά Παρθενα-γωγε ία ώς Μέσα Σχολεία θηλέων, και απαγορεύει αυστηρά τη φοίτηση μαθητριών στα δημόσια σχολεία των αγοριών, χωρίς ό-μως να Ιδρύει κανένα σχολείο θηλέων. Έ τ σ ι , η Μέση Εκπαίδευση

των κοριτσιών περιορίζεται στα Ιδιωτικά σχολεία. Αλλά και όσον αφορά την εκπαίδευση της δασκάλας, η πολιτεία ενώ αναγνωρίζει τη σχετική ανάγκη, δεν προχωρά στην ίδρυση δημόσιου Διδασκα-

λείου. Γενικά, κατά τη χρονική περίοδο 1830-1893, η πολιτεία δεν αναπτύσσει καμιά ουσιαστική πρωτοβουλία για τα προβλήμα-

τα της εκπαίδευσης των κοριτσιών, και περιορίζεται στην επικύ-ρωση η στην αναγνώριση των ενεργειών της Ιδιωτικής πρωτοβου-λίας. Μπορούμε να πούμε πώς η περίοδος αυτή είναι μια περίοδος προβληματισμών, αναζητήσεων και πειραματισμών. τα προβλή-ματα που έχουν σχέση με την εκπαίδευση των κοριτσιών είναι, βασικά, δύο: α) η διαφοροποίηση στην εκπαίδευση μαθητών και μαθητριών («ποία και πόση εν συνόλω και πώς», κατά την έκ-φραση του Κ. Ξανθόπουλου1), και β) η συνεκπαίδευση.

1. Κ. Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση εκπαίδευσις και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873, σ. 250.

Διαφοροποίηση στην εκπαίδευση των μαθητριών

την εποχή αυτή, η γενικότερη στάση της κοινωνίας, όσον αφορά τη φοίτηση της νέας κοπέλας στα Παρθεναγωγεία, είναι

επιφυλακτική. το πρώτο ζήτημα που τίθεται είναι αν πρέπει η νέα κοπέλα να φοιτά στο σχολείο η να μορφώνεται στο σπίτι, και κατά πόσο η ανώτερη εκπαίδευση προσφέρει ουσιαστική βοήθεια

στη νέα η την απομακρύνει από τα πραγματικά της καθήκοντα. σε σειρά άρθρων με τίτλο «Περί της ανατροφής του γυναι-

κείου φύλου»1 τονίζεται κατηγορηματικά ότι «η γυνή δύναται αβλαβώς να στερηθή των τοιούτων πλεονεκτημάτων», δηλαδή «του

πλούτου πολλών και πολυειδών γνώσεων», για τις οποίες όμως «ο ανήρ έχει απόλυτον ανάγκην»2 . Χαρακτηρίζεται ώς «σπουδή» η

φροντίδα που καταβλήθηκε για την εκπαίδευση των γυναικών και υποστηρίζεται ότι «και αυτή η Ιδέα της εν δημοσίοις καταστήμασιν

εκπαιδεύσεως των κορασίων αντίκειται ουσιωδώς προς τον αληθή σκοπόν της του γυναικείου φύλου ανατροφής» γιατί, «το μέλλον θέατρον της γυναικείας μεγαλειότητος έστιν ο οίκος, ο οικιακός βίος· εκεί επομένως πρέπει να ήναι και το προπαρασκευαστικόν σχολείον του κορασίου»3. Α κ ό μ α , ύστερα από μια σύντομη κριτι-κή του έργου των Παρθεναγωγείων και των ελλείψεων που, κατά

τον αρθρογράφο, παρατηρούνται στη λειτουργία των σχολείων αυ-τών, διατυπώνεται το συμπέρασμα ότι η νέα εφοδιασμένη «μετ'

ατελούς, επιπολαίου και προς επίδειξιν μόνον κεκανονισμένης επι-στημονικής παιδείας», απομακρύνεται από τα οικογενειακά, τα συζυγικά και τα μητρικά της καθήκοντα4. με το σκεπτικό αυτό

1. «Περί της ανατροφής του γυναικείου φύλου», Εφημερίς των Φιλο-μαθών, έτ. ΙΑ ' , αρ. 479, 28 Φεβρουαρίου 1863, σ. 29-31 και αρ. 482, 7 Μαρτίου 1863 σ. 33-36. ο τίτλος του άρθρου αυτού μας μεταφέρει στις

αρχές της πρώτης περιόδου που εξετάσαμε, οπότε δεν υπήρχε θέμα εκπαί-δευσης, αλλά ανατροφής μόνο των κοριτσιών. Βλ. σ. 138 αυτής της εργασίας.

2. ό.π., σ. 29. 3. ό.π., σ. 30. 4. ό.π.

«μόνον εν εκείναις ταις πόλεσιν, ένθα τα πάντα από της φύσεως απεμακρύνθησαν, ένθα η των πραγμάτων ανατέτραπται τάξις.. .

ουδόλως άτοπον φαίνεται το να λαμβάνη η γυνή την θέσιν του αν-δρός, να καλλιεργή τας επιστήμας...»1 .

δυο χρόνια αργότερα, στα 1865, ο Ν. Σαρίπολος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, σε υπόμνημά του προς τον τότε

Υπουργό Παιδείας υποστηρίζει ότι «υπέρ την γνώσιν των γραμμά-των δέον να έχη η γυνή την γνώσιν των εαυτής καθηκόντων» και γ ι ' αυτό «η νέα κόρη δεν πρέπει ποτέ να χωρίζηται του οικου»2.

στη συνέχεια δηλώνει με τρόπο κατηγορηματικό: «αν είχον εγώ την δύναμιν ν' αποφασίζω τίσι κόραις επιτρεπτέον να εισάγωνται

ώς οικότροφοι εν τ ω Αρσακείω, η εν τοις ιδιωτικοίς Παρθεναγω-γείοις ήθελον απαγορεύσει την είσοδον πάσαις ταις εχούσαις μη-τέρας, μόναις δε ταις ορφαναίς μητρός ήθελον επιτρέπει ν' ανα-τρέφωνται υπ' άλλων γυναικών»3 , γ ιατί «...αι παρατηρήσεις μου μ' έφερον εις το αλάνθαστον συμπέρασμα, ότι αι χειρότεραι σύζυ-γοι και μητέρες γίνονται εκείναι όσαι εν τοις Παρθεναγωγείοις

εξετράφησαν»4. ο Ν. Σαρίπολος, λοιπόν, υποστηρίζει πώς η εκπαίδευση

απομακρύνει τη νέα από τον αληθινό προορισμό της και τα πραγματικά της καθήκοντα, και διατυπώνει φανερές νύξεις για την ηθική των μαθητριών που φοιτούν στα διάφορα Παρθεναγω-

γεία και την όχι άμεμπτη συμπεριφορά τους, όταν αποφοιτήσουν από αυτά. Η τελευταία αυτή παρατήρηση προκάλεσε, όπως ήταν φυσι-

κό, την έντονη αντίδραση των υπευθύνων του Αρσακείου5 . ο Ν.

1. ό.π., σ. 35. 2. Ν. Σαρίπολος, «Υπόμνημα περί του κατωτέρου κλήρου και περί

εκπαιδεύσεως. προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν», Πανδώρα, τ . Iστ', 1865-66, σ. 110. τις ίδιες απόψεις διατυπώνει ο Σαρίπολος και στο κεφά-λαιο «Περί παιδεύσεως» του συγγράμματός του Πραγματεία του Συνταγμα-τικού Δικαίου, τ. Δ ' , Αθήναι 21875, σ. 375.

3. Ν. Σαρίπολος, Υπόμνημα..., ό.π., σ. 111. 4. ό.π. Βλ. και Ν. Σαρίπολος, Πραγματεία..., ό.π., σ. 376. 5. ο Γραμματέας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Χ. Φιλαδελφεύς

Δραγούμης δεν αποδέχεται τις απόψεις του Ν. Σαρίπολου στο σύνολο τους. Συμφωνεί στο θέμα της ηθικής παρεκτροπής των μαθητριών, αλλά πιστεύει ότι «εις την παρεκτροπήν ταύτην συν-τελεί ουκ ολίγον η προς τας μελλούσας δημοτικάς διδασκάλους πα-ράδοσις ανωτέρων μαθημάτων»1. Αιτιολογώντας ο Δραγούμης

την άποψη αυτή υποστηρίζει ότι «η αγωγή, όσω εντελεστέρα γί-νεται τόσω μάλλον ανυψοί το φρόνημα»2. Η άποψη του Δραγού-μη επικρίθηκε, όπως ήταν φυσικό, αύστηρά3 ' «καινοφανή γνώμην»

τη χαρακτηρίζει ο Χ. Φιλαδελφεύς, και «αρχή εναντία της προό-δου, εναντία του άνθρωπισμού»4.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι την εποχή αυτή, παρά το γεγονός ότι τα εν λειτουργία Παρθεναγωγεία δεν είναι λίγα, πολλοί συνεχί-

ζουν να αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα την εκπαίδευση των κοριτσιών και να εντοπίζουν περισσότερα αρνητικά παρά θετικά σημεία στη λειτουργία των Παρθεναγωγείων, και προτείνουν την επιστροφή της νέας στο σπίτι και στο ρόλο της μητέρας, της συζύ-γου και της οικοδέσποινας, γιατί «τα πολλά γράμματα» προξε-νούν βλάβη μάλλον παρά ωφέλεια.

τις απόψεις αυτές 0 προοδευτικός παιδαγωγός Γ .Γ . Παπα-δόπουλος τις αντέκρουσε με σθένος και δημόσια. σε διάλεξή του

στο Σύλλογο «Αθήναιον» υποστήριξε ότι «η παίδευσις της γυ-ναικός πρέπει το γε νυν έχον να ηναι πληρεστέρα και σκοπιμωτέ-ρα» γιατί «...η γυνή δεν είναι ον κατώτερον, αλλά διάφορον μόνον

χαρακτηρίζει τις απόψεις του Ν. Σαρίπολου «ιδιοτρόπους θεωρίας» και τον ίδιο «εχθρόν άσπονδο των Παρθεναγωγείων» (Πρακτικά της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρίας (1863-1865), Αθήναι 1865, σ. 82-83).

1. Πανδώρα, τ . Ιστ', 1865-66, σ. 111, υποσ. 1. ο Ν. Δραγούμης υπήρξε ιδιοκτήτης της Πανδώρας.

2. ό.π. 3. ο ίδιος ο Δραγούμης διατυπώνει το παράπονο «τίς ποτε εφαντάζετο

ότι ήθελεν ευρεθή άνθρωπος να υβρίση δεινώς ημάς εν τω Μέλλοντι» (Ν. Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», Πανδώρα, τ. Ιστ', 1865-66, σ. 164).

4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας (1863-1865), σ. 83-84.

του άνδρός»1. ο Παπαδόπουλος γνώριζε ότι η πεποίθησή του για πληρέστερη και σκοπιμότερη εκπαίδευση της γυναίκας, σε μια

εποχή που και οι στοιχειώδεις ακόμα γνώσεις δεν θεωρούνταν απαραίτητες, θα προκαλούσε οπωσδήποτε αντίδραση: «δεν πτοούμε-

θα, αν τις δυσανασχετή προς την καινοτομίαν... ουδέ φοβούμεθα μήπως η γυναικεία παίδευσις παραβλάψη τον οικον»· για τον Π α -παδόπουλο «...η όντως έξοχος μήτηρ είναι ικανή ίνα οικονομήση

και τα έντός και τα έκτος του οικου»2. στη συνέχεια διατυπώνει ουσιαστικές παρατηρήσεις για τον τρόπο που λειτουργούν τα Παρ-θεναγωγεία, τις ελλείψεις στα προγράμματα μαθημάτων και στον τρόπο διδασκαλίας3 και παίρνει θέση στα δυο βασικά εκπαιδευτικά προβλήματα. Διαφωνεί με την άποψη ότι η νέα πρέπει «να διδά-σκηται κατ ' οίκον», αλλά πιστεύει πώς η εκπαίδευση των κορι-τσιών πρέπει να είναι διαφορετική «και κατά τας υποθέσεις και κατά την μέθοδον» από εκείνη των αγοριών4. σε έκθεσή του για τα σχολεία της Σύρου, υποστηρίζει ότι «τα εις χείρας των κορασίων διδόμενα βιβλία να ήναι οικειώτερα προς το γυναικείον φύλον»5.

1. Γ .Γ. Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδας, Αθήναι 1866, σ. 18.

2. ό.π., σ. 19 3. Βλ. σχετικά σ. 228 αυτής της εργασίας. 4. Γ .Γ. Παπαδόπουλος, Λόγος..., ό.π., σ. 29-31. 5. Γ-Γ. Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώρα, τ.

Ι ς ' , 1865-66, σ. 185. "Ηδη την εποχή αυτή πολλά διδακτικά βιβλία εκδί-δονται: ειδικά για τα Παρθεναγωγεία, όπως η «Συλλογή Ελληνικών μαθη-μάτων... προς χρήσιν των σπουδαζουσών την Αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων» (βλ. σ. 92 αυτής της εργασίας), και το Αναγνωστικό η μικρά Καλλιόπη, Πρώται γνώσεις. Βιβλίον της νέας μεθόδου προς χρήσιν των Παρθεναγωγείων, κατά το πρόγραμμα του Προτύπου σχολείου και Διδα-σκαλείου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Ε κ π α ι -δεύσεως, Πάτραι 1882. σε διαγωνισμό που προκηρύσσεται το 1882 από το

Υπουργείο Παιδείας για τη σύνταξη διδακτικών βιβλίων, αναφέρεται ξεχω-ριστή κατηγορία βιβλίων για τα Γυμνάσια των αγοριών και ξεχωριστή για

τα Παρθεναγωγεία (βλ. Στ . Παρίσης, ό.π., τ. Α ' , σ. 438-447). στα 1886 μάλιστα, απαιτούνται «ειδικά βιβλία διά τα σχολεία και τα διδασκαλεία θηλέων» (Στ. Παρίσης, ό.π., τ. Β' , σ. 130-131).

Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι ο Γ .Γ . Παπαδόπουλος επισημαίνει πρώτος την ανάγκη να συμμετέχουν ενεργά οι γυναί-

κες στη διοίκηση και τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων, πρά-γμα που ώς τότε είχε παραμεληθεί εντελώς στην Ελλάδα . «Έ-λευθερωθεντες», τονίζει, «ουδέποτε εκαλέσαμεν την γυναίκα να συμπράξη... τις εκάλεσε την γυναίκα να σκεφθή περί γυναικείας

αγωγής, να επιθεωρή γυναικεία σχολεία, τουλάχιστον μετέχουσα της διευθύνσεως αυτών... εν τω μέσω τοσούτων εις την Εσπερίαν

πεμπομένων υποτρόφων, επέμφθη ποτέ και γυνή τις, διά να μετε-νέγκη εκείθεν τουλάχιστον την νηπιαγωγικήν;»1 .

Όλα αυτά είναι ερωτήματα ουσίας και πρωτοποριακά για την εποχή που διατυπώθηκαν, μια που, όπως θα δούμε, οι Ε λ λ η -

νίδες θα αρχίσουν να αγωνίζονται για την πραγμάτωση τους, ύστε-ρα από αρκετά χρόνια. Όσον αφορά το θέμα της μετεκπαίδευσης

και των υποτροφιών, ο Παπαδόπουλος επιμένει Ιδιαίτερα. σε άλ-λη έκθεσή του, υποστηρίζει ότι «το γυνακείον φύλον είναι μάλι-στα κεκλημένον να συμπράξη τα μάλιστα εις την κοινωνικήν ημών βελτίωσιν και την απολειπομένην πρόοδον» και επισημαίνει πώς είναι απαραίτητη η μετεκπαίδευση γυναικών στους παρακάτω το-μείς: «εις εκμάθησιν της βρεφοκομίας,... της νηπιαγωγίας,. . .

της παιδαγωγικής μουσικής... και της γυμναστικής»2 . ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος, λοιπόν, διατυπώνει βασικές γυναικείες διεκδική-σεις που θα αρχίσουν να συνειδητοποιούνται από τις Ελληνίδες πολύ αργότερα, κυρίως με τον αγώνα της Καλλιρρόης Παρρέν.

ο Λ. Μελάς θεωρεί τη γυναικεία εκπαίδευση ώς «την με-γαλυτέραν και ουσιωδεστέραν ανάγκην της Ελληνικής κοινωνίας»

και προτείνει όλοι οι δήμοι του κράτους να ιδρύσουν Παρθεναγω-γεία3 .

1. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Λόγος περί γυναικός...», ό.π., σ. 32-33. 2. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, «Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής εκπαιδεύ-

σεως», Πανδώρα, τ. ΙΕ ' , 1864-65, σ. 165. 3. Λ. Μελάς, Παιδαγωγικόν εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγω-

γούντων, Αθήναι 1871, σ. κ' .

Η ποιότητα της εκπαίδευσης των κοριτσιών προβληματίζει συχνά και τα μέλη της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας , μια που η Ετα ιρε ία αυτή έχει αναλάβει ουσιαστικά την κύρια ευθύνη για τη γυναικεία εκπαίδευση. σε Γενική Συνέλευση της 13ης Φεβρουα-ρίου 1872 Ο Ι . Βενέτης προτείνει να συζητηθεί το θέμα που έχει σχέση με την ποιότητα των γνώσεων των μαθητών και των μαθη-τριών, με το επιχείρημα ότι «αφ' ου η φύσις είναι διαφορετική,

αφ' ου το στάδιον, εις το οποίον εκάτερον των φύλων είναι προ-ωρισμένον, διαφέρει, συνάγω ότι πρέπει να διαφέρη και το ποιόν των μαθημάτων και ο τρόπος μεταδόσεως αυτών»1. Προτείνει

ακόμα να συσταθεί επιτροπή από ειδικούς «ίνα μελετήσωσι και συντάξωσι πρόγραμμα των αναγκαίων εις τας Ελληνίδας μαθη-μάτων" αυτό δε να υποβληθή διά του τύπου εις δημοσίαν συζήτη-σιν»2. Αρκετοί από τους «εταίρους» συμφωνούν με την άποψη του I . Βενέτη, αλλά ο πρόεδρος Π . Ρομπότης θεωρεί ότι «τούτο είναι ζήτημα όπερ αποτελεί μελέτην μεγάλην και δεν δύναται να λυθή σημερον»3. Έ τ σ ι αναβάλλεται και πάλι το ουσιαστικό αυτό θέμα.

τα προβλήματα της γυναικείας εκπαίδευσης συζητιούνται με την ίδια ένταση και στον υπόδουλο ελληνισμό. στη Σμύρνη, το 1871, «ανεφύη σπουδαίον παιδαγωγικόν ζήτημα το περί της των

κορασίων ανατροφής και εκπαιδεύσεως»4. Διατυπώνουν απόψεις για το θέμα αυτό οι πιο γνωστοί λόγιοι και παιδαγωγοί : ο Α ν τ .

Ισηγόνης, ο Κ. Ξανθόπουλος και ο Ι . Σκυλίτσης συμφωνούν με την άποψη ότι η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών πρέ-πει να είναι διαφορετική από εκείνη των αγοριών, προσαρμοσμένη

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 51-52.

2. ό.π. 3. ό.π., σ. 54. 4. Κ. Ξανθόπουλος, ό.π., σ. 211. η πιο συστηματική και ειδική με το

θέμα μελέτη είναι η εργασία αυτή του Ξανθόπουλου, που αναλύει την «προ-βληματική» της γυναικείας εκπαίδευσης από όλες τις πλευρές.

στη φύση και τον προορισμό της γυναίκας στη ζωή" «διότι άτοπον είνε... η γυνή να λάβη ίσην προς τον άνδρα παίδευσιν» αποφαίνε-ται ο Κ. Ξανθόπουλος και προτείνει για τις μαθήτριες «γενικήν

του πνεύματος μόρφωσιν διάφορον της συστηματικωτέρας και επι-στημονικωτέρας γυμνασιακής των αρρένων παιδεύσεως»1. ο Ξανθόπουλος επικαλείται τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων, «κατά τί διαφέρει η γυνή και τις η ιερά αυτής κλήσις εν τω οίκω

και τω οικιακώ βίω», προτού πάρει θέση στα δυο σημαντικότερα προβλήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση των κοριτσιών: «πρώτον που δέον να γίνη η παίδευσις αύτη και δεύτερον ποία και πόση εν συνόλω και πώς»2 . στο πρώτο θέμα, μετά από συζήτηση όλων των απόψεων, καταλήγει στο συμπέρασμα πώς είναι «ανάγ-κη να υπάρχωσι δημόσια σχολεία κορασίων»3. Στο δεύτερο θέμα,

για τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών, δέχεται πώς «κατ' ου-δέν ίσως θα διαφέρωσι και παραλλάσσωσι των αρρένων»4, ενώ,

αντίθετα, θεωρεί «ανάγκη, διά τε την σωματικήν και την ψυχολο-γικήν διαφοράν της γυναικός να διαφέρη η ανωτέρα του κορασίου παίδευσις»5. στη συνέχεια καθορίζει με λεπτομέρειες τα μαθήμα-τα που πρέπει να περιλαμβάνει η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών6. στο μάθημα των Ελληνικών «εγκρίνει» για τα Παρ-θεναγωγεία τον Ξενοφώντα, τον Λυσία και τον Ό μ η ρ ο , γιατί, όπως διερωτάται, «θα εννοήση ποτέ αληθώς και θα αισθανθή το κοράσιον τον ρήτορα Δημοσθένη;... είνε δυνατόν να εισέλθη η νεά-νις εν τη φαντασία της εις την εκκλησίαν του δήμου ; η μήπως εις στρατηγούς και πολιτικούς και καθόλου ειπείν πολίτας θα προ-ασκήσωμεν τα κοράσια;»7. με το ίδιο σκεπτικό αποκλείει από τα

1. Κ. Ξανθόπουλος, ό.π., σ. 228. 2. ό.π., σ. 250. 3. ό.π., σ. 256. 4. ό.π., σ. 260. 5. ό.π., σ. 266. 6. ό.π., σ. 266-275. 7. ό.π., σ. 267-268.

Παρθεναγωγεία τον Ισοκράτη, γιατί «πότε θα λάβη αφορμήν να ρητορεύη η γυνή, ήτις ώς είρηται προς ρητορείαν ούτε πέφυκεν ούτε καλείται επ' αγαθώ' εικότως διότι, ο οικιακός βίος δεν χρή-ζει ρητορικής»1, και τον Πλάτωνα, γιατί «εις τον σκοπόν της κο-ρασιακής παιδεύσεως της κατά την φύσιν και την κλήσιν της αντί-κειται και απάδει η καθόλου διαλεκτική του θείου τούτου φιλοσό-φου έρευνα της άληθείας»2.

Σχετικά με τη διδασκαλία των Μαθηματικών τονίζει πώς «δεν χρειάζεται δι' ους είπομεν λόγους να υπερβώσι εις την αριθμητικήν

τας τέσσαρας πράξεις, τα δεκαδικά και τα των μεθόδων», «και εκ των επιστημονικών μαθημάτων φυσικής και λοιπών άρκεί

να διδαχθώσιν οι γενικοί νόμοι»3. Σχετικά με τα «καλλιτεχνικά μαθήματα» δεν συμφωνεί με τη διδασκαλία της ενόργανης μουσι-κής και Ιδιαίτερα του «κλειδοκυμβάλου» και του χορού, στη θέση

του οποίου προτείνει τη γυμναστική4. ο Ι . Σκυλίτσης περιορίζει την ύλη των Αρχαίων Ελλην ι -

κών στα Παρθεναγωγεία μόνο στον Ξενοφώντα. με την άποψή του συμφωνεί και ο Α ν τ . Ισηγόνης που υποστηρίζει ότι «το έθνος, η πατρίς, η κοινωνία δεν απαιτούσι παρά των Παρθεναγω-γείων γυναίκας λογίας, απαιτούσι γυναίκας ευσεβείς, σώφρονας, τιμίας, εγκρατείς, έναρέτους»5.

τις παραπάνω απόψεις αντικρούει η Σαπφώ Λεοντιάς, γνω-στή εκπαιδευτικός και λογία, που διακηρύσσει ότι είναι ανάγκη η γυναίκα να μορφώνεται όπως ακριβώς και ο άνδρας6 και υπο-

στηρίζει «στεντορείως» γράφοντας στο γυναικείο περιοδικό Ευρυ-

1. Κ. Ξανθόπουλος, ό.π., σ. 268. 2. ό.π., σ. 268-269. 3. ό.π., σ. 271-272. 4. ό.π., σ. 274. Κριτική του Ξανθόπουλου για το επίπεδο της «καλλι-

τεχνικής εκπαίδευσης» των μαθητριών βλ. σ. 229 αυτής της εργασίας. 5. Αντ. Ισηγόνης, «το Ελληνικόν Παιδαγωγείον Σμύρνης, β') η

κορασιακή εκπαίδευσις», Μικρασιατικά Χρονικά, τ. IB' , 1965, σ. 100. 6. ό.π., σ. 102.

Ευρυδίκη «την εντελή και ΐσην σχεδόν τω ανδρί εκπαίδευσιν αυτής»1. Η έκθεση της επιτροπής όμως που ανέλαβε να συντάξει τους

κανονισμούς για τα «Ζωγράφεια» Διδασκαλεία της Ηπείρου και τα «Ζαρίφεια» της Θράκης δείχνει καθαρά τις θέσεις των ειδικών2

απέναντι στη γυναικεία εκπαίδευση. για τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών προτείνονται «απλούστερα» Αρχαία Ελληνικά και Μαθηματικά, και υποστηρίζεται ότι «η ανωτάτη τάξις η διά τα ανώτερα δημοτικά σχολεία ου πολύ αναγκαία παρίσταται εν τοις των θηλέων»3. στο Διδασκαλείο των θηλέων «η διδασκαλία των μαθημάτων διαφέρει μόνον κατά το ποσόν»4.

ο Κ. Ξανθόπουλος, τέλος, σε άρθρο του σχετικό με τη διάρ-θρωση της εκπαίδευσης, που δημοσιεύθηκε στα 1886, υποστηρίζει παρόμοιες απόψεις, ότι δηλαδή στα σχολεία των κοριτσιών πρέ-πει «να ζητηθώσιν ολιγώτερα γράμματα, αλλ' ήθος μάλλον» και προτείνει να ιδρυθούν «εν τοις κυριωτέροις κέντροις παρθεναγω-γεία διά την μέσην εκπαίδευσιν των θηλέων μετά απλουστέρου προγράμματος»5 .

Στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, μετά το 1870, οι προσπάθειες για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση εντείνονται. στη νέα αυτή φάση πρωτοστάτησε κυρίως ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων», ο οποίος Ιδρύθηκε στα 1869 με σκοπό «την σύστα-σιν σχολείων αμφοτέρων των φύλων εν τε τη ελευθέρα και τη δού-

1. Σ. Λεοντιάς, «Περί κλήσεως της γυναικός», Ευρυδίκη, Ιτ . Α ' , 1870-1871, σ. 63.

2. την επιτροπή αποτελούσαν οι γνωστοί λόγιοι και παιδαγωγοί της εποχής: Ί . Αριστοκλής, Ηρ. Βασιάδης, Φ. Βρυέννιος, Μ. Παρανίκας, Δ.

Μαλλιάδης, Α. Ζωηρός, Μ. Πανταζής, Γ. Σοφοκλής, Γ. Χασιώτης, Κ. Ξανθόπουλος και Δ. Μαρούλης. «Έκθεσις.. .», ό.π., σ. 242.

3. ό.π., σ. 229. 4. ό.π., σ. 217. 5. Κ. Ξανθόπουλος, « ο π ο ί α παρ' ημίν η εκπαίδευσις», ο εν Κωνσταν-

τινουπόλει, Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Εικοσιπενταετηρίς: 1861-1886, Παράρτημα του I H ' τόμου, σ. 161-162.

δούλη Ελλάδ ι» 1 . Επειδή όμως δεν είχε σαφείς θέσεις στα εκπαιδευ-τικά ζητήματα, οργάνωσε δυο διαγωνισμούς γύρω από τα θεμε-λιακά προβλήματα της Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης — γλωσσικό, μεθοδολογικό και οργανωτικό— με σκοπό να μελετη-θούν αυτά από τα πλατιά στρώματα των εκπαιδευτικών και δια-νοουμένων γενικότερα, και να υποδειχθούν τα καλύτερα μέτρα για

την πιο σωστή αντιμετώπισή τους. ο πρώτος διαγωνισμός που προκηρύχθηκε στα 1869 είχε θέμα «ποίαι αι ελλείψεις της κατω-τέρας και μέσης δημοσίας παιδείας εν Ελλάδι . . .» 2 . Η «αγωνόδι-κος επιτροπή» του Συλλόγου, παίρνοντας αφορμή από τις διάφο-ρες απόψεις και τα συμπεράσματα των συγγραφέων, καταλήγει

σε ορισμένες γενικές θέσεις, που υιοθετήθηκαν από τα διοικητικό συμβούλιο και αποτέλεσαν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Συλ-λόγου. Η έκθεση αυτή έχει Ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη

της γυναικείας εκπαίδευσης, γιατί φαίνεται πώς αυτή την εποχή παίρνει συγκεκριμένη μορφή το πρόβλημα που είχε αναφανεί νω-ρίτερα και που στο μέλλον θα απασχολήσει, για περισσότερο από μισό αιώνα, την πολιτεία και τους εκπαιδευτικούς. Πρόκειται για

το ερώτημα αν η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών θα είναι όμοια η διαφορετική από των αγοριών- «...τα δε σχολεία των κορασίων

εισί μάλλον αρρένων εκπαιδευτήρια»3, διαπιστώνει η επιτροπή του Συλλόγου και συγκαταλέγει το γεγονός αυτό στα μειονεκτή-

ματα του εκπαιδευτικού συστήματος. Ά π ο ψ η της επιτροπής εί-ναι ότι καθένα από τα δύο φύλα πρέπει «να εκπαιδευθή εν τοις σχολείοις κατά λόγον των δυνάμεων και του προορισμού αυτών»4

και ότι «η εκπαίδευσις των κορασίων δεν πρέπει να είνε η εις τους

1. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, η δράσις του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήναι 1970, σ. 55 και Σ . Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 89.

2. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Περί της Κατωτέρας και Μέσης παιδείας εν Ελλάδι ή ο επί του θέματος τούτου δια-γωνισμός. Έκθεσις της Αγωνοδίκου Επιτροπείας, Αθήναι 1872, σ. 5.

3. ό.π., σ. 74. 4. ό.π., σ. 21.

παίδας διδομένη», γιατί, καταλήγει, «η πατρίς ημών δεν έχει α-νάγκην πολλών Πιερίδων, αλλά μεγίστην έχει χρείαν πολλών χρη-στών μητέρων»1. Αξιοσημείωτη είναι η διακήρυξη της επιτρο-πής ότι «τα εκπαιδευτήρια των κορασίων πρέπει η όλως να εκ-λείψωσιν, η να παύσωσι να είνε θηλέων στρατώνες η φιλολόγων παλαίστραι, να γίνωσι δε αληθούς μεν και χρησίμου μαθήσεως φυτώρια, απλού δε οικιακού βίου και μητρικής διδασκαλίας ενδιαι-τήματα»2 . Οι θέσεις αυτές αποκτούν Ιδιαίτερη βαρύτητα, αν λά-βουμε υπόψη μας ότι την επιτροπή αυτή αποτελούν οι Δημ. Μαυ-ροκορδάτος, εισηγητής, Αρχιμ. Σ . Κολιάτσος, Λ. Μελάς, Κων-σταντίνος Παπαρρηγόπουλος και Γ . Γ . Παπαδόπουλος3.

Στα 1873 Ιδρύθηκε στην Αθήνα ο «Ελληνικός Διδασκαλι-κός Σύλλογος», η πρώτη ελληνική δημοσιοϋπαλληλική οργάνω-ση, με κύρια επιδίωξη «την βελτίωσιν της μέσης και κατωτέρας παιδεύσεως»4. Η συμβολή του Συλλόγου αυτού στη γενική εξέλι-ξη των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων είναι αξιοσημείωτη. ο σύλλογος παρακολούθησε με ενδιαφέρον όλη την εκπαιδευτική κί-νηση της εποχής και με παραστάσεις και υπομνήματα προσπάθη-σε να υποστηρίξει τις πιο σωστές, κατά τη γνώμη του, λύσεις.

τις συγκεκριμένες θέσεις του Συλλόγου στο πρόβλημα της συνεκ-παίδευσης, καθώς και την κριτική που άσκησε στα εκπαιδευτικά νομοσχέδια που κατατέθηκαν την εποχή αυτή, θα δούμε στα σχε-τικά κεφάλαια5.

Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε και η ίδρυση, στις 9 Απριλίου 1872, του «Συλλόγου κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως» με κύριο σκοπό την προώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης. ο Σύλ-λογος αυτός, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της γνωστής παιδαγω-γού Κ. Κεχαγιά και με τη συνεργασία των πιο μορφωμένων και

1. Σύλλογος..., ό.π. σ. 77. 2. ό.π., σ. 79. 3. ό.π., σ. 93. 4. Σ . Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 92. 5. Βλ. σ. 283 και 292 αυτής της εργασίας.

δραστήριων γυναικών της εποχής1 , αποτελεί την πρώτη συστημα-τική προσπάθεια για την πνευματική και κοινωνική εξύψωση της Ελληνίδας. από τις δραστηριότητες του Συλλόγου οι πιο αξιο-σημείωτες είναι η ίδρυση του «εργαστηρίου των απόρων γυναι-κών», που συνέβαλε ουσιαστικά στην επαγγελματική κατάρτιση

ανειδίκευτων γυναικών, και η ίδρυση Παρθεναγωγείου στα 18902 . Η γενικότερη εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των Ελληνίδων θα εξεταστεί σε ξεχωριστό κεφάλαιο, γιατί η σχέση της με την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης είναι άμεση και η

επίδρασή της στο θέμα αυτό καθοριστική3. Επισημαίνουμε εδώ μόνο το γεγονός ότι η Κ. Κεχαγιά, που με το πλούσιο εκπαιδευτι-κό της έργο και την πολύπλευρη κοινωνική προσφορά της εντάσ-σεται δίκαια στις πρωτοπόρες ελληνίδες παιδαγωγούς, φαίνεται κάπως πιο «συντηρητική» από τη Σ . Λεοντιάδα, όταν υποστηρί-ζει ότι «έχομεν ανάγκην ουχί πολλών γραμμάτων αλλά καλών γραμμάτων» και όταν δίνει Ιδιαίτερη βαρύτητα στη θρησκευτική μόρφωση της Ελληνίδας4 . Η Αικ. Λασκαρίδου αγωνίστηκε για

την προώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης και φρόντισε για την καθιέρωση νέων μεθόδων διδασκαλίας και τη διάνοιξη νέων προο-πτικών για την απασχόληση της Ελληνίδας5 .

η εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στην Αμερική και την Ευρώπη επηρέαζε, όπως είναι φυσικό, και τις ανάλογες τά-

σεις στην Ελλάδα . ο Κ. Φρειδερίκος, εκθέτοντας τις εξελίξεις

1. η Ελένη Παπαρρηγοπούλου ήταν πρόεδρος την πρώτη δεκαετία από την ίδρυση του Συλλόγου. το πρώτο καταστατικό του Συλλόγου το υπογρά-

φουν 57 γνωστές Αθηναίες. «Διοργανισμός του υπέρ της γυναικείας παι-δεύσεως συλλόγου κυριών», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 22, 15 Ιου-νίου 1872.

2. Βλ. σχετικά σ. 212 και 304 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 298-338 αυτής της εργασίας. 4. Κ. Κεχαγιά, «η θέσις της γυναικός εν τη κοινωνία;», Αττικόν

Ημερολόγιον 1882, σ. 326. 5. Βλ. σχετικά σ. 177 και 180 αυτής της εργασίας. 6. Κ. Φρειδερίκος, «Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου»,

στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης στην Αμερική και σε άλ-λες χώρες της Ευρώπης (Ελβετ ία , Γερμανία, Ρωσία) , επισημαί-νει κυρίως την τάση «να δοθή ταις γυναιξί εκπαίδευσις ίση προς την διδομένην τοις άνδράσιν»1, και επισημαίνει ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει «εθνική εκπαίδευσις», γιατί όλα τα σχολεία θηλέων Μέσης Εκπαίδευσης είναι Ιδιωτικά και «προσιτά μόνον εις την ευπορούσαν τάξιν ένεκα των επιβαλλομένων αδροτάτων διδάκτρων, η δε μεσαία και η κατωτέρα του λαού τάξις της πρωτευούσης και των άλλων πόλεων και χωρίων πρέπει να αρκεσθή εις την εν τοις δημοτικοίς σχολείοις των κορασίων διδομένην εκπαίδευσιν»2. για το λόγο αυτό θεωρεί αναγκαία τη σύσταση «εν ταις πρωτευούσαις τουλάχιστον των νομών, ανωτέρων διά τα κοράσια σχολείων»3 και γενικότερα πιστεύει ότι «η εκπαίδευσις του γυναικείου φύλου και παρ' ημίν δεν πρέπει να καθυστερή της εις τα άρρενα διδομένης, εν ίση δε μοίρα να τίθηται η μόρφωσις των κορασίων με την των

αρρένων»4. Όσον αφορά τη Δημοτική Εκπαίδευση προτείνει «μι-κτά σχολεία» και παραθέτει τα πλεονεκτήματα της συνεκπαίδευ-σης»δ.

την ίδια όμως εποχή, στο περιοδικό του Διδασκαλικού Συλ-λόγου Πλάτων, μεταφράζονται άρθρα ξένων συγγραφέων που υπο-στηρίζουν ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών πρέπει να είναι ανά-λογη με τη φύση και τον προορισμό της γυναίκας: «όντως αβρά η ευγενής γυνή», υποστηρίζεται, «ουδέποτε υπερβαίνει τα εσκαμ-μένα, αυτή δ' η φύσις αυτής εναντιούται εις τούτο. δεν ορέγεται να εισέλθη εξ ίσου μετά του ανδρός εν τη κονίστρα του δημοσίου βίου» γιατί η γυναίκα «μόνον εν τω οίκω και τοις τέκνοις δύναται

Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΕ' , αρ. 12, 15 Σεπτεμβρίου 1877, σ. 177-183 και αρ. 13, 1 Οκτωβρίου 1877, σ. 193-196.

1. ό.π., σ. 179. 2. ό.π., σ. 182. 3. ό.π. 4. ό.π., σ. 181. 5. ό.π., σ. 194-196. Βλ. σχετικά και σ. 284 αυτής της εργασίας.

ν' αναπτυχθή εντελώς»1. Ανάλογες είναι και οι απόψεις του άγ-γλου γιατρού Θ. Κλούστωνος σχετικά με τις βλαβερές συνέπειες

που είναι πιθανό να έχει η διανοητική εργασία και η ανώτερη εκπαίδευση στην υγεία των κοριτσιών. οι φυσικές διαφορές που πα-

ρατηρούνται στα δύο φύλα αποτελούν για τον άγγλο επιστήμονα ισχυρό επιχείρημα για τη διαφοροποίηση στην εκπαίδευση: «ομο-λογών δε τας αληθείας ταύτας της φύσεως, δυσκολώτατον ευρί-σκει το να παραδεχθή ότι ο αυτός τύπος της ανατροφής και εκπαι-δεύσεως δέον να επιδιώκεται δι' αμφότερα τα φΰλα»2. Έ χ ε ι , οπωσδήποτε,

Ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι και τα δυο αυτά άρθρα δημοσιεύονται στο περιοδικό του Διδασκαλικού Συλλόγου. ο δεύτερος μάλιστα αρθρογράφος χαρακτηρίζεται από το περι-οδικό ώς «σοφός Ιατρός»3. Επίσης είναι ενδεικτικό, ότι την ίδια περίπου εποχή, στο περιοδικό Εφημερίς των σχολείων, που εκδί-δεται από τους γνωστούς εκπαιδευτικούς Μ. Βρατσάνο και Θ. Μι-χαλόπουλο, δημοσιεύονται άρθρα με τίτλο «Περί αγωγής της γυ-ναικός ώς παρθένου, μητρός και συζύγου»4, όπου τα όρια της γυ-ναικείας εκπαίδευσης περιορίζονται σε συγκεκριμένα πλαίσια και εξυπηρετούν βασικά το ρόλο της γυναίκας στην οικογενειακή ζωή.

Έ τ σ ι χρειάστηκε να φτάσουμε στα 1886 για να διατυπω-θεί με σαφήνεια σε περιοδικό της εποχής ότι όχι μόνο «δεν είναι περιττόν η γυνή να μανθάνη γράμματα αλλά τουναντίον είναι αναγ-καιότατον», ότι «ευτυχώς σήμερον η ανάγκη και η χρησιμότης

1. Fr . Ascher-Leoben, «η ψυχή της ανατροφής του κορασίου», μετ. Ί . Δημητριάδη, Πλάτων, τ. Β' , 1880-81, σ. 394.

2. Ν. Κοντοπούλου (μετ.), «Περί ανατροφής των κορασίων υπό ιατρικήν έποψιν» (Λόγος εκφωνηθείς εν τη Φιλοσοφική Ακαδημία του Εδιμβούργου

κατά Νοέμβριον 1882 υπό του ιατρού Θ. Κλούστωνος), Πλάτων, τ. Ç', 1884-85, σ. 224.

3. ό.π. 4. Β.[ρατσάνος Μ.], «Περί αγωγής της γυναικός ώς παρθένου, μη-

τρός και συζύγου», (ομιλίαι τρεις), Εφημερίς των σχολείων, έτ. Α ' , 1880, αρ. 2-19, σ. 33-35, 65-71, 98-102, 146-150, 209-213, 242-245, 273-277, 305-307, 337-340 και 369-372.

της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου δεν τίθεται υπό σπουδαίαν αμφισβήτησιν»1, και, τέλος, ότι είναι «μωροί» και «φωτοσβέ-

στες» εκείνοι που υποστήριζαν ότι: «η γυνή είναι περιττόν να μανθάνη γράμματα - τα γράμματα φυσιούσι την γυναίκα. Αι πα-λαιαί μητέρες μή γνωρίζουσαι γράμματα ήσαν καλλίτεραι μητέ-ρες, καλλίτεραι σύζυγοι, καλλίτεραι αδελφαί»2. ο Α.Δ. Κυριά-κος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, υποστηρίζει ότι «και ώς πολίτις η Ελληνίς η δεδιδαγμένη την ιστορίαν της πατρί-δος της... θα είναι προδήλως τελειωτέρα της απαιδευτου. και ώς σύζυγος... θα είναι καλλιτέρα σύντροφος του ανδρός της και ώς μήτηρ θα είναι καλλιτέρα, όταν γνωρίζη το έργον της παιδαγω-γού» 3 .

Βέβαια, η άποψη για μια εκπαίδευση των κοριτσιών, ποιο-τικά διαφορετική από την αντίστοιχη των αγοριών, εξακολουθεί

να υπερισχύει και να θεωρείται μειονέκτημα ότι σε πολλά σχο-λεία «το γένος των μαθητών διαφέρει, αλλά τα διδακτικά βιβλία

και ο τρόπος της διδασκαλίας κατ ' ουδέν παραλλάσσουσι»4. ο προβληματισμός « Α λ λ ' ο ανήρ και η γυνή έχουσι άρά γε τον αυ-

τόν προορισμόν, όπως της αυτής, κατ ' ακολουθίαν τύχωσι προ-παρασκευής;»5 επικρατεί στους περισσότερους κύκλους. Γνωστοί παιδαγωγοί, όπως ο Χ. Παπαμάρκος, υποστηρίζουν τη διαφορο-ποίηση στην εκπαίδευση μαθητών - μαθητριών, με ένα πρόγραμ-μα μαθημάτων για τα Παρθεναγωγεία αρκετά υποβαθμισμένο6.

1. Α. Διομήδης Κυριακός, « Ε π ί τη Πεντηκονταετηρίδι του Αρσα-κείου», Εστία, τ. KB' , αρ. 564, 19 Οκτωβρίου 1886, σ. 660.

2. ό.π. 3. ό.π. 4. Α.Π.Κ., «Γυναικεία εκπαίδευσις», Εστία, τ. ΚΑ', αρ. 563, 12

Οκτωβρίου 1886, σ. 644. 5. ό.π. 6. οι απόψεις του Παπαμάρκου στο θέμα αυτό διατυπώνονται με σα-

φήνεια στα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια του Θεοτόκη (βλ. σ. 291 αυτής της εργασίας) και στα προγράμματα μαθημάτων του Δημοτικού Σχολείου (1984) που ο ίδιος συνέταξε (βλ. Σ . Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 32).

το θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης προωθείται αισθητά με τον δημοσιογραφικό αγώνα της Καλλιρρόης Παρρέν. με την Ε φ η -

μερίδα των Κυριών, που άρχισε να εκδίδεται από το 1887, η Παρ-ρέν ανέλαβε συστηματικό αγώνα για τα δικαιώματα της γυναί-κας' αναλύει τα γυναικεία προβλήματα, προτρέπει τις Ελληνίδες

να εργαστούν και προβάλλει, πρώτη αυτή, τις γυναικείες διεκδική-σεις για δικαιώματα κάί χειραφέτηση1. Μέσα από την Εφημερ ί -δα των Κυριών, η Παρρέν αγωνίζεται, πρώτα από όλα, για τη βελτίωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης και την παροχή Μέσης

και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης στις Ελληνίδες. « Ε ά ν υπάρ-χ η ζήτημα», γράφει, «όπερ ώφειλε να ενδιαφέρη το Ελληνικόν κοινόν από του ανωτάτου αυτού άρχοντος μέχρι του κατωτάτου πολίτου είναι αναμφιβόλως το της εκπαιδεύσεως της Ελληνίδος»,

αλλά, διαπιστώνει με πικρία ότι «μέχρι σημερον ελαχίστως εφά-νη ενδιαφερόμενος ότε τύπος, η Κυβέρνησις και εν γένει το Ελλη-νικόν κοινόν»2.

Η Παρρέν έχει συγκεκριμένη θέση για τη Μέση Εκπαίδευ-ση των κοριτσιών: «επείγουσα παρίσταται η ανάγκη», τονίζει, «όπως οι πατέρες του Ελληνικού έθνους μεριμνήσωσι περί της βελτιώσεως της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου, πρόνοια δε ληφθή, όπως και εν τω Ελληνικώ βασιλείω θεσπισθή και νομο-

θετηθή τελεία μέση εκπαίδευσις δι ' αυτό»3 . Συχνά, την πρώτη σελίδα της εφημερίδας της την αφιερώνει σε άρθρα σχετικά με

τη γυναικεία εκπαίδευση: «Υπάρχε ι εν Ελλάδι Μέση εκπαίδευσις η ού»4. «Κυβέρνησις, Νομοσχέδια και γυναίκες»5 . «Προνοήσατε

1. Βλ. σ. 318-319 αυτής της εργασίας. Σημειώνουμε εδώ ότι κρίθηκε σκόπιμο από τα άρθρα της Παρρέν να αναφέρεται ολόκληρος ο τίτλος μόνον εκείνων που έχουν άμεση σχέση με το θέμα. οι υπόλοιπες παραπομπές θα μνημονεύουν μόνο το φύλλο της Εφημερίδας των Κυριών.

2. Εφημερις των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 64, 30 Μαίου 1888. 3. ό.π., έτ. Α' , αρ. 42, 20 Δεκεμβρίου 1887. 4. ό.π., έτ. Α' , αρ. 38, 22 Νοεμβρίου 1887., 5. ό.π., ετ. Α ' , αρ. 42, 20 Δεκεμβρίου 1887.

διά τα Παρθεναγωγεία μας»1, όπου αναφέρεται στην πρόοδο που σημείωσε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών σε πολλά ευρωπαϊ-κά κράτη και στον υπόδουλο ελληνισμό και τονίζει πώς είναι ανάγκη

να Ιδρυθούν και στην Ε λ λ ά δ α δημόσια Μέσα Σχολεία για τα κορίτσια2. με πρωτοβουλία της Παρρέν 2.850 Ελληνίδες υπογράφουν αναφορά προς την Ελληνική Βουλή και την Κυβέρ-

νηση, στην οποία διατυπώνονται δυο συγκεκριμένα αιτήματα: α) «όπως διά καταλλήλου νόμου εισαγομένου εν τω κοινοβουλίω απο-φασισθή η ίδρυσις δημοσίων λυκείων των θηλέων εις τα μεγαλύ-τερα της Ελλάδος κέντρα, αντιστοιχούντων προς τα γυμνάσια

των αρρένων», και β) «όπως εν τη πρωτευούση τουλάχιστον ιδρυ-θή πρακτική και καλλιτεχνική σχολή, εν αις αι πτωχαί κόραι να

εκμανθάνωσι βιοποριστικάς γυναικείας τέχνας και επαγγέλμα-τα»3 . Έ κ τ ο ς από την «τελεία μέση εκπαίδευση», η Παρρέν θεω-ρεί επιτακτική την ανάγκη ίδρυσης επαγγελματικών σχολείων. Ά ρ θ ρ α όπως τα παρακάτω δείχνουν την επιμονή της στο θέμα αυτό: «Ιδρύσατε Σχολήν πρακτικήν διά τας νέας»4, «Ου μόνον

επιστήμας αλλά και τέχνας και επαγγέλματα διά τας γυναίκας»5 , «η γυνή οικοδέσποινα τεχνίτ ις και επιστήμων»6, « Η Ελληνίς χειραφετουμένη διά της εργασίας. Καλλιτεχνική και Πρακτική Σχολή»7 , «Τί εγένετο μέχρι τούδε προς επίτευξιν επαγγελματικής

1. ό.π., έτ. Β' , αρ. 56, 3 Απριλίου 1888. 2. « Ε ν τω μεγάλω αγώνι της προόδου των διαφόρων λαών έγκλημα

βεβαίως είναι να ιστάμεθα ημείς και μεμψιμοιρώμεν» γράφει (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888).

3. «Αναφορά των Ελληνίδων Γυναικών προς τον Πρόεδρον της Κυ-βερνήσεως»), Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 86, 23 Οκτωβρίου 1888.

η αναφορά αυτή δόθηκε στη Βουλή τον επόμενο χρόνο «λόγω συσσωρεύσεως πολλής εργασίας εν τω κοινοβουλίω». «η πρώτη επίσημος δράσις των

Ελληνίδων γυναικών», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 140, 12 Νοεμ-βρίου 1889.

4. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α ' , αρ. 14, 6 Ιουνίου 1887. 5. ό.π., έτ. Α ' , αρ. 30, 27 Σεπτεμβρίου 1887. 6. ό.π., έτ. Α', αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887. 7. ό.π., έτ. Α', αρ. 33, 18 Οκτωβρίου 1887.

κής μορφώσεως των γυναικών»1. Η Κ. Παρρέν, δασκάλα η ίδια2, επισημαίνει με διορατικότητα σημαντικά παιδαγωγικά προβλή-

ματα. Πιστεύει πώς «το σχολείον είναι η οδός, δι' ης η κόρη προ-παρασκευαζομένη εις τας πραγματικότητας του βίου εισάγεται εν

τη κοινωνία»3 και για το λόγο αυτό επιμένει στην άλλαγή των προγραμμάτων με σκοπό «να μορφώνωνται ου μόνον κόραι απο-στηθίζουσαι την Γραμματικήν του Γενναδίου και το Συντακτικόν

του Ασωπίου, αλλά νεάνιδες κατανοούσαι την υψηλήν εν τη κοι-νωνίοι θέσιν και αποστολήν αυτών»4. Επισημαίνε ι ότι στις σχέ-σεις δασκάλων και μαθητριών κυριαρχεί ο φόβος, σε αντίθεση με

ό,τι συμβαίνει σε σχολεία άλλων χωρών, όπου υπάρχουν σχολικά δικαστήρια και σχολικά ταμεία και όπου «αι μαθήτριαι εθίζονται

να σκέπτονται και να κρίνωσι»5. Οι προτάσεις της Παρρέν για ίδρυση σχολείων Μέσης και Επαγγελματ ικής Εκπαίδευσης δεν βρίσκουν ανταπόκριση από τους πολιτικούς της χ ώ ρ α ς . σε όλα

τα νομοσχέδια που προτάθηκαν την εποχή αυτή, το Γυμνάσιο προ-ορίζεται αποκλειστικά και μόνο για αγόρια. ο Α. Αυγερινός και

ο Γ. Θεοτόκης, μάλιστα, επιμένουν με Ιδιαίτερη έμφαση στη δια-φοροποίηση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών. οι προτάσεις για την οργάνωση των Διδασκαλείων και των Ανώτε-ρων Παρθεναγωγείων7 δείχνουν καθαρά ότι η πολιτική ηγεσία

του τόπου θεωρεί ικανοποιητικό το σχήμα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που εξασφαλίζει την εκπαίδευση της δασκάλας και της οικοδέσποινας.

1. ό.π., έτ. Ε ' , αρ. 230, 13 Οκτωβρίου 1891. 2. Σπούδασε στο Αρσάκειο και ήταν διευθύντρια για δέκα περίπου

χρόνια (1878-1887) στο «Ζάππειο Παρθεναγωγείο» της Αδριανούπολης (Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α ' , σ. 80).

3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888. 4. ό.π., έτ. Β', αρ. 64, 30 Μαίου 1888. 5. ό.π., έτ. Β', αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888. 6. Βλ. σ. 287-298 αυτής της εργασίας. 7. Βλ. σ. 289-294 αυτής της εργασίας.

Α π ό την προηγούμενη ανάλυση γίνεται φανερό πώς η: πλειο-νότητα των διανοουμένων και παιδαγωγών της εποχής αυτής υπο-στηρίζει τη διαφοροποίηση στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών

με το επιχείρημα ότι διαφορετική είναι η «φύσις» και «η αποστο-λή» της γυναίκας στη ζωή. Ε π ι κ ρ α τ ε ί δηλαδή η αντίληψη που διακρίνει από πολύ νωρίς ανδρικούς και γυναικείους ρόλους μέσα

και έξω από το σπίτι και διαφορετικές σφαίρες δραστηριότητας για κάθε φύλο. Η αποδοχή της άποψης αυτής έχει ώς αποτέλε-

σμα να διαμορφωθούν, από την πλευρά των παιδαγωγών, διαφο-ρετικά αιτήματα για την εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών. το πρόγραμμα που προτείνεται για τα Παρθεναγωγεία είναι Υποβα-θμισμένο, όσον αφορά τη διάρκεια και το περιεχόμενο σπουδών: διαμορφώνεται με βάση την αντίληψη ότι η «φύση» της γυναίκας (σωματικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά) απαιτεί μαθήματα «απλούστερα» και ο ρόλος της, περιορισμένος στο σπίτι και την οικογένεια, κατευθύνει σε προετοιμασία για «οικιακά έργα» και «οικιακάς αρετάς».

Η παρέμβαση των ίδιων των γυναικών στη συζήτηση, χωρίς να αμφισβητεί το σχήμα που ταυτίζει τις γυναικείες αρετές με την οικογενειακή ζωή και τη μητρότητα διεκδικεί, την εποχή

αυτή, εκπαίδευση που να τους εξασφαλίζει πιο πλατιά επαγγελμα-τική και κοινωνική δραστηριότητα. Πρωτοπόρες στον αγώνα για

τη διεκδίκηση Ισότητας στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες αγοριών -κοριτσιών είναι η Σ . Λεοντιάς και η Κ. Παρρέν. Η Κ. Κεχαγιά

και κυρίως η Αικ. Λασκαρίδου με το έργο τους «θεμελιώνουν» τις διεκδικήσεις αυτές.

Η εκπαιδευτική πράξη φανερώνει ότι η εκπαίδευση των κο-ριτσιών έχει φτάσει, στα 1893, ουσιαστικά σε αδιέξοδο. Ό π ω ς σημειώνει ο Σ π . Λάμπρος στα 1891, «αι διδασκάλισσαι ήδη από

ετών ήρχισαν να υπερπλεονάζωσι»1. Σταδιακά άρχισε να γίνεται

1. Σπ. Λάμπρος, «το μέλλον των διδασκαλισσών», Εθνικόν Ημερο-λόγιον Κωνσταντίνου Σκόκου 1891, σ. 117.

φανερή η επιτακτική ανάγκη να βρεθούν νέες λύσεις και να δοθούν νέες «διέξοδοι» και δυνατότητες. στο πρώτο Συνέδριο των Ε λ λ η -νικών Συλλόγων (1879), επισημαίνεται από το Σύλλογο Κυριών

υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως η ανάγκη για μια πρακτική μόρ-φωση των κοριτσιών της υπαίθρου, η οποία να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της καθημερινής ζωής της «χωρικής γυναικός»1. ο Σ π . Λάμπρος διατυπώνει απόψεις για επαγγελματική κατάρτιση των Ελληνίδων ανάλογες με εκείνες της Παρρέν και χαιρετίζει με Ικανοποίηση το διάταγμα του 1886 που καθορίζει τα προσόντα για τις δασκάλες των εργοχείρων. «Ευχηθώμεν», καταλήγει, «ό-πως ταχέως παραστή η ανάγκη άλλων Β. Διαταγμάτων οριζόντων τα προσόντα άλλων ειδικοτήτων»2. ο Βλ. Σκορδέλλης, επίσης, βλέπει απαραίτητη την ίδρυση επαγγελματικών σχολείων3 .

με τον προβληματισμό αυτό και την αναζήτηση νέων «διε-ξόδων» για τη γυναικεία εκπαίδευση και απασχόληση κλείνει η περίοδος ώς το 1893. Η εκπαιδευτική φιλοσοφία που αναλύθηκε παραπάνω, επηρεάζει οπωσδήποτε την παραπέρα εξέλιξη της Μέ-σης Εκπαίδευσης των κοριτσιών, αλλά από δω και στο εξής, κα-θοριστικό ρόλο θα παίξει η δυνατότητα που κατέκτησαν οι Ε λ λ η -νίδες για πανεπιστημιακή εκπαίδευση.

Συνεκπαίδευση

Ό σ ο ν αφορά τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, δεν υπάρχει, την εποχή αυτή, ιδιαίτερος προβληματισμός για το θέμα της φοίτη-

σης, στο ίδιο σχολείο, αγοριών και κοριτσιών, γιατί , όπως είδα-με, η εκπαίδευση που θεωρείται «κατάλληλη» για τις μαθήτριες διαφέρει από εκείνη που παρέχεται στα δημόσια Μέσα Σχολεία των αγοριών. Όπως είδαμε, πριν από την ίδρυση «ανωτέρων

1. Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων, Πρακτικά της πρώτης αυτού Συνόδου συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Αθήναι 1879, σ. 177-178.

2. Σπ. Λάμπρος, ό.π., σ. 122. 3. Βλ. Σκορδέλλης, «Νεάνις και εργασία», Εκπαίδευσις, ετ. Β', αρ.

13, 3 Οκτωβρίου 1893, σ. 102.

σχολείων κορασίων», οι μαθήτριες παρακολουθούσαν, στα νησιά κυρίως, μαθήματα στα Ελληνικά Σχολεία των αγοριών1. αν και

δεν έχουμε δυστυχώς συγκεκριμένα στοιχεία, πιστεύουμε πώς η ρύθμιση αυτή περιορίστηκε στο ελάχιστο, πρώτα γιατί δόθηκε

στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών μια διαφορετική κατεύθυν-ση, και ύστερα γιατί το κράτος με τη νομοθεσία του 1836 απέ-κλεισε ουσιαστικά τις μαθήτριες από τα δημόσια σχολεία Μέσης Παιδείας, αφού τα προόριζε αποκλειστικά για μαθητές. Επειδή Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία λειτουργούσαν αρχικά μόνο στην Αθή-να και την Ερμούπολη και οι κοπέλες των επαρχιών δεν είχαν καμιά άλλη διέξοδο, μερικές μαθήτριες «επιχειρούσαν» αυτή τη λύση όπως δείχνει η προσπάθεια των δυο μαθητριών της Σκύ-ρου, που στα 1867 έδωσαν εξετάσεις στο Ελληνικό Σχολείο του νησιού τους2. το Υπουργείο απέρριψε την εγγραφή τους επειδή

ο νόμος του 1836 δεν προέβλεπε μαθήτριες για τα Ελληνικά Σχολεία και τα Γυμνάσια.

στη Δημοτική Εκπαίδευση το άρθρο 58 του νόμου του 1834 δεν απαγορεύει τη συμφοίτηση, ορίζει όμως ότι «τα σχολεία των

κορασίων, όπου τούτο είναι δυνατόν, πρέπει να ήναι χωριστά από τα των παιδιών»3 . Επειδή η εφαρμογή του άρθρου αυτού ήταν για τους περισσότερους δήμους σχεδόν αδύνατη, «διά το μέγεθος της δαπάνης και την έλλειψιν διδασκαλισσών», σε πολλά αλληλο-

διδακτικά σχολεία φοιτούσαν μαζί, στο ίδιο σχολείο, αγόρια και κορίτσια. η συνεκπαίδευση καθιερώθηκε πρώτα στα σχολεία

των νησιών, στη συνέχεια στις πρωτεύουσες των επαρχιών και, αργότερα, στους υπόλοιπους δήμους της χώρας4. Ύστερα όμως από την εγκύκλιο 4077 (10 Σεπτεμβρίου 1852) του υπουργού Σ .

Βλάχου, που απαγορεύει τη συνεκπαίδευση5, οι επιθεωρητές των

1. Βλ. σ. 56-58 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 227 αυτής της εργασίας. 3. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Α' , σ. 13. 4. Βλ. σ. 47-49 αυτής της εργασίας. 5. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α' , μέρος Ε ' , σ. 199.

σχολείων αρχίζουν να δείχνουν μια Ιδιαίτερη αυστηρότητα στο θέ-μα της φοίτησης μαθητών και μαθητριών στο ίδιο σχολείο. Προ-καλεί, πράγματι , εντύπωση η επίδραση που άσκησε στο θέμα αυτό η επίσημη θέση της πολιτείας. Ενώ, δηλαδή, τα προηγούμενα χρόνια, από το 1828 ακόμα, οι «προσωρινοί διοικητές» και οι επι-θεωρητές αργότερα, αναφέρουν απλώς στις εκθέσεις τους ότι μαζί με τους μαθητές διδάσκεται στο ίδιο σχολείο και ένας αριθμός μαθητριών, χωρίς να ενοχλούνται από το γεγονός αυτό, μετά το 1853 φτάνουν στο σημείο να απαγορεύουν τη συνεκπαίδευση ακό-μα και στα νηπιαγωγεία1 . ο Γ. Γ. Παπαδόπουλος δεν παραλεί-πει να σημειώσει σε έκθεσή του για τα σχολεία της Σύρου ότι «έν τισι φοιτώσιν αναμίξ άρρενα και θήλεα, όπερ ώς πρόξενον κακών απαγορεύει ο νόμος»2. οπωσδήποτε, στην αυστηρότητα αυτή, συντελεί το γεγονός ότι το Υπουργείο επιμένει και με κατοπινές εγκυκλίους στην απαγόρευση της συνεκπαίδευσης3.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση που παίρνει στο πρόβλημα αυτό ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων» και ο «Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος». για τον πρώτο «ο χωρισμός των γενών συμφέρει να γίνηται εν τοις δημοτικοίς σχο-λείοις από τίνος μάλιστα ηλικίας δι' άλλους τε λόγους, και διότι η εκπαίδευσις των κορασίων δεν πρέπει να ήνε η εις τους παίδας διδομένη»4. το 1875 0 Διδασκαλικός Σύλλογος ζήτησε από τους «εταίρους» του να απαντήσουν σε μια σειρά ερωτήματα, ανάμε-σα στα οποία περιλαμβανόταν και το ερώτημα αν «Πρέπει να δια-τηρηθώσι τα μικτά σχολεία εκεί, ένθα δεν είναι δυνατόν να ίδρυ-

1. Βλ. σ. 106 αυτής της εργασίας. 2. Γ .Γ. Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 186. 3. Βλ. εγκυκλίους 274/13 Ιανουαρίου 1865 του υπουργού Α.Χ. Λόντου

και 6917/15 Σεπτεμβρίου 1871 του υπουργού Α. Πετμεζά, όπου γίνεται υπόμνηση της εγκυκλίου 4077 του 1852 που απαγόρευε τη συνεκπαίδευση (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Γ ' , σ. 386 και 389).

4. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, «Περί κατω-τέρας και μέσης παιδείας εν Ελλάδι...», ό.π., σ. 77.

ιδρυθώσιν ίδια των αρρένων και των θηλέων»1. στα Πρακτικά του Συλλόγου υπάρχουν οι απαντήσεις δέκα εκπαιδευτικών από τους οποίους έξι απαντούν στο συγκεκριμένο ερώτημα. Δύο, από τους έξι, θεωρούν τα μικτά σχολεία «αναγκαίον κακόν», επειδή

«είναι ανέφικτος η ύπαρξις Ιδιαιτέρων δι' έκαστον φύλον σχο-λείων»2, ένας μόνο δέχεται ότι «Σχολεία μικτά, βεβαίως πρέπει

να διατηρηθώσιν, ένθα δεν είναι δυνατόν να ιδρυθώσιν ίδια εκατέ-ρου του φύλου»3, ενώ οι υπόλοιποι τρεις τονίζουν κατηγορηματικά ότι «δεν πρέπει να διατηρηθώσι μικτά σχολεία» με κύρια αιτιο-λογία την «ηθικήν διάπλασιν αμφοτέρων των γενών»4. οι από-ψεις εκφράζουν, νομίζουμε, την επιφυλακτική στάση του κοινωνι-κού συνόλου απέναντι στο πρόβλημα, μια στάση που επηρεάζει τη σχετική θέση της πολιτείας και επηρεάζεται από αυτήν.

την ίδια περίπου εποχή στον υπόδουλο ελληνισμό παρατηρεί-ται μια πιο διαλλακτική στάση. για παράδειγμα, η επιτροπή που συντάσσει τα προγράμματα για τα Ζωγράφεια και τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία προτείνει τη λύση της συνεκπαίδευσης εκεί όπου εί-ναι δύσκολο να Ιδρυθούν Παρθεναγωγεία5 . Ε π ί σ η ς , στα Πρακτι-κά του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου της Κωνσταντινούπο-λης δημοσιεύεται η πληροφορία ότι η Σ . Λεοντιάς είχε υποβάλει

στο Σύλλογο σχέδιο «περί συστάσεως μικτών ανατροφείων». στον ελλαδικό χώρο το πρόβλημα της συνεκπαίδευσης αρχί-

ζει να αντιμετωπίζεται από μια προοδευτική σκοπιά γύρω στα 1880. ο Κ. Φρειδερίκος παρατηρεί (1877) ότι στην Ελλάδα «τα

αγαθά της εκπαιδεύσεως δεν διανέμονται εξ ίσου εις αμφότερα τα

1. Πρακτικά του Ελληνικού Διδασκαλικού Συλλόγου του έτους 1875, Αθήναι 1876, σ. 11.

2. ό.π., σ. 11 και 31. 3. ό.π., σ. 78. 4. ό.π., σ. 47, 69 και 85. 5. «Έκθεσις της προς σύνταξιν κανονισμών των εν Ηπείρω Ζωγρα-

φείων...», ό.π., σ. 240. 6. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ . Θ',

1872-73, σ. 303.

φύλα»1 και γ ι ' αυτό προτείνει να καθιερωθεί η συνεκπαίδευση, ένα μέτρο που, όπως αναφέρει, εφαρμόστηκε «επιτυχώς» σε άλ-λες χώρες. και επειδή γνωρίζει την Ιδεολογία της ελληνικής κοι-νωνίας και της πολιτείας, σημειώνει: «Μη ανησυχήση η σκανδα-λίση τινά η προτεινομένη νυν τοποθέτησις υπό την αυτήν στέγην

των αρρένων και των κορασίων. Η πείρα απέδειξεν αβασίμους και φανταστικούς τους υποτιθεμένους κινδύνοι ς εκ της τοιαύτης επί το αυτό συναθροίσεως»2. Λίγα χρόνια αργότερα, στα 1883, 0

Χαρίσιος Παπαμάρκος υποστηρίζει ότι « Ώ ς προς το θήλυ φύλον ο μόνος δυνατός της καθολικής αυτού εκπαιδεύσεως τρόπος είναι η κατά την ύπαιθρον χώραν μετά των αρρένων συμφοίτησις εις τα αυτά δημοτικά σχολεία τουλάχιστον μέχρι του 10ου έτους αύ-

των»3. ο Παπαμάρκος πιστεύει ότι το υψηλό ποσοστό αναλφαβη-τισμού, το οποίο είχε διαπιστώσει όταν επιθεώρησε τα σχολεία της Κέρκυρας, μπορεί να περιοριστεί σημαντικά αν καθιερωθεί η συνεκπαίδευση.

Η αρνητική, λοιπόν, στάση απέναντι στη συνεκπαίδευση μεταβάλλεται σταδιακά4. Η αλλαγή πιστοποιείται και από την

εγκύκλιο 958 της 12ης Φεβρουαρίου 1887 που υπογράφει ο υπουρ-γός Παιδείας Π . Μανέτας και που «ερμηνεύει» με ένα εντελώς διαφορετικό πνεύμα το νόμο του 18345, σχετικά με τα σχολεία

των κοριτσιών. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, τέλος, το πνεύμα με το οποίο αντι-

μετωπίζεται η συνεκπαίδευση στα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια που προτάθηκαν από το 1870 ώς το 1889 στην ελληνική Βουλή.

1. Κ. Φρειδερίκος, «Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΕ ' , αρ. 13, 1 Οκτωβρίου 1877, σ. 196.

2. ό.π., σ. 195. 3. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών

σχολείων αποσταλέντων επιθεωρητών [Αθήνα] 1885, σ. 40. 4. η επικράτηση της συνεκπαίδευσης σε άλλες χώρες επηρεάζει οπωσ-

δήποτε την αλλαγή αυτή· βλ. σχετικές ειδήσεις Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 124, 23 Μαρτίου 1889 και έτ. Ε ' , αρ. 227, 22 Σεπτεμβρίου 1891.

5. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος ζ ' , σ. 204.

1870: στο Νομοσχέδιο που συνέταξε 0 βουλευτής Γ . Βακα-λόπουλος, τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών είναι «πάντοτε κεχωρισμένα από τα των αρρένων» και διευθύνονται μόνο από δα-σκάλες (κεφ. Α' , άρθρ. 6)1 .

1877: στο Νομοσχέδιο του υπουργού Παιδείας Θ. Δηλιγιάν-νη αναφέρεται ότι «εν τοις δημοτικοίς σχολείοις των θηλέων δεν επιτρέπεται να διδάσκωνται παίδες» (άρθρ. 40) και ότι στα σχο-λεία των κοριτσιών διδάσκουν γυναίκες (άρθρ. 41 )2.

1877: στο Νομοσχέδιο του βουλευτή Ερμιονίδας Γ. Μίληση «τα των θηλέων δημοτικά και αστικά σχολεία εισί κεχωρισμένα, όπου τούτο δυνατόν, από των σχολείων των αρρένων, τα δ' εν αυ-τοίς μαθήματα διδάσκουσι διδασκάλισσα») (κεφ. Ε ' , άρθρ. 39)3 .

1880: στο Νομοσχέδιο του υπουργού Παιδείας Α. Αυγερινού « Ε ν τοις δημοτικοίς σχολείοις αρρένων, όπου δεν υπάρχει σχο-λείον θηλέων, δύνανται να φοιτώσι θήλεα..., μέχρι της ηλικίας του 8ου έτους». στο άρθρο 46 αναφέρεται ότι «εν τοις δημοτικοίς σχο-λείοις θηλέων διορίζονται και διδάσκουσι μόνον διδασκάλισσαι»)4.

1889: στο Νομοσχέδιο του υπουργού Γ. Θεοτόκη προβλέ-πονται χωριστά Δημοτικά Σχολεία αρρένων και θηλέων και «Μό-νον εν τοις μονοταξίοις, τοις ημερησίοις και τοις γραμματείοις συνδιδάσκωνται τα θήλεα μετά των αρρένων» (άρθρ. 18)5 .

Παρατηρούμε ότι τα δυο πρώτα Νομοσχέδια, του 1870 και 1877, διαχωρίζουν εντελώς τα Δημοτικά Σχολεία αγοριών και κοριτσιών, ενώ τα επόμενα δέχονται, με ορισμένες προϋποθέσεις, και τη λύση της συνεκπαίδευσης.

1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 752, 1 Ιανουαρίου 1870, σ. 2192.

2. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 4.

3. ό.π., σ. 54. 4. ό.π., περ. Η ' , συν. Α' , 20 Οκτωβρίου 1 8 7 9 - 17 Απριλίου 1880,

σ. υν'. 5. ό.π., συν. Δ ' , περ. ΙΑ' , 9 Οκτωβρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890,

σ. 182.

Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια

Θεωρήσαμε σκόπιμο να παραθέσουμε τις διάφορες προτάσεις που αφορούν τη νομοθετική ρύθμιση της εκπαίδευσης των κορι-τσιών, επειδή παρόλο που δεν έγιναν νόμοι του κράτους, φανερώ-νουν έμμεσα και με αξιόπιστο τρόπο τις αντιλήψεις της πολιτικής ηγεσίας της χώρας μας την περίοδο αυτή και δείχνουν τη συνειδη-τοποίηση της ανάγκης να εκδηλωθεί κάποια κρατική μέριμνα για τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών και να ληφθούν ορισμένα μέτρα για τη βελτίωση των ιδιωτικών σχολείων.

στα Νομοσχέδια του βουλευτή Κυνουρίας Γ . Βακαλόπουλου (1870)1 , «περί Ελληνικών σχολείων» περιλαμβάνεται διάταξη κατά την οποία τα σχολεία κορασίων διευθύνονται σε κάθε περί-πτωση από δασκάλα (άρθ. 9) 2 .

στα Νομοσχέδια του βουλευτή Ερμιονίδας Γ. Μίληση, (1877) 3 ονομάζονται «αστικά» τα διτάξια σχολεία αμέσως μετά το τετρατάξιο Δημοτικό και προτείνεται να είναι αρρένων και θη-

1. τα Νομοσχέδια αυτά δεν συζητήθηκαν στη Βουλή, αλλά δημοσιεύθη-καν στην Εφημερίδα των Φιλομαθών, έτ. I H ' , 1870, αρ. 752, 753 και 754, Νοέμβριος 1870.

2. ό.π., σ. 2198. 3. ο Γ. Μίλησης, υπουργός Παιδείας στις αρχές του 1877, ανέθεσε

σε πολυμελή επιτροπή τη σύνταξη γενικού σχεδίου που το επεξεργάστηκε αργότερα ο ίδιος. Επειδή επακολούθησε κυβερνητική μεταβολή δεν το κατέ-

θεσε στη Βουλή. Λίγους μήνες αργότερα, στις 11 Νοεμβρίου του 1877, κατέ-θεσε στη Βουλή «Νομοσχέδια» ο διάδοχος του υπουργός Θ. Δηλιγιάννης. με την ευκαιρία αυτή έφερε και ο Μίλησης στις 17 Νοεμβρίου 1877 το δικό του Νομοσχέδιο για συζήτηση. Τόσο το Νομοσχέδιο του Δηλιγιάννη όσο και του Μίληση δεν συζητήθηκαν στη Βουλή και έτσι παραμένουν ώς δυο απλές νομοθετικές απόπειρες, με θεωρητική μονάχα σημασία. Εφημερίς των Συ-ζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877-30 Ιανουαρίου 1878,

Αθήναι 1878, σ. 24 (συνεδρίαση Θ' της 11ης Νοεμβρίου 1877), και σ. 52 (συνεδρίαση I H ' της 17ης Νοεμβρίου 1877). τα Νομοσχέδια του Δηλιγιάν-νη αναφέρονται στη Δημοτική Εκπαίδευση.

λέων. στις γυμνασιακές σπουδές δεν συμμετέχουν μαθήτριες1. Ε ί -ναι σημαντικό όμως το ότι καθιερώνεται η πρώτη βαθμίδα της Μέσης Εκπαίδευσης και για τα κορίτσια.

στη συνεδρίαση της Βουλής της 22ας Δεκεμβρίου 1879 ο Θ. Ζερβός ανακοινώνει ότι απόφοιτες του Αρσακείου δεν γίνονται δεκτές στο Πανεπιστήμιο, γιατί το Αρσάκειο δεν είναι αναγνω-ρισμένο Γυμνάσιο2. για το λόγο αυτό προτείνει στη Βουλή Νομο-σχέδιο με το οποίο το Αρσάκειο θεωρείται «ώς Γυμνάσιον Θη-λέων και καθ' δ τοιούτον, αι αποφοιτήσασαι νέαι δύνανται να εισα-χθώσι και εν τ ω Εθνικώ Πανεπιστήμια προς εκμάθησιν οιασδή-ποτε επιστήμης»3 . Η υποβολή μιας τέτοιας πρότασης μάς επι-τρέπει να υποθέσουμε ότι ορισμένες μαθήτριες άρχισαν να ενδια-φέρονται και να πιέζουν για πανεπιστημιακές σπουδές και ότι το θέμα αυτό άρχισε να συζητιέται πλατύτερα και να έχει μάλιστα

και θερμούς υποστηρικτές στο ελληνικό Κοινοβούλιο.

στις 13 Φεβρουαρίου 1880 ο τότε υπουργός Παιδείας Α. Αυγερινός υπέβαλε στη Βουλή πέντε Νομοσχέδια για τη βελτίωση

της Δημοτικής Εκπαίδευσης4 . το τέταρτο από τα Νομοσχέδια αυτά αναφέρεται στην ίδρυση και στη λειτουργία Παρθεναγωγείων.

Επισημαίνουμε το γεγονός ότι, αν και το σχέδιο αυτό αναφέρεται στη λειτουργία Ανώτερων Παρθεναγωγείων, συμπεριλαμβάνεται στη δέσμη των Νομοσχεδίων της Δημοτικής Εκπαίδευσης. στην

1. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , σύν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 54 και 59.

2. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , σύν. Α' , 20 Οκτω-βρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880, Αθήναι 1880, σ. 261 (συνεδρίαση 44 της 22ας Δεκεμβρίου 1879).

3. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , συν. Α' , 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880, σ. ρηα'.

4. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , συν. Α' , σ. 653. (συνεδρίαση 68 της 13ης Φεβρουαρίου 1880). Την εισηγητική έκθεση των Νομοσχεδίων αυτών βλ. και στο π. Πλάτων, τ. Β', 1880-81, σ. 241-256 και 300-306.

αιτιολογική έκθεση τονίζεται ότι η κυβέρνηση δεν φρόντισε για τη σύσταση Ανώτερων Παρθεναγωγείων με δαπάνες του δημο-

σίου «αφού οι ημίσεις δήμοι του Βασιλείου δέονται χρηματικής επικουρίας στερούμενοι εισέτι προκαταρκτικού σχολείου θηλέων»1. Η λογική του επιχειρήματος αυτού στηρίζεται στο γεγονός ότι,

αφού οι κοινότητες δεν έχουν Δημοτικά Σχολεία, δεν είναι δυνα-τό να ιδρύσουν ανώτερα. στη συνέχεια όμως επισημαίνεται το γε -

γονός ότι τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, που Ιδρύθηκαν στο μεταξύ, «υπ' ουδενός νόμου διέπονται», επειδή, «ουδέ περί ψηφίσεως νό-μου οργανωτικού ανωτέρων παρθεναγωγείων ελήφθη πρόνοια»2.

το κενό αυτό φιλοδοξεί να συμπληρώσει το Νομοσχέδιο του Αυγε-ρινού, να θέσει δηλαδή τις νομοθετικές βάσεις για έναν «Ομόρρυ-θμο» οργανισμό των Ιδιωτικών Παρθεναγωγείων μια που, όπως παραδέχεται ο τότε Υπουργός, για πολύ, ίσως, χρόνο ακόμα «οι

εθνικοί πόροι δεν θα επιτρέψωσι την δαπάνη του Δημοσίου σύστα-σιν και συντήρησιν τοιούτων ανωτέρων σχολείων θηλέων»3.

Α π ό την έκθεση αυτή φαίνεται καθαρά ότι διαχωρίζεται σα-φώς η δευτεροβάθμια εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών. «ο περί Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων κείμενος νόμος», τονί-ζει, «ουδεμίαν, ώς εικός, δύναται να έχη εφαρμογήν επί παρθενα-γωγείων αλλοίον όλως επιδιωκόντων σκοπόν»4. Σύμφωνα με το σχέδιο νόμου «περί συστάσεως Παρθεναγωγείων», τα «ανώτερα»

αυτά σχολεία θηλέων υπάγονται στον Γενικό Επιθεωρητή της Δημοτικής Εκπαίδευσης και έχουν πέντε τάξεις5. με το άρθρο 12 του ίδιου σχεδίου καθορίζεται ότι, για να χαρακτηριστεί ένα

1. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , σύν. Α' , ό.π., σ. υνζ'.

2. ό.π. 3. ό.π., σ. υνη'. 4. ό.π., σ. υνζ'. ο Α. Αυγερινός κατάρτισε την ίδια εποχή και Νομο-

σχέδιο «Περί Γυμνασίων και Ελληνικών σχολείων» όπου, όμως, δεν γίνεται λόγος για μαθήτριες (Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΖ' , αρ. 10, 15

Ιανουαρίου 1880, σ. 315-316). 5. ό.π., σ. υνη'.

Παρθεναγωγείο ώς Διδασκαλείο, πρέπει να διδάσκονται στις δυο ανώτερες τάξεις του η Παιδαγωγική, η Διδακτική, και να γίνον-

ται Υποδειγματικές διδασκαλίες1. Διαχωρίζονται έτσι τα Διδα-σκαλεία από τα υπόλοιπα Παρθεναγωγεία που είναι σχολεία Γε-νικής Εκπαίδευσης.

τα Νομοσχέδια του Αυγερινού, που χαρακτηρίζονται γενικό-τερα για τις προοδευτικές τους θέσεις σχετικά με το σκοπό και το χαρακτήρα του Δημοτικού Σχολείου2, στο θέμα της εκπαίδευσης

των κοριτσιών διακρίνονται κυρίως για τον σωστό προσδιορισμό των σχετικών προβλημάτων, που επιχειρείται για πρώτη φορά, και προχωρούν, σε μερικά σημεία, στην προώθηση ορισμένων θέ-

σεων. Θετικά σημεία μπορούν να θεωρηθούν τα εξής: α) ο σαφής διαχωρισμός των Παρθεναγωγείων που επιδιώκουν τη συμπλή-ρωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών μετά το Δημοτικό Σχολείο

από εκείνα που, κοντά στον προηγούμενο σκοπό, επιδιώκουν και την εκπαίδευση της δασκάλας και β) η προσπάθεια να ρυθμιστεί

νομοθετικά ο τρόπος λειτουργίας των Παρθεναγωγείων, που ώς την εποχή αυτή λειτουργούσαν χωρίς να υπάρχει σχετικός οργα-

νωτικός νόμος. στην εισηγητική έκθεση όμως διατυπώνεται με σαφήνεια

ότι ο σκοπός των Παρθεναγωγείων, που ο νομοθέτης τα προορίζει να καλύψουν πρωταρχικά τις ανάγκες των πιο «εύπορων» κοινω-

νικών τάξεων, είναι «όλος αλλοίος» από το σκοπό των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης, που προετοιμάζουν τους μαθητές για παρα-πέρα επιστημονικές σπουδές3. Η υπαγωγή των Παρθεναγωγείων

στον Γενικό Επ ιθεωρητή της Δημοτικής Εκπαίδευσης τα υπο-βαθμίζει αισθητά σε σχέση με τα σχολεία της Μέσης Εκπαί-δευσης.

1. ό.π., σ. υνθ'. 2. Βλ. σχετικά Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας

Σχολείου, ό.π., σ. 99-105. 3. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. ΙΓ ,

συν. Α' , σ. υνζ'.

Ο υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Τρικούπη Γ. Θεοτό-κης κατέθεσε στη Βουλή (συνεδρίαση της 4ης Δεκεμβρίου 1889) 1

σειρά από εννιά Νομοσχέδια που αναφέρονται στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση και αποτελούν μια «θεωρητική» απόπειρα για μεταβολή του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας. τα Νομο-σχέδια αυτά και οι εισηγητικές τους εκθέσεις συντάχθηκαν από

τον γνωστό παιδαγωγό Χαρίσιο Παπαμάρκο2 , και προκάλεσαν μεγάλο θόρυβο μέσα και έξω από τη Βουλή3. Α π ό τα Νομοσχέδια

αυτά σχετίζονται άμεσα με το θέμα μας το «Περί ιδρύσεως διδα-σκαλείου των θηλέων» και το «Περί ιδρύσεως ανωτέρων Παρθενα-γωγείων».

Το Διδασκαλείο θηλέων, με έδρα το Μεσολόγγι, προβλέπεται να είναι τριτάξιο. Έ χ ο υ ν δικαίωμα να γραφτούν σ' αυτό, υστέρα από εισαγωγικές εξετάσεις, απόφοιτες των Ανώτερων Παρθενα-

γωγείων, που θα πληρώνουν δίδακτρα 600 δραχμές το χρόνο4, πο-σό Ιδιαίτερα μεγάλο για την εποχή αυτή. Η απομάκρυνση του Διδασκαλείου από την Αθήνα και η επιβολή ακριβών «τροφείων» στοχεύουν κυρίως στο να «επιτευχθή η μεταβίβασις του ευγενούς

επαγγέλματος των διδασκαλισσών μάλλον εις τα κοράσια της μέ-σης τάξεως των Ελλήνων, εις τα κοράσια των αστών, παρά εις

τα κοράσια της βαναύσου τάξεως των πλυντριών και των μαγει-ρισσών και των τροφών και των ύπηρετριών»5. Η συζήτηση έγινε

1. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, περ. ΙΑ' , σύν. Δ' , 9 Οκτω-βρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890, σ. 417-419.

2. Σ.Ν. Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 105. τα κείμενα των Νομοσχεδίων και των εισηγητικών εκθέσεων δημοσιεύονται στο Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, της Δ ' συν. της ΙΑ' περ., 9 Οκτωβρίου 1889 -

8 Φεβρουαρίου 1890, σ. 180-239. τα Νομοσχέδια που αναφέρονται στη Δημο-τική Εκπαίδευση χαρακτηρίζονται κατώτερα από τα αντίστοιχα Νομοσχέ-δια του Αυγερινού, γιατί δεν ήταν «καθόλου κατάλληλα για ένα τόσο σπου-δαίο και σοβαρό σκοπό» (Σ.Ν. Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 106-107).

3. Βλ. σχετικά στο π. Πλάτων, τ. IB' , 1890, σ. 33-126 και 175-195. 4. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, συν. Δ ' ,

περ. ΙΑ' , ό.π., σ. 193-194 (άρθρα 1, 4, 22 και 25). 5. ό.π., σ. 192.

στην τρίτη συνεδρίαση της Βουλής, στις 22 Ιανουαρίου 1890, όπου και διατυπώθηκαν πολλές αντιρρήσεις1. τα κύρια μειονεκτήματα του Νομοσχεδίου αυτού, όπως διατυπώνονται από τον Διδασκαλι-

κό Σύλλογο, είναι: α) ότι από το πρόγραμμα των μαθημάτων πα-ραλείπεται η Αρχαία Ελληνική 2 , η Φυσική, η Χημεία, η Ψυχο-λογία, η Ηθική και η Παγκόσμια Ι σ τ ο ρ ί α 3 (το πρόγραμμα προ-βλέπει μόνο την Ελληνική Ιστορ ία ) , β) ότι προβλέπεται ώς διευ-θύντρια του Διδασκαλείου μια απλή δασκάλα, χωρίς ανώτερα προ-σόντα4, γ ) ότι αυξάνονται υπερβολικά οι ώρες διδασκαλίας των μαθητριών5 και δ) ότι καθορίζονται ακριβά «τροφεία» και γίνεται

η επιλογή των μαθητριών με αυστηρά κριτήρια κοινωνικής προ-ελευσης6. Στο Νομοσχέδιο για τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία η κριτική

είναι και πάλι έντονη, αλλά ο Διδασκαλικός Σύλλογος αναγνω-ρίζει ώς λίαν ευχάριστον φαινόμενον» το γεγονός ότι γίνεται λόγος για ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών, γιατί , όπως Ομο-λογείται, ώς τότε «ουδείς ουδέποτε εσκέφθη περί ανωτέρων παρ-θεναγωγείων», με αποτέλεσμα οι περισσότερες Ελληνίδες να μένουν εντελώς αγράμματες η να περιορίζονται στην «πενιχρά» παιδεία των Δημοτικών Σχολείων7 . τα μειονεκτήματα που επι-σημαίνονται είναι: α) ότι στο πρόγραμμα των μαθημάτων δεν συμπεριλαμβάνονται η Αριθμητική και τα Αρχαία Ελληνικά 8 ,

1. Πλάτων, τ. IB' , 1890, σ. 189-193, όπου δημοσιεύονται τα Πρακτικά της συνεδρίασης αυτής.

2. ο Χαρίσιος Παπαμάρκος πιστεύει πώς δεν υπάρχουν αρχαίοι έλλη-νες συγγραφείς που να έχουν μορφωτική αξία για τις γυναίκες (Πλάτων,

ό.π., σ. 189). 3. «το περί ιδρύσεως Διδασκαλείου θηλέων εν Μεσολογγίω Νομοσχέ-

διον», Πλάτων, τ. IB' , 1890, σ. 82-86. 4. ό.π., σ. 87. 5. ό.π. 6. ό.π., σ. 88-89. 7. ό.π., τ. IB' , 1890, σ. 90. 8. ό.π., σ. 91-94.

β) ότι ώς Διευθύντρια των Ανώτερων Παρθεναγωγείων προβλέ-πεται δασκάλα1 και γ ) ότι επιβάλλονται στις μαθήτριες μηνιαία δίδακτρα 10 δραχμών, ενώ, σύμφωνα με την άποψη του Συλλόγου, «ούτε δίκαιον ούτε πρέπον είναι», αφού η «Μέση Εκπαίδευσις κατά το Σύνταγμα παρέχεται δωρεάν»2. τα Ανώτερα Παρθενα-γωγε ία είναι, σύμφωνα με το Νομοσχέδιο Θεοτόκη, τριτάξια και προορίζονται να ιδρυθούν «διά τας ανάγκας των ανωτέρων κοι-νωνικών τάξεων» σε μέρη όπου λειτουργούσαν πλήρη Δημοτικά Σχολεία θηλέων. για να αποκλειστούν μάλιστα από αυτά τα κορίτσια των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, ορίζεται και κατα-βολή «μηνιαίων διδάκτρων εκ 10 δραχμών»3 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι, αν και τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία είναι σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, συμπεριλαμβάνονται όμως στον κύ-κλο των Νομοσχεδίων της Δημοτικής Εκπαίδευσης. Οι εισηγη-τικές εκθέσεις των Νομοσχεδίων αποκαλύπτουν με σαφήνεια την

άποψη των συντακτών τους (Παπαμάρκου και Θεοτόκη) για πλήρη διαφοροποίηση στην εκπαίδευση των κοριτσιών την οποία θεωρούν δικαίωμα μόνο των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων. Βάση

της γυναικείας εκπαίδευσης θεωρείται το Ευαγγέλιο, η οικιακή οικονομία, η οικιακή παιδαγωγική, η υγιεινή, η ωδική, τα εργό-

χειρα, η γυμναστική και η ιχνογραφία. Μαθήματα όπως η ζωο-λογία, η χημεία, η αριθμητική και μάλιστα η γραμματική και η τεχνολογία, θεωρούνται «ήκιστα προσήκοντα» στην εκπαίδευση

«του θήλεος φύλου»4. Σύμφωνα με την άποψη του Χ. Παπαμάρκου η «ακροτάτη κατά τα θήλεα παίδευσις» πρέπει να περιλαμβάνει

γνώσεις μουσικής, γυμναστικής, ζωγραφικής, Αρχαίας Ελληνικής ποίησης και ξένων γλωσσών5 . Η εισηγητική έκθεση

1. ό.π., σ. 94. 2. ό.π., σ. 95. 3. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, συν. Δ ' ,

περ. ΙΑ' , ό.π., σ. 195 (άρθρα 1, 2 και 4). 4. ό.π., σ. 192. 5. Παράρτημα των εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων εκδιδόμενον κατ' αί-

τησιν της επ' αυτώ ειδικής επιτροπής της Βουλής τη επιστασία του Γενικού

του Νομοσχεδίου «περί της Ιδρύσεως ανωτέρων Παρθεναγωγείων» τελειώνει με τις παρακάτω απόψεις, που νομίζουμε πώς δείχνουν καθαρά το πνεύμα με το οποίο αντιμετωπίζεται από την πολιτεία,

την εποχή αυτή, η εκπαίδευση των κοριτσιών: « Η παρεχομένη τοις κορασίοις παιδεία εν τοις ανωτέροις παρθεναγωγείοις κατά

το προκείμενον νομοσχέδιον είναι σύμφωνος άμα μεν προς τον σκοπόν, ον έχουσι τα κοράσια εν τω βίω τούτω, άμα δε προς το φύλον, εις ο ανήκουσιν. θα παιδευθώσι τα κοράσια ανωτέραν παιδείαν εν τ ω ευαγγελίω, τη μητρική γλώσση, τη καλλιτεχνία, τοις εργοχείροις, τη γυμναστική, τη εθνική Ιστορία, διότι τοιαύτην παιδείαν η τε φύσις και ο προορισμός αυτών απαιτεί»1 . Έ τ σ ι , το πρόγραμμα μαθημάτων για τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία (πβ. Πίνακας 26) δεν φέρνει ουσιαστικές αλλαγές στη γυναικεία εκπαίδευση,

όπως αυτή διαμορφώθηκε από την Ιδιωτική πρωτο-βουλία. τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία και το Αρσάκειο λειτουρ-γούν την εποχή αυτή με το ίδιο περίπου πνεύμα. το μόνο σημείο κατά το οποίο διαφέρει το νέο πρόγραμμα είναι ότι δεν συμπε-ριλαμβάνει τα μαθήματα των Γαλλικών, των Α ρ χ α ί ω ν Ε λ λ η -νικών και της Αριθμητικής .

Ενδιαφέρον παρουσιάζει να δούμε και τη θέση των προοδευ-τικών Ελληνίδων, που την εποχή αυτή εκπροσωπούνται από την Κ. Παρρέν, απέναντι στα Νομοσχέδια Θεοτόκη. στην Εφημερίδα

των Κυριών αφιερώνεται μια σειρά από πέντε άρθρα στο θέμα αυτό με τους παρακάτω ενδεικτικούς τίτλους: α) «ο κ. Θεοτόκης

και αι γυναίκες»2 β) «το περί εκπαιδεύσεως των θηλέων Νομοσχέδιον

Επιθεωρητού των Δημοτικών σχολείων Χαρισίου Παπαμάρκου, Αθήναι 1890, σ. 85.

1. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, συν. Δ ' , περ. ΙΑ' , ό.π., σ. 195. οι απόψεις αυτές αντιπροσωπεύουν οπωσδήποτε τον Χ. Παπαμάρκος. στα προγράμματα του Δημοτικού Σχολείου που συνέταξε

ο ίδιος (1894), η εκπαίδευση των κοριτσιών αντιμετωπίζεται με το ίδιο ακρι-βώς πνεύμα (Βλ. Σ. Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 32).

2. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 144, 10 Δεκεμβρίου 1889.

ΠΙΝΑΚΑΣ 26

Πρόγραμμα μαθημάτων Ανώτερου Παρθεναγωγείου σύμφωνα με το Νομοσχέδιο του Γ. Θεοτόκη (1889)

Μαθήματα Τάξεις

Α' Β' Γ '

Ευαγγέλιον 3 2 3 Μητρική γλώσσα 6 6 6 Οικιακή Οικονομία 2

Υγιεινή 2 Οικιακή Παιδαγωγία 2 2

Ελληνική Ιστορία 2 2 2 Φυσική Ιστορία 2 1 Φυσική 3 2 1 Κοσμογραφία 1 Γεωμετρία 2 Ωδική 3 3 3

Γυμναστική 3 3 3 Ιχνογραφία 2 2 2 Εργόχειρα 6 6 6

Σύνολο 30 30 30

ΠΗΓΗ : Παράρτημα των Εκπαιδευτικών νομοσχεδίων... τη επιστα-σία. Χ. Παπαμάρκου, ό.π., σ. 99.

σχέδιον»1, γ ) «Μελέτη επί του Νομοσχεδίου της των θηλέων με-σης Εκπαιδεύσεως» 2 , δ) «Τί την θέλουσιν αι γυναίκες την Α ρ -χαίαν Ελλην ικήν» 3 και ε) «και ημείς περί της εκπαιδεύσεως

του φύλου μας»4. στο πρώτο από τα άρθρα αυτά η Παρρέν «θριαμ-βολογεί» για το γεγονός ότι συντάχθηκαν Νομοσχέδια που ανα-φέρονται στη γυναικεία Μέση Εκπαίδευση, στο δεύτερο παρου-σιάζει απλώς το Νομοσχέδιο χωρίς σχόλια, και από το τρίτο

1. ό.π. 2. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 145, 17 Δεκεμβρίου 1889. 3. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 149, 21 Ιανουαρίου 1890. 4. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 150, 28 Ιανουαρίου 1890.

αρχίζει η κριτική. Η πρόθεση του νομοθέτη να περιοριστεί το επάγγελμα της δασκάλας στις κοπέλες μιας ορισμένης τάξης,

χωρίς παράλληλα να προσφέρονται διέξοδοι στις άλλες μαθήτριες είναι το πρώτο σημείο έντονης κριτικής, γιατί μια τέτοια ρύθμιση

αποκλείει τις κοπέλες του λαού «του μόνου μέσου, δι' ου μέχρι σήμερον εκέρδιζον την ζωήν των»1 . το τέταρτο άρθρο αναφέρεται

στη διαγραφή από το πρόγραμμα μαθημάτων της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας. Τονίζεται με έμφαση ότι όχι μόνο δεν πρέπει να

περιοριστεί η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, αλλά, αντίθετα, ότι είναι ανάγκη να Ιδρυθούν «τέλεια γυμνάσια» και

για τις κοπέλες2. στο πέμπτο άρθρο καταδικάζεται η επιβολή διδάκτρων στα Παρθεναγωγεία, τη στιγμή που η αντίστοιχη δημόσια Μέση Εκπαίδευση προσφέρεται δωρεάν στους μαθητές. Τονίζεται επίσης ότι η διαγραφή πολλών μαθημάτων από το πρόγραμμα των Παρθεναγωγείων έγινε μάλλον από φόβο του νομοθέτη να μην «αμβλύνη την διάνοιαν της γυναικός», η γιατί

με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται «η επίσημος αναγνώρισις της αδυναμίας της γυναικός προς οιανδήποτε ανωτέραν πνευματικήν

ανάπτυξιν»3 . Μετά από την οξεία αυτή κριτική η Παρρέν τονίζει πώς είναι απαραίτητη η τροποποίηση όλων των άρθρων που ανα-φέρονται στη γυναικεία εκπαίδευση «ώς μή ανταποκρινομένων προς τας ανάγκας της αληθούς και σκοπίμου πνευματικής ανα-πτύξεως και ηθικής διαπλάσεως της γυναικός»4.

Αυστηρή κριτική στα Νομοσχέδια Θεοτόκη άσκησε με ειδικό υπόμνημα5 και ο Χρ. Παπαδόπουλος, ένθερμος υποστηρικτής του

Αρσάκειου Παρθεναγωγείου και της γενικότερης προσφοράς της

1. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 145, 17 Δεκεμβρίου 1889. 2. « Έ χ ε τ ε γυμνάσια τέλεια διά τα άρρενα, ιδρύσατε τοιαύτα και διά

τα θήλεα», γράφει (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 149, 21 Ιανουαρίου 1890).

3. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 150, 28 Ιανουαρίου 1890. 4. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 149, 21 Ιανουαρίου 1890. 5. Παράρτημα των εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων... τη επιστασία Χ.

Παπαμάρκου, ό.π., σ. 8-16.

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας . στις επικρίσεις αυτές φρόντισε να απαντήσει ο συντάκτης των Νομοσχεδίων Χ. Παπαμάρκος1 , δίχως όμως επιτυχία.

Η έντονη αντίδραση που σημειώθηκε για τα Νομοσχέδια Θεοτόκη, έδειξε, οπωσδήποτε, πώς τα μέτρα που προτάθηκαν για τη βελτίωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών δεν ήταν ανάλογα με τη μεγάλη σημασία του προβλήματος, αλλά δεν πρέπει να παρα-γνωριστούν και ορισμένα θετικά σημεία. στον τομέα της γυναι-κείας εκπαίδευσης τέτοια σημεία μπορούν να θεωρηθούν ο σαφής διαχωρισμός του Διδασκαλείου από τα σχολεία γενικής παιδείας, τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία, καθώς και η αύξηση των χρόνων φοίτησης για τις μαθήτριες. Ως τώρα δηλαδή οι μαθήτριες στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας φοιτούσαν 10 συνο-λικά χρόνια (6 Δημοτικό + 4 Διδασκαλείο), ενώ με τα Νομοσχέ-δια Θεοτόκη η φοίτηση διαρκεί 12 χρόνια (6 Δημοτικό + 3 Ανώ-τερο Παρθεναγωγείο + 3 Διδασκαλείο). Ε π ί σ η ς η καθιέρωση του Ανώτερου Παρθεναγωγείου ώς Μέσου σχολείου και ώς βαθμίδας

απαραίτητης ανάμεσα στο Δημοτικό και το Διδασκαλείο είναι, νομίζουμε, σημαντική καινοτομία, γιατί ώς τώρα δεν υπήρχε τέ-τοιο ενδιάμεσο σχολείο.

Έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι ακόμα και η κυβέρ-νηση Τρικούπη δεν δίνει ικανοποιητικές και δίκαιες λύσεις στα χρόνια προβλήματα της γυναικείας εκπαίδευσης. Είναι ενδεικτικό μάλιστα το γεγονός ότι στον γενικότερο προβληματισμό για την παροχή ανώτερης και πιο ουσιαστικής εκπαίδευσης στις μαθή-τριες, τα Νομοσχέδια Θεοτόκη εκφράζουν μια αρνητική τοποθέ-τηση και περιορίζουν τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών.

Α π ό την ανάλυση των νομοσχεδίων που προηγήθηκε φαί-νεται καθαρά ότι η πρόθεση της πολιτείας, όσον αφορά τη Μέση

Εκπαίδευση των κοριτσιών, περιορίζεται στην παροχή μιας «ει-δικής» —γυναικείας— εκπαίδευσης, ανάλογης με το ρόλο και τον προορισμό της γυναίκας στη ζωή. Η θέση αυτή καθορίζεται οπωσ-

1. ό.π., σ. 20-96.

οπωσδήποτε από το γεγονός ότι η συμμετοχή της Ελληνίδας στην εργασία είναι πολύ περιορισμένη την εποχή αυτή, αφού όλες οι

θέσεις που προϋποθέτουν κάποιο επίπεδο μόρφωσης προορίζονται από την πολιτεία αποκλειστικά και μόνο για τους άνδρες. Η θέση αυτή της πολιτείας απέναντι στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών αποκρυσταλλώνεται καθαρά στα προγράμματα

μαθημάτων του 1893, που αποτελούν ωστόσο σταθμό για τη γυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας, αφού είναι η πρώτη επίση-μη νομοθετική ρύθμιση για τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών1.

Η εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των γραικών στην Ελλάδα

Ο τομέας της εργασίας

το μεγάλο κοινωνικό κίνημα για τη «χειραφέτηση της γυ-ναίκας», ο «φεμινισμός», που απλώνεται στις αρχές του 19ου αιώ-να σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο, σχετίζεται άμεσα με το αίτημα

για μια καλύτερη εκπαίδευση. Γι ' αυτό θα ήταν χρήσιμο να περι-γραφεί, σε πολύ γενικές γραμμές, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία το 19ο αιώνα, καθώς και οι παράγοντες που συνετέ-λεσαν στη βελτίωση της κοινωνικής θέσης και της εκπαίδευσης

των γυναικών στη χώρα μας. οι κοινωνικές συνθήκες για μια ουσιαστική αλλαγή στη ζωή

της γυναίκας δημιουργήθηκαν στους νεότερους χρόνους. οι πα-λαιότερες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες περιόριζαν γενικά

τη γυναίκα στο ρόλο της «Εστ ιάδας» του σπιτιού, μέσα στην πατριαρχική δομή της οικογένειας. Οικονομικά εξαρτημένη από

1. Αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων των πλήρων Παρθεναγω-γείων και των Διδασκαλείων των θηλέων, έκδ. Υπουργείου των Εκκλη-σιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1893 και Εφημερίς

της Κυβερνήσεως, αρ. 163, 21 Αύγουστου 1893.

τον άνδρα (πατέρα, σύζυγο η αδελφό) η γυναίκα δεν είχε γενικά την ευκαιρία να αναπτύξει την ατομικότητά της1 . από τις αρχές του 19ου αιώνα όμως και πέρα, διάφοροι παράγοντες συντελούν στην αφύπνιση της κοινωνικής συνείδησης των γυναικών. Κατ '

αρχήν η Ιδέα της ελευθερίας του άτομου, που απλώθηκε σε μεγά-λο βαθμό στο 19ο αιώνα, δεν άφησε ανεπηρέαστη τη θέση της γυναίκας. Η κατάκτηση ύστερα της οικονομικής ανεξαρτησίας

της γυναίκας, που έγινε δυνατή με τη βιομηχανική επανάσταση, έπαιξε, οπωσδήποτε, το σημαντικότερο ρόλο. σε όλες τις χώρες, σταδιακά, η μηχανή αντικατέστησε τις χειρωνακτικές εργασίες

και πολλές γυναίκες άρχισαν να συμμετέχουν πια ενεργά στη βιο-μηχανική εργασία.

Μετά το 1860 αρχίζει να αυξάνεται και στη χώρα μας η εγ-χώρια βιομηχανία2, και το 1870 έχουμε στοιχεία για τη συμμε-τοχή της γυναίκας στην παραγωγή. από τους 28.400 εργάτες, οι γυναίκες είναι 5 . 7 3 5 , ενώ στα «επιτηδεύματα» των γυναικών για το 1861 δεν αναφέρονται εργάτριες, αλλά μόνο υπηρέτριες, μαίες και μαθήτριες4. στα 1870 ο κατάλογος των γυναικείων «επιτηδευμάτων» περιλαμβανει5:

εργάτριες : 5.735 υπηρέτριες : 10.808

μαίες : 769 δασκάλες : 460 μαθήτριες : 11.695

Όπως είναι φυσικό, η ελληνική κοινωνία και το οικονομικό σύστημα εξελίσσεται και παρακολουθεί το πανευρωπαϊκό ρεύμα.

1. Βλ. σχετικά Δ. Γληνός, Γυναικείος ανθρωπισμός, Αθήναι 1921. 2. Βλ. σχετικά με το θέμα αυτό Κ, Μοσκώφ, η εθνική και κοινωνική

συνείδηση, ό.π., σ. 156-158. 3. [Α. Mansolas], Statistique de la Grèce. Recensement de la Po-

pulation en 1870, Athènes 1874, σ. 36-37. 4. Α. Μανσόλας, Πολιτειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος, Αθή-

ναι 1867, σ. 17. 5. [Α. Mansolas], Statistique..., ό.π., σ. 36-37.

τα επακόλουθα της κοινωνικής ζύμωσης που σημειώθηκαν στους δυο τελευταίους αιώνες, αρχίζουν να ξεχωρίζουν και εδώ, μέρα με τη μέρα καθαρότερα. Η σταδιακή ανάπτυξη της βιομηχανίας κα-ταργεί την οικοτεχνία και τη μικρή κλειστή βιοτεχνία με τις οποίες

συντηρούσαν ώς τώρα φτωχές γυναίκες την οικογένειά τους. Σ ιγά σιγά κορίτσια και γυναίκες αρχίζουν να βγαίνουν από τα σπίτια τους και να εργάζονται στα εργοστάσια. Παράλληλα, οι ράφτρες, οι καπελούδες, οι κεντίστρες ανοίγουν δικά τους κατα-στήματα1 . στα υφαντήρια, τα μεταξουργεία και τα εργοστάσια ραπτικής υπερισχύουν, από το 1876 ακόμα, οι γυναίκες εργάτριες2. Η συμμετοχή της Ελληνίδας στην παραγωγή επεκτείνεται στα-διακά σε διάφορες πόλεις της χώρας. από το 1870 γυναίκες απασχολούνται

στα βιβλιοδετεία η σε άλλα «τεχνουργεία» της Αθή-νας, στα μεταξουργεία της Καλαμάτας, της Σπάρτης και του Πει -ραιά, στα βαμβακοκλωστήρια και υφαντήρια του Πειραιά, της Σύρου, της Πάτρας, της Χαλκίδας και της Στυλίδας3 . Η Κ. Παρ-ρέν διαπιστώνει, στα 1887, ότι οι γυναίκες συμμετέχουν ενεργά στην ελληνική βιομηχανία και, πρώτη αυτή, επισημαίνει τις ά-θλιες και επικίνδυνες συνθήκες δουλειάς4 και ζητά να θεσπιστούν από την πολιτεία νόμοι προστατευτικοί «υπέρ της τύχης των γυ-

1. με γραφικό τρόπο περιγράφει ο Α. Κουρτίδης την εικόνα που παρουσιάζει η Αθήνα κάθε πρωί, στα 1883, όταν «αι μικραί εργάτιδες, ράπτριαι το πλείστον,... παρελαύνουσι καθ' ομάδας,... μεταβαίνουσαι εις το

ημερήσιόν των έργον» (Αρ. Π . Κουρτίδης, «αι εργάτιδες των Αθηνών», Εστία, τ. Iστ', αρ. 405, 2 Φεβρουαρίου 1883, σ. 631).

2. Ν. Δεμάθας, «Περί της βιομηχανικής προόδου εν Ελλάδι», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου του έτους 1877, σ. 397-438. Ενδεικτικά επι-

σημαίνουμε ότι στα 18 μεταξουργεία απασχολούνται 1.014 εργάτες, 75 άνδρες και 939 γυναίκες, ό.π., σ. 419.

3. Ε.Κ. Ασώπιος, «αι γυναίκες εν τη Ταχυδρομική και Τηλεγραφική υπηρεσία», Αττικόν Ημερολόγιον και Ημερολόγιον των Κυριών, 1890, σ. 118-119.

4. «αι γυναίκες εν τη Ελληνική Βιομηχανία», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 28, 13 Ιουλίου 1887.

γυναικών τούτων»1. Ακόμη, η Παρρέν ζητά να επεκταθεί το στά-διο της επαγγελματικής δραστηριότητας των Ελληνίδων, με συγ-κεκριμένο αίτημα την πρόσληψη γυναικών υπαλλήλων στα ταχυ-δρομεία και τα τηλεγραφεία της χώρας2 . το αίτημα αυτό έχει Ιδιαίτερη σημασία, αν και δεν πραγματοποιήθηκε την εποχή αυτή3,

γιατί θα αποτελέσει μια νέα διέξοδο για τις «μορφωμένες» Ελληνίδες , των οποίων η επιλογή, την εποχή αυτή, περιορίζεται σε δυο μόνο επαγγέλματα: της μαίας και της δασκάλας4. Η Παρ-ρέν αγωνίζεται συστηματικά για την ίδρυση πρακτικών και επαγγελματικών

σχολών5, που θα δώσουν σε πολλές κοπέλες τη βασική εκπαίδευση για ποικίλα επαγγέλματα και θα «διανοίξουν νέους

ορίζοντας εν τ ω βίω της Ελληνίδος». Κύριο σύνθημα της Παρρέν είναι η χειραφέτηση της Ελληνίδας «διά της εργασίας»6. με πρωτοβουλία της αρχίζει και λειτουργεί από το 1890 «Σχολή της Κυριακής των Απόρων Γυναικών και Κορασιών του Λαού», με πλατιά απήχηση και συμμετοχή7.

1. «Δυστυχείς εργάτιδες», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Δ ' , αρ. 191, 9 Δεκεμβρίου 1890.

2. Σχετικά άρθρα: «αι Ελληνίδες τηλεγραφικοί και ταχυδρομικοί υπάλληλοι», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 67, 19 Ιουνίου 1888, «αι

Ελληνίδες εν τοις Ταχυδρομείοις και Τηλεγράφοις», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888, «αι Ελληνίδες εν τοις Ταχυδρομείοις και Τηλεγράφοις», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' , αρ. 219, 30 Ιουλίου 1891.

3- Τηλεφωνήτριες προσλαμβάνονται πολύ αργότερα, στα 1908' βλ. το άρθρο της Κ. Παρρέν «Αι Ελληνίδες εις τα τηλέφωνα», Εφημερίς των Κυ-ριών, έτ. KB', αρ. 944, 15-31 Μαρτίου 1908.

4. Ε.Κ. Ασώπιος, «αι γυναίκες εν τη Ταχυδρομική και Τηλεγραφική υπηρεσία», ό.π., σ. 111-120, όπου και ο Είρ. Ασώπιος υποστηρίζει το αίτημα αυτό των Ελληνίδων.

5. τους τίτλους από σχετικά άρθρα της Παρρέν βλ. σ. 278 αυτής της εργασίας.

6. «η Ελληνίς χειραφετουμένη διά της εργασίας. Καλλιτεχνική και Πρακτική σχολή», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 33, 18 Οκτωβρίου 1887.

7. «Έναρξις των μαθημάτων της Σχολής της Κυριακής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 152, 11 Φεβρουαρίου 1890 και «Λόγος απαγγελθείς

Φιλανθρωπικοί και Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι

μια άλλη κοινωνική δραστηριότητα, που συνέβαλε σημαντικά στην κοινωνική χειραφέτηση της γυναίκας, είναι η φιλανθρωπική κίνηση, που ενώθηκε αργότερα με το γενικότερο ανθρωπιστικό κί-νημα. το κίνημα αυτό απευθύνεται κυρίως σε γυναίκες της με-σαίας και ανώτερης τάξης που έβρισκαν σ' αυτό μια δυνατότητα να ξεφύγουν από το στενό χώρο του σπιτιού.

1855: «Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ί α Κυριών», «Αμαλίε ιο ορ-φανοτροφείο». Η πρώτη προσπάθεια για συλλογική φιλανθρωπι-κή δραστηριότητα των Ελληνίδων έγινε από τη Μαρία Υψηλάντη με τη σύσταση της «Φιλανθρωπικής Ετα ιρ ίας κυριών» και την ίδρυση του «Αμαλίειου ορφανοτροφείου». Η «Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ί α Κυριών» Ιδρύεται στα 1855 και έχει κύριο σκοπό την ίδρυση και συντήρηση «ορφανοτροφείου κορασίων» στην Αθή-να1. την ανάγκη για την ίδρυση του ορφανοτροφείου αυτού δη-μιούργησε η φοβερή επιδημία της χολέρας. τον πρώτο «Διοργα-νισμό» της Ετα ιρ ίας υπογράφουν οι κυρίες Μαρία Υψηλάντη, Κυριακούλα Κριεζή, Ανδρομάχη Ρενιέρη, Λουκία Ρίζου και Ζ ω ή Σούτσου2. Πρώτη πρόεδρος εκλέχτηκε η Μ. Υψηλάντη και αντι-πρόεδρος η αδελφή της Ζωή Σούτσου3 . Όπως καθορίζεται με το

υπό κ. Καλλιρρόης Παρρέν επί τη ευκαιρία της ενάρξεως των μαθημάτων του Κυριακού Σχολείου», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυρίων 1891,

σ. 149-152. 1. Διάταγμα της 8ης Ιουνίου 1855, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 1855,

αρ. 26, σ. 35. 2. «Φιλανθρωπική Κυριών Εταιρία. Σκοπός και διοργανισμός της Ετα ι -

ρίας», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 1855, αρ. 26, σ. 35-39. 3. η Μαρία Υψηλάντη και η αδελφή της Ζωή Σούτσου διευθύνουν το

«Αμαλίειο» ώς το 1878: βλ. λεπτομέρειες Α. Παπαδόπουλος, ό.π., και Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρία - Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971, σ. 123-131, όπου και βιογραφικά στοιχεία των δύο γυναικών. Βιογραφία της Μαρίας Υψηλάντη βλ. και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ ' , αρ. 340, 20 Φεβρουαρίου 1894 και Πλειάς, έτ. Β', αρ. 24, 31 Οκτωβρίου 1900, σ. 366-367.

άρθρο 14, σκοπός του ορφανοτροφείου είναι το «να μορφώση εκ των εν αυτώ ενδιαιτυμένων κορασίων φρονίμους και κοσμίας παρ-θένους, χρηστάς οικοκυράς, χρησίμους και αγαθάς εις την κοι-νωνίαν γυναίκας»1 . το άρθρο 15 καθορίζει ότι οι κοπέλες που θα μένουν στο ορφανοτροφείο θα διδάσκονται όλα τα μαθήματα του Δημοτικού Σχολείου, καθώς και διάφορα χειροτεχνήματα και «γυ-ναικεία έργα», όπως ραπτική, κεντητική, πλύσιμο, μαγειρική, διακόσμηση2. τα εργόχειρα των μαθητριών, σύμφωνα με το άρθρο 16, θα πουλιούνται, και ένα μέρος από την αξία τους θα μένει στο

ορφανοτροφείο, ενώ τα υπόλοιπα χρήματα θα δίνονται στην εργα-ζόμενη κοπέλα3 . Πλούσιες παροχές και συνδρομές ομογενών έδω-σαν τη δυνατότητα στη Φιλανθρωπική Ετα ιρε ία να ιδρύσει σε σύντομο χρονικό διάστημα ιδιόκτητο «επιβλητικό» κτίριο για το

ορφανοτροφείο4 που γρήγορα έγινε γνωστό για την καλή λειτουρ-γία του ώς Φιλανθρωπικό ίδρυμα5, αλλά, παράλληλα, απέκτησε καλή φήμη και ώς σχολείο6.

1. ΦΕΚ, 26/1855, σ. 36. 2. ό.π., σ. 36-37. 3. ό.π. Βλ. σχετικά, Έκθεσις Θ . Α . Ζαΐμη... αναγνωσθείσα κατά την

21 Νοεμβρίου 1870, σ. 6 και Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 51-52. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. Ζ ' , αρ. 341, 28 Νοεμβρίου 1859,

σ. 1133. 5. στα περιοδικά και τις εφημερίδες της εποχής αυτής δημοσιεύονται

πολλά άρθρα, που επαινούν την προσφορά και την υποδειγματική λειτουργία του ορφανοτροφείου αυτού. Πβ. Νέα Πανδώρα, τ. C', 1855 σ. 337-338, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 341, 28-11 Νοεμβρίου, σ. 1133, Αττικόν Ημερολόγιον Ε. Ασωπίου 1869, σ. 355-356, Εστία, τ. I H ' , αρ. 451, 19 Αυγούστου 1884, σ. 525-529 και αρ. 452, 26 Αυγούστου 1884, σ. 545-549, και αρ. 453, 2 Σεπτεμβρίου 1884, σ. 562-566, και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β ' , αρ. 57, 10 Απριλίου 1888, αρ. 63, 22 Μαίου 1888, αρ. 97, 15 Ιανουαρίου 1889, αρ. 127, 13 Αυγούστου 1889 και αρ. 152, 11 Φεβρουαρίου 1890, όπου η Κ. Παρρέν τονίζει ότι πρέπει να γίνει «ριζική μεταρρύθμισις» στο πρόγραμμα του ορφανοτροφείου, γιατί πιστεύει πώς είναι απαραίτητο να διδάσκονται οι ορφανές, εκτός από τα κεντήματα, και άλλες πρακτικές τέχνες.

6. Βλ. σ. 117 αυτής της εργασίας.

1866: Ε π ι τ ρ ο π έ ς κυριών για τους πρόσφυγες της Κρήτης. Η συμπαράσταση των Ελληνίδων στους εθνικούς αγώνες είναι σημαντική. στα 1866 συσταίνεται στην Αθήνα, με πρωτοβουλία

της F r . Hill, επιτροπή κυριών για την ενίσχυση της Κρητικής επανάστασης και την περίθαλψη των προσφύγων1. Ό π ω ς σημειώ-νει η ίδια, στην προσπάθειά της να συμπαρασταθεί στους πρό-σφυγες, συγκέντρωσε στο σχολείο της 300 Κρητικόπουλα και εγ-κατέστησε αργαλειούς, όπου κοπέλες και γυναίκες ύφαιναν και κέρδιζαν ορισμένα χρήματα2 .

«Επιτροπή κυριών» για τη βοήθεια των προσφύγων της Κρήτης συστάθηκε, την ίδια χρονιά, και στην Κεφαλονιά, οπού είχαν καταφύγει πρόσφυγες3.

1872: «Εργαστήριον Απόρων γυναικών του Συλλόγου Κυ-ριών υπέρ της γυναικείας Παιδεύσεως».

στα 1872 αρχίζει να λειτουργεί το «Εργαστήριον απόρων γυναικών», έργο του «Συλλόγου κυριών υπέρ της γυναικείας παι-δεύσεως», του οποίου οι γενικότεροι σκοποί θα αναλυθούν παρα-κάτω.

το «Εργαστήριο των απόρων γυναικών», παράλληλα με την ηθική και θρησκευτική μόρφωση, έδινε την ευκαιρία σε 200 περί-που άπορες γυναίκες κάθε ηλικίας να εργαστούν με Ικανοποιητική χρηματική αμοιβή. στο εργαστήριο αυτό λειτουργούσαν τμήματα

για υφαντική, για «τρίχαπτα» (δαντέλες), για ραπτική, για «ποι-κιλτική» (κεντήματα), καθώς και τμήμα για την εκπαίδευση νο-σοκόμων4. με την αξιόλογη αυτή δραστηριότητα το « Ε ρ γ α σ τ ή -ριο των απόρων γυναικών» συντελεί με θετικό και αποτελεσμα-τικό τρόπο στην ανάπτυξη της εγχώριας βιοτεχνίας και την άπα-

1. Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, Αθήνα 1976, σ. 144. 2. Φ. Χίλλ, «Επιστολή προς την εν Κρήτη Κ. Ελισάβετ Κονταξάκη»,

Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΕ ' , αρ. 648, 20 Οκτωβρίου 1867, σ. 1368. 3. Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, ό.π., σ. 144. 4. Σύλλογος Κυρίων υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως... έκθεσις των

πεπραγμένων 27.4.1874 - 26.4.1875, Αθήναι 1875, σ. 16-43.

απασχόληση εκατοντάδων Ελληνίδων, «προαγαγόν τας εν τω τόπω γυναικείας τέχνας εις περιωπήν τελειότητος»1.

1882: « Ε π ι τ ρ ο π ή Κυριών στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός"». στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», που άρχισε να λειτουργεί

στην Αθήνα από το 1882, επιτροπή από γυναίκες, αναλαμβάνει την εποπτεία του ιδρύματος και έχει την κύρια φροντίδα για την επαγγελματική εκπαίδευση νοσοκόμων2.

1887-1888: Φιλανθρωπικοί Σύλλογοι σε άλλες πόλεις. Ανάλογη είναι και η δραστηριοποίηση των Ελληνίδων στις

επαρχιακές πόλεις. Ή δ η , από το 1828, στην Αίγινα, μια επιτρο-πή γυναικών ασχολείται με φιλανθρωπικές δραστηριότητες3. Οι πρωτοβουλίες αυτές αυξάνονται στα τελευταία χρόνια της περιό-δου που εξετάζουμε. στα 1887 Ιδρύεται στο Ναύπλιο η «εν Χρι-στώ Αδελφότης Κυριών» για την ανακούφιση και τη συμπαρά-σταση των φυλακισμένων4, και στα 1888, σωματεία με τον ίδιο σκοπό και την ίδια επωνυμία στην Πάτρα 5 και τη Χαλκίδα6. το 1888, επίσης, Ιδρύεται στον Πειραιά η «Φιλόπτωχος Αδελφότης

των εν Πειραιεί Κυριών» με γενικούς φιλανθρωπικούς σκοπούς7, και το 1890 παρόμοιος Σύλλογος στην Κέρκυρα8.

Φ Ι Λ Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Ί Σ Ύ Λ Λ Ο Γ Ο Ι . Ε κ τ ό ς από τη φιλανθρωπική δραστηριότητα οι Ελληνίδες αρχίζουν να συμμετέχουν σταδιακά

1. Κ. Παρρέν, «η Ελληνίς γυνή του 19ου αιώνος εν τη Ιστορία, τη Φιλολογία και τη Φιλανθρωπία», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυ-ριών, 1890, σ. 96.

2. ό.π., σ. 97. 3. Ελ. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία, ό.π., Β', σ. 69. 4. ΦΕΚ, αρ. 198, 23 Ιουλίου 1887. 5. ΦΕΚ, αρ. 2, 4 Ιανουαρίου 1888 και Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α '

αρ. 40, 6 Δεκεμβρίου 1887. 6. ΦΕΚ, αρ. 264, 13 Οκτωβρίου 1888 και Εφημερίς των Κυριών, έτ.

Β' , αρ. 75, 14 Αυγούστου 1888. 7. ΦΕΚ, αρ. 101, 8 Απριλίου 1888 και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β' ,

αρ. 52, 6 Μαρτίου 1888. 8. ΦΕΚ, αρ. 246, 24 Σεπτεμβρίου 1890.

σε συλλογικά όργανα που επιδιώκουν γενικότερους σκοπούς η έ -χουν άμεση σχέση με τη γυναικεία εκπαίδευση. στις αρχές ακόμα

του 19ου αιώνα (1813) μερικές Ελληνίδες γράφονται μέλη στη Φιλόμουσο Εταιρε ία 1 , ενώ λίγο αργότερα, στα 1829, συγκροτούν

στην Ερμούπολη επιτροπή που εποπτεύει τα σχολεία των κορι-τσιών2. στα 1883 προβλέπεται από τον κανονισμό της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρε ίας ένα ανάλογο «Συμβούλιο Κυριών» με σκοπό

να εποπτεύει την εσωτερική «εν γένει» κατάσταση των σχολείων3.

1872: «ο υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως Σύλλογος Κυ-ριών».

Η πιο αξιοσημείωτη, όμως, προσπάθεια, στον τομέα αυτό, υπήρξε η ίδρυση του «Συλλόγου Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παι -δεύσεως» στην Αθήνα το 1872 και με πρωτοβουλία της Κ. Κεχα-

γιά και των πιο γνωστών και μορφωμένων «δεσποινών» της εποχής. τον πρώτο κανονισμό του Συλλόγου υπογράφουν η πρόεδρος

Ε λ έ ν η Ι . Παπαρρηγοπούλου, η γραμματέας Κ. Κεχαγιά και 58 άλλες γνωστές Αθηναίες4. Σύμφωνα με το «διοργανισμό» του Συλλόγου, κύριες επιδιώξεις του είναι η ίδρυση σχολείων και παρ-θεναγωγείων, η έκδοση βιβλίων, η εκπαίδευση νοσοκόμων και

υπηρετριών και η σύσταση «Εργαστηρίου Α π ό ρ ω ν Γυναικών»5. ο Σύλλογος εγκαινίασε τη δραστηριότητά του με το « Ε ρ γ α σ τ ή -

ριο των απόρων γυναικών» που λειτούργησε, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, με μεγάλη επιτυχία. στη συνέχεια ασχολήθηκε συ-στηματικά με τη γυναικεία εκπαίδευση, ιδρύοντας στην Αθήνα «Πρότυπον Ελληνικόν Παρθεναγωγείον»6 . το κύρος του Συλλό-γου αυτού πιστοποιείται και από το γεγονός ότι αρχικά η πρό-

1. Βλ. σχετικά σ. 33 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σχετικά σ. 50 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σχετικά σ. 196 αυτής της εργασίας. 4. «Διοργανισμός του υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως Συλλόγου Κυ-

ριών», ΦΕΚ, αρ. 22, 15 Ιουνίου 1872. 5. ό.π., άρθρο 2 του «Διοργανισμού». 6. Βλ. σ. 212 αυτής της εργασίας.

πρόεδρος του «Εργαστηρίου απόρων Γυναικών»1 και στη συνέχεια ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συλλόγου2, διορίζονται ώς μέλη στην επιτροπή που εξετάζει τις υποψήφιες δασκάλες.

Γυναικεία περιοδικά και εφημερίδες

ΟΙ Ελληνίδες αρχίζουν να συμμετέχουν στην πνευματική κί-νηση του τόπου από πολύ νωρίς. Γνωστά περιοδικά όπως η Παν-δώρα (1850-1872) και η Εστία (1876-1895) δημοσιεύουν συνερ-γασίες γυναικών από τους πρώτους ακόμα τόμους3. πιο συγκε-κριμένα, στον τρίτο τόμο της Πανδώρας (1852-1853) συνεργά-ζονται η Πολύτιμη Κουσκούρη και η Μαρία Άνδριέτου4 , ενώ στον δέκατο πέμπτο τόμο (1864-65) σημειώνεται ότι συνεργά-στηκαν κατά καιρούς με το περιοδικό οι κυρίες: Πριγκίπισσα Μα-σάλσκη (Δώρα Ιστριάς), Α γ γ ε λ ι κ ή Πάλλη, Σαπφώ Λεοντιάς, Πολύτιμη Κουσκούρη, Σοφία Φιλήμονος, Αιμιλία Μαρούτση κ.Α.5. στους επόμενους τόμους τακτικές συνεργάτριες συνεχίζουν να ε ί -ναι η Δώρα Ιστριάς (Δώρα δ' Ί σ τ ρ ι α ) , η Σ α π φ ώ Λεοντιάς, η Α γ γ ε λ ι κ ή Βαρθολομαίου Πάλλη, και η Ε λ έ ν η Μαυροκορδάτου6.

στους συντάκτες της Ε σ τ ί α ς των ετών 1884, 1885, 1886 και 18887 συμπεριλαμβάνονται και η Αικατερίνη Λασκαρίδου, η

1. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 70. Διάταγμα της 31ης Μαίου 1890.

2. ό.π., σ. 87. Διάταγμα της 27ης Οκτωβρίου 1892. 3. Αποκλειστική πρόθεσή μας είναι να επισημάνουμε τη γυναικεία

παρουσία στην πνευματική ζωή του τόπου. η άξια η απαξία της προσφοράς αυτής από άποψη λογοτεχνική αποτελεί αντικείμενο ειδικών επιστημόνων. 4. Απ. Σαχίνης, Συμβολή στην Ιστορία της Πανδώρας και των παλιών

περιοδικών, Αθήνα 1964, σ. 63. 5. Πανδώρα, τ. ΙΕ ' , 1864-65, σ. 596. 6. τα ονόματα των συνεργατών του περιοδικού σημειώνονται στο τέλος

κάθε τόμου. 7. Σχετικός κατάλογος δημοσιεύεται κάτω από τον πίνακα περιεχο-

μένων.

Μπέσση Μάσσωνος, η Αικατερίνη Οικονόμου, η Αρσινόη Παπα-δοπούλου, η Σοφία Σλήμαν και η Έ λ ί ζ α Σούτσου1.

Κατά την Καλ. Παρρέν, όμως, «η ανάστασις» της γυναι-κείας φιλολογικής κίνησης στη χώρα μας συμπίπτει με την έκδο-ση του Α τ τ ι κ ο ύ Ημερολογίου από τον Ειρηναίο Ασώπιο, ο οποίος

«έτεινε πρώτος την χείρα προς τας διαδόχους της Ασπα-σίας και της Κορίννης, της Σαπφούς και της Θεανούς και τας ωδή-γησεν εις την τιμητικήν θέσιν εκείνων»2. το Αττ ικόν Ημερολό-γιον, που εκδίδετο επί 25 ολόκληρα χρόνια (1867-1890 και 1896) φιλοξένησε συνεργασίες από όλες τις γνωστές, την εποχή αυτή,

στον κόσμο των γραμμάτων Ελληνίδες: από την Αλβάνα Μη-νιάτη και τη Δώρα δ' Ί σ τ ρ ι α , που διέπρεπαν στο εξωτερικό, μέχρι

τη Σ α π φ ώ Λεοντιάδα, τη Φωτεινή Οικονόμου, την Καλλιόπη Κε-χαγιά, την Αικατερίνη Ζάρκου, τη Μαριέττα Μπέτσου, την Ε λ έ -νη Αντωνοπούλου, την Αριάδνη Δαμβέργη κ.Α.3. από το 1888

στο Ημερολόγιο του Ασώπιου περιλαμβάνεται και ένα τμήμα με τίτλο «Ημερολόγιον των Κυριών»4. Συνεργασίες γυναικών συναντάμε και σε άλλα περιοδικά,

όπως στον Παρνασσό5 και στην Εφημερίδα των σχολείων6. Ιδιαίτερη σημασία όμως νομίζουμε πώς έχει η έκδοση γυναι-

κείων περιοδικών, γιατί αποτελεί μια προσπάθεια έκφρασης και

1. Εστία, έτ. Θ , 1884, έτ. I ' , 1885, έτ. ΙΑ' , 1886 και έτ. ΙΓ ' , 1888. 2. Καλ. Παρρέν, «Μία εικοσιπενταετηρίς», Αττικόν Ημερολόγιον Ε.

Ασωπίον, 1896, σ. 456. 3. ό.π. 4. Μετά το 1888 δ τίτλος του Ημερολογίου αυτού είναι: Αττικόν

Ημερολόγιον και Ημερολόγιον των Κυριών τον έτους... υπό Ειρηναίον Ασωπίον ευγενεί συμπράξει φιλοκάλων λογίων και ευπαιδεύτων δεσποινών

και δεσποινίδων. 5. στον κατάλογο των συντακτών του 1885 συμπεριλαμβάνονται η

Ευφρασία Κετσέα και η Αικατερίνη Λασκαρίδου, Παρνασσός, τ . Θ', 1885, σ. 735, και σε άλλους τόμους πολλές συνεργασίες γυναικών.

6. η Μαρία Βάλβη συνεργάζεται στην έκδοση του περιοδικού αυτού, το 1889 (Εφημερίς των σχολείων, έτ. Α' , αρ. 1, 11 Φεβρουαρίου 1889, σ.

400).

διαμόρφωσης μιας γυναικείας συλλογικής συνείδησης1. τα γυναι-κεία περιοδικά που εκδίδονται την εποχή αυτή είναι τρία: η Θά-λεια, η Ευρυδίκη και η Εφημερίς των Κυρίων2. δεν συμπερι-λαμβάνουμε το περιοδικό Α ρ τ ε μ ι ς που κυκλοφόρησε στην Αθή-να το 1866 (φυλλ. Α-B ' : Ιαν.-Δεκ. 1866) με εκδότη τον Π .Δ .

Ηλιόπουλο, γιατί δεν ανήκει στα καθαρά γυναικεία περιοδικά. 1867: Θάλεια. Μηνιαίο περιοδικό, εκδόθηκε το 1867 στην

Αθήνα από την Πηνελόπη Λαζαρίδου3 . τα άρθρα που δημοσιεύον-ται στο περιοδικό αυτό είναι όλα ανυπόγραφα και αναφέρονται κυ-ρίως στη θέση της γυναίκας στους αρχαίους λαούς" περιλαμβάνον-ται επίσης και αρκετές βιογραφίες από γυναικείες προσωπικότη-τες της αρχαιότητας, αλλά και της σύγχρονης εποχής. το πνεύμα που διαφαίνεται στο περιοδικό είναι η επιδίωξη μιας κάποιας γυ-ναικείας ισοτιμίας μέσα από την ανάλυση των διαφορετικών αρε-τών και καθηκόντων των δύο φύλων.

1870: Ευρυδίκη. Εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1870 (α φύλλο: 21 Νοεμβρίου 1870) από την Αιμιλία Κτενά Λεοντιάδα, αδελφή της γνωστής παιδαγωγού Σαπφούς Λεοντιά-δος. στην αρχή εβδομαδιαίο και στη συνέχεια δεκαπενθήμερο, το περιοδικό αυτό κυκλοφόρησε μάλλον ώς το Μάιο του 1873. Η ύλη που δημοσιεύεται είναι πιο πλούσια από την ύλη της Θάλειας και μερικές από τις τακτικές συνεργάτριες της Ευρυδίκης είναι η Σ . Λεοντιάς, η Δώρα δ' Ίστρια και η Ι . Καμπούρογλου. Η προ-σπάθεια για μια πιο πλατιά διάδοση και βελτίωση της γυναικείας

εκπαίδευσης διαφαίνεται στα περισσότερα φύλλα της Ευρυδίκης,

1. Βλ. σχετικά Αγγ. Ψαρρά, «Γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα», Σκούπα, τχ. 2, σ. 3-13.

2. Σύμφωνα με πληροφορία της εποχής, στα 1850 κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη, μόνο σε 3-4 τεύχη, από την Ευφρ. Σαμαρτζίδου περιο-δικό με τίτλο Κυψέλη (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 195, 13 Ιανουα-ρίου 1891).

3. Δυστυχώς δεν μπόρεσα να εξακριβώσω αν το περιοδικό αυτό συνέ-χισε να εκδίδεται για δεύτερο χρόνο. Είδα τα φυλλάδια Α-IB' (Ιανουάριος -Δεκέμβριος του 1867).

Ανταποκρίσεις από την κίνηση των παρθεναγωγείων στις διάφο-ρες πόλεις, στατιστικά στοιχεία, συγκριτική ανάλυση εκπαιδευτι-κών συστημάτων άλλων χωρών, αποτελούν πλούσιο και πολύτιμο

υλικό για την κατάσταση της εκπαίδευσης στον υπόδουλο κυρίως ελληνισμό, την εποχή αυτή. στην Ευρυδίκη συναντάμε, επίσης, συχνές αναφορές στη δράση των γυναικών σε άλλες χώρες και συ-χνά τονίζεται η άποψη ότι οι άνδρες και οι γυναίκες είναι ίσοι, αλλά όχι και Ισότιμοι. Η διαφορά αυτή καθορίζει την κοινωνική θέση της γυναίκας, την ανατροφή και την εκπαίδευση της,

1887: Εφημερίς των Κυριών. Εβδομαδιαίο περιοδικό, εκ-δόθηκε το 1887 (α φύλλο: 8 Μαρτίου 1887) στην Αθήνα, από την Καλλιρρόη Παρρέν. Είναι το γυναικείο περιοδικό με τη με-γαλύτερη διάρκεια ζωής, αφού εκδίδεται για 32 ολόκληρα χρό-νια, δηλαδή ώς το 1918. Η θέση που πήρε το περιοδικό αυτό στα καθαρά εκπαιδευτικά θέματα αναλύεται στα σχετικά κεφά-λαια1. το γενικότερο «πρόγραμμα» της Εφημερ ίδας των Κυ-ριών, όπως το αναπτύσσει η ίδια η Παρρέν, είναι: « Η εφημε-ρίς μου πραγματεύεται πάντα τα εις το φύλον μας αναγόμενα ζητήματα, κοινωνικά, επιστημονικά, πολιτικά, φιλολογικά, παι-δαγωγικά, οικονομικά. Δημοσιεύει τας βιογραφίας των έξο-χων του κόσμου γυναικών. Παρακολουθεί την εν Ευρώπη και Αμερ ική γυναικείαν δράσιν και προτρέπει και ενισχύει τας Ε λ -ληνίδας εις την δι' εντίμου και αξιοπρεπούς εργασίας χειραφέτη-σίν των. δεν επεζήτησα την παρ' ημίν πολιτικήν χειραφέτησιν

της γυναικός, διότι το ζήτημα τούτο είναι πρόωρον δι' ημάς, απαιτείται

δε να προηγηθή αυτού συστηματικωτέρα και επιστημονι-κωτέρα της γυναικός μόρφωσις. Οσάκις όμως ο νόμος αδικεί την γυναίκα, εξανίσταμαι και διαμαρτύρομαι κατά του νομοθέτου»2. Α π ό το 1888 η Καλ. Παρρέν εκδίδει και Ημερολόγιον της Εφη-μερίδος των Κυριών. ο αγώνας της Καλ. Παρρέν για τη βελτίωση

1. Βλ. σχετικά και σ. 276-279 αυτής της εργασίας. 2. Καλ. Παρρέν, «Μελέτη αναγνωσθείσα εις το εν Σικάγω Διεθνές

Συνέδριον των Γυναικών περί των Γυναικείων εν Ελλάδι σωματείων», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1894, σ. 108.

ση της θέσης της Ελληνίδας στην οικογένεια και την κοινωνία είναι οπωσδήποτε σημαντικός, αλλά για την εργασία αυτή έχουν Ιδιαίτερη σημασία οι προσπάθειές της για την προώθηση σημαν-τικών εκπαιδευτικών θεμάτων, όπως είναι η ίδρυση σχολείων Μέσης και Επαγγελματ ικής Εκπαίδευσης, καθώς και η παρο-χή ανώτερης Εκπαίδευσης στις γυναίκες.

Προοδευτικό γυναικείο κίνημα

Σταδιακά σε όλες τις χώρες αναπτύχθηκε ο αγώνας της γυ-ναίκας για τη βελτίωση της θέσης της. Προχωρώντας από βασι-κές ανάγκες και απαιτήσεις σε μια πιο πλατιά αντίληψη των σκο-πών του, ο αγώνας αυτός σημείωσε μεγάλες προόδους σε όλο τον 19ο αιώνα. το γυναικείο κίνημα ξεκίνησε από την Αμερική και απλώθηκε σιγά σιγά σε όλες τις άλλες χώρες. στο αρχικό του αυτό στάδιο το φεμινιστικό κίνημα έδωσε μεγαλύτερη βαρύτητα σε διαφορετικά πράγματα σε κάθε χώρα. στην Ε λ λ ά δ α η θέση της γυναίκας βελτιώνεται σταδιακά με τη συμμετοχή της στην

εκπαίδευση καθώς και με την προσφορά της στην πνευματική, κοινωνική και οικονομική κίνηση του τόπου1 . από πολύ νωρίς η Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου αναμιγνύεται στην πολιτική και γ ί -νεται η ψυχή της μερίδας που αντιπολιτεύεται τον Όθωνα2. Συγ -κεκριμένα αιτήματα, όμως, για πιο πλατιές διεκδικήσεις και δι-καιώματα, αρχίζουν να διατυπώνονται με τον δημοσιογραφικό

αγώνα της Καλλιρρόης Παρρέν.

1. στα 1838 ακόμα ο Π . Σοφιανόπουλος εκδίδει από τη φυλακή που βρίσκεται την Ιδιότυπη εφημερίδα ο Σωκράτης των γυναικών και του λαού, που χαρακτηρίζεται ώς «πρώτη φεμινιστική εκδήλωσις εις την χώραν μας», γιατί σ' αυτή ο Σοφιανόπουλος αναφέρεται με ενθουσιασμό στον κοινωνικό ρόλο του γυναικείου φύλου (Κ. Μάγερ, Ιστορία του Ελληνικού τύπου, τ. Α ' , 1790-1900, Αθήναι 1957, σ. 72-75).

2. Κ. Ξηραδάκη, Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου (1809-1898), η γυναίκα που κλόνισε το θρόνο του Όθωνα, Αθήνα a1978.

Η θέση και τα δικαιώματα της γυναίκας αρχίζουν να συζη-τιούνται από πολύ νωρίς στην Κωνσταντινούπολη και τα προβλή-ματα αυτά είναι από τα πρώτα θέματα που απασχολούν, στις πρώτες ακόμα συνεδριάσεις, τα μέλη του Ελληνικού Φιλολογι-κού Συλλόγου. Έ τ σ ι , στη συνεδρίαση Θ' της 24ης Αυγούστου του 1861 ο Ι . Ζωγράφος διαβάζει εισήγηση με θέμα «Περί της απο-στολής της γυναικός εν τη κοινωνία», όπου αναπτύσσει τις από-ψεις που επικρατούν για το θέμα αυτό στην εποχή του1. ο ίδιος πιστεύει ότι η «η γυνή αν και μή υποδεεστέρα του ανδρός είναι όμως άλλο τι ον έχον ίδιον προορισμόν»2. στη συζήτηση που ακολουθεί

αναπτύσσονται διάφορες απόψεις, άλλες θετικές κι άλλες αρνητικές, για το γυναικείο κίνημα3 . στη συνεδρίαση Α' , επίσης

της 21ης Σεπτεμβρίου 1861, 0 Μ. Βλάδος αναπτύσσει «πραγμα-τεία» με θέμα «Περί των ανατομικών φυσιολογικών διαφορών

του ανδρικού και γυναικείου σώματος και της επιρροής αυτών επί του βίου και της ενεργείας των δύο φύλων»4. ο τίτλος και μόνο της εισήγησης αυτής φανερώνει καθαρά τις θέσεις του συγγραφέα και τα επιχειρήματά του με τα οποία δεν συμφωνούν όμως ο Ηρ.

Βασιάδης και άλλα μέλη του Συλλόγου. στη σειρά αυτή των δη-μόσιων διαλέξεων, τις οποίες οργανώνει ο Ελληνικός Φιλολογι-κός Σύλλογος, υπάρχουν, και στα κατοπινά χρόνια, αρκετά θέμα-τα που αναφέρονται σε προβλήματα σχετικά με τη θέση της γυ-ναίκας στην οικογένεια και την κοινωνία5.

τα θέματα αυτά είναι, με χρονολογική σειρά, τα παρακάτω: 1871-1872 Κ. Καλλιάδης: Η γυνή εν τη οικογενεία και τη πολιτεία.

1. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Α', 1861, σ. 37.

2. ό.π., σ. 38. 3. ό.π., σ. 39. 4. ό.π., σ. 40. 5. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Πεντη-

κονταετηρίς, 1861-1911, σ. 469 κέ.

Δ. Μαλλιάδης: Περί δικαιωμάτων και υποχρεώσεων της γυ-ναικός.

1874-1875 Λ. Λάκων: Η γυνή αναφορικώς προς το δίκαιον.

Οδ. Ιάλεμος: Ηθικά. Μητρική στοργή. 1877-1878 Κ. Μακρής: Φυσιολογία ήτοι περί γάλακτος εν γένει και

Ιδία περί γυναικείου γάλακτος μετά πειραμάτων. Δ. Σταματιάδης: Περί της κοινωνικής καταστάσεως των γυ-

ναικών και τέκνων εν έθνεσι μαχίμοις ώς και εν λαοίς βιομηχά-νοις.

1 8 8 0 - 1 8 8 1 Ι. Ζίφος: Les f e m m e s qui t u e n t et les f emmes qui v o t e n t

(Aι γυναίκες αίτινες φονεύουν και ψηφοφορούν). 1881-1882 Κ. Καλλιάδης: Η γυνή έναντι του θανάτου. Cor F l u r e t : Περί της επιρροής της γυναικός εν τη διδασκαλία. 1882-1883 Κ. Κεχαγιά: Ανάλυσις παιδαγωγική της Αντιγόνης του

Σοφοκλέους. I. Ιωαννίδης: Δύναται το γάλα της τροφού ν' αντικαταστήση το της μητρός; Α. Τάγης: Περί του γυναικείου φύλου εν τε τοις Ομηρικοίς και Ιστορικοίς χρόνοις. Σ . Λεοντιάς: Περί της βάσεως της ηθικής μορφώσεως. 1886-1887 I. Ναούμ: Περί των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων της γυ-

ναικός υπό νομικήν άποψιν. 1888-1889 Μ. Γεδεών: Περί του γυναικείου ζητήματος εν τω μεσαιώνι.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στον κατάλογο των Ομιλητών υπάρ-χουν και δυο γνωστές εκπαιδευτικοί της εποχής αυτής, η Καλλιό-πη Κεχαγιά και η Σ α π φ ώ Λεοντιάς. Η πλατιά δραστηριότητα

των γυναικών αυτών δείχνει καθαρά ότι οι δασκάλες είναι, την

εποχή αυτή, όχι μόνον οι πρωτεργάτριες της εκπαιδευτικής κίνη-σης, αλλά και οι εκφραστές των πρώτων γυναικείων διεκδικήσεων.

η προβληματική του γυναικείου ζητήματος αρχίζει να συ-ζητιέται και στην Αθήνα, από την αρχή του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. το 1866 ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος αναπτύσσει στο Αθή-ναιον το θέμα «Περί γυναικός και Ελληνίδος». Μετά από μια σύν-τομη ανασκόπηση των απόψεων που επικρατούν την εποχή αυτή,

ο συγγραφέας καταλήγει ότι «η γυνή δεν είναι όν κατώτερον, αλλά διάφορον μόνον του ανδρός», αλλά επισημαίνει ότι δεν εύχεται να δει τη γυναίκα «κατά πάντα τ ω ανδρί άφωμοιωμένην»1. στον Παρνασσό αναπτύσσεσαι το 1885 θέμα «Περί γυναικός εν τ ω δι-καίο)»2. ο εισηγητής Δ. Ηλιόπουλος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η φύσις έπλασε την γυναίκα μητέρα, τα δε καθήκοντα της μητρός εις άμεσον προς τας υποχρεώσεις του πολίτου έρχονται σύγκρουσιν»3. ο Ειρηναίος Ασώπιος υποστηρίζει ότι «η των γυναικών ανάπτυξις δέον να συμβαδίζη προς την των ανδρών, ίνα μή η κοινωνία παρουσιάζη χάσματα και αντιθέσεις»4 και 0 Ν. Καζάζης, κρίνοντας το θέμα από την οικονομική σκοπιά, τονίζει πώς είναι ανάγκη να αναγνωριστεί και για τη γυναίκα «το δίκαιον

της εργασίας»5. Απαραίτητο είναι, οπωσδήποτε, να δούμε και τη θέση των

ίδιων των Ελληνίδων. στα δυο πρώτα γυναικεία περιοδικά, τη Θάλεια και την Ευ-

ρυδίκη, επικρατεί η άποψη ότι οι άνδρες και οι γυναίκες είναι ίσοι, όχι όμως και Ισότιμοι. Έ τ σ ι οι ξεχωριστές Ιδιότητες κάθε φύλου οριοθετούν και διαφορετικές για το καθένα λειτουργίες.

1. Γ .Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, ό.π., σ. 18. 2. Παρνασσός, τ. Θ', 1885, σ. 239. 3. Δ. Ηλιόπουλος, «η γυνή εν τω Δικαίω», Παρνασσός, τ. Θ' ,

1885, σ. 519. 4. Ε. Ασώπιος, «η γυνή εν Ελλάδι και εν τη Εσπερία. Κοινωνική

μελέτη», Αττικόν Ημερολόγιον του έτους 1883, σ. 173. 5. Ν. Καζάζης, «η γυνή εν τη κοινωνική οικονομία», Ετήσιον Ημερολόγιον

Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1889, σ. 170.

Βασική θέση, επομένως, των πρώτων γυναικείων περιοδικών, είναι η Ισότητα μέσα σε αυστηρά καθορισμένα για κάθε φύλο πλαίσια.

Η Δώρα δ' Ί σ τ ρ ι α , σε περιηγητικές της εντυπώσεις από την Ανατολή, κάνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τη θέση της

Ελληνίδας και διαπιστώνει ότι «αν και κατώρθωσαν [οι Ε λ λ η -νίδες] αναμφισβητήτους προόδους, η παιδεία και η δραστηριότης αυτών υπάρχουσι λίαν άτελεϊς»1. θα σταθούμε Ιδιαίτερα στις

απόψεις που υποστήριξαν οι τέσσερις γνωστές δασκάλες της εποχής, η Κ. Κεχαγιά, η Αικ. Λασκαρίδου, η Σ . Λεοντιάς και η Κ.

Παρρέν, μια που οι δασκάλες πρωτοστατούν, την εποχή αυτή, και στο γυναικείο κίνημα. Η Κ. Κεχαγιά φαίνεται πώς υποστηρίζει τη συντηρητική άποψη ότι «μήτηρ παιδαγωγός έστιν η αληθής

συμπλήρωσις της ουσίας αυτής» (της γυναίκας) η οποία είναι «ίση προς τον άνδρα κατά τον πνευματικόν και ηθικόν βίον, αλλ' ένεκα της αποστολής αυτής επροικίσθη υπό αρετών όλως αλλοίων

των άνδρών»2. Η Σ . Λεοντιάς εκφράζει, επίσης, ορισμένες επι-φυλάξεις σχετικά με τις γυναικείες διεκδικήσεις, αλλά υποστηρί-ζει με θέρμη το αίτημα των γυναικών για ίσα δικαιώματα στην

εκπαίδευση3. Η Αικ. Λασκαρίδου προχωρεί στην πράξη και θε-μελιώνει τα αιτήματα αυτά με την εισαγωγή νέων «προοδευτικών» συστημάτων και ειδικεύσεων στον επαγγελματικό τομέα4. Φαίνε-ται, λοιπόν, ότι την εποχή αυτή επικρατεί κάποιος σκεπτικισμός σχετικά με τις γυναικείες διεκδικήσεις και τα δικαιώματα, σκεπτι-κισμός που είναι διάχυτος και στις απόψεις των πρωτοπόρων Ε λ -ληνίδων. Υπάρχουν βέβαια από πολύ νωρίς και οι υπέρμαχοι του γυναικείου κινήματος με πρωτοπόρο την Κ. Παρρέν που ύψωσε

1. D. (d') Is t r ia , Περί των εν τη Ανατολή γυναικών, μετάφρ. Αιμ. Σκουζέ, Αθήναι 1861, σ. 325.

2. Κ. Κεχαγιά, «η θέσις της γυναικός εν τη κοινωνία, Αττικόν Ημερολόγιον 1882, σ. 325. 3. Σ. Λεοντιάς, «Περί κλήσεως της γυναικός», ό.π., σ. 63 και της

ίδιας, «Περί του γυναικείου ζητήματος», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Θ', αρ. 400, 28 Μαίου 1895.

4. Βλ. σχετικά σ. 177-178, 207-210 και 247-248 αυτής της εργασίας.

τη σημαία των γυναικείων διεκδικήσεων στην Ελλάδα. η δρά-ση της, την εποχή αυτή, είναι πολύπλευρη: Εκδίδει την Ε φ η μ ε -ρίδα των Κυριών, γράφει σχετικά άρθρα σε άλλα περιοδικά, πρω-τοστατεί στις γυναικείες συλλογικές προσπάθειες, συμμετέχει σε παγκόσμια γυναικεία συνέδρια1. στην Εφημερίδα των Κυριών ανα-λύει τα γυναικεία προβλήματα, παρουσιάζει τη δράση των γυναι-κών στην Ευρώπη και την Αμερ ική , προτρέπει τις Ελληνίδες να εργαστούν, υποστηρίζει τις γυναίκες που αδικούνται και επιμένει Ιδιαίτερα στην ανάγκη για ανώτερη μόρφωση των Ελληνίδων και κυρίως για ίδρυση σχολείων Μέσης και Επαγγελματ ικής εκπαί-δευσης. Πιστεύει η Παρρέν πώς η γυναίκα έχει ορισμένα δικαιώ-ματα και υποχρεώσεις απέναντι στην οικογένεια, την πατρίδα και την κοινωνία και γ ι ' αυτό διερωτάται «Τίνι λοιπόν δικαιώματι, θέλουσι να απορφανώσωσι την πατρίδα, την κοινωνίαν και την

οικογένειαν της σωτηρίου και ευεργετικής επιδράσεως ημών;»2

Αναλύοντας το πρόγραμμα της εφημερίδας της τονίζει ότι δεν ζήτησε από την αρχή πολιτική χειραφέτηση της Ελληνίδας, γ ια-τί πίστευε πώς έπρεπε πρώτα να πραγματοποιηθούν ορισμένες άλλες προϋποθέσεις, και κυρίως το ανέβασμα του πνευματικού

επιπέδου της γυναίκας3 . Όμως, από τα πρώτα φύλλα της εφημε-ρίδας της αρχίζουν να διατυπώνονται ορισμένες αιχμές για τα δι-καιώματα που έχει η Ελληνίδα ώς πολίτης, όπως φανερώνουν άρθρα με τίτλους: «ΑΙ γυναίκες και η παρούσα Δημοτική έκλο-γή»4 , «αι γυναίκες και ο Κώδηξ»5 , «Τί εννοούμεν χειραφέτησιν

1. στα 1889 η Κ. Παρρέν συμμετέχει στο παγκόσμιο Γυναικείο Συ-νέδριο στη Γαλλία, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 118, 11 Ιουνίου 1889.

2. Κ. Παρρέν, «το γυναικείο ζήτημα», Ετήσιον Ημερολόγιον Κων-σταντίνου Φ. Σκόκου, 1889, σ. 193.

3. Κ. Παρρέν, «η Ελληνίς γυνή του 19ου αιώνος εν τη Ιστορία, τη Φιλολογία και τη Φιλανθρωπία», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυ-ριών, 1890, σ. 92.

4. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α ' , αρ. 37, 15 Νοεμβρίου 1887. 5. ό.π., έτ. Α ' , αρ. 50, 21 Φεβρουαρίου 1888.

διά της εργασίας»1, «Οφείλουσιν αι Ελληνίδες να μετάσχωσιν του εκλογικού αγώνος;»2. στα άρθρα αυτά η Παρρέν δεν ζητάει

πολιτικά δικαιώματα για την Ελληνίδα, επισημαίνει όμως π ώς είναι χρέος της κάθε γυναίκας απέναντι στην πατρίδα να φροντί-ζει για τη βελτίωση της τύχης της 3 .

Α π ό τη συνοπτική ανάλυση που προηγήθηκε είναι φανερό, ότι στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το γυναικείο ζήτημα απασχολεί

την ελληνική κοινωνία. «Aι γυναίκες», γράφει η Παρρέν, «είχον και έχουσιν ενθέρμους οπαδούς και συνηγόρους ώς και ά-σπονδους και αμειλίκτους εχθρούς" ... Οι μεν κηρύσσονται θερμοί

υπέρμαχοι της ανωτέρας πνευματικής της γυναικός μορφώσεως οι δε της οικιακής τοιαύτης ώς της μόνης αναγκαίας και καταλλή-

λου διά τον προορισμόν και την οργανικήν της γυναικός κατα-σκευήν»4. την πρακτική λύση στο γυναικείο πρόβλημα θα δώσει, σύμφωνα με την άποψη της Παρρέν, η πλατιά συμμετοχή της Ελληνίδας στην εκπαίδευση και την εργασία. «Ανοίξατε τας πύ-λας», γράφει, «ου μόνον των ταχυδρομείων και τηλεγράφων, αλλά

και των Πανεπιστημίων και των Πολυτεχνείων και των άλλων δη-μοσίων θέσεων προς τας γυναίκας»5 .

1. ό.π., έτ. Α ' , αρ. 51, 28 Φεβρουαρίου 1888. 2. ό.π., έτ. Β' , αρ. 75, 14 Αυγούστου 1888. 3. ό.π., έτ. Δ ' , αρ. 179, 16 Σεπτεμβρίου 1889. 4. ό.π., έτ. Β' , αρ. 52, 6 Μαρτίου 1888. Βέβαια δεν λείπει την εποχή

αυτή και η αντιμετώπιση του γυναικείου κινήματος με μια καθαρά σκωπτική διάθεση" βλ. Ε. Ροΐδης, «η τιμή των γυναικών», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1889, σ. 28-30, καθώς και ποιήματά του στο Άστυ, έτ. Α ' , αρ. 5, 3 Νοεμβρίου 1885 και αρ. 43, 18 Ιουλίου 1880. Βλ.,

επίσης, διαξιφισμούς σχετικά με τις ικανότητες των δύο φύλων ανάμεσα στη «Μιλησία» και τον «ίμδ» στο Άστυ , έτ. Α ' , αρ. 11, 15 Δεκεμβρίου 1885, αρ. 12, 22 Δεκεμβρίου 1885 και αρ. 16, 12 Ιανουαρίου 1886.

5. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888.

Προσφορά στα γράμματα και τις επιστήμες

Α π ό τις αρχές ακόμα του 19ου αιώνα πρωτοπόρες Ελλην ί -δες θέτουν τα θεμέλια της πνευματικής προσφοράς των γυναικών στη χώρα μας. στο εξωτερικό διαπρέπουν ελληνίδες συγγραφείς, όπως η Αγγελική Βαρθολομαίου - Πάλλη στο Λιβόρνο, γνωστή για τα πρωτότυπα μυθιστορήματά της και η Μαργαρίτα Αλβάνα -Μηνιάτη που διακρίθηκε στην Ιταλία, κυρίως, για τις ιστορικές μελέτες της1 . το δρόμο της πνευματικής προσφοράς της Ελλην ί -δας ανοίγει η Ευανθία Καΐρη, «η πρώτη πραγματική λογία που έχει να μνημονεύση η ιστορία των γραμμάτων μας»2. στα 1814 η

Ευανθία, 15 χρόνων, γράφει στον Κοραή με την παράκληση να της στείλει κάποιο βιβλίο να μεταφράσει «και ούτω να ωφελήσω κατά την δύναμίν μου το γένος ημών»3 . ο Κοραής συγκινείται Ιδιαίτερα από το γεγονός αυτό, γιατί δεν περίμενε να αρχίσει τόσο νωρίς η πνευματική ανάπτυξη της Ελληνίδας4 . Η Ευανθία Καΐρη τυπώνει το 1820 στις Κυδωνιές μετάφραση από το έργο του S. Bouil ly Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου5 και το 1835 στην Ερμούπολη μεταφράζει από τα γαλλικά το Εγκώμιον του Μάρ-κου Αυρηλίου. Ε κ τ ό ς από τις μεταφράσεις η Καΐρη ασχολήθηκε και με το θέατρο. το 1826 τυπώνει στο Ναύπλιο το θεατρικό έργο Νικήρατος, εμπνευσμένο από την πολιορκία του Μεσολογ-γ ί ο υ . το έργο αυτό, όπως αναφέρει ο Λάσκαρης, παίχτηκε στην

1. Κ. Παρρέν, Ιστορία της γυναικός. Σύγχρονοι Ελληνίδες. 1530-1896, Αθήναι χ.χ·, σ. 211-240" Είρ. Ασώπιος, «Μαργαρίτα Αλβάνα Μηνιάτη: βίος και συγγράμματα», Αττικόν Ημερολόγιον 1888, σ. 222-238' Σπ . δε-Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα. Μαργαρίτα

Αλβάνα-Μηνιάτη», Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Γ ' , 1910, σ. 1069 κέ. Αθ. Ταρσούλη, «Διανοούμεναι Ελληνίδες του 19ου αιώνος και η Μαργαρίτα Αλβάνα-Μηνιάτη», Εργασία, έτ. Γ ' , 1932, σ. 415-417,455-456 και 487-488.

2. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 210. 3. Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη, ό.π., σ. 12. 4. ό.π., σ. 13. 5. S. Bouilly, Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου, μεταφρασθέν εκ του

Γαλλικού υπό Ε.Ν. της εξ Άνδρου, Κυδωνίαι 1820. 6. Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη, ό.π., σ. 21.

Ερμούπολη το 1826 και το 1830, με πολύ μεγάλη επιτυχία1 . την ίδια εποχή στα Ε π τ ά ν η σ α η Ε λ ι σ ά β ε τ Μουτζάν - Μαρ-

τινέγκου αγωνίζεται ενάντια στις προλήψεις της εποχής, ενάντια στο «βάρβαρον, αφύσικον και απάνθρωπον ήθος οπού θέλει τας γυναίκας ξεχωρισμένας από την ανθρωπίνην Εταιρίαν»2. Α π ό το 1820 ώς το 1825 η Ελ. Μαρτινέγκου γράφει 22 θεατρικά έρ-γα3 , διάλογους και μεταφράσεις. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα μας παρουσιάζει η αυτοβιογραφία της που αποτελεί, παράλληλα, «σπανίας ποιότητας λογοτεχνικό κείμενο, ένα από τα πιο αγνά στολίσματα της νέας μας λογοτεχνίας»4.

Το έργο των πρωτοπόρων αυτών Ελληνίδων συνεχίζουν πολλές άλλες με σημαντική προσφορά στην ποίηση, τις τέχνες και τις επιστήμες. Οι ποιήτριες που κάνουν αισθητή την παρου-σία τους στα περιοδικά της εποχής αυτής είναι πολλές5· μερικά

αντιπροσωπευτικά ονόματα: Σ . Λαμπίση, Σ . Λεοντιάς, Α ν . Οι-κονόμου, Μ. Οικονομίδου, Α. Μαζαράκη, Μ. Μπέτσου, Ευφρ. Σαμαρτζίδου. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι, από τα μέσα

ακόμα του 19ου αιώνα, δυο από τις ποιήτριες αυτές εκδίδουν συλ-λογές ποιημάτων. στα 1856 η Σ . Λεοντιάς αναγγέλλει την έκδο-ση ποιημάτων της με τίτλο Ποιήσεις Σαπφούς Λεοντιάδος και τονίζει ότι επιχειρεί την έκδοση αυτή για να αποδείξει ότι «και του ημετέρου έθνους η γυναικεία φυλή βαδίζει οσημέραι προς τα πρόσω του αληθούς πολιτισμού... και αυτού του ευανθούς Παρ-νασσού την ανάβασιν επιδιώκει»6. από σχετική αγγελία της Παν-δώρας, επίσης, μαθαίνουμε ότι το 1857 εκδόθηκε στην Αθήνα

1. Ν. Λάσκαρης, Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, Αθήνα 1938, τ. Α' , σ. 257-260.

2. Ελισ. Μαρτινέγκου, η μήτηρ μου. Αυτοβιογραφία..., ό.π., σ. 10. 3. Παν. Μουλλας, «η λογοτεχνία από τον Αγώνα ως τη γενιά του

1880», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ ' , σ. 494. 4. Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., σ. 217. 5. Αθ. Ταρσούλη, Ελληνίδες ποιήτριες 1857-1940, Αθήναι 1951. 6. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856, σ. 217.

Συλλογή ποιήσεων της Ευφροσύνης Σαμαρτζίδου «δαπάνη της φιλογενεστάτης κυρίας Ελένης Μ. Τοσίτσα»1 .

στον τομέα της τέχνης γίνεται αισθητή, την εποχή αυτή, η παρουσία της ζωγράφου Ελένης Βούκουρη - Αλταμούρα, που δι-δάσκει μάλιστα και στο Αρσάκειο2, και της γλύπτριας Κλεονίκης Γενναδίου 3.

στον τομέα της μυθιστοριογραφίας ξεχωρίζουν η Αλεξάν-δρα, και η Αρσινόη Παπαδοπούλου και στη δημοσιογραφία η Καλ-λιρρόη Παρρέν που, στα 1889, εκδίδει και Ιστορία της γυναικός.

Η Ε λ έ ν η Δοσίου, η Ελίζα Σούτσου κ.ά. ασχολούνται κυ-ρίως με μεταφράσεις, ενώ, όπως αναφέρθηκε λίγο πιο πάνω, στα περιοδικά γράφουν άρθρα πολλές μορφωμένες Ελληνίδες.

στην περίοδο που καλύπτει η εργασία αυτή, η κυριότερη προσφορά των Ελληνίδων περιορίζεται στον εκπαιδευτικό τομέα. οι δασκάλες είναι οι πρώτες κοινωνικές εργάτιδες, και η Παιδα-γωγική ο τομέας στον οποίο μετεκπαιδεύονται οι πρώτες Ελλην ί -δες που πηγαίνουν για συμπληρωματικές σπουδές στο εξωτερικό4.

ο αριθμός των γυναικών που διακρίνονται ώς το 1893 για την εκπαιδευτική τους δραστηριότητα είναι μεγάλος5: Ε. Καΐρη (1799-1866)β , F r . Hill (1799-1884)7 , Ελ. Πιτταδάκη ( ; -1855) 8 ,

1. Πανδώρα, τ. Η ' , 1857, σ. 241. 2. Βλ. σ. 195 αυτής της εργασίας. 3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 111, 23 Απριλίου 1889. 4. Βλ. σ. 174 αυτής της εργασίας. 5. Βλ. ενδεικτικά Κ. Ξηραδάκη, Παρθεναγωγεία και δασκάλες..., ό.π.,

τ. Α ' και Β' . 6. μια πρώτη και εντελώς ενδεικτική βιβλιογραφία για βιογραφικά

στοιχεία βλ. Α. Μηλιαράκης, «Ευανθία Καΐρη», Εστία, έτ. Ε ' , τ. Θ', 1880, σ. 369-370' Π . Καρδαρά, «Ευανθία Καΐρη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 174, 12 Αυγούστου 1890· Σ π . δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα. Ευανθία Καΐρη», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Γ ' , 1910, σ. 842-844 και, κυρίως, Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη, ό.π.

7. Κ. Κινδύνη, «Φανή Χίλλ», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 153, 18 Φεβρουαρίου 1890 και Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, ό.π., σ. 129-133.

8. Βλ. σχετικά σ. 96 η 113 αυτής της εργασίας.

Π ο λ , Κουσκούρη ( 1 8 2 0 - 1 8 5 4 ) 1 , Ε υ φ ρ . Σ α μ α ρ τ ζ ί δ ο υ ( 1 8 2 1 - 1 8 7 7 ) 2 , Σ. Μ ά ν ο υ 3 , Α σ π . Σ ο υ ρ μ ε λ ή ( 1 8 2 7 - 1 8 8 0 ) 4 , Σ . Λ ε ο ν τ ι ά ς ( 1 8 3 2 -1 9 0 0 ) 5 , Αικ. Λ α σ κ α ρ ί δ ο υ (1842-1916)« , Κ . Κ ε χ α γ ι ά (1839-19O5) 7 , Σ ω τ . Α λ ι μ π έ ρ τ η ( 1 8 4 7 - ; ) 8 , Σ . Β α μ β α κ ά ρ η , Κ α λ . Π α ρ ρ έ ν (1861-1 9 4 0 ) 9 , Α ν . Μ α γ κ ά κ η , Α σ π . Σ κ ο ρ δ έ λ η 1 0 , Μ . Βελή , Φ λ . Φουν -τ ο υ κ λ ή , Ειρ. Π ρ ι ν ά ρ η 1 1 .

Η π ρ ο σ φ ο ρ ά των εκπα ιδευτ ικών αυτών ε ίναι π ο λ ύ π λ ε υ ρ η :

1. Φλ. Φουντουκλή, «Πολύτιμη Κουσκούρη», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Δ ' , αρ. 156, 11 Μαρτίου 1890.

2. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 195, 13 Ιανουαρίου 1891. 3. Βλ. σ. 98 αυτής της εργασίας. 4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ' , αρ. 180, 23 Σεπτεμβρίου 1890. 5. Σωτ. Αλιμπέρτη, «Σαπφώ Λεοντιάς η του γένους διδάσκαλος»,

Πλειάς, έτ. Β', αρ. 8-9, 31 Μαρτίου 1900, σ. 130-131 και αρ. 10,15 Α π ρ ι -λίου 1900, σ. 153-155 και Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΔ ' , αρ. 613, 26 Μαρτίου 1900' Σπ. δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ'

αιώνα. Σαπφώ Λεοντιάς», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Ε ' , 1912, σ. 172-173 και 199-200.

6. για την Αικ. Λασκαρίδου, την Κ. Κεχαγιά και την Κ. Παρρέν βλ. βιογραφικά- στοιχεία στο άρθρο της Ελ. Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Ελληνίδες Παιδαγωγοί (από της απελευθερώσεως)», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Β', σ. 461-463.

7. Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΘ' , αρ. 840, 12 Ιουνίου 1905, αρ. 842, 26 Ιουνίου 1905 και αρ. 843, 3 Ιουλίου 1905 και, κυρίως, Στ . Βου-τυράς, Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), Αθήνα 1925.

8. Κ. Ξηραδάκη, Παρθεναγωγεία και δασκάλες..., τ. Λ' , σ. 45-46. 9. ό.π., σ. 80. Δυστυχώς, λείπει από τη βιβλιογραφία μια μονογραφία

για το έργο και την προσφορά της Παρρέν. Είναι γεγονός ότι στις αρχές του αιώνα μας η Παρρέν αλλάζει αισθητά προσανατολισμό και δεν δείχνει την ίδια αγωνιστικότητα. η προσφορά της όμως δεν παύει να είναι πρωτο-ποριακή και θεμελιακή για το γυναικείο κίνημα στην Ελλάδα.

10. Μ. Κλεάνθους-Παπαδημητρίου, Ασπασία Β λασίου Σκορδέλη, Α θ ή -να 1964.

11. για τις περισσότερες από τις δασκάλες που αναφέρθηκαν παραπάνω βλ. βιογραφικά στοιχεία στο : Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαι-ρία της Εκατονταετηρίδας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), Αθήναι 1936.

47. Καλλιρόη Παρρέν

διδακτικό έργο, ίδρυση Ιδιωτικών παρθεναγωγείων, δημοσίευση άρθρων και μελετών παιδαγωγικού ενδιαφέροντος, δημόσιες δια-λέξεις και μαθήματα. Ιδιαίτερη σημασία νομίζουμε πώς έχει το γεγονός ότι την εποχή αυτή δημοσιεύονται και παιδαγωγικές με-λέτες: το 1875 από τη Σ . Λεοντιάδα στη Σμύρνη Χρηστομάθεια κορασιακή1, το 1880 από την Κ. Κεχαγιά στην Κωνσταντινού-πολη Παιδαγωγικοί μελέται2 και την ίδια χρονιά στην Αθήνα

από την Αικ. Λασκαρίδου Περί φροβελιανών νηπιακών κήπων, και άλλα άρθρα για το φροβελιανό σύστημα3 . Α π ό το 1880 ο κύκλος της επιστημονικής δραστηριότητας των Ελληνίδων αρχίζει να πλαταίνει. Ύστερα από τις δασκάλες που σπούδασαν παιδαγωγικά στο εξωτερικό και ειδικεύτηκαν στη

Νηπιαγωγία4 , γράφονται στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης οι πρώτες Ελληνίδες φοιτήτριες για να σπουδάσουν Φιλολογία και

Ιατρική5. στα 1890 το Πανεπιστήμιο της Αθήνας δέχεται την πρώτη

φοιτήτρια και έτσι ανοίγει πια 0 δρόμος των επιστημών στις Ε λ -ληνίδες.

Η είσοδος των γυναικών στο Πανεπιστήμιο

Έ ν α ς θεμελιακός παράγοντας που επιτάχυνε την πορεία της χειραφέτησης των γυναικών ήταν το κίνημα για πιο ουσιαστική

1. Σ. Λεοντιάς, Χρηστομάθεια κορασιακή, τ. Α ' - Β ' , Σμύρνη 1875. 2. Κ. Κεχαγιά, Παιδαγωγικοί μελέται, ήτοι λόγοι εκφωνηθέντες εν τω

Ζαππε ίω κατά την διανομήν των βραβείων, Κωνσταντινούπολις 1880 και Εγκόλπιον Παιδαγωγικόν η συμβουλαί τίνες προς τας αποφοιτώσας Ζ α π -

πίδας, Κωνσταντινούπολις 1880. 3. Αικ. Λασκαρίδου, «Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων», Παρ-

νασσός, τ. Δ ' , 1880, σ. 946-949, «Περί του Φροβελιανού συστήματος», Παρνασσός, τ. Η ' , 1884, σ. 812-834 και τ. Θ', 1885, σ. 51-64, 113-124, 214-227 και 301-322, «το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», Εστία, τ. Κ' , αρ. 505, 1 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 608-610.

4. Βλ. σ. 174 και 177 αυτής της εργασίας. 5. Βλ. σ. 330 αυτής της εργασίας.

στική Μέση και Ανώτερη Εκπαίδευση των κοριτσιών. Η γυναι-κεία εκπαίδευση παραδοσιακού τύπου, καθαρά διακοσμητική, δεν

ανταποκρινόταν στις ανάγκες των γυναικών των οποίων η κοι-νωνική θέση είχε ριζικά αλλάξει. Έ τ σ ι από τα μέσα του 19ου

αιώνα στην Αμερ ική , την Α γ γ λ ί α , τη Γαλλία και τη Γερμανία διατυπώνονται τα νέα αιτήματα, που αρχίζουν σιγά σιγά να εφαρ-μόζονται με διάφορες παραλλαγές και διαβαθμίσεις από τη μία χώρα στην άλλη. τα μηνύματα για την πρόοδο της γυναικείας εκπαίδευσης

στις άλλες χώρες, οι όποιες αντιμετώπισαν σε διαφορε-τικές χρονικές περιόδους η καθεμία σχεδόν τα ίδια προβλήματα, καθώς και οι αγώνες των γυναικών που σιγά σιγά προβάλλουν όλο και πιο συγκεκριμένες θέσεις και απόψεις στα θέματα της εκπαίδευσης,

φτάνουν ώς την Ελλάδα και ασκούν οπωσδήποτε ση-μαντική επιρροή στην προώθηση ανάλογων αιτημάτων. Οι διεκ-δικήσεις για ουσιαστική Μέση Εκπαίδευση γίνονται και στη χώρα μας χρόνο με το χρόνο πιο συγκεκριμένες. Η δημιουργία γυμνα-σιακών τάξεων στο σχολείο του δήμου της Ερμούπολης και στο Παρθεναγωγείο της Αικ. Λασκαρίδου1 και η συμμετοχή των μα-θητριών της Σκύρου στις εξετάσεις του Ελληνικού Σχολείου των

αγοριών2 αποτελούν φανερές ενδείξεις. Γύρω στα 1879 έχουμε και τις πρώτες απόπειρες μαθητριών για πανεπιστημιακές σπου-

δές. Οι αιτήσεις απορρίπτονται, αλλά γίνονται αφορμή να συζη-τηθεί στη Βουλή σχέδιο νόμου για πλήρη Γυμνάσια θηλέων3 . η

εκπαίδευση που προσφέρει το Διδασκαλείο αρχίζει να μην Ικανο-ποιεί πολλές Ελληνίδες που συνεχίζουν τις σπουδές τους σε ευρω-παϊκές χώρες. Η Κ. Κεχαγιά, η Αικ. Λασκαρίδου, η Ιφιγ. Δη-μητριάδου, η Ελ. Λοΐζου, η Ελπ. Καρακούση και η Φλ. Φουν-τουκλή είναι οι πρώτες δασκάλες που μετεκπαιδεύονται στην

Ευρώπη, οι δυο πρώτες με δικές τους δαπάνες και οι άλλες με

1. Βλ. σ. 214 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 227 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 288 αυτής της εργασίας.

υποτροφία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1 . Όταν επιστρέ-φουν στην Ε λ λ ά δ α προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, είτε διδά-σκοντας με αφιλοκέρδεια τις νέες μεθόδους και γνώσεις, όπως η Αικ, Λασκαρίδου που μορφώνει δωρεάν «φροβελιανές» νηπιαγω-γούς στο σχολείο της2, είτε αναλαμβάνοντας διευθυντικά καθήκον-τα. Η Κ. Κεχαγιά αναλαμβάνει τη διεύθυνση του «Ζαππείου»

στην Κωνσταντινούπολη3 , η Ι φ ι γ , Δημητριάδου γίνεται διευθύν-τρια στο τμήμα νηπιαγωγών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας4 .

Έτσι ο κύκλος των μορφωμένων Ελληνίδων σιγά σιγά διευρύνε-ται και προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε περιλαμβάνει νηπιαγωγούς, δασκάλες, δασκάλες για εργόχειρα, διευθύντριες, Ιδιοκτήτριες Ιδιωτικών Παρθεναγωγείων. το 1882 η Αικατερίνη Βενιζέλου επιθεωρεί τα Παρθεναγωγεία των αγροτικών δήμων

της Αττ ικής 5 . το δρόμο όμως των Ελληνίδων για ανώτερες σπουδές τον

ανοίγει στα 1885 η Σεβαστή Καλλισπέρη. Μετά την αποφοίτηση της από την Σχολή Hill συνέχισε την εκπαίδευσή της με ιδιωτι-κούς δασκάλους και το 1885 γράφτηκε φοιτήτρια της Φιλολογίας

στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης6. το γεγονός αυτό είναι οπωσ-δήποτε ιδιαίτερα σημαντικό για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης

και γ ι ' αυτό, όταν το 1891 η Καλλισπέρη πήρε το δί-πλωμά της, η Παρρέν πανηγυρίζει:

«ολόκληρος ο γυναικείος κόσμος», γράφει, «Ιδία δε αι Ε λ -ληνίδες, διά του γεγονότος τούτου έκαμον εν έτι βήμα προς τα πρόσω»7 . την ίδια περίπου εποχή με την Καλλισπέρη σπουδάζει

1. Βλ. σ. 174 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 177 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 256 αυτής της εργασίας. 4. Βλ. σ. 176 αυτής της εργασίας. 5. Παράρτημα των εκπαιδευτικών νομοσχεδίων... επιστασία Χ. Παπα-

μάρκου, ό.π., σ. 62. 6. «Ελληνίς τακτική φοιτήτρια της Σορβόνης», Εφημερίς των Κυριών,

έτ. Α ' , αρ. 48, 7 Φεβρουαρίου 1888. 7. «Ελληνίς προλύτις της Φιλολογίας», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' ,

Ι α τ ρ ι κ ή στη Σορβόνη μια άλλη Ελλην ίδα , η Μαρία Καλαποθά-κη1 . Έ τ σ ι ο κύκλος της γυναικείας δραστηριότητας αρχίζει να διευρύνεται με τη συμμετοχή των Ελλην ίδων σε δυο νέες επ ιστή-μες, τη Φιλολογία και την Ιατρική.

Παράλληλα, οι περιπτώσεις των μαθητριών που επιδιώκουν την εγγραφή τους στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας αυξάνονται

χρόνο με το χρόνο. στα 1887 απορρίπτεται η αίτηση απόφοιτης του Αρσακείου με το αιτιολογικό ότι το Αρσάκειο δεν είναι ανα-

γνωρισμένο από το κράτος ώς Γυμνάσιο2 . στην απόφαση αυτή του Πανεπιστημίου τονίζεται πώς παίζει ρόλο και το γεγονός ότι

θεωρείται κάπως πρόωρη για τη χώρα μας η συμφοίτηση φοιτη-τών και φοιτητριών. Είναι Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το γεγονός

ότι μια ομάδα από φοιτητές του Πανεπιστημίου διαφωνούν με την άποψη αυτή και διατυπώνουν τις «θέσεις» τους σε αγγελία που

δημοσιεύεται στις εφημερίδες της εποχής. οι φοιτητές θεωρούν την ενέργεια της μαθήτριας αυτής «ώς απαρχήν σπουδαίας κοινω-

νικής προόδου» και δηλώνουν ότι «μετ ' εθνικής όντως υπερηφα-νείας και ανεκλαλήτου χαράς θα δεχθώσιν εν τ ω μέσω αυτών

την υψηλόφρονα νέαν, ήτις θ ' ανυψώση την σημαίαν της πνευμα-τ ικής χειραφετήσεως της Ελληνίδος, θα την σεβασθώσιν ώς αδελφήν

των, προωρισμένη να συναγωνισθή μετ' αυτών τον μέγαν και επίμοχθον αγώνα της εθνικής και κοινωνικής διαπλάσεως» 3 . το

1890 το Πανεπιστήμιο της Αθήνας δέχεται την πρώτη φοιτή-τρια. Είναι η Ιωάννα Στεφανόπολι που γράφτηκε στη Φιλοσοφική

αρ. 221, 11 Αυγούστου 1891 και «Μία Ελληνίς πτυχιούχος της Σορβόνης», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' , αρ. 223, 25 Αυγούστου 1891. Βλ. σχετικά και Κωνστ. Φ. Σκόκος, «η πρώτη Ελληνίς διδάκτωρ», Εθνικόν Ημερο-

λόγιον 1892, σ. 97-101. 1. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' , αρ. 246, 9 Φεβρουαρίου 1892. 2. ό.π., έτ. Α' , αρ. 29, 20 Σεπτεμβρίου 1887. 3. «Διαμαρτύρησις των Φοιτητών», Νέα Εφημερίς, έτ. στ', αρ. 272,

29 Σεπτεμβρίου 1887 και Καλ. Παρρέν, «οι φοιτηταί μας υψούντες την σημαίαν της πνευματικής χειραφετήσεως της γυναικός», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887.

κή Σχολή1 . ο τότε πρύτανης του πανεπιστημίου Γ. Μιστριώτης εκθέτει με λεπτομέρειες τον σχετικό προβληματισμό των πανεπι-στημιακών αρχών. Η Φιλοσοφική Σχολή παραπέμπει το θέμα

στην Ακαδημαϊκή Σύγκλητο, επειδή ήταν πολύ σοβαρό. Η Σύγ -κλητος, μετά από ανάλυση της νομικής, κοινωνικής και πρακτι-κής πλευράς του θέματος, είχε τη γνώμη ότι κάτι τέτοιο ήταν

ακόμα πρόωρο για την Ελλάδα , αλλά «εν απορία ευρισκομένη» ζητάει τη γνώμη του Υπουργείου, που εγκρίνει τελικά την εγ-γραφή2 . την είδηση για την επιτυχία της Ιωάννας Στεφανόπολι έγραψε, όπως μάς πληροφορεί σύγχρονος αρθρογράφος, «άπας

ο Αθηναϊκός τύπος... εν υψηλώ τόνω ένθουσιασμού»3. Η σημα-σία που αποδίδει η Παρρέν στο γεγονός αυτό φαίνεται καθαρά, γιατί έκτος από τη θριαμβολογία της στα σχετικά κείμενα, αφιε-ρώνει στο θέμα αυτό πολλά άρθρα σε συνεχόμενα τεύχη της εφη-μερίδας της4. Η Ιωάννα Στεφανόπολι σπούδασε στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» της Αικ. Λασκαρίδου και συνέχισε την εκπαί-δευση της, κυρίως στα ανώτερα Μαθηματικά και τα Λατινικά που δεν διδάσκονταν στα Παρθεναγωγεία, με Ιδιωτικούς δασκά-λους5. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι μαζί με τη Στεφανόπολι υπήρχαν και άλλες υποψήφιες, των οποίων οι αιτήσεις απορρί-φτηκαν, αλλά πολύ γρήγορα 0 αριθμός των φοιτητριών αυξάνεται.

το 1892 γράφονται οι αδελφές Αλεξάνδρα και Αγγελική Πανα-

1. Τα κατά την Πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου τακτικού καθηγητού των Ελληνικών γραμμάτων Πρυτανεύσαντος κατά το Ακαδημαϊκόν έτος 1890-1891, Αθήναι, έκδ. Εθνικού Πανεπιστημίου, 1892, σ. 53.

2. ό.π. 3. Ανέστης Κωνσταντινίδης, «Σπάνιον φαινόμενον της παρ' ημίν γυ-

ναικείας εκπαιδεύσεως», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου 1890, σ. 194.

4. «η Δεσποινίς Στεφανόπολι φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 181, 30 Σεπτεμβρίου 1890. για το ίδιο θέμα, αρ. 182, 7 Οκτωβρίου 1890, αρ. 183, 14 Οκτωβρίου 1890 και αρ. 184, 21 Οκτωβρίου 1890.

5. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 184, 21 Οκτωβρίου 1890. 6. Τα κατά την Πρυτανείαν Γ. Μιστριώτου..., ό.π., σ. 53.

48. Ιωάννα Στεφανόπολι

Παναγιωτάτου στην Ιατρική Σχολή1 , η Θηρεσία Ροκά στη Φιλοσοφι-κή2 και η Φλωρεντία Φουντουκλή στη Μαθηματική Σχολή 3 .

Η κατάκτηση της πανεπιστημιακής μόρφωσης είναι, οπωσ-δήποτε, σημαντική για πολλούς λόγους: πρώτα απ' όλα οι από-φοιτες των πανεπιστημίων θα επιδιώξουν ανάλογες θέσεις" αυτό φαίνεται καθαρά από την περίπτωση της Σεβαστής Καλλισπέρη,

που σε άρθρο της σχετικό με τη γυναικεία εκπαίδευση, μόλις επέ-στρεψε από τις σπουδές της στη Σορβόνη, επικρίνει τη Φιλεκπαι-δευτική Ετα ιρε ία που διορίζει στο Διδασκαλείο ξένες διευθύν-τριες, ενώ υπάρχουν Ελληνίδες με ανάλογη μόρφωση4. Η είσο-δος γυναικών στο Πανεπιστήμιο είχε σημαντικές επιπτώσεις και

στη Μέση Εκπαίδευση. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κορι-τσιών παύει, από το 1890, να έχει μοναδικό σκοπό την εκπαίδευση

της δασκάλας και της οικοδέσποινας. οι υποψήφιες για το Πανε-πιστήμιο έπρεπε να εξοπλιστούν με ανάλογη μόρφωση και γ ι ' αυ-

τό προβάλλει άμεσα η ανάγκη για τη λειτουργία σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης που να μπορούν να ανταποκριθούν Ικανοποιητικά στις νέες απαιτήσεις.

Α π ό την προηγούμενη ανάπτυξη φαίνεται καθαρά ότι τα λί-γα έστω που κέρδισε η Ελληνίδα το 19ο αιώνα στον αγώνα της

για τη βελτίωση της θέσης και της εκπαίδευσής της, αποτελούν κατάκτηση και όχι παραχώρηση, αφού η πολιτεία, οι πολιτικοί

και οι περισσότεροι διανοούμενοι είναι επιφυλακτικοί και, συχνά, αρνητικοί απέναντι στις διεκδικήσεις αυτές.

οι πρώτες Ελληνίδες που ξεχωρίζουν στον κοινωνικό στίβο

1. «Νέαι Ελληνίδες επιστήμονες», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ζ ' , αρ. 268, 12 Ιουλίου 1892.

2. «και άλλη Ελληνίς φοιτήτρια. Θηρεσία Ροκά», Εφημερίς των Κυ-ριών, έτ. ς ' , αρ. 274, 27 Σεπτεμβρίου 1892.

3. «Φλωρεντία Φουντουκλή, Φοιτήτρια της Μαθηματικής Σχολής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ζ ' , αρ. 278, 25 Οκτωβρίου 1892.

4. Σ. Καλλισπέρη, «Σκέψεις επί της θηλείας εκπαιδεύσεως. Δεν εκ-πατρίζομαι», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ' , αρ. 233, 3 Νοεμβρίου 1891.

49. Σεβαστή Καλλισπέρη

είναι όσες μορφώθηκαν από την οικογένειά τους. Η άποψη που επικρατεί την εποχή αυτή ότι «τα γράμματα» είναι περιττά για

τη γυναίκα, έχει ώς αποτέλεσμα το να συναντιέται κυρίως σε άτο-μα και όχι στο σύνολο των γυναικών του λαού η ανάγκη για μια

πιο πλατιά μόρφωση. Η κατώτερη επαγγελματική εκπαίδευση γίνεται, την εποχή αυτή, μέσα σε διάφορα εργαστήρια (καπελάδικα, ραφτάδικα), χωρίς κανένα συμπληρωματικό εκπαιδευτικό πρό-γραμμα. την έλλειψη αυτή επισημαίνει πρώτη η Παρρέν και προ-σπαθεί να αντιμετωπίσει κάπως το πρόβλημα με το «Σχολείο της Κυριακής». το επίπεδο επομένως των εργαζόμενων γυναικών εί-ναι, την εποχή αυτή, πολύ χαμηλό και δεν τους επιτρέπει να πα-λέψουν οι ίδιες για τα δικαιώματά τους και για να καλυτερέψουν

οι συνθήκες της δουλειάς τους. Έ τ σ ι οι γυναίκες που τολμούν αλλά και που έχουν τη δυνατότητα να διαμαρτυρηθούν είναι οι

πρώτες μορφωμένες γυναίκες της εποχής αυτής. Ενδείξεις βέ-βαια για συλλογικές διεκδικήσεις αρχίζουν να σημειώνονται και

στην πρώιμη αυτή εποχή. Αξίζει, οπωσδήποτε, να τονιστεί το γεγονός ότι στα 1892 απεργούν εργάτριες σε εργοστάσιο του Πει-ραιά, διαμαρτυρόμενες για τη μείωση του ημερομισθίου1.

στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης πρωτοπόρες είναι οι δασκάλες της εποχής, που αποκτούν γρήγορα συνείδηση της ατο-μικότητάς τους και αγωνίζονται για να βελτιωθεί η εκπαίδευση των κοριτσιών και να γίνει πιο πλατιά και πιο ουσιαστική σε περιεχό-μενο. η Δημοτική Εκπαίδευση δεν θεωρείται αρκετά ικανοποιητι-κή και αρχίζουν οι διεκδικήσεις για ανώτερη και επαγγελματική

εκπαίδευση. με το επάγγελμα της δασκάλας, που αποτελείτο πρώ-το κοινωνικά αποδεκτό γυναικείο επάγγελμα, ανοίγεται ο δρόμος

για την κοινωνική παρουσία της γυναίκας. Βέβαια το επάγγελμα και η επαγγελματική σταδιοδρομία γενικότερα δεν είναι ακόμα για τη γυναίκα σκοπός και επιδίωξή της στη ζωή. Αρχίζει όμως να δια-

φαίνεται έντονα το αδιέξοδο που δημιουργείται σταδιακά στο πε-

1. «Απεργία εργατριών εν Πειραιεί», Εφημερίς των Κυριών, έτ. στ', αρ. 256, 19 Απριλίου 1892.

πεδίο της επαγγελματικής δραστηριότητας των Ελληνίδων, κυρίως εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των «διδασκαλισσών». τα πρώτα αιτήματα διατυπώνονται από έναν μικρό σχετικά αριθμό μορφω-

μένων γυναικών, χωρίς να φαίνεται την εποχή αυτή κάποια συνει-δητοποιημένη συλλογική προσπάθεια. Οι γυναικείοι σύλλογοι της

εποχής έχουν, οι περισσότεροι, φιλανθρωπικό χαρακτήρα και απο-τελούνται κυρίως από γυναίκες της μεγαλοαστικής τάξης. για το λόγο αυτό, και στον αγώνα για τη μεταρρύθμιση της γυναικείας

εκπαίδευσης οι εισηγήσεις προέρχονται από ένα μικρό αριθμό γυ-ναικών, που με συναίσθηση της σοβαρότητας του προβλήματος προσπαθούν να κάνουν και τις άλλες να αποκτήσουν συνείδηση

του προβλήματος και απαιτούν μεταρρύθμιση του όλου εκπαιδευ-τικού συστήματος.

Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι λόγοι που κάνουν την εποχή αυτή το πρόβλημα της γυναικείας εκπαίδευσης και απασχόλησης

βασικά κοινωνικό και εκπαιδευτικό πρόβλημα είναι λό-γοι καθαρά οικονομικοί - επαγγελματικοί και λόγοι κοινωνικής σκοπιμότητας και στοιχειώδους δικαιοσύνης. ο αγώνας για την

εξασφάλιση Ισότητας στις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές ευ-καιρίες των δύο φύλων, που άρχισε την εποχή αυτή, συνεχίζεται,

με διαφορετικά βέβαια αιτήματα και επιδιώξεις, μέχρι σήμερα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

οι κοινωνικές συνθήκες για μια ουσιαστική βελτίωση στη θέση της γυναίκας δημιουργήθηκαν, όπως είναι γνωστό, στους νεότερους χρόνους. Οι παλαιότερες κοινωνικές και οικονομικές συν-θήκες και η πατριαρχική δομή της οικογένειας περιόριζαν το ρόλο

της γυναίκας στο σπίτι και την οικογένεια. σε πρώτο στάδιο, επομένως, έχουμε μια τέλεια διαφοροποίηση στο ρόλο των δύο

φύλων και μια ολοκληρωτική σχεδόν έλλειψη πνευματικής μόρ-φωσης των κοριτσιών. Μόνο στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις όπου η οικονομική άνεση αποδεσμεύει τη γυναίκα από την οικια-κή βιοτεχνία, τη χειρωνακτική εργασία και από τις ευθύνες της μητρότητας και του σπιτιού, δημιουργείται η ανάγκη για μια ανώτερη

γυναικεία μόρφωση, με κάποια έκταση και βάθος. Σ τ α -διακά όμως αναπτύσσεται σε όλες τις χώρες ο αγώνας της γυναί-κας για τον «εξανθρωπισμό» της. Α π ό τις αρχές του 19ου αιώνα

αρχίζει να αφυπνίζεται η κοινωνική συνείδηση των γυναικών και να πλαταίνει ο πνευματικός τους ορίζοντας. Η οικονομική ανε-

ξαρτησία, που εξασφαλίστηκε με τη βιομηχανική επανάσταση, η υπεύθυνη δράση στην κοινωνία και η καλλιέργεια του πνεύματος προετοιμάζουν τη γυναίκα για μια δημιουργική προσφορά σε ό-λους τους τομείς της κοινωνικής ζωής.

Η ριζική αυτή αλλαγή στην κοινωνική θέση της γυναίκας φανερώνει σιγά σιγά π ώς η γυναικεία εκπαίδευση, που είχε καθα-ρά διακοσμητικό χαρακτήρα, δεν ανταποκρίνεται Ικανοποιητικά

στις νέες απαιτήσεις. Η εκπαίδευση χωρίς συγκεκριμένο σκοπό που καταλήγει να είναι ένα μωσαϊκό από γνώσεις για απλή επί-

δειξη δεν ικανοποιεί πια. στην Αμερ ική και στις μεγάλες χώρες

της Ευρώπης, φωτισμένοι πνευματικοί άνθρωποι και οι πρώτες μορφωμένες γυναίκες ζητούν Ισότητα στις εκπαιδευτικές ευκαι-ρίες των δύο φύλων και αγωνίζονται για ανώτερη εκπαίδευση με συγκεκριμένο σκοπό, ανάλογη η όμοια με την ανδρική, και σχο-λεία Ισοδύναμα με τα αντίστοιχα των αγοριών.

στη χώρα μας, από τις πρώτες μέρες που επιτεύχθηκε η εθνι-κή ανεξαρτησία, φαίνεται πώς έγινε αισθητή η ανάγκη για την εκπαίδευση

της Ελληνίδας. Αμέσως μετά την απελευθέρωση πα-ρατηρείται ένα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γυναικεία εκπαίδευση

αφού Ιδρύονται, σε μια τόσο πρώιμη εποχή, αλληλοδιδακτικά και ανώτερα ακόμα σχολεία για κορίτσια. το ενδιαφέρον αυτό δικαιο-

λογείται μόνο κάτω από ορισμένες ευνοϊκές προϋποθέσεις που προετοίμασαν το έδαφος και επηρέασαν σημαντικά την πορεία της γυναικείας εκπαίδευσης.

στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, οι επιδράσεις των Δυ-τικών, η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, ορισμένα ειδι-κά προνόμια και η λειτουργία σχολείων για κορίτσια, που είχαν ιδρύσει από το 17ο αιώνα οι Ουρσουλίνες μοναχές, είναι οι σημαν-τικότεροι παράγοντες που εξασφάλισαν από πολύ νωρίς μια προ-οδευτική βελτίωση στη θέση της Ελληνίδας.

οι ανακατατάξεις του πληθυσμού στην ελληνική κοινωνία αμέσως μετά την απελευθέρωση, επηρέασαν επίσης σημαντικά

την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης γιατί, από πολύ νωρίς, οι νέοι κάτοικοι έφεραν στο νεοσύστατο κράτος καινούριες Ιδέες και κοινωνικά πρότυπα από τα μέρη όπου είχαν ζήσει. στην Κων-σταντινούπολη, τη Σμύρνη, τη Χίο, τις Κυδωνιές και στα κέντρα

του ελληνισμού της διασποράς, η κοινωνική θέση της γυναίκας ήταν πολύ ανεβασμένη και το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών είχε αρχίσει να απασχολεί σοβαρά τις ελληνικές κοινότητες από

το 18ο αιώνα. Η προεργασία αυτή είχε, οπωσδήποτε, ευνοϊκή επίδραση στο ξεκίνημα του αγώνα για τη γυναικεία εκπαίδευση.

Σημαντικός εξάλλου υπήρξε και ο ρόλος των λογίων της εποχής αυτής που, σπουδαγμένοι στη Δύση και επηρεασμένοι από τις

προοδευτικές αρχές ευρωπαίων παιδαγωγών, υποστηρίζουν, όταν επιστρέφουν στην Ελλάδα , θεωρητικά και στην πράξη, την εκπαί-δευση των κοριτσιών.

Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης αναλαμβάνουν πρωτοβουλία Δυτικοί

Ιεραπόστολοι και φιλελληνικά σωματεία, που μεταφέρουν πολύ νωρίς στη χώρα μας την προηγμένη ήδη πρακτική των άλλων χ ω -ρών. Γυναικεία σωματεία από φιλελληνίδες της Αμερικής , όπου ο

αγώνας της γυναίκας έχει προχωρήσει ήδη από τα βασικά αιτήμα-τα σε πιο ουσιαστικές διεκδικήσεις, αναλαμβάνουν την ίδρυση, συντήρηση και οργάνωση σχολείων για τις Ελληνίδες, και μετα-φέρουν με τον τρόπο αυτό στη χώρα μας το πνεύμα που επικρα-τούσε την εποχή αυτή στην Αμερ ική για ουσιαστική συμμετοχή

της γυναίκας στην εκπαίδευση και την κοινωνική ζωή γενικότερα.

Κάτω από τις γενικότερες αυτές προϋποθέσεις, το ενδιαφέ-ρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών αρχίζει να εκδηλώνεται ήδη από τα χρόνια του Α γ ώ ν α , με αποτέλεσμα να Ιδρυθούν, ώς

το 1830, αλληλοδιδακτικά σχολεία για κορίτσια στην Αθήνα , το Ναύπλιο, το Ά ρ γ ο ς , την Ερμούπολη και την Αίγινα. την ευθύνη

για την ίδρυση και λειτουργία των σχολείων αυτών την αναλαμ-βάνουν Ετα ιρε ί ε ς (Φιλόμουσος Ε τ α ι ρ ε ί α ) , δήμοι (δήμος Ε ρ μ ο ύ -πολης), Ιδιώτες (Ελ. Δανέζη, Π . Φανδρίδη) και, σε αρκετές πε-ριπτώσεις, ξένοι ιεραπόστολοι (Ch. Korck , F r . Hi ldner , J . Hi l l ) .

με αυτόν τον τρόπο διακόπτεται η άμεση έξάρτηση που είχε, ώς την εποχή αυτή, η γυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας από τα μοναστήρια και τις εκκλησίες.

Η επίδραση που άσκησε ο ελληνισμός της διασποράς —όπου είχε αρχίσει από τα μέσα του 18ου αιώνα η πολιτιστική αναγέννη-ση— στο ξεκίνημα της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κρά-τος είναι φανερή: ένας μεγάλος αριθμός από τις μαθήτριες των πρώτων σχολείων κατάγεται από γνωστές πόλεις του υπόδουλου

ελληνισμού, οι πρώτες δασκάλες είναι από την Κρήτη και το πρώ-το Ιδιωτικό σχολείο, η «Γυναικεία Σχολή» της Ελ. Δανέζη, όρ-

οργανώνεται με πρότυπο τα αντίστοιχα σχολεία που λειτουργούσαν στα Επτάνησα .

Η θέση της κοινωνίας απέναντι στην εκπαίδευση των κορι-τσιών είναι, σε γενικές γραμμές, επιφυλακτική αλλά όχι εντελώς

αρνητική, αφού, σε μια τόσο πρώιμη εποχή, δέχεται έστω και ώς λύση ανάγκης τη συμφοίτηση στα αλληλοδιδακτικά σχολεία αγοριών

και κοριτσιών. Έ χ ε ι Ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι στα μισά σχεδόν αλληλοδιδακτικά σχολεία της εποχής αυτής μαθή-τριες φοιτούν στα σχολεία αγοριών, με αισθητά μεγαλύτερα πο-σοστά στα νησιά του Αιγαίου. τα προοδευτικά, για την εποχή

αυτή, μέτρα, που εφαρμόστηκαν στη λειτουργία και τη διοίκηση των πρώτων σχολείων (όπως είναι τα ριζοσπαστικά μέτρα του Νικητόπλου στον «Παρθενώνα» της Αθήνας, η ίδρυση σχολείου θηλέων από το δήμο της Ερμούπολης , καθώς και η συγκρότηση επιτροπής κυριών για την εποπτεία του σχολείου αυτού), ανεβά-ζουν οπωσδήποτε κατά πολύ το σημείο εκκίνησης της εκπαίδευ-σης των κοριτσιών στη χώρα μας και δείχνουν μια πλατιά αντί-ληψη για το θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης, που περιορίζεται βέβαια στα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα της εποχής.

οι συγκεκριμένες περιπτώσεις —ο μικρός αριθμός δεν μειώ-νει την άξια τους— των κοριτσιών που δεν περιορίζονται στις γνώ-σεις των αλληλοδιδακτικών σχολείων και φοιτούν σε μια τόσο πρώιμη εποχή στα Ελλην ικά Σχολεία των αγοριών, έχει εξαιρε-ρετικά μεγάλη σημασία - δείχνει καθαρά ότι η κοινωνία, κυρίως στα νησιά, είχε αποδεχτεί το δικαίωμα για ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών και είχε εγκρίνει τη λύση της συνεκπαίδευσης ακό-μα και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η ίδρυση, στα 1830, Ελληνικού

Σχολείου θηλέων από το δήμο της Ερμούπολης —που είναι το πρώτο σχολείο Μέσης Εκπαίδευσης για κορίτσια στη χώρα μας— δείχνει καθαρά την προοδευτική θέση του δήμου αυ-τού αλλά, παράλληλα, και τη θετική ανταπόκριση της κοινωνίας, αφού ο αριθμός των μαθητριών είναι από την πρώτη χρονιά πολύ κοντά στον αντίστοιχο αριθμό των μαθητών. την πρωτοβουλία

στην ίδρυση «ανώτερων» σχολείων για μαθήτριες, έχουν την εποχή αυτή Δυτικοί (ιεραπόστολοι κυρίως) με πρώτα κέντρα την Ε ρ -

μούπολη, την Αθήνα και το Ναύπλιο. με την ίδρυση των σχο-λείων αυτών καθιερώνεται, σύμφωνα με τα πρότυπα άλλων χ ω -ρών, δευτεροβάθμια γυναικεία εκπαίδευση, που αντικατοπτρίζει

τα Ιδανικά της εποχής και δίνει Ιδιαίτερη έμφαση στις ξένες γλώσ-σες, τη μουσική και τα εργόχειρα. τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών ιδρύονται την εποχή αυτή για να εξυπηρετήσουν τις

ανάγκες περιορισμένου αριθμού οικογενειών και γ ι ' αυτόν το λό-γο, τα πρώτα κέντρα είναι το Ναύπλιο και η Αθήνα, όπου είχαν συγκεντρωθεί όλες οι εξέχουσες οικογένειες του νεοσύστατου κρά-τους. Η Ερμούπολη αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση, γ ιατί εδώ επικρατούν διαφορετικές κοινωνικές δομές και συνθήκες.

Όμως η πορεία της εκπαίδευσης των κοριτσιών μετά από τις νομοθετικές ρυθμίσεις του 1834 και του 1836, κατά τη γνώμη

μου, δεν είναι ανάλογη με την πρώιμη άνθιση που παρατηρείται αμέσως μετά τον Α γ ώ ν α . το πνεύμα με το οποίο αντικρίζουν οι

νόμοι του Όθωνα κυρίως τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών δεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στο ευνοϊκό κλίμα που είχε δη-

μιουργηθεί ήδη στα νησιά και τις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας και φανερώνει πώς ο νομοθέτης δεν έλαβε υπόψη του την προερ-

γασία που είχε γίνει στον τομέα αυτό. τα δυο πρώτα εκπαιδευτικά αιτήματα, που αναγνωρίζονται

και κατοχυρώνονται νομοθετικά από την πολιτεία, είναι η ανάγκη για τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση των κοριτσιών και η ανάγκη για την εκπαίδευση της δασκάλας. Η πρόνοια της πολιτείας για τη

Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών δεν έλειψε την εποχή αυτή, αλλά είναι γενικά πιο χαλαρή απ' ό,τι για την αντίστοιχη εκπαί-

δευση των αγοριών. Αυτό έχει ώς αποτέλεσμα η Στοιχειώδης Εκ-παίδευση των κοριτσιών να υστερεί αρκετά από την άποψη του

αριθμού των σχολείων, του ποσοστού φοίτησης μαθητριών, αλλά και από την άποψη των μορφωτικών αποτελεσμάτων. τα κυριότερα

αίτια του φαινομένου αυτού είναι κοινωνικά και οικονομικά: η προ-

προτεραιότητα δίνεται στην εκπαίδευση των αγοριών, και υπάρχει έλ-λειψη οικονομικών πόρων και διδακτικού προσωπικού τέτοια, ώστε

να μην είναι εύκολη η δημιουργία χωριστών σχολείων θηλέων, Ικα-νοποιητικού επιπέδου. Επίσης, η αμετακίνητη θέση της πολιτείας

στο θέμα των χωριστών σχολείων, επηρεασμένη ώς ένα σημείο από την κοινή γνώμη της εποχής, και, κατά συνέπεια, η αυστηρή απαγόρευση της συνεκπαίδευσης, οδήγησαν πολύ γρήγορα τη

Στοιχειώδη Εκπαίδευση της χώρας σε μονομέρεια. τα ποσοστά φοίτησης των μαθητριών στα Δημοτικά Σχολεία είναι τόσο μι-κρά, που δεν μπορεί να γίνει λόγος για υποχρεωτική εκπαίδευση. Αποτέλεσμα, ο αναλφαβητισμός των γυναικών στη χώρα φτάνει, συμφωνά με την απογραφή του 1879, στα 93% και υπάρχουν

αρκετοί δήμοι όπου καμία γυναίκα δεν ήξερε ούτε καν απλή ανά-γνωση.

Φαινομενικά η Στοιχειώδης Εκπαίδευση των κοριτσιών πα-ρουσιάζεται όμοια με την αντίστοιχη των αγοριών, αλλά, στην

ουσία, υστερεί πολύ, κυρίως στην ποιότητα του διδακτικού προ-σωπικού και της όλης διδακτικής εργασίας, αφού οι απόφοιτες

του Αρσακείου έχουν πολύ κατώτερη μόρφωση από τους δασκά-λους.

Μετά το 1850, η μονομέρεια της Στοιχειώδους Εκπαίδευ-σης άρχισε να προβληματίζει το Υπουργείο, όπως φαίνεται από σχετικές εγκυκλίους για την ίδρυση Σχολείων θηλέων και την εκπαίδευση

«διδασκαλισσών». Είναι όμως φανερό ότι με απλές συ-στατικές εγκυκλίους δεν μπορούσε ποτέ να λυθεί αποτελεσματικά ένα τόσο σημαντικό εκπαιδευτικά πρόβλημα, αφού το κράτος συ-σταίνει μεν στους δήμους να φροντίσουν για την ίδρυση σχολείων θηλέων, διαθέτει όμως για το λόγο αυτό ελάχιστα ποσά. Επίσης,

ενώ υπάρχει την εποχή αυτή μεγάλη έλλειψη από δασκάλες, το κράτος δεν Ιδρύει δημόσιο διδασκαλείο, αλλά αναθέτει την εκπαί-δευση της δασκάλας σε Ιδιωτικούς φορείς και «ανέχεται», για πολ-λά χρόνια, χωρίς να επεμβαίνει, υποβαθμισμένη εκπαίδευση για

τις δασκάλες.

Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών χαρακτηρίζεται από την ολοκληρωτική έλλειψη πρόνοιας από μέρους της πολιτείας, αφού ο Ιδρυτικός νόμος του 1836 δεν προβλέπει σχολεία Μέσης

Εκπαίδευσης για τις μαθήτριες και, ώς το 1893 δεν έγινε καμιά σχετική νομοθετική ρύθμιση. Βέβαια, η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών την εποχή αυτή θα πρέπει να αντιμετωπιστεί κάτω από μια διαφορετική οπτική απ' ό,τι η εκπαίδευση των αγοριών. Η φοίτηση των αγοριών στα σχολεία εκφράζει ουσιαστικά τη λει-τουργική πλευρά της εκπαίδευσης, αφού το σύνολο των θέσεων που προϋποθέτουν ένα ελάχιστο επίπεδο εκπαίδευσης προορίζεται από την πολιτεία για τους άνδρες. Αντίθετα, η θέση της γυναίκας στο πλαίσιο του ενεργού πληθυσμού είναι εντελώς περιθωριακή. Ε π ο -μένως, το γεγονός ότι την εποχή αυτή σχολεία Μέσης Εκπαίδευ-σης δεν έχουν Ιδρυθεί ακόμα και σε μεγάλες χώρες της Ευρώπης, σε συνδυασμό με την κοινωνική και οικονομική πρακτική στην

Ελλάδα, που δεν απασχολεί τη γυναίκα σε τομείς όπου απαιτεί-ται ανώτερη εκπαίδευση, δικαιολογούν, σε πρώτη φάση, τη «θέ-ση» της πολιτείας απέναντι στο πρόβλημα της Μέσης Εκπαίδευ-σης των κοριτσιών. Α π ό την άλλη, όμως, το γεγονός ότι παρου-σιάζεται την εποχή αυτή ενδιαφέρον για την ανώτερη γυναικεία

εκπαίδευση, δείχνει καθαρά μια ορισμένη τάση της κοινωνίας που περίμενε την παράλληλη καθοδήγηση από την πολιτεία. Κοντά σ' αυτό, η πολιτεία έπρεπε να φροντίσει να εξομοιωθεί από την αρχή η επαγγελματική εκπαίδευση της δασκάλας με εκείνη των δασκά-λων. από όλα αυτά όμως δεν έγινε τίποτα, με αποτέλεσμα ή ευθύ-νη για τη διαμόρφωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κο-ριτσιών και τη λειτουργία αντίστοιχων σχολείων —ακόμα και η

επαγγελματική εκπαίδευση της δασκάλας που ενδιαφέρει άμεσα το κράτος— να περιέλθει την εποχή αυτή στα χέρια της Ιδιωτικής

εκπαίδευσης.

Ο σπουδαιότερος φορέας, που οργάνωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ε λ λ ά δ α ολόκληρο τον 19ο αιώνα,

είναι η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία , η οποία αντικατέστησε εξ όλο-

κλήρου το κράτος στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης. Η πο-λιτεία παρακολουθεί την εξέλιξη ώς απλός θεατής και επεμβαίνει μόνο όταν η κατάσταση έχει οδηγηθεί σε πραγματικό αδιέξοδο. Η προσπάθεια της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας είναι οπωσδή-ποτε αξιέπαινη, γιατί , παρ' όλες τις μεγάλες πρακτικές δυσκο-λίες, κατόρθωσε να επιβάλει τα σχολεία της στην αθηναϊκή κοι-νωνία και να Ιδρύσει σειρά σχολείων στην Κέρκυρα και την Π ά -τρα. στην εφαρμογή του όμως το πρόγραμμα της Εταιρε ίας απο-δείχτηκε μή ρεαλιστικό, γιατί δεν είχε λάβει υπόψη του —για οικονομικούς κυρίως και πρακτικούς λόγους— την ουσιαστική δια-φορά που υπάρχει ανάμεσα στη γενική και την επαγγελματική εκπαίδευση.

το δευτεροβάθμιο σχολείο της Εταιρε ίας —οι όροι Διδασκαλείο και Παρθεναγωγείο χρησιμοποιούνται για να χαρα-κτηρίσουν το ίδιο σχολείο— επιδιώκει την εκπαίδευση της οικο-δέσποινας και της δασκάλας ταυτόχρονα. οι μαθήτριες, δηλαδή,

που επιδιώκουν την εποχή αυτή μια γενική —διακοσμητική— μόρφωση και εκείνες που θέλουν να γίνουν δασκάλες φοιτούν στο ίδιο σχολείο και παρακολουθούν κοινό πρόγραμμα μαθημάτων. Η

επιδίωξη του διπλού αυτού σκοπού από τα σχολεία της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρε ίας , η εκπαίδευση δηλαδή της «οικοδέσποινας»

και της «δασκάλας» ταυτόχρονα, αποδείχτηκε στην πράξη ανεπι-τυχής. το πρακτικό της αποτέλεσμα ήταν να μην πετυχαίνεται ικανοποιητικά κανένας από τους δυο σκοπούς, ούτε ο γενικός μορ-φωτικός ούτε ο ειδικός επαγγελματικός. η Φιλεκπαιδευτική Ε-ταιρεία βέβαια κατέβαλλε προσπάθειες για τη βελτίωση του επι-πέδου σπουδών στα σχολεία της —είναι γεγονός ότι οι πιο γνω-στοί διανοούμενοι και παιδαγωγοί της εποχής είναι σύμβουλοι

της Ετα ιρε ίας και διδάσκουν στα σχολεία της— αλλά συγκεκρι-μένες προτάσεις για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις στο πρόγραμμα σπουδών και το χωρισμό του Παρθεναγωγείου από το Διδασκα-λείο δεν εισακούονται. Κοντά σ' αυτό, τα σχολεία της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρείας επηρεάστηκαν από το πνεύμα που επικρατού-σε στη δημόσια εκπαίδευση και αναγνώρισαν ώς κυριότερο μάθη-μα τα Αρχαία Ελληνικά. Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής

ήταν να έχει η αρχαία γλώσσα στο πρόγραμμα μαθημάτων την κυρίαρχη θέση και να ακολουθούν τα μαθήματα που εξασφαλίζουν

τη μόρφωση της οικοδέσποινας. Έ χ ο υ μ ε , μ' αυτόν τον τρόπο, ένα πρόγραμμα βαρυφορτωμένο με τις ώρες των Αρχαίων Ελληνι-κών, των ξένων γλωσσών και με διάφορα ειδικά και πρακτικά μα-θήματα όπως ζωγραφική, πιάνο και πολύπλοκα χειροτεχνήματα. «Ψευδοκλασικισμός», επομένως, συνυφασμένος με τα Ιδανικά που κυριαρχούσαν στη μόρφωση των πλούσιων κοριτσιών, ημιμάθεια

και επιπόλαιη μόρφωση, ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά της γυ-ναικείας εκπαίδευσης. αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας και τη μέ-θοδο που χρησιμοποιούσαν την εποχή αυτή οι δάσκαλοι —-η απο-μνημόνευση είχε καθιερωθεί επίσημα— καταλαβαίνουμε ότι οι μα-θήτριες στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας διέθεταν όλο

το χρόνο τους στην τεχνολογία, τη γραμματική, την «ποικιλτική» και τα «τρίχαπτα».

στο ίδιο μορφωτικό επίπεδο με τα σχολεία της Φιλεκπαι-δευτικής Ετα ιρε ίας βρίσκονται και τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία

που λειτουργούν την εποχή αυτή, αφού τα περισσότερα έχουν οργανωθεί με πρότυπο τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας ,

μια που δεν υπάρχει, ώς το 1893, επίσημος οργανωτικός νόμος για τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων. την πραγματική ευθύνη

βέβαια για την κατάσταση της ιδιωτικής εκπαίδευσης έχει η πο-λιτεία που δεν μελέτησε έγκαιρα τις εκπαιδευτικές ανάγκες των γυναικών και δεν φρόντισε να υποδείξει στη Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία πώς να οργανώσει τα σχολεία της, αφού οι αντικειμενι-κές συνθήκες δεν επέτρεπαν στο κράτος να ιδρύσει δημόσια σχο-λεία για τα κορίτσια. τα μέτρα της πολιτείας περιορίζονται, την

εποχή αυτή, στις υποτροφίες που έδινε κάθε χρόνο σε έναν ορισμένο αριθμό μαθητριών, στην απλή έγκριση του κανονισμού των

σχολείων και του προγράμματος των μαθημάτων της Φιλεκπαι-δευτικής Ετα ιρε ίας και στο διορισμό της επιτροπής για τις εξετάσεις

των «υποψηφίων διδασκαλισσών». οι εκθέσεις όμως των επιθεωρητών και των εξεταστικών επιτροπών δείχνουν καθαρά το

χαμηλό επίπεδο των μαθητριών —γεγονός που επηρέαζε οπωσδή-ποτε σημαντικά και την ποιοτική στάθμη της Δημοτικής Εκπαί-δευσης των κοριτσιών— και υποχρεώνουν την πολιτεία να πάρει θέση. Η πικρή πείρα τόσων χρόνων ανάγκασε την πολιτεία να

αναγνωρίσει ότι οι απόφοιτες των Διδασκαλείων έπρεπε να έχουν τα ίδια προσόντα με τους απόφοιτους των αντίστοιχων σχολείων, γιατί , όπως επισημαίνεται και στις εκθέσεις των επιθεωρητών, οι δασκάλες έχουν τις ίδιες επαγγελματικές υποχρεώσεις με τους άν-δρες. Όμως, ακόμα και ύστερα από τις διαπιστώσεις αυτές, η πο-λιτεία δεν προχωρεί στην ίδρυση δημόσιου Διδασκαλείου. Περι-ορίζεται στην αναγνώριση και πάλι, στα 1881, των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας ώς Διδασκαλείων και στον καθορι-σμό ώς υποχρεωτικών μαθημάτων των παιδαγωγικών και των διδακτικών ασκήσεων. το διαφορετικό πνεύμα με το οποίο αντι-μετωπίζεται το θέμα από την κυβέρνηση Τρικούπη, που προσπά-θησε να το τοποθετήσει σε μια πιο δημοκρατική βάση και να επε-κτείνει το δικαίωμα να εκπαιδεύουν δασκάλες σε όλα τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, φαίνεται πώς αποδυναμώνει μεν το Αρσάκειο, αλλά δεν λύνει ικανοποιητικά το πρόβλημα της επαγγελματικής

εκπαίδευσης της δασκάλας.

Όπως τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας έτσι και τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία επιδιώκουν, την εποχή αυτή, τον ίδιο διπλό σκοπό: πρώτα να δώσουν στις μαθήτριες που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα γενική μόρφωση,

ανάλογη με το πνεύμα της εποχής, και έπειτα να προετοιμάσουν όσες από τις μαθήτριές τους ενδιαφέρονταν για το επάγγελμα της δασκάλας.

η επιδίωξη μέσα στο ίδιο σχολείο δύο συγχρόνως σκοπών δημιουργεί, οπωσδήποτε, σύγχυση σχετικά και με την κατηγορία όπου πρέπει να ενταχθεί το σχολείο αυτό μέσα στο γενικότε-ρο πλαίσιο της εκπαίδευσης. Έτσι, στην αρχή της περιόδου που

εξετάζει η εργασία αυτή, τα «ανώτερα σχολεία κορασίων» είναι στον ίδιο πίνακα με τα Δημοτικά Σχολεία, στη συνέχεια αποτε-

αποτελούν μια ξεχωριστή κατηγορία —«εκπαίδευσις του θήλεος φύ-λου»— και, τέλος, αναγνωρίζονται από το Υπουργε ίο ώς σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης, αντίστοιχα με τα Ελλην ικά Σχολεία των

αγοριών. στην πράξη όμως τα Παρθεναγωγεία δεν έχουν καμιά σχεδόν αντιστοιχία με τα Ελληνικά Σχολεία, ούτε στη διάρκεια

των σπουδών ούτε στο είδος των γνώσεων που παρέχουν. Η ανά-λυση και οι σχετικές συγκρίσεις στα προγράμματα μαθημάτων δείχνουν καθαρά ότι η ποιοτική στάθμη των Παρθεναγωγείων εί-ναι γενικά χαμηλή και δεν είναι δυνατό να γίνει ουσιαστική σύγ-κριση με τα δημόσια σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης. Α π ό την άλλη μεριά, ενώ τα Παρθεναγωγεία εκπαιδεύουν δασκάλες, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν διδασκαλεία, γιατί ο τρόπος που λει-τουργούν, το πρόγραμμα μαθημάτων και η διάρκεια των σπουδών είναι εντελώς διαφορετικά από τον τρόπο που θα έπρεπε κανονικά

να λειτουργεί ένα τέτοιου είδους σχολείο.

Σταδιακά το αίτημα για ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών γενικεύεται χωρίς να μπορεί να γίνει βέβαια καμιά σύγκριση με

τους αριθμούς σχολείων και μαθητών της Μέσης Εκπαίδευσης των αγοριών, αφού η πιο ευνοϊκή αναλογία μαθητών - μαθητριών

είναι 10 προς 1 και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών περιορίζεται ουσιαστικά την εποχή αυτή στις δυο πιο μεγάλες πό-λεις, την Αθήνα και την Ερμούπολη. Μ' αυτόν τον τρόπο όμως η

εκπαίδευση αποτελεί προνόμιο μόνο ενός ορισμένου αριθμού κορι-τσιών, αφού οι μαθήτριες της υπόλοιπης χώρας αναγκάζονται από

τα πράγματα να περιοριστούν στις στοιχειώδεις γνώσεις του Δη-μοτικού Σχολείου. Κοντά σ' αυτό, ο ιδιωτικός χαρακτήρας της

εκπαίδευσης των κοριτσιών και η έλλειψη δημόσιων σχολείων πε-ριόριζε τη δυνατότητα για δευτεροβάθμια εκπαίδευση μόνο στις τάξεις που είχαν οικονομικά μέσα να την αποκτήσουν, αποκλείον-τας μ' αυτόν τον τρόπο το μεγαλύτερο ποσοστό των κοριτσιών

από μια ανώτερη εκπαίδευση. Παρ' όλη τη σύγχυση και το ακαθόριστο ακόμα των Ιδεών και του γενικού πνεύματος που επικρατούσε στην κοινωνία την

εποχή αυτή σχετικά με το ζήτημα της γυναικείας εκπαίδευσης, μπορούμε να διακρίνουμε τις παρακάτω κυριότερες τάσεις και μορ-φωτικές απαιτήσεις. για την ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών άρχισε πρώτη να ενδιαφέρεται η αστική τάξη. Η μόρφωση της πλούσιας αστής, που περιλαμβάνει ξένες γλώσσες, μουσική και

μια γενική καλλιτεχνική και φιλολογική μόρφωση, εξασφαλίζεται την εποχή αύτη κυρίως με ξένες δασκάλες και εξυπηρετείται πα-

ράλληλα από τις «σχολές ξένων καλογραιών» και τα ιδιωτικά Παρ-θεναγωγεία. το Ιδανικό αυτό της αγωγής, συνδυασμένο και με πρακτική προετοιμασία του κοριτσιού για τα μελλοντικά καθήκον-τα της οικοδέσποινας και της μητέρας, επικρατεί γρήγορα και

στη μεσαία και αργότερα την κατώτερη αστική τάξη.

Όμως, το είδος αυτό της διακοσμητικής μόρφωσης, σταδια-κά υποχωρεί· επικρατεί τότε το εκπαιδευτικό Ιδανικό που απο-βλέπει στην εκπαίδευση της δασκάλας που είναι, την εποχή αυτή,

η μοναδική σχεδόν διέξοδος για την άσκηση ενός κοινωνικά απο-δεκτού επαγγέλματος. το δίπλωμα της δασκάλας εξασφαλίζει τις

εξής δυνατότητες για εργασία: διδασκαλία και διεύθυνση Παρθε-ναγωγείων στο ελεύθερο κράτος, στον υπόδουλο ελληνισμό και τις ελληνικές κοινότητες της διασποράς, καθώς και Ιδιωτική διδα-σκαλία σε πλούσιες οικογένειες. Ο αριθμός των μαθητριών που παίρνουν δίπλωμα δασκάλας αυξάνεται με ρυθμό που δείχνει κα-θαρά την επικράτηση του εκπαιδευτικού Ιδανικού το οποίο εξασφαλίζει

στη γυναίκα τη δυνατότητα για επαγγελματική αποκα-τάσταση και οικονομική ανεξαρτησία.

τα πλαίσια, βέβαια, της λειτουργικής αυτής πλευράς της γυ-ναικείας εκπαίδευσης σιγά σιγά πλαταίνουν και δημιουργούνται σταδιακά νέες ειδικότητες, όπως της νηπιαγωγού, της δασκάλας

των εργοχείρων και της δασκάλας της γυμναστικής. Υπάρχουν παράλληλα μέχρι το 1870 τάσεις για επαγγελματική κατεύθυνση

σε ορισμένα Παρθεναγωγεία, καθώς και προσπάθειες για ουσια-στικές αλλαγές στον εκπαιδευτικό προσανατολισμό της γυναικείας Μέσης Εκπαίδευσης, αφού αρχίζουν να ιδρύονται και να λειτουρ-γούν τάξεις Γυμνασίου, αντίστοιχες με εκείνες των δημόσιων

σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης. Η τάση αυτή για την εξασφάλιση ουσιαστικής Μέσης Εκπαίδευσης διαγράφεται πιο καθαρά μετά

το 1890, χρονιά που το Πανεπιστήμιο δέχτηκε την πρώτη φοιτή-τρια στη Φιλοσοφική του Σχολή. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση

των κοριτσιών παύει από το 1890 να έχει κύριο σκοπό την εκπαί-δευση της δασκάλας και της οικοδέσποινας και προβάλλει άμεσα

η ανάγκη για τη λειτουργία σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης, που να μπορούν να ανταποκριθούν Ικανοποιητικά στις νέες απαιτήσεις, επειδή οι υποψήφιες για το Πανεπιστήμιο έπρεπε να εξοπλιστούν με ανάλογη μόρφωση.

Έ τ σ ι εξελίχτηκε η εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας και έτσι διαγράφονται οι κυριότερες τάσεις που επικράτησαν στο

19ο αιώνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο αντι-μετώπισαν τα εκπαιδευτικά αυτά προβλήματα των Ελληνίδων το

επίσημο κράτος και οι παιδαγωγοί. το πρώτο βασικό αίτημα των εκπαιδευτικών και των διανοουμένων της εποχής αυτής είναι: να

Ιδρυθούν δημόσια σχολεία θηλέων για να γενικευθεί η Μέση εκ-παίδευση των κοριτσιών και να μην περιορίζεται μόνο σε μια κοι-νωνική τάξη. Η κριτική των ειδικών επιστημόνων (εκπαιδευτι-κών, καθηγητών Πανεπιστημίου κ.ά.) αφορούσε κυρίως τη διάρ-θρωση και τον τρόπο λειτουργίας των σχολείων της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρε ίας , η οποία αποτελούσε τον κύριο φορέα της γυναι-κείας εκπαίδευσης. τα κυριότερα από τα αιτήματα, που προτάθη-καν κατά καιρούς, είναι: ο χωρισμός του Διδασκαλείου από το Παρθεναγωγείο και διάφορες σημαντικές αλλαγές στο πρόγραμμα μαθημάτων.

Η γενική προβληματική που σχετίζεται με την εκπαίδευση των κοριτσιών αναφέρεται, τα πρώτα χρόνια, στην αναγκαιότητα της γυναικείας εκπαίδευσης, στο αν δηλαδή πρέπει να εκπαιδεύον-

ται οι κοπέλες η όχι. ο προβληματισμός αυτός δεν κράτησε πολύ, γιατί γρήγορα έγινε πλατιά συνειδητό ότι η εκπαίδευση είναι απαραίτητη

και στα δύο φύλα. Ε κ ε ί ν ο που απασχολεί περισσότερο την εκπαιδευτική σκέψη, την περίοδο που εξετάζουμε, είναι το εί-

είδος της εκπαίδευσης που είναι κατάλληλο για τις κοπέλες. Οι πε-ρισσότεροι διανοούμενοι και παιδαγωγοί της εποχής αυτής υπο-στηρίζουν τη διαφοροποίηση στην εκπαίδευση των κοριτσιών με

το σκεπτικό ότι διαφορετική είναι η «φύσις» και ο «προορισμός» της γυναίκας στη ζωή. Παρόμοια είναι και η «θέση» της πολι-

τείας, όπως φαίνεται καθαρά από σχετικές εγκυκλίους και την ανάλυση των εκπαιδευτικών νομοσχεδίων της εποχής αυτής. Η

σκοπιμότητα της γενικής εκπαίδευσης των κοριτσιών, σύμφω-να με εγκυκλίους υπουργών Παιδείας, περιορίζεται «εις τας οικια-κάς αρετάς», αποβλέπει δηλαδή γενικά στη βελτίωση του ρόλου

της γυναίκας ώς μητέρας, συζύγου και «οικονόμου». Ά λ λ ο ι σκο-ποί για την εκπαίδευση των κοριτσιών δεν διαγράφονται από την πολιτεία. τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια αντιμετωπίζουν με κάπως διαφορετικό πνεύμα την εκπαίδευση των κοριτσιών αφού δέχονται

τη λύση της συνεκπαίδευσης, με ορισμένους όρους, διαχωρίζουν το Διδασκαλείο από το σχολείο Γενικής Εκπαίδευσης και προτεί-

νουν την ίδρυση Παρθεναγωγείων από το δημόσιο. Είναι ενδεικτι-κό όμως το γεγονός ότι η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών είναι

σε όλα τα νομοσχέδια, ακόμα και σ' αυτά που συντάχτηκαν από την κυβέρνηση Τρικούπη, έντονα διαφοροποιημένη και υποβαθμι-

σμένη σε σχέση με την αντίστοιχη των αγοριών. Γενικά οι αλλα-γές που ζητούν οι παιδαγωγοί και οι εκπρόσωποι της πολιτείας περιορίζονται κυρίως στα εξωτερικά χαρακτηριστικά, δηλαδή στη διάρθρωση των σχολείων, και όχι στο είδος της εκπαίδευσης που παρέχεται. Έ τ σ ι η δευτεροβάθμια εκπαίδευση που προετοιμάζει

τη μαθήτρια για τον μελλοντικό ρόλο της μητέρας και της «οικο-δέσποινας», όπως και το επαγγελματικό σχολείο που εκπαιδεύει

τις δασκάλες για τα Δημοτικά Σχολεία του κράτους, είναι ένα σχήμα που γίνεται αποδεκτό και θεωρείται ότι καλύπτει τις απαι-τήσεις της γυναικείας εκπαίδευσης.

από την άλλη μεριά όμως η εκπαιδευτική πράξη έδειξε κα-θαρά ότι ε ίχε αρχίσει να μην Ικανοποιεί η εκπαίδευση που απέ-βλεπε μόνο στην προετοιμασία της οικοδέσποινας και της μητέρας

ρας. H αναζήτηση νέων λύσεων και διάφορες νέες Ιδέες που προ-ωθήθηκαν (όπως η ίδρυση επαγγελματικών τμημάτων και γυμνα-σιακών τάξεων, οι αιτήσεις για είσοδο στο Πανεπιστήμιο, η φοί-τηση γυναικών σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού), φανερώνουν καθαρά πώς είχε αρχίσει να δημιουργείται ανάγκη για ουσιαστι-κότερες μεταρρυθμίσεις. τα παραδείγματα επίσης που παρείχε ο υπόδουλος ελληνισμός έπειθαν πώς υπήρχαν και άλλες λύσεις, πε-ρισσότερο προσαρμοσμένες στις ανάγκες της εποχής.

οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν την κίνηση, που αρχίζει να διαφαίνεται, σχετίζονται άμεσα με την εξελισσόμενη θέ-

ση της Ελληνίδας. Μεγάλο ρόλο έπαιξαν εδώ οι αντίστοιχες διεκ-δικήσεις και κατακτήσεις των γυναικών στις άλλες χώρες, η στα-διακή συμμετοχή της Ελληνίδας στη δουλειά και τη γενικότερη κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου, η αύξηση του αριθμού των μορφωμένων γυναικών που συμμετέχουν όλο και πιο ενεργά στον αγώνα για τη βελτίωση της θέσης της Ελληνίδας, και γίνον-ται πρωτοπόρες στις διεκδικήσεις μιας πιο ουσιαστικής γυναικείας

εκπαίδευσης. Πρωτοπόρες στον αγώνα είναι γνωστές δασκάλες της εποχής (Καλλιρρόη Παρρέν, Αικατερίνη Λασκαρίδου, Σαπφώ

Λεοντιάς και Καλλιόπη Κεχαγιά, τα πιο αντιπροσωπευτικά ονό-ματα) που ζητούν Ισότητα στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες των δύο φύλων, και με το έργο τους και την αξιόλογη παρουσία τους στην πνευματική ζωή του τόπου θεμελιώνουν τις διεκδικήσεις αυτές. Έ τ σ ι οι δασκάλες είναι την εποχή αυτή οι πρωτεργάτριες της εκ-παιδευτικής κίνησης, αλλά παράλληλα και οι εκφραστές των πρώ-των γυναικείων διεκδικήσεων στη χώρα μας.

Διαμορφώνονται επομένως καθαρά την εποχή αυτή δυο κα-τευθύνσεις: από τη μια η πολιτεία και οι άνδρες παιδαγωγοί δια-φοροποιούν την εκπαίδευση των κοριτσιών και την περιορίζουν στα στενά πλαίσια της μητέρας «οικοδέσποινας», και από την άλλη οι ίδιες οι γυναίκες που δεν ικανοποιούνται με τη λύση αυτή και ζητούν ουσιαστική εκπαίδευση που να τους εξασφαλίζει πιο πλα-τιά συμμετοχή στον επαγγελματικό τομέα. Η προβολή και επι-33

επιμονή στις διεκδικήσεις αυτές δικαιώνεται την εποχή αυτή, κυρίως με την είσοδο των γυναικών στο Πανεπιστήμιο, γεγονός που έχει σημαντικότατη επίδραση στη βελτίωση της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών και ανοίγει το δρόμο των επιστημών σε όλο και με-γαλύτερο αριθμό γυναικών.

Η εκπαιδευτική πράξη από την άλλη μεριά, όπως αυτή δια-μορφώνεται στο τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, φανερώνει καθαρά ότι η γυναικεία εκπαίδευση οδηγείται σιγά σιγά σε αδιέ-ξοδο. το μοναδικό επαγγελματικό άνοιγμα που υπάρχει και που εξακολουθεί να είναι το επάγγελμα της δασκάλας, κερδίζει την προτίμηση των μαθητριών με αποτέλεσμα ο αριθμός των «διδα-σκαλισσών» να είναι τόσο μεγάλος, που σύντομα δημιουργείται

οξύ εκπαιδευτικό και κοινωνικό πρόβλημα, γιατί συχνά αδιόρι-στες δασκάλες προσπαθούν με κάθε «μέσο» να πάρουν τις θέσεις των άλλων. Γίνεται έτσι ολοφάνερη, στο τέλος της περιόδου που

εξετάζουμε, η επιτακτική ανάγκη να βρεθούν νέες λύσεις και να δοθούν νέες κατευθύνσεις.

με τον προβληματισμό αυτό και την αναζήτηση νέων «διε-ξόδων» για τη γυναικεία εκπαίδευση και απασχόληση κλείνει η περίοδος ώς το 1893.

Σύντομη αναφορά στην κατοπινή εξέλιξη. Η επέμβαση της πολιτείας στα 1893 δεν αλλάζει ουσιαστικά την προηγούμενη κατάσταση, γιατί η νομοθετική ρύθμιση του 1893 στην ουσία θε-σμοθέτησε την ώς τότε εκπαιδευτική πρακτική, με μικρές μόνο

αλλαγές: διαχωρίζει το επαγγελματικό σχολείο —το Διδασκα-λείο— από το γενικό —το Ανώτερο Παρθεναγωγείο— αλλά γενι-κά αφήνει τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών σε χαμηλό επίπε-δο, αφού το απολυτήριο του Ανώτερου Παρθεναγωγείου δεν έχει καμιά αντιστοιχία με το απολυτήριο του Γυμνασίου, ούτε και δί-νει τη δυνατότητα στις απόφοιτες του σχολείου αυτού να εγγρα-φούν στο Πανεπιστήμιο. Κοντά σ' αυτό, η πολιτεία συνεχίζει να θεωρεί τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών καθαρά Ιδιωτική υπό-θεση, αφού δεν ιδρύει ώς τα 1917 κανένα δημόσιο σχολείο. τα Πρα-

Πρακτικά του πρώτου Πανελλήνιου Εκπαιδευτ ικού Συνεδρίου, που έγινε στα 1904, φανερώνουν επίσης ότι οι παιδαγωγοί συνεχίζουν

να βλέπουν με το ίδιο πνεύμα την εκπαίδευση των κοριτσιών και να περιορίζουν τη σκοπιμότητά της σε δυο κύκλους: την εκπαί-

δευση της δασκάλας και της μητέρας. στο μεταξύ όμως, η ελλη-νική κοινωνία και το οικονομικό της σύστημα είχαν αρχίσει από καιρό να εξελίσσονται και να επηρεάζονται από τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας εξασφαλίζει εργασία

σε όλο και μεγαλύτερο αριθμό γυναικών και πολλοί γονείς αισθάνονται την ανάγκη να δώσουν μια καλύτερη Μέση Εκπαί-δευση στα κορίτσια τους.

Η πίεση αυτή για μια πιο ουσιαστική Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών σταδιακά μεγαλώνει, ώσπου δίνεται, στις αρχές του αιώνα μας, μια «ριζοσπαστική» λύση: χωρίς επίσημη άδεια από το Υπουργε ίο εγγράφονται πολλές μαθήτριες στα Μέσα Σ χο -

λεία των αγοριών, αφού η δημόσια Μέση Εκπαίδευση ήταν η μό-νη που έδινε την εποχή αυτή τα απαραίτητα προσόντα για την

εξασφάλιση εργασίας. Ενδεικτικό των νέων τάσεων είναι το γε -γονός ότι το ανώτερο τμήμα του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρε ίας διαλύεται από έλλειψη μαθητριών, ενώ ο αριθμός

των κοριτσιών που γράφονται στα δημόσια σχολεία συνεχώς αυξάνεται. ο Εκπαιδευτ ικός Όμιλος με συγκεκριμένα προγράμ-

ματα μαθημάτων, ο Δελμούζος με το «Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου» και 0 Γληνός με την «Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή» δεί-χνουν πώς τα εκπαιδευτικά προβλήματα των Ελληνίδων αρχίζουν

να αντιμετωπίζονται με διαφορετικό πνεύμα. Παράλληλα τα εκ-παιδευτικά Νομοσχέδια του Στάη (1908), του Αλεξανδρή (1911)

και του Τσιριμώκου (1913) αντιμετωπίζουν από μια εντελώς δια-φορετική, απ' ό,τι τα Νομοσχέδια της δεκαετίας του 1880-1890, σκοπιά τη γυναικεία εκπαίδευση. στα 1914 ιδρύονται από τον Τσιριμώκο τα πρώτα Αστικά Σχολεία θηλέων και λίγα χρόνια

αργότερα, στα 1917, τα πρώτα δημόσια Γυμνάσια και Ελληνικά Σχολεία θηλέων. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου

στα 1929 κλείνει την περίοδο των προβληματισμών, που απασχολεί

λεί την εκπαιδευτική σκέψη για έναν ολόκληρο αιώνα (1830-1929), και εξασφαλίζει ίσες ευκαιρίες εκπαίδευσης στους μαθητές και τις μαθήτριες, αφού καθιερώνει Γυμνάσια θηλέων και αρρένων στις -πόλεις και μικτά στις επαρχίες.

Μετά το 1929, την εκπαιδευτική σκέψη απασχολεί έντονα η προβληματική της συνεκπαίδευσης, ένα θέμα που παραμένει ανοι-χτό πενήντα ολόκληρα χρόνια, αφού η συνεκπαίδευση καθιερώνε-ται σε όλα τα σχολεία της χώρας το 1979.

Σήμερα στο ευρύτερο πεδίο της κοινωνικοποίησης των μαθη-τών, το πρόβλημα που σχετίζεται με τους ρόλους των δύο φύλων

παρουσιάζει Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αποτελεί τη θεωρητική βάση γύρω από την οποία στρέφονται πολλές έρευνες. τα σχολικά βι-βλία, κυρίως τα Αναγνωστικά του Δημοτικού Σχολείου, το πρό-γραμμα μαθημάτων, ο επαγγελματικός προσανατολισμός, ο σχο-λικός αθλητισμός, οι απαιτήσεις των δασκάλων που είναι, σε πολ-λά σημεία, διαφορετικές για τους μαθητές και διαφορετικές για τις μαθήτριες, αποτελούν μερικές από τις πλευρές του σχολείου όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι επηρεάζεται η πορεία της κοινωνικής μάθησης και υποθάλπεται το στερεότυπο για το ρόλο των δύο φύλων.

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

1

Σχολείο Δούκισσας της Πλακεντίας στην Αίγινα

Αναφορά Σπ . Τρικούπη, 30 Απριλίου/12 Μαίου 1833 Πρωτότυπο. Δίφυλλο. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 9

αρ. 253

Μεγαλειότατε! Προ δύω ήμισυ ετών η Δούκισσα της Πλακεντίας παρεπιδη-

μούσα τότε εις την Ελλάδα, και διατρίβουσα εις Αίγιναν, είχε ν αναλάβει την παιδαγωγίαν μερικών κορασίων, καταστήσασα επί της διδασκαλίας αυτών την χήραν του μακαρίτου Αλληλοδιδα-σκάλου I. Κλεοβούλου.

το κατάστημα τούτο, και επομένως την μισθοδοσίαν της δι-δασκάλου ταύτης, προσδιωρισμένην έκτοτε εις 72 φοίνικας (57 δραχμάς και 60 λεπτά) τον μήνα, είχεν αναλάβει μετά την ανα-χώρησιν της Δουκίσσης, η Κυβέρνησις, και επικυρωθείσαν και παρά της προλαβούσης Διοικητικής του Βασιλείου Επ ι τροπής , εξηκολούθη να λαμβάνη η διαληφθείσα διά της επί του εν Αιγίνη

ορφανοτροφείου Επιτροπής μέχρι τέλους Αυγούστου του παρελ-θόντος 1832 έτους, ότε δια την επικρατούσαν αχρηματ ίαν , διακο-πείσης της τακτικής των εν Αιγίνη διδακτικών καταστημάτων μι-σθοδοσίας, διεκόπη και της διδασκάλου ταύτης η μισθοδοσία.

Εν τοσούτω αύτη εξηκολούθη διδάσκουσα 17 κοράσια των εκεί παρεπιδημούντων, εν οις και δύω θυγατέρας του μακαρίτου Καραϊσκάκη.

Τοιούτον κατάστημα Κορασιών δεν υπάρχει εις άλλο μέρος του Κράτους, και παράπονα δίκαια ήθελον διεγείρεσθαι πανταχόθεν αν η Κυβέρνησις, αφίνουσα καθ' όλον το Κράτος την φροντίδα της

ανατροφής των Κορασιών εις τους ιδίους γονείς των, ήθελε δεχθή μόνον την δαπάνην της ανατροφής των εν Αιγίνη, ενώ κανείς λό-γος ιδιαίτερος δεν δικαιολογή την προτίμησιν ταύτην.

Όσον διά τα δύω κοράσια τον μακαρίτον Καραϊσκάκη, η Κυβέρνησις δεν δύναται βέβαια να βαστά δι' αυτό και μόνον σχο-λείον, και τόσω μάλλον, καθ' όσον εκ τον προς την οικογένειαν ταύτην χορηγουμένου κατά μήνα σιτηρεσίου, δύναται να εξοικονο-μηθή και η δαπάνη της εκπαιδεύσεως αυτών.

Εις την πρωτεύουσαν ταύτην ευρίσκεται σχολείον κορασίων ευδοκιμώτερον του εν Αιγίνη' αλλά είναι διόλου εις βάρος των γονέων των στελλόντων εις αυτό τα κοράσιά των.

Όθεν τολμώ ταπεινώς να προβάλω την παύσιν του σχολείου αυτού, αλλ' εν τοσούτω φαίνεται δίκαιον να πληρωθή και η Κυρία

Κλεοβουλίνα, καθώς πληρόνονται και οι λοιποί διδάσκαλοι της Αι-γίνης από 20 Ιανουαρίου μέχρι τέλους τον παρόντος μηνός Απρι-λίου. Οι μισθοί της κατά το επισυναπτόμενον σημείωμα συμπο-σούνται εις δραχμάς εκατόν ενενήντα δύω.

αν εκριθή η πρότασις αύη, είναι αναγκαίον να είδοποιηθή όσον τάχος η Κυρία Κλεοβουλίνα, καθότι εν όσω διδάσκη, δεν δύ-

ναται να παύση ζητούσα τον προσδιωρισθέντα μισθόν της. Υποσημειούμενος με βαθύτατον σέβας της Υμετέρας Μ ε γ α -

λειότητος Ταπεινότατος και ευπειθέστατος δούλος και πιστός υπήκοος.

ο επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύ-σεως Γραμματεύς της Επικρατείας .

Σ. Τρικούπης

εν Ναυπλίω την 30 Απριλίου / 12 Μαΐου 1833

2

«Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων»

Αναφορά Ν. Θεοχάρη, 8 Μαρτίου 1840 Πρωτότυπο. 8 φύλλα. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 7

αρ. 280

προς την Αυτού Μεγαλειότητα τον Βασιλέα Η επί των Εκκλησιαστικών και της Δ. Εκπαιδεύσεως Γραμματεία της Επικρατείας

Εν Αθήναις την 8 Μαρτίου 1840 Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων

Μεγαλειότατε Λαμβάνω την τιμήν να επισυνάψω ενταύθα αναφοράν της

διευθυντρίας του σχολείου των κορασίων Κας Βολμεράνζ, εξαι-τουμένης την συμπλήρωσιν των θέσεων όσαι έμειναν κεναί εις το κατάστημά της.

Εις την περίστασιν ταύτην χρεωστώ να υπενθυμίσω εις την Υ . Μ . ότι διά του από 7/19 9βρίου 1835 και υπ' αρ. 24732 Β.

Διατάγματος ειχον συστηθή εις το κατάστημα της Κας Βολμε-ράνζ 24 θέσεις υποτρόφων της Κυβερνήσεως, ών αι μεν 16 επί πλήρει συντάξει, αι δε 8 επί ημισεία. Εις την υπόσχεσιν ταύτην

της Κυβερνήσεως πεποιηθυία η διευθύντρια, ενοικίασεν οίκον ανά-λογον, και διωργάνισε το κατάστημά της, και υπελόγισε τα έξο-δά της προς τον αριθμόν τούτον των μαθητριών. Αλλ' επί του προκατόχου μου γυνή τις του όχλου (πλύστρα το ε π ά γ γ ε λ μ α ) ,

της όποιας η θυγάτηρ είχε συγκαταταχθή μετά των υποτρόφων της Κυβερνήσεως, εκίνησε βαρείας κατηγορίας κατά του καταστή-

ματος. Επ ι τροπή διορισθείσα παρά της Γραμματείας διά να ερευ-νήση περί αυτών, τας εύρεν ατόπους συκοφαντίας, και τας παρέ-στησεν ώς τοιαύτας. Άλλη δευτέρα επιτροπή, διορισθείσα δια να

ανακαλύψη τι περισσότερον από την πρώτην, ηναγκάσθη να συνο-

συνομολογήση τα υπ εκάστου ρηθέντα, ώς η Γραμματεία δεν ηδυνήθη ν' αποφύγη να εκθέση τούτο εις την Υ .Μ. διά της από 9 Οκτωβρ . 1839 και υπ' αρ. 26196, 28049, 28447 αναφοράς της. Μ' όλον τούτο επί τη προφάσει των κατηγοριών τούτων δεν έγινεν ουδεμία πρότασις περί αντικαταστάσεως διαφόρων κορασίων, των οποίων

εκ διαφόρων περιστάσεων είχον μείνει al θέσεις κεναί, ούτω ενώ η διευθύντρια εκράτη κατάστημα διά εικοσιτέσσαρα κοράσια και

κατέβαλλε την δαπάνην όση απαιτείται διά τον αριθμόν τούτον, είχε δεκαεπτά μόνον υποτρόφους, και διά τόσας επληρώνετο. Εν-ταύθα χρεωστώ να παρατηρήσω ότι και λόγον δυσαρεσκείας αν

είχεν η Κυβέρνησις κατά του καταστήματος τούτου, δίκαιον ήτο ν' α ν α γ γ ε ί λ η αυτόν εις την διευθύντριαν, να την ειδοποίηση ότι το κατάστημά της έμελλεν η να διαλυθή παντάπασιν η να ελαττωθή, ουχί όμως να τη ελαττώση την υποσχεθείσαν πρόσοδον χωρίς να

την ειδοποίηση εγκαίρως διά να διατάξη τα των εξόδων της αναλό-γως. Η σύμβασις της Κυβερνήσεως μετά της διευθύντριας είναι υποχρεωτική δι' αμφότερα τα μέρη, δια τούτο θεωρώ ότι δικαίως απαιτεί η Κα Βολμεράνζ να τη δοθώσιν aι επτά από το κατάστημά της ελλείπουσαι υπότροφοι, και να αποζημιωθή δι όσον καιρόν αύται έλλειψαν, και η Κα Βολμεράνζ έπαυσε λαμβάνουσα την σύνταξίν των, χωρίς όμως διά τούτο να ελαττώση (επαισθητώς τουλάχιστον) τα έξοδά της, διότι την αυτήν οικίαν, την αυτήν θε-ραπείαν και τους αυτούς διδασκάλους επλήρωνε πάντοτε. Η κα-

τα τον τρόπον τούτον καθυστερούσα ποσότης εις την διευθύντριαν συμποσούται, από του Μαΐου μηνός του 1838, μέχρι τέλους Ια-νουαρίου ε.ε. εις Δραχμ. 3430.

Αλλ' ενώ αφ' ενός νομίζω αναμφισβήτητον ότι τα περί του σχολείου τούτου χαιρεκάκως διαδοθέντα ήσαν ψεύδη, και θεωρώ ώς χρέος απαραίτητον της Κυβερνήσεως να δικαίωση αυτό, αφ' ετέρου απέχω πολύ του να θεωρώ την κατάστασιν αυτού ώς καλώς έχουσαν, και τον οργανισμόν του ώς αναπληρούντα και μέρος κάν

των κατά τούτο αναγκών της ελληνικής κοινωνίας. Δημοτικά κορασίων σχολεία υπάρχουν ήδη εις διαφόρους της Ελλάδος πόλεις

και η σύστασις αυτών εναπόκειται εις τους δήμους. Αλλά προ

πολλού εγένετο επαισθητή η α ν ά γ κ η συστάσεως σχολείον ανώτε-ρον, όπου να δίδεται εις τα κοράσια εντελής αγωγή ελευθέριος, και να διδάσκωνται εις αυτά τα εγκύκλια μαθήματα. η ύπαρξις τοι-ούτου σχολείου είναι εις την Ελλάδα αναγκαιοτέρα η εις παν άλλο μέρος, διότι ενταύθα οι διδάσκαλοι είναι σπάνιοι, και επομένως οι γονείς δεν δύνανται να εκπαιδεύσωσι τα κοράσιά των οίκαδε. Διά τον λόγον τούτον ήτον ανάγκη να συστηθή παιδευτήριον διά εκα-τόν κοράσια τουλάχιστον, ώστε όλαι αι πρώτισται και οπωσούν ευκατάστατοι οικογένειαι να δύνανται να εμπιστεύωνται τας θυ-γατέρας των εις αυτό. Προς τούτο πρέπει το παιδευτήριον να προ-μηθεύη άνετον την ενδιαίτησιν, καθαράν και επαρκή την τροφήν και την ενδυμασίαν, και αγωγήν αρτίαν καθ' όλα τα μέρη της. Τοιούτο δεν ην το κατάστημα της Κας Βολμεράνζ. η Κυβέρνησις παρεχώρησεν εις αυτήν εικοσιτέσσαρα κοράσια διά να εμψυχώση το κατάστημα της, αλλά το κατάστημα όλον περιωρίσθη εις τα εικοσιτέσσαρα ταύτα κοράσια. ο λόγος δε τούτον ην ότι η διευ-θύντρια την μεν επιστασίαν περιώρισεν εις εαυτήν και εις θετήν τίνα θυγατέρα της μόνον, την δε διδασκαλίαν εις εαυτήν πάλιν και εις μαθητήν τινα του Γυμνασίου, όστις εδίδασκε την ελληνικήν εις το κατάστημά της. Τοιαύτα στοιχεία δεν επλήρουν τας ευχάς των γονέων, ουδέ η δίαιτα εις το κατάστημα ήτον τοιαύτη ώστε να έλκυση αυτούς διά να εμπιστευθώσι των θυγατέρων των την

ανατροφήν εις αυτό.

Διά τους λόγους τούτους νομίζω εκ των ων ουκ άνευ, πριν η δοθώσιν άλλαι μαθήτριαι εις την Καν Βολμεράνζ, να προσκληθή αύτη να οργανίση το κατάστημά της εις εντελώς άλλας, μάλλον εκτεταμένας ή εντελεστέρας βάσεις, ή αν δεν δύναται ν' αναλάβη τούτο, να τη δοθή προθεσμία μέχρις ης να διάθεση τα καθ' εαυτήν, και τότε να προσκληθή αντ' αυτής άλλη, ιδίαις Ελβετ ίς , ήτις να

οργανίση έν ανώτερον εκπαιδευτικόν κατάστημα διά τα κοράσια. η σήμερον διδομένη σύνταξις δι' έκαστον των εκπαιδευομέ-

νων κορασίων παρά τη Κα Βολμεράνζ είναι εκ Δρχ. 70 κατά μή-να. Νομίζω ότι η ποσότης αύτη πρέπει ν' αυξηθή εις Δρχ. 80, διά να οργανισθή το κατάστημα κατά το έγκλειστον σχέδιον, ώς

ο επισυνημμένος προϋπολογισμός αποδεικνύει. Η Κυβέρνησις πληρώνει σήμερον είκοσι πλήρεις συντάξεις εις το κατάστημα της Κυρίας Βολμεράνζ, διανεμημένος εις εικοσιτέσσαρα κοράσια. Αν θέλη να υποστηρίξη δραστηριώτερον το εντελέστερον τούτο κα-τάστημα, δύναται να αυξήση εις 24. τον αριθμόν των συντάξεων, διανέμων αυτάς εις 38. κοράσια εις 4. κλάσεις ώς ακολούθως: Α. — 12. με πλήρη σύνταξιν Β. — 8 με 3/4 Γ. - 6 με 1/2 Α.— 12 μέ1\4

το περιπλέον της δαπάνης της Κυβερνήσεως επί ταις μέχρι τού-δε, έσται εκ τριακοσίων εξήκοντα Δρχ. μόνον κατά μήνα.

Ετέρα πηγή βέβαιου πορισμού διά το κατάστημα τούτο δύ-ναται να είναι και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία, ήτις εις την περ ί -στασιν συστάσεως ανωτέρου εκπαιδευτηρίου, δεν θέλει έχει ανάγ-κην να διατηρή το τοσούτον δαπανηρόν της σχολείον, το όποιον και εις τον σκοπόν της ξένον φαίνεται, και ούτε έφθασε, ούτε δύνα-ται να φθάση εις την απαιτουμένην εντέλειαν. Θέλει δε περιορι-σθή και αυτή πέμπουσα αριθμόν τινα υποτρόφων εις το δημόσιον παιδευτήριον. Κατά τον τρόπον τούτον το κατάστημα έχον περί τας πεντήκοντα υποτρόφους της Κυβερνήσεως και της Εταιρίας, δύναται να οργανισθή με τρόπον ώστε να εμπιστεύωνται εις αυτό αι πρώτιστοι ελληνικοί οικογένειαι των θυγατέρων των την ανα-τροφήν.

Υποσημειούμαι , με βαθύτατον σέβας· της Υ. Μεγαλειότητος ! Ταπεινότατος και ευπειθέστατος πιστός υπήκοος και υπη-

ρέτης ο επί των Εκκλησιαστικών κ.τ.λ. Γραμματείας

Α. Ρ. Ραγκαβής Ν. Γ. Θεοχάρης

Όθων κτλ.

Θεωρούντες ότι το κατάστημα της Κυρίας Βολμεράνζ ώς υπάρχει μέχρι τούδε ωργανισμένον δεν ανταποκρίνεται εις τας

ανάγκας του τόπου διά την ανωτέραν των κορασίων εκπαίδευσιν, διατάττομεν όπως η Γραμματεία προσκαλέση την Κυρίαν ταντην

να κηρύξη αν αποδέχεται να οργανίση το παιδευτήριον της κατά το εγκλειόταν σχέδιον, από τούδε μέχρι της προθεσμίας τριών μη-

νών. Διά να γίνη δε εις αυτήν δυνατή η εκτέλεσις των απαιτή-σεων όλων του οργανισμού, αποφασίζομεν ώστε αφ' ενός μεν ν' αυξηθή η πληρωνομένη εις το κατάστημα μηνιαία σύνταξις υφ' εκάστου κορασίου, εις 80. Δρχ., αφ' ετέρου δε να διορίσωμεν εις

το κατάστημα τριάκοντα οκτώ υποτρόφους διανεμημένος εις τ έσ -σαρας τάξεις, δηλαδή:

12. — μεν με πλήρη σύνταξιν, 8. — με 3/4 6. — με 1\7

και 12.— με 1/4. πληρωνομένων των επιλοίπων υπό των γονέων.

Η Γραμματεία θέλει συνεννοηθή μετά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, διά να πληροφορηθή αν οργανισθέντος καταλλήλως του

καταστήματος τούτου, η εταιρία δεν ήθελε προτίμηση αντί της διατηρήσεως του δαπανηρού της σχολής, να συστήση και αύτη υποτροφίας θέσεων εις το δημόσιον τούτο παιδευτήριου.

αν η Κυρία Βολμεράνζ κηρύξη ότι δεν αναδέχεται την εκ τ έ -λεσιν του εγκλείστου οργανισμού κατά τας άνω συμφωνίας, θέλει

τη γνωστοποιηθή ότι αι παρ' αυτή υπότροφοι θέλουν μείνει δι εξ μήνας ακόμη, και μετά ταύτα θέλει παύσει η δι' αυτάς διδομένη σύνταξις.

Εν Αθήναις, την . . . Ν. Γ. Θεοχάρης

Περί του παιδευτηρίου της Κας Βολμεράνζ

οργανισμός του Σχολε ίου των Κορασιών

1

το σχολείον τούτο θέλει επέχει θέσιν σχολείον ανωτέρον σχο-λείον, και αντιστοιχεί με τα ελληνικά σχολεία του Κράτους, συμ-περιλαμβάνον και μίαν τάξιν κατωτέραν, ώστε η διάρκεια των σπουδών είναι εν γένει τετραετής εις αυτό.

§

· 2

·

τα εισερχόμενα κοράσια χρεωστούν να γνωρίζουν ν' αναγι-νώσκουν, να γράφουν και τα τέσσαρα πάθη της αριθμητικής.

§ 3'. Αντικείμενα της σπουδής είναι:

Η Ελληνική γλώσσα και φιλολογία, μετ' ασκήσεων εις το γρά -φειν. Η Γαλλική, ομοίως και μετ' ασκήσεων εις το ομιλείν ελευθέρως. Η Κατήχησις και η Ιερά Ιστορία. η Γεωγραφία, παλαιά και νέα.

Ιστορία, ομοίως. Αριθμητική, καθ' όλην την έκτασιν.

Καλλιγραφία. Ζωγραφική. Μουσική (Κύμβαλλον). Χορός. Χειροτεχνήματα.

Οι βουλόμενοι εκ των γονέων να διδαχθώσι τα κοράσια των και άλλα εκ των άνω απαριθμηθέντων αντικειμένων, δύνανται να πληρώνουν ιδιαιτέρους διδασκάλους.

§2 το κατάστημα διευθύνεται από μίαν διευθύντριαν, και του-λάχιστον τέσσαρας Επ ιστατρ ίας , ανά μίαν εις εκάστην τάξιν.

αν όχι η διευθύντρια, τουλάχιστον αι επιστάτριαι θέλουν πα-ραδίδει και ανά εν μάθημα εις την Ιδίαν τάξιν εκάστη.

Εις αυτάς, είτε εναλλάξ, είτε εις μίαν διηνεκώς θέλει είσθαι ανατεθημένη και η εσωτερική οικονομία.

Εκτός τούτων, το κατάστημα θέλει έχει και τους αναγκαίους διδασκάλους.

Έκαστον κοράσιον εισερχόμενον χρεωστε ί να φέρη μεθ' εαυτού εις καλήν κατάστασιν:

3. — φουστάνια (εκ των οποίων 1. μάλλινον γαλάζιον, 1. μα-σμάν μελανόν και 1. λευκόν κατά δείγματα τα όποια θέλουν λαμ-βάνει από το κατάστημα).

2. — Εμπροστέλλας από πανί μαύρον. 2. — " από πανί άσπρον. 6. — μανδύλια. 4. — ελλαξιές εσωφόρια (linge). 6. — ζευγάρια κάλτζες. 4. — σινδόνια. 5. — χειρόμακτρα (3. της τραπέζης και 2. διά το νύψιμον). 2. — καλύμματα προσκεφάλου. 1. — σάλι μάλλινον. 1. — καπέλον ψάθινον. 1. — χουλιάρι ασημένιον και εν μαχαιροπήρουνον. 1. — στρώμα με μαλλί και εν προσκέφαλον ομοίως. 1. — πάπλωμα.

§ 6

Εις όλον το διάστημα της ενδιαιτήσεώς του εις το κατάστη-μα έκαστον κοράσιον πρέπει να έχη όλα τα άνω απαριθμηθέντα σώα, και όταν φθείρωνται, το κατάστημα θέλει τα ανανεώση.

Εκτός τούτων θέλει προμηθεύει το κατάστημα εις έκαστον κοράσιον.

8. — ζευγάρια... κατ' έτος τουλάχιστον. 1. — κρεββάτιον ξύλινον η σιδηρούν. 1. — στρώμα αχύρινον διά να τίθεται κάτωθεν του μαλλίνου. 1. — κιβώτιον διά τα φορέματα.

7

·

Εκ τούτων όλων το κοράσιον έξερχόμενον δύναται να λάβη μεθ' εαυτού αν θέλη,

2. φορεσιές, μίαν την οποίαν φορά και μίαν άλλην, το μάλλι-νον στρώμα, πάπλωμα και προσκέφαλον με δύω σινδόνια και εν κάλυμμα του προσκεφάλου.

το μάλλινον σάλι. το ασημένιον χουλιάρι.

§. 8. Εκτός των άvω ειρημένων σύγκειται η εσωτερική αποσκευή

του καταστήματος από τα αναγκαία εις τας παραδόσεις θρανία, με συρτάρια διά τα βιβλία, και την γραφικήν ύλην, θρόνους των δι-δασκάλων, πλάκας κτλ., τραπέζας και καθίσματα διά το γεύμα,

τα αναγκα ία τραπεζομάνδηλα, τουλάχιστον ανά τρία δι' εκάστην τάξιν, πινάκια τουλάχιστον ανά τέσσαρα δι έκαστον κοράσιον,

ανά εν ποτήριον δι' έκαστον, και τουλάχιστον ανά εξ φιάλας ύδα-τος δι εκάστην τάξιν.

τα έπ ιπλα του . . . , . . . , επί των όποιων πρέπει να τηρού-ται η μεγίστη καθαριότης.

οι αναγκαίοι λύχνοι (κρεμμαστοί) προς φωταγωγίαν. Τρία κύμβαλλα.

§. 9. Δι' έκαστον κοράσιον πληρώνονται ετησίως εις την διεύθυνσιν

του σχολείου 960. Δρχ.

§ 10. εις το κατάστημα τούτο συνιστώνται 38. θέσεις υποτρόφων

της Κυβερνήσεως, διηρημένας εις 4. κλάσεις, ήτοι: 12. — θέσεις με πλήρη σύνταξιν.

8. — Θέσεις με 3/4 της συντάξεως, το έτερον 1/4 είναι εις βάρος των γονέων.

6. — θέσεις με ημισείαν σύνταξιν. 12. — θέσεις με 1/4 συντάξεως.

Λογαριασμός των εξόδων του Γυναικείου παιδοτροφείου διά 100. κοράσια

Μισθοί κατ έτος

Μισθός ξένης διευθύντριας, προς 350. Δρχ. κατά μήνα 4.200. των τεσσάρων επιστατριών 400. » » » 4.800. του Ελληνικού διδασκάλου 100. » » » 1.200. του Γαλλ ικού » 100. " " » 1.200.

Ιστορίας, Γεωγραφίας 100. " " » 1.200. Κατηχήσεως 50. " " » 600. Ζωγραφικής, χορού 150. " " » 1.800. Μουσικής 200. » » » 2.400. 4. υπηρέτριαι , 2. μάγειροι, 2. υπομάγειροι , 1. θυρωρός, 3.000.

Έ ξ ο δ α

Ενοίκιον 500. δρχ. κατά μήνα Δρχ. 6.000. Ενδυμασία » 15.000. Τροφή, πλύσις, φωταγωγία » 33.000. Θέρμανσις " 1.000. Βιβλία » 5.000.

Αποσκευή " 12 .000 . Ύλη χειροτεχνημάτων κτλ " 3.000.

Δρχ . 96.000. ήτοι 960. δρχ. κατ' έτος δι' έκαστον κοράσιον και 80. Δρχ. κατά μήνα.

Monsieur le Ministre

Il y a à l'institut cinq places vacantes; l'ose supplier Votre Excellence de mettre aux pieds de sa Majesté la prière que je fais inutilement depuis si longtemps de les remplacer.

Victime d'une injuste malveillance qui pourrait passer pour de la persécution, puisqu'elle dure depuis 18 mois,

j'éprouvais le pire de tous les maux, le de couragement. Mais l'espoir est rentré dans mon coeur, dès que j'ai vu le pouvoir entre des mains habituées à tenir la balance de la justice.

C'est donc avec la douce confience qu'inspire une bonne cause, que j'ose supplier Votre Excellence de m'accorder sa protection, et c'est avec ΐespérence de l'obtenir que j'ai ΐ honneur d'être

de Votre Excellence La très humble et devouée (υπογραφή) G. Volmerange

Ελήφθη 22 Ιανουαρίου αρ. πρ. 280

3

«Περί συστάσεως δαπάνη της Κυβερνήσεως ανωτέρου σχολείου των κορασίων»

Αναφορά Ιακ. Ρίζου Νερουλού, 3 Ιουνίου 1842 Πρωτότυπο. 8 + 1 φύλλα. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 25

αρ. 14303

Προς την Αυτού Μεγαλειότητα τον Βασιλέα

Η επί των Εκκλησιαστικών και της Δ. Εκπαιδεύσεως Γραμματείας της Επικρατείας . εν Αθήναις την 3 Ιουνίου 1842

Περί συστάσεως δαπάνη της Κυβερνήσεως ανωτέρου σχολείου των Κορασιών.

Μεγαλειότατε Διά της προλαβούσης υπ' αριθ. 14301 υποκλινούς αναφοράς

μου ανέφερα ευσεβάστως εις την Υ .Μ. ότι, επειδή το επισφαλές της υγείας της κυρίας Χίλλ αναγκάζε ι αυτήν ν αναχωρήση εις Αμερικήν, ο κύριος Χίλλ βιάζεται να διάλυση το προ ετών ενταύ-θα συσταθέν υπ' αυτού και μεγάλως μέχρι τούδε ωφέλησαν ανώτερον

Σχολείον των κορασίων και ότι, αναγγε ίλας την απόφασίν του ταύτην εις την Γραμματείαν διά της επισυναπτομένης ενταύθα από 14 Μαίου αναφοράς του, αναθέτει εις την Κυβέρνησιν από της αης του εγγίζοντας Ιουλίου την περί των ένδεκα αυτής υπο-τρόφων πρόνοιαν, των εν τω αυτώ σχολείω ευρισκομένων. Αι δύο τούτων εξετασθείσαι ήδη, δύνανται ν' απολυθώσι κατά τας ερχο-μένας διακοπάς, ότε θέλουσιν εχει αποπερατωμένην και την διδα-κτικήν, την οποίαν ακόμη δεν είχον παραδοθή, και δύνανται να πληρωθώσιν εν καιρώ αι κεναί θέσεις των υπ' άλλων. Περί δε των υπολειπομένων εννέα είναι χρεία να λάβη ήδη η Κυβέρνησις προ-

πρόνοιαν, διά να τας εισάξη από αης Ιουλίου εις κανέν άλλο Σχολείον. και επειδή κανέν άλλο σχολείον κορασίων εκτός του της Φιλεκ-

παιδευτικής Εταιρείας δεν υπάρχε ι , είναι α ν ά γ κ η η να εισαχθώσι και αυταί εις το Σχολείον τούτο, όπου διδάσκονται έτεραι δεκαέξ υπότροφοι της Κυβερνήσεως, η να συσταθή ίδιον σχολείον παρά

της Κυβερνήσεως, εις το όποιον να εισαχθώσι μεν όλαι αι υπότρο-φοι αυτής, να προσκληθώσι δε και όσοι γονείς επιθυμούσι να στε ί -λωσιν επίσης τα κοράσιά των. το δεύτερον τούτο θεωρώ, Μεγα-λειότατε, σκοπιμώτερον, η μάλλον ειπείν αναγκαίον διά τους ακο-λούθους μάλιστα λόγους: α', διότι δεν αρμόζει εις την αξιοπρέ-πειαν της Κυβερνήσεως το ν' αφήση όλην την φροντίδα της ανω-τέρας αγωγής του θήλεος γένους εις την Φιλεκπαιδευτικής Εται-ρίαν. β', διότι το σχολείον της Εταιρίας ταύτης έχει ήδη περί

τας πεντήκοντα οικοσίτους, και ο αριθμός αυτών αυξάνει καθ' ημέραν, διά της προσελεύσεως νέων κορασίων, ερχομένων και εκ

των Επαρχιών του Βασιλείου και έξωθεν ώστε αν μετά την διά-λυσιν του σχολείου του κυρίου Χίλλ δεν συσταθή έτερον, ο αριθμός

των οικοσίτων του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας θέ-λει αυξήση τόσον, ώστε αμφιβάλλωμεν, αν θέλωσιν εύρη εν αυτώ τόπον όλαι aι εκ του Σχολείου του κυρίου Χίλλ μεταβησόμεναι, είμαι δε βέβαιος, ότι όσοι γονείς θελήσωσι κατόπι να δώσωσιν εις

τα κοράσιά των αγωγήν ανωτέραν, (και των τοιούτων γονέων ο αριθμός αυξάνει καθ' ημέραν) δεν θέλουσιν εύρει πλέον σχολείον

να τα εισάξωσι, και θέλουσι μέμφεσθαι την Κυβέρνησιν ώς μή φροντίσασαν περί συστάσεως τοιούτου. Εκτός τούτου η συσσώρευ-σις των μαθητριών εις εν Σχολείον καθιστάνει δυσχερεστάτην την προσήκουσαν αυτών επιτήρησιν και την ε π ι μ ε λ ή αγωγήν των, και γεννά ατοπήματα , τα οποία αδυνατεί να προλάβη, η να διορθώση και η οξυδερκεστέρα και δραστηριοτέρα διεύθυνσις.

Διά ταύτα κρίνω, Μεγαλειότατε, αναγκαίον να φροντίση αμέσως ήδη η Κυβέρνησις να συστήση ανώτερον Σχολείον κορασίων,

εις το οποίον να εισάξη μεν όλας τας υποτρόφους της, τας ευρισκομένας ήδη εις τα δύο σχολεία του κυρίου Χίλλ και της Φι-λεκπαιδευτικής Εταιρίας, να δεχθή δε και άλλας οικοσίτους και

εξωτέρας, όσας οι γονείς των ήθελον στείλει. Πιστεύω δε ότι η Κυβέρνησις δεν θέλει εξοδεύση περισσότερα διά την σύστασιν και συντήρησιν τοιούτου σχολείου, παρ' όσα ήθελεν εξοδεύση εισάγου-σα τας υποτρόφους της με την απαιτουμένην μηνιαίαν σύνταξιν πεντήκοντα δραχμών, εις το σχολείον της Φιλεκπαιδευτικής Εται-ρίας" η, αν επί του παρόντος εξοδεύση τι περισσότερον, εντός δύο

το πολύ ετών η δαπάνη θέλει ισωθή με τα εισοδήματα. Κατά τον υποθετικόν προϋπολογισμόν, τον οποίον ενταύθα υπό Στοιχ. α

επισυνάπτω, θέλει εξοδεύση η Κυβέρνησις εις σύστασιν του σχο-λείου εφάπαξ δραχμάς περίπου 5.000. Θέλει δ' εξοδεύη εις συν-τήρησιν αυτού κατά μήνα δραχμάς περίπου 3140" και θέλει εσο-δεύη ώς έ γ γ ι σ τ α δρ. 2800. Αλλ' εις τον προϋπολογισμόν τούτον εσημειώθησαν οι μισθοί των διδασκάλων υψηλοί, και ελπίζω, ότι

θέλουσιν ευρεθή τίνες διδάσκαλοι, ευχαριστούμενοι να διδάξωσι και με μισθόν ολιγώτερον. Προσέτι εσημειώθησαν τριάκοντα μό-

νον υπότροφοι της Κυβερνήσεως και είκοσιν οικόσιτοι' αλλ' ε λπ ί -ζω, ότι το Σχολείον τυχόν έμπειρου διευθύνσεως θέλει αποκτήση

υπόληψιν εντός ολίγου, και ο αριθμός των οικοσίτων θέλει αυξήση τόσον, ώστε το ελλείπον της δαπάνης θέλει πληρωθή. αν δε η Κυβέρνησις αναγκασθή και να προσδαπανήση το ελλείπον, η ανάγ-κη της συστάσεως τοιούτου σχολείου δικαιώνει πληρέστατα την μικράν ταύτην της δαπάνης προσθήκην.

Διά να λάβη δε το σχολείον την προσήκουσαν μορφήν, να κα-τασταθή άξιον της Κυβερνήσεως και να χρησιμεύση ώς πρό-τυπον προς βελτίωσιν και του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, κρίνω αναγκαίον να δοθή προ πάντων προσοχή εις την εκλογήν αξίας και εμπε ίρου Διευθυντρίας, και τοιαύτην θεωρώ

την κυρίαν Κλάραν Λάζιους, ήτις, αν η Υ . Μ . εγκρίνη την σύστα-σιν του ρηθεντος Σχολείου, δύναται να προσκληθή διά ν' αναδεχθή

αυτού την Διεύθυνσιν, έχουσα ώς βοηθόν και επιμελήτριαν την πρώην διευθύνασαν το σχολείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας κυρίαν Πιταδάκη. ο δε διοργανισμός του Σχολείου είναι σκοπι-μώτερον να γίνη μετά την ελευσιν της Διευθυντρίας.

Δι όλα τα ρηθέντα ενθαρρύνομαι να προτείνω εις την Υ . Μ .

να εγκρίνη την σύστασιν του ρηθέντος ανωτέρου Σχολείου των κορασίων και συντήρησιν αυτού δαπάνη της Κυβερνήσεως. να δώση

δε εις την Γραμματείαν την άδειαν να προσκαλέση επί τω σημειω-θέντι μισθώ δρ. 200 κατά μήνα την κυρίαν Κλάραν Λάζιους ώς Διευθύντριαν αυτού. Εν τοσούτω να εγκρίνη την προσωρινήν με-ταβίβασιν των εν τω σχολείω του κυρίου Χίλλ υπολειπομένων

ένδεκα υποτρόφων της Κυβερνήσεως και το Σχολείον της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρίας, και να αύξηση την σύνταξιν αυτών από δρ. 25 (εικοσιπέντε) όσας ελάμβανεν ο κύριος Χίλλ, εις δραχμάς 50 (πεντήκοντα) κατά μήνα, όσας απαιτεί δι εκάστην οικόσιτον η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία. Παρακαλώ δ' ευσεβάστως την Υ. Μεγαλειότητα ίνα παραδεχθή την άνω πρότασιν, και αξιώση να

υπογράψη τα προκείμενα ενταύθα σχέδια Διαταγμάτων.

Υποσημειούμαι με βαθείαν υπόκλισιν και υποταγήν της Υμετέρας Μεγαλειότητος

Ταπεινότατος, ευπειθέστατος και πιστότατος υπήκοος και υπηρέτης ο

Επί των Εκκλ. κτλ. Γραμματεύς της Επικρατείας Φίλιππος Ιωάννου υπογραφή (I. Ρίζος)

Υποθετικός προϋπολογισμός του παρά της Β. Κυβερνήσεως συ-σταθησομένου ανωτέρου σχολείου των κορασίων.

Α. Έξοδα. I. Έξοδα εφάπαξ γενησόμενα

1) εις δύο καναπέδες 2) Εις δύο δωδεκάδας καθήκλας 3) εις παραπετάσματα παραθύρων 4) Εις Τραπέζια τέσσαρα 5) εις κλίνην της διευθυντρίας 6) Εις λάμπαν και κανδηλέρια » 60. 980.

δρ. 250. " 220. " 150. " 150. " 150. " 60.

δρ. 980.

1) εις 25 κλίνας των υποτρόφων, διότι αι λοιπαί οικόσιτοι υποχρεούνται να

φέρωσι τας κλίνας των προς 80 δρ. 2.000. § 2) Εις βιβλιοθήκας και δουλάπια . . . . δρ. 3.000.

3) Εις θρανία, τραπέζας αναγνώσεως κτλ 500.

4) εις λύχνους και άλλα χρειώδη δια φώ-τισμα " 300.

5) Εις λεκανας διά νίψιμον " 100. 6) Εις Τραπέζας δια φαγί και τα αναγ-

καία σκεύη και έ π ι π λ α των Τραπε-ζών " 500.

7) Εις τάσσας διά καφέ η γάλα, η τέϊ το πρωί " 40.3740.

Εις απρόβλεπτα έξοδα » 280. 5000.

Μεταφέρεται η όπισθεν ποσότης δρ. 5000.

II. Έξοδα κατά μήνα γινόμενα 1) μισθός διευθύντριας δρ. 200.

2) μισθός επιμελητρίας η βοηθού της διευθύντριας " 120.

3) μισθός δύο Ελληνικών διδασκάλων » 280. 4) μισθός Γαλλικού διδασκάλου " 80. 5) μισθός μαθηματικού διδασκάλου . . . " 80. 6) μισθός διδασκάλου της γεωγραφίας

και Ιστορίας " 100. 7) μισθός διδασκάλου της μουσικής . . » 100. 8) μισθός διδασκάλου της Κατηχήσεως » 50. 9) μισθός διδασκάλου καλλιγραφίας . . » 60.

τα χειροτεχνήματα και η Ιχνογρα-φία θέλουν διδάσκεσθαι παρά της δι-

διευθυντρίας και επιμελήτριας, η, αν αύται δεν τα γνωρίζωσι, θέλουσι δι-δάσκει καν εν άλλο εκ των ανωτέρω μαθημάτων, και ο διά ταύτα σημειω-

θείς μισθός θέλει δαπανάσθαι εις την διδασκαλίαν των χειροτεχνημάτων και

της Ιχνογραφίας. 10) Εις μισθός ενός υπηρέτου και τριών

υπηρέτιδων δρ. 120.

~ 1190.

Μεταφέρεται η όπισθεν ποσότης δρ. 1190. εις τροφήν 50 οικοσίτων και οικοτρόφων της διευθυντρίας, της επ ιμελητρ ίας και των υπηρετών όλων προσώπων 56. προς

δρ. 23 δρ. 1.288. Εις φωτισμόν, πλύσιμον και θέρμανσιν τον χειμώνα " 130. Εις ενδυμασίαν 30. υποτρόφων της Κυβερ-νήσεως προς 6. δραχ. κατά μήνα » 180. Εις ενοίκιον » 360.

3.140. Έσοδα.

50. Οικόσιτοι, εξ ων αι 30. υπότροφοι της Κυβερνήσεως προς δρ. 50. κατά

μήνα δρ. 2.500. 50. Εξώτεραι προς δρ. 6. κατά μήνα. . » 300. 2800.

δρ. 2.800.

Aι υπολειπόμενοι δρ. 340 κατά μή-να αναπληρούνται αν ο αριθμός των

οικοσίτων αυξήση.

Όθων κτλ.

Κατά πρότασιν της Ημετέρας επί των Εκκλησιαστικών και της δημοσίας Παιδεύσεως Γραμματείας της Επικρατείας, απο-

φασίζομεν τα ακόλουθα. 1) Εγκρίνομεν την όσον δυνατόν εν Αθήναις ταχυτέραν σύ-

στασιν ενός ανωτέρου σχολείου των κορασίων, το όποιον θέλει συντηρείσθαι διά δαπάνης της Κυβερνήσεως, και εις το όποιον θέ-λουσιν εισαχθή όλαι αι υπότροφοι της Κυβερνήσεως, αι εις τα σχολεία του κυρίου Χίλλ και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

υπάρχουσαι. τον δε διοργανισμόν αυτού θέλει συντάξη και υπο-βάλη εις την Ημετέραν έγκρισιν η Ημετέρα επί των Εκκλησια-στικών Γραμματεία ήτις θέλει προτείνει εν καιρώ το τε προσωπι-κών και όσα απαιτούνται προς συντήρησιν τον Σχολείου.

2) Επιτρέπομεν εις την επί των Εκκλησιαστικών κτλ. Γραμματείαν να προσκαλέση αμέσως ήδη ώς Διευθύντριαν του ρηθεντος σχολείου την κυρίαν Κλάραν Λάζιους με μηνιαίον μισθόν δρ. 200 (διακοσίων) αρχόμενον από της εν Αθήναις αφίξεώς της,

και με το δικαίωμα του να έχη εντός του Σχολε ίου οίκησιν, φωτι-σμόν, θέρμανσιν και τροφήν εκ της των οικοσίτων αδάπανον.

3) Εις την Ημετέραν επί των Εκκλησιαστικών και της Δη-μοσίας Παιδεύσεως Γραμματείαν της Επικρατείας ανατίθεται η

ενέργεια του παρόντος Διατάγματος.

Εν Αθήναις τη . . . Ιουνίου 1842

4

Αναφορά Ιωάννου Χίλλ 17 Νοεμβρίου 1852

Πρωτότυπο. Δίφυλλο. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 27

Σεβαστέ Βασιλεύ ! Προ είκοσι δύο συμπληρωμένων ήδη ετών, ήτοι προ της εν

Ελλάδι αφίξεως της Υ. Μεγαλειότητος, συστήσαντες ενταύθα, εγώ δηλονότι και η σύζυγος μου Κα Χίλλ, διδακτικά γραμμάτων

και διαφόρων χειροτεχνημάτων καταστήματα, διατηρούμεν αδια-κόπως αυτά, προθέμενοι να συντελέσωμεν και ημείς το κατά δύ-ναμιν εις την ηθικήν και διανοητικήν των κορασίων της απελευθε-ρωθείσης Ελλάδος εκπαίδευσιν. προς σύστασιν δε και διατήρη-σιν των σχολείων τούτων εχορηγήθη ημίν ευθύς μετά την ευτυχή

έλευσιν της Υ .Μ. ουχί η απλή του επί της Εκπαιδεύσεως υπουρ-γείου χορηγουμένη εις τα ιδιοσυντήρητα Σχολεία άδεια, αλλά κα-

τα προηγούμενον Βασιλικόν Διάταγμα.

Εις τα Σχολεία ημών ταύτα και ήδη μέγα μέρος, και κατά τα παρελθόντα μάλιστα έτη, τα πλείστα των κορασίων της πό-

λεως Αθηνών, και πάμπολλα πολλών άλλων εκ διαφόρων επαρ-χιών επισήμων οικογενειών, εδιδάχθησαν και ανετράφησαν υπό

την άμεσον φροντίδα και επιμέλειαν της συζύγου μου Κας Χίλλ. Κατατρίψαντες δε το άνθος της ηλικίας μας μακράν και πα-

τρίδος και συγγενών, και δαπανήσαντες, μάλιστα δε η σύζυγος μου, και αυτήν την υγείαν, σεμνυνόμεθα εις την Βασιλικήν ευμέ-νειαν, την οποίαν η Υ .Μ. πολλάκις ηυδόκησε να εκφράση προς ημάς, και δι' ιδιαιτέρων Βασιλικών εγγράφων, άτινα ώς ακρά-τους και ένδοξους των μόχθων μας στεφάνους διαφυλάττομεν, τι-μηθείσης ιδίως της συζύγου μου Κας Χίλλ και με αυτό το χρυ-σούν της Υ .Μ. απεικόνισμα, και συναισθανόμεθα ενδόμυχον την

ευχαρίστησιν διά την εις ημάς εκάστοτε ευγνωμοσύνην των γο-νέων των παρ' ημίν διδασκομένων και του κοινού ολοκλήρου.

Αλλ' έμελλε, Σεβαστέ Βασιλεύ, μετά είκοσι δύο έτη της διδασκαλίας μας ταύτης ο επί της Εκπαιδεύσεως Υπουργός της Ελληνικής Κυβερνήσεως να καταθλίψη δια καιρίας προσβολής

την καρδίαν ημών των δαπανησάντων αφιλοκερδώς και το έσχα-τον του βίου μας εις την ηθικήν και νοητικήν ωφέλειαν των Ελλη-νοπαίδων.

Επ ι τροπή σταλείσα επί τούτω κατά διαταγήν του ρηθέντος υπουργού προς τον ενταύθα Νομάρχην (ος πάλιν διεβίβασε την

εντολήν εις τον Δήμαρχον, συστελλόμενος ο ίδιος να ενεργήση αυ-τήν προσωπικώς) παρουσιάσθη εις την οικίαν μου κατά την 10

τον λήγοντος, φέρουσα έγγραφον του υπουργού λέγον, ότι πληρο-φορείται ο υπουργός της Δημ. Εκπαιδεύσεως, ότι ε γ ώ , Ιερεύς ξένος, διατηρώ σχολείον, ένθα φοιτώσιν επέκεινα των 400 κορασίων

τε και αρρένων αναμίξ . Ότι φοβάται μήπως η ετεροδοξία ήθελε παρεισαχθή εν αυτώ κτλ. Δι όπερ ο Νομάρχης εντέλλεται

να εξετάση περί πάντων και ιδίως περί της θρησκευτικής Διδα-σκαλίας, και δυνάμει τίνος άδειας εγώ διατηρώ το Σχολείον τούτο κτλ.

Η επ ι τροπή λοιπόν ελθούσα εν τη Σχολή ημών, μας υπέβα-λεν υπό ανάκρισιν. Ταύτα όμως δεν εσύγχυσαν ημάς , διότι εργα-ζόμεθα εν τω φωτί! και τούτο αναμφιβόλως θέλει γίνει καταφα-νές εκ της εκθέσεως της ρηθείσης Επιτροπής προς ον ανήκει.

Επόμενον όμως ήτο, Σ. Βασιλεύ ! τοιούτον έγγραφον, και τοιούτος του υπουργού τρόπος να λυπήση και φέρη εις εύλογον έκ-στασιν ημάς. Ο κ. Βλάχος υπουργός της Εκπαιδεύσεως και ώς

Αθηναίος γνωρίζει, ότι υπάρχει ενταύθα υπ' εμού και της Κας Χίλλ προ τοσούτον χρόνου Σχολείον συστημένον, εις το όποιον

και των συμπολιτών και αυτών των πενωτάτων αυτού συγγενών τα τέκνα εδιδάχθησαν και διδάσκονται και τα καταστήματα μας αυτά, διά να μην είπω και την οικίαν μας απειράκις κατά το διά-

στημα τούτο επεσκέφθη. Kαι ώς υπουργός επληροφορήθη, ώς ώ-φειλε τουλάχιστον, εκ των αρχείων του υπ' αυτού διευθυνομένου υπουργείου, ότι και αδεία κατ' εξαίρεσιν διά Βασ. Διατάγματος

εχορηγήθη ημίν περί της συστάσεως και διατηρήσεως του σχο-

σχολείου μας, και οι προκάτοχοι αυτού υπουργοί (εξ ων ουδείς κατά τι κρίνεται υποδεέστερος τούτου) άπαντες επεδοκίμασαν αυτό, εκ-φράσαντες ημίν εγγράφως τε και προφορικώς, ευγνωμοσύνας και

η κοινότης αύτη το επευφήμησε πάντοτε, διότι άλλως ηθέλαμεν αναγκασθή ν' αποδώσωμεν εις τον Κύριον υπουργόν τούτον πολ-

λήν την ραθυμίαν. Φοβείται, λέγει, ο κ. υπουργός μήπως παρεισαχθή εν τω σχο-

λείω ημών ετεροδοξία! Αλλ' ώς πολίτης Αθηναίος ο κ. Βλάχος δεν έλαβε βεβαίως αφορμήν τινά να υποπτευθή πώποτε τοιαύτην

τινά υπόνοιαν, διότι άλλως εάν ήτο Χριστιανός πολίτης δεν ήθελε παρασιωπήσει τούτο προς τους συμπολίτας του, και τα κοράσια

των στενών αυτού συγγενών ήθελεν εμποδίσει από του να φοιτώ-σιν εις το Σχολείον μας.

Αλλά μήπως ώς υπουργός; Ό χ ι , αναντιρρήτως, διότι ουδ' ελαχ ίστην τοιαύτην υπόνοιαν έχει, αφορμήν δε τινα να προτείνη

καμμίαν. Απεναντίας πολλοί και ιδίως οι συνάδελφοί του υπουρ-γοί δύνανται να βεβαιώσωσιν αυτόν πόσον ε γ ώ , πρεσβεύων την αρχήν, ότι πάς τις ένθα διαμένων, οφείλει να σέβηται τους εγχώ-ριους νόμους, εξετέθην πραγματικώς κατά την πολυθρύλλητον

του κ. Κίγκ υπόθεσιν υπέρ της αξιοπρεπείας της Ελλ. Κυβερνή-σεως και κατά του συμπολίτου μου.

Τούτοι ούτως εχόντων απέχω να χαρακτηρίσω την διαγω-γήν ταύτην του κ. υπουργού, και να διερευνήσω την πηγήν της προθέσεως και αυτού του συμβούλου του Χρυσοβέργη, ουδέ ήθε-λον τολμήσει να ενοχλήσω την Υ. Μεγαλειότητα με την παρούσαν μου, εάν επειθόμην, ότι η διαγωγή αύτη του υπουργού κ. Βλάχου είναι απλή μόνον κατ εμού εξύβρισις , διότι τότε ήθελον άλλως συλλογισθή.

Φρονών όμως ότι η τοιαύτη διαγωγή απάδει εντελώς προς την διάθεσιν της Υ . Μ . την υπόληψιν της Ελλ. Κυβερνήσεως και τα αληθή του Ελλ. Έθνους συμφέροντα, τολμώ να καθυποβάλω εις την Υ . Μ . εάν συνάδη με τα συμφέροντα της Ελλ. κυβερνή-

σεως να υπερίδη τοιαύτην προσβολήν, ενώ η πολυθρύλλητος του κ. Κίγκ υπόθεσις μένει εισέτι εκκρεμής.

Και δεν θέλει άρα η προσβολή αυτή δώσει αφορμήν να αιτι-ούνται οι ξένοι την Κυβέρνησιν και τον λαόν της Ελλάδος ώς δή-θεν αγνώμονας προς τους ευεργέτας των, φανατικούς και ανεπίδε-κτους του καλού;

Αιτούμενος την συγγνώμην της υμετέρας μεγαλειότητος υποφαίνομαι μετά βαθυτάτου σεβασμού

της Υμετέρας Μεγαλειότητος ταπεινότατος και ευπειθέστατος

ο υποκλινέστατος (υπογρ.) Ιωάννης Ερ. Χίλλ

Αθήνησι τη 17/29 Νοεμβρίου 1852

5

Αναφορά Α. Μαυροκορδάτου Προέδρου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας «Περί εξετάσεως των δημοδιδασκαλισσών»

4 Σεπτεμβρίου 1861 Αντίγραφο. Τετράφυλλο. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 28

αρ. 5731 ο Πρόεδρος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας.

Εν Αθήναις τη 4. Σεπτεμβρίου 1861. Περί εξετάσεως κ.λ. των δημοδιδασκαλισσών.

προς το επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείον.

Κύριε Υπουργέ, Ελήφθη το από 28 Ιουλίου ε.ε. υπ' αριθμόν 3776/2512 έγ-

γραφον του Β. τούτον Υπουργείου, δι' ου ευαρεστήθητε να μοι κοινοποιήσητε ότι, παραδεχθέντες την από 30 Ιουνίου αίτησιν του Διοικητικού Συμβουλίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, διε-τάξατε, iva αι του διδασκαλικού πτυχίου εξετάσεις των μαθητριών

του Αρσακείου γείνωσιν εντός του Αυγούστου, αν και εναντία εις τούτο υπήρξεν η γνωμοδότησις του Γενικού Διευθυντηρίου, ην επί επιστροφή μας απεστε ί λατ ε .

Την γνωμοδότησιν ταύτην υπ' αρ. 783/242 και από 18 Ιου-λίου εν. Έτ. επιστρέφοντες ήδη, λαμβάνομεν αφορμήν εξ αυτής

να επικαλεσθώ μεν, κ. Υπουργέ, την σύντονον υμών προσοχήν επί τίνων αντικειμένων αφορώντων την εκπαίδευσιν και την εξέτασιν

των Διδασκαλισσών, άτινα αν προσηκόντως δεν κατανοηθώσιν, ουδέποτε θέλομεν έχει διδασκαλίσσας ικανάς και αξίας να με τα-δώσωσι μετά των γραμμάτων και την αρετήν.

Το Γενικόν Διευθυντήριον εν τω επιστρεφομένω ε γ γράφω του βέβαιοι αλήθειαν θλιβεράν, ότι δηλαδή εξήκοντα τουλάχιστον

δημοδιδασκάλισσαι υπάρχονσι σημερον εντός του Κράτους εν αρ-γία διατελούσαι. την αλήθειαν δε ταύτην θεωρούμεν θλιβεράν, διότι 60 Δημοδιδασκάλισσαι μένουσαι εν αργία, ου μόνον ά χ ρ η -στοι θέλουσι βαθμηδόν καταντήσει, απομανθάνουσαι όσα εδιδά-χθησαν, αλλά και επιβλαβείς ίσως θέλουσιν αποβή , καθ' όσον aι πλείσται ανήκουσαι εις πτωχάς οικογενείας, δυσκόλως θέλουσι διαφύγει τους κινδύνους της διαφθοράς και της απωλείας, ους η αργία αφ' ενός και η ένδεια αφ' ετέρου συνήθως προκαλούσιν.

Αλλά το κακόν τούτον, δυστυχώς, θέλει προβή κατ' έτος αυξάνον, εάν εγκαίρως δεν ληφθή πρόνοια περί της θεραπείας αυ-

τού" διότι εφέτος εις τας άνω εξήκοντα εν αργία διατελούσας θέ-λουσι προστεθή και άλλαι πολλαί' διότι πεντήκοντα και οκτώ νέαι επαρουσιάσθησαν και δεκταί εγένοντο, όπως υποστώσι τας του

διδασκαλικού πτυχίου εξετάσεις. και όμως εκ των νέων τούτων μόνον 21 απεπεράτωσαν τα εν τω Αρσακείω μαθήματά των και κανονικώς απελύθησαν. εκ των επιλοίπων δε, άλλαι μεν ανήκον εις κατωτέρας τάξεις της Εταιρίας, μή αποπερατώσασαι εν τάξει τας σπουδάς των, άλλαι δε εις το Δημοτικόν Σχολείον Αθηνών και άλλαι εις ιδιωτικά Σχολεία.

Πώς δε άπασαι aι νεάνιδες αύται εγένοντο δεκταί εις τας δι-δασκαλικάς εξετάσεις ενώ το Υμέτερον έγγραφον μόνον περί των εξεταστέων εσωτερικών και εξωτερικών μαθητριών της Εταιρίας διαλαμβανει, αγνοούμεν, κ. Υ π ο υ ρ γ έ !

Αλλ' εάν το ειρημένον Διάταγμα εξεδόθη, ότε υπήρχε σπά-νις δημοδιδασκάλων και δημοδιδασκαλισσών, η δε εσωτερική κα-τάστασις των διδασκαλείων της Κυβερνήσεως και της Εταιρίας δεν είχεν εισέτι καταρτισθή επί το τελειότερον, βεβαίως σημερον,

ότε κατά την επίσημον διαβεβαίωσιν του Γενικού Διευθυντηρίου διακόσιοι Δημοδιδάσκαλοι κατ' έτος εξέρχονται και άλλοι τόσοι εισέρχονται εις το Διδασκαλείον της Β. Κυβερνήσεως, υπέρ τας

εξήκοντα δε Δημοδιδασκαλίσσας μένουσιν αργα ί , η δε πρόοδος και ανάπτυξις του Αρσακείου εγένετο εις πάντας καταφανής, βε-βαίως, λέγομεν, το ειρημένον Β. Διάταγμα χρήζει τροποποιήσεως.

και όμως το άρθρον 18. § 2 του Διατάγματος τούτου παρα-

παραπέμπον ρητώς εις το άρθρον 15 του περί Δημοτικών Σχολείων Νόμου του 1834, απαιτεί τουλάχιστον, πριν η γίνη δεκτή η προς

εξέτασιν παρουσιαζόμενη, να παρουσιάζη αποδεικτικά των σπου-δών της και της διαγωγής της, αλλ' αμφιβάλλομεν αν και αυτή η περιοριστική του Διάταξις τηρείται' διότι ουδεμία των μαθητριών, πλην των απολυθεισών, ώς αυθόρμητος εδήλωσεν η Εταιρία εις

τον Κ. Διευθυντήν, ουδεμία λέγομεν των άλλων των γενομένων δεκτών εις τας διδασκαλικάς εξετάσεις, εζήτησε παρ' ημών απο-δεικτικόν των σπουδών και της διαγωγής της.

Εάν όμως ο κ. Διευθυντής δεν εζήτησε τα ειρημένα απο-δεικτικά επί λόγω ότι αυτά ζητούνται παρά των μή εν τω Διδα-σκαλείω εκπαιδευθέντων, το δε παρθεναγωγείον της Εταιρίας

επέχε ι διά τας Δημοδιδασκαλίσσας, ον τόπον επέχει το Β. Διδα-σκαλείον διά τους Δημοδιδασκάλους, τότε, φρονούμεν, ώφειλε να συμμορφωθή με την ρητήν διάταξιν του άρθρου 23 του Β. Διατά-γματος, καθ' ήν οι αυθαιρέτως άνευ απολυτηρίου εισελθόντες του Διδασκαλείου δεν γίνονται δεκτοί εις εξέτασιν, και ούτω δεν έπρε-πε να δεχθή ειμή μόνον τας 21 μαθήτριας της Εταιρίας, αίτινες

αποπερατώσασαι τας σπουδάς των, υπέστησαν τας απολυτηρίους εξετάσεις των, και ουχί τόσας άλλας μαθήτριας της Εταιρίας, αίτινες ούτε τα μαθήματά των απεπεράτωσαν, ούτε εξετάσεις εν τη

Εταιρία ετόλμησαν να υποστώσιν, ούτε τα μαθήματα της πέμ-πτης τάξεως ηκροάσθησαν, αλλά και αυτήν την τετάρτην τάξιν προ του τέλους των μαθημάτων αυτής εγκατέλιπον, αδιαφορούσαι

και περί των σπουδών των και περί της διαγωγής των και περί της επιμελείας των, καθόσον, φαίνεται, εγνώριζον ότι και άνευ

αποδεικτικών θέλουσι γίνει δεκταί, όπως και πραγματικώς εγέ-νοντο, εναντίον του ειρημένου 23 άρθρου.

Όλως δε περιττόν θεωρούμεν, Κ. Υπουργέ , να εκθέσωμεν ότι υπό το τοιούτο σύστημα, πρώτον ο ζήλος, η επιμέλεια και η φιλοτιμία των χρηστών μαθητριών μαραίνονται και παραλύου-

σι' δεύτερον η πειθαρχία και το οφειλόμενον σέβας εις τους Δι-δασκάλους, τας Επιμελήτριας και την εσωτερικήν του Παρθενα-γωγείου διεύθυνσιν εκλείπουσι, μή υπαρχούσης ανάγκης της περί

των σπουδών και της διαγωγής των μαθητριών μαρτυρίας αυτών, τρίτον, η επιπολαιότης, ο πολλαπλασιασμός των διδασκαλισσών

και aι εκ τούτων διαφθοραί ενισχύονται προς βλάβην και αυτών και της Κοινωνίας. Αλλά βεβαίως δεν αρκε ί , Κ. Υπουργέ , να διατάξητε την

αυστηράν τήρησιν των ειρημένων άρθρων προς καταρτισμόν διδα-σκαλισσών Ικανών να ηθοποιήσωσι προσηκόντως το γυναικείον φύλον της τε έσω και έξω Ελλάδος. Τοιαύτας διδασκάλισσας,

τας όποιας και η εθνική ημών υπόληψις και η οσημέραι προβαί-νουσα πρόοδος και η ανάγκη της διανοητικής και ηθικής ημών δια-πλάσεως απαιτούσι, βεβαίως ούτε η τύχη, ούτε τα δημοτικά ημών Σχολεία, ούτε οι τυχόντες διδάσκαλοι δύνανται να καταρτίσωσιν.

Απαιτούνται προς τούτο διδασκαλεία επίτηδες διωργανισμένα, διαπλάττοντα ουχί μαθήτριας αλλά διδασκάλισσας Ικανάς, και κα-ταρτίζοντα αυτάς δεόντως και εις την δύσκολον τέχνην της διδα-σκαλίας και εις την έτι δυσκολωτέραν τέχνην της παιδαγωγίας.

Τοιαύτα Διδασκαλεία προς μόρφωσιν Ικανών διδασκάλων και διδασκαλισσών απήτησε και ο Νομοθέτης ημών προ 27 ήδη

ετών διά του από 6/18 Φεβρουαρίου 1834 Νόμου, δι ου εσύστη-σε το Διδασκαλείον προς μόρφωσιν ουχί μόνον διδασκάλων αλλά και διδασκαλισσών (ίδε αρθρ. 66 § 1 του ειρημένου Νόμου), εκ-φράσας και την επιθυμίαν του εις το άρθρον 68, όπως το Διδα-σκαλείον των κορασίων έχη και πρότυπον σχολείον κορασίων προς γύμνασιν των μελλουσών διδασκαλισσών.

και η μεν Κυβέρνησις διωργάνισε το Διδασκαλείον των αρρένων, η δε Φιλεκπαιδευτική Εταιρία συναινέσει και ε γκρ ίσε ι της

Β. Κυβερνήσεως και υπό την Προστασίαν της Μεγαλειοτάτης Βα-σιλίσσης εσύστησε το Διδασκαλείον αυτής προς μόρφωσιν διδα-σκαλισσών. Ως τοιούτο δε το Παρθεναγωγείον της Εταιρίας ανε-γνωρίσθη και εντός και εκτός του Ελληνικού Βασιλείου, και παρά

των Δήμων δε του Κράτους και παρά της Β. Κυβερνήσεως επισή-μως ώς τοιούτον ωμολογήθη- διότι η μεν Β. Κυβέρνησις επισή-μως προσεκάλεσε τους Δήμους εν αυτώ να εκπαιδεύσωσι τας δη-μοδιδασκαλίσσας αυτών, οι δε Δήμοι του Κράτους προθύμως εις

την πρόσκλησιν ταύτην υπήκουσαν. Έπειτα δε ουδέν άλλο Παρ-θεναγωγείον εν Ελλάδι ούτε την μόρφωσιν διδασκαλισσών προ-τίθεται, ούτε επί τω σκοπώ τούτω διωργανίσθη, ούτε άδειαν τοι-αύτην παρά της Κυβερνήσεως έλαβεν. Φρονούμεν δε ότι το Διδα-σκαλείον της Εταιρίας και εις τας ανάγκας του Έθνους και εις τας πατρικάς ευχάς της Β. Κυβερνήσεως πληρέστατα ανταπεκρί-θη, περί τε τα γράμματα και την παιδαγωγίαν οσημέραι βελτιού-μενον, και το παρά του Νόμου απαιτούμενον πρότυπον Σχολείον των κορασίων εν καλλίστη καταστάσει διατηρούν, και διδασκα-λίσσας καλώς κατηρτισμένας εις το διδασκαλικόν ε π ά γ γ ε λ μ α κατ' έτος χορηγούν.

Αλλ' εάν το Β. Διάταγμα τον 1856 κατά την γνώμην του Γενικού Διευθυντηρίου εξισοί και εξομοιοί το Διδασκαλείον της Φιλ. Εταιρίας μ' όλα τα λοιπά του Κράτους Σχολεία των κορασίων,

μηδέ των δημοτικών εξαιρουμένων, τας δε μαθήτριας της Εταιρίας τας εις το διδασκαλικόν ε π ά γ γ ε λ μ α εκπαιδευομένας με

πάσαν άλλην μαθήτριαν, βεβαίως τότε η το Παρθεναγωγείον της Εταιρίας καθίσταται περιττόν και επιβλαβές , η το Διάταγμα χρή-

ζει τροπολογιών. Αι δε απαιτούμεναι καθ' ημάς τροπολογίαι, ας υπό την ώριμον υμών σκέψιν εν ονόματι του Διοικητικού Συμβου-λίου υποβάλλω, είναι aι εξής:

1) Ότι ουδεμία θέλει γίνεσθαι τον λοιπού δεκτή εις διδα-σκαλικός εξετάσεις ουδέ θέλει λαμβάνει διδασκαλικόν πτυχίον, αν προηγουμένως δεν βεβαιωθή εγγράφως παρά των αρμοδίων προ-σώπων ότι α) είναι διαγωγής α μ έ μ π τ ο υ και β) ότι διήκουσεν επι-μελώς και ευδοκίμως τα μαθήματα της ανωτάτης Τάξεως του Δι-δασκαλείου της Φιλεκπ. Εταιρίας, είτε ώς εσωτερική, είτε ώς εξωτερική αυτής μαθήτρια.

2) Ότι αι διά το διδασκαλικόν πτυχίον εξετάσεις θέλουν γί-νεσθαι εν τω Αρσακείω της Φιλ. Εταιρίας μετά την αποπεράτω-σιν των ενιαυσίων εξετάσεων των κατωτέρων αυτού τάξεων υπό

επ ι τροπής , προεδρευομένης υπό του Γενικού Διευθυντού των Δη-μοτικών Σχολείων και συγκειμένης εκ των μελών της επί των Σχολείων επιτροπής του Διοικητικού Συμβουλίου της Φιλ. Εται-

Εταιρίας και υπό των διδασκάλων της ανωτάτης Τάξεως του Αρσακείου. 3) Ότι επί τη βάσει της βαθμολογίας της εξεταστικής ταύ-

της Επιτροπής θέλουν εκδίδεσθαι εν τω Υπουργείω της Παιδείας τα διδασκαλικά πτυχία.

Τοιουτοτρόπως και αι εκτός του Αρσακείου σπουδάζουσαι, υποχρεούμενοι να διατελέσωσι τουλάχιστον εν έτος μαθήτριαι του Διδασκαλείου της Εταιρίας όπως λάβωσι το διδασκαλικόν των π τ υ -χίον, θέλουν τελειοποιείσθαι άπασαι εν τη Ε' τάξει του Παρθεναγω-γείου ομοιομόρφως ου μόνον περί τα γράμματα, αλλά και περί την

ηθικήν αυτών διάπλασιν και περί την μέθοδον της διδασκαλίας και περί την τέχνην της Παιδαγωγίας και της εσωτερικής διοικήσεως των Σχολείων, ων την διεύθυνσιν πρόκειται ν' αναλάβωσιν η δ' επι-πολαιότης και η περί την διδασκαλίαν ανικανότης θέλουσι παύσει, η σεμνή διαγωγή των διδασκαλισσών θέλει εξασφαλισθή και η υπέρ το δέον αύξησις του αριθμού των διδασκαλισσών θέλει περιορισθή, η δε υπόληψις της Φιλ. Εταιρίας δεν θέλει εκτίθεσθαι και εντός και έκτος της Ελλάδος.

Τοιουτοτρόπως επί τέλους θέλουν απονέμεσθαι εν πληρεστά-τη γνώσει και μετά της απαιτουμένης ακριβείας οι βαθμοί των δι-δασκαλικών πτυχίων διότι οι εξετάζοντες θέλουν γνωρίζει ακριβώς την επιμέλειαν, την ικανότητα, την διαγωγήν και πάντα τα προ-ηγούμενα των εξεταζομένων. Καθόσον, εάν ο Νόμος του 1834

απήτε ι , ίνα το Διδασκαλείον εξετάζη και τας Δημοδιδασκαλίσσας, απήτ ε ι συγχρόνως ίνα αυτό τούτο το Διδασκαλείον εκπαιδεύη και

σχηματίζη αυτάς (ίδε αρθρ. 66), όπερ όμως αντί του Διδασκα-λείου ανεδέχθη η Εταιρία.

Εύελπις, Κ. Υπουργέ , ότι παραδεχόμενοι τας σκέψεις ταύ-τας θέλετε σπεύσει να προκαλέσητε τάχιστα την ώς ανωτέρω τρο-πολογίαν του Β. Διατάγματος του 1856, όπως το γυναικείον φύ-λον της τε έσω και έξω Ελλάδος εκπαιδεύηται του λοιπού ομοιο-μόρφως υπό ικανών και σεμνών διδασκαλισσών, υποσημειούμαι μετά της προσηκούσης υπολήψεως.

ο Γραμματεύς ο Πρόεδρος Ν. Δραγούμης Α. Μαυροκορδάτος

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ

1830: Ίδρυση Ελληνικού Σχολείου θηλέων στην Ερμούπολη (δή-μος και L . Korck) .

1831: «Ανώτερα σχολεία κορασίων»: Hi ldner (Ερμούπολη) , Hill (Αθήνα) , Volmerange (Ναύπλιο).

1834: Υπότροφες κυβέρνησης στα σχολεία Volmerange και Hill (διάταγμα 12/24 Ιανουαρίου 1834).

1835: το σχολείο της Volmerange μεταφέρεται στην Αθήνα. 1836: Ίδρυση Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας (διάταγμα 28 Αυ-

γούστου 1836). 1837: Έ ν α ρ ξ η λειτουργίας Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -

ρείας. 1838-1839: Έ κ δ ο σ η περιοδικού ο Σωκράτης των γυναικών και του λαού από τον Π . Σοφιανόπουλο. 1840: Διάλυση σχολείου Volmerange . Ανάθεση διεύθυνσης στην Ελ. Πιτταδάκη.

Έγγραφο «Γραμματέως» Παιδείας Ν. Θεοχάρη για ίδρυ-δη δημόσιου «ανώτερου» σχολείου θηλέων.

1842: «Κανονισμός» Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας . Έ γ γ ρ α φ ο «Γραμματέως» Παιδείας Φ. Ιωάννου για ίδρυ-ση δημόσιου «ανώτερου» σχολείου θηλέων. Θάνατος L . Korck . Έναρξη λειτουργίας Παρθεναγωγείου Μ. Κόρκ.

1843: Διακοπή λειτουργίας σχολείου Hill. 1850: Ίδρυση σχολείου Α ν . Μαγκάκη στην Ερμούπολη. 1851 : «Κανονισμός» Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας . 1852: Απαγόρευση συνεκπαίδευσης (εγκύκλιος 10 Σεπτεμβρίου

1852). Σύσταση στους δήμους για ίδρυση σχολείων θηλέων (εγκύ-κλιος 4 Νοεμβρίου 1852).

1853: Επαναλειτουργία σχολείου Hill. 1854: Παρθεναγωγείο Βορέλη στην Πάτρα. 1855: Ίδρυση Παρθεναγωγείου Ασπ. Σουρμελή στην Αθήνα.

Ίδρυση Φιλανθρωπικής Εταιρε ίας Κυριών (διάταγμα 25 Ιουνίου 1855).

1856: «Αμαλίειον Ορφανοτροφείον». Εγκύκλιος Υπουργού Χ. Χριστόπουλου «Περί εκπαιδεύ-σεως μελλοδιδασκαλισσών» (12 Μαρτίου 1856). «Ποιήσεις Σ . Λεοντιάδος».

1857: Εγκύκλ ιος υπουργού Χ. Χριστόπουλου για τη μόρφωση «διδασκαλισσών» (25 Φεβρουαρίου 1857). «Συλλογή ποιήσεων» Ευφρ. Σαμαρτζίδου. «Κανονισμός» του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας .

1859: Διάλυση Παρθεναγωγείου Μ. Κορκ στην Αθήνα. 1860: Ίδρυση Παρθεναγωγείου Ι . Σιώτου στην Αθήνα. 1861: Αναγνώριση Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας

(διάταγμα 13 Οκτωβρίου 1861). 1863: Γυμνασιακή τάξη στο Ελληνικό Σχολείο του δήμου της

Ερμούπολης. Θάνατος Ι . Κοκκώνη.

1865: Διευθύντριες Παρθεναγωγείου Hill η Κ. Κεχαγιά και η Αικ. Λασκαρίδου.

Ίδρυση Παρθεναγωγείου Σ . Βαμβακάρη στον Πειραιά. Υποτροφία Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας για σπουδές νη-πιαγωγικής στη Γαλλία.

1866: Ίδρυση Παρθεναγωγείου από τη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι -ρεία στην Κέρκυρα. «Επ ιτροπές Κυριών» για τους πρόσφυγες της Κρήτης. Έ κ δ ο σ η περ. Α ρ τ ε μ ι ς (Π.Δ. Ηλιόπουλος) .

1867: Μετονομασία σχολείου Hill σε «Ελληνικόν Παρθεναγω-γείον» με διευθύντριες την Κ. Κεχαγιά και την Αικ. Λα-σκαρίδου. Εξετάσε ις μαθητριών στο Ελληνικό σχολείο Σκύρου.

Έ κ δ ο σ η περιοδικού Θάλεια (Πηνελόπη Λαζαρίδου). 1868: οργανισμός του εν Ζακύνθω Παρθενώνος (διάταγμα 19

Ιουνίου 1867). 1869: Γυμνασιακές τάξεις στο «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον»

της Αικ. Λασκαρίδου. 1870: Έ κ δ ο σ η περ. Ευρυδίκη (Αικ. Κτενά-Λεοντιάς).

«Κανονισμός» των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας .

1872: «Σύλλογος Κυριών υπέρ της γυναικείας Παιδεύσεως» (διά-ταγμα 15 Ιουνίου 1872). Επαναλειτουργία Παρθεναγωγείου Hill.

1873: «Εργαστήριον απόρων γυναικών». 1874: «Περί των υπανδρευομένων διδασκαλισσών» (εγκύκλιος 2

Ιουλίου 1874). 1875: Ίδρυση «Ζαππείου» Παρθεναγωγείου Κωνσταντινούπολης,

Διευθύντρια η Κ. Κεχαγιά. Έ κ δ ο σ η Χρηστομάθειας Κορασιακής από τη Σ . Λεοντιάδα.

1876: Υπότροφη της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας στη Γερμανία. 1879: Αναγνώριση «Ζαππείου» Παρθεναγωγείου ώς «Ισοβά-

θμιου» με το Αρσάκειο (υπουργική απόφασις 2 Ιουλίου 1879).

1880: Η Αικ. Λασκαρίδου εφαρμόζει το μέθοδο του F röbe l και εκπαιδεύει «Φροβελιανές» νηπιαγωγούς.

Έ κ δ ο σ η Παιδαγωγικών μελετών από την Κ. Κεχαγιά. Έ κ δ ο σ η Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων από την Αικ. Λασκαρίδου.

1881: Αναγνώριση Παρθεναγωγείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας στην Κέρκυρα ώς Διδασκαλείου. Καθορισμός παιδαγωγικών μαθημάτων και ασκήσεων στα Διδασκαλεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας (διάταγμα 24 Απριλίου 1881).

1882: Θάνατος του J . Hill . 1883: Θάνατος του F r . Hi ldner . Διάλυση «Ελληνικού Παιδαγω-

γείου».

«Σχέδιον νέου οργανισμού» της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας . «Συμβούλιο κυριών» στα Παρθεναγωγεία της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρείας.

1884: Θάνατος της Fr . Hill. Διευθύντρια η Μπ. Μάσσων. 1885: Υπότροφες Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας για παιδαγωγικές

σπουδές στη Γερμανία. Αναγνώριση «Ομήρειου» Παρθεναγωγείου Σμύρνης ώς

«ισοβάθμιου» με το Αρσάκειο (υπουργική απόφασις 26 Ιουνίου 1885).

Η Σεβ. Καλλισπέρη φοιτήτρια Φιλολογίας στη Σορβόνη. 1886: Καθορισμός προσόντων για τις δασκάλες εργοχείρων (διά-

ταγμα 13 Μαρτίου 1886). 1887: Διάλυση «Ελληνικού Παρθεναγωγείου» Αικ. Λασκαρίδου. στη θέση του το «Αστ ικό Παρθεναγωγείο» με Διευθύντρια την Α σ π . Σκορδέλλη.

Παρθεναγωγείο Σ . Σιμοπούλου στην Αθήνα. Καθιέρωση τάξης κοπτικής ραπτικής. Παρθεναγωγείο Σ . Δημοπούλου στην Αθήνα. Παρθεναγωγείο Ζ. Καμπάνη στην Ερμούπολη" παρακμή άλλων Παρθεναγωγείων Ερμούπολης. Δασκάλα Διευθύντρια σε «δημοτική σχολή αρρένων» στην

Αθήνα. Έ κ δ ο σ η Εφημερίδος των Κυριών (Καλ. Παρρέν).

Ίδρυση Φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών στο Ναύπλιο και στην Πάτρα.

Έ κ δ ο σ η Οικιακής Οικονομίας (Σ. Λεοντιάς). 1888: Επέκταση του δικαιώματος για εκπαίδευση διδασκαλισ-

σών σε όλα τα «ομοταγή» με το Αρσάκειο Ιδιωτικά Παρ-θεναγωγεία (διάταγμα 11 Ιανουαρίου 1888). Παρθεναγωγείο Ζ. Καμπάνη στην Ερμούπολη: «τμήμα καλλιτεχνικής και πρακτικής Σχολής». Παρθεναγωγείο Ζ . Γκίκα στον Πειραιά. Παρθεναγωγείο Β. Γεννηματά στην Αθήνα. Έ κ δ ο σ η Ημερολογίου της Εφημερίδος των Κυριών.

Ίδρυση Φιλανθρωπικών Συλλόγων Κυριών στον Πειραιά, Πάτρα και Χαλκίδα. «Αναφορά Ελληνίδων γυναικών στη Βουλή».

1889: Παρθεναγωγείο Ευρ. Ιωαννίδου στην Αθήνα. 1890: Η Ιωάννα Στεφανόπολι πρώτη φοιτήτρια στο Πανεπιστή-

μιο της Αθήνας (Φιλοσοφική Σχολή) . Ίδρυση Φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών στην Κέρκυρα.

Αρσάκειο Παρθεναγωγείο στην Πάτρα. Σχολή Γυμναστικής από την Αικ. Λασκαρίδου. «Πρότυπον Παρθεναγωγείον Συλλόγου Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως» στην Αθήνα.

1891: Παρθεναγωγείο Μ. Βελή στην Αθήνα. 1892: Ε π έ κ τ α σ η του δικαιώματος για εκπαίδευση «διδασκαλισ-

σών» (διάταγμα 7 Οκτωβρίου 1892). 1893: Παρθεναγωγείο Φλ. Φουντουκλή - Ειρ. Πρινάρη στην Αθή-

να. «Αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων των πλήρων Παρθεναγωγείων και των Διδασκαλείων θηλέων» (διάτα-γμα 20 Αύγουστου 1893).

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Α' Π Η Γ Ε Σ

Πήγες ανέκδοτες

Γ Ε Ν Ι Κ Ά Α Ρ Χ Ε Ί Α TOT Κ Ρ Ά Τ Ο Υ ς

Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου. 11 L. Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Παιδείας (1833-1862) II . Δημοσία Εκπαίδευσις: Β' και Γ ' . Γυμνάσιον

και Ελληνικόν Σχολείον: φ. 5, 6, 7 και 8. Δ ' Δημοτική Εκπαίδευσις: φ. 9 και 10. Θ' Επιστημονικαί Εταιρείαι: φ. 25. ΙΑ' Ιδιωτικαί Σχο-λαί: φ. 27. IB' Διδασκαλείον: φ. 28. ΙΓ ' Ζητήματα Διδακτικού Προσω-πικού: φ. 29.

Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη: Υπουργείον Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως: φ. 132: 1833-1862 και φ. 176: 1862-

1878.

Δημοσιευμένες πηγές

Γενικά

Ακαδημία Αθηνών, Αδαμαντίου Κοραή Χρυσά Έπη, Αθήναι 1934. Βλαχογιάννης Ιωάννης (επιμ.), Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας.

Γ' Χιακόν Αρχείον, τ. Ε ' , Αθήναι 1910. Απόστολος Δασκαλάκης, Κείμενα - Π η γ α ί της Ιστορίας της Ελληνικής

Επαναστάσεως. Σειρά τρίτη. τα περί Παιδείας, μέρη 1-3, Αθήναι 1968.

Κ.Θ. Δημαράς, «Θεοφάνους του εξ Αγράφων βίος Διονυσίου του εκ Φουρνα», Ελληνικά, τ. I ' , 1937-38, σ. 213-272.

Ευανθία Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τας φιλελληνίδας, χ.τ., 1825, φωτ. επανέκδοση Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελ-λάδος, Αθήναι 1971, αρ. 12.

Αικατερίνη Κουμαριανού (επιμ.), ο Τύπος στον Αγώνα, τ. Α ' - Γ ' , « Ε ρ -μής», Αθήναι 1971.

Ανδρέας Μάμουκας, τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, τ. Β', Πειραιεύς 1839.

Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος, η μήτηρ μου. Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελι-σάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αθήναι 1881.

Κωνσταντίνος Μέρτζιος, «το εν Βενετία Ηπειρωτικόν Αρχείον: κεφ. Β' Επιφανειος Ηγούμενος», Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. ΙΑ ' , 1936, σ. 29-41.

, «η Ό σ ί α Φιλοθέη, ανέκδοτα έγγραφα», Ελληνικά, τ. ΙΓ ' , 1954, σ. 122-128.

Δημήτριος Πολέμης, «Άγνωστα μονόφυλλα των εν Σύρω Μισσιοναρίων και Ειδήσεις περί του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου», ο Ερανιστής, τ. I ' , 1972, αρ. 55, σ. 14-22.

Συλλογή των εις την Ελληνικήν Βιβλιοθήκην και τα πάρεργα προλεγομένων και τίνων συγγραμματίων του Αδαμαντίου Κοραή, τ. Α', εν Παρισίοις

1833.

Συλλογές Νόμων - Νομοσχέδια

Γεώργιος Βενθύλος, Θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως (από το 1833), 3 τ., Αθήναι 1884-1892.

Σωκράτης Δημητριάδης, Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία Ισχυ-όντων Νόμων, Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων διαταγών κ.λπ. από του 1833-1899 έτους, Αθήναι 1899.

Στέφανος Παρίσης, Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις ήτοι Συλλογή των διε-πόντων την Ανωτέραν και Μέση ν Εκπαιδεύουν Νόμων, Β. Διαταγμά-των και Εγκυκλίων του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας

Εκπαιδεύσεως Υπουργείου από του 1833, 3 τ., Αθήναι 1884-1893.

Νομοσχέδια (με χρονολογική σειρά)

1870: Γ. Βακαλόπουλος, «Σχέδιον Νόμου περί Δημοτικών σχολείων» και «Σχέδιον Νόμου περί Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων», Εφημερίς

των Φιλομαθών, ετ. IH ' , αρ. 752, 753 και 754, Νοέμβριος 1870, σ. 2193-2211.

1877: Θεόδωρος Δηλιγιάννης, «Νομοσχέδιον Περί της στοιχειώδους η δημο-τικής εκπαιδεύσεως» και «Νομοσχέδιον περί συστάσεως Διδασκαλείου», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 1-7 και 49-51.

1877: Γ. Μίλησης, «Μέρος πρώτον: Περί Δημοτικής Παιδεύσεως», «Μέρος δεύτερον: Περί Γυμνασιακής Παιδεύσεως», Παράρτημα της Εφημερί-δος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 -30 Ιανουαρίου 1878, σ. 52-66.

1880: Ανδρέας Αυγερινός, «Γενική Αιτιολογική Έκθεσις των Νομοσχεδίων περί δημοτικής Εκπαιδεύσεως», «Αιτιολογική Έκθεσις του Νομοσχε-δίου περί σχολείων της στοιχειώδους η δημοτικής εκπαιδεύσεως», «Νο-μοσχέδιον Περί σχολείων της στοιχειώδους η δημοτικής εκπαιδεύ-σεως», «Αιτιολογική Έκθεσις του Νομοσχεδίου περί Παρθεναγω-γείων» και «Σχέδιον Νόμου Περί συστάσεως Παρθεναγωγείων», Π α -ράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , συν. Α' , 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880, σ. υλστ' - υν' και υνζ' -υνθ'.

1880: Θεόδωρος Ζερβός, «Πρότασις Νόμου», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , συν. Α' , 20 Οκτωβρίου 1879 -

17 Απριλίου 1880, σ. ρα'. 1885: Μιλτιάδης Βρατσάνος - Χαρίσιος Παπαμάρκος, «Περί ιδιωτικών Παρ-

θεναγωγείων ώς Διδασκαλείων των Θηλέων» (Σχέδιο Β. Διατάγμα-τος), το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Β' , 1885, σ. 414-418.

1889: Γεώργιος Θεοτόκης, «Αιτιολογική Έκθεσις επί του Νομοσχεδίου περί της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», «Νομοσχέδιον περί της Στοιχειώ-

δους εκπαιδεύσεως», «Αιτιολογική Έκθεσις επί του Νομοσχεδίου περί της μεταρρυθμίσεως των ήδη υπαρχόντων διδασκαλείων», «Νομοσχέ-

διον Περί μεταρρυθμίσεως των διδασκαλείων του Κράτους», «Αιτιο-λογική Έκθεσις επί του νομοσχεδίου περί της ιδρύσεως διδασκαλείου

των θηλέων», «Σχέδιον Νόμου Περί διδασκαλείου των θηλέων», «Αι-τιολογική Έκθεσις επί του νομοσχεδίου περί της ιδρύσεως ανωτέρων παρθεναγωγείων», «Σχέδιον νόμου Περί ανωτέρου παρθεναγωγείου», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. ΙΑ ' , συν. Δ ' , 9 Οκτωβρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890, σ. 180-196.

Παράρτημα των Εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων (Γ. Θεοτόκη). Εκδιδόμενον κατ' αίτησιν της επ' αυτού ειδικής επιτροπής της Βουλής τη επιστα-σία του Γενικού Επιθεωρητού των Δημοτικών Σχολείων Χαρισίου Παπαμάρκου, Αθήναι 1890.

Εγκύκλιοι και Διατάγματα (με χρονολογική σειρά)

«Περί συστάσεως Ελληνικού Σχολείου και Γυμνασίου εις Ναύπλιον», διάτα-γμα 21 Νοεμβρίου/3 Δεκεμβρίου 1833.

«Περί συστάσεως δώδεκα ανεξόδων θέσεων εις το εν Ναυπλίω σχολείον των κορασίων», διάταγμα 12/24 Ιανουαρίου 1834.

«Περί δημοτικών σχολείων», διάταγμα 6/18 Φεβρουαρίου 1834. «Περί συστάσεως δέκα Ελληνικών Σχολείων», διάταγμα 25 Μαρτίου/6 Α-

πριλίου 1835.

«Περί της απαιτουμένης ηλικίας διά το επάγγελμα των διδασκαλισσών», διά-ταγμα 10/22 Ιουλίου 1835.

«Περί εγκρίσεως της Φιλεκπαιδευτικής εταιρίας», διάταγμα 23 Αυγούστου/ 9 Σεπτεμβρίου 1836.

«Περί του διοργανισμού των Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων», διάτα-γμα 31 Δεκεμβρίου/12 Ιανουαρίου 1837.

«Περί αποχωρήσεως των αρρένων από τα κοράσια εις τα δημοτικά σχολεία», Εγκύκλιος Υπουργού Σ. Βλάχου, Αθήναι 10 Σεπτεμβρίου 1852.

«Περί συστάσεως σχολείων των κορασίων συνδρομή των δημοτών», Εγκύ-κλιος Υπουργού Σ . Βλάχου, 4 Νοεμβρίου 1852.

«Περί συστάσεως εν Αθήναις ορφανοτροφείου κορασίων», διάταγμα 8 Ιου-νίου 1855.

«Περί εκπαιδεύσεως νεανίδων μελλοδιδασκαλισσών και του πολλαπλασια-σμού αυτών», εγκύκλιος Υπουργού Χ. Χριστόπουλου, 12 Μαρτίου 1856.

«Περί του τρόπου των εξετάσεων των δημοδιδασκαλισσών», διάταγμα 11 Ιουλίου 1856.

«Περί της δαπάνη των δήμων εκπαιδεύσεως κορασίων», εγκύκλιος Υπουρ-γού Χ. Χριστόπουλου, 25 Φεβρουαρίου 1857.

«Περί ανωτέρων ιδιωτικών παιδευτηρίων αρρένων τε και θηλέων», εγκύκλιος Υπουργού Μ. Πούλη, 20 Ιανουαρίου 1861.

«Περί των εξετάσεων των υποψηφίων διδασκαλισσών», διάταγμα 13 Οκτω-βρίου 1861.

«Περί εισαγωγής κορασίων εις το Σχολείον της Εταιρίας», θέσπισμα 7 Σε-πτεμβρίου 1863.

«Περί του ότι σύστασις ιδιωτικών σχολείων άνευ άδειας της Κυβερνήσεως απαγορεύεται και ότι ταύτα υπόκεινται υπό την άμεσον εποπτείαν αυτής»,

εγκύκλιος Υπουργού Α.Χ. Λόντου, 13 Ιανουαρίου 1865. «Επιτροπή προς εξέτασιν των εν Σύρω εκπαιδευθεισών νεανίδων», διάταγμα

22 Απριλίου 1866. «Περί του Αρσακείου ώς διδασκαλείου διδασκαλισσών», διάταγμα 11 Μαίου

1867. «οργανισμός του εν Ζακύνθω Παρθενώνος», διάταγμα 19 Ιουνίου 1867. «Περί των εχόντων άδειαν συστάσεως ιδιωτικού σχολείου», εγκύκλιος Υ-

πουργού Α.Δ. Αυγερινού, 22 Απριλίου 1870. «Περί του τί απαιτείται του λοιπού προς σύστασιν ιδιωτικού σχολείου», εγκύκλιος

Υπουργού Α.Γ . Πετμεζά, 15 Σεπτεμβρίου 1871. «Περί συστάσεως συλλόγου των κυριών προς γυναικείαν παίδευσιν εν Ελλά-

δι», διάταγμα 27 Απριλίου 1872. «προς τας δημοδιδασκάλους. Περί της συμπεριφοράς αυτών, παραινετική»,

εγκύκλιος Υπουργού Δ.Σ. Μαυροκορδάτου, 12 Σεπτεμβρίου 1872.

«Περί ιδιωτικών σχολείων», εγκύκλιος Υπουργού I. Βαλασόπουλου, 6 Μαρ-τίου 1874 και 11 Σεπτεμβρίου 1874.

«Περί των υπανδρευομένων δημοδιδασκαλισσών», εγκύκλιος Υπουργού I . Βαλασόπουλου, 2 Ιουλίου 1874.

«Περί ιδιωτικών σχολείων», εγκύκλιος Υπουργού Γ. Μίληση, 1 Νοεμβρίου 1875.

«Περί διορισμού επιμελητριών εν τοις δημοτικοίς σχολείοις των κορασίων υπό των δημάρχων ότι παράνομος», εγκύκλιος Υπουργού Γ. Μίληση,

16 Φεβρουαρίου 1877. «Περί αναγνωρίσεως του εν Κωνσταντινουπόλει Ζαππείου Παρθεναγωγείου

ώς ισοβαθμίου τω εν Αθήναις Αρσακείω Διδασκαλείω», υπουργική απόφασις 3 Ιουλίου 1879.

«Περί διδασκαλίας των παιδαγωγικών μαθημάτων και των εξετάσεων των υποψηφίων διδασκαλισσών εν τοις Παρθεναγωγείοις της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρίας», διάταγμα 24 Απριλίου 1881.

«Περί εγκρίσεως οργανισμού της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», διάταγμα 24 Ιουλίου 1882.

«Περί αναστολής του άρθρου 11 του Β.Δ. 1881 περί διδασκαλίας παιδαγωγι-κών μαθημάτων κ.λ.π. εν τοις παρθεναγωγείοις της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας», διάταγμα 17 Σεπτεμβρίου 1882. «Περί τελέσεως διαγωνισμού προς σύνταξιν διδακτικών βιβλίων της μέσης

και κατωτέρας εκπαιδεύσεως», διάταγμα 23 Νοεμβρίου 1882. «Περί απολυτηρίων εξετάσεων των μελλοδιδασκαλισσών», διάταγμα 16 Αύ-

γουστου 1883. «Περί του τύπου των πτυχίων των δημοδιδασκαλισσών», υπουργική απόφα-

σις 19 Απριλίου 1884. «Περί αναγνωρίσεως του Ελληνικού Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας Σμύρνης ώς ισοβαθμίου τω εν Αθήναις Αρσακείω Διδα-σκαλεία», υπουργική απόφασις 26 Ιουλίου 1885.

«Περί προσόντων των διδασκαλισσών των εργοχείρων», διάταγμα 13 Μαρ-τίου 1886.

«Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγγραφήν διδακτικών βιβλίων», 31 Οκτω-βρίου 1886.

«Περί της εν τω αυτώ σχολείω διδασκαλίας θηλέων και αρρένων υπό δημο-διδασκαλίσσης προσωρινώς», εγκύκλιος Υπουργού Π. Μανέτα, 12 Φεβρουαρίου 1887.

«Περί εγκρίσεως Κανονισμού της εν Χριστώ Αδελφότητος Κυριών προς ανα-κούφισιν των εν ταις φυλακαίς Ναυπλίου καταδίκων αδελφών», διάτα-γμα 23 Ιουλίου 1887.

«Περί εγκρίσεως της ιδρύσεως φιλανθρωπικού σωματείου εν Πάτραις υπό

την επωνυμίαν εν Χριστώ αδελφότης Κυριών», διάταγμα 29 Δεκεμ-βρίου 1887.

«Περί εξετάσεων επί πτυχίω των υποψηφίων διδασκαλισσών», διάταγμα 11 Ιανουαρίου 1888.

«Περί έγκρίσεως της ιδρύσεως Φιλανθρωπικού σωματείου εν Χαλκίδι, υπό την επωνυμίαν εν Χριστώ Αδελφότης Κυριών», διάταγμα 4 Οκτω-

βρίου 1888. «Περί εγκρίσεως της συστάσεως εν Πειραιεί φιλανθρωπικού σωματείου υπό

την επωνυμίαν Φιλόπτωχος Αδελφότης των εν Πειραιεί Κυριών», διά-ταγμα 6 Απριλίου 1888.

«Περί εξετάσεων επί πτυχίω των υποψηφίων δημοδιδασκαλισσών», διάταγμα 31 Μαίου 1890.

«Περί εγκρίσεως κανονισμού του ιδρυθησομένου υπό του εν Αθήναις Συλλό-γου των Κυριών Προτύπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου», διάταγμα 22 Αυγούστου 1890.

«Περί εγκρίσεως καταστατικού του εν Κερκύρα Συλλόγου των Κυριών υπέρ των απόρων γυναικών», διάταγμα 18 Σεπτεμβρίου 1890. «Περί καταργήσεως του εν Ζακύνθω Παρθενώνος», διάταγμα 24 Νοεμβρίου

1890. «Περί απολυτηρίων εξετάσεων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», διάταγμα

8 Μαίου 1891. «Περί της υπό των ανωτέρων ιδιωτικών Παρθεναγωγείων του Κράτους μορ-

φώσεως των δημοδιδασκαλισσών», διάταγμα 27 Οκτωβρίου 1892. «Περί των επί πτυχίω εξετάσεων των υποψηφίων δημοδιδασκαλισσών», διά-

ταγμα 27 Οκτωβρίου 1892. «Περί ωρολογίου προγράμματος των πλήρων Παρθεναγωγείων και των Δι-

δασκαλείων των θηλέων», διάταγμα 20 Αυγούστου 1893.

Πρακτικά Συλλόγων και Συνεδριάσεων της Βουλής

Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Αθήναι 1855. Πρακτικά του Ελληνικού Διδασκαλικού Συλλόγου του έτους 1875, Αθήναι

1876. Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων. Περί Κατωτέρας και

Μέσης παιδείας η ο επί του θέματος τούτου διαγωνισμός. Έκθεσις της αγωνοδίκου επιτροπείας αναγνωσθείσα εν τω προς διάδοσιν των Ελ-

ληνικών Γραμμάτων Συλλόγω, Αθήναι 1872. Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως, «Διοργανισμός του υπέρ

της Γυναικείας Παιδεύσεως Συλλόγου Κυριών», Εφημερίς της Κυβερ-νήσεως, αρ. φύλλου 22, 15 Ιουνίου 1872.

ο υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως Σύλλογος Κυριών, υπό την προστασίαν της A.M. της Βασιλίσσης, Αθήναι 1872.

Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως υπό την προστασίαν της A.M. της Βασιλίσσης. Έκθεσις των πεπραγμένων 27 Απριλίου 1874 -26 Απριλίου 1875, Αθήναι 1875.

Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων. Πρακτικά της πρώτης αυτού Συνόδου συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Αθήναι 1879.

«Φιλανθρωπική Κυριών Εταιρία. Σκοπός και διοργανισμός της Εταιρίας», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φύλλου 26, 25 Ιουνίου 1855.

Εκθέσεις Υπουργών και Επιθεωρητών Σχολείων (με χρονολογική σειρά)

1837: Ιωάννης Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» (Έκθεση ανέκδοτη), Αθήναι 1837 (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Κατάλογοι

οθωνικού Αρχείου, 11L, φ. 9). 1839: Ιωάννης Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτι-

κής Εκπαιδεύσεως» (Έκθεση ανέκδοτη), Αθήναι 1839 (Γενικά Αρ-χεία του Κράτους, Κατάλογοι Οθωνικού Αρχείου, 11L, φ. 9).

1853: «Κατάστασις της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά το 1853» (εκ του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Ε κ -παιδεύσεως), Εφημερίς των Μαθητών, ετ. Α ' αρ. 36, 28 Ιουνίου 1853.

1853: Γεώργιος Χρυσοβέργης, «Έκθεσις περί των εξετασθεισών 10 νεανί-δων και περί της καταστάσεως των εν Σύρω δημοδιδασκαλείων και λοιπών ιδιωτικών διδακτηρίων αμφοτέρων των φύλων», Εφημερίς των Μαθητών, έτ. Α' , αρ. 32, 31 Μαίου 1853 και αρ. 35, 21 Ιουνίου 1853.

1854: Περικλής Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι Δημοσίας Εκπαι-δεύσεως κατά το έτος 1854», Γενικά Αρχεία του Κράτους.

1856: Χαράλαμπος Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική προς την A.M. περί της εν Ελλάδι Μέσης Εκπαιδεύσεως από του 1829 μέχρι τέλους του

1855 μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήναι 1856. 1857: Χαράλαμπος Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις προς την A.M. του Υ-

πουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Κ.Χ. Χριστοπούλου περί της καταστάσεως της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος 1855-56, Αθήναι 1857.

1858: «Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως συνταχθέντων στατιστικών πινάκων διά το έτος 1858», Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. Ζ ' , αρ. 299, 19 Ιανουαρίου 1859.

1863: Γρηγόριος Γ. Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώ-ρα, τ. Ι ς ' , 1865-1866, σ. 183-186 και 231-235.

1864: Σκαρλάτος Βυζάντιος, «Γενική Έκθεσις της καταστάσεως της προ-

προκαταρκτικής και Δημοτικής Εκπαιδεύσεως περί τα τέλη του 1864», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 729, 16 Φεβρουαρίου 1870. 1864: Γρηγόριος Γ. Παπαδόπουλος, «Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκ-

παιδεύσεως», Πανδώρα, τ . Ι Ε ' , 1864-65, σ. 149-166. 1865: Νικόλαος Σαρίπολος, «Υπόμνημα περί του κατωτέρου Κλήρου και

περί Εκπαιδεύσεως προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν», Πανδώρα, τ. I ς ' , 1865-1866, σ. 74-77, 110-114, 156-160, 227-230 και 257-259.

1865: Βασίλειος Νικολόπουλος, «Έκθεσις προς την A.M., περί των Εκκλη-σιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Αθήναι 23 Οκτωβρίου 1863», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΓ ' , αρ. 558, 1 Μαίου 1865,

αρ. 559, 8 Μαίου 1865 και Εθνικόν Ημερολόγιον Μ.Π. Βρετού 1866, σ. 92 (πίνακας).

1866: Δημήτριος Δρόσος, Έκθεσις προς την A.M. περί της καταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από

τον 1863 μέχρι τούδε. Αθήναι 25 Νοεμβρίου 1866, Αθήναι 1866 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΔ ' , αρ. 589, 25 Φεβρουαρίου 1866 (πί-

νακας) και αρ. 614-615, 6 Δεκεμβρίου 1866. 1868: Αναστάσιος Μαυρομιχάλης, Έκθεσις προς την A.M., περί της κατα-

στάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Παιδεύσεως από τον 1866 άχρι τέλους Δεκεμβρίου 1868. Αθήναι 23 Δεκεμβρίου

1868, Αθήναι 1869 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΖ ' , αρ. 690-691, 15 Ιανουαρίου 1869 και Πανδώρα, τ. ΙΘ' , 1868-69, σ. 338-339 (οι πίνακες).

1869: Ανδρέας Αυγερινός, «Έκθεσις προς την ΑΛΙ. και πίναξ καταστατι-κός της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως κατά το 1869. Αθήναι 14 Μαίου 1870», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. IH ' , αρ. 759, 30 Δεκεμβρίου 1870.

1870: Ανδρέας Αυγερινός, «Έκθεσις απογραφική περί της Ανωτάτης και Μέσης Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 6 Ιουλίου 1870», Εφημερίς των Φιλο-μαθών, έτ. I H ' , αρ. 745, 26 Σεπτεμβρίου 1870.

1874: Ιωάννης Βαλασόπουλος, «Πίναξ καταστατικός της εν Ελλάδι Ανω-τέρας, Μέσης και Κατωτάτης Εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1874. Α-θήναι 9 Μαρτίου 1875», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φύλλου 16, 26 Μαρτίου 1875 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΓ' , αρ. 836, 8 Μαρτίου 1875.

1877: I . Αργυριάδης, Έκθεσις περί των εν Αθήναις Γυμνασίων και Ελλη-νικών Σχολείων, Αθήναι 1877.

1880: Δημήτριος Γ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων, Αθήναι 18 Ιουνίου 1880», Παρνασσός, τ. Ε ' , 1881, σ. 112-124.

1883: Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών Σχο-

Σχολείων αποσταλέντων εκτάκτων Επιθεωρητών, εκδ. Υπουργείου Εκ-κλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1885.

Κανονισμοί σχολείων, Διδακτικά βιβλία, ομιλίες, Προγράμματα μαθημάτων, Εκθέσεις κ.ά.

Αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων των πλήρων Παρθεναγωγείων και των Διδασκαλείων των θηλέων, έκδ. Υπουργείου των Εκκλησιαστι-

κών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1893 και Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φύλλου 163, 21 Αυγούστου 1893.

Ιωάννης Βαλέττας, ομιλία παρά του διδασκάλου Ιω. Ν. Βαλέττα εις την Γ' ετήσιον εξέτασιν του εν Ερμουπόλει ανωτέρου σχολείου των κορασίων την 20 Ιουλίου 1841, Ερμούπολις 1841.

Νεόφυτος Βάμβας, Αυτοσχέδιος ομιλία του κυρίου Ν. Βάμβα. Γενομένη εν Ερμουπόλει τη 3 Μαρτίου 1834 εις την έναρξιν του Σχολείου των Ευ-

γενών Κορασιών, του υπό την διδασκαλίαν της Ευγενούς Ελληνίδος Ελένης Γεωργιάδη και υπό την άγρυπνον επιστασίαν αξιοσεβάστου

επιτροπής συνισταμένης από Κυρίας και κυρίους Ελληνας και Φιλέλ-ληνας. Ερμούπολις αωλδ.

, ομιλία του κυρίου Ν. Βάμβα εις την άνοιξιν του Σχολείου των Κορα-σιών του Δήμου Πειραιώς, την 24 Ιουνίου 1837, χ.τ., χ .χ.

Γ. Βιώνης, Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της Πεντηκονταετηρίδος της Φι-λεκπαιδευτικής Εταιρείας υπό Γ. Βιώνη Επόπτου των σχολείων αυ-

τής, Αθήναι 1886. Μιλτιάδης Βρατσάνος (Λόγος κατά την έναρξιν των εξετάσεων του Παρθενα-

γωγείου της κ. Σοφίας Βαμβακάρη εν Πειραιεί), το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Β', 1885, σ. 257-264.

Εκθέσεις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής του εν Κωνσταντινουπόλει Ελλη-νικού Φιλολογικού Συλλόγου, ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. ς ' , 1871-72, σ. 186-210' τ. Ζ' , 1872-73, σ. 205-219· τ. Η ' , 1873-74, σ. 252-268' τ. ©', 1874-75, σ. 182-192' τ. I ' , 1875-76, σ. 186-200" τ. ΙΓ ' , 1878-79, σ. 56-84" τ. ΙΔ ' , 1879-80, σ. 92-97" τ. Κ', 1885-86, σ. 99-108.

(«Εκθέσεις των Εφόρων Θ.Α. Ζαΐμη και Γ .Τ. Κοζάκη του Αμαλιείου Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων»), Αθήναι 1868 έως 1888.

«Έκθεσις της Εφορίας του Εθνικού Ιωακειμίου Παρθεναγωγείου 1889-1890», Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. I', Κωνσταντινούπολις 1890, σ. 196-200.

«Έκθεσις της προς σύνταξιν κανονισμών των εν Ηπείρω Ζωγραφείων και των εν Θράκη Ζαριφείων συσταθησομένων Διδασκαλείων και των

προσηρτημένων αυτοίς προτύπων Δημοτικών σχολείων επιτροπής», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-

74, σ. 194-242. Κωνσταντίνος Ζαβιτζιάνος, Λόγος εκφωνηθείς την 18 Σεπτεμβρίου μηνός

1858 κατά την διανομήν των βραβείων μετά τας δημοσίας εξετάσεις του πέμπτου έτους του Παρθεναγωγείου, Κέρκυρα 1858.

Ξενοφών Ζυγούρας, Ελληνική Οικιακή Οικονομία. Θεωρητική και Πρακτική Συνταχθείσα προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών Παρθεναγω-γωγείων, Κωνσταντινούπολις 1875.

η Μικρά Καλλιόπη. Πρώται γνώσεις. Βιβλίον της νέας μεθόδου προς χρήσιν των Παρθεναγωγείων, Κατά το πρόγραμμα του Προτύπου σχολείου και Διδασκαλείου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δη-

μοσίας Εκπαιδεύσεως, Πάτραι 1882. Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου του θή-

λεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει, Κωνσταντινούπολις 1879. Κανονισμός του Ζαππείον Εθνικού Παρθεναγωγείον εν Κωνσταντινουπόλει,

Κωνσταντινούπολις 1885. Κανονισμός του Κεντρικού Ανωτέρου Ελληνικού Παρθεναγωγείου και Νη-

πιαγωγείου θηλέων της Ελληνικής Φιλομούσου Εταιρείας «η Παλ-λάς», Κωνσταντινούπολις 1874.

Κανονισμός της εσωτερικής Διοικήσεως του εν Αθήναις Εθνικού Ορφανο-τροφείου των κορασίων, Αθήναι 1881.

Κανονισμός του Προτύπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου του υπέρ της Γυναι-κείας Παιδεύσεως Συλλόγου των Κυριών, Εφημερίς της Κυβερνή-σεως, αρ. φύλλου 226, 5 Σεπτεμβρίου 1890.

Κανονισμός του υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ιδρυθέντος Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ' οικοτροφείου, Σμύρνη 1881.

Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ' οι-κοτροφείου, ιδρυθέντος τω 1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και αναγνωρισθέντος Ισοβαθμίου τω Αρσακείω περιλαμβά-νοντος δε Νηπιαγωγείον, Ελληνικόν σχολείον, πλήρες Γυμνάσιον και Διδασκαλείον, Σμύρνη 1895.

Καλλιόπη Κεχαγιά, «Λογοδοσία του Προτύπου Παρθεναγωγείου», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Ε ' , αρ. 219, 30 Ιουνίου 1891. Σαπφώ Λεοντιάς, Οικιακή Οικονομία, προς χρήσιν των Παρθεναγωγείων

(Πέραν Κωνσταντινουπόλεως) 1887. Ασπασία Σκορδέλλη, Κανονισμός του Αστικού Παρθεναγωγείου, Αθήναι

1888. Συλλογή Ελληνικών μαθημάτων συνερρανισθείσα υπό A.A. προς χρήσιν των

σπουδαζουσών την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων, Αθήναι 1840.

Φ Ι Λ Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Η Ε Τ Α Ι Ρ Ε Ι Α

«Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Εφημερίς της Κυβερνή-σεως, αρ. φύλλου 54, 7 Οκτωβρίου 1836.

Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και κανονισμός του Παρθε-ναγωγείου αυτής, Αθήναι 1857.

Οργανισμός της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας συσταθείσης υπό την προστασίαν της A.M. τροποποιηθείς τω 1882, Αθήναι 1882.

Σχέδιον νέου οργανισμού της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883.

Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασίων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1837.

Έκθεσις γενομένη εις την Δ' Γενικήν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευτικής Εται-ρίας, Αθήναι 1837.

Έκθεσις γενομένη εις την Ε' Γενικήν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευτικής Εται-ρίας, Αθήναι 1838.

(Εκθέσεις Λ. Μελά, Εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής) : «Αρσά-κειον Παρθεναγωγείον», Πανδώρα, τ. I ' , 1859-60, σ. 182-186' τ. ΙΑ ' 1860-61, σ. 194-198" τ. Ι Γ ' 1862-63, σ. 186-189, και «Φιλεκπαιδευτι-κή Εταιρία», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 396, 4 Φεβρουα-ρίου 1861, σ. 1578-1582, Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-66, σ. 20-21.

Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1842 και Αθήναι 1851.

Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας (Αθήναι 1870) και Αθήναι 1877.

Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύ-σεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας των ετών 1840-1893.

Προγράμματα μαθημάτων «διδαχθησομένων εν τοις προτύποις και Διδασκα-λείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας» των ετών 1876-77, 1877-78, 1882-83, 1883-84, 1884-85, 1886-87, 1887-88 και 1889-90.

Αικατερίνη Χρηστομάνου, Έκθεσις περί του Ελληνικού Παρθεναγωγείου κατά το σχολικόν έτος 1869-1870, Αθήναι 1870.

Στατιστικά στοιχεία

Αλέξανδρος Μανσόλας, Πολιτειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος, Α θ ή -ναι 1867.

Alexandre Mansolas, Statistique de ία Grèce. Recensement de la Popu-lation en 1870, Athènes 1874.

Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, εκδ. Υπουργείου Εσωτερικών, Αθήναι 1881.

Μιχαήλ Χουλιαράκης, Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος, 1821-1971, τ. Α' , μέρος II , έκδ. Εθνικού Κέντρου Κοι-

νωνικών Ερευνών, Αθήναι 1974.

Εφημερίδες, Ημερολόγια και Περιοδικά

Εφημερίς της Κυβερνήσεως των ετών 1833-1893. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής: περ. Ζ ' , σύν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878" περ. Η ' , σύν. Α' , 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880" περ. ΙΑ' , σύν. Δ' , 9 Οκτωβρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890.

Ημερολόγια

Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου, ετ. Α ' - ΚΕ' , Αθήναι 1867-1890 και 1895 (Από το 1888 και εξής μαζί και Ημερολόγιον των Κυριών).

Εθνικό» Ημερολόγιον Μ.Π. Βρετού, ετ. Α ' - ΙΑ' , Αθήναι 1861-1871. Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου, Αθήναι 1887-1893 (από το 189Ö

και εξής ονομάζεται Εθνικόν Ημερολόγιον). Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, ετ. Α' - ς ' , Αθήναι 1888-1893.

Περιοδικά

Άρτεμις: Μηνιαίον περιοδικόν σύγγραμμα διά τας κυρίας, Διευθυντής και εκδότης Π.Δ. Ηλιόπουλος, ετ. Α ' , Αθήναι 1866, φυλλάδια Α ' - IB ' (Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1866).

Εκπαίδευσις: Σύγγραμμα περιοδικόν τρις του μηνός εκδιδόμενον υπό Π . Π . Οικονόμου, έτ. Α ' - Β', Αθήναι 1892-1894.

Εστία: εκδίδοται κατά Κυριακήν, ετ. Α ' - ΙΔ ' , Αθήναι. 1876-1889. Εστία Εικονογραφημένη, Αθήναι 1890-1893. Ευρυδίκη: Γυναικεία Εβδομαδιαία Επιθεώρησις εκδιδομένη υπό Αιμιλίας

Κτένα Λεοντιάδος, ετ. Α ' , Κωνσταντινούπολις 1870, φυλλάδια 1-19, 15 Νοεμβρίου 1870 - 24 Μαρτίου 1871. Εφημερίς των Κυριών: Εβδομαδιαία, Διευθύντρια Καλλιρρόη Παρρέν, 'έτ. A ' - C ' , Αθήναι 1887-1893. Εφημερίς των Μαθητών: Φιλολογική και των ειδήσεων, ετ. Α ' - Γ ' , Αθή-ναι 1852-1855. Από τον αρ. 117, 24 Μαίου 1855 και εξής ονομάζε-ται Εφημερίς των Φιλομαθών. Εφημερίς των Φιλομαθών: Φιλολογική, Εκκλησιαστική και της Δημοσίας

Εκπαιδεύσεως, τ. 4-24, Αθήναι 1855-1876 και περίοδος Β', τ. 1-4 , 1877-1881.

Εφημερίς των Παίδων: Άπαξ του μηνός εκδιδομένη, έτ. Α' - Kστ',' Αθήναι 1868-1893. Εφημερίς των Σχολείων: Σύγγραμμα περιοδικόν υπέρ των Δημοτικών και

Ελληνικών σχολείων εκδιδόμενον άπαξ του μηνός υπό Μ. Βρατσάνου και Θ.Ι. Μιχαλοπούλου, Αθήναι 1880-1881.

Θάλεια: Σύγγραμμα περιοδικόν του γυναικείου φύλου, εκδιδόμενον κατά μή-να μετά παραρτήματος υπό Πηνελόπης Λαζαρίδου, ετ. Α' , Αθήναι 1867, φυλλάδια Α ' - IB', Ιανουάριος - Δεκέμβριος 1867. το Παιδαγωγικόν Σχολείον: Σύγγραμμα περιοδικόν προς αναμόρφωσιν της

των παίδων αγωγής και παιδείας εκδιδόμενον κατά μήνα υπό Μιλτ. Βρατσάνου, έτ. Α ' - Γ ' , Αθήναι 1883-1887. ο Παιδαγωγός: Σύγγραμμα περιοδικόν περί Παιδαγωγικής και περί ανα-τροφής, Συντάκτης Ηλίας Χριστοφίδης, ετ. Α ' , Πειραιεύς 1839, αρ. 1-24, Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1839.

Πανδώρα: Σύγγραμμα περιοδικόν εκδιδόμενον δις του μηνός, τ. 1-22, Αθήναι 1850-1872.

Παρνασσός: Περιοδικόν σύγγραμμα του εν Αθήναις ομωνύμου Συλλόγου κατά μήνα εκδιδόμενον, τ. 1-16, Αθήναι 1877-1894.

Πλάτων: Σύγγραμμα περιοδικόν Παιδαγωγικόν και Φιλολογικόν εκδιδόμε-νον κατά μήνα, τ. Α ' - ΙΓ ' , Αθήναι 1878-1891. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, Κωνσταντινού-πολις 1863-1893.

Β' Β Ο Η Θ Η Μ Α Τ Α

Α.Π.Κ. , «Γυναικεία εκπαίδευσις», Εστία, τ. ΚΑ', αρ. 563, 12 Οκτωβρίου 1886, σ. 644-647.

, «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου», Εστία, τ. ΚΔ', αρ. 606, 9 Αυγούστου 1887, σ. 513-518.

Άλκης Αγγέλου, «η Παιδεία στην Κρήτη και στα Επτάνησα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Γ, Εκδοτική Αθηνών, 1974, σ. 377-379.

, «η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ' , 1975, σ. 306-328.

«Αγιοταφικόν Παρθεναγωγείον», Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κωνσταντι-νούπολις, έτ. ΙΘ ' , 1899, σ. 228.

Δημήτριος Αινιάν, «προς το Συμβούλιον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας», Βιβλιοθήκη του Λαού, 1852, σ. 867-874.

, «Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών», Βιβλιοθήκη του Λαού, 1855, σ. 354-361.

Σωτηρία Αλιμπέρτη, «Σαπφώ Λεοντιάς η του Γένους διδάσκαλος», Πλειάς,

έτ. Β', αρ. 8-9, 31 Μαρτίου 1900, σ. 130-131 και αρ. 10, 15 Απρι-λίου 1900, σ. 153-155.

·, αι ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1933. Μαρία Αμαριώτου, Ι.Π. Κοκκώνης, δ πρώτος μας Παιδαγωγός, Αθήναι.

1937. Τιμολέων Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874. «Αναφορά των Ελληνίδων Γυναικών προς τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως»,

Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 86, 23 Οκτωβρίου 1888. Fr . Ascher - Leoben, «η ψυχή της ανατροφής του κορασίου μας», μετ. Ί .

Δημητριάδη, Πλάτων, τ . Β', 1880-81, σ. 288-395. Ειρηναίος Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά: Ιδιωτικά εκπαιδευτήρια», Αττ ι -

κόν Ημερολόγιον 1869, σ. 359-368. , «η γυνή εν Ελλάδι και εν τη Εσπερία. Κοινωνική μελέτη», Αττικόν

Ημερολόγιον 1883, σ. 145-183. , «Μαργαρίτα Αλβάνα-Μηνιάτη: Βίος και συγγράμματα», Αττικόν η-

μερολόγιον 1888, σ. 222-238. , «αι γυναίκες εν τη Ταχυδρομική και Τηλεγραφική Υπηρεσία», Αττικόν

Ημερολόγιον και Ημερολόγιον των Κυριών 1890, σ. 111-120. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Β' και Δ ' ,

Θεσσαλονίκη 1964 και 1973. , «η θέση των Ελλήνων και οι δοκιμασίες τους υπό τους Τούρκους»,

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ . I ' , Αθήνα 1974, σ. 22-91. , «η δράση των Ελλήνων λογίων στη Δύση», Ιστορία του Ελληνικού

Έθνους, τ . Γ , σ. 357-361. Γεώργιος Βαλέτας, «ο Ά γ ι ο ς Ιγνάτιος Αγαλλιανός και το εν Λέσβω

αναμορφωτικόν έργον του», Θεολογία, 10, 1932, σ. 289-312. Αικατερίνη Βαρουξάκη, «η ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εται-

ρείας ΑΡΣΑΚΕΙΟΝ», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Αθήναι. 1932, σ. 195-202.

Νίκος Α. Βέης, Ελληνίδες βιβλιογράφοι και Κυρίαι κωδίκων κατά τους μέ-σους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι 1905.

Μαρία Βοηκλή, «η εκπαίδευσις των νεανίδων εν Ερμουπόλει», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 130, 3 Σεπτεμβρίου 1889.

J o h n Bouilly, Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου, Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού υπό Ε.Ν. της εξ Άνδρου, Κυδωνίαι 1820.

Σταύρος Βουτυράς, Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), Αθήναι 1925. Λέανδρος Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, τ. Β' , στη σειρά Άπαντα

των Νεοελλήνων Κλασσικών, Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, χ .χ . Μ. Β[ρατσάνος], «Περί αγωγής της γυναικός ώς παρθένου, μητρός και συ-

ζύγου» (ομιλίαι τρεις), Εφημερίς των Σχολείων, έτ. Α ' , 1880, αρ.

2-19, σ. 33-35, 65-71, 98-102, 146-150, 209-213, 241-245, 273-277, 305-307, 337-340 και 369-372.

Μ.Π. Β[ρετός], «οι νεώτεροι Ελληνες», Εθνικόν Ημερολόγιον 1865, σ. 51-95.

Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος, η Κωνσταντινούπολις η περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και ιστορική, τ. Γ ' , Αθήναι 1869.

Στέφανος Γαλάτης, Ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από της Ιδρύσεως μέχρι του 1936, Αθήναι 1957 (δακτυλογραφημένο).

Μανουήλ Γεδεών, «Ρωξάνη Σκαρλάτου», Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. Δ ' , 1883, σ. 505-508.

, «Περί της Φαναριωτικής κοινωνίας μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετηρίδος», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός

Σύλλογος, τ. ΚΑ', 1887-88 και 1888-89, σ. 51-71. , «Γνώσεις χρήσιμοι τη ιστορία της παρ' ημίν παιδείας», Εκκλησιαστική

Αλήθεια, τ. ΙΘ' 1899, σ. 377-382, 394-397, 425-428, και 442-445. , «Ελληνίδων εκπαίδευσις μετά την Άλωσιν», Πρακτικά Ακαδημίας

Αθηνών, τ. Ε ' , 1930, σ. 332-336. , η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον IH' και ΙΘ ' αιώνα (έκδ.

φροντίδα Α. Αγγέλου - Φ. Ηλιού), «Ερμής», Αθήνα 1976. John Gennadius, A Sketch of the History of Education in Greece,

Edinburg 1929. Ιωάννης Γεννάδιος, ο Οίκος των Μπενιζέλων και η όσια Φιλοθέη, Αθή-

ναι 1929. Ελένη Γιαννακάκη, «Ελένη Πιτταδάκη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' ,

αρ. 175, 19 Αυγούστου 1890. Δημήτρης Γληνός, Γυναικείος ανθρωπισμός, Αθήναι 1921. Douglas Dakin, British and American Philhellenes during the War of

Greek Independence, 1821-1833, Thessaloniki 1955, Εταιρεία Μα-κεδονικών Σπουδών - Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 8.

Σπυρίδων δε Βιάζης, «η εκπαίδευσις εν Επτανήσω 1836-1864», Εθνική Αγωγή , περ. Β' , τ. Α ' , 1904, σ. 6-23, 60-80 και 387-421.

, «η γυναικεία εκπαίδευσις εν Επτανήσω επί Αγγλικής Προστασίας», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Η ' , 1915, σ. 519-520, 536-537,559-560,

576" τ. Θ', 1916, σ. 6-9. , «Διαπρέπεις Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα - Ευανθία Καΐρη», Ελλη-

νική Επιθεώρησις, ετ. Γ ' , 1910, σ. 842-844. , «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα - Μαργαρίτα Αλβάνα -

Μηνιάτη», Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Γ ' , 1910, σ. 1069-1071, 1100 και έτ. Δ , ' 1911, σ. 1129-1130 κέ.

, «Σαπφώ Λεοντιάς», Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Ε ' , 1912, σ. 172-173, 199-200.

Ν. Δεμαθάς, «Περί της βιομηχανικής προόδου εν Ελλάδι», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου 1877, σ. 397-438.

Αλέξης Δημαράς, «τα εκπαιδευτικά κατά τον Αγώνα», Νέα Εστία, Αφιέ-ρωμα στο Εικοσιένα (Χριστούγεννα 1970), τχ. 1043, σ. 51-59.

Alexis Dimaras ,Foreign and particularly English influences on Educa-tional policies in Greece during the War of Independence and their development under Capodistrias, 1821-1831, Ph . D. Thesis, London University 1973.

«The Other British Philhellenes» στο R . Clogg επιμ., The Struggle for Greek Independence, Macmillan 1973, σ. 200-223.

Αλέξης Δημαράς (επιμ.), η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια Ιστο-ρίας), τ. Α' - Β', «Ερμής», Αθήνα 1973 και 1974.

, «Νεόφυτος Νικητόπλος (1795-1846). για ίνα αλλιώτικο Ελληνικό σχο-λείο», ο Ερανιστής, έτ. IB' , τ. IB' , 1974, σ. 323-332.

Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις πρώτες ρί-ζες ως την εποχή μας, «Ίκαρος», Αθήνα 61975.

, «το Σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ' , 1975, σ. 328-359.

Σοφία Δοανίδου, «η βασίλισσα Αμαλία και το Αρσάκειον», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. ΙΘ' , 1967-

1970, σ. 153-166. El isabeth Dukas, Ein Beitrag zur Frage der Frauenbildung in Grie-

chenland (Diss.), Μόναχο 1955. Ελισάβετ Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Ελληνίδες Παιδαγωγοί (από της α-

πελευθερώσεως», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια (επί τη βά-σει του Lexicon der Pädagogik του Herder), τ. Β', σ. 461-463.

, «Θηλέων Α γ ω γ ή » , Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ ' , σ. 156-163.

Νικόλαος Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», Πανδώρα, τ. Iστ', 1865-66, σ. 164-165.

, Δικαιοσύνη, Παιδεία, Εκκλησία εν Ελλάδι, 1821-1831, Αθήνα!. 1873. , Ιστορικαί αναμνήσεις, επιμ. Α. Αγγέλου, «Ερμής», Αθήνα 1973.

αν. Δρακάκης, «ο λιμήν της Σύρου προ του οικισμού της Ερμουπόλεως», Κυκλαδικά, τ. Γ , 1956, σ. 23-28. εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Ε. Χίλλ, Ιδρυτού των σχολείων των κορασίων

εν Αθήναις, Αθήναι 1882. Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936). η ίδρυσίς

της, η Ιστορία της, η δράσις και αι επιδιώξεις της, Αθήναι 1936. Τρύφων Ευαγγελίδης, η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχολεία

από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), τ. Α' - Β', Αθήναι 1936

(Απαραίτητο συμπλήρωμα: Κ. Θ. Λάπππας, Ευρετήριον, Αθήναι 1973).

Γεώργιος Ζαβίρας, Νέα Ελλάς η Ελληνικόν Θέατρον, ανατύπωση, Α ' ίκδ. (επιμέλεια - Εισαγωγή - Ευρετήριον Τ. Αθ. Γριτσόπουλου), £κδ. Εται-ρείας Μακεδονικών Σπουδών, Αθήναι 1972.

«Ζάππειον», Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικόν I.A. Βρετού 1901, σ. 245-248. Π . Ζωντανός, Περί ανατροφής των κορασίων και της δημοσίου εκπαιδεύσεως

των αρρένων, Ερμούπολις 1836. Γεώργιος Ζώρας, «Ελληνική γλώσσα, διδασκαλία, Ακαδημίες, εκπαίδευση»,

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , 1974, σ. 361-364. «η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρία», Εστία, τ. ΚΑ', αρ. 537, 13

Απριλίου 1886, σ. 236-238. Δ. Ηλιόπουλος, «η γυνή εν τω Δικαίω», Παρνασσός, τ. Θ', 1885, σ. 501-

520. Σπυρίδων Θεοτόκης, «Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω (1853-1864)»,

Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. Ε ' , Κέρκυρα 1956, σ. 9-142. Ανδρέας Μ. Ιδρωμένος, «Περί της εν Ιονίοις εκπαιδεύσεως από της εις

τους Ενετούς υποταγής μέχρι της εθνικής αυτών αποκαταστάσεως», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου 1874, σ. 198-237.

Αντώνιος Ισηγόνης, Ιστορία της παιδείας, Ρόδος 1958. , «το Ελληνικόν Παιδαγωγείον Σμύρνης: β) η κορασιακή εκπαίδευσις

», Μικρασιατικά Χρονικά, τ. IB' , 1965, σ. 99-105. Dora (d') Is t r ia , Περί των εν τη Ανατολή γυναικών, μετ. Αιμ. Σκουζέ,

Αθήναι 1861. Φίλιππος Ιωάννου, «Λόγος Ακαδημαϊκός περί της πνευματικής προόδου

του Ελληνικού Έθνους», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΘ' , αρ. 777, 12 Ιουλίου 1871, αρ. 780, 6 Σεπτεμβρίου 1871 και αρ. 781, 1 Σεπτεμ-βρίου 1871.

Νεοκλής Καζάζης, «η γυνή εν τη κοινωνι,:η οικονομία», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1889, σ. 154-170.

Κώστας Καιροφύλας, «Η Σχολή Χίλλ κατά το 1835», Νέα Εστία, τ. Θ', 1931, σ. 909-913.

Σεβαστή Καλλισπέρη, «Σκέψεις επί της θηλείας εκπαιδεύσεως. δεν εκπατρί-ζομαι», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 233, 3 Νοεμβρίου 1891.

Δ[ημήτριος] Κ[αμπούρογλου], «το Παρθεναγωγείον του 1824 εν Αθήναις», Εβδομάς, ετ. Δ ' , αρ. 39, 17 Οκτωβρίου 1887.

Μνημεία της Ιστορίας των Αθηνών, τ. Α ' - Γ ' , Αθήναι 1889-1892. , Αθηναϊκόν Αρχοντολόγιον. Α'. οι άρχοντες Μπενιζέλοι, Αθήναι 1921. , Μελέται και έρευναι. η Δούκισσα της Πλακεντίας, Αθήναι 1925. , Ιστορία των Αθηναίων, τ. Α ' - Δ' , Αθήνα 1969.

Αλέξανδρος Καρανικόλας, «τα Παρθεναγωγεία της Κωνσταντινουπόλεως», Παρνασσός, τ. I H ' , 1975, σ. 173-200.

Παρθενόπη Καρδαρα, «Ευανθία Καΐρη», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Δ ' , αρ. 174, 12 Αυγούστου 1890.

Παύλος Καρολίδης, Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της Ανατολής από το 1821 μέχρι 1921, τ. Β', Αθήναι 1922. Γ. Κελεμένης, «Υπουργείον Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων», Μεγά-

λη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 467-468. Καλλιόπη Κεχαγιά, Εγκόλπιον Παιδαγωγικόν η συμβουλαί τίνες προς τας

αποφοιτώσας Ζαππίδας, Κωνσταντινούπολις 1880. , Παιδαγωγικοί μελέται ήτοι λόγοι εκφωνηθέντες εν τω Ζαππείου κατά

την διανομήν των βραβείων, Κωνσταντινούπολις 1880. , «η θέσις της γυναικός εν τη κοινωνία», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ.

Ασωπίου 1882, σ. 305-327. Καλλιόπη Κινδύνη, «Φανή Χίλλ», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Γ ' , αρ. 153,

18 Δεκεμβρίου 1890. Paul Kipper, Ιστορία της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, μετ. Δημ.

Αυξεντιάδου, Αθήναι 1906. Μυρσίνη Κλεάνθους-Παπαδημητρίου, Ασπασία Βλασίου Σκορδέλη, Αθήνα

1964. Νικόλαος Κοντόπουλος (μετ.), «Περί ανατροφής των κορασίων υπό ιατρικήν

έποψιν», Πλάτων, τ. ς ' , 1884-85, σ. 222-224. Αδαμάντιος Κοραής, Περί των Ελληνικών συμφερόντων. Διάλογος δύο

Γραικών, Ύδρα 1825. Λίζα Κόττου, «η εκπαίδευση των Ελληνίδων από το 1830 έως σήμερα» στο βιβλίο της Ζ. Φράγκου Γύρω από το Παιδί, Αθήναι 1930, σ. 359-

404. Ελένη Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία. Α' (1803-1822). η Φι-

λόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958. , η ορθόδοξος Μονή Ευγενών Ελληνίδων Βενετίας (1599-1822), Αθή-

ναι 1965. , ο Καποδίστριας και η Παιδεία. 1827-1832. Β' τα Εκπαιδευτικά Ιδρύ-

ματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972. , «η παιδεία από το 1828 ώς το 1831», Ιστορία του Ελληνικού Έ-

θνους, τ. IB' , 1975, σ. 589-593. Κωνσταντίνος Μ. Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρ-

χαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. IB ' , φωτ. επανέκδοση, Α-θήνα 1966, Αρχείον Ιστορικών Μελετών, αρ. 13.

Αριστοτέλης Κουρτίδης, «αι εργάτιδες των Αθηνών», Εστία, τ. Ι ζ ' , αρ. 405, 2 Οκτωβρίου 1883, σ. 631-634.

Πολύτιμη Κουσκούρη, «Περί της εκπαιδεύσεως του Γυναικείου φύλου», Π α ν -δώρα, τ. Γ ' , 1853, σ. 520-521.

Βασίλης Κρεμμυδάς, Εισαγωγή στην Ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας (1700-1821), «Εξάντας», Αθήνα 1976.

Διομήδης Α. Κυριάκος, « Ε π ί τη Πεντηκονταετηρίδι του Αρσακείου», Εστ ία , τ. KB', αρ. 564, 19 Οκτωβρίου 1886, σ. 659-663.

Ανέστης Κωνσταντινίδης, «Σπάνιον φαινόμενον της παρ' ημίν γυναικείας εκπαιδεύσεως», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1890, σ. 193-198.

Γεώργιος Λάιος, «η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (1814-1820). Νέα έγγραφα», Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, τ. IB' , 1962, σ. 166-

226. Σπυρίδων Λάμπρος, «το μέλλον των διδασκαλισσών», Εθνικόν Ημερολό-

γιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1891, σ. 114-122. , «Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους Μέσους αιώ-

νας και επί Τουρκοκρατίας», Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού Πα-νεπιστημίου (1902-1903), Αθήναι 1903, σ. 229-272.

Stephen Larrabee, Hellas Observed. The American Experience of Gree-ce 1775-1865, Νέα Υόρκη 1957.

Νικόλαος Λάσκαρης, Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, τ. Α' , Αθήνα 1938.

Αικατερίνη Λασκαρίδου, «Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων», Παρνασσός, τ. Δ' , 1880, σ. 946-949.

, «το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», Εστία, τ. Κ' , αρ. 505, 1 Σε-πτεμβρίου 1885, σ. 608-610.

, «Περί του Φροβελιανού συστήματος», Παρνασσός, τ. Η ' , 1884, σ. 812-834 και τ. Θ', 1885, σ. 51-64, 113-124, 214-227, 301-322.

, «Ιερότης της εντολής της διδασκάλου», Εστία, τ. KB', 1886, σ. 678-680.

Σαπφώ Λεοντιάς, «Περί κλήσεως της γυναικός», Ευρυδίκη, έτ. Α' , 1870-71, σ. 62-64 και 77-80.

, Χρηστομάθεια κορασιακή, τ. Α ' - Β', Σμύρνη 1875. , «Περί του γυναικείου ζητήματος», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Θ', αρ.

400, 28 Μαίου 1895. Χριστόδουλος Λέφας, Ιστορία της [Δημοτικής] Εκπαιδεύσεως, Αθήναι,

οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, 1942. Δημήτριος Λουκάτος, «Λαϊκός βίος», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.

ΙΑ' , 1975, σ. 273-284. Κώστας Μάγερ, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου. Α' 1790-1900, Αθήναι

1957.

Αλέξανδρος Μαμμόπουλος, «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», Μεγάλη Παιδα-γωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 498-500.

, ο Απόστολος Αρσάκης και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αθήναι 1970, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας, αρ. 31.

Αντώνιος Μάτεσις, ο Βασιλικός, Εισαγωγή Άγγελου Τερζάκη, «Ερμής», Αθήνα 1973.

Λέων Μελάς, Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγωγοί5ντων, Αθήναι 1871.

Γεώργιος Μεταλληνός (Πρέσβ.), το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ' αι., Αθήναι 1977, δι-δακτορική διατριβή.

, (Πρωτοπρεσβ.), «η κατά την Ανατολήν Δύσις. ο "μετακενωτικός" ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτος», Σύναξις, τχ . 8 (Φθινόπωρο 1983), σ. 23-55.

Αντώνιος Μηλιαράκης, «Ευανθία Καΐρη», Εστία, τ. Θ', 1880, σ. 369-370. Κωστής Μοσκώφ, η Εθνική και Κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 1830-

1909. Ιδεολογία του μεταπρατικού χώρου, Θεσσαλονίκη 1972. , η Θεσσαλονίκη 1700-1912. Τομή της μεταπρατικής πόλης, «Στο-

χαστής», Αθήνα 1974. Παναγιώτης Μουλλάς, «η Λογοτεχνία από τον Αγώνα ώς τη γενιά του

1880», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ . ΙΓ ' , 1977, σ. 492-514. Δημήτριος Μπαλάνος, «Ευανθία Καΐρη», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλά-

δος, 1927, σ. 372-376. Ελένη Μπελια, η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά

την Καποδιστριακήν περίοδον (1828-1832), Αθήναι 1970. Μ.Ν. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «ο παλαιός Ελληνισμός της Κάτω Ι τ α -

λίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , 1974, σ. 231-235. Κωνσταντίνος Σ . Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση εκπαίδευσις και περί ανα-

τροφής και εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873. « ο π ο ί α παρ' ημίν η Εκπαίδευσις», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελλη-νικός Φιλολογικός Σύλλογος. Εικοσιπενταετηρίς: 1861-1886, Παράρτη-μα του I H ' τόμου, 1888, σ. 152-162.

Κούλα Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη 1799-1866, Αθήνα 1956, «Κέδρος», β' έκδ., Αθήνα 1984.

, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία - Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971. , από τα Αρχεία του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθεναγωγεία και δα-

σκάλες υποδούλου Ελληνισμού, τ. Α ' - Β', Αθήνα 1972 και 1973. , Φιλελληνίδες, Αθήνα 1976. , Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου (1809-1898)' η γυναίκα που κλόνισε το

θρόνο του Όθωνα, β' έκδ., Αθήνα 1978.

Π . Π . Οικονόμος, «Διδάσκαλοι εις τα άρρενα και όχι Διδασκάλισσαι», εκ-παίδευσις, 8τ. Α ' , αρ. 2, 20 Μαίου 1892, σ. 28-29.

, «το εν Αθήναις Διδασκαλείον», Εκπαίδευσις, έτ. Α' , αρ. 5, 19 Ιου-νίου 1892, σ. 35-37.

, «και πάλιν πόλεμος κατά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας», Εκπαί-δευσις, έτ. Α' , αρ. 18, 30 Νοεμβρίου 1892, σ. 139-141 και αρ. 22, 10

Ιανουαρίου 1893, σ. 173-175. ——, «Περί των επί πτυχίω εξετάσεων των υποψηφίων Δημοδιδασκαλισσών»,

Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 23, 20 Ιανουαρίου 1893, σ. 180-182 και αρ. 24, 30 Ιανουαρίου 1893, σ. 186-188.

Κωστής Παλαμάς, «το Παρθεναγωγείον»,Εστία, ετ. ΙΑ' , αρ. 564, 19 Οκτω-βρίου 1886, σ. 666.

Χρήστος Πανταζίδης, «Βραχεία έκθεσις της παιδευτικής δράσεως του εν Κων/ πόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου 1861-1904», Ημερολόγιον

των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων εν Κωνσταντινουπόλει, 1905, σ. 122-125.

Βασίλειος Παπαγωγεργίου, «η αλληλοδιδακτική μέθοδος και η εισαγωγή της στην Ελλάδα», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ετ. Α ' , 1932, σ. 286-291.

Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας Σχολείου. Μέρος Α' (1834-1895), Αθήνα 1950.

A.A. Παπαδόπουλος, το Αμαλίειον Ορφανοτροφείον Κορασιών επί τη Εκα-τονταετηρίδι του (1855-1954), Αθήναι 1954.

Γρηγόριος Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενεστέρων Ελληνικών σχο-λείων», Πανδώρα, τ. Η ' , 1857-58, σ. 169-183.

, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, απαγγελθείς εν τω «Αθηναίω» τη 24 Απριλίου, Αθήναι 1866.

, Δοκίμιον πρακτικών Παιδαγωγικών οδηγιών, Αθήναι 1866. Κ. Παπανικολάου, Ιστορία της Σχολής Χίλλ (ανέκδοτη) (βρίσκεται δακτυλο-

γραφημένη στο Αρχείο της Σχολής Χίλλ). Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, «Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου, η πρώτη Φα-

ναριώτισσα», Εστία, τ. Α ' , αρ. 8, 22 Φεβρουαρίου 1876, σ. 115-119. Ματθαίος Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστά-

σεως των γραμμάτων από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετηρίδος, Κωνσταντινούπο-λις 1867.

«Παρθεναγωγείον της κοινότητος Πέραν», Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικόν I.A. Βρε τού 1901, σ. 248-250.

Παρθεναγωγείον...

(Σύντομες ειδήσεις για τα Παρθεναγωγεία στις εφημερίδες, τα ημερο-λόγια και τα περιοδικά της εποχής)

Δημοτικά Παρθεναγωγεία (Δημοτικά Σχολεία) Αθήνας: Δελτίον της Εστίας, αρ. 450, 11 Αυγούστου 1885, σ. 2· Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α' , αρ.

17, 29 Ιουνίου 1887, αρ. 43, 27 Δεκεμβρίου 1887, αρ. 45, 17 Ιανουα-ρίου 1888· έτ. Β' , αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888, αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888,

αρ. 71, 17 Ιουλίου 1888· έτ. Γ ' , αρ. 113, 7 Μαίου 1889 και αρ. 122, 9 Ιουλίου 1889.

Δημοτικά Παρθεναγωγεία (Δημοτικά Σχολεία) Πειραιά: Αττικόν Ημερολόγιον 1873, σ. 446. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΔ', αρ. 856, 24

Δεκεμβρίου 1876, σ. 3001-3002. Δημοτικό Σχολείο Χαλκίδας: ο Παιδαγωγός, έτ. Α' , 1839, σ. 95. Παρθεναγωγείον Σοφίας Βαμβακάρη (Ελληνικόν Κορασίων Εκπαιδευτή-

ριον) (Πειραιάς) : Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888 (τελευταίες σελίδες).

Παρθεναγωγείον Μαρίας Βελλή (Αθήνα), Εφημερίς των Κυριών, έτ. C', αρ. 272, 13 Σεπτεμβρίου 1892.

Γαλλικόν Παρθεναγωγείον (Αδελφών Ελέους του Τάγματος του Αγίου Ι ω -σήφ) (Αθήνα - Πάτρα): Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 338, 7 Νοεμβρίου 1859, σ. 1108-1110, αρ. 343, 11 Δεκεμβρίου 1859, σ. 1149· Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 368.

Παρθεναγωγείον Βασιλείου Γεννηματά (Λύκειον και Παρθεναγωγείον) ( Α -θήνα): Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888.

Παρθεναγωγείον Ζωής Γκίκα (Πειραιάς), Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888.

Παρθεναγωγείον Σοφίας Δημοπούλου (Αθήνα) : Εφημερίς των Κυρίων, έτ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889.

Παρθεναγωγείον Ευρυδίκης Ιωαννίδου (Αθήνα) : Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 133, 24 Σεπτεμβρίου 1889.

Παρθεναγωγείον Ζηνοβίας Καμπάνη (Ερμούπολη Σύρου) : Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α , αρ. 20, 19 Ιουλίου 1887, αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888,

αρ. 73, 31 Ιουλίου 1888, έτ. Γ ' , αρ. 130, 3 Σεπτεμβρίου 1889. Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888.

Παρθεναγωγείον Μαρίας Κορκ (Αθήνα): Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 339, 14 Νοεμβρίου 1859, σ. 118.

Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου («Ελληνικόν Παρθεναγωγείον») (Αθήνα): Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 363-364. το Παιδαγωγι-κόν Σχολείον, έτ. Γ ' , 1887, σ. 287.

Παρθεναγωγείον Μαρίας Μπαρμπάνου (Αθήνα): Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΑ' , αρ. 495, 10 Ιουλίου 1863, σ. 144.

Παρθεναγωγείον Σοφίας Σιμοπούλου (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 27, 6 Σεπτεμβρίου 1887.

Παρθεναγωγείον Ιωάννου Σιώτου, (Αθήνα) : Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου 1860, σ. 1469.

Παρθεναγωγείον Ασπασίας Σκορδέλλη (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 26, 20 Αυγούστου 1887" έτ. Δ ' , αρ. 164, 6 Μαίου 1890, αρ.

170, 17 Ιουνίου 1890, αρ. 182, 7 Οκτωβρίου 1890. Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888 και 1889.

Παρθεναγωγείον Ασπασίας Σκορδέλλη - Σοφίας Σιμοπούλου (Αθήναι) : Πλάτων, τ. IB' , 1890, σ. 318. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ' , αρ. 197, 27 Ιανουαρίου 1891' έτ. Ε ' , αρ. 217, 16 Ιουνίου 1891, αρ. 219, 30

Ιουνίου 1891· έτ. Ζ' , αρ. 313, 4 Ιουλίου 1893. Παρθεναγωγείον Ασπασίας Σουρμελή (Αθήνα): Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856-57,

σ. 551, τ. I ' , 1859-60, σ. 214-216. Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 367-368.

Παρθεναγωγείον Συλλόγου Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως («Ε-θνικόν Πρότυπον Παρθεναγωγείον») (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών,

έτ. Δ ' , αρ. 161, 15 Απριλίου 1890, αρ. 165, 12 Μαίου 1890, αρ. 171, 24 Ιουνίου 1890, αρ. 177, 2 Σεπτεμβρίου 1890, αρ. 180, 23 Σεπτεμ-βρίου 1890- έτ. Ε ' , αρ. 215, 2 Ιουνίου 1891, αρ. 216, 9 Ιουνίου 1891

και αρ. 219, 30 Ιουνίου 1891. Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1891.

Παρθεναγωγείον Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας («Αρσάκειον») (Αθήνα): Ατ-τικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 364-367. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α '

αρ. 16, 21 Ιουνίου 1887, αρ. 88, 6 Νοεμβρίου 1888, έτ. Δ ' , αρ. 168, 3 Ιουνίου 1890. Πανδώρα, τ. IB' , 1860-61, σ. 560 και τ. IB' , 1861-62, σ. 215 και 598. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 394, 4 Φε-βρουαρίου 1861, σ. 1579-1780, αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1580'

έτ. ΙΓ ' , αρ. 552, 22 Φεβρουαρίου 1865, αρ. 561, 26 Μαίου 1865' ετ. IH ' , αρ. 729, 19 Φεβρουαρίου 1870, σ. 2016, αρ. 731, 7 Μαρτίου 1870, σ. 2031.

Παρθεναγωγείον Φλωρεντίας Φουντουκλή - Ειρήνης Πρινάρη (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ ' , αρ. 313, 4 Ιουλίου 1893.

Παρθεναγωγείον Φανής Χίλλ (Αθήνα): Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856, σ. 117 και τ. I ' , 1859-60, σ. 138. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Δ' , αρ. 161, 7 Μαίου 1856, σ. 259, αρ. 316, 23 Μαίου 1859, σ. 934" ετ. ΙΓ ' , αρ. 564, 17 Ιουλίου 1865, σ. 694-696' έτ. ΙΔ ' , αρ. 597, 21 Μαίου 1866, σ· 959" έτ. ΙΕ ' , αρ. 648, 20 Οκτωβρίου 1867, σ. 1367-1368 και αρ. 649,

30 Οκτωβρίου 1867, σ. 1375-1376. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 15, 14 Ιουνίου 1887, αρ. 43, 27 Δεκεμβρίου 1887" έτ. Ε ' , αρ. 217,

16 Ιουνίου 1891. Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888. Καλλιρρόη Παρρέν, «Ιδρύσατε Σχολήν πρακτικήν διά τας νέας», Εφημερίς

των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 14, 6 Ιουνίου 1887. , «Διδασκάλισσα εν ταις σχολαίς των αρρένων», Εφημερίς των Κυριών,

έτ. Α ' , αρ. 16, 21 Ιουνίου 1887. , «αι γυναίκες εν τη Ελληνική βιομηχανία», Εφημερίς των Κυριών,

έτ. Α' , αρ. 28, 13 Ιουλίου 1887. ·, «Ου μόνον επιστήμας αλλά και τέχνας και επαγγέλματα διά τας γυναί-

κας», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 30, 27 Σεπτεμβρίου 1887. , «η γυνή οικοδέσποινα τεχνίτις και επιστήμων», Εφημερίς των Κυ-

ριών, έτ. Α' , αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887. , «οι φοιτηταί μας υψούντες την σημαίαν της πνευματικής χειραφετήσεως

της γυναικός», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α' , αρ. 31, 4 Οκτω-βρίου 1887.

, «η Ελληνίς χειραφετουμένη διά της εργασίας. Καλλιτεχνική και πρα-κτική Σχολή», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 33, 18 Οκτωβρίου 1887.

, «αι γυναίκες και η παρούσα Δημοτική εκλογή», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 37, 15 Νοεμβρίου 1887.

, «Υπάρχει εν Ελλάδι Μέση Εκπαίδευσις η ου;» Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 38, 22 Νοεμβρίου 1887.

, «Κυβέρνησις, Νομοσχέδια και γυναίκες», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 42, 20 Δεκεμβρίου 1887.

, Προνοήσατε διά τα Παρθεναγωγεία μας», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 56, 3 Απριλίου 1887.

, «Επιθέσεις και στραγγαλισμοί κατά διδασκαλισσών», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 47, 31 Ιανουαρίου 1888.

, «αι γυναίκες και ο Κώδηξ», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 50, 21 Φεβρουαρίου 1888.

, «Ελληνίς τακτική φοιτήτρια της Σορβόννης», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 48, 7 Φεβρουαρίου 1888.

, «Τι εννοούμεν χειραφέτησιν διά της εργασίας», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α' , αρ. 51, 28 Φεβρουαρίου 1888.

, «τα κατά το Αρσάκειον», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 64, 30 Μαίου 1888, αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888 και αρ. 66, 12 Ιουνίου 1888.

, «αι Ελληνίδες τηλεγραφικοί και ταχυδρομικοί υπάλληλοι», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 67, 19 Ιουνίου 1888.

, «αι Ελληνίδες εν τοις Ταχυδρομείοις και Τηλεγράφοις», Εφημερίς

των Κυριών, ετ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888 και έτ. Ε ' , αρ. 219, 30 Ιουλίου 1891.

, «Οφείλουσιν αι Ελληνίδες να μετάσχωσιν του εκλογικού αγώνος;», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 75, 14 Αυγούστου 1888.

, Ιστορία της γυναικός από κτίσεως κόσμου μέχρι σημερον, τ. Λ' , τχ . 1-5, Αθήναι 1889.

, «Φλωρεντία Φουντουκλή. Φοιτήτρια της Μαθηματικής Σχολής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ς ' , αρ. 278, 25 Οκτωβρίου 1892.

, «αι διδάσκαλοι της Γυμναστικής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ ' , αρ. 318, 12 Σεπτεμβρίου 1893.

——, «Μελέτη αναγνωσθείσα εις το εν Σικάγω Διεθνές Συνέδριον των Γυναι-κών περί των εν Ελλάδι Σωματείων», Ημερολόγιον της Εφημερίδος

των Κυριών 1894, σ. 104-110. , «Μία εικοσιπενταετηρίς», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου 1896,

σ. 453-457. , Ιστορία της γυναικός. Σύγχρονοι Ελληνίδες 1530-1896, Αθήναι χ.χ. , «Σαπφώ Λεοντιάς», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΔ' , αρ. 613, 26 Μαρ-

τίου 1900. , «Καλιόππη Κεχαγιά», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΘ' , αρ. 840, 12

Ιουνίου 1905, αρ. 842, 26 Ιουνίου 1905 και αρ. 843, 3 Ιουλίου 1905. Χρήστος Πατρινέλλης, Από την «Άλωση ώς τις απαρχές της πρώτης ανα-

γεννήσεως της Παιδείας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , 1974, σ. 367-376.

«Περί της ανατροφής του γυναικείου φύλου», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΑ' , αρ. 479, 28 Φεβρουαρίου 1863, σ. 29-31 και αρ. 482, 7 Μαρτίου 1863, σ. 33-36.

Ά[λέξανδρος] 'Ρ[αγκαβής], «Περί εκπαιδεύσεως», Νέα Πανδώρα, τ. ς ' , 1855, σ. 82-89.

, Απομνημονεύματα, τ. Α ' - Β', Αθήναι 1894 - 1895. Εμμανουήλ Ροίδης, «η τιμή των γυναικών», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ.

Φ. Σκόκου 1889, σ. 28-30. Κωνσταντίνος Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμ-

μασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας (1453-1821), Αθή-ναι 1868.

Γεώργιος Σακκάς, Γεώργιος Κλεόβουλος «ο Φιλιππουπολίτης». ο πρώτος Έλλην επιστήμων και αγνοημένος παιδαγωγός, Αθήνα 1956.

Νικόλαος Σαρίπολος, Πραγματεία του Συνταγματικού Δικαίου, τ. Δ' , έκδ. β', Αθήναι 1875.

Απόστολος Σαχίνης, Συμβολή στην Ιστορία της Πανδώρας και των παλιών περιοδικών, Αθήνα 1964.

Νικόλαος Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, «Θεμέλιο», Αθήνα 1976.

Γεώργιος Σερούϊος, Περί του Βυζαντινού Παρθεναγωγείου και ποία γενική και τα μάλιστα ενδιαφέρουσα πορίζεται εντεύθεν αλήθεια, Ερμούπολις

1847. Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β', Γ Ι , Γ2, Αθή-

να 1973-1975. Κωνσταντίνος Σκόκος, «η πρώτη Ελληνίς διδάκτωρ», Εθνικόν Ημερολό-

γιον 1892, σ. 97-101. Βλάσιος Σκορδέλης, Διδασκαλικός οδηγός ήτοι: θεωρητικός και πρακτικός

οδηγός των Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων, Αθήναι 1890. , «Νεάνις και εργασία», Εκπαίδευσις, ετ. Β', αρ. 13, 3 Οκτωβρίου 1893,

σ. 101-102. Δημήτριος Σκουζές, «η Δούκισσα της Πλακεντίας», Νέα Εστία, τ. ΚΓ' ,

1938, σ. 737-741. Χρήστος Σολωμονίδης, η Παιδεία στη Σμύρνη, Αθήνα 1962. Διονύσιος Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853.

Αριστείδης Σπαθάκης, Οικιακή Παιδαγωγική η Περί της κατ' οίκον αγωγής των παίδων προς χρήσιν των τε γονέων, και Ιδίως της μητρός, των

νηπιαγωγών και των εν τοις Παρθεναγωγείοις εκπαιδευομένων νεανί-δων, Αθήναι 1889.

Τατιάνα Σταύρου, ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλο-γος. το Υπουργείον Παιδείας του αλύτρωτου Ελληνισμού, Αθήναι 1967.

Δ.Σ. Στρούμπος, το μέλλον, ήτοι περί ανατροφής και παιδεύσεως, Αθήναι 1855.

Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, η δράσις του Συλλό-γου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήναι 1970.

τα κατά την Πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου τακτικού καθηγητού των Ελληνικών γραμμάτων Πρυτανεύσαντος κατά το Ακαδημαϊκόν έτος

1890-1891, έκδ. Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήναι 1892. Ηλίας Τανταλίδης, Βίος Στεφάνου Καραθεοδωρή, Κωνσταντινούπολις 1868. Αθηνά Ταρσούλη, «Διανοούμεναι Ελληνίδες του 19ου αιώνος και η Μαργα-

ρίτα Αλβάνα Μηνιάτη», Εργασία, έτ. Γ ' , 1932, σ. 415-417, 455-456, 487-488.

, Ελληνίδες ποιήτριες 1857-1940, Αθήναι 1951. Αν. Τζανίμης, «τα Ελληνικά Συντάγματα και η εκπαίδευση», Επιθεώρηση

Κοινωνικών Ερευνών, έτ. 7, αρ. 28, 1976, σ. 350-362.

Σταύρος Τζουμελέας, «Συνοπτική ιστορία της εν Ελλάδι Ιδιωτικής Εκπαι-δεύσεως», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Αθήναι, ετ. Α ' , 1932, σ. 188-194.

Σ . Γ . Τζουμελέας - Π .Δ. Παναγόπουλος, η εκπαίδευση μας στα τελευταία 100 χρόνια, Αθήναι 1933.

C. Η . Thurber , «Cant concerning coeducation», School Review, V, Ια-νουάριος 1897, σ. 45-46.

«το Αρσάκειον», Tò Άστυ, έτ. Β', αρ. 58, 26 Οκτωβρίου 1886, σ. 4. «το περί ιδρύσεως Διδασκαλείου θηλέων εν Μεσολογγίου Νομοσχέδιον», Πλά-

των, τ. IB' , 1890, σ. 82-89. «το περί ιδρύσεως Ανωτέρων Παρθεναγωγείων Νομοσχέδιον», Πλάτων, τ·

IB' , 1890, σ. 90-95. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή. ο κοινωνικός ρό-

λος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), «Θε-μέλιο», Αθήνα 1977.

Αντώνιος Φατσέας, Σκέψεις επί της Δημοσίας και Ιδιωτικής εκπαιδεύσεως των νέων Ελλήνων, μέρος Β', Λαμία 1856.

Θ.Ν. Φιλαδελφεύς, Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας από του 1400 μέχρι του 1800, τ. Α ' -Β ' , Αθήναι 1902.

, «το Ράλλειον βραβείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας» Εστία, τ . Η ' , αρ. 184, 8 Ιουλίου 1879, σ. 428-429.

Φλωρεντία Φουντουκλή, «Πολύτιμη Κουσκούρη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 156, 11 Μαρτίου 1890.

Κ. Φρειδερίκος, «Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΕ' , αρ. 12, 15 Σεπτεμβρίου 1877, σ. 177-183 και αρ. 13, 1 Οκτωβρίου 1877, σ. 193-196.

Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετηρίδας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), Αθήναι 1936.

Γ. Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική Παίδευσις από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελ-ληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 94-101.

G. Chassiotis, L'Instruction publique chez les Grecs depuis la Prise de Constantinople par les Turcs jusq' à nos jours, Par is 1881.

Φανή Χίλλ, «Αγγελία», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΓ ' , αρ. 564, 17 Ιουνίου 1865, σ. 694-696.

— , «Επιστολή προς την εν Κρήτη Κ. Ελισάβετ Κονταξάκη», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΕ ' , αρ. 648, 20 Οκτωβρίου 1867, σ. 1367-1368.

Ηλίας Χριστοφίδης, «Περί Παιδαγωγικής. Αντικείμενον της ανατροφής και παιδαγωγίας», ο Παιδαγωγός, έτ. Α ' , 1839, σ. 5-19.

, «Περί κορασίων ανατροφής», ο Παιδαγωγός, ετ. Α ' , 1839, σ. 131-134.

, «Περί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία των Κορασιών», ο Παιδαγωγός, έτ. Α ' , 1839, σ. 221-236 και 251-

291. Αγγέλικα Ψαρρά, «Γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα», Σκούπα, τχ. 2,

σ. 3-13. George Μ. Wilcox, Education in Greece, Ph . D. Th., Columbia Univ.

Νέα Υόρκη 1933.

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Αβραμιάδης Κ. 89 Αβραμιώτου Μ.Δ. 33 Αγαλλιανός Ί γ ν . (έπ. Λέσβου) 29 Αγγελίδου Ά θ . 241 Αγγέλου Α. 34 Αγγλία 57, 123, 246, 247 Αγγλίδες δασκάλες 123, 224 Αγγλική γλώσσα (το μάθημα) 119,

122, 123, 224 «Αγιοταφική Αδελφότης Κωνσταν-

τινουπόλεως» 251 Αγρίνιο 173 Αγώνας (1821) 32 - 36, 40, 42, 44,

60, 248 Αδαμαντίδης Αθ. 59

«Αδελφές του Ελέους» (βλ. και «Τάγμα Αγ ίου Ιωσήφ») 119, 204

Αδριανούπολη 241, 246, 254, 279 Αθήνα 23, 25, 29, 33, 36-39, 41,

57, 63-66, 73, 75, 105, 110, 113, 116, 117, 119, 121, 125, 127, 135-137, 140, 147, 164, 170, 174, 177, 199, 202, 203, 204, 207, 210, 212, 216, 218, 219, 227, 230, 232, 234, 236, 240, 241-243, 246, 250, 256, 270, 282, 300, 302, 304, 306, 310, 312, 316, 323

Αθηναίες 23, 271, 306 Αθηναϊκή κοινωνία 38, 39, 114, 115 «Αθήναιον» (Σύλλογος) 262, 316 Αιγιαλεία 233 Αίγινα 36, 44, 51-55, 65, 73, 75,

233 ,305 Αίγιο 244 Αίγυπτος 246

Αινιάν Γ. 80

Αινιάν Δ. 139, 140, 142, 143 Αίνος 241 Αιτωλία 134, 235

«Αιών» (εφημ.) 114 Ακαρνανία 74, 134, 235

Αλβανα-Μηνιάτη Μ. 320 Αλβανία 242

Αλεξάνδρεια 83, 178, 246, 247 Αλεξανδρινή εποχή 25

Αλεξανδρίτου Χρ. 121 Αλληλοδιδακτικά σχολεία

αρρένων 47, 48, 54, 55, 56, 60, 62, 63, 126 μαθητές 45-48, 51, 62, 69, 73

74, 76, 77, 80 μαθητές-μαθήτριες: αναλογίες

47, 54, 74, 76 κορασίων 40, 42, 48, 50, 52, 54,

55, 58, 61-64, 75, 79, 86, 87, 100, 101, 121, 126, 134, 135, 137, 147, 162, 175, 203, 215

αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκα-λίας 45, 61, 90, 98, 123, 250

Αλιμπέρτη Σωτ. 326 Αλταμούρα Ελ. (βλ. Βούκουρη-

Αλταμούρα Ελ.) Αμαλ ία (βασίλισσα) 83 «Αμαλίειον Ορφανοτροφείον» 38,

39, 117, 118, 178, 302, 303 «αμέθοδος» διδασκαλία 160 Αμερική 60, 61, 72, 272, 312, 313,

318 Αμπελάκια 57 Άμφισσα 65 Ανάγνωση (το μάθημα) 19, 21, 28,

29, 30, 41, 55, 62, 159, 176, 178

Αναγνωστοπούλου Β. 241

δεν ευρετηριάσθηκαν: Εκπαίδευση, μόρφωση κοριτσιών, Μέση Εκπαί-δευση, γυναικεία Εκπαίδευση, Παρθεναγωγεία.

αναλφαβητισμός 21, 285 ποσοστά ανδρών, γυναικών 231,

232 «Αναφορά των Ελληνίδων γυναι-

κών» 277 (φωτ.) 278 Ανδρεοπούλου Β. 174 Ανδριέτου Μ. 307

Άνδρος 49, 159, 233, 242 αντιγραφείς κωδίκων (γυναίκες) 24,

25 Αντίπαρος 58

Αντωνιάδου Αγ. 241 Αντωνοπούλου Ε. 308 «Ανώτερα Παρθεναγωγεία» 221,

229 Νομοσχέδια 279, 288, 289, 291,

292-295, 297 «Ανώτερα σχολεία κορασίων» 62-

65, 69, 71, 72-79, 84, 86, 87, 89, 117, 119, 120, 121, 125-128, 134, 144, 205, 220 προτάσεις οργάνωσης 105, 111-

116 «Ανώτερον Ελληνικόν σχολείον

κορασίων» Δήμου Ερμούπολης (βλ. και «Ερμούπολη» και « Ε λ -ληνικά Σχολεία θηλέων») 119, 120, 125, 128, 214, 329

απογραφή πληθυσμού 136, 171, 231, 232 απόδημος ελληνισμός 64, 118, 202 απομόνωση (γυναίκας) 21, 23, 34 άπορες κοπέλες 28, 29

μαθήτριες 53, 54, 62, 84, 88, 116, 120, 142

αποστήθιση γνώσεων (βλ. και «ψιτ-τακισμός») 160, 279

Αποστολίδης Μ. (Μητρ. Αθηνών) 79, 80, 84, 89, 138

Αποστόλου Ασπ. 241 Αργολίδα 57, 134, 234, 235, 236

Άργος 36, 48, 51, 53, 55, 57, 73, 75, 105, 233, 234

Αργυριάδης Ι. 193 Αργυρόπουλος Π . 125, 131 Αργυροπούλου - Μάνου Σ. (βλ. Μά-

νου Σ.) Αριθμητική (βλ. και «Μαθηματι-

κά») 19, 54, 62, 63, 89, 90, 92, 94, 95, 112, 119, 122, 123, 154

159, 176, 178, 186, 197, 198, 292, 293, 294

Αριστοκλής Ί . 268 Αρκαδία 134, 159, 235 «αρρεναγωγεία» 126, 181

Αρσακειάδες 169 (φωτ.), 191 (φωτ.) Αρσάκειο (βλ. και «Φιλεκπαιδευ-

τική Εταιρεία» και «Διδασκα-σκαλείο») 39, 8 3 , 1 2 2 , 1 2 5 , 1 3 5 , 141, 150, 156, 159, 160, 166, 170, 181, 182, 189, 193, 210, 216, 227, 229, 243, 247, 252, 256, 261, 279, 288, 294, 296, 325, 331

το μέγαρο του Αρσακείου 91 (φωτ.), 116 «Πάτρας» 218, 219

Αρσάκης Απ. 83, 141, 242 Ά ρ τ α 244 «Άρτεμις» (περιοδ.) 310

Αρχαία Ελληνικά (το μάθημα) 27, 35, 94, 95, 122, 153, 189, 266, 267, 268, 279, 292-296

Αρχαία Ελληνική γλώσσα 26, 27, 35

αστικά σχολεία 287 Αστ ική σχολή 252 «Αστικόν Παρθεναγωγείον» Ασπ.

Σκορδέλη 219, 222, 224, 229 Ασώπιος Είρ. 197, 204, 279, 308,

316 Αττική 134, 232-236, 330

αλβανόφωνα χωριά 158 «Αττικόν Ημερολόγιον» 204, 308 Αυγερινός Α. 150, 221, 230, 234,

256, 286, 288 αυστηρότης ηθών 21, 34, 52, 231 Αυστρία 247 αυτοβιογραφία 34

Α χ α ΐ α 134, 234, 235

Βακαλόπουλος Γ. 286, 287 Βαλασόπουλος Ί . 221, 237 Βάλβη Μ. 308 Βαλέτας Γ. 31 Βαλέτας Σπ. 83 Βαλσαμάκη Κ. 51 Βάλτος 233 Βαμβακάρη Σ. 217, 218, 219, 227,

326

Βάμβας Ν. 139 Βαρδαλάχος Κ. 27 Βάρνα 254 Βαρνάβας Ί . 203 Βασιάδης Ή ρ . 268, 314 Βασιλεία 61 Βάφας Γ. 89 Βάφας Χ. 89 Βελλή Μ. 214, 219, 326 Βενέτης Ί . 158, 265 Βενετία 25, 30, 243 Βενιζέλου Αικ. 330 Βενιζέλου Φ. 25, 26, 29 Βενθύλος Γ. 137 Βερολίνο 175 βιβλία σχολικά 71, 80, 92

για Παρθεναγωγεία 263 βιβλιογράφοι (γυναίκες) 25 Βιέννη 33, 82 βιομηχανία ελληνική 299, 300 Βισβίζη Θ. 241 Βιώνης Γ. 102, 168, 196, 199 Βλάδος Μ. 314 Βλαχία 246 Βλάχος Σ . 106, 107, 282 Βοηκλή Μ. 207 Βοιωτία 134, 234, 235 Βόλος 57, 160, 178, 194, 231, 241,

355 Βόνιτσα 233 Βορέλη (Παρθεναγωγείο) 121, 122,

135 Βοτανική (το μάθημα) 153 Βουδαπέστη 243 Βούκουρη-'Λλταμούρα Ελ. 195,

325 Βουλή (συζητήσεις) 105, 109, 141,

142, 247, 278, 285, 287, 288, 291, 292

Βούρος Ί . 80 Βρατσάνος Μ. 227, 274 Βρέμη 50, 61 Βρετός Μ.Π. 224 βρεφοκομία 264 Βρυέννιος Φ. 268

«Βυζαντινόν Παρθεναγωγείον» Μ. Ρώτα 126, 251

Βυζαντινοί χρόνοι 24, 25 Βυζάντιο 25 Βυζάντιος Σ. 150, 167

Γαλανού Στ. 75 Γαλάτης Στ. 114 Γαλλία 72, 246, 247

σπουδές στη Γαλλία 176 Γαλλίδες

δασκάλες 123, 192, 224 επιμελήτριες 179, 193 μοναχές 216

Γαλλική γλώσσα 22, 27, 67 (το μάθημα) 76, 89, 90, 92-95, 112, 119, 120, 122, 123, 124, 154, 155, 186, 187, 188, 192, 193, 194, 197, 198, 215, 223, 224, 294

Γεδεών Μ. 27, 30, 31, 315 Γενεύη 175 Γενική Εκπαίδευση 184, 290, 297

«Γενική Εφημερίς» 52 Γεννάδιος Γ. 79, 80, 99, 142, 279 Γενναδίου Κλ. 325 Γεννηματάς Β. 212, 219, 222, 223 Γερμανία 72, 175, 272

σπουδές στη Γερμανία 175, 177, 205

Γερμανίδες 72 παιδαγωγοί 224

Γερμανική γλώσσα (το μάθημα) 119, 123, 124, 224

Γεωγραφία 62, 63, 90, 94, 95, 112, 119, 122, 123, 153, 154, 176, 188, 198, 208

Γεωμετρία 90, 92, 123, 154, 295 Γιαννίτση Μ. 67 Γκίκα Αικ. 27 Γκίκα Ζ. 218, 219 Γλαράκης Γ. 77, 104 γλύπτριες 325 Γόνατα Αλ. 241 Γορτυνία 233 Γούδα Αλ. 241 Γουμένιτζα Καλαβρύτων 48

«Γραμματεία επί των Εκκλησια-στικών και της Δημοσίας Ε κ -παιδεύσεως» 76, 106

Γραμματική 30, 89, 279, 293 Γραφή (το μάθημα) 19, 21, 28, 29,

30, 41, 54, 62, 63, 95, 159, 176, 178

Γύθειον 233 Γυμνάσια (αρρένων) 65, 66, 68, 69,

71, 77, 124, 136, 152, 197, 200,

239, 263, 278, 279, 282, 288, 289, 296 σχέδιο Νόμου για Γυμνάσια θη-

λέων 288, 329 Γυμνασιακές τάξεις (θηλέων)

207, 208, 214, 216, 222, 227, 228, 256, 257, 329

Γυμναστική 9 6 , 1 5 3 , 1 5 4 , 1 7 6 , 1 8 8 , 190, 192, 224, 226, 229, 267, 2 9 3 , 2 9 4 , 2 9 5

εξετάσεις Γυμναστικής 226 σπουδές για Γυμναστική (βλ.

«δασκάλες Γυμναστικής») Γυμναστικός Σύλλογος 180 γυναικεία μονή 28, 29 «Γυναικεία Σχολή» Ελ. Δανέζη 43,

49, 50 γυναικείες αρετές 317 γυναικείο κίνημα 230, 276, 313-

319

Δαμβέργη Α. 308 Δανέζη Ελ. 43, 44, 48, 49, 50, 55,

56, 75, 175 δαντέλες (βλ, και «εργόχειρα» και

«τρίχαπτα») 124 Δάρας Σ . 80 δασκάλες 28, 30, 31, 32, 35, 39, 44,

50, 51, 63, 66, 75, 80, 96, 99, 113, 116, 118, 120, 123, 140, 144, 148, 208, 286, 287, 291, 296 ,301

ανεργία 148, 167, 172, 180 αριθμός 167, 168, 299

γάμος-εργασία 173 Γυμναστικής 180, 264 γυναικείο κίνημα 315, 316, 317,

336 διορισμός-δυνατότητες εργασίας

103, 104, 105, 172, 246, 247, 248

εκπαίδευση (βλ. και «Διδασκα-λείο θηλέων») 62-65, 67, 69, 73, 77, 78, 79, 81, 84, 86, 88, 90, 102, 110, 120, 122, 123, 128, 130, 142, 143, 165, 184, 186, 195, 200, 214, 226, 227, 228, 259, 279, 290, 291, 292, 296, 334 άσκηση 86

δάσκαλοι: διαφοροποίηση στις σπουδές 153, 154, 161, 180

διάρκεια σπουδών 87 εξετάσεις 87, 108, 147

κριτική για το είδος της εκπαίδευσης 142-145, 156, 158, 159-161, 228

έλλειψη 79, 103, 104, 105, 107, 108, 109, 132, 145, 147, 180

Εργόχειρων (βλ. και «επιμε-λήτριες») 118, 179, 180, 221, 281

«ηθική» συμπεριφορά 262 κοινωνική προέλευση 98, 143,

156, 291, 296 συνθήκες εργασίας 105 ,144 ,171

172, 173, 247 μισθός 32, 52, 229

«μοναχές» 42 «νοίκι» 31 Φιλοσοφικών Μαθημάτων 30

δάσκαλοι (βλ. και «Διδασκαλείο» και «ιερείς-δάσκαλοι» και «μο-

ναχοί-δάσκαλοι») 41, 42, 45, 58, 70, 80, 89, 96, 113, 123

εκπαίδευση 61, 66, 68, 78, 152 άσκηση 78 μισθός 58, 74

Δηλιγιάννης 0 . 286, 287 Δημάδης Θ. 34 Δημαράς Κ.Θ. 28, 29, 38 Δημητριάδου Ιφ. 176, 329, 330 Δημητριάς 57 Δημητρίου Μ. 51 Δημητσάνα 42 δήμοι (βλ. και «υποτροφίες δήμων»)

50, 56, 58, 59, 61, 66, 74, 75, 77, 78, 79, 104, 107, 109, 119, 121, 122, 128, 130, 131, 136, 140, 147, 181, 203, 214, 218, 219, 220, 227, 229, 230, 231, 232, 241, 244, 264, 282, 289

Δημοπούλου Σ . 212, 219, 223, 224 δημόσια ζωή - γυναίκες 266, 267,

272, 275 Δημοτικά Σχολεία (βλ. και

«αλληλοδιδακτικά» και «προκαταρ-κτικά σχολεία») 72, 73, 74, 80, 152, 155, 161, 175, 250, 275,

285, 289, 290, 294 αρρένων 66, 74, 76, 84, 110,

125, 131 ,132 , 174, 203, 214, 215, 230 ,232 ,237 , 286 δημόσια δαπάνη για... 109 πρότυπο σχολείο 78

θηλέων 64, 66, 73, 74, 76, 78, 79, 110, 117, 118, 119, 121, 125-128, 131, 132, 135, 137, 140,144, 147,148, 152, 167, 181, 183, 197, 199, 203, 204, 214, 215, 216, 218, 221, 230, 232, 237, 242, 258, 266, 268, 2 8 6 , 2 9 3 , 2 9 4 δημόσια δαπάνη για...109 πρότυπο σχολείο 79, 152, 189

αρρένων-θηλέων: αναλογίες 74, 110, 131, 232, 236

Γενικός Διευθυντής / Επιθεωρη-τής 72, 150 167, 170, 290,

Επιθεωρητές 74, 79, 119, 330 εκθέσεις επιθεωρητών 159-

161 «κοινά» 75, 250 «τακτικά» 74, 75, 76

Δημοτική Εκπαίδευση (βλ. και «Στοιχειώδης Εκπαίδευση») 66, 67, 68, 72, 73, 74, 79, 82, 107, 110, 125, 130, 131, 132, 134, 137, 148, 155, 234, 236, 237, 238, 250, 257, 269, 272, 276, 282, 287-291, 293, 336

και αστική συγκέντρωση 234, 235, 236

υποχρεωτική 236 Διακόσμηση (το μάθημα) 303

«Διαμαρτύρησις φοιτητών» 337 (φωτ.)

«διανοούμενοι (απόψεις και θέσεις) 137, 139, 141, 142, 259, 280, 334 διαφοροποίηση στην εκπαίδευση μαθητών - μαθητριών 259, 260-265 Δημοτική Εκπαίδευση 266

«Ανωτέρα» Εκπαίδευση 266 μαθήματα 266, 267, 268

Διαφωτισμός 20, 139 Διδακτικές ασκήσεις 153, 154,161,

162, 180, 186, 192, 194 Διδακτική μεθοδολογία (το μάθη-

μα) 153, 154, 160, 161, 162, 187, 188, 227, 290 σπουδές στο εξωτερικό 174, 175

δίδακτρα σχολείων 53, 54, 84, 86, 88, 90, 229, 230, 272, 291, 293, 296

Διδασκαλείο (βλ. και «δασκάλες -εκπαίδευση»)

δημόσιο (αρρένων) 61, 66, 67, 68, 78, 79, 125, 148, 149, 1 5 0 , 1 5 2 , 1 5 3 , 1 8 0

αριθμός μαθητών 170, 171 άσκηση μαθητών 78 διάρκεια σπουδών 152 Διευθυντής 72, 79, 148 Πρόγραμμα μαθημάτων(187 8)

153 θηλέων: — Δήμου Ερμούπολης 119,

120, 128, 129, 130, 214, 215 — Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία

165, 166, 226, 227 — Προτάσεις - Νομοσχέδια 279,

290, 291, 292, 297 — υπόδουλου Ελληνισμού (βλ.

και «Ζάπειον» και « Ο μ ή -ρειον») 252, 256, 257, 258,

268 — Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας

(Αθήνα) 80, 84, 86-89, 92, 93, 96, 98, 101, 104, 107, 109, 122, 125, 129, 130, 137, 147-180, 182, 183, 186, 195, 222, 242, 297

αναγνώριση Υπουργείου 1861: 148, 1867: 150, 1881: 163

αριθμοί αποφοίτων 167, 168, 171

αριθμοί μαθητριών 183, 185, 242

άσκηση μαθητριών 151, 153, 154, 161, 162, 186

διάρκεια σπουδών 86, 87, 88, 129, 151, 152

διδακτικό προσωπικό 96 Διευθύντριες 96, 196

εξετάσεις 148, 149, 164 «Κανονισμός λειτουργίας

1842» 85 (φωτ.) κρατική επιχορήγηση 167

κριτική-προτάσεις 141-145, 156, 158, 159-160, 228

Προγράμματα μαθημάτων 1842: 90, 1877: 154, 1887-88: 157 (φωτ.), 1870 και 1886-87: 187, 1842 και 1870 και 1890: 188

ωρολόγιο πρόγραμμα του 1849: 93, 94, 95

προέλευση μαθητριών 240, 246

πτυχία 163 (φωτ.), 164 — Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

(Κέρκυρα) 164, 170, 171, 199

Διευθύντριες σχολείων 96, 111, 113 116, 121, 140, 174, 196, 204, 207, 208, 210, 214, 226, 251, 252, 279, 330, 334

Δίκαιο και γυναίκα 315, 316 δικαιώματα και υποχρεώσεις γυ-

ναικών 315, 316, 318 διοίκηση Παρθεναγωγείων-συμμετοχή

γυναικών 264 Δοσίου Ελ. 325 Δούκισσα της Πλακεντίας (βλ. και

«Marbois (de) S.») 44, 51, 52, 53, 67

Δραγούμης Ν. 46, 139, 156, 262 Δρέσδη 177 Δρίτσου Π . 203 Δρόσος Δ. 220 Δύση (δυτικός κόσμος) 22, 39, 124 Δυτικών επιδράσεις 23, 39, 55, 78 Δυτικών σχολεία (βλ. και «ιερα-

ποστολικά» και «ξένα σχολεία») 60, 216,

δωρεάν εκπαίδευση 28, 54, 84 Δωρίδας επαρχία 233

«Εγκόλπιον Παιδαγωγικόν» Κ. Κεχαγιά 258

«Εγκώμιον του Μάρκου Αυρηλίου» (μετ. Ευ. Καΐρη) 320

Εθν ική Συνέλευση (Β') Άστρους 45 εθνικοί αγώνες και Ελληνίδες (βλ.

και « Α γ ώ ν α ς 1821») 304 Εθνοσυνελευση (Γ') Τροιζήνας 70

εκδρομές δημοτικών Παρθεναγω-γείων 226

Έκθεση (το μάθημα) 94, 189 εκθέσεις Επιθεωρητών (βλ. « Ε π ι -

θεωρητές») εκπαιδευτικοί γυναίκες 325, 326

«Εκπαιδευτικόν Φροντιστήριον» (Σύλλογος) (Κωνσταντινούπολη) 252

Ελβετ ία 111, 272_ Ελβετίδες επιμελήτριες 179

παιδαγωγοί 224 Ελευθερίου αν. (βλ. και «Μαγκάκη

Αν.» 51, 55, 75 Ελευθερίου Ελ. 51, 55 Ελευσίνα 242 Ελισάβετ (ηγουμένη) 26 Ελληνικά Σχολεία

αρρένων 56, 58, 59, 65, 66, 68, 69, 77, 78, 112, 120, 124, 127, 129, 136, 152, 181, 189, 1 9 7 , 2 0 0 , 2 2 1 , 2 2 7 , 2 3 9 , 254, 282, 287, 289, 329

θηλέων 56, 58, 59, 61, 62, 71, 73, 77, 88, 117, 119, 120, 121, 123, 130, 134, 135, 136, 162, 164, 197, 207, 208, 214, 215, 216, 222, 239, 257, 287 «τάξεις Ελληνικής» 118,119, 129, 214, 222, 240

Ελληνικά Σχολεία μαθητές - μαθήτριες: αναλογίες

136, 238, 239, 254 Προγράμματα μαθημάτων: σύγ-

κριση 198 Ελληνικές κοινότητες εξωτερικού

(βλ. και «παροικίες εξωτερι-κού») 83, 103, 246

Ελληνική γλώσσα (το μάθημα) 24, 62, 89, 90, 92, 93, 111, 112, 119, 122, 123, 144, 154, 155, 186, 187, 188, 189, 190, 198, 266, 267, 279, 294, 295 Νέα Ελληνικά 153, 189

«Ελληνική Οικιακή Οικονομία» Ξ. Ζυγούρα 225 (φωτ.)

«Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» Αικ. Λασκαρίδου 177, 178, 204, 207, 208, 210, 211 (φωτ.), 222, 224, 226, 227, 246, 329, 332

«Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» Φι-

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Σμύρνης 252

«Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλο-γος» 210, 270, 272, 274, 283, 292

«Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλο-γος Κωνσταντινουπόλεως» 253, 256, 284, 314

«Ελληνοδιδασκαλείον» 120, 125, 128, 130

Ελληνοδιδάσκαλοι 208 μισθός 77, 88

εμπορικά κέντρα 20, 22, 23, 36, 73 εμπορικές συναλλαγές γυναικών 23 εμπόριο 22, 23, 55

έμποροι 20, 23, 24 Ενετία 208, 246

εξωτερικές μαθήτριες (βλ. και «εσωτερικές» και «σύσσιτες» και «τρόφιμες») 182, 184, 185, 207, 229

επαγγελματικές δραστηριότητες γυ-ναικών 34, 69, 79, 103, 128, 130, 179, 180, 280, 317, 336

επαγγελματική εκπαίδευση 88, 118, 155, 257, 271, 276, 278, 279, 281, 301, 313, 318, 336 τάξη ραπτικής - κοπτικής 212,

223 τμήμα καλλιτεχνικής και πρα-

κτικής σχολής 223 Επιθεωρητές Δημοτικών Σχολείων

74, 79, 119, 289 γυναίκα Επιθεωρήτρια 330

εκθέσεις Επιθεωρητών 159-161, 178, 194, 202, 203, 215, 228, 231, 283

Επιμελήτριες (βλ. και «δασκάλες εργοχείρων») 96, 116, 179, 193

Επισκοπική Ιεραποστολική Εκ-κλησία Αμερικής 61

Επιτροπές Κυριών για τους πρό-σφυγες της Κρήτης 304

Επιτροπή Κυριών στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» 305

Επόπτης Σχολείων Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρείας 196

Επτάνησα (βλ. και «Νησιά Ι ο -νίου») 38, 50, 126, 197, 236, 323

εργασία (δυνατότητες γυναικών) 2 3 0 , 2 7 1 , 2 9 8 , 3 0 0 , 3 1 2

«Εργαστήριον απόρων γυναικών» 271, 304, 306, 307

εργάτριες 299, 300 απεργία 336

συνθήκες δουλειάς 300 εργοστάσια ραπτικής 300 εργόχειρα (βλ. και «χειροτεχνήμα-

τα») 50, 51, 55, 59, 62, 63, 93, 94 ,95 , 124, 143, 176, 179, 194, 195, 198, 224, 228, 293, 294, 295 ξένες δασκάλες 194

«Ερμής» (εφημ.) 77 Ερμιονίδας επαρχία 286 Ερμούπολη (βλ. και «Σύρος») 35,

36, 44, 49, 50, 51, 53-56, 58, 59, 61, 62, 67, 71, 73, 75, 77, 78, 105, 119, 120, 121, 122, 125, 128, 130, 134, 135, 136, 176, 202, 208, 214, 215, 216, 219, 222, 223, 226, 227, 229 230, 232, 236, 240, 242, 282, 306, 320

«Εστ ία» (περιοδ.) 307 εσωτερικές μαθήτριες (βλ. και

«εξωτερικές» και «σύσσιτες» και «τρόφιμες») 182, 183, 185

Ευαγγελίδης Τρ. 41, 43, 51 Ευαγγέλιο (διδασκαλία) 293, 294,

295 Εύβοια 134, 234, 235, 242

«Ευρυδίκη» (περιοδ.) 309 (φωτ.), 310, 312, 316

Ευρυτανία 233 Ευρώπη 21, 22, 23, 40, 312, 318 «Εφημερίς Αθηνών» 41 «Εφημερίς των Κυριών» (περιοδ.)

276, 277 (φωτ.), 294, 310,312, 318

«Εφημερίς των Σχολείων» (περιοδ.) 274, 308

«Εφημερίς των Φιλομαθών» (πε-ριοδ.) 116

«Εφορευτική επιτροπή μητέρων» (βλ. και «Συμβούλιο μητέρων») 50, 51

«Έφοροι» Αμαλιείου ορφανοτρο-φείου 118

Ζαβιτζιάνος Κ. 126 Ζαγόρι 244 Ζάκυνθος 21, 28, 57, 233, 235,

236, 244 Ζάππας Κ. 256

«Ζάππειον Παρθεναγωγείον Αδρια-νουπόλεως» 279

«Ζάππειον Παρθεναγωγείον Κων-σταντινουπόλεως» 165, 202, 243 255 (φωτ.), 256, 257, 258, 330

Ζάρκου Αικ. 308 «Ζαρίφεια Διδασκαλεία Φιλιππου-

πόλεως» 252, 268, 284 Ζαρίφης Γ . 252 Ζαχαροπούλου Ί φ . 241 Ζερβός Θ. 288 Ζίφος Ί . 315 Ζυγούρας Ξεν. 225

«Ζωγράφεια Διδασκαλεία Η π ε ί -ρου» 252, 268, 284

Ζωγραφική (το μάθημα) 27, 112, 122, 195, 224, 293

ζωγράφοι γυναίκες 195, 325 Ζωγράφος Ί . 314 Ζωγράφος Χρ. 252 Ζωηρός Α. 268 Ζωντανού Α. 51 Ζωολογία (το μάθημα) 153, 293

«Ηγεμονικόν Σύνταγμα της Ελ-λάδος» (1832) 70

Ηγούμενος Επιφ. 30 ήθη (βλ. «αυστηρότης ηθών») ήθη Δυτικών χωρών 22

Ηθική (το μάθημα) 90, 123, 124, 187, 292

ηθική συμπεριφορά μαθητριών 143, 144, 261, 262

ηθοποίηση 50 ήθος μαθητριών 268

Ηλεία 233 Ήλιδας νομός 134, 235 Ηλιόπουλος Π .Δ . 310, 316

«Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών» 311 (φωτ.), 312

«Ημερολόγιον των Κυριών» του «Αττικού Ημερολογίου» 308

Ή π ε ι ρ ο ς 241, 254, 268 ηπειρωτική Ελλάδα 20, 23, 47,

55, 73

«Θάλεια» (περιοδ.) 309 (φωτ.), 310, 316

Θέατρο 22, 27, 320 Θεοτόκης Γ . 275, 279, 286, 291,

294 295 297 Θεοχάρης Ν. 104, 105, 111, 112,

113 Θεσσαλία 244 Θεσσαλονίκη 57, 178, 244, 246,

248, 254 Θήβαι 233

«θηλεοκομεία» 126, 128 Θήρα 216, 233 Θράκη 207, 246, 254, 268 Θρησκευτικά 108, 153, 154, 155,

188 θρησκευτική μόρφωση 124 Ιάλεμος Οδ. 315 Ιάσιο 42

ιδιωτικά σχολεία 51, 61, 69, 70, 75, 110, 121, 125, 126, 128, 131, 132, 136, 147, 181, 200, 202, 203, 214, 218, 220, 221, 229, 232, 234, 236-239, 259, 272, 282, 287, 294

Ιερά Ιστορία (το μάθημα) 63, 89, 90, 122, 123, 178, 198

Ιερά Σύνοδος 114 Ιεραποστολικά σχολεία (βλ. και

«Δυτικών σχολεία») 76 Ιεραπόστολοι 50, 60, 63, 69, 81

δυσπιστία για το ίργο τους (βλ. και «προσηλυτισμός») 62, 81 ιερείς-δάσκαλοι 19, 34, 42 Ιθάκη 233 Ιόνιος Ακαδημία 38 Ισηγόνης Αντ. 265, 267 Ιστορία (το μάθημα) 27, 62, 90,

94, 95, 112, 119, 122, 123, 153 154, 187, 188, 198, 208, 292, 294, 295

«Ιστορία της γυναικός» Καλ. Παρ-ρέν 324 (φωτ.), 325

Ιστριάς Δ. (Πριγκίπισσα Μασάλ-σκη, Δώρα δ' Ίστρια) 307, 308, 310, 317, 322

Ιταλία 116, 320 Ι ταλ ική γλώσσα 22, 23

Ιταλική γλώσσα (το μάθημα) 119, 224

Ιχνογραφία 89, 90, 93, 94, 95,

122, 153, 154, 176, 188, 198, 293 ,295

«Ιωακείμειον Παρθεναγωγείον Κωνσταντινουπόλεως» 251

Ιωαννίδης Δ. 121 Ιωαννίδης I . 135 Ιωαννίδου Εύ. 212, 219 Ιωάννινα 30, 207, 244, 246, 254 Ιωάννου Βαμβώ 75, 96 Ιωάννου Φ. 50, 114, 123, 221, 253

Καβανιάρη Ά μ . 96, 98, 196 Καζάζης Ν. 316. Καθηγητές Γυμνασίων 208

μισθός 77 Καΐρη Εύ. 32, 34, 35, 44, 50, 320,

321 (υπογραφή), 325 Καΐρης Θ. 32 Κάιρο 83 Κακουλίδου Ελ. 241 Καλάβρυτα 233 Καλαμάτα 57, 65, 300 Καλαμών επαρχία 233 Καλαποθάκη Μ. 331 Καλλιάδης Κ. 314, 315 Καλλιγραφία (το μάθημα) 89, 90,

93, 112, 123, 153, 154, 188, 195 ,198

Καλλιέργης Ζ. 25 Καλλίπολη 246 Καλλισπέρη Σ . 330, 334, 335

(φωτ.) καλλιτεχνική παιδεία 21, 228, 229,

267 ,294 Καμπάνη Ζην. 216, 217, 219, 223 Καμπούρογλου Δ. 41, 52, 64 Καμπούρογλου Ί . 310 Καμπούρογλου Ί φ . 241 Κάννων 96 καπελάδικα 336 καπελούδες 300 Καποδίστριας Ί . 36, 40, 43, 44, 45,

46, 52, 60, 64, 65 Καραμάνος Γ. 80 Καρακούση Έ λ π . 174, 329 Καρατζά Ρ . 27, 39 Καρπενήσι 57 Καρυοφύλλης Ί . 26, 27 Καρυστία 233 Κασσάνδρα 57

Κατήχηση (το μάθημα) 30, 89, 90, 94, 112, 122, 123, 176

κάτοχοι κωδίκων (γυναίκες) 24 Καψάλη Ε. 67 Κέα 233 κέντημα 21 κέντημα (βλ. και «ποικίλματα»)

(το μάθημα) 89, 303 κεντίστρες 300 «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον Σταυ-

ροδρομίου» (Κωνσταντινούπολη) 251

«Κεντρικόν Παρθεναγωγείον της Αγίας Φωτεινής» (Σμύρνη) 252

«Κεντρικόν Σχολείον» (Αίγινα) 52, 65

Κέρκυρα 126, 163, 181, 196, 219, 231, 232, 233, 235, 236, 240, 242, 285, 305

Κέρτεζη (Κυνουρίας) 48 Κεστοράτι (Βορείου Ηπείρου) 252 Κετσέα Ευ. 308 Κεφαλληνία 219, 220, 235, 236,

304 Κεχαγιά Κ. 204, 207, 208, 214,

245 (φωτ.), 256, 258, 270, 271, 280, 306, 308, 315, 317, 322, 326, 328, 329, 330

κηπουρική (το μάθημα) 153 Κηφισιά 173 Κίτσου Μ. 196

«Κλεοβουλίνα» (χήρα Γ. Κλεόβου-λου) 43, 44, 52, 53

Κλεόβουλος Γ . 44, 45, 50 Κλούστων Θ. 274

«κοινά» σχολεία 19, 20 κοινότητες ελληνικές εξωτερικού

56, 243 κοινωνία 20, 22, 23, 36, 37, 38, 46,

56, 58, 64, 66, 71, 72, 92, 124, 132, 140, 299

κοινωνικά στρώματα 88, 99, 124, 128, 132, 140, 141, 142, 156

κοινωνική θέση γυναίκας 23, 55, 56, 133, 140

κοινωνική προέλευση μαθητριών 112, 113, 140-145, 229, 230, 256, 257, 272, 290, 292, 293 συγχρωτισμός μαθητριών με δια-

φορετική κοινωνική προέλευ-ση 142, 143, 144, 156

Κοκκώνης Ί . 45, 72, 73, 74-80, 104, 106, 128

Κολιάτσος Σ. (Αρχιμ . )270 Κομνηνού Μ. 227 Κονταξάκη Ελ. 63 κοπτική (το μάθημα) 223 Κοραή Θ. 26 Κοραής Αδ. 26, 35, 137, 320 Κόρθιον Άνδρου 49 Κορινθία 134, 233, 235 Κόρινθος 48, 57, 215 Κορνηλίου Ελ. 51 Κοσμογραφία (το μάθημα) 154,

187, 188, 190, 295 Κούκκου Ε. 43 Κούμας Κ. 32 Κουρβουαζιέ Μ. 96, 98 Κουσκούρη Ό. 218 Κουσκούρη Π. 140, 307, 326 Κραναία 233 Κρανειος Ν. 89 Κρήτη 20, 25, 50, 51, 55, 57, 63,

244, 246, 304 Κριεζή Κ. 302 Κτενά-Λεοντιάς αι. 310 Κυβέρνηση 52, 53, 54, 62, 64, 65,

68, 70, 71, 73, 75, 77, 82, 107, 109, 113, 115, 116, 122, 130, 140, 161, 162, 166, 177, 276

Κυδωνιές 32, 35, 36, 56, 57, 320 Κύθηρα 44, 233 Κυκλάδες 23, 132, 134, 234, 235,

236 Κυνουρία 233, 287 Κύπριος Γ. 43 Κύπρος 57 Κυριακός Α.Δ. 275

«Κυψέλη» (περιοδ.) 310 Κωνσταντινούπολη 23, 25, 26, 31,

38, 56, 57, 82, 126, 164, 207, 208, 241, 243, 244, 246, 247, 248, 250, 251, 252, 253, 254, 256, 310, 314, 328

Κωστή-Νερουλού Σ. 38 Κωστής Ν. 80

Λαγκάδι 57 Λαζαρίδου Π . 310 Λάζιους Κλ. 116 Λακεδαίμονος επαρχία 233

Λάκων Λ. 315 Λαμία 65, 105 Λαμπίση Σ . 323 Λάμπρος Σπ. 170, 172, 280, 281 Λάμπρου Φ. 75 Λακωνία 134, 235 Λάρισα 160, 246 Λάσκαρης Ν. 320 Λασκαρίδου - Χρηστομάνου Αικ.

118, 160, 177, 178, 180, 204, 207, 208, 209 (φωτ.), 210, 219, 222, 224, 226, 227, 246, 247, 271, 280, 307, 308, 317, 324, 326, 328, 329, 330

Λατινικά (το μάθημα), 197, 198, 332

Λαχανά Είρ. 241 Λεβαδεία 57, 104, 233 Λειβάρτζι Καλαβρύτων 47 Λεοντιάς Σ. 225, 249 (φωτ.) 252,

267, 271, 280, 284, 307, 308, 310, 315, 317, 322, 323, 326, 328

Λευκάς 233 Λέφας Χρ. 67 Λεωνίδιον Λακωνίας 48 Λήμνος 247 Λιβάδι 57 Λιβόρνο 82, 243, 320 Λίκα Π . 51 Λογάδης Ν. 27 Λογική (το μάθημα) 161 Λογοθετέσσα Αθηνών Μαρία 33

«Λόγος περί γυναικός και Ελλη-νίδος» Γ.Γ. Παππαδόπουλου 273 (φωτ. εξ.)

λογοτέχνιδες 307, 308, 320, 323, 325

Λοΐζου Ελ. 175, 177, 329 Λοκρίδας επαρχία 233 Λομβάρδος Κ. 149 Λονδίνο 83, Λόντος Α. 202, 283 Λόρδος Βύρων 39

«Λύκειον και Παρθεναγωγείον Β. Γεννηματά» 212, 213, 222, 223, 229

Μαγειρική (το μάθημα) 223, 303 Μαγκάκη αν. (βλ. και «Ελευθερίου

ρίου Αν.») 120, 122, 125, 135, 215, 216, 219, 220, 326

Μαζαράκη Α. 323 Μαθηματικά 35, 92, 123, 153, 188,

190, 197, 267, 268, 332 μαίες 299, 301 Μακεδονία 172, 207, 246, 254 Μακρής Κ. 315 Μακρύ αι. 33 Μακρύ Θ. 33 Μακρύ Μ. 33 Μαλλιάδης Δ. 268, 315 Μάλτα 82 Μαναράκη Μ. 51 Μανέτας Π . 285 Μάνου Σ. 39, 96, 97 (φωτ.), 98,

326 Μαντινεία 233 Μάουρερ Γκ. 68 Μαρούλης Δ. 268 Μαρούτση αι. 307 Μαρτινέγκου - Μουτζάν Ελ. 33,

34, 139, 323 Μασσαλία 243, 247 Μάσσων Μπ. 204, 207, 307 Μαυροκορδάτος Α. 147, 148 Μαυροκορδάτος Δημ. 270 Μαυροκορδάτου Ε. 307 Μαυροκορδάτου - Δοσίου αι. 39 Μαυρομιχάλη Φ. 67 Μαυρομιχάλης Α. 221 Μεγαλόπολη 233 Μεγαρίδας επαρχία 233 Μελάς Λ. 150, 151, 161, 229, 264,

270 Μενίδι (Αθήνας) 172, 242 Μεσολόγγι 48, 57, 65, 233, 291,

320 Μέσσης επαρχία 233 Μεσσηνία 134, 233, 235 μεταξουργεία 300 Μήλος 49, 58, 233 Μηνιάτη Α. 308 μητρικό γάλα 315 Μικρά Ασία 172, 254 μικτά σχολεία (βλ. και «συνεκ-

παίδευση» και «συμφοίτηση») 272, 283, 284

Μίλησης Γ. 179, 286, 287 μισθοί

δασκάλας 32, 52

δασκάλας εργοχείρων 179 δασκάλου 58, 74

ελληνοδιδασκάλου 77 καθηγητή 77

μισσιονάριοι 60 Μιστριώτης Γ. 332 Μιχαλόπουλος Θ. 274 μοναστήρι 19, 24, 42

γυναικείο 28, 29, 30 μοναχές 24, 26, 28, 29 δασκάλες 42 μοναχοί-δάσκαλοι 19 Μονή Αγίου Ανδρέα (Αθήνα) 25,

26, 29 «Μονή Ευγενών Ελληνίδων Βενε-

τίας» 30 Μονή Μυρσινιώτισσας (Λέσβος) 29 Μόσχα 82 Μουρούζη Ρ. 38 Μουσική (διδασκαλία) 22, 24, 29,

89, 122, 123, 124, 153, 176, 193, 194, 229, 264, 293

ενόργανη 90, 93, 112, 123, 267 Μουστοξύδης Α. 52 Μουτζάν-Μαρτινέγκου Ελ. (βλ.

Μαρτινέγκου-Μουτζάν Ελ.) Μπαξεβάνογλου Α. 218 Μπαρμπάνου Μ. 203 Μπέτσου Μ. 308, 323 Μύκονος 49 Μυλωνά αι. 51 Μυστρας 57 Μυτιλήνη 29, 254 Μωραΐτου Μ. 172

Νάξος 49, 216, 233 Ναός Ευαγγελίστριας Τήνου 75 Νάρθηκας εκκλησίας - σχολείο 19,

21, 31, 42 Ναούμ I. 315 Ναυπακτία 233 Ναυπλία 160, 233 Ναύπλιο 36, 43, 44, 48, 49, 52,

53, 55, 56, 57, 58, 64, 65, 66, 67, 73, 75, 78, 105, 113, 121, 234, 305

Ναύτη Κ. 51 Νεαπολη Ιταλίας 195 Νεόκαστρο 57 Νηπιαγωγεία (βλ. και «Φροβελιανή

μέθοδος») 62, 63, 118, 175-178, 183, 197, 199, 207, 212, 215, 230, 252, 256, 257 μαθήματα 176,178, 224 πρότυπο Νηπιαγωγείο Φιλεκ-

παιδευτικής Εταιρείας 181 συνεκπαίδευση 106, 283 Φροβελιανά 216, 218, 328

Νηπιαγωγία 175, 176, 187 σπουδές στο εξωτερικό 176, 264, 328

Νηπιαγωγοί εκπαίδευση 122, 130, 175, 195

δίπλωμα νηπιαγωγού 157 (φωτ.), 176

Φροβελιανοί νηπιαγωγοί 177, 178, 208, 226, 247, 248, 330

Φροβελιανοί παιδονόμοι 178 νησιά (νησιωτική Ελλάδα) 20, 23,

36, 47, 73, 207, 282 Αιγαίου 23, 55, 132, 254

Ιονίου 23, 49, 197 νησιώτισσες (ελευθερίες) 23 «Νικήρατος» (θεατρικό ϊργο) 320 Νικήτη 57 Νικητόπλος Ν. 41, 42, 43, 137 Νικολαΐδης - Φιλαδελφεύς Θ. 273 Νικολοπούλου Ελ. 77 Νομοθεσία

Δημοτικής Εκπαίδευσης (1834, 1835) 66, 67, 68, 224, 282

Μέσης Εκπαίδευσης (1833, 1836) 65, 68, 282, 289

Νομοσχέδια Εκπαιδευτικά 221, 279, 285, 287 Α. Αυγερινού (1880) 279, 286,

288-291 Γ . Βακαλόπουλου (1870) 286,

207 Θ. Δηλιγιάννη (1877) 286 Θ. Ζερβού (1879) 288, 329 Γ . Θεοτόκη (1889) 275, 279,

286, 291-297 Γ . Μίληση (1877) 286, 287

νοσοκόμες (εκπαίδευση) 304, 305, 306

Νοταρά Α. 25 Νοταράς Λ. 25

Ξανθόπουλος Κ. 229, 259, 265, 266 268, 273

ξένα σχολεία (βλ. και «Δυτικών σχο-λεία») 77, 78, 236

ξένες γλώσσες 22, 23, 35, 119, 123, 124, 193, 224, 228 ; 293 (βλ. και Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική γλώσσα)

ξένες δασκάλες 124, 179, 193, 194 ξενοζηλία 39, 228 ξένοι δάσκαλοι 123, 224 Ξηροχώριον 233

« ο δ η γ ό ς » αλληλοδιδακτικής 45, 123 130

Οδησσός 42, 82, 112, 178, 248 Όθων 53, 63, 65, 104, 105, 114,

313 οικιακά έργα 21, 156, 223, 231 οικιακές αρετές 52 οικιακές εργασίες (μάθημα) 93

Οικιακή Οικονομία (μάθημα) 123, 124, 154, 186, 187, 188, 193, 198, 223, 293, 295

εγχειρίδιο σχολικό 225 Οικιακή Παιδαγωγική (μάθημα)

222, 293, 295 εγχειρίδιο σχολικό 225

οικογένεια 22, 23, 103, 298, 314 και εκπαίδευση (βλ. και «προο-

ρισμός της γυναίκας - εκπαί-δευση») 262, 263, 270, 272, 273, 274, 275, 280

οικοδέσποινα (μόρφωση) 69, 99, 129, 130, 155, 222, 279, 334

οικοδιδασκαλία 24, 27, 172, 247 οικοδιδάσκαλοι 24, 27, 77

Οικοκυρικά (το μάθημα) (βλ. και «οικιακές εργασίες» και «Οικια-κή Οικονομία») 30

Οικονομίδου Μ. 323 οικονομική ανεξαρτησία γυναίκας

2 9 9 οικονομική κρίση 206 Οικονόμος Κ. 27 Οικονόμος Π . Π . 159, 166 Οικονόμου αι. 307 Οικονόμου Αν. 323 Οικονόμου Φ. 308 οικοτροφεία σχολείων (βλ. και

«σύσσιτες» και «τρόφιμες» μα-θήτριες) 88

Οιτύλου επαρχία 233 Οκτώηχος 35 Όλγα (βασίλισσα) 83 Ολυμπία 233

«Ομήρειον Παρθεναγωγείον Σμύρ-νης» 165, 243, 252, 257

Ορλάνδου Α. 203 Όρους επαρχία 233

ορφανές κοπέλες 28, 29 μαθήτριες (κόρες αγωνιστών)

84, 88 ορφανοτροφείο Αίγινας 52

«ο Σωκράτης των γυναικών και του λαού» (περιοδ.) 313 Ουρσουλίνες μοναχές 55 Παγκόσμια γυναικεία Συνέδρια 318 Παιδαγωγία - Παιδαγωγική (το

μάθημα) 153, 154, 155, 159, 160 161, 162, 186, 187, 188, 192, 194, 223, 290 σπουδές στο εξωτερικό 174,

176, 214, 325, 328, 329 «Παιδαγωγικαί μελέται» Κ. Κε-

χαγιά 322 (φωτ. εξ.), 328 παιδαγωγοί 118, 259, 268, 275,

280 Παλαιά και Καινή Διαθήκη (το

μάθημα) 176 Παλαμά Μ.Ι. 33 Παλαμάς Κ. 200, 201

«Παλλάς» (Παρθεναγωγείο της « Φιλομούσου Εταιρίας Κωνσταν-τινουπόλεως») 251

Πάλλη - Βαρθολομαίου Α. 307, 320

Πάλλης επαρχία 233 Παναγιωτάτου Αγγ. 332, 334 Παναγιωτάτου Αλ. 332, 334

«Πανδώρα» (περιοδ.) 123, 156, 307 Πανεπιστήμιο - Πανεπιστημιακή

εκπαίδευση (βλ. και «φοιτήτρι-τριες») 69, 72, 124, 140, 156, 228, 281, 288, 319, 329, 334 Αθήνας 328, 331, 334 Σορβόννης 328, 330, 331

Πανταζής Μ. 268 Παξοί 233

Παπαβασιλείου Γ. 159 Παπαδόπουλος Γ . Γ . 37, 39, 175,

189, 193, 202, 214, 220, 228, 262, 264, 270, 273, 283, 316

Παπαδόπουλος Χρ. 296 Παπαδοπούλου Ά γ γ . 225 Παπαδοπούλου Αλ. 325 Παπαδοπούλου Αρσ. 308, 325 Παπαλεξοπούλου Κ. 313 Παπαμάρκος Χ. 231, 275, 285,

291, 292, 293, 294, 297 Παπαναστασίου Π . 159 Παπαρρηγόπουλος Κ. 270 Παπαρρηγοπούλου Ε. 271, 306 Παραδουνάβιες Ηγεμονίες 23, 244 Παρανίκας Μ. 268

«Παρθεναγωγείον του Παναγίου Τά-φου» (Κωνσταντινούπολη) 251

«Παρθενοτροφείον» Αν. Μαγκάκη 120, 122, 125, 128, 215, 216

«Παρθενώνες» (βλ. και «γυναικεία μονή») 28, 29, 41

Παρθενώνας (Ακρόπολη) 41, 42, 44

Παρίσι 35, 42, 64, 83 Παρνασσίδας επαρχία 233

«Παρνασσός» (περιοδ.) 308 «Παρνασσός» (σύλλογος) 316 παροικίες (βλ. και «ελληνικές κοι-

νότητες εξωτερικού») 21, 23, 36, 55

πάροικοι 38, 55 Πάρος 58 Παροικία 49

Νάουσα 49 Παρρέν Καλ. 174, 189, 212, 226,

264, 276, 279, 280, 281, 294, 295, 296, 300, 301, 308, 312, 313, 317, 318, 319, 324, 325, 326,327 (φωτ.), 330, 332, 336,

Πάτρα 65, 73, 75, 105, 119 121, 135, 136, 196, 199, 207, 218, 219, 233, 234, 240, 241, 250, 300, 305

Πειραιάς 104, 113, 218, 219, 227, 240, 250, 300, 305, 336

Πελοπόννησος 57, 73 Πελοποννησιακή Γερουσία 40 Πέραν (Κωνσταντινούπολη) 251

«Περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως

των κορασίων» Κ. Ξανθόπου-λου 273 (φωτ. εξ.)

«Περί των εν τη Ανατολή γυναι-κών» Δ. Ιστριάδος 322 (φωτ.

εξ·) περιηγητές (ξένοι) 21, 23

«Περί φροβελιανών νηπιακών κή-πων» Αικ. Λασκαρίδου 328

Περμεζάς Α. 283 Πέστη 82 Πετρίδης Δ. 160, 178, 215, 221 Πετρόμπεη Π . 67 Πίζα 83 Πιτταδάκη Ελ. 64, 75, 96, 113,

116, 325 «Πλάτων» (περιοδ.) 272, 274 πλεκτά 23 πλεκτική (μάθημα) 29, 89 πλύσιμο (μάθημα) 303

«Ποιήσεις Σαπφούς Λεοντιάδος» 322 (φωτ. αγγελίας), 323

ποίηση 22, 27 ποιήτριες 323

«ποικίλματα» (βλ. και «κέντημα») 124, 228, 304

Πολίτης Ά θ . 45 Πολίτης Ν. 160, 178, 189, 194,

231 Πολιτικά δικαιώματα Ελληνίδων

312, 318, 319 «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ε λ λ ά -

δος» (1827) 70 Πολύγυρος 57 Πολυζωΐδης Α. 80 πολυτέλεια στον τρόπο εκπαίδευ-

σης 124, 142, 144, 229 Πολυτεχνείο 319 Ποντίκη Μ. 33 πόροι σχολείων (βλ. και «συντήρη-

ση σχολείων») 50, 59, 83, 250 Πόρος 234 Πρινάρη Εί. 214, 219, 241, 326 Προκαταρκτικά σχολεία (βλ. και

«Δημοτικά σχολεία») 181, 182, 207, 212, 218, 289

«προορισμός» (ρόλος) γυναίκας (σχε-τικές απόψεις) 92, 317

και είδος εκπαίδευσης 266, 269, 270, 272, 274, 275, 279, 280, 294, 297, 319

προσηλυτισμός 81

πρόσφυγες 36, 55 «Πρότυπον Ελληνικόν Παρθενα-

γωγείον» Συλλόγου Κυριών 212, 306

«πρωτόσχολοι» (βλ. και «αλληλο-διδακτική μέθοδος») 45

Πυλίας επαρχία 233 Πύργος 241

Ραγκαβής Αλ. 27, 36, 68, 71, 80, 81, 82, 111, 112, 140, 143

Ράλλης Μ. 83 «Ράλλειο» Βραβείο Φιλεκπαιδευ-

τικής Εταιρείας 241 Ραπτική (το μάθημα) 29, 55, 89,

179, 194, 198, 223, 224, 303, 304

ραφτάδικα 336 ράφτες 300 Ρενιέρη Α. 302 Ρηγοπούλου Ί . 241 Ρίζος Νερουλός Ί . 38, 105, 114,

115 Ρίζου Λ. 302 Ρόδος 57 Ροκά Θ. 334 Ρόκου Εύ. 33

«ρόλος» γυναίκας και εκπαίδευση (βλ. «προορισμός» γυναίκας)

Ρομπότης Π . 158, 265 Ρουμανία 83 Ρούμελη 57 Ρουσάνος Π . 29 Ρύσιος Αδ. 26 Ρώμας Σπ . 207 Ρώμη 57 Ρωσία 57, 246, 272 Ρώτα Μ. 126, 251

Σάλωνα 57 Σαμαρτζίδου Εύφρ. 310, 323, 326 Σάμης επαρχία 233 Σάμος 254 Σαρίπολος Ν. 156, 261 Σγούτα Α. 51 Σέριφος 49 Σερούϊος Γ. 27, 126, 128 Σηλυβρία 254 Σιάτιστα 31

Σιμοπούλου Σ. 212, 219, 223 Σίνα Ιφ. 98 Σίφνος 49, 244 Σιώτου Ιω. 118, 124 Σκαραμαγκά Ελ. 51 Σκαρλάτου - Καλλιμάχη Σμ . 27 Σκαρλάτου - Μπεγλικτζή Ρ . 26 Σκιαγραφία (το μάθημα) 93 Σκιάθος 49 Σκόπελος 47, 49, 55, 57, 173

Γλώσσα 49 Σκορδέλη Ασπ. 210, 212, 219,

222, 223, 224, 226, 229, 326 Σκορδέλης Βλ. 158, 281 Σκουζές Δ. 52 Σκουλουδάκη Κ. 227 Σκυλίτσης Ί . 265, 267 Σκύρος 227, 282, 329 Σλήμαν Σ. 308 Σμύρνη 22, 26, 30, 36, 56, 57, 83,

165, 178, 243, 247, 248, 251, 252, 254, 257, 265, 328

Σοπωτό Καλαβρύτων 48 Σορβόννη (βλ. «Πανεπιστήμιο») Σούλι 57, 244 Σουρμελή Ασπ. 117, 326 Σουρμελή Παρθεναγωγείο 117,

122, 123, 129, 130, 204, 219, 224

Σουρμελής Δανιήλ 117 Σουρμελής Δίον. 41 Σούτζου αι. 27 Σούτζου Ρ . 27, 39 Σούτσου Ελ. 308, 325 Σούτσου Ζ. 38, 302 Σοφιανόπουλος Π . 313 Σοφοκλής Γ. 268 Σπαθάκης αρ. 225 Σπάρτη 65, 300 Σπέτσες 57, 233, 234 Σταματιάδης Δ. 315 Στεφανόπολι Ί . 331, 332, 333

(φωτ.) Στίνης Δ. 83 Στοιχειώδης Εκπαίδευση (βλ. και

«Δημοτική Εκπαίδευση») 44, 65, 67, 81 θηλέων 72, 82, 84, 110

Στούρτζα Ρ . 33 Στρούμπος Δ. 140, 143 Στυλίδα 300

«Συζύγου καθήκοντα» Αγγ. Παπα-δοπούλου 225 (φωτ. εξ.)

«Συλλογή ποιήσεων Ευφρ. Σαμαρ-τζίδου» 325

«Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναι-κείας Παιδεύσεως» 210, 212, 219, 230, 270, 281, 304, 306, 307

«Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» 210, 268,

269, 283 «Σύλλογος υπέρ της γυναικείας παι-

δεύσεως» (Κωνσταντινούπολη) 256

«Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου» Ι.Ν. Βουίλλου 320, 321 (φωτ.

εξ.) «Συμβούλιο Κυριών» σχολείων Φι-

λεκπαιδευτικής Εταιρείας 193, 306

«Συμβούλιο μητέρων» σχολείου δή-μου Ερμούπολης 50, 306

Σύμη 254 συμφοίτηση (βλ. και «συνεκπαί-

δευση») 74, 106, 282, 285 φοιτητών - φοιτητριών 331

Συνδιδακτικά Σχολεία 121, 207, 215

συνδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας 152

Συνέδριο (Α') των Ελληνικών Συλ-λόγων 281

συνεκπαίδευση 47, 48, 54, 66, 132, 259, 272, 281-286 απαγόρευση 106, 107, 202, 203,

282, 283 Συντακτικό 94, 279 συντήρηση σχολείων (βλ. και «πό-

ροι σχολείων») 74, 75, 250 Συρία 244 Σύρος (Βλ. και Ερμούπολη) 44,

49, 58, 61, 65, 105, 106, 125, 127, 149, 160, 178, 202, 215, 216, 221, 232, 233, 234, 241, 263, 300

«σύσσιτες» μαθήτριες 'βλ. και «τρό-φιμες» μαθήτριες) 88, 244 «ημισύσσιτες» 182, 193, 229

σχέσεις δασκάλων-μαθητών 279 Σχινάς Κ. 80 Σχινάς Μ. 56

«Σχολεία» (υπόδουλου ελληνισμού) 256, 257

«Σχολείο του Παρθενώνα» (βλ. και Ν. Νικητόπλος) 41, 42, 44

«Σχολή της Κυριακής των Από-ρων Γυναικών και Κορασίων του Λαού» 301, 336

σχολικά δικαστήρια 279 σχολικά κτίρια 83 σχολικά ταμεία 279

Τάγης Α. 315 «Τάγμα Αγίου Ιωσήφ» (βλ. και

«Αδελφές του Ελέους») 119, 204

Ταχυδρομεία - Τηλεγραφεία 301, 319

Τεργέστη 82, 243 τηλεφωνήτριες 301 Τήνος 49, 55, 57, 60, 65, 73, 75,

216, 232, 233 «Tó Ά σ τ υ » (περιοδ.) 200 «το βιβλίο των μικρών μας» Αικ.

Λασκαρίδου 324 (φωτ. εξ.) «το Παρθεναγωγείον» (ποίημα Κ.

Παλαμά» 201 (φωτ.) Τοσίτσα Ελ. 325

«Τοσίτσειο» προκαταρκτικό Σχο-λείο 181, 182

Τοσκάνη 25 Τουρκοκρατία 21, 24, 25, 27, 29,

32, 41, 56 Τραπεζούντα 244, 246, 247 Τρικούπης Σ . 53 Τρικούπη Κυβέρνηση 297 Τριπολιτσά 57, 65, 104 Τρίττεν Β. 212 Τριφυλίας επαρχία

«τρίχαπτα» (βλ. και «δαντέλες») 304

Τριχωνίας επαρχία 74, 233 «Τροφεία» μαθητριών 88, 291, 292 «τρόφιμες» μαθήτριες (βλ. και «

σύσσιτες) 246 Τσιρίγο 57

υγεία μαθητριών - εκπαίδευση 274 Υγιεινή (το μάθημα) 144, 153, 293,

295

Ύδρα 49, 57, 58, 66, 104, 233, 234, 244

υπηρέτριες 299, 306 Υποδειγματικές Διδασκαλίες 153,

290 Υπόδουλος Ελληνισμός 22, 80,

103, 105, 126, 172, 240, 243-258, 265, 278, 312

υποτροφίες Δήμων 88, 102, 107, 109, 130,

170, 240 Ελληνικών κοινοτήτων διασπο-

ράς 246 Κρατικές 63, 64, 67, 68, 73, 75,

77, 78, 98, 102, 109, 111, 113, 115, 116, 122, 130, 141, 142, 148, 170, 184, 230, 240, 264

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 84, 88, 98, 100, 102, 168, 170, 240, 244

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας για σπουδές στο εξωτερικό 174, 175, 176, 330

Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Παιδείας (βλ. και «Γραμματεία

επί των...») 62, 68, 77, 98, 106, 107, 110, 111, 114, 117, 124, 125, 127, 129, 130, 134, 148, 150, 153, 165, 167, 173, 179 187, 199, 200, 202, 203, 214, 227, 231, 263, 282, 283, 332

υφαντήρια 300 υφαντική 21, 29, 304 υφάσματα μεταξωτά - βαμβακερά

(κατασκευή) 23 Υψηλάντη Μ. 38, 302 Υψηλάντης Γ . 38

Φανάρι 22, 251 Φαναριώτες 20, 22, 23, 24, 27, 38,

39 Φαναριώτισσες 22, 27, 28, 38, 39 Φανδρίδη Π . 48, 51, 55, 75 Φατσέας Α. 141 φεμινισμός (βλ. και «γυναικείο κί-

νημα») 298 Φενελώνος το «Περί Α γ ω γ ή ς Κο-

ρασίων» 273 (φωτ. εξ.) Φεραίος Ρ . 32 Φθιώτιδας νομός 134, 233, 235

Φιλαδέλφεια 63 «Φιλαδέλφειον» (τμ. σχολείου Hill)

63 Φιλαδελφεύς Χ. 172, 241, 261, 262

«Φιλανθρωπική Εταιρία Κυρίων» (Αθήνα) 38, 302

«Φιλανθρωπική Εταιρία» (Ναύ-πλιο) 43

φιλανθρωπική κίνηση 38, 302 φιλανθρωπικοί σύλλογοι: Αίγινα,

Κέρκυρα, Ναύπλιο, Πάτρα, Πει-ραιάς, Χαλκίδα 305

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (βλ. και «Αρσάκειο» και «Διδασκαλείο Φιλ. Ετ.») 39, 60, 76, 85, 105, 109, 110-117, 130, 135, 137, 139, 142, 156, 158, 161, 166, 172, 175, 176, 180, 181, 199, 200, 218, 219, 227, 229, 238, 240, 242, 247, 265, 297, 334 «Διοργανισμός» 85 (φωτ. εξ.),

157 (φωτ. εξ.) Διοικητικό Συμβούλιο 80, 100,

115, 167 «Πρακτικά των Συνεδριά-

σεων...» 85 (φωτ. εξ.) Ευεργέτες 83, 98 Κρατική επιχορήγηση 109, 168 κριτική στο έργο της 141-145,

156, 158, 199, 200 Σύμβουλοι 142 Σχολεία

Διευθύντριες 96, 196 Επόπτης 196

κτίρια 91, 114, 116 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Σμύρ-

νης 252 φιλέλληνες 63 φιλελληνίδες 34, 60, 63 «Φιλελληνικόν Κομιτάτον Παρι-

σίων» 64 «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» F r .

H i ldne r 61, 62, 120, 215 Φιλήμονος Σ . 307 Φιλιππούπολη 241, 246, 252

«Φιλόμουσος Εταιρία Αθηνών» 33, 40, 41, 42, 175, 306

«Φιλόμουσος Εταιρία Βιέννης» 33 Φιλόμουσος Εταιρεία «η Παλ-

λάς» (Κωνσταντινούπολη) 251 Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου

Αθηνών 228, 328, 330, 331, 334

φοιτήτριες (βλ. και «Πανεπιστή-μιο») 72, 228

Ιατρικής 328, 331 Μαθηματικού τμήματος 334 Φιλολογίας 328, 330, 331, 334

Φουντουκλή Φλ. 174, 214, 219, 326, 329, 334

Φρειδερίκος Κ. 271, 272, 284, 285 Φροβελιανή μέθοδος 177, 208, 248,

328 Φυσική 90, 93, 122, 123, 153, 154,

187, 190, 198, 208, 267, 292, 295

Φυσική Ιστορία 176, 295 Φυσιογνωστικά 187, 188, 190 Φυσιογραφία 90, 93 Φυσιολογικά χαρακτηριστικά («φύ-

ση») γυναίκας (σχετικές από-ψεις) 92, 190, 314

και είδος εκπαίδευσης 265, 266, 269, 272, 274, 280, 294

Φωκίδας νομός 134, 235

Χαλκηδών 254 Χαλκίδα 65, 104, 233, 234, 241,

300, 305 Χασιώτης Γ. 238, 250, 253, 268 Χατζηλαγουδάκη Μ. 218 χειροτεχνία 24 Χειροτεχνήματα (το μάθημα) (βλ.

και εργόχειρα) 30, 76, 84, 89, 90, 93, 96, 108, 112, 118,119, 123, 144, 179, 187, 188, 189, 194, 195, 303

Χημεία 187, 190, 292, 293 «Χίλλεια» (βλ. και J . Hill) 114 Χίος 23, 30, 36, 56, 57, 244, 254 χορός (διδασκαλία) 90, 93, 112,

195, 224, 229, 267 Χοταχόβα Αλβανίας 242 χρηστοήθεια 22

«Χρηστομάθεια κορασιακή» Σ . Λεοντιάδος 225 (φωτ. εξ.), 328

Χρηστομάνου Αικ. (βλ. Λασκα-ρίδου Αικ.)

Χριστιανική Διδασκαλία (μάθημα) 62, 63

Χριστοδούλη (ηγουμένη) 26

Χριστόπουλος Χ. 107, 108, 109, 116, 126, 127, 128, 130, 136, 149

Χρυσικοπούλου Ει. 203 Χρυσοβέργης Γ. 72, 89, 106, 119,

120, 121, 125, 128, 135 Χρυσόγελος Ν. 45, 46, 54 Χρυσολωράς Μ. 56

ψαθοπλεκτική (μάθημα) 89 «ψευδοφραγκισμός» 193, 228 «ψιττακισμός» (βλ. και «αποστήθιση

») 228 Ψυχολογία 161, 292 Ψύλλας Γ. 41

Ωδική 90, 93, 154, 176, 187, 188, 195, 198, 293, 295

Anderson R . 61

Bisani Α. 23 Bouilly J . 320, 321 (φωτ. εξ.) Brewer J . 60

Chandler R . 21, 23 «Church Missionary Socierty» 50,

61 Clarke Ed . 21 Cloebe J . 193

Collegia δυτικών μοναχών 216

Eneman M. 23 F l u r e t C. 315 Fröbe l Fr . 175, 218 Ful ler J . 36

(«Χίλλεια») 81, 114 Hill (Σχολή) 63, 64, 65, 67, 68, 71,

73, 75, 76, 77, 110, 113, 114, 115, 116, 121, 122, 130, 134, 135, 173, 200, 206, 219, 229, 330

King J . 60 Korck Ch. 50, 51, 53, 58, 59, 61,

72, 117, 135 Korck M. 117, 122

Ladies ' Greek Association 61 Le Roy 23

Marbois (de) S. 51

New H a v e n 61

Gal land J . 23 Ga l t J . 23 Guller S. 23 Guys P . 23

Habess i E. 22 H a n s o n J . 21 Hi ldner Fr . 59, 62, 63, 64, 67, 71,

73, 75, 76, 77, 106, 113, 120, 122, 125, 134, 135, 173, 206, 219

Hill F r . 63, 65, 114, 116, 117, 122, 173, 200, 205 (φωτ.), 241, 304, 325

Hil l J . 63, 67, 116 κατηγορίες για προσηλυτισμό

New York Ladies Commit tee 60

Reynolds M. 61 Riedesel (von) J . 23 Rober t son J . 61 Rulhiere Ch. 21

Sarazin Κ. 45

Tompson Ch. 23

Volmerange G. 64, 65 ,67 , 71, 73, 75, 76, 77, 110, 111, 112, 113, 121, 122, 134 κατηγορίες για «διαφθορά» 111

ΠΙΝΑΚΕΣ

1. Αριθμός μαθητών και μαθητριών σε διάφορα αλληλοδιδακτικά σχολεία της χώρας στα 1829 48

2 . Τόπος καταγωγής μαθητριών (1829-1830) 57

3 . Αριθμός σχολείων θηλέων και μαθητριών τη σχο-λική χρονιά 1836-1837 75

4 . Πρόγραμμα των μαθημάτων του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας στα 1842 90

5 . Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Φιλεκ-παιδευτικής Ετα ιρε ίας (1849) 94

6 . Αριθμός μαθητριών στα σχολεία της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρείας (1847, 1848 και 1859) 101

7 . Αριθμός Δημοτικών Σχολείων και μαθητών - μα-θητριών από το 1837 ώς το 1856 131

8 . Γεωγραφική κατανομή των «Δημοτικών σχολείων κορασίων» στα 1854 133

9 . Αστική συγκέντρωση και Δημοτική Εκπαίδευση κοριτσιών 134

10. Αριθμός Παρθεναγωγείων και μαθητριών στα 1854 135

11. Πρόγραμμα μαθημάτων Διδασκαλείου αρρένων (1878) 153

12. Πρόγραμμα μαθημάτων Διδασκαλείου θηλέων (1877 ) 154

13. Αριθμός μαθητριών Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας 29

που πήραν δίπλωμα δασκάλας από το 1836 ώς το 1886 168

14. Αριθμός δασκάλων και διδασκαλισσών που πήραν δίπλωμα από τα Διδασκαλεία Αθηνών (1883-1890) 171

15. Αριθμός μαθητριών στα σχολεία της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρε ίας στην Αθήνα (1860-61 ώς 1888-89) 183

16. Αριθμός μαθητριών κατά τάξεις στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας (1865-66, 1871-

72, 1873-74) 185

17. Πρόγραμμα μαθημάτων στην τελευταία τάξη του Δι-δασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας (1870

και 1886-87) 187 18. Προγράμματα μαθημάτων του Διδασκαλείου της Φι-

λεκπαιδευτικής Εταιρε ίας του 1842, 1870 και 1890 188

19. Πρόγραμμα μαθημάτων Ελληνικού Σχολείου θη-λέων (1870) και αρρένων (1867) 198

20. Παρθεναγωγεία που λειτούργησαν από το 1861 ώς το 1893 219

21. Αναλογία μαθητριών Δημοτικών Σχολείων «επί 100 παιδίων θηλέων ηλικίας 5-10 ετών» (1879) 233

22. Αστική συγκέντρωση και Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών (1869) 235

23 . Δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία Δημοτικής εκ-παίδευσης και αριθμός μαθητών και μαθητριών (1862-1879) 237

24. Δημόσια και ιδιωτικά σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης και αριθμός μαθητών και μαθητριών (1862-1879) 239

25. Αριθμός σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης και μα-θητριών στον υπόδουλο ελληνισμό (1878-79) 254

26. Πρόγραμμα μαθημάτων Ανώτερου Παρθεναγωγείου σύμφωνα με το Νομοσχέδιο του Γ, Θεοτόκη (1889) 295

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

1. Διάταγμα «Περί εγκρίσεως της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρίας», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 54, 7 Οκτωβρίου 1836.

2. Πρακτικά των Συνεδριάσεων... Φιλεκπαιδευτικής Εται-ρίας, Αθήναι 1841.

3. Κανονισμός... Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εται-ρίας, Αθήναι 1842.

4 . Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και Κανο-νισμός του Παρθεναγωγείου αυτής, Αθήναι 1857.

5 . Αρσάκειο. (Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι -ρείας [1836 - 1936], Αθήναι 1936, σ. 8 .)

6 . Σεβαστή Μάνου. Διευθύντρια του Αρσακείου (1842 - 1858) (Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκα-τονταετηρίδας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [1836 -1936], Αθήναι 1936, σ. 19) .

7 . Πτυχίο Νηπιαγωγού της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας , Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, KG 835.

8. οργανισμός της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1882.

9. Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887 - 88 διδα-χθησομένων μαθημάτων εν τε τοις Προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1887.

10. Η αδιοριστία των διδασκαλισσών στον τύπο της εποχής (το Α σ τ υ , έτ. Δ ' , αρ. 207, 10 Σεπτεμβρίου 1889, σ. 5) .

11 . Πτυχίο Αρσακείου (1887), Σύνδεσμος Αποφοίτων Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρε ίας (Σ .Α.Φ.Ε. ) .

12 . Μαθήτριες Αρσακείου (1890), Σύνδεσμος Αποφοίτων Φιλεκπαιδευτικής Ετα ιρε ίας (Σ .Α.Φ.Ε) .

13. Μαθήτριες Αρσακείου (1893), Σύνδεσμος Αποφοιτούν Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας (Σ .Α.Φ.Ε) .

14. Κ. Παλαμάς, «το Παρθεναγωγείον», (Εστ ία , έτ. ΙΑ' , αρ. 564, 19 οκτωβρίου 1886, σ. 666) .

15 . F ranc i s Μ. Hill ( 1 7 9 9 - 1884) (Εφημερ ί ς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 153, 18 Φεβρουαρίου 1890).

16. Ελληνικόν Παρθεναγωγείον υπό της Κυρίας Χίλλ διευθυ-νόμενον. Έκθεσις περί του ΛΣΤ σχολικού έτους, 1865-6,

και Λόγοι εκφωνηθέντες τη 21 Μάιου ε.ε. κατά την δια-νομήν των βραβείων, Αθήναι 1866.

17. Αικατερίνη Λασκαρίδου ( 1 8 4 2 - 1916). (Π. Κυριαζοπού-λου-Βαληνάκη, Νηπιαγωγική, τ . Α ' , Αθήνα 1977, σ. 255).

18 . Έκθεσις περί του Ελληνικού Παρθεναγωγείου κατά το Σχολικόν έτος 1869 - 1870, Αθήναι 1870.

19. Λύκειον και Παρθεναγωγείον Β. Γεννηματά ( Η μ ε ρ ο λ ό -γιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, τελευταίες σελί-δες χωρίς αρίθμηση).

20 . Άστικόν Παρθεναγωγείον Ασπασίας Β. Σκορδέλη (Ημε-ρολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση).

21 . Ελληνικόν Ιδιωτικόν Παρθεναγωγείον Ζηνοβίας Α. Καμ-πάνη ( Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο ν της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση).

2 2 . Ελληνικόν Κορασίων Εκπαιδευτήριον διευθυνόμενον υπό

της κυρίας Σοφίας Βαμβακάρη (Ημερολόγ ιον της Εφημε-ρίδος των Κυριών, 1888, τελευταίες σελίδες χωρίς αρί-θμηση).

23 . Σ α π φ ώ Λεοντιάς, Χρηστομάθεια κορασιακή προς χρήσιν των Παρθεναγωγείων, Σμύρνη 1875.

24 . Ξενοφών Ζυγούρας, cΕλληνική Οικιακή Οικονομία... προς χρήσιν των... Παρθεναγωγείων, Κωνσταντινούπολις 1875.

25 . Αγγελική Παπαδοπούλου, Συζύγου καθήκοντα προς χρή-σιν των Παρθεναγωγείων, Πειραιεύς 1880.

26 . Αριστείδης Κ. Σπαθάκης, Οικιακή Παιδαγωγική. . . , Αθήναι 1889.

27 . Καλλιόπη Κεχαγιά (1839 - 1905 ), (Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετηρίδος της Φιλεκ-

παιδευτικής Εταιρίας [1836-1936)], Αθήναι 1936, σ. 29).

28 . Σαπφώ Λεοντιάς (1832 - 1900) (Εθνικόν Ημερολόγιον Μ. Βρετού, τ . Ζ ' , 1867, σ. 96) .

29 . Ζάππειο ( I . A . Βρετού, Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικοί 1901, σ. 245.)

30 . Κανονισμός του Ζαππείου, Κωνσταντινούπολις 1879.

31 . Καλλιόπη Κεχαγιά, Εγκόλπιον Παιδαγωγικόν η συμβουλαί τίνες προς τας αποφοιτώσας Ζαππίδας, Κωνσταντινούπολις 1880.

3 2 . Γ .Γ . Παππαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, Αθήναι 1866.

3 3 . Φενελώνος, το περί αγωγής των κορασίων, εξελληνισθέν υπό Θ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, Αθήναι 1868.

3 4 . Κ.Σ . Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση Εκπαίδευσις και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873.

35 . «Αναφορά των Ελληνίδων Γυναικών προς τον Πρόεδρον

της Ελλ. Κυβερνήσεως» (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β' , αρ. 86, 23 Οκτωβρίου 1888).

3 6 . Θάλεια. Σύγγραμμα περιοδικόν του γυναικείου φύλου εκ-διδόμενον κατά μήνα μετά παραρτήματος υπό Πηνελόπης Λαζαρίδου, Αθήναι, φυλ. Α ' - IB' , Ιανουάριος - Δεκέμ-βριος 1867.

3 7 . Ευρυδίκη. Γυναικεία Εβδομαδιαία Επιθεώρησις εκδιδο-μένη υπό Αιμιλίας Κτενά Λεοντιάδος, Κωνσταντινούπολις, 21 Νοεμβρίου 1870 - Μάϊος 1873.

3 8 . Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών. Διευθύντρια Καλλιρρόη Παρρέν, Αθήναι 1888.

3 9 . Ι .Ν. Βουΐλλου, Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου. Μετα-φρασθέν εκ του γαλλικού υπό Ε[ύανθίας] Ν. [Καΐρη] εξ Άνδρου, Κυδωνίαι 1820.

4 0 . Υπογραφή της Ευανθίας Καΐρη ( Ε σ τ ί α , έτ. Ε ' , αρ. 100 [5 Φεβρουαρίου 1889]) .

4 1 . Αφιέρωση του βιβλίου Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου από τη μεταφράστρια Ε.Ν. [Ευανθία Καΐρη].

4 2 . Αγγελία Σ . Λεοντιάδος για την έκδοση συλλογής ποιη-μάτων με τίτλο Ποιήσεις Σαπφούς Λεοντιάδος (Νέα Παν-δώρα, τ. Ζ ' , 1856, σ. 154).

43 . Δώρα Ιστριάς, Περί των εν τη Ανατολή Γυναικών..., μεταφρασθέν μεν υπό της κυρίας Αιμιλίας Γ. Σκουζέ...,

Αθήναι 1861.

44. Καλλιόπη Κεχαγιά, Παιδαγωγικοί Μελέται ήτοι Λόγοι εκ-φωνηθέντες εν τω Ζαππείω κατά την διανομήν των βρα-βείων, Κωνσταντινούπολις 1880.

45 . Αικατερίνη Λασκαρίδου, Το βιβλίον των μικρών μας, διά παιδία 6 - 8 ετών, Αθήναι 1884.

46 . Αγγελία για την έκδοση του βιβλίου της Καλλιρρόης Παρ-

Παρρέν Ιστορία της γυναικός (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β ' αρ. 100, 5 Φεβρουαρίου 1889).

47 . Καλλιρρόη Παρρέν (1861 - 1940) (Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετηρίδος της Φιλεκ-

παιδευτικής Εταιρείας [1836 -19367, Αθήναι 1936, σ. 95).

48 . Ιωάννα Στεφανόπολι. Η πρώτη φοιτήτρια του Πανεπιστη-μίου Αθηνών (Φιλοσοφική Σχολή 1 8 9 0 - 9 1 ) (Ετήσιον

Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου, 1890, σ. 194).

49 . Σεβαστή Καλλισπέρη. Η πρώτη ελληνίδα φιλόλογος που σπούδασε στο Παρίσι (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' ,

αρ. 227, 22 Σεπτεμβρίου 1891).

50 . «οι φοιτηταί μας υψούντες την σημαίαν της πνευματικής χειραφετήσεως της γυναικός» (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887).

51 . Πρόταση Ν.Γ . Θεοχάρη «Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων», Αθήναι 8 Μαρτίου 1840 (Γενικά Α ρ -

χεία του Κράτους, Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου, 11L, φ. 7) .

52 . Πρόταση Ιάκ. Ρίζου «Περί συστάσεως δαπάνη της Κυβερ-νήσεως ανωτέρου σχολείου των κορασίων», Αθήναι 3 Ιου-νίου 1842 (Γενικά Α ρ χ ε ί α του Κράτους, Κατάλογοι οθω-νικού Αρχείου, 11L, φ. 25.) .

L'ENSEIGNEMENT MOYEN DES FILLES EN GRÈCE (1830-1893)

Le déve loppemen t h is tor ique de l a théor ie et la p r a t i q u e de l ' ense ignement

SIDIROULA ZIOGOU-ΚARASTERGHIOU

Résumé

L ' o u v r a g e présen t compor te cinq chap i t res : le premier consiste en u n bref aperçu h i s to r ique d u s t a t u t social et de l ' ense ignement fémin ins en Grèce sous domina t i on t u r q u e , d a n s le b u t d 'é luc ider cer ta ins des problèmes généraux con-c e r n a n t l ' ense ignement de la f e m m e grecque sous l a domina-t ion t u r q u e et , a v a n t t o u t , d ' é t ab l i r les fac teurs a y a n t inf lué sur l ' évo lu t ion u l té r ieure de l ' ense ignement féminin dans l ' É t a t i n d é p e n d a n t .

Les d e u x chap i t res qui su iven t r ecoupen t l a subdivis ion que nous avons jugé nécessaire d 'opé re r pour l ' i n te rva l le des années 1830-1893. L a première pér iode s ' é tend j u s q u ' à 1861, d a t e de l a p remière reconnaissance p a r l ' É t a t de l 'école de l a Société des Amis de l ' ense ignement en t a n t qu 'Éco le Normale pour filles; l a deux ième v a j u s q u ' à 1893, année où para i s sen t les premiers p r o g r a m m e s régissant le fonct ionne-m e n t des écoles pour filles.

Dans le p remier de ces chap i t res sont éxaminées les condi t ions générales qui on t p répa ré le t e r r a i n e t on t in-f luencé le cours de l ' ense ignement féminin . Ces condi t ions favorab les sera ien t : les m o u v e m e n t s de popu la t ion subsé-quen t s à l a l u t t e p o u r l ' i ndépendance , le rôle des le t t rés a p p o r t a n t au p a y s les pr inc ipes des Lumières , la présence

d 'occ iden taux dans la p l u p a r t des îles ainsi que la créat ion et l ' en t re t i en , sur l ' i n i t i a t ive de ces derniers, d ' écoles dé-stinées a u x filles grecques. I l est quest ion, en par t icul ier , de la c réa t ion d'écoles d ' ense ignement m u t u e l p e n d a n t la guerre de l ' i ndépendance et sous Capodis t r ia , du fonc t ionnemen t de la première école «grecque» pour filles à Hermoupol i s (1830), ainsi que des écoles des occ identaux .

P a r la sui te , il est ques t ion des disposi t ions de la loi de 1834, a f f i r m a n t l a nécessi té d ' u n enseignement pr imaire féminin et de la f o rma t ion de l ' ins t i tu t r ice , t a n d i s que la législat ion de 1836 sur l ' ense ignement moyen ne concerne que les garçons, J u s q u ' à 1893, aucune disposi t ion n 'es t prise sur l ' ense ignement sécondaire des filles et c 'es t l ' in i t ia t ive pr ivée qui se charge de l a créat ion et du fonc t ionnemen t des Écoles pour filles.

L ' i n s t i t u t i o n la p lus i m p o r t a n t e a s s u m a n t la charge de l ' ense ignement féminin au 19e s. est la Société des Amis de l ' ense ignement , fondée en 1836. Les premiers ef for ts de la Société pour organiser ses écoles, le cursus et les program-mes d ' é t u d e s sont t r a i t é s en détai l ; en m ê m e t e m p s il est ques t ion de la créat ion d'écoles privées pour filles à Athènes , Hermoupo l i s et P a t r a s .

A l a f in de ce chap i t re sont fournies des données s ta t is t i -ques sur l ' a c t i v i t é des écoles de filles dans l ' ense ignement p r ima i re et secondaire; le chap i t r e se clôt pa r les cons ta t s et les proposi t ions d ' amél io ra t ion formulés p a r les l e t t rés d 'a lors .

D a n le chap i t re su ivan t (période de 1861 à 1893) est ana lysé e x h a u s t i v e m e n t le m o d e de fonc t ionnemen t des écoles de la Société des Amis . . .qui poursu iva ien t , ce qui est carac té r i s t ique , deux objec t i fs s i m u l t a n é m e n t : la fo rmat ion de l ' i ns t i tu t r i ce ainsi que l ' i ns t ruc t ion générale «de surface» de la maî t resse de maison des famil les riches. Cet te p r a t i que

de la Société des Amis. . . , ne fa i san t pas de d is t inc t ion en t re ense ignement général et professionel (École pour filles e t École Normale ne fon t qu 'un ) résul te sur un p r o g r a m m e d ' é tudes surchargé de grec Ancien, de langues é t rangères e t de mat iè res spéciales et p ra t iques diverses comme dessin, p iano et de t r a v a u x a r t i s anaux élaborés. P lus par t icul ière-m e n t , il est ques t ion du s t a t u t social et des problèmes de l ' ins t i tu t r ice au 19e s., ainsi que des nouvel les possibili tés professionnelles (maîtresses de materne l le , ou de t r a v a u x manuels) .

L a deux ième pa r t i e de ce chap i t r e t r a i t e des Écoles pr ivées pour filles qui on t fonc t ionné à Athènes , H e rmo u -polis, au Pirée et à P a t r a s . Ces Écoles pr ivées pour filles ne cor respondent presque nu l l emen t a u x écoles pub l iques «grecques» pour garçons, aussi b ien en durée d ' é tudes qu ' en l 'espèce du savoir dispensé. L ' ana ly se et la compara i son des p rog rammes d ' é tudes fon t c la i rement ressor t i r le n iveau généra lement bas des Écoles pour filles, chez lesquelles l 'ac-cent est mis sur les langues é t rangères et la mus ique .

Les données s t a t i s t iques qui su iven t t émoignen t d ' u n e généra l i sa t ion progressive de l 'exigence d ' u n ense ignement secondaire pour les filles, la p ropor t ion l a plus favorab le é t a n t néanmoins de 10 à 1; l ' ense ignement secondaire des filles res te p r a t i q u e m e n t l imi té aux deux plus g randes villes, A thènes et Hermoupol i s . Le pourcen tage de f r é q u e n t a t i o n est t e l l emen t bas dans l ' ense ignement p r imai re que l 'on p e u t à peine par le r d ' ense ignement obl igatoire . D ' ap rè s le recen-çement de 1879, l ' a n a l p h a b e t i s m e féminin a t t e in t 9 3 % ; d a n s m a i n t e munic ipa l i t é , nul le f e m m e ne sava i t m ê m e pas lire.

Le qua t r i ème chap i t r e con t ien t u n bref aperçu de l ' é t a t a t t e in t à ce t t e époque p a r l 'hel lénisme sous le joug tu rc , t é m o i g n a n t d ' u n progrès de l ' ense ignement féminin vers des ré formes subs tant ie l les et des solut ions mieux adap tées

a u x besoins de l ' époque . P lus préc isément , l 'accès des filles a u x é tab l i s sements de l ' ense ignement secondaire s 'e f fec tue à des p ropor t ions plus élevées que dans l ' é t a t i ndépendan t ; on i m p r i m e à l 'école p r imai re une or ien ta t ion plus p ra t ique , l 'École Normale est séparée de l 'école pour filles et des classes de lycée sont créées.

Dans le c inquième et dernier chap i t re sont ment ionnées les t e n t a t i v e s de r é fo rme de l ' ense ignement secondaire des filles. On examine t o u t d ' a b o r d le p roblème qui h a n t e la réf lexion pédagogique à ce t te pér iode et qui se r a p p o r t e au «genre» d ' ense ignement appropr ié a u x jeunes filles. L a plu-p a r t des inte l lectuels et des pédagogues de l ' époque sout ien-n e n t une divers i f ica t ion de l ' ense ignement des filles en ar-g u a n t de la «nature» et de l a «vocation» d i f férentes de la f e m m e dans l a vie. L ' É t a t adop t e une posi t ion similaire, ce qui a p p a r a î t c la i rement dans des circulaires de Ministres de l ' É d u c a t i o n et dans l ' ana lyse des p ro j e t s de loi sur l 'en-se ignement . Le b u t de l ' ense ignement des filles est su r t ou t circonscri t a u x «vertus domestiques», c 'es t -à-dire qu ' i l aspire en général à améliorer le rôle de l a f emme en t a n t que mère, épouse et i n t e n d a n t e . Cependan t l a p r a t i q u e de l 'enseigne-m e n t a d ' a u t r e p a r t m o n t r é c la i rement que l ' éduca t ion v i san t à p répa re r u n i q u e m e n t des maî t resses de maison et des mères sa t i s fa i sa i t de moins en moins . L a recherche de solutions neuves et les idées nouvel les qu i on t é té avancées — comme l a c réa t ion de sect ions professionnelles et de classes de lycée d a n s des écoles pr ivées pour filles, les demandes d ' en t rée à l 'Un ive r s i t é de l a p a r t de diplômées des écoles pour filles, les f emmes grecques é t u d i a n t à des Univers i tés é t rangères — t é m o i g n e n t c l a i rement d u besoin na i s san t de ré formes plus subs tant ie l les .

Les p r i n c i p a u x f ac t eu r s qu i c o n t r i b u e n t à fa i re bouger les choses se r a t t a c h e n t au s t a t u t c h a n g e a n t de l a f e m m e

grecque. On examine ici le rôle joué p a r les revendica t ions e t conquê tes cor respondan tes des f emmes dans d ' a u t r e s pays , l a pa r t i c ipa t ion progressive de l a f e m m e grecque au t r a v a i l et à l a vie sociale et cul turel le d u pays , l ' a u g m e n t a -t i o n d u n o m b r e des f emmes ins t ru i t e s p a r t i c i p a n t de p lus en p lus a c t i v e m e n t à l a l u t t e pour l ' amél io ra t ion de l a si-t u a t i o n de la f e m m e grecque. C 'es t u n fa i t ca rac té r i s t ique que l ' un ique débouché profess ionnel ex i s t an t , qui est t ou -jou r s le mé t i e r d ' ins t i tu t r i ce , ob t i en t l a f a v e u r des élèves des Écoles p o u r filles, ce qui mène à u n si g rand n o m b r e d ' ins t i tu t r i ces q u ' u n p rob lème social et éducat i f aigu est t r è s v i te créé. L a nécessi té p ressan te de nouvel les solut ions e t o r i en ta t ions dev ien t ainsi év iden te à l a f in de l a période t r a i t é e dans le p résen t ouvrage , pér iode qui coincide avec l a dernière décennie d u 19e s.

C 'est p a r une in te r roga t ion pareil le e t p a r la recherche de n o u v e a u x «débouchés» pour l ' ense ignement e t l ' emploi fémin ins que se clôt l a pér iode 1830 - 1893.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλογικό σημείωμα 9

Εισαγωγή 11

Η Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ Γ Υ Ν Α Ι Κ Α Σ Σ Τ Η Ν Τ Ο Υ Ρ Κ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Υ Μ Ε Ν Η Ε Λ Λ Α Δ Α

(Σύντομη Ιστορική αναδρομή) 19

ΟΙ Π Ρ Ω Τ Ε Σ Β Α Σ Ε Ι Σ : 1830 - 1861 33

τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία για μαθήτριες στα χρόνια του Αγώνα και την εποχή του Καποδίστρια 40

το Ελληνικό Σχολείο του δήμου της Ερμούπολης 56

τα σχολεία των δυτικών 60

Νομοθετικές ρυθμίσεις του 1834 και του 1836 65

τα «ανώτερα σχολεία κορασίων» 72

Η Φιλεκπαιδευτική Ετα ιρε ία 79 Είδη σχολείων - Κύκλος σπουδών 83 Λειτουργία σχολείου - Αριθμός μαθητριών 89

Πολιτεία και εκπαίδευση κοριτσιών : διατάγματα και εγκύκλιοι που ρυθμίζουν την εκπαίδευση 104

Ι δ ι ω τ ι κ ά Παρθεναγωγεία 110 Σχολεία στην Αθήνα 110 Σχολεία στην Ερμούπολη 119

Σχολεία στην Πάτρα 121 Λειτουργία και είδη σχολείων 122 Είδη σχολείων 124

Στατιστικά στοιχεία 130 Δημοτική Εκπαίδευση 130

Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης 134

Διαπιστώσεις και θέσεις των διανοουμένων της εποχής για το εκπαιδευτικό σύστημα. Προτάσεις για βελτίωση 137

Ν Ε Ε Σ Α Ν Α Ζ Η Τ Η Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ε Ι Ρ Α Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Ι : 1861-1893 147

Σχολεία Φιλεκπαιδευτικής Εταιρε ίας 147

Διδασκαλείο" κύριος στόχος η εκπαίδευση της δασκάλας 147

Προγράμματα μαθημάτων 148 Αριθμός μαθητριών. Θέση και προβλήματα δασκάλας 167 Νέες επαγγελματικές προοπτικές και δυνατότητες 175 Νηπιαγωγοί 175 Δασκάλες εργοχείρων 179 Δασκάλες γυμναστικής 180

Διδασκαλείο" Δεύτερος στόχος: η γενική εκπαίδευση 181 Αριθμός μαθητριών - Προγράμματα μαθημάτων 181

Παρθεναγωγείο Κέρκυρας 196 Επιλεγόμενα 199

Ι δ ι ω τ ι κ ά Παρθεναγωγεία 200 Γενικές ρυθμίσεις 200 Σχολεία στην Αθήνα 203 Σχολεία στην Ερμούπολη 214 Σχολεία σε άλλες πόλεις (Πειραιάς - Πάτρα) 218

Είδη σχολείων - Κύκλος σπουδών 220

Στόχοι και προγράμματα μαθημάτων 222

Στατιστικά στοιχεία 230

Δημοτική Εκπαίδευση 230

Μέση Εκπαίδευση 238

Η Μ Ε Σ Η Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Σ Η ΤΩΝ Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Ω Ν Σ Τ Ο Ν Υ Π Ο Δ Ο Υ Λ Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Γενικές παρατηρήσεις και συγκρίσεις 243

Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε Ι Ε Σ ΚΑΙ Π Ι Ε Σ Ε Ι Σ Γ Ι Α Μ Ε Σ Η Μ Ε Τ Α Ρ Ρ Υ Θ Μ Ι Σ Η Σ Τ Η Ν Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Σ Η

ΤΩΝ Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Ω Ν (1861 - 1893) 259

Εκπαιδευτικά προβλήματα: γνώμες διανοουμένων, «θέσεις» παιδαγωγών 258

Διαφοροποίηση στην εκπαίδευση των μαθητριών 260

Συνεκπαίδευση 281 Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια 287

η εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των γυναικών στην Ελλάδα 298

Ο τομέας της εργασίας 298 Φιλανθρωπικοί και Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι 302 Γυναικεία περιοδικά και εφημερίδες 307 Προοδευτικό γυναικείο κίνημα 313 Προσφορά στα γράμματα και τις επιστήμες 320

Η είσοδος των γυναικών στο Πανεπιστήμιο 328

Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α

Σύντομη αναφορά στην κατοπινή εξέλιξη

Παράρτημα 357

Κυριότερες χρονολογίες 391

Βιβλιογραφία 399

Ευρετήριο 429

Πίνακες 449

Κατάλογος των εικόνων 451

Résumé 457

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Τ Η Σ Σ Ι Δ Η Ρ Ο Υ Λ Α Σ ΖΙΩΓΟΥ - Κ Α Ρ Α Σ Τ Ε Ρ Γ Ι Ο Υ

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1830 - 1893)

ΔΕΥΤΕΡΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Ο Θ Ε Τ Η Θ Η Κ Ε , Σ Ε Λ Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Θ Η Κ Ε ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ

ΣΤΟ Τ Υ Π Ο Γ Ρ Α Φ Ε Ι Ο I. Κ Ο Ρ Ν Ε Ζ Ο Σ - Β. ΜΑΝΗ

Ρ Η Γ Α ΠΑΛΑΜΙΔΟΥ 5, ΤΗΛ. 3215220 ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 1986

Γ Ι Α Λ Ο Γ Α Ρ Ι Α Σ Μ Ο Τ Η Σ Γ Ε Ν Ι Κ Η Σ Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α Σ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ