196 Δ. Μαντζίλας -...

Λ. Μ ΑΝΤΖΙΛΑΣ

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ CARMEN BU R A N U M 75. ΕΠΙΡΡΟΕΣ, ΜΟΤΙΒΑ, ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ*

Οι Goliardi ήσαν άνθρωποι της εκκλησίας και του σχολείου και συγκεκριμένα περιπλανώμενοι κληρικοί (clerici vagantes) και σπουδαστές οι οποίοι, έχοντας εξασφαλίσει τα αναγκαία προς το ζην, ικανοποιούσαν την κοσμική φιλοδοξία και την τάση τους για ελευθερία και γνώση. Δεν γνωρίζουμε τον αρχηγό τους, ξέρουμε όμως πως αρκετοί από αυτούς βρίσκονταν υπό την προστασία του Rain old von Dassel, αρχικαγγελάριου του αυτο- κράτορα Frederic Barberousse* 1. 'Ησαν ανεξάρτητοι συγγραφείς,τους οποίους προστάτευαν πλούσιοι κύριοι. Ακολούθησαν το πνευματικό ρεύμα των λαϊκών στρωμάτων, καθώς προέρχονταν και οι ίδιοι από αυτά και ενώθηκαν με τους Giullari του εκκλησιαστικού κόσμου. Ορισμένοι2 υποστηρίζουν πως είχαν

* Τ ο άρθρο αυτό παρουσιάστηκε υπό μορφή ανακοίνωσης στο Σ τ ' Συμπόσιο Κλασικών Σπουδών του Τ μήματος Φ ιλολογίας του Π ανεπιστημίου Ιωαννίνων (Μάιος 2007), με τ ίτλο : «Carmen Buranum Veris et Amoris, αριθμ. 7S. Μ ίμηση κ α ι Π ρω τοτυπία». Π ρόκειτα ι, ουσιαστικά, γ ια ανάπτυξη ενός τμ ήματος τη ς δ ιπλω ματικής μας εργασίας, με τίτλο Carmina Burana Amaloria (πο ιήμ ατα αρ. 56 κα ι 75), Αθήνα, 1994, η οποία υποστηρίχθηκε δημόσια, υπό την επίβλεψη τη ς Κ αθηγήτριας του Π ανεπιστημίου Αθηνών, κ. Στέλλας Γεω ργαλά-Π ριόβολου, η οποία τότε ετοίμαζε το βιβλίο Carmina Burana Veris et Amoris, Αθήνα, 1994 (6η έκδοση -2 0 0 6 , εφεξής: CBVA ) , από όπου αντλήσαμε στο σήμερα τ ις περισσότερες ιστορικές πληροφορίες γ ια τους Goliardi, την ετυμολογία του ονόματός τους κα ι την ποίηση τους. Σ τη ν τό τε εργασία ε ίχα μ ε χρησιμοποιήσει το άρθρο τη ς ίδιας, « Η συμβολή τω ν Goliardi εις την Λ ατινικήν Μ εσαιωνικήν Φ ιλολογίαν», ΕΕΦΣΠΑ, τόμος Ks' 1977-8 , σ. 374-392 . Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Πριόβολου, γ ια την βοήθεια της ω ς πρός τη δυσεύρετη βιβλιογραφία αλλά κα ι τ ις πολύτιμες παρατηρήσεις τη ς σ χετικ ά -μ ε τη μετάφραση κ α ι το σχολιασμό τω ν ποιημάτω ν αυτών.

1. Μ- ΗέΓιη, La litterature latine au Moyen Age, «Que sais-je?», Paris, 1972, σ. 79.

2. Π .χ ., D. Ducange, Glossarium Mediae el Infimae Latinitatis, Paris, 1938, IV, s .v . GoUardus.

Δωδώνη: Φύαίαγία 36-37 (2007-2008) 195-230

196 Δ. Μαντζίλας

σχηματίσει μια εδελφότητα, αυτό όμως δεν ισχύει. Γνωρίζουμε τα ονόματα (ή τα ψευδώνυμα) μερικών μόνο από αυτούς, καθώς αποτελούσαν σημαντικές φιγούρες της λογοτεχνίας8, κυρίως της γερμανικής3 4. Το μεγαλύτερο όνομα ωστόσο είναι ένας Γάλλος, ο Pierre Abelard5 (Πέτρος Αβαιλάρδος). Οι υπόλοιποι παραμένουν ανώνυμοι.

Πνεύμα ατίθασο και επαναστατικό αυτό των Goliardi, τους οδήγησε σε μια προσπάθεια ανατροπής όλων των στείρων θεσμών και των κακών κειμένων της εποχής. Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία και η ασίγαστη επιθυμία της για κοσμική εξουσία ήταν ο κυριότερος στόχος τους. Την κατηγό

3. A rc h ip o e ta (1130-μετά το 1167* IS ., C a rm in a B u r a n a f testo la tin o a fr o n te ) , M ilano , 2006* μ .Χ ., κατά πάσα πιθανότητα ψευδώνυμο ro o R e n a n o ή κάποιου Γερμανού ποιητή , ο οποίος έζησε στην Κολωνία -πο ιήματα αρ. 191, 220· πρβ. J . E berlo , D ie G ed ich te des A r c h ip o e ta , F r a n k fu r t , 1966* K. L an g o sch , D ie L ied e r den A r c h ip o e ta . L a te in is c h u n d d eu tsc h hera u sg eg eb en , S tu t tg a r t , 1977), H u g o P r im a t d*O rI6ans (1093-ca . 1160, καθηγητής σε σχολεία καθεδρικών ναών -αρ. 194), G u a ltc r iu s de C astillio n e ή G a u tie r de { W a lte r of) Ch&tillon (ca 1135-1179, Γάλλος θεολόγος -αρ. 3, 8, 19, 41, 42, 123), P e tru s B lesensis ή P e te r de Blois (1135-1204, Γάλλος δ ιπλω μάτης -αρ. 29-31, 33, 63, 67, 72, 83, 84, 108), O tloh R a tisb o n e n s is ή O tlo h of R e g e n b u rg (ca. 1013 -ca . 1072, Βενεδικτίνος μοναχός στο S t. E m m e ra m -αρ. 28, 38, 122a, 125), M arb o d R ed o n en sis ή M arbod of R en n es (ca. 1035 -c a . 1123, Ε πίσκοπος της ομώνυμης πόλης, που έγινε διάσημος γ ια το ποίημα D e m e re tr ic e , όπου αναφέρει πω ς το τρομερότερο από όλα τα φίδια είναι η γυναίκα -αρ. 122a, 123, 214), G o d frey of W in c h e s te r (ca. 1050-ca. 1107, Ά γ γ λ ο ς σατιρικός κα ι επ ιγραμματοποιός, έφερε το ψευδώνυμο «ψευδο-Μ αρτιάλης»-αρ. 198), P h ilip p u s C an ce lla riu s ή P h ilip p e de G rdve ή P h ilip th e C hance llo r (ca. 1 1 6 0 / 80-1236, θεολόγος κα ι πολιτικός, καγκελάριος της N o tre D am e de P a ris -αρ. 21-2, 26 -7 , 84, 131, 1 3 1 a , 189), M arn e r (S u p p l., 3*). Παραδόξως, έχει παρεισφρύσει στη συλλογή και ένα πολύ παλαιότερο ποίημα του Αυσώνιου (310-395 -αρ. 64), που θεω ρείται ο πρώ τος Γάλλος ποιητής. Π αραδίδεται επίσης το όνομα του Serlone de W ilto n , δ ίχω ς να του αποδοθεί κάποιο συγκεκριμένο ποίημα. Γ ια τ ις ταυτοποιήσεις, βλ. A th e n a R e v ie w , IV , 2 (G o th ic C a th e d ra ls in N o rth e rn F ra n c e ) , σ. 71-3 (R ed isco v e rin g th e p o e ts of th e G o th ic e ra : C a rm in a B u ran a ).

4. D ie tm a r v on A ist ή E is t (ca. 1150-1180 -αρ. 113a), R e in m a r von ITagenau (ca. 1180 -ca . 1210 -αρ. 142a, 143a, 147a, 166a), R e id h a rd t (ή N e id h a rd t) von R e u e n ta l ca. 1170-1230, σταυροφόρος και αριστοκράτης -αρ. 168a, W a lth e r von d e r V ogo lw eide (ca. 1170-1230, -αρ. 135a, 151a, 169a, 211a), H e in rich von M o- ru n g en (ca. 1 1 9 0 /1 2 2 0 -αρ. 150a), O tto von B o ten lau b en (ca. 1220 -αρ. 118a), F re id a n k (ca. 1 2 1 5 /3 3 -αρ. 17 ·), G o tfr id u s ή G od frey o f S t. V ic to r (ca. 1130 -ca, 1194, eubprior τη ς ομώνυμης πόλης -αρ. 14Φ).

5. Ο συγκεκριμένος (1079-1142) αποτελούσε πρότυπο της ελεύθερης διακίνησης τω ν ιδεών. Έ γρ α ψ ε ευαίσθητους στίχους γ ια την αγαπημένη του Η έΐοίβο. Έ ν α ς μ εγάλος αριθμός τω ν συνθέσεων τω ν G o lia rd i αποδίδονται σήμερα σε αυτόν (ο αρ. 120 από τα ερω τικά κ α ι άλλα)· πρβ. Σ τ . Γεωργαλά-Π ριάβολου, C B V A , σ. 15-6* J - P . Letord-Tr4garo, Pierre Abilard, Paris, 1981.

αΣχόλια στο Carmen Buranum. 75. Επιρροές, μοτίβα, λέξεις και εικόνες» 197

ρησαν για φιλαργυρία, διαφθορά, αδικία και πλουτοκρατία. Δεν περιορίστηκαν όμως μόνο εκεί: έχοντας ποικίλες επιδράσεις από την ελληνική μυθολογία, την κλασική λατινική ποίηση (και κυρίως τον Οβίδιο, τον θεωρητικό του εκλεπτυσμένου έρωτα6), την εκκλησιαστική παιδεία και τη λαϊκή παράδοση, επεκτάθηκαν και στις περιοχές της ερωτικής, συμποσιακής και παιγνιώδους ποίησης. Σκοπός της ποίησης τους είναι η ερμηνεία, όχι πλέον των μυστηριωδών φόβων και των συγκεχυμένων παραδόσεων του Μεσαίωνα, αλλά η ερμηνεία της πραγματικότητας. Έτσι, αντιτίθενται στη σχολαστική ποίηση, η οποία εξακολουθεί να εμμένει στις αρχαίες παραδόσεις. Στα πλαίσια της σατιρικής τους ποίησης7 αναφέρθηκαν σε καυτά ζητήματα όπως η διαφθορά της εκκλησίας, η φτώχια των κληρικών, η ματαιότητα των. εγκοσμίων, η κατάπτωση του αιώνα, τα ελαττώματα των ανθρώπων8.

Τα ποιήματα των Goliardi είναι διάσπαρτα σε βιβλιοθήκες ανά την Ευρώπη. Τπάρχουν συλλογές από τους κώδικες Buranus, Harleianus, Arundelianus και άλλους. Σε αυτές σπάνια αναγράφεται το όνομα του

6. Πρβ. C. Β., 105, 7 A r te s a iua toriae iam n o n is tr u u n tu r / a N a so n e tra - d i te , p a ss im p e r v e r tu n tu r ' 8 N a so , m eis a r tib u s e t reg u lis in s tr u c tu s t m u n d iq u e v o lu p ta tib u s fe lic ite r su b d u e tus, ab err ore s tu d u i t m u n d u m revo ca re; / Q u i s ib i n o tu s e ra t , d o c u it sa p ien ter am are. Για το συγκεκριμένο ποίημα, όπου με κωμική ειρωνεία, αλλά και δογματική ειλικρίνεια ο Οβίδιος εξυψώνεται σε πρότυπο ποιητή του γήινου έρωτα, σε μια εποχή όπου κυριαρχούσε ο αδελφικός χριστιανικός έρωτας, βλ. την ανάλυση του J.J. Wilhelm, T h e c r u d e s t m o u th . S p r in g n a tu re a n d lo v e in classical a nd m ed iev a l ly r ic s , Tale Univ. Press., 1965, σ. 123 κ. εξ. Πρόκειται για μια -μεταφυσική και υπερφυσική -ερμηνεία του μικρόκοσμου του Οβιδίου, οι απόψεις του οποίου αποκτούν πιο ιδεαλιστικό και ηθικοπλαστικό χαρακτήρα, μέσα στο μακρόκοσμο μιας χριστανικής εποχής. Η διαφορά με τον λατίνο ποιητή είναι ότι εκείνος υπέστη τις συνέπειες των ιδεών του, ενώ οι Goliardi κρύφτηκαν πίσω από την ανωνυμία τους, ζώντας σε μια εξίσου δύσκολη, πουριτανή και θεοκρατούμενη κοινωνία. Χρήσιμη είναι η μονογραφία του Η. Unger, D e o v id ia n a in C a rm in ib u s B u ra n is , Strasbourg, 1914. Σημειώνουμε εδώ πως, μετά από τον αριθμό του κάθε ποιήματος, ακολουθεί η στροφή, όπως συνηθίζεται να γίνεται η παραπομπή στα Carmina Burana.

7. Πρέπει να γίνει διάκριση ανάμεσα στα σατιρικά ποιήματα της συλλογής και σε αυτά που τιτλοφορούνται συνήθως ως «Carmina Goliardorum»: πρόκειται για συνθέσεις του 12ου και 13ου αιώνα που αποδίδονται στον Episcopus Goliae ή Golias (ο οποίος μάλλον αποτελεί δημιούργημα της φαντασίας* βλ. Στ. Γεωργαλά-Πριόβολου, Ε Ε Φ Σ Π Α > ό .π ., σ. 377), τον Walter Mapes (αρχιδιάκονο της Οξφόρδης), αλλά και τους ανώνυμους Goliardi* βλ. Κ. Strecker, D ie A p o k a ly p s e des G olias , Roma- Leipzig, 1928* Th. Wright, T h e L a t in p o em s co m m o n ly a t tr ib u te d to W a lte r M apes, London, 1841 (New Tork, 19682).

8. Για το κοινωνικό πλαίσιο της εποχής και άλλες πληροφορίες σχετικά με τη σύνθεση των ποιημάτων, βλ. A. Κ. Ιωαννίδου, Τα C arm in a B u ra n a και η τύ χη ατούς αρχαίους σ υγγρα φ είς , Γιάννινα, 2001, σ. 51 κ.εξ.

V *

■I

L Λ


ποιητή9. Έναν από αυτούς τους κώδικες, τον Buranus, γραμμένο από πέντε χέρια (εκ των οποίων τα δύο κυριαρχούν), σε 112 αριθμημένα φύλλα (25 X 17 εκατοστά), με έγχρωμα αρχικά και οκτώ μινιατούρες, ανακά>υψε το 1806 ο βιβλιοπώλης Schmeller (μαζί με τους Edelstand du ΜέΗΙ10 και Thomas W right11), προερχόμενο από το ηγουμενείο ή αββαείο του Benediktbeuern, που ιδρύθηκε το 733 μ.Χ. στις Άλπεις, τριάντα μίλια νότια του Μονάχου, το επονομαζόμενο και Buranum, το οποίο πήρε το όνομά του από τη λέξη bur της παλαιάς γερμνικής, η οποία σημαίνει «μικρό σπίτι». Στο αββαείο παρέμεινε το χειρόγραφο μέχρι το 1803, χρονολογία κατά την οποία πραγματοποιήθηκε η κοσμικοποίηση των Βαυαρικών μο- ναστηριών, οπότε κατετέθη στη βιβλιοθήκη του Μονάχου (Biblioteca Μο- nacensis = Bayerisohe Staatsbibliothek, codex Latinus 4660/4660a), όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα.

Την πρώτη κριτική έκδοση των Carmina Burana12 πραγματοποίησε

9. Βλ. E n c y c lo p e d ia I ta l ia n a , Milano, 1933, X V II, σ. 495-6, s.v . G oliardi.10. Δημοσίευσε πολλά -ανέκδοτα έως τότε- ποιήματα σε δύο συλλογές: Ρ ο έ-

sies p o p u la ire s la tin es d u M o yen A g e , Paris, 1847 & P o is ie s in id i te s du M oyen A g e , Paris, 1854.

11. Εξέδωσε το έργο T h e la tin p o em s co m m o n ly a ttr ib u te d to W a lte r M apes , London, 1841.

12. Μερικά σχετικά έργα είναι τα εξής: Ο. Bertoni, «Intorno ai 'Carmina Burana’», Z e its c h r i f t fiir ro m a n isch e P h ilo lo g ie XXXVI, 1912, σ. 46* E. D. Blodgett - Η. Λ. Sw anson, T h e L o v e S o n g s o f the C arm ina B u ra n a , New Tork, 1987 (μετάφραση)· W. B u ch w a ld -A . H o lh w eg -O . Prinz, T u scu lu m L exicon g riech i· schen u n d la te in isc h en A u to re n des A l te r turns u n d des M itte la lte rs , MUncheu, 19823 (για τα Carmina Burana, σ. 144-5)· C. Corradino, / c a n ti d e i G oliard i o s tu - d e n ti vagan ti d e l M ed io E v o , Milano, 1928· O Dobiache - Rojdestvensky, L es podsies des G oliards, Paris, 1931· C. Fischer, C arm ina B u ra n a , Zurich - MUnchon, 1979· K. I*. Harrington, M ed ie va l L a t in Chicago, 1925, σ. 370-382, ως «Songs of the wandering students» & 1997* με προσθήκες από τους J. Pucci & Λ. O. Elliott) σ. 586-599, ως «The songs of Beuern»· R. Garcia - Villoslada, La poesia r itm ic a de los G oliardos m ed ieva les , Madrid, 1975* R. Glendinning, «Words without a song: the challenge of Carmina Burana 62», E ssays E. G. B erry , W innipeg, 2004, σ. 105-126· Ch. V. Langlois, «La litera tu re Goliardique», R e v u e B leu e , L - LI, 1892. K. Lanosch, H y m n e n u n d V agan ten lied er , Basel, 1954· E. Massu, C arm ina B ura n a e a ltr i c a n ti della G oliard ia m ed io eva le , Uoina, 1979. D. Parlett, S e lec tio n s from th e C arm ina B urana: A n e w verse tra n s la tio n , Penguin Classics, Ha- rmondsworth, 1986· J. P etit, C arm ina B u ra n a , Barcelona, 1981 (19913)· F. Raby, A H is to ry o f S ecu la r L a tin P o e try in the M id d le A ges, Oxford, 1934 (19673), με σημαντική βιβλιογραφία (σ. 375-380, εφεξής S L P )· Ιδ., T he O xford book o f M ed ieva l la tin verse, Oxford, 1959, σ. 117-332 & 355-9· P. Rossi C arm ina B u ra n a . P resen ta - zione d i F rancesco M aspero, Milano, 1989· Ιδ., C arm ina B urana ( testo la tin o a

ο ίδιος ο Schmeller το 1847 στη Στουτγάρδη* 13. Μια μερική έκδοση ακολούθησε από τον R. Peiper14 και άλλη μία από τον L. Laistner15. Η πλέον σημαντική έκδοση έγινε από τους Hilka & Schumann16; μετά από διορθώσεις που είχε κάνει στο χειρόγραφο ο W ilhelm Meyer, ο οποίος, μετά από προσεκτικότερη ανάγνωση του χειρογράφου, ανακάλυψε κι άλλαχ ποιήματα (φύλλα i-v ii), τα οποία αναφέρονται πλέον ως F ragm entc B ur ana17.

fro n te ) , Milano, 2006*Th. Rubel, aO lim lacus co lueram (Carmen Buranum 130). Eine lateinische H andschrift entziffert», D er a ltsp ra ch lich e U n te r r ic h t, X LV II, 4-5, 2004, σ. 77-9* S. Santangelo, S tu d io su lla p o es ia g o lia rd ica Palerm o, 1902* O. Schumaan, «O ber einige Carmina Burana, Z D A , LX II, 1926, σ. 81 κ. εξ.· J. A. Symonds, W in e , w om en a n d song . M ed ia e va l s tu d e n t so n g s , Lodon, 1925* H . W addel, T h e W a n d erin g S ch o la rs , London, 1927 (7 η έκδοση- 1947), κυρίως σ. 200-221 & 229-235 (κεφ. DC .The Scholars’ lyric) και βιβλιογραφία, σ. 282-5* Ρ . G. W alsh, C o u r tly L o v e in th e C a rm in a B u ra n a , Edinburgh, 1971* Ιδ., T h ir ty P o em s fro m th e C arm ina B u ra n a , B ristol-R eading, 1976 (με κείμενο και σημειώσεις). G. W hicher, T h e G oliard p o e ts , Norfolk, 1949 (Connecticut, 19762) C. Yarza -L . Moles, C antos d eG o lia rd o (C a rm in a B ura n a ) Barcelona, 1971 (19812)·.

13. J. A. Schmeller, C arm ina B u ra n a . L a te in is c h e u n d d e u tsch e L ie d e r u n d G ed ich te e in er H a n d sc h r ift des X I I I J a h r h u n d e r ts au s B e n e d ik th e u e r n a u f d er k . B ib lio th e k z u M u n c h e n , S tu ttg a r t 1847, Breslau, 1883 (και αρκετές άλλες επανεκ- δόσεις).

14. R. Peiper, G a u d ea m u sl C a rm in a vag o ru m se lec ta in u su m la e t i t ia e , Leipzig, 1877.

15. L. Laistner, Golias: S tu d ie n tl ie d e r des M itte la lte r s : aus d em la te in isc h e n , S tu ttgard , 1879. Ή έκδοση αυτή αναθεωρήθηκε αργότερα από τους Ε. B rost & W . Bulst, C arm ina B urana: L a te in isc h u n d D e u tsch : L ie d e r der V a g a n te n , Heidelberg, 1954 (5η έκδοση 1974).

16. Οι A. H ilka - O. Schum ann εξέδωσαν τα ποιήματα 1-186, C arm in a B u ra n a , m il B e n u tz u n g der V o ra rh e iten W ilh e lm M eyers , k r it is c h h era u sg eh en , Band I, Text 1: D ie m ora lisch - sa tir isch e n D ic h tu n g e n , Heidelberg, 1930* A. H ilka - O. Schum ann, C arm ina B u ra n a , Band I, T e x t 2: D ie L ie h e s lie d e r , H eidelberg, 1941. Oi O. Schumann & B. Bischoff ακολούθησαν με τα ποιήματα 187-228: Carm in a B u ra n a , Band I, Text3: D ie T r in k - u n d S p ie ler lied er , D ie g e is tlic h en D ra - m en , N a ch trd g e , Heidelberg, 1970. Οι τρεις αυτοί τόμοι αποτελούν μέχρι σήμερα τη μοναδική στερεότυπη έκδοση. Ο Bischoff τα εξέδωσε ακόμα μια φορά (New York- - Munchen, 1967-1971). Σχόλια στα ποιήματα 1-55 έχουν γράψει οι A. H ilka - Ο. Schumann, C arm ina B u ra n a , Band II , K om m en tarl: E in le itu n g (D ie H a n d sc h r i ft der C arm ina B u ra n a ); D ie m ora lisch - sa tir isch e n D ic h tu n g e n , Heidelberg, 1930, ενώ για τα υπόλοιπα ποιήματα δεν υπάρχει ακόμα καμία σχολιασμένη έκδοση. Πιο πρόσφατα, ο Ρ. G. Walsh εξέδωσε μια επιλογή από τα ερωτικά ποιήματα: L o v e L y r ics from the C arm ina B u ra n a , Chapel H ill, 1993, με εισαγωγή, σχόλια και αγγλική μετάφραση.

17. Για τα προβλήματα σχετικά με το χειρόγραφο, βλ. F. Raby, S L P , II, σ. 256-7. Τα ποιήματα αυτά εξέδωσε ο W . Meyer, F ra g m en ta B u ra n a , Berlin, 1901. Πρόκειται για ένα Supplementum 26 ποιημάτων, τα οποία απαριθμούνται με αστερίσκο.

«Σχόλια στο Carmen Buranum 75. Επιρροές, μοτίβα, λέξεις και εικόνες» 199


Ο ίδιος ερευνητής είχε τότε υποστηρίξει πως ο συλλέκτης της ανθολογίας προερχόταν από την περιοχή του Μοζέλα18, υπόθεση την οποία απέρριψε ο Schumann19, δεδομένου ότι η διάλεκτος των Γερμανικών κειμένων είναι η Βαυαρική. Σύμφωνα με μια άλλη υπόθεση20, τα ποιήματα συγκεντρώθηκαν πρώτη φορά γύρω στο 1230 μ.Χ. στην αυλή του επισκόπου του Seckau (1231-1243 μ.Χ.) στην Αυστρία21. Ωστόσο το χειρόγραφο φαίνεται τελικά να είναι του 13ου αιώνα22 23. Ο φθορές που παρουσιάζει οφείλονται τόσο στην παλαιότητά του, όσο και στις προσμείξεις λόγω της προφορικής παράδοσης22, γεγονός που εξηγεί την παρουσία εντελώς άτεχνων ποιημάτων, δίχως μέτρο, ρυθμό και ρίμα, με πλήθος χασμωδιών24 25. Η σειρά των ποιημάτων, όπως παραδίδεται, δεν είναι η ορθή. Ωστόσο, παρά τα χάσματα, έχει πλέον αποκατασταθεί26 και εκδοθεί, όπως προήλθε από τον συμπιλητή της συλλογής, ο οποίος δεν αποκλείεται να είχε κάνει και δικές του επεμβάσεις στους στίχους.

18. Το γεγονός αυτό ενδεχομένως θα εξηγούσε την παρουσία του Αυσώνιου στη συλλογή, καθώς είχε γράψει ένα περιώνυμο ποιήμα για τον ομώνυμο ποταμό, με τίτλο M osella .

19. Ο. Schum ann, «Die deuschen Strophen der Carolina Burana», G erm a- n isch - ro m a n isch e M o n a ts s c h r ift , XIV, 1926, σ. 418 κ.εξ.· πρβ. Iiilka - Schumann, ό.π., II , I, 69.

20. Βλ. στο διαδίκτυακό τόπο της Bibliotheca A ugustana.21. Την εποχή εκείνη υπήρχαν τρεις Βαυαρο - αυστριακές περιοχές, του Stei-

ermark, του Τυρόλου και του ΚSirnten, οι οποίες ήταν υπό την επιστασία του συγκεκριμένου ιερέα.

22. Η ορθή χρονολόγηση του χειρογράφου οφείλεται στον Ο. Schumann, ό.π., 1926, σ. 425-7, ο οποίος κατέδειξε πως οι αλλεπάλληλες αναφορές στους Minnesinger (που έδρασαν στα τέλη του 13ου αιώνα), οι οποίες υπάρχουν στους γερμανικούς στίχους των ποιημάτων, καταρρίπτουν την εώς τότε υπόθεση του Meyer (στην έκδοση των Iiilk a - Schumann) για χρονολόγηση γύρω στο 1225, δεδομένου πως τα ποιήματα θεωρείται πως έχουν συντεθεί μεταξύ 1150 και 1200, όπως υποστηρίζει ο H arrington, ό.π., σ. 586, υπόθεση όμως η οποία δεν ισχύει, καθώς ένας από τους ποιητές, των οποίων τα ονόματα γνωρίζουμε, ο Ooldfrey of W inchester, απεβίωσε πιο πριν (το 1107), επομένως το έτος αυτό είναι te rm in u s p o s t quern, εάν δε λάβει κανείς υπόψη του πως πρόκειται -ως επί το πλείστον- για νεανικά στιχουργήματα, τότε μάλλον θα πρέπει να ανεβάσουμε το όριο γύρω στα 1050. Ό σο για τον te rm in u s a n te quern , λαμβάνο- ντας υπόψη πως ο M arner απεβίωσε το 1265, τότε, λογικά κάποια ποιήματά του πρέπει να γράφτηκαν γύρο> στο 1210-1220. Ο Raby, S L P , σ. 257, όσον αφορά στο χειρόγραφο , αναφέρει πως οι παλαιογραφικές ενδείξεις υποδηλώνουν προγενέστερη χρονολόγηση, ωστόσο η παρατήρηση του Schumann είναι ασφαλής.

23. Είναι η άποψη του Schmoidler, H is t. V ie r te lja h rsch r ifl, XIV, σ. 319 (στον Raby, S L P , σ. 258).

24. Βλ. Iiilka - Schum ann, 6 .n .t II, I, σ. 79· πρβ. Raby, S L P , σ. 258.25. Βλ. H ilka - Schum ann, 6 .η .% I, I, σ. XVI. Η σειρά των φύλλων είναι η

εξής: 43-8, 1, 2, 3-10, 11-8, 19-26, 27-34, 35-42, 49, 73-82, 50-5, 56, 57-64, 65-72, 83-90, 91-8, 99-106, I, Η-ίν, ν, ν ί, 107-112, vii.

«Σχόλια στο Carm en B uranum 75. Επιρροές, μοτίβα, /.έξεις και εικόνες» 201

Επηρεασμένοι κυρίως από τον Οβίδιο, το Βεργίλιο, αλλά και τον σύγχρονό τους συγγραφέα, Ανδρέα Καπελλάνο - Andrea Caipjpellanus^au- λικό της βασίλισσας Ε>εονώρας της Ακουιτανίας, otGoliardi γράφουν ερωτική ποίηση, τα επονομαζόμενα Carmina Burana Veris et Amoris (=της 'Ανοιξης και του Έρωτα) ή απλούστερα Am atoria (= Ερωτικά), που ήσαν μια από τις θεματικές κατηγορίες της ποίησης τους (ποιήματα 56-186)26 27, μαζί με τα ηθικά-σατιρικά (Carmina moralia et satirica, 1-55) και τα συμποτικά ή βακχικά (Carmina potoria, 187-226). Η συλλογή ολοκληρώνεται με δύο παίγνια (Ludi, 227-8) και το συμπλήρωμα (Supplementum, l-26a). Περαιτέρω, τα ποιήματα ομαδοποιούνται ανάλογα με το ρυθμό τους, ο οποίος αναγράφεται μια φορά, ακολουθούμενος ύστερα από ενδείξεις όπως «item», «item de eodem» ή «unde supra». Ακολουθούν τα μετρικά ποιήματα με την ένδειξη «versus».

Η γλώσσα των κειμένων 28 είναι ένα αμάλγαμα λατινικής, όχι όμως της χυδαίας ή λαϊκής {vulgaris). Συχνά υπάρχουν προσμείξεις με Γερμανικές (κυρίως της Ά νω Γερμανικής) ή Γαλλικές λέξεις (ακόμα και διαλέκτους της Οξιτανίας/Occitan). Απλή σε γενικές γραμμές, ακολουθεί την κλασική λατινική, με μερικές διαφοροποιήσεις (π.χ. χρήση του e αντί για ae, παράλειψη του h, χρήση του συμπλέγματος ch αντί για h κλπ.)} οι οποίες όμως δεν επηρεάζουν το νόημα, εκτός αν υπεισέρχονται σε βαθιές δομές του συντακτικού, από το οποίο υπάρχουν αρκετές αποκλίσεις, κυρίως ως προς τη χρήση των εγκλίσεων. Το λεξιλογικό επίπεδο ποικίλλει ανάλογα με το πόσο καλλιεργημένος ήταν ο κάθε ποιητής. Η ένωση των Goliardi με τους Giu-

26. Κυρίως από το έργο του D e A m o re , το οποίο γράφτηκε περίπου το 1185· πρβ. τις εκδόσεις των Ε. Trojel (Kobenhavn, 1892), Ε. Trojel & W. Bulst (Munchen, 1964, 1972*, A Pag6s (CastelM de la Plana, 1930), Cl. Buridant (Paris, 1974) και G. Ruffini (Milano, 1980)· πρβ. P. G. Walsh, A n d re a s C a pellanus O n L o v e , London, 1982. Ή ταν τόση η επιτυχία του, ώστε ματαφράστηκε ήδη από παλιά στα γαλλικά (1290), ιταλικά (ca. 1350) και γερμανικά (1440).

27. Οφείλουμε, βεβαίως, να σημειώσουμε πως ο τίτλος δεν ανταποκρίνεται πάντοτε στο περιεχόμενο των ποιημάτων, καθώς έχουν παρεισψρύσει αρκετές συνθέσεις, με περιεχόμενο θρησκευτικό ή εμπνευσμένο από τον Τρωικό πόλεμο (όπου υπερπροβάλλεται, βεβαίως, ο έρωτας του Πάρη και της Ελένης), παρωδίες (C. Β ., 92, D e P h y l l id e e t F lora ), ενώ δεν λείπουν αρκετές περιγραφές της φύσης (C. Β ., 132, 139, 141, 144, 145-6, 148-153), αλλά και διαφόρων πτηνών και ζώων (C. Β. 132-4, 146, 148), όπου κυριαρχεί το αηδόνι, ως ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της άνοιξης· πρβ. 71, 81, 111, 140, 186 και αλλού.

28. Εξαιρετικό είναι το πρόσφατο εγχειρίδιο του Ρ . S totz , H a n d b u c h zu r la te in isch en S p ra eh en des A fitte la lte r s , Munchen, 1996-2002.

A


llari (=Iocu1ari. στα λατινικά)29 δίνει ένα παιγνιώδη τόνο στα ερωτικά αυτά ποιήματα. Χωρίς να κατεβαίνουν σε απλό ή ανούσιο επίπεδο, τα στιχουργήματα αυτά δεν έχουν πάντα το βάθος της αρχαίας ελληνικής και της κλασικής λατινικής ποίησης. Είναι, ωστόσο, ποιήματα χαριτωμένα και πολύ θελκτικά. Το μέτρο ποικίλλει, από δακτυλικό ή λεωνίνο εξάμετρο και ελεγειακό δίστιχο, μέχρι ρυθμοτονικούς συνδυασμούς, κυρίως του τροχαίου.

Δεδομένου ότι δεν πρόκειται για πρωτότυπη ποίηση, μια σειρά από μοτίβα της αρχαίας ελληνικής και λατινικής ερωτικήςποίησης30εμφανίζονται συνεχώς στα Carolina Bur ana. Με βάση τον ιπποτικό έρωτα του Μεσαίωνα, ο οποίος απαιτεί μυστικότητα (σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινεμε την πορνεία31, αλλά και όσους περηφανεύονταν για τις ερωτικές τους επιδόσεις) και την απόκρυψη του ονόματος της αγαπημένης32, αλλά και αποκήρυξη της απιστίας33, και το συνδυασμό φύσης34 (που είναι σύντροφος των νέων),

29. Encyclopedia Italiana, ό .π ., X V II, σ. 327-8. s.v . Giullari. Η λέξη προέρχεται από το επίθετο iocularis, «παιγνιώδης», «σκωπτικός».

30. Στην αρχαία ελληνική ερωτική ποίηση κατατάσσουμε τους περισσότερους μελικούς ποιητές. Θα είχε ενδιαφέρον μια πιο ενδελεχής μελέτη στα επιγράμματα της ΙΙαλατινής Ανθολογίας, του Αλκίφρονα και των ποιητών της ελληνιστικής περιόδου. Αν και κάνουμε κάποιες αναφορές, τους παραλείψαμε σκόπιμα, καθώς οι Ρωμαίοι (αλλά και οι μεταγενέστεροι Έλληνες) ποιητές επηρεάστηκαν άμεσα από την αρχαϊκή λυρική ποίηση, της οποίας τα λογοτεχνικά μοτίβα ανέπλασαν. Με τον όρο «ρωμαϊκή (ή λατινική) ερωτική ποίηση» αναφερόμαστε στον Τίβουλλο (Λύγδαμο και Σουλπικία), τον ΓΙρο- πέρτιο, τον Κάτουλλο, τον Οράτιο (Car mi η a & Epodi) και τον Οβίδιο [Are Amaloria, Remedia Amoris, Amores, Heroides)· πρβ. R. O. A. M. Lyne, The Latin Love Poets, O xford, 1980.

31. Βλ. π.χ. C. B. ,120.32. Πρβ. G. B., 105, 9 veneris mysteria iam non occultantur / cist is, / sed

exposita coram presentanlur / . . . / precipue Cytherea iubel sua sacra taceri I· 105. 11 Res arcana Veneris* 111, 2 Cuius nomen tarn verendum , / quod nec michi presumendum / est, ut earn nominem?.

33. Πρβ. C. B., 120 Sc 121, με επιδράσεις από τον Οβίδιο, Amor., I l l , 14 και τον Κάτουλλο, 58 και 72.

34. Ενδεχομένως τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι αυτά των G. Β. 02, 79 και 159, όπου η όμορφη κοπέλα και ο ερωτευμένος νεαρός βρίσκονται σε ένα ειδυλλιακό παριβάλλον, locus amen us [**amoenus), εντυπωσιασμένοι από την όψη, τους ήχους και τις οσμές της φύσης. Το μοτίβο αυτό είναι γνωστό από τη βουκολική ποίηση (πρβ. ακόμα και Hor. A. Ρ., 17), ψήγματα της οποίας βρίσκονται σε αρκετά ποιμενικά ποιήματα (pastourelles) της συλλογής* βλ. Pillet, Beitrage zur r omanis c he η and englischen Philologic, σ. 98 κ. εξ. (στον Raby, SLP , σ. 271), όπως το 69, το 89a, το 90, το 157 και το 158* πρβ. ακόμα 59, 4 per florenta nemorum· 92, 6 κ. εξ.* 137, 1 campus est amen us. Γενικότερα, η φύση ασκεί τη δική της δύναμη στον άνθρωπο {virtue natural is), σε αντιδιαστολή με τις ζωτικές δυνάμεις που ενυπάρχουν στον άνθρωπο [virtue animal is)' πρβ. C. Β., 105, 1* Στ. Γεωργαλά - Πριόβολου, CBVA , σ. 165* Κ. Ρ. Harrington, ό .η ., σ. 588.

έρωτα35 και άνοιξης, όπως υποδηλώνει και ο γενικός τίτλος των ερωτικών ποιημάτων (V eris et A m orisJ36 οι ποιητές υφαίνουν ένα καμβά με στολίδια τη μυθολογία, τις γοητευτικές λέξεις του Οβιδίου, τη νεανική φρεσκάδα τις επιδράσεις από την παλιότερη ποίηση εν γένει, δίνοντας παράλληλα μια να- τουραλιστική διάσταση, με τη φύση να συμμετέχει και να προκαλεί την ερωτική διάθεση, όχι μόνο να λειτουργεί ως φόντο γι’ αυτήν. Ειδικά αυτή η εμμονή με τη φύση, την άνοιξη και τα άνθη37 38 αντίκειται στη φιλοσοφική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία τα στοιχεία αυτά αποτελούν μέρος του ετήσιου κύκλου των εποχών: ο άνθρωπος είναι λογικό ον, επομένως δεν μπορεί να είναι το ίδιο με τα λουλούδια ή τα ζώα33. Ωστόσο, ο ποιητής δεν έχει λογική39: το συναίσθημα τού υπαγορεύει πως είναι ένα με τη φύση και πως η γυναίκα ανήκει σε αυτήν. Πράγματι, τα τρία κέντρα της ποίησης των Goliardi είναι η γυναίκα, το κρασί και το τραγούδι. Πάνω στα αρχαία μέτρα που έχουν πια εξελιχθεί σε ρυθμοτονικά οι ποιητές παρουσιάζουν τον έρωτα σε όλες τους τις εκφάνσεις με τόσο δυνατό τρόπο, ώστε κατάφεραν να ανανεώσουν την ερωτική ποίηση και να ασκήσουν επιρροή στη μετέ- πειτα Ευρωπαϊκή ποίηση.

«Σχόλια στο Carmen Buranum 75. Επιρροές, μοτίβα, /.έξεις και εικόνες 203

35. Βλ. σχετικά F. Raby, A H is to r y o f C h r is tia n L a t in P o e tr y , Oxford, 1927, o. 267. Σύμφωνα με τη θεωρία του G. Paris, J o u r n a l des S a v a n ts , 1891, σ. 685 κ. εξ.· 1892, σ. 424 οι αναφορές στη φύση είχαν λειτουργική σημασία και είχαν γίνει σχεδόν υποχρεωτικές, καθώς αναφέρονται στις εορτές του Μαΐου. Πρόκειται -με άλλα λόγια- για μαγιάτικα τραγούδια.

36. Πρβ. C. Β. 56, 1 Ver e s ta tem (=aestate) n u n t ia t · 85, 1 V eris d u lc is in tem pore / F lo re n ti s ta t και κυρίως ολόκληρο το 85 και το 148, τα οποία είναι αφιερωμένα στη φύση και τον έρωτα.

37. Συχνά, η κοπέλα παρουσιάζεται ως άνθος (σύμβολο αγννότητας και παρθενίας), ωραιότερο από τα πραγματικά άνθη ακόμα και από τη Φλώρα, τη θεά των λουλου- διών, ξεπερνώντας με αυτόν τον τρόπο τα όρια της φύσης: C. Β. 77, 6 V id i flo rem f lo r id u m , v id i f lo ru m f lo r e m , / v id i ro sa m M a d ii , cu n c tis p u lc h r io re m 8 m u n d i rosa · 78, 2 P ru d en s est m u ltu m q u e fo rm o sa t / p u lc h r io r l i l io vel rosa* 78, 4 flo s f lo r u m · 79, 5 p u lc h r io r q uam F lo ra * 115,2 p u lc h r io r l i l i i s ' 163, 4 H a n c am o p r e ceteris , / quam non v in c it rosa* 167 II, 3 flo s p re c u n c tis flo rib u s- 174, 3 R o sa ru - bicund ior, f l i l ia ca n d id io r t / o m n ib u s fo rm o s io r 179 ,3 F los e s t p u e lla ru m , quam d il ig o t / e t rosa rosarum · 186, 1 S u s c ip e t f lo s , f lo re m , quia flo s d es ig n a t a m o rem l. Suppl., 14*, 3a F los f lo ru m * πρβ. Venant. Fort., C arm .t VHI, 6* 7 (όπου υπάρχει η αντίθεση ανάμεσα στην άνοιξη και το χειμώνα)· 8· XI, 11. Ωστόσο, τα λουλούδια έχουν και αγκάθια που προκαλούν πόνο* πρβ. 78, 2 N is i sa n e t m e flo s de sp in a .

38. Βλ. J. J. Wilhelm, ά π ., σ. 108.39. Βλ. ωστόσο, C. Β. 113, 3 m en s am orem p e t i tu r .


Ας παραθέσουμε το κείμενο του ποιήματος 75 το οποίο θα αναλύσουμε εν συνεχεία40.

1. Omittamus studiaDulce est desipere,E t carpamus dulciaIuventutis tenereRes est apta senectutiSeriis intendere, < Res es apta iuventuti

................................................ Leta mente ludere. >

................................................ (προσθήκη του Herkenrath)REFL. Velox etas preterit

Studio detenta, * 4

40. Η Στ. Γεωργαλά - Πριόβολου, C B V A , σ. 51-3, αποδίδει το ποίημα ως εξής: 1. Ας παρατήσουμε τα γράμματα, / είναι γλυκό κανείς να ξεφαντώνει, / τους γλυκυ- σμούς ας δρέψουμε της νιότης μας! / Είναι δουλειά που αρμόζει στους γερόντους / με σοβαρά να καταπιάνονται,.. . /Επ(ωδός). Ο καιρός που είναι στη σπουδή δοσμένος / κυλά και φεύγει γρήγορα· σε σκανταλιές και σε τρελά καμώματα / η νιότη μάς καλε( να επιδοθούμε. / 2. Χάνεται της ζωής μας η άνοιξη / και ο χειμώνας καταφθάνει, / όλοι μας βάσανα υποφέρουμε, / τη σάρκα σιγολιώνουν οι έγνοιες. / Παγώνει το αίμα, οι καρδιές λιγώνουνε· / στερεύουν λίγο λίγο οι χαρές μας, / το γήρας πια με κάθε είδους νόσημα / μάς κάνει να ριγούμε από το φόβο / Επωδός / 3. Ας μιμηθούμε τους ουράνιους I / Πολλά αξίζει αυτή η γνώμη· / τους νεαρούς τα δίχτυα του έρωτα / άρχισαν ήδη να θηρεύουν. / Τον πόθο μας ας εκπληρώσουμε I / Θεϊκή αυτή η συνήθεια είναι. / Ας ξεχυθούμε στις πλατείες ανέμελα / και στις χορείες των παρθένων 1 / Επωδός /4. Εκεί -κι είναι σε όλους πρόσφορη- / υπάρχει για τα μάτια πανδαισία, / εκεί (αστράφτουν οι ευκίνητες / οι ερωτικές σωματικές προκλήσεις. / Χορεύοντας με τις αβρές κινήσεις τους, καθώς οι κόρες προκαλούνε, / στέκομαι δίπλα τους κοιτάζοντας· / και μόνο που τις αντικρύζω / την ύπαρξή μου συναρπάζουνε / Επωδός. Παραθέτουμε και μια δική μας μετάφραση: 1. Ας αφήσουμε τις σπουδές, / είναι γλυκό να τρελαίνεσαι, / κι ας αρπάξουμε τις γλύκες / της νιότης τρυφερά I / Στα γηρατειά ταιριαστό πράγμα είναι / τα σοβαρά να καταλαβαίνεις,. . . < Πράγμα είναι ταιριαστό στη νιότη / με χαρωπή διάθεση να παίζει> / Ρεφραίν. Φεύγει η γρήγορη ηλικία / με τη μελέτη σαν ασχολείται, / να ηδονίζεσαι υποδεικνύει / η τρυφερή νιότη. / 2. Ξεγλιστρά η άνοιξη της ηλικίας, / ο χειμώνας μας σπεύδει, / η ζωή τη ζημιά υπομένει, / το κορμί η μελέτη φθείρει, / ξεραίνεται το αίμα, αμβλύνεται το στήθος, / ελαττώνονται οι χαρές, / μας τρομάζει ήδη το γήρας / με των ασθενειών την οικογένεια. / Ρεφραίν. /3. Ας μιμηθούμε τους θεούς I / 'Αξια είναι η απόφασή τους, / και τρυφερούς έρωτες / ήδη κυνηγούν στα δίχτυα. / Τον πόθο μας ας υπηρετήσουμε I / Αυτή είναι η συνήθεια των θεοτήτων. / Ας κατέβουμε στις πλατείες / και τους χορούς των παρθένων) / Ρεφραίν. / 4. Εκεί, που είναι εύκο)ο να δούμε το πλήθος, εκεί κεραυνώνει τα κινητά / μέλη μας η επιθυμία. / Τότε οι κοπέλες που >ικν(ζονται / με τις κινήσεις τους μα ανάβουν, / την πονηριά τους σαν βλέπω και βλέποντας / με κλέβουν από τον εαυτό μου.

«Σχόλια στο Carmen Buranum 75. Επιρροές, μοτέβα, λέξεις και εικόνες» 205

Lascivire suggerit Tenera iuventa.

2. Ver etatis labitur,Hiems nostra properat V ita damnum patitur,Cura carmen macerat,Sanguis aret, hebet pectus,Minuuntur gaudia,Nos deterret iam senectus

Morborum familia.

3. Imitemur superos!Digna est sententia,Et amoris teneros Iam venantur retia.Voto nostro serviamus!Mos est iste numinum.Ad plateas descendamus E t choreas virginum!

4. Ibi, que fit facilis,Est videndi copia,Ibi fulget mobilis Memhrorum lascivia.Dum puelle se movendo Gestibus lasciviunt,Asto videns, et videndo Me michi subripiunt.

Στην πρώτη στροφή, η φράση om ittam us s tud ia θυμίζει ως προς το ύφος και τον στόμφο τη μοναδική ελεγεία του Καλλίνου41, όπου ο ποιητής καλεί τους νέους να παρατήσουν τα συμπόσια και να ριχτούν στον πόλεμο, ως προς τις αντιλήψεις όμως τον αντικομφορμιστή Αρχίλοχο, ο οποίος απεχθανόταν οτιδήποτε σοβαρό και καταπιεστικό42. Το ρήμα om itto απαντά

41. Καλλίνικος, I D = I W .42. Π . χ . Αρχίλοχος, 6 D· 60 D . Το μοτίβο της εγκατάλειψης των σπουδών

και η αφοσίωση όχι πια στην Αθηνά, αλλά στην Αφροδίτη, υπάρχει και στο C. Β. 56 πρβ. ακόμα 108, όπου η Λογική (Ratio) παλεύει με του Έρωτα (Amor) και τη Διώνη


στον Οβίδιο43, σε άσχετο με το ποίημα χωρίο. Ό σο για τη λέξη s tu d ia , απαντά αμέτρητες φορές στον Οβίδιο. Ανήκει στο σχολικό λεξιλόγιο που είναι αναμενόμενο να υπάρχει στα ποιήματα των σπουδαστών Goliardi. Πρόκειται για λέξημα δίσημο στα Μεσαιωνικά Λατινικά: σημαίνει τόσο «μελέτη», όσο και «επιθυμία», «ερωτικό κυνηγητό»44 45. Εδώ ταιριάζει περισσότερο η πρώτη ερμηνεία.

Το ρήμα desip ere δεν υπάρχει στην ερωτική ποίηση. Αντ* αυτού χρησιμοποιείται το επίθετο dem ens (=ξετρελαμμένος). Στο συγκεκριμένο σημείο απηχείται ένα χωρίο του Ορατίου46. Γενικότερα, ως εικόνα εντάσσεται στο μοτίβο της ερωτικής μανίας ή τρέλας, το οποίο για πρώτη φορά απαντά στον Ίβυκο46.

Εν συνεχεία, αναφορικά με το carpam us, για άλλη μια φορά υπάρχει απήχηση από τον Οράτιο, από το περίφημο carpe d iem 47. Ως ειδικό μοτίβο

(Dione), δηλαδή την Αφροδίτη. Αλλού, ο Βάκχος και η Αφροδίτη παρακινούν τους σπουδαστές να αγαπήσουν και να αγαπηθούν 162, 2 . . . que d a n t eccellen to ρ ο p u l ο sco lori, / u i a m c t e l fa c ia t am ari.

43. Ov., A m ., II, 1, 17.44. Πρβ. J . J . W ilhelm, ό .π ., a. 111.45. H or., C., IV , 12, 28 d u lce est desipere in loco («civat γλυκό να τρελαί

νεται κανείς την κατάλληλη στιγμή / στον κατάλληλο τόπο», μια δική μας απόδοση- «στην ώρα της γλυκιά είναι η τρέλα», απόδοση του Κ. Γρόλλιου). Ο ανώνυμος ποιητής, ωστόσο, παραλείπει τη φράση in lo co , για να δώσει μια γενικότητα (φΟάνοντας στον ηδονισμό) στο στίχο που διαφοροποιεί το πνεύμα του Ορατίου, ο οποίος μιλά για την άνοιξη, ενώ παράλληλα προσκαλεί ένα φίλο του σε συμπόσιο, πρόκειται δηλαδή για ένα κλητικό άσμα· πρβ. J . J . Wilhelm, ό .π ., σ. 111· Κ. Γρόλιος, Οράτιος. Οι Ω δές, I V Αθήνα, 2003, σ. 146 κ. εξ..

46. Ίβυκ., 6 D· Ανακρ., 53 Ρ· 428 Ρ· Θέογν., 1231· Απολλ. Ρόδ., 111,276-7· Καλλ., Ε π ιγρ ., 59 Pf* Verg., G., I l l , 244 In fu r ia s ig n e m q u e r u u n f S e n ., P haedr., 190-1 E l q u i fu re n te s se m p e r A e ln e is ig n is / versa t cam in o s igne tarn p a rvo c a te r M ed., 591 C aecus e s t ig n is s l im u la tu s ira · Cat., 64, 124 saepe i l la m p e rh ib e n t a r d e n ti cordem fu r e n le m * Prop., I, 5, 3 m eos sen tire fu ro res· C. B., 56, 4 N o vu s ig n is in m e fu r iv 60a, 9 F urores quando le n it J V en u s , que corda fe r iv 71, 7b D ocla fu ro ris / in e s tu p u n irc , / quos d a l am oris f am ara su b ire ’ 73, 8a p ec to re sa u c ia , p len a fu r o r u n r 92, 9 sed in verccundisa fu ror est sep u ltu s ' 92, 16 S u rg e , sugre , m isera , de fu ro re fed o I* 98, 7 in fu rores ' 103 I II , la Vis am oris / in tu s , fo ris / m e fu ro ris f s u i v e x a t e t im u lis ' 103 I I I , lb Q uidnam fu r is? ' 104 I, 2 m e co g u n t fu rere ' 104 I I , I e l fu ro r i V eneris / fo rm a su ffra g a tu r · 110, I Q uis fu ro r in A m o re l· 119, 1 p e r itu ru s am oris ra b ie ' 163, 5 s tu lto carpor a n x iu s / a n im i fu rore Στη λατινική ποίηση, οι σημαντικότερες λέξεις που αφορούν στη μανία είναι: m ale sa n a , fu ro r , fu ren s , dem en s, desip ere , e ffe ra , b a c c h a tu r πρβ. A. 8. Peaae, P u b li V erg ili M aron is, A en e id o s L ib e r Q u a rtu s , Cambridge - Harvard, 1935, σ. 84.

47. Hor., C., I, 11, 8 C arpe d ie m quam m in im u m credula postero .

«Σχόλια στο Carm en B uranum 75. Επιρροές, μοτίβα, λέξεις xat εικόνες» 207

προέρχεται από τον Επίκουρο48. Ανήκει στη θεματική της αβεβαιότητας που διέπει το μέλλον και της παρότρυνσης να ζει κανείς για το σήμερα και το παρόν49. Βεβαίως η πρόσληψή του από τον ανώνυμο Goliardus είναι κάπως διαφορετική, καθώς το ερμηνεύει ως ένα μονοδιάστατο κάλεσμα για ηδονή, χωρίς να σχετίζεται με τη φιλοσοφία των συγκρουόμενων μοτίβων του ποιητή50. Όσο για το dulcis51, είναι ίσως το πλέον συνηθισμένο ερωτικό επίθετο στην ποίηση των Goliardi52. Απαντά σε πάμπολλα χωρία της ερωτικής ποίησης53, ενώ ο πληθυντικός του, dulcia , υποδηλώνει τις ((γλύκες», τα ((ερωτικά παιχνίδια του έρωτα». Η λέξη iuven tas είναι δίσημη. Υποδηλώνει τόσο τη «νεότητα», όσο και το «εφηβαίο». Στην ερωτική ποίηση απαντά πολλές φορές54, όπως και το tenere στον ίδιο στίχο.

Ό λα τα παράγωγα της λέξης senectus ή senectas απαντούν αμέτρητες φορές στη λατινική ποίηση55. Είναι γνωστό ότι υπάρχει μια σειρά από μοτίβα σχετικά με τα γηρατειά και τα δεινά που επιφέρουν στον άνθρωπο: οι ασθένειες, η στέρηση του έρωτα (και της ερωτικής πράξης) ή αντίθετα οι γεροντικοί έρωτες, το φθινόπωρο ή ο χειμώνας της ζωής και άλλα56.0 κυ- ριότερος ποιητής,ως προς την ανάπτυξη αυτού του μοτίβου, είναι ο Μίμνερμος,

48. Επίκ., Επιστ., III, 126 και σχόλιο από τον Πορφυρίωνα: tran sla tio . . . a pom is sum pta e s t , q u a e . . . . ideo carpimus u t fruamur.

49. Πρβ. K. Γρόλιος, Ο ράτιος. Οι Ω6ές> / , Αθήνα, 19902 (1986), σ. 134.50. Είναι η άποψη του J. J. W ilhelm, ό.π., σ. 111.51. Ο Pichon, Index Verborum Amatoriorum, Hildescheim , 1966, s. v. D ulcis ,

το ερμηνεύει ως εξής: pariter quae ad amorem p e r tin e n t , ita u t prope idem s i t dulcis a tque am atorius (εξ ίσου όσα αφορούν στον έρωτα έτσι, ώστε σχεδόν τα ίδια να είναι γλυκά και ερωτικά).

52. Πρβ. C. Β. 56, 2 procul s in t o m n i a . . . dulcia' 62, 3 dulcedini am oris'65, 9b dulcis am oris" 69, 3 tarn dulcia' 70, 14 dulcia' 83, Refl. dulcia stip en d ia * 85, 1 veris dulcis' 2 Dulcis am or· 119, 1 dulce solum' 159, 1 D ulcis am o r !* 164, 3 dulcis in amore' 180, 4 Que est puellu la / dulcis et su avissim a?, άλλοτε με ερωτικό περιεχόμενο και άλλοτε όχι.

53. Π .χ. Ο ν., A . A ., II , 480 A rte Venus nulla dulce pereg it opus, ενώ στην αρχαία ελληνική ποίηση είναι σπανιότερο, πρβ. Αλκ., 94 D (για τζιτζίκια)· Σαπφ., 31 LP (για φωνή) κλπ.

54. Πρβ. T ib., I, 4, 27· I, 8, 47· Prop., II, 33, 33* Ο ν., A m ., I, 8, 49* Α .Α ., III , 571.

55. Μόνο στον Οβίδιο, βρίσκουμε 23 φορές τη λέξη senecta και 12 τη λέξη senectus.

56. Βλ. αναλύσεις στον Α. Δ. Σκιαδά, Αρχαϊκός Λυρισμός / / , Αθήνα, 1981, σ. 83-4, 263, 334, 365 και τον Ν. X. Κονομή, Αρχαϊκή Ανρική Ποίηση, Ηράκλειο, 1991, σ. I, 96-7.


ο οποίος θεωρεί τα γηρατειά χειρότερα κι από το θάνατο67. Πρώτος, πάντως, μίλησε για τα γηρατειά ο Όμηρος68. Η λατινική ποίηση δεν υστερεί σε παραθέματα, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Οράτιο68, ο οποίος — επηρεασμένος από τα συμποτικά ποιήματα του Αλκαίου57 58 59 60 61 — συνεχώς διακηρύσσει ότι η ζωή είναι σύντομη και ότι πρέπει να τη χαρούμε, πριν την έλευση των γηρατειών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η νεότητα είναι η περίοδος της ανεμελιάς, σε αντίθεση με τα γηρατειά που χαρακτηρίζονται από σοβαρότητα, seriis in tender eei.

Στην επωδό (Ρεφραίν), η νεότητα αποκαλείται velox etas, είτε διότι σχετίζεται με τη νεανική ταχύτητα και ζωντάνια, είτε διότι είναι σύντομη και φεύγει γρήγορα. Το ουσιαστικό etas ( = aetas) απαντά συχνότατα στην

57. Μίμν., ID · 2D , όπου παρουσιάζεται η αντίθεση ανάμεσα στην άνοιξη-νεότητα και τα γηρατειά* 4D* 5D* βλ. Α. Σκιαδάς, Αρχαϊκός Λυρισμός / , Αθήνα, 4979 (19822), σ. 429-130. Το τέλος της ερωτικής ζωής σηματοδοτεί το θάνατο.

58. Ό μηρ., Ζ 146 κ. εξ.· πρβ. ακόμα Σαπφ., 58, 43 LP* Ανακρ., 43 Ρ· 60 Ρ· Αλκ., 26 Ρ· Ίβυκ., 7 D* Στησίχ., 2, 16 Ρ· Θέογν., 524 κ. εξ.· Βακχ., 2 Ρ· Σοφ., Οιδ. Κ ο λ ., 1211-1268, με το θαυμάσιο τρίτο στάσιμο, αφιερωμένο στα δεινά των γη ρατειών.

59. Η ογ., C., I, 9 (επίδραση από το 338 LP του Αλκαίου), όπου εκφράζει το παράπονο για τη σύντομη ζωή (πρβ. Θέογν., 4017* Μάχ., 11)· I , 11* 44· 25* I I , 41* 43* 14, 3-4 E t ins tan ti senectae / adferet indomitaque mortl· I I , 20· I I I , 2· 20* IV , 7· T ib., I , 6, 81-2* Lygd. (= T ib ., I I I , 5, 15-6 et nondum cani nigros laesere capillos / nec venit tardo curva senecta pede)· Mart., I l l , 93, 17 Regelate nee te peslilenties possit· Cic., Cat., 7, 24 Nemo est tam senex, qui se annum non putet posse vivere. Δύο σημαντικά χωρία, όπου γίνεται απαρίθμηση των δεινών που επιφέρουν τα γηρατειά στον άνθρωπο είναι το λεγόμενο «αριστούργημα της απαισιοδοξίας»: Juv., X, 188-245 (πρβ. Ν. Α. Γκούμας, Ιουβενάλης, Σάτιρες, Αθήνα, 1987, σ. 363), ιδίως 215-9 Clamore opus est, ut sentiat auris / quern dicat venisse puer, quot nuntiet hores / praelerca minimus gelido iam in corpore sanguis / febre calet sola, circumsilit agmine facto / morborum omne genus, όπου το ύφος είναι περιπαικτικό, όπως αρμόζει σε μια σάτιρα και ένα κομμάτι από τον Οράτιο, A. Ρ., 169-178 Afulta senem circumveniunt incommoda / . . . dilator, spe longus, inert, pavi· dusque fuluri, f d ifficilis , querulus, laudator temporis acti j se puero, castigator eensorque minorum , όπου ο ποιητής αντιπαραβάλλει τα χαρακτηριστικά των νέων με αυτά των ηλικιωμένων, επηρεασμένος μάλλον από τον Αριστοτέλη, Ρητ,, Β 12, 1389 b 31 404* πρβ. C. Β. 93a, 2· 104 I, 2· 139, 5. Χαρακτηριστική είναι η πραγματεία του Σενέκα, De bre vitale vitae, όπου διαφαίνεται η αντιμετώπιση του θέματος από φιλοσοφικής απόψεως (κυρίως προβάλλεται η θεωρία το>ν Στωικών).

60. C. Μ. Bowra, Αρχαία Ελληνική Λυρική Π οίηση , Αθήνα, 1989, I, σ. 134.61. Πρβ. Ον., Α.Α ., I , 65 Sera et sapientior aetas· πρβ. C. Β,. 94, 1 luvenes

sunt lepidi I senes sunt decrepitl· 3 luvenes amabiles, / igni comparabiles; j senes sunt horribiles, / frigori eonsimiles!* 152, 4 Amor queril iuvenes, ut ludent cum virginibus; ( Venus despicil senes, qui im pleti sunt doloribus.

«Σχόλια στο Carmen Burannm 75. Εππιρροές, μοτίβα, λέξεις και εικόνες 209

ποίηση62, ενώ το ρήμα detineo (από όπου προέρχεται η μετοχή detenta) απαντά σε δύο χωρία του Οβιδίου, σχετικά με το ποίημα 75, στα οποία ο ποιητής κάνει μια αναδρομή63.

Τα παράγωγα της επομένης λέξης (lascivire), που υποδηλώνει τη λαγνεία, την ηδονή, είναι συχνά στην ερωτική ποίηση64. Ο αγνός έρωτας (ιamor purus) στους ιππότες, αλλά και στους Goliardi, περνά μέσα από πέντε στάδια65: βλέμμα, συνομιλία, χάδι, φιλί και ολοκλήρωση, ένα μοτίβο το οποίο προέρχεται από το Οβιδιανό επεισόδιο της Μύρρας και του Κινύρα και που

62. Π ρβ. π .χ . C .B ., 88, Fragilis etatis.63. Ο ν ., Pont., IV , 10, 67 Detinui, dicem, curas tempusque fefellv TrisU,

V , 7, 39 Detineo studiis animum falloque dolores.64. Tib., I , 9, 59* 10, 57* I I , 1, 88* O v ., Am., I , 4, 21 Cum tibi sucurret Ve

neris lascivia nostrae* Ι Π , 1, 47 Rustica s it sine me lascivi mater amoris* 7, 10 Lascivum femori supposuitque femur, κα ι πολλά άλλα χωρία* C. Β ., 58, 3 lascive iactant corpora* 60a, 1 lasciva* 69, 3 lasciva* 85, 2 lascive canunt volucres* 109, 3 lascivire* 113, Refl. Tempos nos ammovet / lascivia' 143, 2 illi mens est misera, / quinon vivit / nec lasciviV 156, 2 lascivit natura / omnis creatura* 159, 2 lascive canunt volucres* 179, 7 animo vernali lasciviens.

65. Ο ν ., Λ/e i . , X, 342-4 . . .retinet malus ardor amantem / Vt praesens spe- ctem Cinyram tangamque loquarque / Osculaque admoueam , s i conceditur ultra* A. Capellanus, De Amore, I , cap. V I, H ., De virginibus (de amore puro e t mixto), LXXVII purus quidem amor est, qui omnimoda dilectionis affectione duorum amantium cor da coniungit. Hie autem in mentis contemplatione cordis- que constitit affectu; procedit autem usque ad oris osculum lacertique amplexum et verecundum amantis nudae contactum, extremo praetermisso solatio; nam illud pure amare volentibus exercere non l ic e t . . . Amor iste tantae dignoscitur esse virtutis, quod ex eo totius probitatis origo descendit, et nulla inde procedit iniuria, et modicam in ipso Deus recognoscit offensam* C. B ., 72, 2a Visu, colloquio I contactu, basio / frui virgo dederat; / sed aberat / linea posterior / et melior amorv 88, 8 Volo tantum ludere, / id est: contemplari, / presens loqui, tangere, / tandem osculari; / quintum , quod est agere, / noli suspicaril· 116, 2 Prima si gaudia concepero!* 140,4 dulcissimum est ludere cum virgine formosa!* 144, 3 Visus et colloquio, / spes amor que trahant nos ad gaudial· 154 In lucte quintum tacite Venus exprimit actum* 172, 1 Lude, ludat, ludite !* 178, 3 non ludemus aliter hanc aleam ... Γ ια τα απλά πα ιχνιδίσματα , βλ. C. Β.,88, Refl. Amoris solamine / virgino cum virgine; f aro non in semine, / pecco sine crimine.Γ ια τη ματάβαση από το τ έ ταρτο στάδιο στην ολοκλήρωση, βλ. C. Β., 60a, 3a-4a basia, nosier torus' 167 II , 2 lam fustra complacuit, / nisi fiant cetera* πρβ. Ov., Met., II, 862-3 Gaudet amans et, dum veniat sperata voluptas, / oscula dat manibus; vix iam, vix cetera differt. Αλλού, η κοπέλα αρνείται να την αγγίξουν, μένοντας στα χάδ ια : 121, 3 sed tractari refugit' 4 tractus teneram tactu nimis gravil / tolle, vel suavius utere suavi\. OK. P . H arrington, ό .π ., σ. 588, αναλύει τα πέντε στάδια στο ποίημα 72, το οποίο παρουσ ιάζεται με ύφος αρκετά βίαιο γ ια τα δεδομένα του έρωτα της εποχής* πρβ. Θ. Καρζής, ό .π ., σ. 62.


απαντά και στον Τερέντιο, προτού το σχολιάσει εκτενώς ο Andreas Ca(p)- pellanus66 67 68. Εδώ, ο στιχοπλόκος, προχωρά ένα βήμα πιο πέρα, φτάνοντας στην ακολασία (amor m ix tu s )87, ενδιαφέρεται δηλαδή κυρίως για τη σαρκική επαφή και λιγότερο για όσα οδηγούν σε αυτή με πιο ρομαντικό τρόπο0·. Σύμφωνα και με τον Οβίδιο, ο έρωτας είναι και voluptas (ηδονή σώματος και ψυχής) και cup id itas (επιθυμία). Στο τέλος της επωδού επανέρχεται η λέξη iu ven ta (s), η οποία — όπως και τα παράγωγά της — είναι συχνότατη στον Οβίδιο, αλλά και τα Carmina Burana69.

Η έναρξη της δεύτερης στροφής εμφανίζει το μοτίβο της — σύντομης— άνοιξης της ζωής: ver e ta tis (= a e ta lis ) labitur. Ήδη από την αρχαία λυρική ποίηση, η άνοιξη συνδέεται με τη νεότητα, το φθινόπωρο με την ώριμη ηλικία και ο χειμώνας (hiem s) με τα γηρατειά (βλ. παραπάνω)70.

66. Ter., Eun., 366-8 . . .dom i f videbit, conloquetur, aderi unain unis aedi· bus, / cibum non numquam capiet cum ea, interdum propter dormieV 373 cibum una capias, adsis, tangosy ludasy propter dormias και D onat., ad loc. Quinque lineae perfectae sunt ad amorem: prima% vis us secunda alloquiiy tertia tactusyquarta osculiy quinta coitus* βλ. Η. T. K arsten, Commentii Donatiani ad Terenti fabulas,lt \ t 4, 640, σ. 186, Lugduni, 1912. Ευχαριστώ την κ. Μαρία Παπαδημητρίου, Επίκουρο Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, η οποία μου επεσή- μανε αυτό το χαρακτηριστικό χωρίο.

67. Πρβ. A. Capellanus, 6.η., LXXVII, Mixtus vero amor dieitur ille , qui omni carnis dilectationi suum praestat effectum et in extremo Veneris opere ter mi· n alu r.. .Hie enim cito deficit et parvo tempore durat, et eius saepe actus exercuisse poenituiv C. B., 60, 5b Te volens michi iungere* 84, 4 ut virginem de virginem, / me toti totum insero’ 116, 2 una cum ilia si dormieroy / mortem subire{=* να κοιμηθώ μαζί της κι ας πεθάνω ΐ/ 141, If Mecum queris ludere, nulli me coniungere· 158, 4-5* 167 II , 2 iam frustra complacuity / nisi fiant cetera* 3 iungamur corporibus] f mellitis amplexibus / fruamur cum gaudio !* 168, 5 pent ten tern corripef si placet in conclavil.

68. Στ. Γεωργαλά-Πριόβολου, CBVAt σ. 21-2. Μπορεί κάποιος να συμβσυλευ- θεί και το βιβλίο του Β. W. Holsingen, Music, body and desire in Medieval culture, S tu ttg a rt, 2001.

69. O v ., Am., I II , 1, 28 Puellae / Primaque per numeros acta iuventa suos* 7, 18 Cum desit numeris ipsa iuventa suisl· A.A., I I , 693 Haec bona non primae tribuit natura iuventas* III , 81 Adde , quod et patrus faciunt seniora iuventasf Tempora' 557 . . . viridemque iuventem / Vt copias, idem lines agentus eriV C. B., 94, 1 luvenes sunt lepidr 96, 1 luvenes amoriferl· 148, 1 luvenes cum moribur 148, 3 luvenes non conterat κλπ.

70. Πρβ. Α λκ., 38 LP* Μιμν. 2 D* θέογν., 973* H o r., C ., I , 4, 1 Solvitur acris hiems grata vice veris· I I , 5, 10-4 Iam tibi lividos / Distinguet autumnus racemos f Purpureo varius colore / Iam te sequetur: currit enim ferox / A etas0 IV , 7 Diffugere nives. . ένα ποίημα όπου υπάρχουν κοινά στοιχεία με τα C arm in a B u ra n a όπως ο χορός κοριτσιών (Χαρίτων και Νυμφών, μοτίβο που ανακυκλώνεται από το ποίημα I , 4 του Ορατίου) και το στρατιωτικό λεξιλόγιο (βλ. Κ. Γρόλλιος, Ορά- ηος. Οι Ωδές, IV , Αθήνα, 2003, σ. 103-8)· L u cr., I l l , 1008 Aevo florente puellae·

«Σχόλια στο Carm en B uranum 75. Επιρροές, μοτίβα, λέξεις και εικόνες 211

Ο Οράτιος αποκαλεί τον χειμώνα «άγριο» (acris h iem sJ* 71. Η παρουσία του είναι συχνή στην ποίηση72. Ό σο για το ρήμα propero , στον Οβίδιο δεν συνδέεται ποτέ με τον χειμώνα, υπάρχει όμως μια φορά με το χρόνο, σε ένα χωρίο σχετικό με το νόημα του ποιήματος που εξετάζουμε73.

Εν συνεχεία, η λέξη dam num έχει ιδιαίτερη σημασία στην ερωτική ποίηση: praesertim quod corporis vim , p u lch ritu d in em ,in teg rita ten m i- n u it (=κυρίως, επειδή μειώνεται η δύναμη του σώματος, η ομορφιά και η ακεραιότητα)74. Οι δύο επόμενοι στίχοι χαρακτηρίζονται από μια σειρά ιατρικών συμπτωμάτων ή ασθενειών που συνοδεύουν τα γηρατειά, όπως η σωματική κόπωση, η αρτηριοσκλήρωση και οι πόνοι του στήθους (ή της καρδιάς). Ο ποιητής δεν επηρεάζεται από τα λατινικά ιατρικά κείμενα, αλλά από τους «καταλόγους» συμπτωμάτων άλλων συγγραφέων75. Εξάλλου, ο ιατρός Κέλ- σος υποστηρίζει πως δεν θεωρούσαν την ηλικία αλλά την κράση του σώματος ως σχετική με τη ροπή προς τις ασθένειες76. Ακολουθεί η λέξη cura. Πρόκειται για λέξη πολύσημη. Έ χει τη σημασία: «φροντίδα», «έγνοια» «ερωτικό πάθος», «σέξ»77. 7Ισως εδώ περιλαμβάνει κάτι απ’ όλα. Τα sim ilia στη λατινική ποίηση είναι πολλά78.

Ο ν ., 3/e*., I , 85 A e to t is fcrepe per e t p r im o s carpere flo re s · 118 ftrepe per· V I I , 216 / λ florern red ire*· IX , 342 carpere flo re s ' 436 ae tu /7os* C a t., 68, 16 iu c u n d u m cu m a e tas flo r id a per a g ere t. Η θεματική αυτή υπάρχει εκτενώ ς κα ι στην Π αλατινή Ανθολογία, αλλά κα ι μεταγενέστερα ποιήματα· βλ. C. Μ . B o w ra , Α ρ χα ία Ε λλψ ιτα ή Λ υρ ική Π ο ίηση , μτφ. I. Κ αζάζη, Αθήνα, 1980 (4η έκδ. 1997) I , σ. 241 κ . εξ. Γ ια την αντίθεση χειμώ νας- άνοιξη / καλοκαίρι ή ακόμα κα ι γ ια περιγραφές τη ς άνοιξης κα ι του θέρους, βλ. C. Β ., 69, 79-81, 135-6 , 138-140 , 142-3 , 158, 160-161 . Γ ια τη μυστική αντιπαράθεση τω ν εποχώ ν έχε ι μιλήσει ο P a u lin u s N o la , ο οποίος α π η χείτα ι κυρίως στο ποίημα 69.

71. Βλ. σχετικά στον J . J . W ilh e lm , ό.π., σ. 107.72. Π . χ . Ο ν ., H e r ., 5, 34 p e ss im a m u ta t i c o ep it a m o r is h ie m p s * A . A ., I I ,

234 N o x e t h ie m p s lo n g a eq u e o iae , όπου υπάρχει κ α ι στρατιω τικό λεξιλόγιο* C. Β ., 78, 1 hie m is c e d it as p e r i t a s · 80, /fe ll. H ie m s e ra d ica tu r* 135, 1 C e d i t , h ie m s , lu a d u ri ties' 143, 1 n u n c re c e d il / h ie m is s e p it ia * 144, 2 H ie m p s seva c e s s iv 146, 1 s ic h ie m is se rp itia f i n i tu r · 156, 1 h ie m s sepa tra n s io it.

73. O v ., R e m ., 93 .Serf p ro p era n ec te p en turas d if fe r in horas.74. Με αυτόν τον τρόπο ερμηνεύει ο R . P ic h o n , ό .π ., s . ν . d a m n u m · πρβ. Ο ν .,

A . A ., I I , 677 A n n o r u m d a m n a · I I I , 92 D a m n i p a rs ca re t i l ia m e tu * 98 D a m n is m u n era pestra carenV 160 Q u o ru m s u n t m u l t is d a m n a p la n la m o d is m A m ., I l l , 7, 72 T r is tia cum m a g n o d a m n a p u d o r e tu l i .

75. Βλ. παραπάνω όσα γράφει ο Ιουβενάλης.76. Cels., M ed., II , X , 2 In te r e s t e n im , non quae a e ta s s i t ___ se d quae oires

sin I.77. Βλ. επίσης Κ . Γρόλλιος, ό.π., I , σ. 121.78. V erg ., A e n ., I , 662· IV , 5· 332· 394· 448· 488· 528· 531· 551· 608· 639*

652 (για τη Διδώ )· V I, 444* 474· V II , 345· Η ογ. , Ε ρ ., 2, 3· 2 , 37· S u lp . (= T ib . ΙΠ , 17, 1) κλπ.


Με τη φράση sanguis aret, πέρα από την ιατρική πλευρά, όπου υποδηλώνεται η αρτηριοσκλήρωση, χαρακτηριστική ασθένεια για προχωρημένες ηλικίες, υπολανθάνει εδώ το ερωτικό μοτίβο της φλέβας70, μέσα από την οποία περνά η ερωτική φλόγα ή σπίθα, μια μεταφορά ιδιαίτερα συνηθισμένη00,

79. P s. -V e rg . , Cir., 163 penis hausit sitientibus ignem και S e rv ., ad loc.t quia per venas amor currit, ut sanguis; nam in sanguine anima,in anima amor est (στον A . S. P e a se , ό.π., σ. 85)* Sen., Phaedr., 279-280 Labitur tolas furor in medullas I Igne furtivo populanrte venas· 640-4 Pectus insanum vapor / amorque torret intimis saevit ferus / [penitus medullas atque per venas meat] [ visceri- bus ignis mcrsus et venas latens / ut agilis alta flamma percurrit trabes, όπου υπάρχει και το μοτίβο της τρέλας.

80. Γ ενικά γ ια τον έρωτα ως φλόγα, βλ. Σ α π φ ., 31 L P · 48 LP* Θεόκρ., 2, 26· 51-2· 131-4· 7, 56· 102· Μ όσχ., 1 ,22-3* Λ όγγ ., I I , 8· Π αλ. ΑνΟ., V I I , 217 -Χ ΙΙ, 61* ΛνΟ. Π λα ν .,1 6 7 · G at., 64, 92-3· V erg ., G ., I l l , 244*258· L u c r., IV , 1138· Ον.,Her., I V , 15 Vt nostras avido fovet igne medullas' S ta t . , Silv., I I , 517* N em ., IV , 11* C. B ., 60a, 1-2 Favonius aspirat / nectar, quo venas inflat / medullitus· 69 , 2 Sed amorem j qui calorem / nutrit' 70, 4a ignem cecum sub pectore (με το μοτίβο του τυφλού έρωτα)* 5b . . .ignem, qui discurrit per prccordia' 6a Ignis quo crucior, I immo quo glorior, f ignis est invisibilis* 71, 2b urentis et ire· 72, 2b plus haurio fervoris' 3a vis flamme rccalescit' 73, 5 Ignem alo taciturn' 7a Imminet exitus igne vigente, / morte medullitus ossa tenente* 79, 1 totus eram in ardore' 83, 1 fervens amor pecorum (για τον έρωτα τω ν ζώων)· 7 in cal cat (για τον Δία)* 85, 2 inde tepescunt virgines· 88, 4 Virgine egregie / ignibus calesco... nec ego tepesco* 103, I , 2b Venus urit, / Amor furit (μαζί με μανία)· 103 I I , 3 flamma quiescat, / que nos inescat / effreni Vererei (πάλι με μανία) 103 I I I , 1β igne demolior· 2 Ince· ssanter ardeo / nexu vinctus igneo' 2 vim flammarum' 104 I , 3 Uror igne consu· m ptivo · 104 I I , 1 Veneris scintillula' 1 In hac flamma morior· 3 Nosier ignis estuaf 1 0 6 ,1 . . . unde scintillula / salit, de stipula / qua totus ardeo· 107, l a , igne ferventi suffocatus' l b Ignis vivitu scintilla, / d is cur re ns cordis ad vexilla, / igni incum- bens non pauxillo / conclusi mentis te sigillo' 109, 1 Veneris scintilla* 113, 2 Agno- sco vestigia f rursus flamme veteris' 115, 2 cordi sedulas flammas adiciunV 119, 3 Igne novo Veneris saucia / mens· 121, 1 caleo nunc alia· 140, 2 et saxo frigidior, qui non est igne plenus’ 141, 2b iam intus ardeo* 155, 2 . . . venenea f traiecit Amor iacula / oh hoc in mei viscera cordis qua propter langueo, / quod promere erubeo. f Sic estuo, / eius igne exardeo (μαζί με το μοτίβο του δηλητήριου και των βελών του Έ ρ ω τα )· 155, 3 sitio, quod igniferos / dolores fero' 156, 4 Sic ardor Venereus amantibus scintillat' 5 Ardoris scintilla f devolatus ab ilia, / quam

per totis / amo notis, / cor meum ignivit, / quod cor fit favilla, / Veneris ancilla I si non curat, / ardor durat, / moritur, qui vivit (με το μοτίβο της στάχτης)· 159, 2 . . . inde tepescunt virgines· 164, 1 cor estuat· 167, I , 2 in absentem axdeo* 167, I I , 2 iam amor incaluif 168, 2 fervens ilia mea / ignis est· 3 iam caleo et pereo in eal· 4 amo ferventem earn* 170, 3 . . . scintillulas excitat amorem* 171, 2 in ipsius velle I totus ardeo· 3 Amor nimius I incutit timorem, / timor anxius / suscitat ardorem / vehementius· 4 Totus Veneris / uror in camino* 175, 3 cor cremat scintilla; / quam si non extinxeris, / cor erit favilla· 4 amor tuus urit meindefi·


αλλά και η εικόνα μ ε το αίμα που στεγνώνει στις φλέβες και το πρόσωπο που χάνει το χρώμα του (σχετικό με την ωχρότητα, pallor)61. 'Αλλού, η φλόγα παρουσιάζεται να μην μπορεί να σβήσει ούτε από τα μεγάλα ποτάμια ή — αντίθετα — να κινδυνεύει να εξαφανιστεί* 81 82. Ό σο για το ρήμα areo, απαντά σε ένα σχετικό χωρίο του Οβιδίου83.

Η διπλή σημασία της λέξης p e c tu s : «καρδιά» και «στήθος», οδηγεί αρχικά στην ασθένεια τηε στηθάγχης και την καρδιοπάθεια. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, όμως, δεδομένου ότι ο ποιητής εκφράζεται μεταφορικά, η φράση σχετίζεται με την ικανότητα των ηλικιωμένων να ερωτεύονται και να κάνουν έρωτα. Για άλλη μια φορά υπολανθάνει ένα ποιητικό μοτίβο, αυτό της στέρησης της ερωτικής πράξης, το οποίο είναι συχνό — με εξαίρεση τον Ανακρέοντα — στους Έλληνες ποιητές, κυρίως στον Μίμνερμο. Ο Ορά- τιος αναφέρεται επίσης σε αυτό πολύ συχνά84, με τον ανώνυμο ποιητή να τον μιμείται. Αλλού, το «πάγωμα του στήθους» εμφανίζεται ως ένα από τα συμπτώματα του έρωτα, το οποίο μπορεί να γιατρευτεί μόνο με ένα φιλί, για να επιστρέφει η θερμότητα85. Ως άλλος Χριστός που υποφέρει από τα πάθη του, ο νέος σταυρώνεται από έρωτα. Έ τσι, το στήθος ή η καρδιά βάλλονται — ως επί το πλείστον — από τα βέλη του έρωτα, που χτυπά και

c ie n te r 179, Refl. Ia m am o re v irg in a li lo tu s a rd eo * 2 I n tu s ca leo · 3 . . . qua caleo* 6 su rg e , c a n tile n a , de p e c to r e * 180, 4 e ius am o re caleo. Η ίδια η λέξη (=φωτιά) απαντά 14 φορές στον Οβίδιο, 11 στον Οράτιο και αρκετές στους Τίβουλλο και Προ- πέρτιο. Το σχετικό λεξιλόγιο είναι το εξής: a ccen d o , a rd esco , caleo, fla g ro , in c e n d o , tep eo , u ro , ig n is , fla m m a .

81. C. B ., 92, 20 H a u rity F lo ra , sa n g u in e m v u l tu verecunda .82. Για το πρώτο μοτίβο, βλ. C. Β ., 103 I, lb U r it V en u s / corde te n u s , /

q u a m n ec R h e n u s / nec E u p h ra te s m a z im u s / va le t e x tin g u e re και για το δεύτερο, βλ. 120, 2 fr ig e sc e n te / n o stro c u p i d in e . . .· 140, 5 s i f r ig e t , in qua a rd eo , nec m ic h i v u l t calere.

83. Ov., A . A ., II, 118 Ia m v e n ie t ru g a e , quae t ib i corpus a r e n t (για τις ρυτίδες).

84. Hor., C., I, 4, 19-20· 9, 14-7 και αλλού.85. C. B. 69, 2 e ia , s i sa nare / u no v e l le t oscu lo · 92, 38 e t s ta t im v irg in ee

reca le scu n t vene · 118, 2 T u a p u lc h ra fa c ie s / m e fe y p la n se r m ilie s ; / p e c tu s h a b e t g la d e s . / a rem en d er / s ta t im v iv u m fa c ies , p e r u n baser]. Ο στίχος περιλαμβάνει μια σειρά λέξεων της μεσαιωνικής γαλλικής και της παρεφθαρμένης λατινικής: m e fe y p la n ser (= m e fa i t p la in d e - , «με κάνει να παραπονιέμαι / κλαίω»), (m ilies « m ill ie s , «χίλιες φορές»), α re m e n d e r , «να θεραπεύσει», p e r u n baser (= p er u n baiser , «με ένα φιλί»). Ό σο για το v iv u m , είναι ένα προληπτικό κατηγορούμενο: «(να με θεραπεύσει) ώστε να ζωντανέψω / να ξαναγίνω ζωντανός»· πρβ. 60, 12 cor m e u m co n tereres· 74, 2 n o s tr i V en u s p e c to r is / r e f ic i t a rd o rem · 116 ,1 tarn m a le p e c to ra m u l te t am or.

vxv’\u

cT A*·*' rV'■ λ ';'— --

V1 >·

A


τραυματίζει τους ανθρώπους8® ή ακόμα και τους αρρωσταίνει87. Ως γνωστόν, τα χρυσά βέλη του θεού προκαλούσαν ακαταμάχητο πόθο, ενώ τα μολυ- βένια τον έσβηναν88. Το ίδιο το ρήμα kebeo (= ka eb eo ) δεν απαντά στην κλασική ερωτική ποίηση, επομένως ο ανώνυμος Goliardus για άλλη μια φορά πρωτοτυπεί, δημιουργώντας νέα μοτίβα και εικόνες88.

Gaudia είναι οι απολαύσεις του έρωτα90. Η λέξη απαντά σε πάμπολλα

86. Π .χ. C. Β., 60a, 1 C u p id o m e n le m g y r a t j te lu m que m in a n s v ib ra t* 69, 2 ]. . .a m a re fcru c io r , /m o rio r!vu ln ere , quo g lo r io r . . . /cor fe lic i iacu lo Jgaudel vu lnera - jr e \ ' 71, 4b T ela C u p id in is aurea g esto / igne c re m a n tia corda m oles to (μαζί μ* το jμοτίβο της φωτιάς)· 76, 6 In tu s e t e x te r iu s J as to vu ln e ra tu s / a s a g itla V eneris?. . . te lu m fero p e c to re n o n d u m m e d ic a tu s * 22 d u m s a g ilta m V eneris p en es vos s e n t i l i s ' 77, 11 vu ln u s a tq u e vu ln er is causas* 18 E rg o m en s a n im u s r e d e v u ln e · r a tu s * 19 T e lu m se m p e r p e c to re c la u su m p o r t i ta v l · 22 v u ln e ra tu s · 78, 3 V en u s m e telo v u ln e ra v it / a ureo , quo d cor p e n e tr a v i t ' 92, 2 p e c tu s sa u c ia tu m · 8 am o r corda vu ln era t e l u tra m q u e le d iv 25 s e n t i t tela V eneris e t A m o r is ic tu s . 99, 3 a m o re s a u c ia · 103 II, lb F in e m ve lis / dare te l i s !* 3 vu ln ere* 3b v u ln u s* 103 III, lb cur m e d u r is / sa u c ia t ia c u lis? · 104 I , 1 d u m m e s a u c ia /, J . . . f d u m m e le d iv 3 p lu s le d i tu r t j q u i p r e m itu r J in v i tu s su b o nere* 104 II, 3 ergo iu s le p o tio r j e t crucior / m ilie s / ac p lu r ie s / m o rtis s u b a r tic u lo * 105, 2 C upido p h a ** r e tr a tu s ' 107, 2b telo vo ca tu r V e n e r is · 117, 5 . . . C u p id o , / or ru m cu ius re fo rm id o ·117, 6 /lrcarn . . . cum s a g itt is , quas fr e q u e n te r in m e m in is ' 139, 4 d u lce e s t t hoc iacu lo I ve lle v u ln e ra r r 139, 5 v u l n u s . . . / . . . l e s u r a ' 141, lb A m o re fe rio r, f v u ·Mere exp crio r; J s i n o n sa n a s f m o r io r 146, 5 V u ln e ra tu s n eq u eo so n a r i’ 151 ,4 R e s ta t u n a . . . / ob q u a m v u ln e r o r 153, 3 s u m e t s a u c ia lu s · 4 U n a m , λιιιια vu ln ere / sa u c iu s , a m a r l· 154 v u ln ific u s (με επιπλέον αναφορές για το φτερωτό έρωτα και τη φαρέτρα του) 160, 2 u n iu s in a m o re / p u e lle v u ln e r o r 163, 5 sa u c iu s* 164,2 5i s a n a r i . . . ' 165, 1 /Imor te lu m es t in s ig n is V en eris ' 175,1 /V e a m o risted io I vu ln ero r rem e d io / cord is m e i , te lo ' Suppl., 14·, 2b p e c tu s , m e n te m , lu~ m in a f tua to rq u e n t vu lnera .

87. G. B., 104, I, 1 /?gre /Vro, egroto .88. Πρβ. Ο ν., Λ/eZ., I, 466-471.89. Πρβ. μόνο C. Β., 115, 2 Λεόεί a n im u s , v ite s d e f ic iu n t , μια αλληλεπίδραση

που ίσως υποδηλώνει πως τα δύο ποιήματα γράφτηκαν από το ίδιο χέρι.90. Ο R. Pichon, ό .η ., s. ν. g a u d ia , εξηγεί ως εξής: la e ti t ia qua te n e tu r a m ans

cu i res fe lic i to r g eru n d u r (« η χαρά που έχει ο ερωτευμένος, του οποίου η ερωτική σχέση είναι ευτυχισμένη)* πρβ. C. Β. 56, Refl.· 58, 5* 70, 24* 97, 3* 103 I, 2a· 113 (πέντε φορές)· 138, 4· 147, 2· 155, 1* 172, 1 g a u d ia ' 62, 3 g a u d io ' 74, 1 g a u d ea t iu v e n lu s (σε συνδυασμό με τα νιάτα)· 80, la g a u d e t chorus iu v e n u m ' R et). Q u an ta s u n t g a u d ia / a m a n ti e t a m a to ' 83, R efl., ga u d ia f fe lic ia ' 2 gaud ia concipio ·85, 4 oscularer cu m g a u d io ' 87, 3 V enus te n e t iu v en es in g a u d io ' 96, 1 O v ire a t ,/ O f lo r e a t , / o g a u d ea t / in tem p o re iu v e n tu s l (άνοιξη, νιάτα και έρωτας) 98, j1 fit 9 a m o ris g a u d ia · 116, 2 p r im a s i g a u d ia coneepero (αναφέρεται στην παρθενία της κοπέλας)* 118, 1 g a u d iu m · 139, 3 Q u isq u is a m a t, g a u d e a t . . . g a u d ia tenere*141, la co n g a u d e te , iu v e n e s !· 143, 1 ver r e d u c it ga u d ia · 144, 2 l e t i iu v e n e s , /

j

«Σχόλια στο Carmen Buranum 75. Επιρροές, μοτίβα, λέξεις xat εικόνες» 215

χωρία της ερωτικής ποίησης* 91, ενίοτε συσχετιζόμενη με το θάνατο, ο οποίος θεωρείται ένδοξος, μια ιδέα την οποία πρώτος ανάπτυξε σε χριστιανικό περιβάλλον ο Προυδέντιος στα A cta M artyrorum ,92. Αντίθετα, ο χριστιανός ορθολογιστής Θωμάς Ακυινάτης περιορίζει τη λέξη gaudium στην πνευματική χαρά (σε συνδυασμό με το Θεό), ενώ προτιμά τον όρο delectatio για τη γενικότερη απόλαυση93. Με άλλα λόγια, το θέμα της χαράς, το οποίο πρωτοεμφανίστηκε στους χριστιανικούς ύμνους αναφορικά με το Πάσχα, εδώ μετατίθεται σε ένα παγανιστικό πορτραίτο της άνοιξης, δίχως όμως να παρωδείται το θρησκευτικό θέμα94. Ακολούθως, με το deterret, ο ποιητής επιστρέφει στο ((κλασικό» συναίσθημα όλων των ποιητών απέναντι στα γηρατειά και στις συνέπειές τους, για να ολοκληρώσει τη στροφή με εκ νέου ιατρικές αναφορές, βασισμένες στον κοινό τόπο πως οι προχωρημένες ηλικίες πλήττονται από μια σειρά ασθενειών (m orborum fam ilia).

Οι Goliardi παραπαίουν ανάμεσα στη χρηστιανική πίστη και την πα- γανιστική λατρεία. Κανονικά, θα έπρεπε να μιμηθούν το Χριστό (im ita tio Chris ti), για να φθάσουν στον Παράδεισο, και όχι τους ερωτύλους αρχαίους θεούς, όπως παρακινεί ο ανώνυμος ποιητής (im item ur super os). Η φράση φανερώνει μια διάθεση αστεϊσμού εκ μέρους του ποιητή ή επίδραση από τα πρότυπα της κλασικής ποίησης, την οποία μιμείται95. Το ρήμα im ito είναι συχνότατο στην ποίηση γενικά* αντίθετα, στην ερωτική ποίηση δεν συνδέεται πουθενά με τους θεούς. Πάντως, η βούληση του θεού, είτε αυτός είναι

co n g a u d ete f lo r ib u s !* 156, 1 g a u d io ru m · 157, 7 m e g a u d ea t uxo re iu · 159, 4 oscularer cu m ga u d io · 165, 3 c o n g a u d e n t i s . gaudio* 167 I , 2 g a u d eo · 168, 2 ad g a u d ia * 170, 1 ad a m o ris g a u d ia · 173, 1 re v ire sc it / e t f lo re sc it / cor m e u m a g a u d io * 179, 1 m odo c o n g a u d e te , vos iu v e n e s l· 8 V en i, do m ice lla , cu m ga u d io · Suppl., 14* 2a sig n o la re g a u d iu m .

91. Π .χ. (σε συνδυασμό με την Αφροδίτη) Ο ν., A m ., II, 3, 2· Α .Α . , II, 459· III, 805* πρβ. J. Ε. Shaw , G uido C a v a lc a n ti 's T h eo ry o f L o v e , Toronto, 1949, σ. 46-7.

92. C. B., 99, 4 e t m o r ti p r o x im o s u n t tua g a u d ia \. Ανήκει στο γενικότερο μοτίβο του ερωτευμένου ποιητή που προτιμά το θάνατο από τη ζωή, δίχως την αγαπημένη του· C. Β., 69, 2 m orior / vu ln e re , quo g lo r io r 78, 2 m ic h i m ors es t ia m v ic in a 3 p ro qua volo m o r r 103 III, lb m ors m ic h i m e lio r / q u a m v ita lo n g ia !· 104, I, 1-3 m oriar in V en e re l· 109, 3 m o rio r , m o rio r , m o r io r I· 114 m ors (σε συνδυασμό με φύση και άνθη)· 115, 4 ecce p e re o · 116, 1 a m o rio r, a m orior, a m orior, (όπου ο ποιητής παρομοιάζει τον εαυτό του με τον θνήσκοντα κύκνο)· 179, Refl. N o v u s , n o v u s a m o r e s t, quo p ereo V 180, 4 quod v ive re v ix va leo · Suppl. 14*, 7a m ors . . . / so la m ederis.

93. Thomas Aquinas, S . T ., I, 31, 4.94. J. J. W ilhelm, ό .π ., σ. 109.95. Α υτό θ ι, σ. 112.

f

ο τριαδικός της χριστιανικής θρησκείας, είτε κάποιος από τους αρχαίους θεούς, είναι ιερή και αξιοσέβαστη (digna est sen ten tia ) για τους ανθρώπους·

Έπεται η αναφορά στον έρωτα. Τόσο η αρχαία ελληνική, όσο και η λατινική ποίηση τον ύμνησαν σε όλες του τις μορφές και εκδηλώσεις. Οι ποιητές τού έβαλαν φτερά και τον έκαναν θεό, τον ένιωσαν στα αγαπημένα τους πρόσωπα, τον συνέδεσαν με συναισθήματα και φυσικές καταστάσεις. Τα βασικότερα μοτίβα που επινόησαν ήταν: ο έρωτας ως ασθένεια ή μανία, ως φλόγα (κάτω από τη στάχτη ή ως αποτέλεσμα του πλήγματος από βέλος), ως σπίθα, ως τραύμα, ως πάθος, ο τυφλός έρωτας σε συνδυασμό με το κρασί, το πάθος, τα συμπτώματά του, η αντιφατική φύση του, η παντοδυναμία του98. Το επίθετο tener είναι συχνότατο στην ερωτική ποίηση και τα Carmina Burana07, πάρολο που έρχεται σε αντίθεση με τον κίνδυνο9®, τον πόνο και τους αναστεναγμούς που προκαλεί το τρυφερό αυτό παιδί, ο Έρωτας99.

Τα ερωτικά δίχτυα (retia) απαρτίζουν ένα ωραίο μοτίβο της λυρικής ποίησης100. Εισηγητής του είναι ο Ίβυκος101. Αλλού, επιστρατεύεται το


96. Για s im ilia βλ. Λ. S. Pease, ό .π ., σ. 84-7.97. C. Β. 83, 3 Caro c a n d e t ten era · 85, 4 S i ten erem q u a m c u p io . . . και αλλού.98. Carm. Bur., 166, 1 a m a n s in p e r ic u lo και αλλού.99. Στα Carm ina B urana, βλ. ενδεικτικά 62, 8 O in q u a n tis / a n im u s a m a n t is j

va r ia tu r v a c i l la n t is 1* 69, 3 m e tr a h u n t in su sp ir in ' 72, 3a d o lo r ' 76, 17 ra b iem fe b r ic i dolor is ' 77, 6 p e r q u a m ego d eg era m la p su s in a m o re m ' 19 m ilie s e t m ilie s in d e s u sp ir a v i· 78, 3 l ic e t a ccresca t do lor d o lo r i ' 4 d u lc is f i t labor in hoc labors ' 88, 2 A m o r tr a h it teneros / m o llio r i n e x u , / r ig id o s e t asperos / duro fr a n g it f l e x u ' 104 II, 1 A m o r n o s te r s e n n i t* 110, 1, co rd is a g en te do lo rs ' 111, 1 (■» Suppl., 8*) O com es A m o r is t d o lo r t / cu iu s m a la m a le so lo r , / an habes rem ed iu m ? / dolor u rg c t m e . . . · 116, 1 b la n d us h e re t m eo corde d o lo r · 119, 3 Ubi , A m o r , ib i m iseria · 4 . . . to t a b u n d a t a m o r d o lo r ib u s ' 155, 1 o m n is am a n s d a t p lu r im a / cu m f le t ib u s s u sp ir in ' 160, 2 m u lt i tu d o do lore / p e r quern e t a lte r o r 163, 1 & 5 S o lu i t in su sp ir ia / m e n te m cu m d o lo re , / que ia m d u d u m a n x ia / m a n sit in am ore. I N ec ta m en m e s tu m p e llo d o lo rem ' 170, 1 m eq u e tr a x i t cu ra · 171, 3 ita d u b iu s I sc n tio d o lo rem * 180, 5 C irca m ea p ec to ra / m u lta s u n t su sp ir ia / de tua p u l · c h r i tu d in c , / que m e le d u n t m ise rs ' Suppl. 14*, la P la n c lu s a n te n esc ia , / p la n c tu lassor a n x ia , / crucia dolore· 6a . . . g la d iu m / s e n tio d o lo r is ’ 6b G e m itu s t s u · sp ir ia / la c rim eq u e fo r is / V eneris in d ic ia / s u n t in le r io r is ' 9b U tin a m s ic d o · learn , / u t do lore p e r earn , / n a m p lu s e s t d o lo r i / s in e m o rte m o ri / quam p er ire c i t iu s (με το μοτίβο του θανάτου).

100. R e tia s u n t d o li q u ib u s a m a n te s u tu n tu r , v e lu t r iva le s fa l la n t τα (—81- τυα είναι τα τεχνάσματα ττου χρησιμοποιούν οι εραστές, για να ξεγελάσουν τους ανατα- γωνισττές). Είναι η ερμηνεία του R. Pichon, ά.π., s. ν . R e tia .

101. 'Ιβυκ., 7 D* πρβ. Ο ν., A m . t I , 8, 69 P orcius e x ig ito p r e t iu m , d u m re tia le n d is ' A . A . I, 45 sc is bene v e n a to r , ceru is u b i r e tia te n d a t' 268 H a e te n u s t undo

αγκίστρι, ως σύμβολο της απάτης στον έρωτα: ο ερωτευμένος πιάνεται στο αγκίστρι, όπως το ψάρι, καί δεν μπορεί τπα να ξεφύγει* 102. Γενικότερα, τα δεσμά, ο ζυγός, οι συλ^ακες, οι νόμοι, οι απάτες, τα δηλητήρια και τα βασανιστήρια της Αφροδίτης είναι γλαυκά και επικίνδυνα συνάμα103. Το ρήμα venor, απαντά σε ένα μόνο σχετικό χωρίο με το ποίημα που εξετάζουμε104, ενώ το στοιχείο της ευχής ( νο turn) και της επίκλησης των θεών (num ina)105 — κυρίως στους κλητικούς ύμνους — είναι συχνότατο στην ποίηση.

Το ρήμα servo χρωματίζεται στην ερωτική ποίηση με μια ειδική έννοια, αυτή της υπηρεσίας στον Έρωτα ή την Αφροδίτη106. Απαντά συχνά107, ενώ

«Σχόλια στο Carmen Buranum 75. Επιρροές, μοτίβζ, >^εις και εικόνες» 217

legos, q u o d a n te s , ufci r e tia p o n a s * 764 £Tie eapa con ten to r e t ia fu n e trarunt* Π , 189 S a e p e tu l i t iusso p a lla c ia r e t ia eollo* 194 n e e iu b e o eo llo r e t ia fe rre to o · -Her., 19, 45· 20, 206* Prop., Π , 32, 20· ΙΠ , 8, 37* C.B., 67, 5b in r is u b lando r e tia / Y en er ia / te tendi* 153, 3 te n d i m o d o r e tia / p u e r p h a r e tr a tu s .

102. C. B .f 111, 3 (=SuppL , 8*) Ergo so lus so lam a m o , / cu ius cap tus s u m ab h om o , / nee oieem reciprocal" A. Capellanus, D e am ore , I , cap. ΓΠ U nde dicatnr amor: D id tu r a u te m *amor’ αό aroo’ verbo, quod s ig n ifica t * caper e* pel re o p i\ ATom 9111 am a t, captus est cup id in is p inculis a liu m q u e desiderat suo cap ere hom o .

103. C. B., 62,1 cor, gitod n u ta t /a d am or is pondera* 7 Veneris defessa com m a· reia* 63, 4b D ulccs nodos Veneris j e l carceris* 70, 13 iugum secretum Veneris* 71, 3b la m q u e D ione / iocis, agone / r d e p o t , crucia l corda (όπου η λέξη agone προέρχεται από την Καινή Διαθήκη)· 7b Ο m etu en d a / D iane decreta l / ο fug ienda I penera seer e ta , / fraude perenta / doloque repleta* 11, 17 F o rm a tua fu lg id a m e catcnaoit* 22 erucia tus* 78, 4 77/iue cap tus su m am ore* 100, 7 nee desere / suapes i l luce bras, / nee dulc is nodos Veneris, / p erd ideris* 103 Π Ι, 2 nexu pin* c t u s . . . m e Corinna / Jope rfig/uz / n e r u it , / su is fren is / e t habenis / do m u it* 3b din p lo ra n ti / sub tuo carcere!* 106, 1 Feneris vincula j o inctus su stin eo*107, la Dira pi am oris teror / e t Venereo a re fe ro r__ / dem e p iu eru c ia tu sl·Id nam am oris tu i vigor / urget m e, e t i l l i ligor* 110, 1 Veneris ad n u tu m * 115, 4 ad p re to riu m presen tor Veneris* 120, 1 le ta tu r am or la tebris / cu m d u ld b u s illecebris* 2 d u m nos lig a p it / am oris copula* 3 piros illu s tres dec ip is / cum m elle penenoso* 121, 3 pinculis / v inc iam · 139, 4 h u ic am oris vinculo / cupio ligari* 163, 5 om ens a m ans am plius / obligor amore* 1 6 7 ,1, 2 Venus enim aureo [ n e c tit corda laqueo* 168, 2 trig torque cum susp iris sub l i te Venerea* 3 V enus, am oris dea , I m e tib i sub ic io* 180, 7 ei eius virginea / reserassem o in cu la l* 184, Bell-, V incula , pincula, vincula rumpebat* Suppl. 14*, 4b o quam dulcis p ignoris / quam am ara p rem ia (έχοντας και την έννοια του γλυκόπικρου).

104. Ο ν., M ed. Fac., 27 Quo se quique p a ren t e t quo oenen tur a mores.105. To nu m en είναι η αφηρημένη εκδοχή κάβε θεότητας* πρβ. C. Β ., 95, 1

testor e d u m e d iq u e n u m in a .106. Βλ. σχετικά R. Pichon, o jt . , s . v . Seroirc: S ero itu r eis quos a m an l au t

cup id in i a u t Veneri (^υπηρετούν αυτούς s w αγαπούν ή τον 'Ερωτα ή την Αφροδίτη).107. Ο ν., A . Α . , Π , 435 S u n t qu ibus ingrate tim id a in du lgen tia servit* A m .,

I , 3 , 5 P er longos t ib i q u i desero ia t annos* Π . 1 7 ,1 S iq u is er it qu i turpe p u te t se- ro irc p u d la e .


ore συνδυασμό με αυτό το ρήμα, η λέξη vo tum μπορεί να πάρει τη σημασία «πόθος», «επιθυμία». Παλαιόθεν, ο έρωτας συνδέεται άρρηκτα με τον πόλεμο, ένα θέμα ήδη ελληνικό10®. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, ο πιστός στον έρωτα, ως στρατιώτης της αγάπης, έπρεπε να ακολουθεί μια θητεία ή υπηρεσία στην αγάπη (m ilitia am om )108 109, όπως ο χριστιανός έπρεπε να ακολουθεί μια θητεία στο Χριστό (m ilitia C hristi) ή μια ψυχομαχία ανάμεσα στην Αρετή και την Αμαρτία (πρβ. το ομώνυμο έργο του Προυδέντιου, Psyc- homacia). Η ίδια η αναγωγή αυτή ενός θέματος της ελεγειακής ποίησης με μοτίβο χριστιανικής αγάπης, δηλαδή η μετατόπιση και η ένταξή της σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον εξαγνισμού είναι εντυπωσιακή.

108. Για τη σύνδεση του έρωτα με τον πόλεμο, βλ. ήδη Αλκμ., 1, 63 Ρ. Για περαιτέρω χωρία, βλ. L. Rissm an, L o v e as war: H om eric alusion in the p o e try o f S a p p h o , H ain , 1983.

109. Ov., A m ., I, 9, 1 m ili ta t om nis am ans , et habet sua castra Cupido (και ολόκληρη η υπόλοιπη ελεγεία)* A . A ., II , 233 M ililiae species A m or esV Tib.,I, 1, 75 hie ego dux m ilesque bonus’ I, 3, 28 I ll ic s i t , quiscum que meos vio lavit am ores , / o p ta v it lenlos et m ih i m ilit ia s ’ 6, 30 Jussil A m or: contra quis fera t arma deos?’ II, 5, 106 In terris erret inerm is A m o r 6, 1-2 tenero quid fie t am ori? / / s it comes et collo fo r tite r arm a geral?’ C. B. 56, 2 . . . Veneris G ym nasia / decet

iocundari / quos m ilita re co n tig it f D ionaeo lari’ 5 olim tiro Palladis / nunc tuo iu r i (sc. Veneris) cedo* 60, 2c M ilitiam proponere , / non posse vo tum solvere* 61» 6c (Priamus) qui m il i ta v i t* 62, 8 sic Veneris m ilit ia * 65, 3b nam / in tra seram m i- l i ta v i virginalis porte ' 72, lb D ud u m m ilita v e ra m * 80 ,1a m ilita n d i s tud io / Venus e x c ita tu r 82, Roll. Clerus sc it diligere / virginem p lus m ilite l· 4 nunc aud ite virgines: non a m an t r e d e m i l i te s ! / m iles caret v iribus / nature et v ir tu tib u s I* 5 m ilites / nobis su n t am abiles' 6 m ili te s * 84, 4 . . . sic in castris m ili to * 92, 4 huic place m iles 12 m iles . . . / u b i m odo m ilita s el tib i moraris? / vita m ili t ie , vita singularis,t sola digna gaudio D ionei laris’ 13 D um puella m ilile m (και άλλες αλλεπάλληλες αναφορές στο ίδιο ποίημα)· 94, 2 Μ Hit em us Veneri, / nec q u isu m u s teneril· 99a arm a t am or P aridem * 122, l a flo s marcescens m ilila r is ' 143, 3 . . . qui conantur / u t u ta n tu r / prem io C up id in is f sim us iussu C yprid is* 144, 3 Ergo m ilitem us sim u( Veneri’ 150, 2 iam iu v en u m m il i t ia , dulcis et leta c o n tio I* 162, 5 signa Veneris / m ili te t secu tu s’ 166, 1 la m dudum A m oris m ilite m ’ 182, Refl. I lo s ig itu r , o so c iijn u n c m ilite tis Veneri I* πρβ. ακόμα 57, 3 in hoc enim n u m in i / deserviun t D ione’ 60a, 8 s tip e n d iu m erit Venus· 63, 4a aggredior / pugnam contra Venerem . . . I in hoc en im prelio / [ugiendo fo r tiu s / et m elius / p u g n a tu r , f sicque Venus v in c itu r 68, 3 dulcia / s tip en d ia · 83, Ref]. Q uam dulcia / s tip e n d ia * 115, 4 ad pretorium praesentor Veneris· 153, 3 pugnaveram . Για το θέμα αυτό πρβ. Ε. Thomas, «Variations on a m ilitary theme in Ovid's Am orest), G & R , XI, 1964, σ. 151-165*J . J . W ilhelm, ό.η., σ. 108-110. Αλλού, ο ποιητής επικαλείται τους άλλους ταλαιπωρημένους -από την αγάπη- ερωτευμένους νέους, τους οποίους αντιμετωπίζει ως συστρατιώτες· C. Β. 118, 6 Ο sodales , lu d ite l ή νεοσύλλεκτους στον έρωτα* 56, 5 tiro (— q u i am are in c ip it· πρβ. R. Pichon, ά.π., s. v.), εικόνα προερχόμενη -για άλλη μια φορά- από τον Οβίδιο, Α .Λ . III 566 A fultaque t ir o n in o n pa tien d a feret.

Η λέξη pla tea δεν υπάρχει στην ερωτική κλασική ποίηση, ίσως διότι οι πλατείες έγιναν τόπος συγκέντρωσης και «νυφοπάζαρου» κατά το Μεσαίωνα. Εκεί συναθροίζονταν οι χοροί των παρθένων (chorea virginum ), που ήσαν διάσημοι ήδη από την αρχαιότητα. Πολλοί ποιητές, όπως ο Αλκμάν, η Σαπφώ, ο Πίνδαρος και άλλοι, έγραφαν «Παρθένια» τα οποία έψαλλαν και χόρευαν οι συγκεκριμένες κοπέλες110. Η λέξη chorea υπάρχει τέσσερις φορές στον Οβίδιο, με χαρακτηριστικότερο ένα χωρίο, το οποίο φαίνεται να μιμείται εδώ ο ανώνυμος ποιητής111. Η εικόνα των χορών των κοριτσιών, όπου συνήθως ξεχωρίζει η αγαπημένη κοπέλα, είναι συνηθισμένη112. Στον ίδιο στίχο, η λέξη ιdr go, ήταν δίσημη στην κλασική λατινική. Σήμαινε τόσο «παρθένα», όσο και «κοπέλα». Ο βιασμός ή η διακόρευσή της ήσαν δύο βασικά μοτίβα στη λογοτεχνία της άνοιξης113. Συχνά εκφράζεται ο φόβος για την απώλεια της παρθενίας114 και την υποχρεωτική διατήρησή της μόνο για το σύζυγο, αντίληψη η οποία μας εκπλήσσει για τη σεμνοτυφία της, δεδομένης της έκφυλης ζωής των Goliardi. Στη Μεσαιωνική λατινική γλώσσα, η λέξη συχνά εξιδανικεύεται και αποδίδεται στην Παρθένο Μαρία115.


110. Για περισσότερα στοιχεία, βλ. C. Calame, L es choeurs des jeu n es fille s en Grece archaique , Rom a, 1977, passim.

111. Ov., A . A ., I l l , 167-8 . . . v e n ir e v idem us / . . . v irg ineum que chorum ,Διαφαίνεται όμως περισσότερο μια ορατιανή επίδραση, C., I , 9, 15-8 . . . nee dulcis amores / sperne puer neque tu choreas, / donee v iren ti canities ahest [ m orosa__

112. C. B. 59, 1 E ccet chorus v irg in eu m , / tem pore vernali (σε συνδυασμό με την άνοιξη)* 71, 3a la m D ionea / le ta chorea / sedulo resonat cantibus· 80, 2b puellaris curia* 117, 7 in ter choros p u e lla ru m * 138, 4 chorus p r o m it v irg inum / iam gaudia m illena· 151, 3 chorus v irg inum . . . I ad choreas Venereas' 159, 3 virginum . . .agm ina· 168, 1 chorea* 169, 2 In A m oris hec chorea / cunctis p r e - niteV 170, 3 superem inet virginalem chorum * πρβ. 153, 2 L u d u n t . . . / virgines.

113. Πρβ. Σαπφ., 105a LP* 107 LP* 114 LP, τα οποία μιμείται ο Κάτουλλος, 62* πρβ. ακόμα H or., C., II, 4, 8 V irg ine ra p ta * Calv., 9 A I Virgo in fe lix , herbis pasceris am aris* C. B., 120, 2 nam virginale liliu m / m arcet a tactu v iliu m / co- m m ercio probroso. Γνωστοί σχετικοί ανοιξιάτικοι μύθοι είναι αυτοί της Περσεφόνης, της Φλώρας και της Φιλομήλας, η οποία μεταμορφώθηκε σε αηδόνι.

114. Το μοτίβο αυτό υπάρχει ήδη στον Κάτουλλο, 62, 39-7, όπου η απώλεια της παρθενίας παρομοιάζεται με μαραμένο άνθος το οποίο δεν θέλει πια κανείς, ένα ποίημα με σαπφικές απηχήσεις (π.χ. 105c LP)· πρβ. τα σχόλια του Λ. Μ. Τρομάρα, C atu lli C arm inat Θεσσαλονίκη, 2001 (ανατύπωση, 2004), σ. 443* C. Β., 88, 6 ne m arcescant lilia I sue castita tis* 7 florem frangere / non est res secura.

115. Πρβ. την Sequentia *Stabat M a te r \ 48 V irgo v irg inum praeclara· M. Βουτσίνου - Κικίλια, «Sequentiae», Π αρονα ία , Παράρτημα 14, Αθήνα, 1991, σ. 86-8* C. Β. 72, la de virgine m ea* 77 A v e decus v irg in u m , virgo gloriosa· 83, 3 V irg inale lucet p e c tu s* 94, 2 choros s im u l d u c ite* 2 virgines a m p lexa m in v 157, 1 e x it virgo propere· κλπ.


Η τέταρτη στροφή ξεκινά με μια σύμφυση ενός Οβιδιανού χωρίου116 και ενός γνωστού—ήδη από τόν Όμηρο117 118—μοτίβου από την ερωτική ποίηση του έρωτα που ξεκινά από τα μάτια (videndi)U6. Έπειτα, η λέξη copiaεμφανίζεται με δύο έννοιες στην ερωτική ποίηση: α) est facultas cum amante conversandi aut frequens (=χρησιμοποιείται όταν συζητά ή συναντά τον εραστή ερωτευμένο) & β) abundantia puellarum inter quas facienda sit electio (= η αφθονία / ομάδα των κοριτσιών ανάμεσα από χις οποίες γίνεται η εκλογή / επιλογή)119. Αμέσως μετά, έρχεται στο προσκήνιο το μοτίβο του κεραυνοβόλου έρωτα (fulget)120 121 122 123, ενώ το επίθετο mobilis χρησιμοποιείται για τις κινήσεις του σώματος (de corporis motibus)1*1 και συγκεκριμένα εδώ των γεννητικών οργάνων (viriles partes ή membra)1** των νεαρών ανδρών, τα οποία ερεθίζονται στη θέα των ωραίων κοριτσιών113, μια εικόνα αρκετά τολμηρή.

Η λέξη puella είναι η πιο συνηθισμένη στην ελεγεία, με πολλές σημασίες, κυρίως: «σύζυγος», «παρθένα», «νύφη», «ηρωίδα», «θεά», «κυρία», «γυναίκα»124. Είναι το εκάστοτε αντικείμενο του πόθου, η εκάστοτε αγαπη

116. Ον., Α . Λ ., I, 44 Quaerenda est oculis ap ta pue lla tuis.117. Ό μηρ., A 528· Ομηρ. Τμν., 7, 5· Ίβυκ., 7 D* Απολλ. Ρόδ., ΙΠ , 287-8*

1018-9* Prop., I, 1, 1 C yn th ia p r im a su is m iserum m e sep it ocellis* C. B., 62, 5 O culi nantes in pa lpebrarum ra te . Τα s im ilia είναι πραγματικά πάρα πολλά, ακόμα και από το χώρο της τραγωδίας· πρβ. Αισχ., Α γ . , 239* 743.

118. Πρβ. το Δημοτικό τραγούδι «από τα μάτια πιάνεται, στη μύτη κατεβαίν ε ι . . .» · C. Β. 59, 3 acies virg inea* 83, 2 D u m sa lu ta t m e loquaci / Flora super- cilio ' 84, 4 me laquco / virgineo / cordis Venator ocuius / visa captus virgine* 110, 2 cap it p u e lla m / ocuius· 175, 4 visus tuus lig a t m e* πρβ. Dante Aligheri, L a V ita N u o v a , XXI negli occhi p o r ta la m ia donna A m ore (— μέσα στα μάτια φέρει η γυναίκα μου τον Έρωτα).

119. Είναι οι δύο ερμηνείες από τον R. Pichon, ό.π., 8. ν. Copia. Για την πρώτη ερμηνεία, πρβ. Prop., II , 20, 24* III , 8, 39* 34, 44· Ον., R e m .t 541. Για τη δεύτερη, πρβ. Ο ν., A . A . t I, 98 Copia ind ic ium saepe m orata m eum est.

120. Π .χ. Σαπφ., 31, 10 LP* Cat., 51, 10, όπου περιγράφεται με γλαφυρό τρόπο η ηλεκτρική εκκένωση* C. Β., 77, 5 . . . . raperet fu lm in is sag itta ..

121. R. Pichon, ό.π., 8. v. m obilis* Ov., A .2 A . I l l , 352 T an tum m obiliias ilia decor is habet.

122. R. Pichon, ό.π., s. v. M em bra.123. Πρβ. Ov., A m .t II , 3, 3 Q ui prim us po e tis genita lia mebra recidiV 15,

25 S e d t p u to t te nuda mea m ebra lib id in e s u r g e n v Y ll , 7,13 Tacta tamen veluti gelida mea m ebra c icu ta · 65 N ostra tam en iacuere velu t praem ortua m em bra* Cat., 63, 6 I ta q u e u t relicta sen s it s ib i m em bra sine viro* Tib., I, 4, 70 E t secet ad P hrygios v ilia m em bra m odos.

124. R. Pichon, 6.n.% e. v. P uella* πρβ. π.χ. Ov., Am.% ΠΙ, 12, 23* Α Λ .% I, 109* 125. Μόνο στο έργο H eroides υπάρχει εννέα φορές* C. Β., 148* 162* πρβ. Ο. CI-

«Σχόλια στο Carm en B uranum 75. Επιρροές ,μοτίβα, λέξεις και εικόνες» 221

μένη του κάθε ποιητή. Φυσικά, η ομορφιά δεν περιορίζεται στο πρόσωπο, αλλά και σε άλλα μέλη του σώματος, εξ* ου και η αναφορά στο προκλητικό κούνημα των οπισθίων (se movendo), το οποίο άλλοτε γίνεται αντικείμενο ψόγου και άλλοτε θαυμασμού125, αλλά και τις θελκτικές κινήσεις των χεριών (gestes)126. Ακόμα ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει τις γυναίκες είναι η πανουργία (actus). Η λέξη υπάρχει τρεις φορές στον Οβίδιο, όχι όμως σε ερωτικά χωρία.

Η σύνθεση κλείνει με ένα περίφημο μοτίβο, της πάλης του ανθρώπου να διατηρήσει την ταυτότητά του απέναντι στη δύναμη της μυστικής διείσδυσης του έρωτα127. Έχουμε επιπλέον μίμηση του Κάτουλλου, για τη Λεσβία που του έκλεψε τα λογικά, αν και προτιμά κάποιον άλλο. 0 Κάτουλλος —με τη σειρά του — επηρεάζεται από τη Σαπφώ, η οποία περιγράφει τα συμπτώματα του έρωτα (συναγωγή παθών) για μια κοπέλα, που συνομιλεί με έναν ωραίο άνδρα128. Επιπλέον, ο Έρωτας συχνά παρουσιάζεται ως

lillo, Su lla in terlocuzione della puella nella poesia elegiaca , N apoli, 2005, όπου υπάρχει και η σχετική βιβλιογραφία (σ. 137-148)· S. L ilja , T h e R o m a n elegists* a ttitu d e to w om en , Helsinki, 1965 (=A A SF 135, 1) και βιβλιογραφία (σ. 253-261).

125. Ησίοδ., Ear/., 373· Αριστοφ., Π λ. 151-2.126. R. Pichon, όχι., s. ν. Gestus: E s t braeehionum m o tus quern p ue llae

fa e iu n t , praesertim cum sa lta n t ( = είναι η κίνηση των χεριών που κάνουν οι κοπέλες, ειδικά όταν χοροπηδούν). Στον Οβίδιο απαντά 10 φορές. Δύο χαρακτηριστικά χωρία: A m ., Π , 4, 29 ΠΙα p laget gestu num erosaque braehia d u e it* A .A ., Π Ι, 275 E xiguo signet g estu , quodeum que lo q u itu r πρβ. ακόμα C. B. 72, 4b p er am plexus / firm o n e iu s , / braehia.

127. J . J . W ilhelm, όχι., σ. 112-3.128. Σαπφ., 31 LP (πρβ. M. W est, «Burning Sappho», Mala, X XII, 1970,

σ. 307-330* I. C. Bovrra, όχι., I, σ. 273-9· Ap. Σκιαδάς, όχι., Π , σ. 142-151), η οποία επηρεάζεται από τον Αρχίλοχο (67a D, 104 D, 112 D, 118D), ο οποίος με τη σειρά του εμπνέεται από κάποια ομηρικά χωρία που περιγράφουν σκόρπια διάφορα συμπτώματα και ανθρώπινες αντιδράσεις, οι οποίες συχνά συνδέονται με τα τραύματα που προ- καλεί ο έρωτας (Ε, 399· 696· Λ, 115* 2 , 198-9· Τ , 321· 421· X, 466-7· υ, 18-21· χ, 88)· πρβ. ακόμα Σαπφ., 48 LP· Ησίοδ., θ εο γ ., 120-3* Πλάτ., Φαίόρ., 251· Αριστοφ., Ε κκλ., 956-7· Θεόκρ., 2, 106 κ. εξ.· Απολλ. Ρόδ., I I I , 962 κ. εξ.· IV , 1067-8· Παλ. Ανθ., X II, 135 (Ασκληπιάδης)· Lucr., I l l , 154-8 (ψυχοσωματικές αντιδράσεις φόβου)· Tib., Π Ι, 9, 21 E t quae cum que m eo fu r tim su b re p it am ort. Cat., 51, 6 erip it sensus m ih im C. B., 62, 5 P o st blanda Veneris eom m ereia / lassa tur cerebri su b sta n tia . I hine caligant m ira no pi ta le / oculi nan tes in p a lp eb ra tu m ra te* 70, 4a . . . q u i vires m iro robore / to t d if fu n d it eorpore* 71, 8b hine m ih i pa llor / in orer 73, 4b H oe m ieh i me fu r a tu r 77, 4 Q uam P lu to subriperer 17 m ieh i m e n tem a n im u m e t eor im m u ta v it 92, 9 pallor genas in fie i t , a lterna tu r pultus· 26 non s u n t a rtus oalid i nee robusturn p ec tu s ' 1 0 4 ,1 ,3 iam non vivo . I recid ivo / m orbo crueior, / pi pens m o rio r 104 Π ,Ι N ope nopelulla / m ieh i m e su b r ip u iv 105,3 m em bra s tu p o r ingens pressit- 108, la vaeillan tis tru tin e / lib ra m in e / m ens suspensa f lu c tu a t / e t


(γλυκόπικρο) ερπετό ή ον γεμάτο αντιφάσεις που διεισδύει κρυφά* 1 * 3*· στους ανθρώπους και τους βλάπτει130. Έτσι, ο ποιητής σιγά-σιγά χάνει τον εαυτότου (m e m ich i subrip iun t).

Το ποίημα δομείται σε τέσσερις οκτάστιχες στροφές. Στην πρώτη στροφή οι δύο τελευταίοι στίχοι λείπουν (υπάρχει lacuna). Σε κάθε στροφή, οι στίχοι 1-4, 6 και 8 αποτελούνται από επτά συλλαβές, ενώ οι στίχοι 5 & 7 από οκτώ συλλαβές. Το μέτρο είναι παντού το τροχαϊκό το οποίο είναι πια ρυθμοτονικό και όχι προσωδιακό. Η ομοιοκαταληξία είναι πλεκτή. Η εναλλαγή επτασύλλαβων και οκτασύλλαβων στίχων δίνει κάποια ποικιλία στο ποίημα.

estua t I in tu m u ltu s anxios. / dum se v e r til / el b ipertit / m otus in contra- riosm Refl., O langueol f causam languoris video / nec c a veo .f vivens et prudens perco ' 110, 1 sen tio / Veneris officio / turbarl· 112, 2 L an g u e t iterum / morbo u te ri / pectu s tenerum . f vacans Veneri· 113, 4 m e fu ra tu r inscium ' 116, 1 rose us e ffu g it ore co lo r 126,2 am ari collide' 141, lb A m or a d it calidusl· 164, 1 cor estua t in terius, / languet m ens quondam pura ' 165, 1 V olun ta tis m en tis gyrans celeris,I a m a n tu m a fflic tio . / cordis fibras elicis et conteris' 169, 1 hebet sidus le ti vis us/ cordis nubilo / tepet oris m ei risus / carens iub ilo ( . . . l o t u s hereo' Suppl., 3·,3 A d obsequendum Veneri / vis tola languet an im i. f F ervor abest pectori; / iam ced it calor frigorl· 14*, 3b proh dolor ,h in c color f e ffu g it oris , / hinc r u i t , hinc f lu i t / unda cruoris. Ακόμα και η σκέψη του έρωτα, προκαλεί τρέμουλο* C. Β. 140,5 V erum , cum m en te talia recensens obleclam ina , / sen tio , quodanxia fiu n t m ea precordia. Αντίστοιχο ποίημα έχει γράψει και ο Οράτιος, C ., I , 13, όπου κυριαρχούν τα ψυχοσωματικά συμπτώματα του πάθους του ποιητή για την Λυδία, η οποία όμως προτιμά αντ* αυτού τον Τήλεφο.

129. C. Β., 92, 9 A m o r est in terius la tens e t occullus / et corde certissim us e lic it singultus- 11 am or est in a n im is ' 151, 4 cordi meo est invec ta ' 153, 2 Cor ig itu r I e t c in g itu r f e t tang itur am ore' 156, 2 A m or in v es titu r ,. Είναι ο λεγόμενος A m o r fu r tiv u s (Vorg., A en ., IV, 171).

130. Πρώτη φορά στη Σαπφώ, 130 LP* πρβ. Θέογν., 1353-4* Παλ. Ανθ. (Πο- σείδίππος), V, 134, 4· (Μελέαγρος), 163-,3-4* (Ιδίου) 172, 3 και XII, 109, 3* Ευρ., Ι η η ., 348* Θεόκρ., 29, 13* Καλλ., Ε η ιγρ . 44 Pf.· P laut., Pseud., 63 dulce am arum · que una nunc rnisces rnihi' Cat., 68, 18 d u lc e m .. . am a ritiem * C. B., 62, 3 du- Icedini am oris· 80, 2b Propinal A m or teneris / am aris m iscens dulcia’ 87, 1 A m or m elle dulcior , / fe lle f i t a m a rio r 1 A m o r c e c u s . . . f frig idus et calidus / et te· p id u s ' 93, 3 E st am ore dulcius rerum in natura / n ich il et am arius conditions· 103 II, la Corde rnechus I in te, cecus f tu i solis radio, f vu ltu lucifluo / succen· sue esluo, / n il dispar m ortuo ' 106, 4 A m or m u ta b ilis ' 107, 1(1 Profero pectoris s in g u ltu s* πρβ. F. Rebelo Oongalves, E uphrosyne, N. 8. I l l , 1969, σ. 183-191* H. Sichterm ann, «Έρως γλυκόπικρος», M D A l(H ), LXXVI, 1969, σ. 266 κ. εξ.· Ap. Σκιαδάς, Α ρχα ϊκός Λ υρ ισμός , / / , Αθήνα, 1981, σ. 211-3* Δ. Μαντζίλας στο Φ. Αντωνίου (επιμ.), Κ αλλιμάχον Ε π ιγρ ά μ μ α τα , Αθήνα, 1997, σ. 301-4.

«Σχόλια στο Carmen Buranum 75. Επιρροές μοτίβα, λέξεις και εικόνες» 223

Το ύφος είναι ανάλαφρο, ευχάριστο και πονηρό, σε κάποια σημεία. Η σοβαρότητα είναι αρετή, η οποία δεν διακρίνει το συγκεκριμένο ποίημα'αντί- θετα, η νεανική επιπολαιότητα και ο άκρατος ερωτισμός ξεχειλίζουν από τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο στίχο. Υπάρχουν επαναλήψεις (π.χ. ib i-ib i, videns-videndo) πολύπτωτο σχήμα (m e-m ich i) κύκλος (το ποίημα αρχίζει και τελειώνει με την απώλειες των φρενών), υπερβατά, ασύνδετα και διασκελισμοί με άλλα λόγια το ποίημα έχει διανθιστεί με πλούτο υφολογικών σχημάτων και τεχνοτροπιών. Κάποιες έννοιες διατάσσονται δυαδικά όπως omi- ttam us-carpam us, ver-hiem s (όπου υπάρχουν και αντιθέσεις) dam num - cura, vita-car ο, sanguis-pectus, p la t ea-chorea. Μάλιστα, τα δύο τελευταία σχηματίζουν και ομοιοτέλευτο σχήμα στο μέσον του στίχου. Ποικιλία δίνει και η χρήση συνωνύμων, όπως desipere και m e m ick i subrip iun t, virgo και puella , in ven tu s και velox etas. Χαρακτηριστικές ακόμα είναι οι δισημίες λέξεων, όπως iu ven tu s , virgo, curα, οι οποίες δίνουν τον «πονηρό» τόνο στο ποίημα. Σε επίπεδο επιφάνειας υπάρχει μια έκρηξη, κυρίως όσον αφορά στα σημεία στίξης και κυρίως στα θαυμαστικά, τα οποία δηλώνουν μια κατάσταση ευφορίας, αλλά και προφορικότητας από πλευράς ποιητή. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε πως το ποίημα κινείται μόνο στο παρόν και το μέλλον από χρονικής απόψεως. Αυτό είναι ένα ακόμη δείγμα της απλότητάς του.

Ο ποιητής, ως πρωταγωνιστική μορφή ή ως persona του vates , δεν κάνει βαθυστόχαστες αναλύσεις. Το ποιητικό υποκείμενο είναι το «εμείς» και όχι το «εγώ», γεγονός που συνάδει με τη στοιχειοθεσία της λυρικής ποίησης (με την οποία είναι απόλυτα εξοικειωμένος ο δημιουργός του ποιήματος), η οποία ξεφεύγει από το προσωπικό στοιχείο, προχωρά στο ομαδικό και καταλήγει στο πανανθρώπινο. Με άλλα λόγια, συνυπάρχουν τα στοιχεία του εφήμερου και του καθολικού. Πρέπει, λοιπόν, να χαρούν οι νέοι (οι νέοι της παρέας του ποιητή, μα και οι νέοι όλου του κόσμου) το παρόν και το άμεσο μέλλον, πριν τα γηρατειά τούς στερήσουν όλες τις απολαύσεις και τις χαρές της ζωής. Σίγουρα, όμως, αυτή η έλλειψη πολυπλοκότητας και η χρήση χαμηλού μέχρι και παιδαριώδους ύφους131 (παρά τα δάνεια από γνωστά ποιήματα) δεν μειώνει την αξία του ποιήματος, το οποίο έχει μια αξιοζήλευτη δροσιά και μια πνοή που συνεπαίρνει τον αναγνώστη. Επιπλέον, ο ποιητής βρίσκεται μεταξύ δύο κόσμων, τον χριστιανικό και τονπαγανιστικό, χωρίς όμως να προσδίδει κάποιο ιδεολογικό, φιλοσοφικό ή θρησκευτικό υπόβαθρο στους στίχους του. Υπάρχουν πλήθος πολύσημα σημεία και εικόνες,

131. Ο W hicher, ό.π., σ. 289, γράφει σχετικά με το παιδικέ ύφος των ποιημάτων: «They possessed a childlike pow er to free the mind from the dregs of b itte rness».


όπως αυτή των κοριτσιών. Πρόκειται άραγε για μια απλή παρέα κοριτσιών, για ένα ιερό χορό ή για πόρνες (μάλλον απίθανο); Ό πω ς υποστηρίζει και ο W ilhelm, το ποίημα είναι μεγαλόπρεπο, εξαιτίας της βίας του και ο ποιητής, αν και ζει σε μια χριστιανική περίοδο, είναι λιγότερο χριστιανός και περισσότερο παγανιστής132 133.

Είναι φυσικό η θεματική της ερωτικής ποίησης ενός κύκλου σπουδαστών να είναι περιορισμένη. Γι’ αυτό το λόγο υπάρχουν ποιήματα της συλλογής με τόσο έντονες θεματικές και λεξιλογικές ομοιότητες, ώστε είτε όλοι έχουν μιμηθεί τα ίδια κλασικά χωρία (τα οποία ενδεχομένως αποτελούσαν την ύλη της διδασκαλίας στις εκκλησιαστικές σχολές)138, είτε όλα τα ποιήματα αυτά είναι του ίδιου συγγραφέα, πράγμα δύσκολο —έως αδύνατο— να αποδειχθεί, είτε υπάρχουν αλληλεπιδράσεις, που είναι και το πιο πιθανό. Είναι έντονος ο διακειμενικός διάλογος και αντίλογος με την κλασική λατινική ποίηση. Δεν λείπουν αντίστοιχες ομοιότητες με πολλά άλλα επώνυμα και ανώνυμα ποιήματα του Μεσαίωνα134 * * *, με θέμα την άνοιξη185, τον έρωτα

132. J . J . W ilhelm, ό.η., σ. 112-3.133. Βλ. τις σχετικές μελέτες των D .Com paretti, Virgil im M itte ila lter , Leipzig,

1875* K. J . H exter, O vid and M edieva l schooling. S tu d ie s in M ed iva l school com m entaries on O vid 's 'A rs A m a to r ia ’, 'E p is tu la c ex P on to*, and *Epistulae H e- r o id u m \ Miinchen, 1986 (=M ilnchner BeitrAge zur Medi&vistik und Renaissance- Forschung, 38)· J . W. Spargo, V irgil the Necrom ancer. S tu d ies in Virgilian legends Cam bridgc-H arvard, 1934 ( = H arvard Studies in Comparative L iterature, 10).

134. Γενικότερα για τη Μεσαιωνική Λατινική λογοτεχνία, αλλά και ειδικότερα για την ποίηση, μπορεί -κάποιος ενδεικτικά- να συμβουλευθεί τα κάτωθι έργα: L. Alfonsi. L a le ttera tu ra la tina M edieva le , Sansoni Accademia, 1972· Ph. S. Allen, M edieva l L a tin L y r ic s , Chicago, 1931· P. Bee, La p o is ie lyrique en France au M o-yen A g e % vol. II , Paris, 1977-8· M. Bishop, The Penguin book o f the M iddle A gestLondon, 1971* F. Brunhdlzl, G eschichte der la tein ischen L ite ra tu r dee M i t tela-ters, 2 vol. (μέχρι τώρα), Miinchen, 1975 -σήμερα* O. Cavallo - C. Leonardi - E. Menest0 (ed)., Lo spazio le tterario del m edioevo, 5 vol., Roma, 1922-,* P. Dronke, M edieval L a tin and the P ise o f European L o v e -L y r ic , 2 vol., Ohford, 1968·* 18.The M edieva l L y r ic , Cambridge, 1977*· Ph. Damon, Modes o f analogy in ancien t, and m ed ieva l verse, Berkeley, 1973* A. Ebert, A llgem eine G eschichte der L i te ra tu r des M ittc la lters im A ben d la n d et 3 vol., Leipzig, 1880-9* F. Erm ini, «La le tte ra tu ra la tina del Medio Evo», A th en a eu m , 1926, σ. 73-90* 18., S toria della le ttera tura la tina m edieva le dalle orig ini alia fin e del secolo V I I , Spoloto, 1960 («C en tro Italiano di Studi su ir Alto Mcdioevo, 2)· Ed. Faral, V o rie n ta tio n actu- elle des itu d e s rela tives au la tin m ed ieva le , Paris, 1923* J. do Ohellinck, L i t t i - ra ture la tine au M oyen Age: zwei Banden in einem Band, Hildeecheim, 1969* P. Goodman, P oetry o f the Carolingian R enaissance , London, 1985* J . Grisward, A rch io log ie de V ip o p ie m i d ie vale, Paris, 1981* G. GrOber, Obersicht Uber d ie la- te in isrhe L ite ra tu r von der M itte des V I. Jahrunderts bis zu M i tie des X I V . Ja-

αΣχόλια στο C arm en B uranum 75. Επιρροές, μοτίβα, λέξεις και εικόνες» 225

και τη γυναίκα138. Έ χει γίνει μάλιστα στο παρελθόν μια προσπάθεια να ανα- δειχθεί η συμβολή (ακόμα και η οργανική εγγραφή) των συγκεκριμένων ποιημάτων στον πολιτισμό της εποχής, όμως τα αποτελέσματα ήταν μάλλον πενιχρά137, καθώς οι ποιητές εκείνης της περιόδου προσπαθούσαν να συναρθρώσουν την ποιητική ηθική του έρωτα με τη θρησκευτική ηθική της εκκλησίας, κλίνοντας περισσότερο στην αυτό ανα©ορικότητα, δεδομένου ότι δεν επεδίωκαν να προκαλέσουν κάποια κρίση αξιών ή να δημιουργήσουν κάποιο

hrhunderts Strasbourg, 1902 (ανατύπωση 1974)· W . Τ. Η . Jackson, T he lite ra tu re o f the M iddle A ges , Columbia, I960* K. Langosch,Za te in isvches M itte la lte r E in le i- tung in Spache und L ite ra tu r , Darm stadt, 1983· L. R . Lind, L a tin p o e try in verse translation from the beginnings to the Renaissance, London-Oxford, 1967· M. Manitius, G esehichte der la te in ischenL itera tu r des M itte la lte rs , 3 vo l., M un- chen, 1911-3 (1959-19642 = H andbuch der Altertuwsm issenschaft, IX , 2 ,1 -3 )· F . M antello-A. G. Rigg (ed.), M edieva l L a t in , A n In tro d u c tio n and B ib liographica l Guide,Washington, 1996* D. Norberg, M anuel p ra tiq u e de la tin m ed iev a l, Paris, 1968* E. Norden, D ie rom ische L ite ra tu r . M it A nhang: D ie la te in ische L ita ra tu r im Obergang vom A lte r turn zu m M itte la te r , Stuttgart - Leipzig, 1997 (7η έκδοση)· P . Rumpe, «L’etude de la latin ite m edievale», A rc h iv u m R o m a n icu m , IX , 1925, σ. 218-291· K. Stecker, In troduction to M edieval L a tin (αγγλ. μτφ. R . B. Palmer), Berlin, 1957, σχετικά με τη γλώσσα, τη γραμματική και το συντακτικό της Μεσαιωνικής Λατινικής· J. Szdverffy, W eltlich e D ich tungen des la te in ischen M itte la lters . E in H an d b u ch , Berlin, 1970* Id ., Secular L a tin lyrics and m inor p o e tic fo rm s o f the M iddle Ages. A historical su rv e y and litera ry repertory fro m the te n th to the la te fi f te e n th cen tu ry , 3 t o L , N ew Hampshire, 1992-5 (πρόκειται για βελτιωμένη έκδοση του πρώτου έργου, στην αγγλική)· Μ. W attenbach, Z D A , X V , 1872, σ. 471-506, όπου υπάρχει ο πρώτος κατάλογος με τις ασελγείς λατινικές συνθέσεις από την εποχή του M athias Flacius, ο οποίος συνέλεξε γερμανικά σατιρικά κείμενα του 12ου και 13ου αιώνα (μεταξύ των οποίων και κάποια των Goliardi, στην πρώτη έντυπη μορφή τους), τα οποία εξέδωσε το 1556 (V aria doctorum p io ru m q u e virorum de corrupto Ecclesiae s ta tu p o em a ta ), έως τη χρονιά της συγγραφής του άρθρου* Ch. Toung, The T w elfth C en tu ry Renaissance , N ew York, 1977* J. M. Ziolkowski. «Towards a H istory of Medieval Latin Literature» στο F. A. C. M antello & A. G. R igg (ed)., M edieval L a tin : an in troduction and bibliographical g u id e , W ashington D. C., 1996, σ. 505-536· Ιδ., «Η μ εσ α ιω νική λα τιν ικ ή λογοτεχνία» στο F . Graf, Εισαγω γή στην Αρχαιογνω σία , Β' Ρ ώ μη , μτφ. Δ . Ζ. Νικήτας, Αθήνα, 2003, σ. 328- 356, όπου υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία.

135. Πρβ. το C. Β., 156, με τίτλο D e vere, «Για την άνοιξη».136. Ακόμα και μια πρόχειρη ματιά στις ανθολογίες μεσαιωνικών ποιημάτων

φανερώνει τις εντυπωσιακές θεματικές και λεξιλογικές ομοιότητες που υπάρχουν.137. Η. Suss milch, L a tien ische Vagan tenpoesie des 12. und 13. Ja h rh u n d erts

als K u lturerscheinung , Leipzig, 1917· Γενικότερα, για θέματα πολιτισμού, βλ. Μ. Η . R ow ling, Η καθημερινή ζω ή (fro Μ εσαίω να , μτφ. Ε. I. Αγγέλου, Αθήνα, 1992· J. Le Goff, L es In te llec tu e ls au M oyen A ge, Paris, 1952· Ιδ., Ο τιολιτισμός τη ς Μεσαιωνικής Δύσης, μτφ. Ρ . Μπενβενίστε, Θεσσαλονίκη, 1993.


ρηξικέλευθο ρεύμα* ήθελαν μόνο να εκφραστούν, δίχως να επιδοθούν σε ιδιαίτερες νεοτερικές αναζητήσεις.

Σε πολλά ποιήματα της συλλογής (π.χ. 88, 94, 104b, 148) πέρα από τις κοινές λέξεις, υπάρχουν πανομοιότυπα μοτίβα και ιδεολογικοποιημένες εικόνες, όπως η νεανική χαρά188, οι έρωτες και τα ερωτικά παιχνίδια με τα κορίτσια και οι χοροί, ο χρόνος της νεότητας, η κοριτσίστικη ομορφιά13·, η ιδανική ή εξιδανικευμένη γυναίκα138 139 140, θέματα που απαντούν και στο ποίημα

138. Παραδόξως, το θέμα αυτό -σε αντίθεση με τους Goliardi- σπανίοις απασχολούσε τους ποιητές της λαϊκής ερωτικής ποίησης· βλ. σχετικά Jeanroy, Lee origines de la poesie ly rique en F rance , σ. 181 (στον Raby, S L P , σ. 274).

139. Έ να χαρακτηριστικό παράδειγμα: C. Β. 174, 2 Pulchra tib i facies / ocu· lorum acies, / cap illorum series- / o quam clara species !· πρβ. τα ποιήματα 67, 69, 70, 77, 83, 117, 146, 165 και 182, όπου κυριαρχεί η περιγραφή του προσώπου και του σώματος της αγαπημένης, και όπου τονίζονται στοιχεία όπως η λάμψη του προσώπου και των ματιών, η γλυκύτητα του φιλιού (σαν μέλι), τα λευκά χέρια, το καλο- σχηματισμένο σώμα. Ή δη ο Πλάτωνας, Σ υ μ π ., 210 έχει αναφερθεί στην κυριαρχία της εξιδανικευμένης ομορφιάς, όπου η γυναίκα αναγάγεται σε ιδέα, προσέγγιση την οποία ασπάστηκαν και οι Νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι.

140. Για το θέμα αυτό, της γυναίκας-δέσποινας, η οποία δεν έχει σχέση με τις μούσες των ποιητών της Ρώμης, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο πόθου και ερωτικής λατρείας, βλ. Τ. Νικολαίδης, Puella form osa: το γυναικείο κάλλος στον Κ άτονλλο και τους Ρ ω μαίους ελεγεια κούς , Αθήνα, 1994* Ρ. Grimal, Ο 'Ερω τας σ τη Ρ ώ μη, μτφ. Ν. Μ. Τσαγκά, Αθήνα, 1990, Κεφ. 6. Ο έρω τας και οι π ο ιη τές , σ. 180-234* Μ. Βου- τσίνου-ΚΛκίλια, F o rtuna tu s. Β ενάντιος Ονώριος Κ λημεντιανός Φορτοννότος. Π οιήματα αφιερω μένα σ τη Ραδεγούνδη και την Α γνή , Αθήνα, 2001 (20023), σ. 65 κ. εξ.· Ιδ., «Η γυναίκα στον Γιουβενάλη(6η σάτιρα) και στους Μεσαιωνικούς ποιητές Hildebertus και Marbodus», Στ* Π ανελλήνιο Συβιπόσιο Λ ατινικώ ν Σπουδώ ν, Ιο^άννινα, 1997, σ. 91-111, όπου εξετάζεται η θέση της γυναίκας κατά το Μεσαίωνα, η αποθέωση της και ο ψόγος προς αυτήν, κατ’ επίδραση της Εκκλησίας. Βεβαίως, ο ανώνυμος ποιητής του Carmen Buranum 75 ελάχιστα σέβεται και εγκωμιάζει το ιδεώδες της γυναίκας του ασκητικού και πνευματικού έρωτα, όπου η γυναίκα ντύνεται με τα χαρακτηριστικά της Μαντόνας, δηλαδή της Παρθένου Μαρίας (Μαρ ιολατρ ία), καθώς είναι η επίγεια θεραπαινίδα του θείου έρωτα* πρβ. Ρ. Rossi, ό .π ., σ. XXXVII, καθώς φαίνεται να τον ενδιαφέρει περισσότερο ο σαρκικός έρωτας· πρβ. ακόμα R. Renier, i l tipo estetico della donna nel M edio E vo , Ancona, 1885* Στ. Γεωργαλά-Πριόβολου, «II γυναίκα στα C arm ina B uranov , Π ρα κτικά Δ* Π ανελληνίου Σ υμποσίου Λ ατινικώ ν Σπουδώ ν , Ρέθυμνο Κρήτης, Νοέμβριος 1990, αλλά και C B V Λ , σ. 19-125· Θ. Καρζή, / / γυναίκα στον Μ εσαίω να , Αθήνα, 1989* R. R. Bezzola, Les origines e t la fo rm ation de la littS ra tu re courtoise en O ccident {500·1200), Paris, 1968, σ. 55 κ. εξ.· E. Curtiue, L a li t t ir a tu r e europ ienne e t le M oyen A ge la tin (γαλλ. μτφ. J. Brdjoux), Paris, 1986, σ. 644-65* Ντ. Ντε Ρουζμόν, Ο '/ίίρως και η Δ ύ σ η , μτφ. Μπ. Λυκούδη, Α&ήνα, 1996· Μ. R ow ling, / / καθημερινή ζω ή στο Μ εσαίωνα, μτφ. Ε. Αγγέλου, Αθήνα, 1992, σ. 88 κ. εξ.· Ό πω ς αναφέρει χαρακτηριστικά ο C. Corradino, ό .π ., σ. 37, οι Goliardi αγαπούν τη γυναίκα ειδωλολατρικά. Τέλος για τη θέση της γυναίκας παλαιότερα, στη


«Gaudeamus igitur» του Chrietiaii Wilhelm Kindleben (Hallae, 1781 )141· Επιπλέον, εμφανίζονται και άλλα — προσφιλή στους Goliardi— θέματα, όπως η δύναμη της Αφροδίτης (η οποία θεωρείται κυρίαρχη ανάμεσα στους θεούς)142 και τα όπλα της 143, η άνοιξη, ο Έρωτας, που είναι ακατανίκητος144. Υπάρχει, επομένως διακειμενικότητα, η οποία —όπως προαναφέραμε — μπορεί να οφείλεται είτε σε κοινά αναγνώσματα, είτε σε κοινά βιώματα. Ο αφηγητής προτιμά την εξωτερικότητα που αντιπροσωπεύει το ωραίο, χωρίς να λείπει η εσωτερικότητα των προσωπικών του συναισθημάτων, καθώς δεν μένει αμέτοχος, αλλά επηρεάζεται από την ευφορία του περίγυρού του.

Αυτός ο μετασχηματισμός των προτύπων, ο οποίος προκύπτει —συνειδητά ή ασυνείδητα— μέσα από μια διαδικσια ενεργοποίησης των διακει- μένων, οδηγεί σε ανανέωση του ποιητικού λόγου, χωρίς —βεβαίως— να μπορεί να φθάσει στο ύψος αυτών. Η μεταποίηση των προτύπων εκτείνεται σε όλα τα επίπεδα, από την πρόσληψη λέξεων και φράσεων, μέχρι την μίμηση εικόνων και μοτίβων, που επέζησαν ήδη από την αρχαϊκή λυρική ποίηση145.

Ρώμη, βλ. Ε. Καραμαλέγκου, «Γυναίκα και ιδεολογικοί προσανατολισμοί στο 2ο μ.Χ. αιώνα», Σ τ Πανελ).ήνιο Συμπόσιο Λατινικών Σπονδών, Ιωάννινα, 1997, σ. 119-130, όπου υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία (σημ. 1 και 2)· πρβ. J. Carcopino, Η καθημερινή ζωή στη Ρώ μη στο απόγειο της Αυτοκρατορίας, μτφ. Κ. Παναγιώτου, Αθήνα, 1971 (1990)3, Κεφ. 2. Ο γάμος, η γυναίκα και η οικογένεια* αρετές και ελαττώ ματα , σ. 105-134.

141. Υπάρχουν κάποιες ομοιότητες με το ποίημα που εξετάζουμε, ως προς το θέμα της νιότης και των γηρατειών, αλλά και των εκπροσώπων του ωραίου φύλου: 1. G au · deam us ig itu r , / ju v e n e s dum su m u s; / p o s t jo c u n d a m ju v e n tu te m , / p o s t m o · lestam senec tu tem / nos habeb it hum us' S V iv a n t om nes virgines , / fa c iles , fo rm o · sae , / v iva n t et m ulieres, / tenerae, am abiles / bonae, laboriosae.

142. C. B. 88, 1- 104, I, 1· 104 Π , 3· 108· 138.143. C. B. 148, 3 Venus que est e t e r a t j te la sua p ro fera t fin am anles p ue lla s .144. C. B. 56, Refl. A m o r cuncta supera t / A m o r dura terebraV Refl. V inc it

A m or om nia , / reg it A m or om nia* 87, 1 Amor tenet o m n ia , / m u ta t cordis in t im a , / querit A m or devia · 2 A m or reg it iuvenes , / A m or capit virgines. / Fc sonecius! T ib i su n t incom m oda (σε συνδυασμό και με τη νεότητα)· 88, 1 A m or habet superos· 92, 24 A m or indeficiens, A m or im m o rla lis* 99,4 O Amor im p o b e , sic vincis om n ia , / sic iais viribus reddun tu r tnollia' 115, Refl. Amor im pobus om nia su p era t* 120a V incit A m or quem que , serf num quam vincitu r ip se · 135, 4 A m or a u r e u s . . ., indom itos tib i sub icies· 138, 3 C unctos am or in c ita t , # num en generale· 141, 2a

«Serf A m or durus e s tjfe ru s e s tj fo r tis e s tJ Q u i nos v inc it iuvenes , , vincat e t iu v e n - culas I ultra m odum rig idasl (όπου οι κοπέλες παρομοιάζονται με δαμάλες, μια εικόνα γνωστή από τον Οράτιο, C., II, 5, 6). Το μοτίβο του ακατανίκητου έρωτα προέρχεται από το Βεργίλιο, isc/., 10, 69 O m nia vincit A m o r , ei «os cedam us A m ori.

145. Βλ. και Στ. Γεωργαλά-Πριόβολου, «II μίμηση στα Carmina Burana Am a- loria», Ε' Πανελλ.ήνιο Συμπόσιο Λατινικών Σπουδών ( Αθήνα , 5-7 Νεομβρίον 1993), Αθήνα, 1996, σ. 365-373.


Ο δανεισμός αυτών των στοιχείων και η ένταξή τους σε διαφορετικά συμ- φραζόμενα ανάγονται στην «ποιητική αδεία» δυνατότητα του κάθε στιχουρ- γού να κατακερματίζει, να μεταπλάθει αλλά και να παραμορφώνει τα κείμενα αναφοράς του, γεγονός που δικαιολογείται και από το διαφορετικό χωρόχρονο μέσα στο οποίο κινείται. Ουσιαστικά, κάθε ένας από τους ανώνυμους ποιητές της συλλογής ακολουθεί άθελά του ένα σύστημα συγκλίσεων και αποκλίσεων ως προς τα κείμενα πρόσληψης, χωρίς να προσπαθεί ιδιαίτερα να καινότομήσει. Η δραστικότητα της παρασημαντικής αυτής τεχνικής θα ήταν καταλυτική, αν οι ποιητές ήσαν του μεγέθους λ.χ. ενός Ορατίου ή ενός Κάτουλλου, οι οποίοι μετέπλασαν το πρωτογενές υλικό που τους παρείχε η ελληνική λυρική ποίηση, για να δημιουργήσουν κάτι εξίσου υψηλό και σύνθετο, όπου δεν λείπουν οι αναφορές και οι εμμονές στο πρότυπο, ωστόσο η πρω- σωπική σφραγίδα των —ταλαντούχων— ποιητών είναι εμφανέστατη, καθώς αποφεύγουν να κάνουν ένα απλό συμπίλημα στοιχείων. Είναι χαρακτηριστική η επίπλαστη αντίθεση που υπάρχει μέσα σε ένα ιδιότυπο θεωρητικό πλαίσιο: το ποιητικό υποκείμενο αφενός θεωρεί τις σπουδές ένα ξένο χώρο (θεωρώντας τις διασκεδάσεις πιο οικείο χώρο), αφετέρου, επιστρατεύει τις γνώσεις που έχει πάρει από αυτές τις σπουδές, για να πλάσει μια σύνθεση γεμάτη από αλλεπάλληλες αναφορές σε παρελθόντα ομοειδή κείμενα. Προσπαθεί, βεβαίως, παράλληλα με την απουσία ή και παράλειψη των σπουδών, δηλαδή των στοιχείων που καθιστούν τη ζωή βαρετή, να περάσει σε ένα άλλο επίπεδο πνευματκής διαφυγής. Εστέτ και επαναστάτης δηλαδή, μια διπλή οπτική γωνία.

Συνοψίζοντας, αν δεχθούμε τη θεωρητική ερμηνεία146 πως τα λογοτεχνικά προϊόντα αντανακλούν εν μέρει τις συνθήκες της εποχής κατά την οποία γράφτηκαν, διακρίνει κανείς εύκολα πως το συγκεκριμένο ποίημα απέχει πολύ από την αυστηρότητα την οποία είχε επιβάλλει η εκκλησία στους πιστούς της, πόσο μάλλον σε κληρικούς και σπουδαστές. Ο ανώνυμος στι-

146. Για θέματα θεωρίας λογοτεχνίας και κριτικής λογοτεχνίας στο Μεσαίωνα, βλ. Η. Brinkmann, M itte la lterliche H e rm e n e u tik , Ttibingen, 1980· W. Haug, L ite · ra turheorie im deu tschen M itte la lter . Von den A nfdngen bis sum E nds dee 13. Ja h rh u n d erls , Darm stadt, 1985* W. T. H. Jackson, The in terpre ta tion o f M edieval L a tin p o e try , London- Now Tork, 1980· U. Kindermann, «Gattungsaystemo im M ttelaltor», στο W. Erzgr&ber (εκί.), K o n tin u ltd t und Transform ation der A n tik e im M itte la lter . V ero ffen tlichung der K ongressakten turn Freiburger S y - m posion des M edia vis tenverbandes, Sigmaringen, 1989, a. 303-313· A. J. Minnie A. B. Scott, M edieval L ite ra ry T heory and C riticism c. 1100-c. 1375. The C om m e- n ta ry T ra d itio n , Oxford, 1991*. B. Stock, The im plica tions o f litera ry w ritten language and m odels o f in terp re ta tio n in the X i th and X I I th centuries, Prince· ton, 1983.

«Σχόλια στο Carmen Buranum 75. Επιρροές ,μοτίβα, λέξεις και εικόνες» 229

χουργός δεν μεταφέρει ακριβώς το ιδεολογικό περιεχόμενο της εποχής του, αλλά υιοθετεί κριτική στάση απέναντι στην εκκλησία, χωρίς να είναι ριζοσπαστική. Οι αναγνώστες, βάσει του ταυτοποιητικού συγκινησιακού μηχανισμού αισθάνονται οικείο το περιεχόμενο του ποιήματος, καθώς άλλοι είναι και άλλοι υπήρξαν νέοι. Ο μικρός τόπος και ο προσωπικός χρόνος κάθε ποιητή, εξαγνίζει το χωρόχρονο και τελικά αναγάγεται σε κοινό πρότυπο, για πολλά πρόσωπα, εν προκειμένω τους αναγνώστες, ασχέτως αν δεν πρόκειται πάντοτε, για βιωμένη πραγματικότητα. Η μεταγλωσσική αφηγηματική συγκρότηση του ποιήματος στηρίζεται στην εναλλαγή ενεργητικής και παθητικής φωνής, για να περιγραφούν διάφορες καταστάσεις και κοινότοπες διαπιστώσεις καθώς και η χρήση οριστικής έγκλισης για όσα συμβαίνουν ή θα συμβούν και προτρεπτικής υποτακτικής για όσα παροτρύνει ο ποιητής τους νέους να κάνουν.

Από ψυχολογικής απόψεως, αντιδιαστέλλεται η ανεμελιά της νεότητας με το άγχος των γηρατειών για το τέλος που πλησιάζει. Οι καταστάσεις της ψυχής χαρακτηρίζονται από το πέρασμα από τη δυσφορία στην ευφορία. Από φιλοσοφικής πλευράς, το ποίημα έχει δεχθεί μέσω του Οράτιου επιδράσεις από την Επικούρεια φιλοσοφία. Αν κοιτάξει κανείς μέσα από το κοινωνιολογικό πρίσμα, δεν θα διακρίνει μια επανάσταση,υπάρχει ωστόσο μια ρήξη απέναντι στο συντηρητισμό και την οπισθοδρόμηση, όπου οι προγαμιαίες σχέσεις θεωρούντο αμάρτημα. Προβάλλεται επομένως έντονα —και προκλητικά ίσως— η αγάπη για τη ζωή και τον έρωτα. Επομένως, πίσω από τους απλούς (ή ακόμα και απλοϊκούς) στίχους του, το ποίημα αυτό —όπως και τα περισσότερα της συλλογής— χαρακτηρίζεται από την ταυτόχρονα αυτοαναφορική, αλλά και πολύσημη φύση του. Χρησιμοποιώντας ως γλωσσικό εργαλείο την καθομιλουμένη της εποχής (χωρίς προσμείξεις από άλλες γλώσσες, όπως συμβαίνει σε άλλα ποιήματα της συλλογής), διανθισμένη όμως με πλήθος λέξεων που παραπέμπουν σε ιδέες, εικόνες και μο- τίβα κυρίως της λυρικής ποίησης, ελληνικής και λατινικής, το ποίημα δομείται στερεοσκοπικά, μέσα από τη διαπλοκή πολλών στοιχείων που αντηχούν παλαιότερα κείμενα. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα μωσαϊκό παραθεμάτων, αφομοιώσεων και μετασχηματισμών που χαρακτηρίζουν τη διακειμε- νικότητά του, η οποία καθορίζεται από τις γνώσεις που κατείχαν οι σπουδαστές: με άλλα λόγια, είναι αναπόφευκτες οι αλλεπάλληλες προσλήψεις κυρίως από τον Οράτιο και τον Οβίδιο, αλλά και τους Έλληνες λυρικούς, καθώς αποτελούσαν αντικείμενο διδασκαλίας σε σχολεία και σχολές της εποχής. Κι όχι μόνον αυτό* είναι φυσικό νέοι άνθρωποι ναενδιαφέρονται περισσότερο για ποιήματα νεανικά και ερωτικά, γεμάτα από άνοιξη, χαρά και αγάπη.

ν '

&- ί

230 Δ . Μ αντζίλας

Το εκάστοτε αντικείμενο του πόθου βρίσκεται σε αντίθεση με το χριστιανικό ιδεώδες147, το οποίο πρεσβεύει πως η μοναδική αγάπη είναι αυτή για το Θεό. Σε Αυτόν οφείλει ο χριστιανός να παραδοθεί, ώστε να εξασφαλίσει την ευδαιμονία του μετά θάνατον. Οφείλουν οι πολλοί να προσβλέψουν στον Έναν, ενώ αντίθετα ο κάθε εραστής κυνηγά πολλές κοπέλες, οι οποίες παρουσιάζονται, ούτε λίγο-ούτε πολύ ως μικρές νύμφες ή θεότητες148. Σε πολλά από τα στιχουργήματα υπάρχει έντονη η αμφισημία ανάμεσα στα παγα- νιστικά και τα χριστιανικά σύμβολα149 150. Συχνά, δεν είναι ξεκάθαρο, αν γίνεται λόγος για τα πάθη του Χριστού ή κάποιου επίδοξου εραστή, για την παρθένο Μαρία ή κάποια αγνή κοπέλα/αντικείμενο του πόθου, για τη χριστιανική ή την ερωτική αγάπη. Η αναφορά στα άνθη (και κυρίως στον κρίνο, ο οποίος είναι επιφορτισμένος με διάφορους συμβολισμούς) μπορεί να έχει θρησκευτικές προεκτάσεις ή να είναι μια απλή δημιουργία ειδυλλιακού φόντου στο ποίημα. Κυρίαρχος δεν είναι ο Χριστός —όπως 0α περίμενε κανείς σε μια θεοκρατική κοινωνία— αλλά ο Έρωτας ή η Αφροδίτη. Το γιατρικό στις ασθένειες του σώματος και της ψυχής πρέπει να είναι ο Χριστός, μπορεί όμως να είναι και ένα φιλί. Η αθανασία ενδέχεται να αφορά στο Θεό, την ανθρώπινη φύση ή τον έρωτα (με ή χωρίς κεφαλαίο γράμμα)160.

Εν τέλει, ο ανώνυμος Goliardus ικανοποιεί δύο ανάγκες του: αφενός εκφράζονται με πρωτοτυπία και νεοτερικότητα ot επιθυμίες και τα βιώματα του, με ελάχιστες αναφορές στα κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής του, αφετέρου φαίνονται —με έντεχνο τρόπο— οι γνώσεις του, καθώς ένας συνειδητοποιημένος ακροατής / αναγνώστης διαπιστώνει αμέσως τις σχετικές απηχήσεις και μιμήσεις σε λεξιλογικό, ιδεολογικό και θεματικό επίπεδο.

147. Πρβ. την άποψη του U. Eco, Τέχνη και Κ άλλος στην Α ισθη τική τον M e- σαΐωνα, μτφ. Ε. Καλλιφατίδη, Αθήνα, 1992, σ. 197: «ο Μεσαίωνας «Ιναι ένας πολιτισμός που κάνει δημόσια επίδειξη θηριωδίας, λαγνείας και ανοσιότητας, και ταυτόχρονα ζει σύμφωνα με ένα τελετουργικό ευλάβειας, πιστεύοντας ακλόνητα στο Θεό. . . ακολουθώντας ηθικά ιδεώδη, τα οποία καταπατά με εξαιρετική ευκολία και αθωότητα»».

148. Βλ. J. J. Wilholm, ό.π., σ. 112-3· πρβ. C. Β. 92, 3 non s u n t fo rm e « - r g in u m , sed fo rm e d iv in e * 168, 4 i l la m p re c u n c tis d ilig o e t veneror u t deam ,

149. Πρβ. C. B. 121a· Suppl., 14·· 16*.150. Βλ. ήδη Πλάτ. Σ ύ μ η ., 207 D.

196 Δ. Μαντζίλας -...

Documents

Transcript of 196 Δ. Μαντζίλας -...