T.C. DİYARBAKIR VALİLİGİ

. ·-·-~ DIYA ilEBİLER, SAHABİLER, AZ:İlLER VE KRALLAR KEITTİ

SEmPOlYUmu

25-27 Mayıs 2009 Diyarbakır

dilJarHapı Oil;\.1!:11.t;Hl l(UlTU11 :~ıAT rTitlllUKU:nl

T.C. Diyarbakır Valiliği Proje Koordinasyon Merkezi

\Vvvw.diyarbakirproje.gov.tr

0412 223 Ol 44

ISBN: 978-605-378-631-3

Grafik Tasarım

Aral Ajans Ltd. Şti.

+90.312 433 2725

Baskı

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Mat. ve Tic. lşl.

Örnek San. Sit. 1. Cad. 358. Sok.

No: 11, Ostim/Ankara

Tel : 0312 354 9131

Fa" : 0312 354 9132

© Bu eserin bütün yayın haklan Diyarbakır

Valiliği'ne aittir. Yayıncımn izni olmaksızın

kısmen ya da tamamen çoğaltılamaz.

Yayın Tarihi: Şubat 2010

Bu eser,

Diyarbakır Valiliği'nin Sosyal Destek (SODES) Programı çerçevesinde yürüttüğü "Diyarkapı -Diyarbakır

Kültür Sanat Etkinlikleri" projesi kapsamında gerçekleştiıilen "L Uluslararası Nebiler, Sahabiler, Azizler

ve Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu"nun tebliğleri sonucu ülkemize kazandmlmıştır.

Diyarbal-0_r Harılan ve Kenıaıısa~raylan DIYARBAKIR INNS AND CARAVANSARY

_________ Yrd. Doç. Dr. Türkan KEJANLI ________ _

Dicle Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Öğretim Üyesi

ÖZET

Anıtsal ve sivil bircok mimari yapıtları

bünyesinde barındıran Diyarbakır kentin-

de önemli mimarlık yapıtlarından birisi de

Harilarve Kervansaraylardır. Önemli ticaret

merkezleı1nden biri olan bu kent çok sayı

da han ve kervansaraylara da ev şahipliği

yapmıştır. lslam dininin misafirperverliğe

ve hayırseverliğe verdiği önemle beraber,

kentin işlek ticaret yollan üzerinde olması

sebebiyle kervanların konaklamaları ve her

türlü ihtiyaçlarım karşılamaları amacıyla

yapılmış olan bu yapıların mimari oluşum

ve biçimleri bu bildiri kapsamında ince-

lenmiştir.

Anahtar kelimeler: Diyarbakır, han, ker-

vansaray, kentsel doku

ABSTRA.CT

1-listorical Diyarbakır city, locatecl at

intersection of many rouLes, contains

numerous monumental ancl

archilecnıral stnıcLures like inns ancl

carayansaries. These structures have

prcwicled necessities of canwans throughom

history. The aim of Lhis stucly is to exarnine

architectural rormation ancl styles of Lhe

inns ancl c:ır:.ffansaries in the city.

Kev \Vords: Divarbakır. lım. Carm·ansarv .! , , J

~ < >

< ;;-

384

Yrd. Doç. Dr. Türkan Kejanlı

1. Giriş

lslam dininin misafirperverliğe ve hayırseverliğe verdiği önem sonucu, onaya çıkan kervansaray-lar, işlek ticaret yollan üzerinde, kervanlann konaklamalan ve her türlü ihtiyaçlarım karşılamalan ama-

cıyla yapılmış büyük hanlar olup, devlet veya hayırsever kişiler tarafından kurulan ve kervan ihtiyaçlan

ücretsiz karşılanan yerlerdir1 •. Şehir içinde yapılmış olanlanna da han adı verilmiştir.

Eski çağdan itibaren ticaret ve kervan yollan üzerinde yapılmış olan konaklama yapılan, banş

zamanlannda kervanlann mallanm ve hayvanlanm çeşitli saldınlardan korumak, aynı zamanda geceyi

geçirmek, mal değiş tokuşu ve alışveriş imkanını sağlamak amacıyla kullanılan alanlar olurken, savaş

zamanında o belde ahalisinin düşman hücumundan korunmak için sığındığı veya sefer esnasında or-

dunun konakladığı müstahkem yer olarak da kullanılmıştır. Bu kon~klama yapılan yoğunluklu olarak, Anadolu'dan geçen adı daha sonralan lpek Yolu olarak anılmaya başlayan Kral Yolu ve bu yolun kollan

üzerinde yapılmışlardır.

• Anadolu'da egemenliklerini sürdürmüş olan ilk lslam Türk Devletlerinden olan Karahanlılar

dönemi ile birlikte ribatlar ve daha sonralan kervansaraylar yapılmaya başlanmıştır.

Gazneli ve Büyük Selçuklular döneminde de bu yapılann yapılmasına devam edilmiştir.

• Anadolu Selçuklulan döneminde kervansaray yapılanmn yanı sıra, Selçuklu Sultanlannın

yaptırdığı Sultan Hanlan konaklama yapılan arasında önemli bir yere sahip olmuştur.

• Beylikler devrinde bu gelişim, muazzam bir mimari sergileyen Osmanlılar devrine kadar de-vam etmiştir. Osmanlılar devrinde, kervansaray ve hanlann yanı sıra hem konaklamaya hem de askeri

amaçlı kullanıma olanak sağlayan Menzil yapılan gelişmiştir. Bununla birlikte, Külliye adı verilen ve

içinde konaklama imkanı da bulunan yapı kompleksleri yapılmıştır.

Yapılışı konaklama amaçlı olan bu yapılardan günümüze kadar ulaşmış olanlann birçoğu koru-

namadığı için özelliğini yitirmeye başlamış, çoğu ya başka amaçlarla kullanılmaya ya da boş bırakılarak

yıkılmaya terkedilmişlerdfr. Bu tip konaklama yapılanna tarihi bir dokuya sahip Diyarbakır Sur içi bölgesinde de rastlamaktayız.

1. Diyarbakır Kentinin Konumu ve Ulaşım İlişkileri

Diyarbakır'ın, Orta-Doğunun ve Kafkaslann tek geçit bölgesi olması, Basra körfezi ile Uzak-Doğu

yollannın kesiştiği bir bölgede bulunuşu, ona merkezi bir işlev kazandırmıştır. Diyarbakır anayollar

üzerinde bir ticaret merkezi olma iŞlevini daha ilk çağlardan itibaren yüklenirken (Şekil 1), geçitleri denetiminde tutabilen, korunmaya elverişli, tüccarlar için emin bir bannak ve buluşma yeri de olmuş,

konumu gereği büyük ve önemli bölgeleri birbirine bağlayan ana yolların kavşağında bulunması kenti

her dönemde ticari açıdan önemli kılmış ve bu yönde gelişimini sağlamaya yardımcı olmuştur.

2. Diyarbakır'da Tarihi Yapı Tipi Han ve Kervansaraylar

Eski dönem toplum yaşamında, geleneksel şehir dokusunda, iç ve dış ekonomik ilişkilerin be-

lirlendiği yer ticaret merkezidir. Daima yoğun ticaret yollan üzerinde yer alarak insanlann ve her

1 *Genel olarak büyüklüğüne göre kervansaraylarda; yatakhane ve aşhaneler, erzak ambarlan, ticari eşya

Diyarbakır Hanları ve Kervansarayları

türden malın buluşma, değiş tokuş .. :;...,·~-&J~~;~ ~-·c. -~-:--=/ yeri olma özelliği, Ulu cami önünde · -.,,.,.... ...._ ~ .

~-- -c:· ::-:-\·

~~ç~~;:~:~:;~~ki(~~::,~;l Bç~,;,~~ ~);-:~-~ -;:-~ . . ..~ niteliğini ve boyutlarını etkileyerek bi- · · "C:;;·:·· ~ çimlendirirken hanlar ilk çemberde yer - _,, ~61 ~:--~-:-;.__ ! almış, çarşı ve pazarlar sattıkları malın r.;.; ~ .w ·--~~~~':.·.;;-:-__ _ değerine göre konumlanmışlardır. Di- ..:'* ·

yarbakır çarşı dokusunda, diğer gele- • J \ı .. ";. ._ :.- ~.ı neksel Anadolu şehirlerinde olduğu '-· ------'---·'~· -~------------~· gibi, ortaçağ şehıi ticaret hayatının ih-tisaslaşma ve farklılaşmasının mekansal örnekleri yer alır. lç ve dış ticaret iliş

Şelıil 11lh çağlarda Diyarbal11r'daıı geçen ulaşım

ağı. Kayııah: Hagen, 1974

kilerinin olduğu bir iş hacmiyle -özellikle transit ticaret yollan üzerinde bulunması nedeniyle- han ve kenransaraylara gereksinim duyulacağı açıktır. Günümüze ulaşmış hanlardan da anlaşılacağı üzere Diyarbakır iç ve dış ticaretle her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Diyarbakır' da bu hareketli alışveriş ortamına hizmet edecek bedesten ve çarşılar da yapılmıştır. Bu bedesten ve çarşılar, Diyarbakır'da gelişmiş ticaret ve sanat dallarına uygun şekilde biçimlenmiştir.

Tarihin her döneminde konumu gereği, büyük ve önemli bölgeleri biri birine bağlayan ana yol-ların kavşağında bulunan Diyarbakır, önemli yollar üzerinde bulunması ve zengin bir ticaret şehri olmasından dolayı han ve kervansaray gibi konaklama amaçlı yapılara ev sahipliği yapmıştır. Özellikle Anadolu Selçukluları devrinde gelişen düzenli yol sistemleri ve bu yollar üzerinde sağladıkları güvenli seyahat imkanı, Diyarbakır'ın ticari amaçlı gelişiminde önemli etkenlerden birisi olmuş, Diyarbakır'da günümüze kadar ulaşmış han ve kervansaray yapılan Osmanlılar devrine tarihlenmiştir. 1873 yıllı "Di-yarbekir Vilayeti Salnamesi"ne göre, Diyarbekir merkezinde 14 han mevcuttur. 188l'de Diyarbakır'a gelen Lerchenfeld, kenti kasvetli ve sevimsiz bir şehir olarak nitelemiş ve sadece 3-4 metre genişliğindeki ana caddede hareketli bir yaşamın bulunduğunu belirterek, şehrin tüm canlılığının ve ticaretin ana caddede bulunan çarşıda ve handa gerçekleştiğini, Suriye ve Mezopotamya'dan gelen kervanların bu hana yük indirdiğini belirtmiştir. Osmanlı dönem yapılannın çoğunluğu medrese, mescit, hamam, çeşme, han türündendir (Arslan, 1999). Kentin dört kapısının girişinde bir cami, bir hamam ve bir han bulunmaktadır. Mercan'a göre, Orta Doğu'nun büyük ticaret merkezlerinden biri olduğu ve özellikle de ipekçilik burada çok geliştiği için kente giriş ve çıkışlar fazla olmakta, salgın hastalık tehlikesi doğmaktadır. Bu nedenle tüm yabancılar kente girmeden önce kapıların hemen bitişiğinde yer alan hamamlara sokulur, burada yıkanmaları sağlandıktan sonra içeıi girmelerine izin verilirmiş (www.dicle.net.).

XVII yy.da Diyarbakır'a gelen Evliya Çelebi Diyarbakır'ın pek çok bakımlı hanları olduğundan bahsederken, Hüsnü Paşa Hanı ile Bezirgan Hanının temiz ve bakımlı olduğunu, aynca çok miktarda bekar adalan bulunduğunu belirtmektedir. Ancak, Yılmazçelik'in tespitlerine göre (1995), günümüze kadar ulaşamamış hanlar aşağıda verilirken, Evliya Çelebi'nin bahsettiği Hüsnü Paşa Hanı ile Bezirgan Hanından bahsedilmemektedir.

2.1. 1lıra.lüüi ~ai'a llaiii

1810 (H. 1225) tarihli Şehzade lbrahim Paşa vakfiyesinden anlaşıldığına göre, Salos Mahallesi'nde, Muallak Mescidi'nin alt tarafında ve Deva Hamamı yanında idi. Adı geçen vakfiyeye göre, lbrahim Paşa Hanı, " .. .fevkani kırk bir oda ve tahtanı kırk oda ve ahur ve fevkani ve tahtanı haricinde bir sağır dükkan ve dahilinde bir sağır dükkan ve oniki masura ab-ı Hamravat'dan ma-i carisiyle havuz ve hav-lu ... " dan müştemildi. lbrahim Paşa tarafından 1810 tarihinden önce inşa edilmiş olmalıdır.

2.2. Tütün Hanı

Abdal Mahallesi'nde, Deva Hamamı'nın bitişiğinde ve arkasındaydı. 1810 (H. 1225) tarihli lb-

~ > z ::J

j u E

385

,'

-' < >

386

Yrd. Doç. Dr. Türkan Kejanlı

rahim Paşa vakfiyesinden, bu tarihten önce ve lbrahim Paşa tarafından inşa ettirildiği anlaşılan Tütün Ham, küçük bir handı. " ... sağ tarafında yedi adet oda ve sol tarafında sekiz adet oda ve lki ah ur ve üç memşa ve sol tarafında hamam külhanı ve havlu ... " bulunmaktaydı.

2.3. Rüstem Paşa Hanı

1539-1542 tarihleri arasında Diyarbakır valiliği yapan Rüstem Paşa tarafından yaptırılmış ol-malıdır. Söz konusu han, Rüstem Paşa adından başka Yenikapı adıyla da bilinmekleydi. Yenikapı'nın dışarıdan girişle sağ tarafında bulunan handan günümüze bir şey kalmamıştır.

2.4. Melek Ahmed Paşa Hanı

Rumkapısı yakınlarında idi. Melek Ahmed Paşa 1591 yılında Diyarbakır'da cami ve medreseden başka, bir de ev inşa ettirmiştir. Bu evi, Dilaver Paşa tarafın*dan.daha sonra hana çevrilmiş ve XIX. yüzyıla kadar gelmiştir. 11 Nisan 1842 tarihli Diyarbakır masraf defterinden, bu hanın ma'mür olduğu ve içerisinde süvari askerinin ikamet ettiği anlaşılmakladır.

2.5. Kayseriye Han

22 Ekim 1565 tarihli lskender Paşa vakfiyesinde, vakfın gelir kaynak-lan sayılırken, vakfa ait emlakin yanında olması sebebiyle adı geçen Kayseriye Ham'nın, lskender Paşa Camii ile Yeni Hamam yakınlarında olduğu anlaşılmaktadır. 1577 tarihli bir vakfiyeden ise söz konusu hanın, 12 hücre, 1 hela, 4 dükkan, 1 mahzenden oluştuğu ve evla.diyet üzere vakfedildiği görülmek-ledir.

2.6. İpekoğlu Hanı

lskender Paşa Camii'nin batısında ve Penbeciler Çarşısında idi. 4 Mart 1676 tarihli vakfiyede, 11 •• .ipekoğlu Ham dimekle ma'rüf Bengi han ... "şeklinde

- Günümüze kadar ulaşmış hanlar

1-Deliller Hanı 2-Hasan Paşa Hanı 3-Çifte Han

Günümüze ulaşamamış hanlann konumu

1-İbrahim Paşa Hanı 2·Tütün Hanı 3-Rüstem Paşa Hanı -4'1.lelek-Ahmed Paşa Hanı 5-Kayseriye Han

6-İpekoğlu Hanı 7-Han-ı Cedid

Şchil 2 Güm1ım1zc hadar ulaşmış ve ulaşamamış Jıaıılanıı Jwııııııııı. Kayııah: Yılmazçclih'tcıı (1995) ııyarlaıınııştır.

geçen söz konusu han, 54 oda, 1 dükkan, 1 ahır ve su kuyusunu ihtiva etmekteydi. Yine aynı vakfiyede bu hanın, Hacı Mustafa Çelebi'nin mülkü olduğu ve evla.diyet üzere vakfedildiği görülmektedir.

2. 7. Han-ı Cedid

Şubat ortaları 1569 (Evahir-i Şaban 976) tarihli Behram Paşa vakfiyesinde, Behram Paşa tarafından camiin arka tarafında bir de han inşa ettirilmiş olduğu görülmektedir. Söz konusu hanın fevkani ve 33 odası ve avlusunda bir de havuzu bulunmaktaydı.

Yukarıda sayılan hanlardan başka Osmanlı dönemi Diyarbakır şehrinde varlığı tespit edilen, an-cak haklannda fazla bilgi bulunmayan 10 han daha bulunmaktadır. Yerleri kesin olarak tespit edileme- . yen bu hanlar ise şunlardır: Sipahioğlu Ham (1842), Fatih Mehmed Paşa Evkafından Halid Ağa Ham (1842) Şevketlü Han (1723) Gümüşhaneli Defterdar Hanı (1844) muhtemelen Ulu Cami yakınlannda olan Börekçiler Hanı (1799) Yeni kapı yakınlannda Alaca Han (1676), fskerderoğlu Hanı (1842), Fa-lancılar Çarşısı'nda Karakaş Hanı (1800), fshakoğlu Hanı (1817) ve lçkale'de olan Zincir Han (1837) .

Günümüze kadar ulaşmış üç han bulunmaktadır (Şekil 2). Bunlar; Deliller Hanı (Hüsrev Paşa Hanı), Hasan Paşa Hanı ve Çifte Handır.

Diyarbakır Hanlan ve Kervansaraylan

2.8. Deliller Hanı (Hüsrev Paşa Hanı)

1527 yılında Diyarbakır'ın ikinci Osmanlı valisi olan Hüsrev Paşa tarafından yaptmlan bu han,

Hüsrev Paşa Hanı olarak da bilinmektedir. Deliller Hanı olarak da bilinen yapının bu adı almasının

nedeni, hacı adaylanna rehberlik yapan delillerin burada konaklamasıdır (lslam Ansiklopedisi, 1994). Han karşısındaki geniş alana da Hacılar Harabesi denilmektedir. Evliya Çelebinin de bahsettiği gibi,

oldukça fazla sayıda odası bulunan Deliller Ham, 20 Haziran 1603 tarihli bir vakfiyede "Mardin kapusu Menzil Han" şeklinde geçmektedir. Söz konusu handa XIX. yüzyılda Hacı acil.aylan ve delillerin yam

sır:ı2 , 1817 tarihinden itibaren askerlerin de kaldığı gön~ılmekteclir. 11. 1v1ahmud ve bunu takip eden

Tanzimat döne~incle ise Deliller Ham bµyük ölçüde askerin ikametine tahsis edilmiş ve depolan na

askeri malzemeler konulmuştur.

Oldukça geniş bir alanı kaplayan han, ortasında kareye yakın geniş bir avlusu, bu avlunun etra-

fında bulunan iki katlı revaklı geçişlerin arkasında yer alan han adalan ile tek katlı.bir ahır kısmından

meydana gelmiştir. Avlu ortasında bir havuz bulunmaktadır. Girişte ve girişin tam karşısında bulunan

merdivenler, üst katla bağlantıyı sağlam-aktadır. Odalann revaklı geçişlere ve oradan da avluya açılan kapılannın yanında bir de pencere bulunmaktadır.

Yapı, siyah bazalt taş ve beyaz kalker taşının beraber kullanılması ile oluşturulmuştur. lki katta ela

kalın ayaklara dayanan revaklann ardında birer han odası yer almaktadır. Duvarlanndan küçük nişler

bulunan bu odalann revaklara açılan kapılannın dışında bir ele pencere açıklıklan vardır. Oclalann kö-

şelere rastlayanlan aynalı tonozlarla örtülü bulunmakta, derin kapılarla revaklara açılmaktadır. Hanın

ahır ve depo olarak kullanılan ikinci kısmına, güneydeki bir han odasının geçit olarak kullanılacak

Resim 1 1930 yılında Deliller Haımmı dış görü-nüşü. Kaynah: Bir zamanlar Diyarbehir, 1999.

Resim 3 Deliller Haıııııın dış görünüşü

Resiııı 2 1932 yılında Deliller Hammıı içten gö-nlııüşü. Kaynah: Bir zamanlar Diyarbehir, 1999.

Resim 4 Deliller Hannım içten gön1ııüıııı1

2 * lstanbul'u, Suriye üzerinden Mekke ve Medine'ye bağlayan yol üzerinde hac farizasını ifa etmek için giden hacılann her türlü ihtiyaçlannı karşılamak üzere kervansaraylar kurulmuştur. 387

. '

< >

388

Yrd. Doç. Dr. Türkan Kejanlı

Şehil 3 Deliller Ham (Hüsrev Paşa Ham) Zemin Kat Plaııı. Kaynah: Kejanlı, 1995 .

şekilde düzenlenmesi ile geçilmektedir. Ahır kısmında tek sıra halinde dizilmiş pencereler bu bölümün aydınlatılmasını sağlamaktadır. Yeniden kullanım karan alınarak gü-nümüz koşullarına uydurulmak istenen bu han, Vakıflar Genel Müdürlüğünün yardımları ile 1984 yılında 49 odalı ve 103 yataklı otel haline getirilmiş, ahır bölümü restoran olarak düzenlenmiştir.

Hanı dıştan tek yönde sınırlayan dükkanlar, ahır kısmının da bir yüzeyinde devam etmektedir. Dışarıdan bakıldığında, ahır kısmı tek kat, odaların yer aldığı ana bölüm çift kat olarak yükselmektedir (Şekil 3, 4).

2.9. Hasan Paşa Hanı

Hasan Paşa Hanı, Osmanlılar zamanında Diyarbakır'da valilikyapmış ölanSokullu'iiuıi 6ğluVezir zade Hasan Paşa tarafından 1572-1575 yıllan arasınçla yaptırılmıştır (Şekil

Şehil 4 Deliller Ham (Hüsrev Paşa Ham) 1. Kat Planı. Kayııah:

5, 6, 7) (Resim 5, 6). Han'ın doğUsı:ı, güneyi ve giriş kapısının üzerinde olmak üzere 3 yerde, hanın ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığına ilişkin bilgiler veren kitabeler vardır. Hasan Paşa Diyarbakır'da ilk olarak kuyumcular için bir çarşı yaptırmıştır. Daha sonra Ulu camiye doğru bir kol uzatarak Keten-ciler adıyla bilinen ancak günümüze ulaşamamış çarşıyı yaptım1ıştır. Kuyumcular çarşısında yapılan hasır bilezikler, haplar, kişnişli gerdanlıklar, avizeler, hançerler vb. parçalar, Ketenciler çarşısındaki dükkanlarda satılırdı. Bu iki çarşıyı yeterli görmeyen Hasan Paşa, bu işler için bir han yaptırmıştır (Beysanoğlu, 1987). Ulu Cami'nin doğU yönünün hemen karşısında, Gazi Caddesi üzerinde büyük bir handır. 1613'de buraya gelen Polonyalı Simeon, Diyarbakır Hasan Paşa Hanından bahsederken "Hasan Paşa Hanı'na indik Çok büyük bir bina olan bu hanın, 500 at barındırabilen iki büyük ahın, renkli de-mir parmaklıkla çevrilmiş çok güzel bir havuzu, üç kat üzerinde birçok odaları vardı" demektedir Cls-lam Ansiklopedisi, 1994). Yine daha sonraki tarihlerde Diyarbakır'a gelen Evliya Çelebi [1654-1655), lnciciyan (1804) ve]. S. Buckingam (1815) Hasan Paşa Hanından önemle bahsetmişlerdir. Bunlardan Buckingam'm 1815 yılı için verdiği bilgiler arasında hububat piyasasının burada toplandığı hakkındaki kaydı, XIX. yüzyılda da bu hanın büyük bir öneme sahip olduğUnu göstermektedir.

Hasan Paşa hanı, siyah bazalt taşla beraber beyaz kalker taşının beraber kullanılmasıyla yapılmıştır. Deliller hanından sonra Diyarbakır'daki ikinci büyük handır. Bu hanın güney ve batı kapılarında tarihi iki yazıt bulunmaktadır. Hanın batı cephesi, altı beşik tonozlu dükkanlarla üst katında taşan iki süslü pencereyle dışarı açılan orta kısmı, yapının genel çizgilerini tamamlamaktadır. Deliller hanının sade

Diyarbakır Hanları ve Keffansaraylan

Resiııı 5 1974 yılmda Hasan Paşa Ham. Kaynah: Bir zamanlar Diyarbehir, 1999.

Resim 6 1955 yılmda Hasan Paşa Ham içten göninıişü. Kaynah: Bir zmnaıılar Diyarbehir, 1999.

Resim 7 Hasan Paşa Hanının dıştan gönimişıi Resim 8 Hasan Paşa Hanının içten göninıişıi

Resim 9 Hasan Paşa Ham Şadırvanı Resim 10 Hasan Paşa Ham avlıısıı 389

ı..:ı

...J < >

390

Resim 11 Hasan Paşa Ham

Resüıi 12 Hasan PaşaHmiı

Yrd. Doç. Dr. Türkan Kejanlı

görünümlü üst katına karşılık, bu hanın köşelerinde başlıklı sütuncuklar, üzerinde boşaltma kemerleri ve köşelerde rastlayan pencerelerde mukamaslı başlıklar yer almıştır.

lki renkli bazalt ve kalker taşının beraber kullanılması ve kalker taşının yatay olarak yerleştirilmesi, yapıyı

olduğırndan da uzun göstermektedir. Yapıyı en üstte taş konsolların üzerine oturmuş bir silme sınırlamakta ve ar-kasında han odalarının kubbeleri görünmektedir. Yapının

batı kapısı içeriye doğru genişlemektedir. Basık kemerli bir kapıdan geçildikten sonra beşik tonozlu bir kısım gelmek-te ve buradan avluya ulaşılmaktadır. Girişin solundaki ve karşısındaki merdivenler üst katla bağlantıyı sağlamakta

dır. Avlunun ortasında altı sütuna oturmuş üstü kubbeli bir şadırvan yer almaktadır. Alt kat adalan sivri kemerli revaklarla avluya açılmaktadır. Aynca bu handa dikkati çe-

ken diğer bir özellik, üst katta avluya doğru taşan konsol-ların bulunmasıdır. Yine üst katta da revaklar bulunmakta ve bu revakların arkasında odalar yer almaktadır. Odalar,

bir kapı ve pencereyle avluya açılmaktadır (Resim 7, 8, 9,

10, 11, 12, 13, 14, 15).

Hasan Paşa hanının bodrumunda, gelen kervanla-

rın hayvanlarım barındıracak ahır kısmı bulunmaktadır.

Çeşitli medeniyetler zamanında yapılmış han ve kervan-saraylar gibi konaklama yapılan, o dönemin şartlarına uygun olarak kervanların konaklama yeri olarak yapıldı

ğından günümüzde bu işlevini. kaybetmiştir. Bunun yam sıra, tarihi yapının çevresinde oluşan yeni yapılaşmalar ve meydana gelen bozulmalarla birlikte, yapının yapılış

amacı dışındaki bir kullanım, doğa şartlan ve yapının üst katlarının terk edilerek boş bırakılması oldukça süratli bir eskimeye ve yok olmaya neden olmuştur. Bugün, Hasan

Paşa Hanının rölöve ve restorasyon projeleri hazırlanarak restorasyonu yapılmış, han tüm katlarıyla ticaret mekanı

olarak kullanıma açılmıştır.

2.10. Çifte Han

Bu hanın kesin yapım tarihi ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Eldeki belgelerden :X.VI.

Resim 13 Hasan Paşa Ham bodrum hatı Resim 14 Hasan Paşa Ham bodnım ghişi

Diyarbakır Hanları ve Kervansarayları

Şehil 5 Hasan Paşa Ham Zemin Kat Plaııı. Kayııah: Kejaıılı, 1995.

yüzyıldan kalma Osmanlı Devri yapısı olduğu anlaşılmaktadır (Sözen, 1971). Han, ilk yapımı sırasında çifte han olarak düşünülmüş, ancak yol açılması sırasında ikincisi yıktmlmışnr. Bütünüy-le günümüze kadar gelebilseydi, Diyarbakır han-ları içinde biri birine bitişik çifte han biçimiyle değişik bir uygulama örneği teşkil edecekti. 1810 (H. 1225) tarihli bir vakfiyede Çifte Han'ın tü-münün fiziki durumunu aydınlatan önemli bil-giler mevcuttur. Bu vakfiyeye göre Çifte Han; " ... Sulu Gözde yukarıda otuz oda ve tahtmda yirmi-dokuz oda ve bir havuz ve iki ahur ve biri sağır biri kebir ve bir mağaza mülhakatından beş adet dükkan ve memşa ve susuz Gözde yukarıda yir-mi altı oda ve tahtında yirmibir oda ve bir kahve dükkanı ve memşa ve üç adet terzi dükkarn ve

Şehil 6 Hasaıı Paşa Hani 1. Kat Plaııı. Kayııah: Kejanlı, 1995.

Şehil 7 Hasan Paşa Haııı Bodnmı Kat Plam. Kaynah: Kejanlı, 1995.

kapu arası içinde iki dükkan ve bir ahur ve memşa iki mağaza ve su kuyusu ve mülhakatından dört dükkan ... " dan meydana gelmekteydi. Siyah bazalt taştan yapılmış olan bu yapı iki katlıdır. Ortada bir avlusu ve avlunun üç tarafında basık kemerli revakları bulunmaktadır. Hana giriş kapısının biraz ilerisinde soldan bir merdiven üst katla bağlantıyı sağlamaktadır. Üst kattaki han odalarının önünde de revaklar bulunmaktadır. Odaların avluya bakan yüzlerinde, bir kapı ve bir pencere yer almaktadır.

Hanın giriş katı depo olarak kullarnlmakta, üst kat ise hiç kullanılmamaktadır. Girişin karşısında bulunan kolun üst katta revaklı geçişleri yıkıldığından, üst katta bu kola ulaşılamamaktadır. Bodrumda ahır bölümü bulunmaktadır (Şekil 8, 9, 10). Bu han, Deliller ham ve Hasan Paşa hanına göre daha yalın ele alınmıştır (Resim 15, 16, 17, 18, 19, 20).

Sonuç

XVII. yy.ın ortalarından itibaren, Osmanlı ekonomisinin çökmesi ile birlikte klasik ticaret yol-larının etkinliği giderek zayıflamış, kentlerde Avrupa mallarıyla rekabet edemeyen yerel üretimlerin çökmesi sürecine girilmiştir. Bu durum Diyarbakır'ı olumsuz olarak etkilerken, fiziki mekanda ticaret, üretim, barınma işlevlerini yerine getiren hanların işlevsiz kalması sonucu ya işlev değişikliği, ya askeri amaçlara ayrılması veya bakımsızlığa terk edilmesi sonucunu doğurmuştur (Arslan, 1999).

391

. '

>V ::; ...J < >

392

Yrd. Doç. Dr. Türkan Kejanlı

Resim 15 Çifte Hannı Giıişi Resim 16 Çifte Haııın dıştan görünümü

Resim 17 Çifte Haıım içten görfmiimii Resim 18 Çifte Haııııı içten gön1ııimıü

Resim 19 Çifte Hanııı içten göıiinüıııii Resim 20 Çifte Haııııı içten gön-ıııümü

Diyarbakır Hanlan ve Kervansaraylan

Şelıil 8 Çifte Han Zemiıı Kat Plaııı. Kayııah: Kejaıılı, 1995.

Şehil 9 Çifte Haıı 1. Kat Plaııı.

I / ıı ır

11 il

Kayııah: Kejaıılı, 1995.

OCL~ l d

1

:ı Şehil 10 Çifte Haıı B.odnıııı Kat Planı.

Kayııah: Kejaıılı, 1995. 393

Yrd. Doç. Dr. Türkan Kejanlı

KAYNAKÇA

Arslan, R., (1999), "Diyarbahır Kentinin Taıihi ve Bugünhü Komımu", Diyarbakır: Müze Şehir, Yapı

Kredi Yayınlan, İstanbul, 80-107.

Beysanoğlu, Ş., (1987), Başlangıçtan Ahlwyımlıılara Kadar Anıtlan ve Kitabeleıi lle Diyarbahır Taıi-hi, Diyarbakır Belediyesi Diyarbakır'ı Tanıtma Yayınlan: 1, Cilt 1, Ankara, 62-594.

-Bir zamanlar Diyarbehir, (1999), lstanbul.

Evliya Çelebi, Seyahatname, Çeviren: Ahmet Cevdet, lstanbul, 1314.

Hagen, V. W., (1974), "Kral Yolu", llgi, Sayı: 19, İstanbul, 11-12.

İslam Ansiklopedisi, (1994), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ar~ştırmalan Merkezi Yayım, Cilt 9, İstanbul, 140-467.

Kejanlı D. T., (1995), "Diyarbahır'da Twizm Potansiyeli ve Hasan Paşa Hanının Konalılama Amaçlı Kullanımının lrdelenmesi", Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri

,. Enstitüsü, İstanbul.

....ı

< >

394

Sözen, M., (1971), Diyarbahır'da Türh Mimaıisi, DTD Yayım, İstanbul.

www.dicle.net

Yılmazçelik, 1., (1995), XIX. Yüzyılın llh Yansında Diyarbahır (1790-1840), Türk Tarih Kurumu Yayını, Arıkara .