E FEIN AGUS A MHUINTIRAGUS A CHAIRDE

1Sb

Roinnt ceadta bliain 6 shin bhfodh aicme laoch ag gluaiseacht ar

£Od na hEorpa agus Ridirf Fain a tugtaf orthu. N f bhfodh deshaoltacht ag gach ridire acu ach a arm agus a eide agus a chapall,agus nf bhfodh de chuallacht aige ach a ghiolla. Bhfodh an ridirefain agus an giolla ag gluaiseacht rompu, feachaint ca. bhfaighidfstforanach le smachtu, eag6ir le ceartu, ropaire le maru, n6 aon

ghnfomh uasal eile le deanamh a thuillfeadh oirirceas don te adheanfadh e.

Nuair a bhf an aicme sin ar bith ar feadh roinnt aims ire, agus iad

ag deanamh a ngnfomhartha, thosnaigh scealta iontacha ar bheitha n-insint i ngach aon bhall, ina dtaobh fein agus i dtaobh na

ngnfomhartha gaile. agus gaisce a dheinidfs. Ansan tosnafodh ar anscealafocht san a chur sfos i leabhraibh, agus thosnaigh na leabhair

ar dhul 6 lamh go !amh go dtf gur leathadar, coitian go maith, ar fudna hEorpa. N f bhfodh puinn daoine an uair sin a d'theadadh naleabhair a leamhj ach nuair a bhfodh fodhuine a d'theadadh,

bhfodh an leabhar ag an duine sin, agus bhfodh !an tf ina thimpeallgach aon tosach ofche, agus e ag leamh an leabhair d6ibh, agus ambeal ar leathadh acu ag eisteacht leis na hiomaf eacht a leitf as an

leabhar d6ibh; agus, nf narbh ionadh, gach aon rod a leitf as anleabhar d6ibh ffrinne ghlan ab ea e, dar lea.

Nuair a thuig lucht na leabhar a chumadh da uafasaf na

gnfomhartha a n-instf gurbh ea ba mh6 an meas a bhfodh orthu,thosnafodar ar na gnfomhartha a dheanamh nf b'uafasaf na a cheilej

go dd, faoi dheireadh, gur chuadar thar na bearta ar fad leo, gan

7

DON CfOCHOTAE

bluire suime acu sa dealramh ba cheart. a bheith le sceal, ach gmchuma leo sa domhan ce acu ba sceal gan dath e no narbh ea, anfhaid a chreidff e.

Bhf a lan daoine nar gheill, 0 thosach, go raibh puinn ffrinne sascealafocht san na ridireachta. Faoi mar a chuaigh an scealafocht in

ainriantacht chuaigh an aicme sin i meid; go dt£, faoi dheireadh, gomeastaf oiread na ffrinne a bheith i scealafocht ridireachta, ar fudna hEorpa, agus a meastaf a bheith sna scealta Fiannafochta abhfodh againn in Eirinn tamall 0 shin.

Lean meas ar scealafocht na ridireachta, agus ar an ridireacht

£€in, sa Spainn theas, i bhfad tar eis idir scealafocht agus ridireachta thitim faoi mhfmheas in aiteanna eile.

Timpeall na haimsire sin bhf ina chonaf sa Spainn, i La Mancha,

i mbaile beag nach cuimhin liom cad e an ainm a bhf air, agus gmcuma liom, duine de na huaisle ud ar ghnath leo roinnt de nacoracha a bhain leis an ridireacht a choimead agus a bheith acu. Bhfaige, in airde ar raca, slea rid ire agus seansciath mheirgeach. Bhf

aige seanchapall lom agus CUiagus bhf se fein, ar nos an chapaill,lom laidir. Bhf se lom go maith, pe acu bhf se laidir go maith no naraibh. Ar nos na coda eile den aicme, nf rorabaimeach an cothu a

chuireadh se air £€in. Bhfodh sup chun dinneir aige, agus ba mho anchaoireoil na an mhairteoil a cuirtf i ndeanamh an tsuip sin.Bhfodh an fheoil bhriste, agus f fuar, chun suipeir aige. Leite abhfodh aige De hAoine. D'fhagadh san tinneas ina bholg DeSathaim, agus iarracht de chuisle air. Ansan b'fheidir go mbeadhcolur mar sholaist aige De Domhnaigh. Bheireadh an rabaime sin

uaidh trf ceathruna da mbfodh ag teacht isteach chuige deshaibhreas. Chuireadh an ceathru cuid eile balcais eadaigh air;cloca eadaigh uasail, brfste veilbhite, agus broga eadroma den stuifceanna, i gcomhair .an Domhnaigh; agus casog mhaith laidirbhreide i gcomhair laethanta eile na seachtaine. N f raibh de

mhuintir thf aige ach bean tf a bhf os cionn an daichead, infondearthar a bhf faoi bhun fiche bliain, agus buachaill a dheineadh

friothalamh istigh agus amuigh air; buachaill a bhf go maith chun

aire a thabhairt don chapall, no chun sceach an ghairdfn a

8

EFErNAGUS A MHUINTIR AGUS A CHAIRDE

bhearradh. Bhi se fein timpeall deich mbliana is daichead, agus ecmimhach, dea~shlainteach, lom. Bhiodh se ina shui go moch armaidin; agus amuigh i dteannta na bhfiagaithe ba mhaith leis abheith nuair a bhidis amuigh.

Deir cuid den mhuintir a dhein seanchas air gur Ciochada abainm d6. Deir aicme eile acu narbh ea ach Ceasanach. De reir natuairime is fearr is Ciochan ab ainm d6.

Tharla, With eigin, don duine uasal bocht, pe ainm a bhi air, godtainig faoina lamh leabhar eigin de leabhair scealaiochta na ridir~eachta. Leigh se an leabhar. Thaitin an leabhar leis. Leigh se ads e.Thaitin se nios fearr leis an tarna huair na mar a thaitin se leis an

chead uair. Sholathraigh se leabhar eile den saghas ceanna agusleigh se e. Thaitin an tarna leabhar leis nf b'fhearr na mar a thaitinan chead leabhar leis. Bhf se ag solathar na leabhar, agus a leamh,go dtf nar fhan aon tsuim in aon chor aige in aon saghas eile gn6tha.Thug se faillf i ngn6 an eastait bhig a bhf aige. Nf fheictf chofcheamuigh i dteannta na bhfiagaithe e, ar muin an chapaill spagaighlida bhf gan iomad feola air. Bhfodh se ina shui ar maidin ar an gceadsolas; ach is os cionn na leabhar a bhfodh se. Nuair a bhfodh abhricfeasta ullamh, ghlaoitf air chuige. Ar eigean a thugadh se uaind6 fein ar e a ithe le haon chompord, nuair silid thar n-ais chun naleabhar e. Mar sin do gach aon bheile bhfdh eile, leis. Nforbhannamh, da n-eirfodh an bhean tf san ofche, go bhfeiceadh sf ansolas ar lasadh ina sheomra aige, agus e saite sna leabhair in ionad abheith ar a leaba ina chodladh go samh d6 fein.

Bhf sagart an phar6iste ina ch6naf sa bhaile beag. Fear leanntaab ea e a fuair ardcheim in Ollscoil Shiguensa. Thagadh duine uasalna leabhar uaireanta chun cainte leis; agus bhfodh se a fhiafraf dhece acu ba dh6iche leis ab fhearr de ridire, Palmerfn Shasana naAmadfs na Fraince. Deireadh bearb6ir a bhf ann, darbh ainmNioclas, gurbh fhearr Ridire na Greine na einne den bheirt; ach goraibh ridire ab fhearr na Ridire na Greine fein, agus gurbh e fear esin na Don Gala6r, dearthair Amadfs.

Bhf an duine uasal bocht ag gabhail do na leabhair sin, agus agcuimhneamh ar na gaisdgh sin, agus ar na gnfomhartha a dheinidfs,

9

DON CiOCHOTAE

agus gan aon phioc da mhearbhall air na gurbh fhfrinne ghlan an

uile fhocal den scealafocht. Choimead se in aigne an uile fhocal darleigh se ar chomhracaibh, ar ghleiceanaibh, ar aighneas, archoimheascar, ar bhuillibh troma, ar ghonaibh marfacha, ar shuirf,

ar ghra, ar ead, ar dhfoltas, ar an uile shaghas ruda ab iontaf agus badheacra a chreidiuint na a cheilej agus e landeimhnitheach gurduine a bheadh as a mheabhair a dearfadh narbh fhfrinne ghlan anuile fhocal den raimeis sin go leir. Na daoine a scrfobh na leabhaira d'iarraidh buachtaint ar a cheile in insint an eithighj da gcuireadhduine acu breag mhor sfos narbh fholair le duine eile breag ba dhamho na f a chur sfos; agus an duine uasal bocht lan~deimhnitheachgurbh e rud a bhfodh thfos na ffrinne ba dha mho.

Faoi dheireadh chuaigh da mheabhair. Bhfodh se ag deanamh

comparaide idir na ridirf mora. Ridire trean, dar leis, ab ea an SfdhRuf Dfasj ach nf raibh aon bhreith aige ar Ridire an ChlafmhSholais, an fear a bhf ag comhrac leis an da fhathach mho ra, agus amhairbh iad araon le haon scuab~bhuille amhain den chlafomhj

agus chuir oiread san nirt leis an mbuille sin gur deineadh dha leathde gach fathach dfobh, dfreach mar a dheanfadh speal dha leath degach brobh de dha bhrobh luachra!

Is e rud a thainig faoi dheireadh ar an machnamh san do, agus aran gcomparaid sin a bhfodh aige a dheanamh idir na ridirf fain, nagur buaileadh isteach ina aigne go daingean go raibh ceangailte airfein imeacht ina ridire fain mar iad! Gurb e a dhualgas, 0 thuig sean sceal nf b'fhearr na mar a thuig einne eile an uair sin e, arm aguseide a ghlacadh, arm cosanta a chur uime, a chlafomh agus a sciathagus a shlea a thogaintj dul ar muin a chapaill, agus ansan imeacht

ar fud na nduthaf ag smachtu tforanach, ag ceartu eagora, ag cosaintna lag, ag cabhru leo in aghaidh na laidir, ag lorg eacht le deanamh,agus ag deanamh na n~eacht nuair a casfaf air iad. Thuig se, anduine bocht, go ndeanfadh se ar an gcuma san tairbhe do thfr a

dhuchais, agus do thfortha lasmuigh dij agus san am gceanna godtuillfeadh se morchlu do fein, agus cail agus oirirceas os comhairan domhain go leir. Thuig se go scrfobhfaf tuilleadh de na leabhairridireachta, agus go mbeadh a ainm fein sna leabhair a bhf le teachtj

10

EHIN AGUS A MHUINTIR AGUS A CHAIRDE

agus go mbeadh a ainm i gcomhluadar na n-ainmrreacha mora eilelid .i. Palmerfn Shasana, agus Amadfs na Fraince, agus Don Galaor,agus Ridire na Greine, agus Ridire an Chlafmh Lasrach, agus DonBalianfs na Greige, agus an chuid eile acu mar a bhfodar. Thuig se,leis, nuair a thiocfadh a ainm fein amach sna leabhair, agus aireamhar na heachtaf mora a bheadh deanta aige, agus ar na triobloidf abheadh fuilingthe aigej ar na heagora a bheadh ceartaithe aige, agusar na tforanaigh a bheadh smachtaithe aige, agus ar na gnfomharthamora gaile agus gaisce a bheadh deanta, nar bhaol na go mbainH onoirirceas a bhf ar na hainmneacha eile lid. Thuig se gan aondabht gurbh e deireadh a bheadh ar an sceal do na rf a dheanamhde ar thfr mhor leathan eiginj no impire, b'fheidir, os cionn nahEorpa go leir.

Bhf aige, i gcliinne eigin da thigh, seaneide a bhfodh ag asheanathair, agus a bhf lan de mheirg 0 bheith chomh fada gan aonlisaid a dheanamh di. Tharraig se chuige an tseaneide, agus chromse ar f a ghlanadh. Thug se la 0 mhaidin go hofche ag sciomar uirthi,ag baint na meirge di. Cheartaigh se f agus dheisigh se f chomhmaith agus d'fhead se e. Nforbh fhuiriste do e. Bhf morandeisilichain le deanamh uirthi, mar bhf sf briste no leathbhriste ina

lan aiteanna. Faoi dheireadh bhf sf curtha i dtreo aige chomh maithagus ab fheidir f a chur i dtreo. Bhf aon mhachail amhain uirthi,Mach. Nf raibh den chafarr ann ach an cloigeann. Bhf an cealltar

imithe. Chuardaigh se gach aon chliinne den tigh, feachaint anbhfaigheadh se an cealltar. Nf bhfuair. Chuir se cloigeann anchafairr ar a cheann. Chuaigh a bhlaosc isteach ann go samh agusgo socair, chomh socair agus chomh hoirilinach agus da mba dhofein a deanfaf an cafarr an chead la. Thuig se ina aigne gurbhamhlaidh a fuair se blaosc a sheanathar 0 dhlichas. Thaithin sanleis. D'fheach se sa scathan. Chonaic se an blaois'dn maol! Chonaic

se an liathroidfn cinn a bhf air, agus e in airde ar an scrogall muinfl;agus gan iontu araon, idir liathroidfn agus scrogall, ach mar abheadh coIpa sliiste! Nf dheanfadh an colpa sliiste sin an gno go

deo, dar leis, mar cheann agus mar mhuineal ar ridire fain a bhfceaptha ar ghabhail trfd an domhan braonach ag deanamh eacht a

11

I.1

DON CiOCHOTAE

ehuirfeadh ionadh ar an saol! O'aimsigh se paipear maith laidir,

agus dhein se eealltar paipeir agus shoeraigh se ar an geafarr e,dfreaeh mar a shocrofaf cealltar ceart. Ansan chuir se uime ads an

eafarr, agus d'fheach se sa scathan agus bhf a aigne sasta. Bhf a aignesasta go leor leis an gcuma inar fheach an eafarr ar a cheann, ach nfra{bh a aigne roshasta leis an gcuma ina dtiocfadh an ceann as dambuailtf buille 'chlafomh air. Chun go bhfeicfeadh se conas a thioc-fadh se as, chuir se an cafarr ar bharr bata, agus tharraig se a

chlafomh fein agus bhuail se buille dhe ar an gcealltar. Ohein secuimil an mhailfn den chealltar, nf narbh ionadh. Ansan dhein se

cealltar eile, agus chuir se fonsaf beaga iarainn fillte istigp saphaipear, a neartli. Nuair a bhf se deanta aige, dliirt se leis fein gondeanfadh se an gno go halainn. Nfor thriail se le buille 'chlafomhe, Mach.

Bhf arm agus eide ansan aige go hiomlan, agus chuimhnigh se aran gcapalL Silid chun na haite ina raibh an capall e. Ba ro-ainnis an

capall e gan amhras. Ar eigean a bhf locht riamh i gcapall na raibhann. Bhf se chomh lom san gur doigh le duine na raibh ann achcraiceann agus cnamha, agus go raibh a dha chlf buailte ar a cheile.Ach, dar leis an duine uasal go mba leis e, nf raibh a leitheid eiled'each riamh, na an uair sin, le fail sa domhan agus BlicephalusAlastair a chur leis, na an Babieca lid a bhf ag an Sfd. Ach cad e an

ainm ba cheart a thabhairt ar an gcapall? B'in an cheist ansa!l' Thugan duine uasal bocht ceithre la a d'iarraidh cuimhneamh ar ainm

cheart don chapalL Oar leis, nfor cheart in aon chor each chomhhuasal a bheith ag ridire chomh huasal, agus gan ainm uasal abheith ar an each. Thuig se gur tugadh Blicephalus ar an each a bhfag Alastar toise ceann mar cheann tairbh a bheith ar an each san;

mar is ionann 'Blicephalus' agus 'ceann tairbh.' Chuimhnigh se ar alan ainmneacha, ach chaith se uaidh iad chomh tiubh agus a

chuimhnigh se orthu, go dtf go dtainig an machnamh so ina chrof.Is e ainm a tugtaf sa Spainn ar chap all oibre na roidn. N f raibh igeapall an duine uasal ach roidn, .i. 'dbog capaill,' go dtf an uairsin. Bhf se le bheith ina chapall rid ire fain as san amach. Chrom sear an bhfocal a ra dho fein. Faoi dheireadh thaithin an focal go

12

EHIN AGUS A MHUINTIR AGUS A CHAIRDE

hiontach leis. Dar leis, bhf fuaim agus ceol agus 'fuinneamh agus

uaisleacht labhartha sa bhfocal na raibh i mBucephalus na imBabieca, na in ainm aon chapaill rid ire fain a raibh tracht in aon

leabhar air. Shocraigh se ar an bhfocal san mar ainm da chapall.Bhf ainm aige ar a chapall. N for mh6r d6, ansan, ainm a cheap-

adh dh6 fein. Thug se trf n6 ceathair de laethanta eile agmachnamh agus ag cuardach, a d'iarraidh na hainme a fhail amachd6 fein. Faoi dheireadh shocraigh se ar an da fhocal 'DonCfoch6tae' mar ainm d6 fein. Ansan chuimhnigh se ar conas mar achuir Amadfs mar aguisfn lena ainm fein ainm a thfre duchais; agusgur thug se 'Amadfs de Gaul' ar fein, n6 'Amadfs na Fraince.' Chuna bheith chomh maith le hAmadfs de Gaul, thug ar nduine uasal'Don Cfoch6tae de La Mancha' air fein. Bhf, dar leis, ansan, d6ithfn

aon ridire fain dar mhair riamh d'ainm agus de shloinne air; agus bhfoiread on6ra tabhartha aige d6 fein agus da dhuthaigh agus a thugaon ridire fain riamh d6 fein agus da dhuthaigh, nuair a chuir seainm a dhutha in aice lena ainm fein.

Bhf gach aon rud um an dtaca san aige a theastaigh uaidh chuna bheith ina ridire fain, dfreach mar einne de na ridirf fain ar ar

leigh se sna leabhair; gach aon rud ach aon nf amhain. Chonaic sesna leabhair na raibh aon ridire fain gan rfon uasal eigin aige a rai~hse i ngra lei. Ba chuma ce acu bhfodh aithne aige ar an rfon n6 nabfodh. Ba chuma ce acu bhfodh fhios aid sin a leitheid sin a bheith

ann in aon chor na gan a bheith. Ach ridire fain gan rfon uasal eiginaige, agus e i ngra lei, nfor ridire fain i gceart in aon chor e.

Deirtear go raibh sa chomharsanacht infon fir tuatha, cailfndathuil glan dea-bhraitheach, agus go raibh ar nduine uasal i ngra

lei. Ma bhf, nf raibh aon phioc da fhios san ag an gcailfn. N for labh-air an duine uasal riamh lei mar gheall air, agus da labhradh nfr6reidh a glacfaf a chaint. Thuig se ina aigne go ndeanfadh sf sin angn6 d6 mar rfon. N f raibh aon phioc da fhios ag an gcailfn go raibhan socru san deanta ina taobh. N f hinstear cad ab ainm di. Cheap

an duine uasal ainm di, faoi mar a cheap se ainm da chapall agusainm d6 fein. 'Dulsinea' an ainm a thug se uirthi, gan fhios di feinagus gan fhios do gach einne dar bhain lei.

13

-DON CiOCHOTAE

Nuair a bhf an meid sin socair aige bhfodh se ag machnamh. '6!'a deireadh se leis fein, as a mhachnamh, 'Nach alainn a bheidh an

sceal agam nuair a bhead ag gluaiseacht im rid ire fain, agus nuair abheidh piarda fathaigh eigin treascartha ar lar agam - nf nachannamh ag rid id fain - agus nuair a dearfad mar sea leis anbhfathach: 'N f maith Horn an ceann a bhaint dfot, a phiarda

fathaigh; ach cuirim de gheasa ort anois duI ag triall ar mo don,Dulsinea del Tob6s6, agus tu fein a chaitheamh ar do ghluine inalathair agus a ra lei mar sea: 'A don uasal, chfonn tu anso id lathairan fathach Caraculfambr6. Dheineas comhrac aonair leis an ridire

r6~oirirc, Don Cfoch6tae de La Mancha. Bhuaigh se orm le neart alaimhe agus le cr6gacht a ghnfmh. Lig se m'anam Horn; ach chuir sede gheasa orm teacht anso ag triall ortsa, a don, agus me fein a

thabhairt suas duit, chun go dtabharfa orm pe cor is maith leat.'Bhfodh craf an duine uasail bhoicht ar mire le m6rtas nuair a

bhfodh se ag ra na cainte sin leis fein. 'Tob6s6' an ainm a bhf ar anmbaile ina raibh an cailfn ina c6naf ann. Ba mhaith an bhail ar an

duine uasal na raibh a fhios ilg an gcailfn, na ag a hathair, na ageinne da muintir, go raibh 'don' deanta aige di. Da mbeadh fios an

sceil acu ba mheasa dh6 chuige iad na an fathach. Pe speabhrafdfeile a bhf ar an bhfear bocht, ba mhaith an chiall d6 an meid sin

ruin a choimead aige fein.

~

14