Stichting Arisan Indonesia / Arisan Indonesia Foundation

General Information

Origin

The Arisan Indonesia Foundation has its origin in the Indonesian studyassociation of the Catholic University of Nijmegen, the Netherlands. At its

inception, the association preoccupied itself with the organisation oftraining sessions in the Indonesian language. The Indonesian word arisan

means informal club. The scope of attention of the Arisan Indonesia quicklybroadened to incorporate other aspects of Indonesia and its relation with

the Netherlands and Europe. For this purpose, the Arisan Indonesia organi-ses public meetings(so-called kumpulan). at which experts on Indonesianculture, economy and society hold lectures. In addition, more and more

businesses and institutions have made use of the expertise of the Arisanmembers. In 1996, yhe associations has become a full-fledged organisation,

in short SARI. The activities of teh SARI ar supported by public donations.

General objectives

In general, SARI aims at fostering the exchange of knowledge about allaspects of Indonesian and Dutch society. Furthermore, SARI is involved in

the promotion of Indonesian-Dutch cooperation in the field of business,scientific and cultural endeavours.

Scope of activities

The organisation of public lectures on Indonesia and Indonesian-Dutchrelations, remains an important activity of the SARI. Furthermore, SARI

provides services for various organisations an businesses in Indonesia andthe Netherlands. SARI monitors recent trends and developments in Indonesia

ans provides seporst on request.SARI assists in the promotion and production of publications on all aspects

of Indonesian culture, society and economy. SARI supports educationalinstitutions with the advancement and development of curricula and course

material on Indonesian language and society. SARI advises Indonesianbusiness and institutions which plan ventures aimed at the Netherlands and

vice cersa.

Who is SARI?

SARI is aan association of Indonesia experts, with a background in history,linguistics, anthropology, biology and medicine. They are active in the

field of training, research, consultancy, journalism and publishing.Furthermore, they all have working experience in Indonesia and the Nether-

lands.

How to contact SARI?

For more information on SARI and SARI services please contact:

Mr P.H. van Riel, chairmanPhone 31-24-3227623 (within the Netherlands: 024-3227623)

or SARI SecretariatPhone 31-24-3586946 (within the Netherlands: 024-3586946)

Mail adresses:

SARI Appelternhof 6 6581 GW Malden

Faxnumber: 31-24-3227623 (within the Netherlands: 024-3227623)

E-mail: SARI@mailbox.kun.nl

Abstract

Following abstract gives a summary of the book Indië herinnerd en be-schouwd. Sociale geschiedenis van een kolonie (1930-1957), Amsterdam 1997.

This book is written by SARI-members for the Vereniging Kinderen uit deJapanse Bezetting en de Bersiap 1941-1949.

Humphrey de la Croix (e.a.), Indië herinnerd en beschouwd.Sociale geschiedenis van een kolonie (1930-1957), Amsterdam

1997

Summary

The proclamation of the Republik Indonesia on 17 August, 1945 by nationa-list leaders Soekarno and Hatta, meant the decline of Dutch rule over the

Indonesian archipelago after more than 300 years. The independence ofIndonesia was the result of a long process that started at the beginning of

the twentieth century. In this book attention has been focused on the last thirty years, from 1930to 1957. In this period the Netherlands East-Indies faced several importantdevelopments. First the worldwide economic crisis of the thirties, then theSecond World War and the Japanese occupation and finally the transformation

from the Netherlands East-Indies into the new republic and the completeelimination of Dutch influence.

This study is an attempt to describe the social history of these last threedecades. An important issue has been the way in which different social

groups in late colonial society has been bearers of the great historicalevents. But understanding history can't do without the so called 'small

history' of individual persons. Although it is the duty of historians tojudge the past with a maximum of distance, denial of the personal witnesses

of people living in that past would keep history too far away from us. Sothis study is, instead of making use of written sources, based on oral

witnesses and completed with secondary literature. The people selected forthe interviews have experienced material scarcity and unemployment in the

thirties, humiliation by the Japanese occupants, and new uncertaintiesinstead of liberation during the struggle of independence.

Modern social history considers these personal experiences as essential asthe more traditional approaches. Finally we want to avoid a merely Euro-

centric point of view by giving more attention to the Indonesian side:Indonesian witnesses of the great events will tell their stories. Neverthe-less the greater part of this book is about the Europeans and the so-calledEurasians, people of mixed European and Indonesian origins, who had gained

the European status in colonial social stratification.

Indië herinnerd en beschouwd has been divided into four main chapters. Thefirst chapter starts with the emergence of nationalism, the Japanese

occupation and the struggle for independence. This part ha merely been

based on orally acquired information. In this way we tried to discover ifthe assumption that most Dutch people didn't know anything about nationa-lism and anti-colonial feelings until the declaration of independence was

declared in 1945, was true. The second chapter gives a general description of the socio-economic

developments. It's especially about material conditions during the thir-ties, Japanese occupation and the period from 1945 until 1957. The third

chapter is the main part of the book and shows how in colonial societyethnic origin determined social status, until the Japanese put an end to it

by imprisoning all Europeans. In the end the founding of the independent Republik Indonesia eliminated a society inwhich a small upper class of whites was in power and in which the majorityof natives were subject to foreign power. Therefore 'forgotten' groups as

the natives, women and women's labour, and the social dimensions of thecolonial army will get attention. Special attention is paid to the fact howwomen, imprisoned seperately from their husbands, coped with the difficultsituation during the Japanese occupation and even played a role in resis-

tance against the Japanese. As far as the army is concerned we will seethat this institution, in colonial time as wel as during the struggle of

independence, was a way to gain higher social ranking. For example theformer president Soeharto was one of those who were able to fight themsel-

ves out of humble Javanese conditions. Eurasians or Indo-Europeans willalso be subject of study as this group constituted an intermediate group

between the upper class of whites and the mass of the native Indonesians.When Indonesia got independent there was no place left for that privileged

group between 'white' and 'brown'. Most of the Eurasians felt too much'white' and decided to leave Indonesia in the period between 1950 en 1957

and repatriated to the Netherlands. The last chapter shows that during the period from 1930 to 1957 culturallife didn't vanish and colonial society knew its own expressions of art,

music and literature. The loss of the colony couldn't stop the continuationof a specific East-Indian cultural life in the Netherlands. Nowadays new

generations whose parents were born in the colony, are searching for theirroots and this search is expressed in the emerging of a new literature and

other ways of making art with a specific 'East-Indian' character.

With this book Indië herinnerd en beschouwd we, the five authors, aim tostimulate new investigation of the social history of colonial society.

Before writing this study we knew that a lot of subjects were waiting to beexplored, especially the history of Eurasians, women, daily life and the

typical colonial culture. We also hope to diminish the differences betweencompeting approaches by offering this alternative, multi-disciplinary pointof view. A dominant place is given to the so-called 'oral history' instead

of the one-sided use of traditional written sources as archives and offici-al documents. We hope to make the image of the past less static and morevivid by giving room to the individual 'small history' of common people,who together contributed more or less to the 'great' historical events.

"Indië herinnerd en beschouwd"

Sociale geschiedenis vaneen kolonie (1930 - 1957 )

Humphrey de la CroixGerda Lamers

Peter van RielKees SchepelErnst Spaan

7KVIGXGT� Uitgeverij KJBB '41-'49 - Amsterdam i.s.m. SARILay-out/drukwerk: Offsetdrukkerij Peco BV, AmsterdamVerantwoordingfoto's omslag: foto 1: St. Melania Volkshuishoudschool,

Buitenzorg, jaren dertig.foto 2: djawa baroe, 15.12.2603 (1943) no. 24foto 3: Malang, 1949 Foto: studio Malang,Ong Kian Bie.

De 'grote' geschiedenis heeft de onafhanke-lijkheid van Indonesië als rechtvaardig enonvermijd elijk bes chouwd. Ook in de ogen van hen die daarmee hun zekerhedenkwijtraakten en in Indonesië of Nederland hun leven opni euw moesten inrichten. Overdie g rote geschiedenis gaat dit boek, maar ook over de persoonlijke levensloop vanbetrokkenen. I NDIE HERINNERD EN BESCHOUWD. Sociale geschiedenis van een kolonie(1930-1957) beslaat een tijdspanne die voor velen nog vers in de herinnering staat:de hoogtijdagen van het kolonialisme, oorlog en revolutie en tenslotte de geleidelijkeverdwijning van het Nederlandse element uit de Indonesische samenleving. De verhalenvan de Indo-nesische en Nederlandse informanten geven aan dit historisch kader eenmenselijk gezicht. Daarbij is in vele gevallen - in het bijzonder bij de IndischeNederlanders - sprake geweest van tragiek, maar ook van een nieuw perspectief voor deIndonesische bevolking.

De auteurs zijn verbonden aan Stichting Arisan Indonesia (SARI)

ISBN nummer: 90-73763-10-X© 1997, uitgeverij KJBB �41- 49 - AmsterdamNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middelvan druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van de uitgever.

5

VOORWOORD

Op 'zwarte' sinterklaasdag 1957 opende de Telegraaf met de kopdat Indonesië de 'abnormale' betrekkingen met Nederland wildeverbreken. Aanleiding was het nietbehalen van de tweederdemeerderheid in de Algemene Vergadering van de Verenigde Natiesvoor een resolutie die Nederland opriep Nieuw-Guinea over tedragen aan Indonesië. Oud-premier en oud-vice-president M. Hattaverklaarde in Djakarta dat vergeldingsmaatregelen tegen Nederlandop zijn plaats waren. De aangekondigde maatregelen omvatten ondermeer de nationalisatie van vitale bedrijven die in Nederlandsehanden waren, het niet verlengen van concessies van Nederlandse(cultuur)maatschappijen, versnelling van 'Indonesianisatie' vanNederlandse bedrijven (het vervangen van Nederlandse werknemersdoor Indonesische) en het verbod voor Nederlanders nog langervrije beroepen uit te oefenen. Bovendien kreeg de KLM eenlandingsverbod opgelegd. Als klap op de vuurpijl verklaarde deIndonesische minister van Justitie G.A. Maengkom publiekelijk datalle Nederlanders Indonesië moesten verlaten. Deze jurist wasrechter geweest in het beruchte showproces tegen de NederlanderJungschläger en had zijn sporen in de campagne tegen Nederlandersvanwege Nieuw-Guinea meer dan verdiend. Juist om die reden was depopulaire rechter door Soekarno opgenomen in het zakenkabi-net-Juanda. De publieke uitspraken vormden het startsein voorIndonesische werknemers bij Nederlandse bedrijven het werk neerte leggen en over te gaan tot bedrijfsbezettingen. De deelsspontane acties werden door de Indonesische vakbonden gesanctio-neerd. Reden voor het Indonesische leger - met toestemming vanpresident Soekarno - de bedrijfsbezettingen over te nemen en debedrijven onder hun controle te plaatsen. Deze acties waren nieteen volledig succes doordat de Koninklijke Pakketvaart Maa-tschappij, die de cruciale insulaire verbindingen tussen deIndonesische eilanden onderhield, de helft van zijn schepen inbuitenlandse havens wist onder te brengen. De Indonesischepolitici, Soekarno voorop, wachtten gespannen af wat de Neder-landse regering zou doen.

6

Welnu, de Nederlandse regering besloot haar verlies te nemenen schreef Indonesië af. De naar schatting 55.000 Nederlandersmoesten zo snel mogelijk in veiligheid worden gebracht. Plannenvoor een luchtbrug van Djakarta naar Singapore werden opgestelden schepen werden gecharterd voor repatriëring naar Nederland ofemigratie naar Australië. De persreacties in Nederland waren fel.Behalve het communistische dagblad De Waarheid veroordeeldenalle kranten de eenzijdige Indonesische stappen. De kroon werdgespannen door De Telegraaf die in een hoofdredactioneelcommentaar Soekarno vergeleek met Hitler. “De maatregelen, welke in Indonesië tegen de Nederlandersgenomen worden, zijn niet nieuw. In de dagen dat Hitler nog nietde gaskamers durfde invoeren werden soortgelijke maatregelentegen de joden afgekondigd. De Nederlanders in Indonesië wordenniet meer toegelaten tot restaurants en bioscopen, hun boeken enkranten worden geweerd en zelfs heeft men het in een tropischland (!) bestaan hun waterafvoer af te snijden. Op deze gedachtewaren Hitler en Goebbels nog niet gekomen. President Soekarno,die gelijk Hitler, een minderwaardigheidscomplex heeft af tereageren, zou er goed aan gedaan hebben niet alleen de eerstebladzijden over het boek der Hitleriaanse periode te lezen. Op delaatste bladzijden wordt namelijk vermeld hoezeer zijn eigen volktegen hem in opstand is gekomen en zelfs het meest vervolmaakteveiligheidskordon geen aanslagen van eigen mensen kon voorko-men.[Een verwijzing naar de mislukte moordaanslag op Soekarno op30 november 1957, RS ] Zij die niet tot enige constructieve arbeidin staat zijn en alleen maar haat oproepen, zullen door haatvergaan.”

De Telegraaf deed een beroep op de Verenigde Staten in tegrijpen wanneer de levens van de Nederlanders in Indonesië op hetspel zouden komen te staan. 1 Die wens werd ook door minis-ter-president W. Drees en minister van Buitenlandse Zaken J. Lunsgekoesterd. PvdA-minister van Justitie I. Samkalden pleitte in deministerraad voor voortzetting van de dialoog, maar Drees weesdie af met de woorden dat een dialoog met deze regering enSoekarno op de achtergrond onmogelijk was. Door de ministerraadwerden Soekarno en de Indonesische communisten als de kwadegeesten achter de verslechtering van de Nederlands-Indonesischebetrekkingen en de achteruitgang van de Indonesische economiegezien. 2 De Amerikaanse en Britse ministers van Buitenlandse ZakenJ. Dulles en J. Selwyn lieten zich in de marge vanNAVO-bijeenkomsten

7

uitgebreid door Luns voorlichten en toonden grote belangstellingvoor de gang van zaken. Een half jaar later begonnen de Ameri-kaanse en Britse regeringen in het geheim een operatie die tendoel had Soekarno ten val te brengen en de communistische invloedin Indonesië terug te dringen.

Intussen groeide de onvrede in Indonesië over de economischeachteruitgang. In de buitengewesten resulteerde dit in een zichafwenden van het Javaanse centrum. Plaatselijke legercommandantenen bestuurders in Atjeh, Sulawesi en Kalimantan lieten niet meertoe dat de producten via Jakarta werden verhandeld. Het geld werdtoch opgemaakt door de bureaucratie in Djakarta. Zij begonnenzelf een lucratieve smokkelhandel op Singapore en de Filippijnen.De separatistische gevoelens werden aangewakkerd door de Britseen Amerikaanse geheime diensten: de separatisten werden gesteundmet geld en wapens. Onvrede over het beleid van Soekarno en zijnzakenkabinet-Juanda plus de schadelijke nationalisatie van deNederlandse ondernemingen brachten enkele vooraanstaandeSumatraanse politici tenslotte tot een ingrijpend besluit: zijriepen in Bukittinggi een tegenregering uit (PermerintahRevolusioner Republik Indonesia (PRRI) = revolutionaire regeringvan de Republiek Indonesië). Separatisten in Atjeh, Sulawesi enKalimantan werden gesteund met geld en wapens. 3 Lokale Sumatraanselegercommandanten ondersteunden de tegenregering uit onvrede overde Javaanse dominantie op elk gebied. De meeste Indonesischenationalisten veroordeelden die houding. Hoewel zij veel kritiekop Soekarno en zijn wijze van regeren hadden, wilden zij de staatwaar iedereen zo hard voor had gevochten niet uiteen latenvallen. Het Indonesische leger kreeg dan ook veel steun voor hetneerslaan van de opstanden in de buitengewesten. Die strijd hadde grove trekken van een burgeroorlog, maar werd typerend voorhet eufemistisch Indonesisch politiek taalgebruik dePRRI/Permesta-affaire genoemd. Het resultaat van deze burgeroor-log met buitenlandse inmenging, die tienduizenden het levenkostte, was dat Soekarno met steun van het leger en van de grotemassapartijen PNI en de PKI nog meer macht naar zich toe trok.Nederland had zich intussen afgewend van Indonesië: op drie-duizend Nederlanders na, waren de Nederlanders binnen een halfjaar vertrokken. De verdediging van 'het laatste Nederlandsebastion in de Oost' Nieuw-Guinea werd versterkt.

8

De positie van de Indo-Europeanen

In dit Nederlands-Indonesisch conflict dat zich afspeelde tegende achtergrond van de Oost-West-tegenstellingen op het wereldto-neel, waren opnieuw de Nederlanders in Indonesië en dan vooral deIndo-Europeanen (of Indische Nederlanders) het slachtoffer. In dejaren daarvoor leek het in Indonesië de goede kant op te gaan.Democratisch verlopen verkiezingen en een economische oplevingverbeterden de perspectieven.

Voor de Indo-Europeanen in Indonesië die voor het warganegara Indonesia (Indonesisch burgerschap) hadden gekozen kregenop zondag 11 maart 1956 de erkenning waar zij jaren op haddengewacht: president Soekarno sprak een uitgebreide delegatie vanhet Indo-Eenheids Verbond toe en verklaarde dat de Indo's alsvolksgroep deel uitmaakten van Indonesië (“ Hai saudara-saudarakaum Indo, ketahuilah aku bapakmu pula” ). Hij noemde de nationa-list van Indo-Europese afkomst Ernest Douwes Dekker zijnboezemvriend ( “sahabat karib” ), en leermeester. De erkenning doorSoekarno van deze idealistische groep Indo-Europeanen was voorhen van enorme betekenis. Nog altijd werden zij door de andereIndonesiërs vanwege hun gedeeltelijke Nederlandse wortelswantrouwend bejegend en zelfs gediscrimineerd. Op de ron-de-tafelconferentie in het najaar van 1949 was afgesproken datbij de soevereiniteitsoverdracht alle Nederlands-Indischeambtenaren overgingen naar de nieuwe staat Republik IndonesiaSerikat. Velen van de Indo-Europeaanse bevolkingsgroep waren inde overheidsadministratie werkzaam. Maar de ambtenaren die in hetrevolutionaire Yogyakarta de kern van de departementen van deRepublik Indonesia hadden gevormd, namen in 1950 de functies overvan de Nederlanders. De laatsten werden weggepest. DeNieuw-Guinea-campagne tegen Nederland deed de rest. Velen, ookIndo-Europeanen, vertrokken naar Nederland. Soekarno veroordeeldede sentimenten tegen de Indo-Europese groep, want volgens zijnpantjasila-filosofie - inmiddels verheven tot staatsideologie -werd rassendiscriminatie veroordeeld. (Tidak hendak mengadakanperbedaan antara warganegara dan warganegara Indonesia dariketurunan apapun.) De president besloot zijn rede tot hetIndo-Eenheids Verbond met de woorden: Indonesia is ook vanjullie. 4 Die belofte bleek uiteindelijk niet ingelost te kunnenworden. De antisentimenten, gevoed door voortschrijdendeeconomische achteruitgang en inflatie, dwongen velen van hen viade spijtoptanten-regeling naar Nederland (of verder) te emigre-ren. 5

9

Inleiding

Het boek dat voor u ligt probeert ondermeer de positie van deIndische Nederlander (of Indo-Europeaan) in Indonesië in hetturbulente tijdvak 1930-1957 te schetsen. De politieke, finan-cieel-economische, maatschappelijke, en sociaal-cultureleveranderingen in Indonesië worden kort beschreven waarbijinterviews met ooggetuigen de omwentelingen bevattelijk maken. Inde stroom van herdenkingsliteratuur en wetenschappelijkeliteratuur die de laatste jaren over ons heen is gestort, is debelangstelling voor de positie en rol van de Indische Nederlandertijdens de overgang van de Nederlands-Indische kolonie totIndonesische eenheidsstaat iets toegenomen, maar het houdt nietover. Deze populair-wetenschappelijke uitgave haalt de IndischeNederlander uit de coulissen van onze geschiedenis en plaatst hemof haar voluit in de schijnwerpers.

Ron Stevens

Ron Stevens is historicus, hij werkt mee aan de totstandkomingvan een biografie over Soekarno.

10

Noten

Voorwoord R. Stevens

1. De Telegraaf, 5 december 1957.2. Algemeen Rijksarchief (ARA). Notulen van de ministerraad, 29 november en 6 december 1957.3. G. Kahin en A. Kahin, passim.4. Onze Stem, Centraal orgaan van het Indo- Eenheids-Verbond, 15 maart 1956.5. Annink, 147-159.

11

Toelichting van de auteurs

Bij de spelling van Indonesische namen en begrippen is de oudespelling gehanteerd. Leidraad was om in het boek uit te gaan vanéén consequent toegepaste spellingswijze en te vermijden dat deoude en hedendaagse spelling tegelijk voorkomen.Wij denken dat onze keuze recht doet aan de historische werke-lijkheid. Praktisch betekent het dat u Bandoeng en Tjimahi leestin plaats van Bandung en Cimahi . Hetzelfde geldt voor woorden alskrontjong ( keroncong ) of pemoeda ( pemuda). Uiteraard zijn we onservan bewust hierin enigszins arbitrair te zijn.

13

INHOUDSOPGAVE

Woord vooraf van de uitgever 5

Inleiding R. Stevens 9

Toelichting van de auteurs 11

Proloog: het tijdvak 1930 - 1957 15

1. Nationalisme, Japanse tijd en onafhankelijkheid 19De kentering 19Japanse capitulatie en Bersiap-tijd 23Einde en begin 34

2. De sociaal-economische achtergronden 41 Nederlands-Indië als wingewest 41

Hoogtijdagen van de kolonie 41 De malaise van de jaren dertig 47 Materiële omstandigheden tijdens de Japanse bezetting 54 Na de oorlog 57

3. De Nederlands-Indische samenleving 63 De rol van etniciteit 63 De werkelijkheid van de raciaal bepaalde samenleving 68 Europeanen en gelijkgestelden 68

Totok en Indo-Europeanen 73Totok 73Indo-Europeanen 90Vrouwen 103De inheemse vrouw 104Europese vrouwen 111

14

Krijgsmacht en samenleving 123 Koloniale krijgsmacht 125

Tweede Wereldoorlog en onafhankelijkheidsstrijd 132

4. Sociaal-culturele ontwikkelingen 139Onderwijs 140

Europees onderwijssysteem 140Inheemse scholen 145Het intellectuele leven 150De pers 151Letterkunde 155Muziek en uitvoerende kunsten 161

Epiloog 173

Notenapparaat 179

Bronnen 187Overzicht van geïnterviewde personen en zaken 187Bibliografie 187

15

Proloog: het tijdvak 1930-1957.

De jaren 1930-1957 laten verschillende historischeontwik-kelingen zien in de sociale geschiedenis van Indonesië.Daarvan zijn de Japanse bezetting en de Bersiap -tijd voortijdgenoten de meest ingrijpende. Begrijpelijk, omdat deze jarenvoor velen verlies van zekerheden en constante blootstelling aangevaren betekenden. Ervaringen die vaak blijvend een stempel opvele levens zouden drukken, tot op de dag van vandaag.Uitgerekend tussen 1942 en 1949 bepaalde de 'grote geschiedenis'van opeenvolgende oorlogen de levens van vele afzonderlijkeindividuen. Militairen waren verslagen en raakten krijgsgevangen.De achtergebleven vrouwen, kinderen en ouderen kwamen in burger-kampen terecht. En wie in vrijheid mocht blijven, voelde constantde druk van de oorlogsomstandigheden. De bevrijding die Nederlandna 5 mei 1945 zo nadrukkelijk feestelijk vierde, kwam inNederlands-Indië pas na 15 augustus 1945. Die bevrijding werddoor de Europeanen enkel begrepen als verlossing van het Japansejuk voor alle volken in de archipel.Dat de 'inlanders' dat moment ook zagen als bevrijding van eenNederlands juk, bleken de meeste Europeanen nog niet te bevatten,laat staan te kunnen accepteren. Het herstel van het verlorengegane gezag leidde tot nieuwe oorlogsomstandigheden. Vanwege denieuwe gevaren was er eigenlijk niet sprake van een echte bevrij-ding en velen in de kampen kregen met de bizarre situatie temaken, ineens te moeten worden beschermd door de Japanners diekort tevoren nog hun gehate bewakers waren. Voor vele ex-krijgs-gevangenen van KNIL of marine betekende de nieuwe situatiebovendien geen verdiend verlof maar een voortzetting van hundiensttijd, na een kort herstel. 1 De acht oorlogsjaren tussen 1942 en 1950 vormden voor veelindividuele Indische levens het belangrijkste omslagmoment in hunbestaan. In die jaren maakten zij de grootste ellende mee enhebben zij hun meest intense emotionele momenten gekend. In hetgeheel van de 'grote geschiedenis' echter krijgt elk tijdvak zijneigen plaats en belang toegekend door zijn historici.

16

Dit zonder afbreuk te doen in dit geval aan het onomstreden ideedat de Tweede Wereldoorlog wellicht het belangrijkste historischeverschijnsel van deze eeuw was. De afzonderlijke persoonlijke geschiedenissen verdienengelukkig in de moderne geschiedschrijving voldoende waardering. 2

Deze voorliggende studie wil het altijd bestaande verband tussende algemene en persoonlijke geschiedenis tot uitdrukking brengen.De oorlog en de Bersiap -tijd hadden uiteindelijk voor menigeenhet vertrek naar Nederland tot gevolg. Zij die bleven kwamen totde ontdekking dat hun eigen land onherkenbaar was veranderd.Degenen die achterbleven, moesten wennen aan het nieuwe land datniet meer bij Nederland hoorde. 3

Dit boek zou naar voren moeten halen wat geschiedschrijvingzinvol maakt. Namelijk het beschrijven en uitleggen van ver-schijnselen van verandering. En hoe mensen zich gedragen in dieprocessen van verandering. Welke waren die veranderingen en wanneer vonden zij plaats?Achtereenvolgens waren dat: het ontwaken van een nationaalbewustzijn van de inheemse bevolking, de val van Nederlands-Indiëen de Japanse bezetting, de geboorte van de Republik Indonesia enhet dekolonisatieproces, het vertrek van de (Indische) Ne-derlanders (repatriring) en ten slotte het conflict omNieuw-Guinea en het definitieve einde van de Nederlandseaanwezigheid in de Oost. Waar het in feite om gaat is het verdwijnen van het 'oude'Nederlands-Indië en de geboorte van het 'nieuwe' land Indonesië.De periode van veranderingen kan beginnen rond 1930: tien jaarvóór de Tweede Wereldoorlog rijpte een nationaal bewustzijn onderIndonesiërs, dat in de bezettingstijd versterkt werd en na 17 au-gustus 1945 tot onafhankelijkheid leidde.Politieke veranderingen spelen zich doorgaans af op grote afstandvan de mensen. In dit boek stonden die mensen in de periode 1930tot 1957 er middenin. Zij zijn de informanten die de grotehistorische veranderingen allen op hun wijze hebben beleefd. Zijwaren de tijdgenoten die midden in de veranderingsprocessenstonden. Dat hebben ze op hardhandige wijze moeten ervaren: eerstmet de Japanse bezetting en meteen daarna was er de Bersiap -tijd.Hun Indië bestond eigenlijk niet meer, ook al drong dat nietmeteen door. De 'grote' geschiedenis heeft de onafhankelijkheidvan Indonesië als onvermijdelijk en rechtvaardig aangemerkt. Ookin de ogen van hen die daardoor hun zekerheden kwijt

17

raakten en in Nederland of Indonesië hun leven opnieuw moestenopbouwen. In ieder geval was het een verhaal van tragiek ennieuwe mogelijkheden. Afhankelijk van het Nederlander- ofIndonesiër-zij

Dit boek baseert zich voor een groot deel op literatuurstudie engeeft een overzicht van de politieke, sociale en culturelegeschiedenis tussen 1930 en 1957. De belangrijkste onderwerpenzijn de aanloop tot politieke bewustwording en zelfstandigheid,en de aard van de Nederlands-Indische samenleving. Als samen-stellende onderdelen zijn aan te geven: het nationalisme, decrisis in de jaren dertig, oorlog en bezetting, Bersiap -periodeen de repatriëringen. Als primaire bronnen zijn geen archievengebruikt, maar de mondeling overgedragen ervaringen vangeïnter-viewde tijdgenoten. In de historische belangstelling voor de laatste decennia vanNederlands-Indië overheerst de politieke benadering. De socialegeschiedenis is daarbij onderbelicht, terwijl hiertoe de wezen-lijke onderwerpen behoren waarmee men dagelijks te maken had.Onderwerpen zijn de huidskleur en de sociale gevolgen daarvan,wat was de rol van vrouwen in de kolonie, wat voor werk deden demensen, wat was hun levensstandaard en welke media waren er, hoeamuseerde men zich en naar welke scholen gingen de kinderen.Gezien de omvang van een dergelijke integrale benadering, kan ditboek al deze onderwerpen niet uitputtend behandelen. Het gaat omeen eerste aanzet, de sociale geschiedenis van Nederlands-Indiëte beschrijven in zijn laatste dertig jaar, op basis van eenintegrale benadering. De onderwerpkeuze beslaat de verschijnselenwaar tijdgenoten direct of indirect mee te maken hebben gehad.De verhalen van de geïnterviewden geven dit historische kader eenmenselijk gezicht, of beter: de geschiedenis in de vorm vanideeën, meningen en persoonlijke ervaringen.

19

1. Nationalisme, Japanse tijd enonafhankelijkheid

De kentering

Voor veel Nederlanders was het einde van Indië onverwachtgekomen. Hoe dat nu precies kwam, valt niet eenvoudig teverklaren. Het had deels te maken met de beeldvorming omtrent destevige positie van Nederland in de Oost. Het Gouvernement waserin geslaagd die beeldvorming goed te regisseren. De pers wasloyaal en was dat niet het geval, dan zorgde de persbreidelervoor dat de �juiste informatie bij het publiek terechtkwam enongewenste het niet bereikte. 1

Het zou makkelijk zijn om het Nederlandse bestuur kortzichtigheidte verwijten wat betreft inzicht in de veranderingsprocessen, dieal vanaf het begin van de twintigste eeuw waren begonnen.Waarschijnlijk heeft het Gouvernement wel degelijk de gevolgenvan het opkomend nationalisme doorzien. Niet voor niets werd deinheemse beweging vanaf eind jaren twintig hard aangepakt enbuiten spel geplaatst. De effectiviteit van de PolitiekeInlichtingendienst (PID) en het gebruik van de exorbitanterechten was erg hoog. De verbanning van de Indonesische politiekeleiders, met name Soekarno en Hatta, had een zwaar ontmoedigendeffect op de achterblijvers. De volgzame houding van de Neder-lands-Indische media hielp het bestuur uitstekend bij de vormingvan een beeld dat het land onder controle was. Iedereen konrustig gaan slapen en gouverneur-generaal De Jonge beloofde beginjaren dertig dat Nederland er nog wel driehonderd jaar zoublijven. 2

Sprekend met tijdgenoten komt de bevestiging naar voren datde meerderheid van de Europese bevolking zich inderdaad geenzorgen maakte over de eigen positie in Indië. Als men zich aldaarmee bezighield! Want politiek was zeker in die tijd iets vooreen klein gedeete van de bevolking. Herinneringen van tijdgenotengeven welhaast een naïeve beleving van hun samenleving weer.

20

Een goede functie, een prettige leefomgeving, en goede kennissenen vrienden waren de belangrijkste zorgen. En niet de politiek,of al hetgeen zich binnen die inheemse samenleving afspeelde, dietegelijk zo dichtbij en veraf leek. Het verhaal van Theo Malinkakan ter illustratie dienen van deze kenmerken van het Indischbestaan. De heer Malinka is geboren in 1918. Zijn vader kwam uitWitminnen in toenmalig Oost-Pruisen, maar ontvluchtte het landtoen hij daar de dienstplicht moest vervullen.

“Mijn vader kwam uit Pruisen. Hij was erg avontuurlijk. Toenhij in dienst moest is hij gevlucht, hij wilde naar Amerika, naar de Indianen. Toen hij bij Nijmegen de grens over kwam,werden daar soldaten voor het Indische leger geworven. Hijhoorde dat en dacht dat hij dan naar de Indianen kon. Zo heeft hij zich gemeld. Hij kreeg zijn opleiding in Nijmegen,en werd op een schip gezet. Dat was in 1895, 1896.” [T.M.]

Het verhaal is natuurlijk behoorlijk anekdotisch, maar er zitten weltypisch met de kolonie te associëren elementen in, zoals het pionierska-rakter en de vaak verrassende oorsprong van de gemengdbloedigheid vande Indo.

De vader van de heer Malinka was bijna zijn hele leven militairgeweest en behaalde de eindrang van onderluitenant. Na zijn pensioen konhij een lucratieve functie vervullen als hoofdboekhouder van deProbolinggo Stoomtrammaatschappij. Hij werkte er van 1929 tot 1933, dusmidden in de crisisperiode. Het gezin waartoe Theo Malinka behoorde boodde nodige geborgenheid.

“Mijn vader had vroeg zijn vader verloren, en was door zijn moeder in een gesticht gestopt. Daar kwam hij in aanraking met allerlei soorten mensen, dat had hij goed onthoudenn Bij ons was het te goed beschermd. Het was tafeltje-dek-je, we hadden bediendes en alles, helemaal mooi, anderen hadden dat niet, in die tijd. Mijn vader zei: ik stop jullie voor een jaar, anderhalf, in een of ander gesticht, in een weeshuis dus. Ik ben hem ook dankbaar, voor het latere leven dan. Want wij maakten kennis, met jongens van Pa van der Steur en alles, want dat zijn echte...ja, gladjanussen hè. Daar heb ik een heleboel van geleerd, straatvechten en alles.Zo kon ik mij later, toen ik werkte, veel beter weren.” [TM]

21

Gedurende de crisisjaren verrichtte hij her en der los werk enmoest ervaren dat er niet alleen economische voorspoed heerste.Het was ook voor hem moeilijk een degelijke functie te vindenmet goede vooruitzichten. Pas op zijn eenentwintigste kreeg hijgoed werk bij de suiker-fabriek Pradjekan in Oost-Java. Hij werder assistent-machinist en was voorbestemd te worden voorbereidop de Suiker Syndicaat-school, zodat hij hogerop kon komen. DeJapanse inval verstoorde die plannen.De heer Malinka vertelt dat hem een en ander bekend was over hetnationalisme. Hij weet dat in 1926 Soekarno de leidende man wasbij de inheemse beweging. De heer Malinka brengt in herinneringdat Soekarno door Nederlanders als een communist werd aang-emerkt. En communisme, dat was niet veel goeds. Hij weet ook dater een gematigder beweging was, de Parindra. 3 Hoewel hij nietdacht in antagonismen als 'wij' Nederlanders tegenover 'zij'Indonesiërs, was het hem duidelijk dat onder de laatsten werdnagedacht over vrijheid en onafhankelijkheid.

“Maar goed, ik kon goed met de Indonesiërs opschieten. Er werd mij toen ook de vraag gesteld hoe ik er tegenoverzou staan, als Indonesië onafhankelijk werd. Toen bedachtik me dat ze wel altijd zeiden: 'die stomme Indonesiërs',ook onder Indische Nederlanders, hoor, maar die waren nietstom!Kijk, de gematigden die wilden ook een overgangsperiode,

maarja, zo'n geleidelijke overgang is helemaal kapot geslagendoor de Japanner, en door Soekarno.” [TM]

Er was dus ook wel onder 'gewone' mensen weet van een Indone-sisch nationalisme, ook al hield het hen niet erg bezig. Veel,misschien de meeste Europeanen, wisten tot na de oorlog datIndonesiërs ndachten over vrijheid en een eigen identiteit.Tekenend is wat Georgine Suze Croese, een Indo-Europese, dietijdens de bezetting met haar familie geïnterneerd is geweestin het kamp 10e Bataljon in Batavia, antwoordt op de vraag watze wist over het nationalisme.

Wij hadden nog nooit gehoord van Soekarno of van andere leiders. Wij wisten ook niet dat er nationalisten verbannen

waren, naar Boven-Digoel of waarheen ook...Ik wist wel dat Digoelbestond, dat bestond al lang, maar van dat hele geval...,dat wist ik niet. Dat kwam pas later, pas toen wist ik datvan Soekarno, maar ik heb hem...[GSC]

22

Het is niet vreemd dat door het gevoel van veiligheid dat in dejaren dertig door het repressieve regeringsbeleid is ontstaan,de Nederlandse capitulatie en de proclamatie van de RepublikIndonesia, volkomen onverwacht kwamen. De succesvolle onderdruk-king van de nationalistische beweging in de jaren dertigcreëerde bij de Nederlanders een zelfgenoegzame houding en volopzelfvertrouwen in continuïteit van hun bestuur. Zodanig dattegen het eind van de jaren dertig waarboven reeds de schaduwenvan een nieuwe oorlog waren gekomen, de reikende hand van degematigde nationalisten om eendrachtig Indië te verdedigen,arrogant werd afgeslagen. 4 Een van die coöperatistische partijen was de reeds genoemde Par-indra (Partai Indonesia Raya) met als bekendste leiders Soetomoen Thamrin. In mei 1937 komt de Gerakan Rakyat Indonesia(Gerindo) als een gematigde Indonesische volksbeweging. Haardoelstellingen waren: een parlement in samenwerking met deNederlanders en een gezamenlijk front tegen het nieuwe fascisti-sche gevaar: Japan. Tot Gerindo behoorden de eertijds radicaleYamin en de latere minister-president Amir Sjariffoeddin. Dedreiging van de Japanse agressiepolitiek deed onder gematigdenationalisten het idee ontstaan dat de tijd rijp was om aan deNederlanders te vragen meer invloed te krijgen. 5 Tegen deze achtergrond van een hopelijk te verwachten eensge-zindheid tussen Nederlanders en inheemse nationalistischevoorhoede, moet de petitie van Volksraad-lid Soetardjo in 1936worden gezien. Deze petitie hield in een gematigd verzoek ommeer zelfstandigheid in koninkrijksverband binnen tien jaar tebewerkstelligen. Het verzoek vond in Den Haag geen gewillig ooromdat Nederland de strakke conservatieve politiek wildevoortzetten. Die bood immers de hooggewaardeerde rust enstabiliteit in het land en was succesvol gebleken. De inheemsebeweging was te bezorgd over de internationale ontwikkelingenom op te geven. 6

In september 1939 was onder leiding van Thamrin de GaboenganPolitik Indonesia (GAPI) opgericht.Hierin had het grootste deel van de nationalisten zich verenigden zij eisten de oprichting van een parlement met werkelijkeinheemse invloed. In december daaropvolgend was er in Bataviahet eerste Indonesische Volkscongres, dat een succesvolle enenthousiaste uiting bleek van levendige nationalistischegevoelens onder Indonesiërs.

23

Landvoogd Tjarda van Starkenborgh Stachouwer bleef consequentin zijn beleid en weigerde serieus op de verlangens in te gaan.Hij benoemde wel de commissie-Visman om staatkundige hervorming-en te onderzoeken. Maar in deze plannen bleef paternalisme hetuitgangspunt en zou de nationalistische beweging geen rol gaanspelen. Reden was dat de inheemse bevolking nog onvoldoendeontwikkeld en volwassen was om het politieke spel te kunnenspelen. Het Nederlands bestuur blokkeerde aan de vooravond vande oorlog een echte communicatie met de Indonesische beweging.Daardoor had het geen weet van de ware gevoelens en beleving vande bevolking ten opzichte van hun overheersers. Achteraf gezienis dat heel jammer geweest. Het gouvernement had dan gemerkt datde nationalisten zich ernstig zorgen maakten over de Japansedreiging en dat zij gezamenlijk met de Nederlanders het gevaarhet hoofd hadden willen bieden. 7

Het gouvernement heeft waarschijnlijk daarmee de coöperatieve,gematigde nationalisten van zich vervreemd en de weg afgeslotenvoor verdere communicatie. De snelle Japanse verovering van de archipel en de roemlozenederlaag van de Nederlanders leidden tot het feestelijkonthalen van de Aziatische broeders. Dat geeft redelijk aanwelke gevoelens onder Indonesiërs leefden tegenover de blankeoverheersers. In de jaren die nu kwamen verdween het Europeseelement uit het straatbeeld en kwam er een geheel Aziatische ofliever: Japanse sfeer. De Indonesiërs zouden uiteindelijk deonderworpenen blijven. Japans ware bedoelingen richtten zicheerder op de natuurlijke hulpbronnen van het land dan op hetscheppen van een echte nieuwe staat Indonesië. Uitgerekenddezelfde Japanners die het Indonesische volk vergaand hebbenuitgebuit, zouden de enigen blijken die de Indonesiërs de zolang verlangde vrijheid gaven.

Japanse capitulatie en Bersiap-tijd

De capitulatie van Japan en de proclamatie van de RepublikIndonesia betekenden het einde van Nederlands-Indië. Maar wiebesefte dat in die eerste dagen vanaf 15 augustus 1945? De inde kampen verblijvende Nederlanders en Indische Nederlanderskregen het te horen van de Japaners. Maar velen waren in hetdriejarig verblijf zodanig gedesoriënteerd

24

door het ontbreken van informatie, dat de overgave van de vijandwelhaast ongelooflijk leek. Het bestaan van de nieuwe republieken het besef daarvan waren voor de meesten niet de eerste zorg.Voldoende eten, de gezondheid en de zoekgeraakte familie warenop dat moment urgentere zaken. In wat de heer Smeenk toenmeemaakte zullen velen herkenning zien. Bij het uitbreken vande oorlog was hij werkzaam bij de Bataafsche PetroleumMaatschappij.

“Van de capitulatie van Japan kregen we in het kamp inPoeroektjahoe te horen. De Jap gaf dat door. Ik was mageren slap. In Bandjermasin werd ik meteen opgenomen in hetziekenhuis. Wegens hongeroedeem, zwakke maag.Daar werd je meteen opgekalefaterd. Ik werd dus helemaalbeter gemaakt, en toen ik genezen was werd ik ontslagen uithet ziekenhuis. Ik was net één dag buiten, en toen moest iknaar Australië toe. Ik begreep eerst niet waarom, maar laterdrong het tot mij door...Ik zou eigenlijk in 1942 met grootbuitenlands verlof gaan, en daar was niks van gekomen. Ikhad daar nog recht op. En toen hebben ze mij met ziektever-lof gestuurd naar Australië, om bij te komen. In december1945 werd ik naar Australië gebracht. Tot en met 17 juli1946 bleef ik daar.” [F.S.]

Een dergelijke opvang was niet iedereen gegund. Al snel kregende bevrijde Europeanen te maken met de nieuwe machthebbers.Fanatieke en door de Japanners militair opgeleide jongeIndonesiërs wilden voortzetten wat de bezetter niet kon afmaken:het aanpakken van het Europese element. De kampen deden nu di-enst als veilige havens tegen een nieuwe vijand. Dat was hetgeval in kamp Tjimahi op Midden-Java:

“We mochten het kamp niet uit. Dat was te gevaarlijk.Na een tijdje kwamen er hoge heren het kamp in, ookhoge KNIL-militairen. We werden bij elkaar geroepen,en er werd ons gezegd dat wie van ons samen ging metde Indonesiërs, dat die een landverrader was.” [TM]

Menigeen was het opgesloten blijven teveel geworden en het ideedat de Japanners hadden gecapituleerd, was voldoende zichbevrijd te voelen. Hoe gevaarlijk de fanatieke Indonesischejongeren of pemoeda waren, heeft een van de getuigen, GeorgineSuze Croese, als volgt verwoord:

25

“Mijn broer Vic..., die is weggegaan toen die pemoeda's kwamen. De mensen op de hoek, die familie heeft gezien hoe hij is meegesleurd, maar hij is nooit teruggekomen. Zijn lichaam is ook nooit gevonden, nooit...We hebben nog aangifte gedaan van zijn verdwijning en zo, maar er is zelfs nooit bericht gekomen, nooit, nooit. Alleen diefamilie op de hoek van de straat, die heeft dat gezien.

Er werd heel wat gemoord in die tijd. Een meisje dat nietterecht kwam en toen op een vlot dreef, eraan gespijkerd,op het kanaal. Ik weet allemaal niet wie ze vermoord hebben.Maar onze mensen hebben die mensen ook vermoord, het wasover en weer.” [GSC]

Ook Netty van Bosstraten heeft een dergelijke ervaring moetenmeemaken. Mevrouw Van Bosstraten was een krontjong -zangeres diein de jaren dertig furore maakte onder de artiestennaam MissNetty. Haar vader was een KNIL-militair van Afrikaans-Surinaamseorigine. Haar moeder was een Javaanse. Miss Netty had dus geenNederlands bloed maar voelde zich hevig verbonden aan deEuropese bevolkingsgroep en haar manier van leven en denken. Alsvertolkster van de krontjongasli , de echte krontjong , zong zein verschillende bands en trad ook op voor de radio. Detoenmalige leider van het radio-orkest Jan Snijder wilde haarer per se bij hebben. In Batavia is haar eerste plaat opgenomenop het vermaarde label His Master's Voice . De oorlog onderbrakhaar veelbelovende carrière. Zij woonde toen in Batavia aan deBoengoe Djawa. Huiszoekingen en een ernstige mishandeling vanhaar vader confronteerden haar meteen met het einde van een totdan aangenaam en mooi bestaan. Zelf is ze ook mishandeld toenze weigerde de verplichte Japanse liedjes te zingen voor depropagandaprogramma's op de radio.

In haar ogen was de tijd na de Japanse capitulatie zo mogelijknog erger:

“Toen de Japanse overgave een feit was, werd het meteenonrustig in de stad. Geregeld stroopten groepjes jongerende wijken af, vervaarlijk zwaaiend met hunbamboesperen. Zeriepen: 'Tjari Belanda, haroes diboenoeh . Ze zochten Hollanders die ze wildenvermoorden. Wij waren doodsbang dat we vanwege onze gezind-heid ook het slachtoffer zouden worden. Er deden gruwelijkeverhalen de ronde over brandstichtingen en moordpartijen.Onze buurman Grotenboer is in die dagen op beestachtigewijze om het leven gebracht. Ze hadden in zijn woning eenNederlandse vlag gevonden. Eerst moest hij als een hond overhet erf kruipen en daarna sneden ze hem met een mes de keeldoor.” [NB]

26

We kunnen moeilijk deze aangrijpende ervaringen voor betrokkenenafdoen als onvermijdelijk behorend bij de machtswisseling. DeNederlandse overheid heeft met een stelsel van buitengewonepensioenen en uitkeringen, de opgelopen psychische en fysiekeschade maatschappelijk op de juiste waarde geschat. 8

Doorgaans is minder bekend over de 'andere kant'. Waar inde Bersiap -tijd leed is ondergaan, heeft een ander leedveroorzaakt. Het revolutionaire elan was niet alleen aanwezigin de vorm van zinloze afrekeningen met alles wat Europees was.Belangrijker is dat veel Indonesiërs er volledig van warenovertuigd zich in te zetten voor een rechtvaardige zaak. Hetgebruik van geweld was onvermijdelijk geworden door de starreNederlandse houding. De succesvolle onderdrukking van nationa-listische gevoelens in de jaren twintig en dertig had hetGouvernement de overtuiging gegeven dat nationalisme een soortveredelde onruststokerij was. 9

De nieuwe republiek moest haar bestaan op verschillende niveau sbevechten: in de dorpen en steden en op het internationale vlak.Door de geweldsexcessen kregen de daden van de agressievepemoeda de meeste aandacht. Zij vormden de ware voorhoede diede machtsomwenteling op lokaal niveau moest uitbreiden enconsolideren. 10 Zij waren een instrument van de politieke leidersdie de grote lijnen uitzetten. Soekarno en Hatta maakten nietzelf hun handen vuil maar hadden het druk om hun nieuwe landerkend te krijgen door de wereldgemeenschap. Dat vereisteonderhandelingen en opbouwen van een volkenrechtelijke statusvia diplomatieke contacten. Geplaatst tussen nationale revoluti-onaire leiders en de plaatselijke voorhoedevechters bevondenzich de talloze meelopers, die onmisbaar zouden worden. Zijgaven de beweging de brede basis die in de jaren tot 1950 eensuccesvolle guerilla mogelijk maakten tegen de Nederlandsestrijdkrachten. We zullen het verhaal van een drietal verschillende mensen vande Indonesische kant volgen. Het gaat om Ani Abas Manopo,Mohammad Koesnoe en Soedjarwo. Allen hebben zij een actieve rolgespeeld in de totstandkoming van hun nieuwe land Indonesië. Ani Abas Manopo is in 1925 te Manado geboren, waar ze delagere en middelbare school heeft doorlopen. Al vroeg raakte zegewend Nederlands

27

te spreken en in de taal van de overheerser te denken. Dat kwamhaar later goed van pas toen ze aan de Rechtshogeschool vanBatavia is gaan studeren. Nog vóór de oorlog trouwde ze met deBatakse advocaat Abas en zij voerden samen een praktijk. Zijzegt over die relatie:

“Hoewel we een zeer verschillende etnische en religieuze achtergrond hadden, hij was moslim ik christen, heeft dat nooit problemen gegeven. Als rechtgeaarde nationalisten voelden we ons in de eerste plaats Indonesiërs.” [AA]

Het echtpaar zag zich gedurende de bezettingstijd gedwongen hetkantoor te sluiten wegens gebrek aan werkzaamheden. De tijd werdbesteed aan de vier kinderen en aan de goede zaak: Indonesiëvoorbereiden op de onafhankelijkheid. De Japanners hadden hundat beloofd! De ware Japanse belangen en prioriteiten steldenAni Abas Manopo en haar man teleur. Mevrouw Abas inzet kon pasver na de capitulatie van de bezetter tot zijn recht komen. In 1947 trok het gezin van Lampoeng in Zuid-Sumatra naarPematang-siantar in het noorden. De plaatselijke voorlopigeregering had moeite met het in toom houden van de Laskar Rakyat.Dat was een radicale volksmilitie die vooral afrekende metverraders. De plaatselijke situatie was chaotisch en er heersteanarchie. Het bestuur van de Republik kon de revolutionairegroep feitelijk niet in bedwang houden. De gouverneur droeg deheer Abas op rechtbanken op te zetten om de 'verraderlijkeelementen' een eerlijk proces te geven. Mevrouw Abas isbetrokken geweest bij de verdediging van inheemse radja(vorsten) die met de Nederlanders collaboreerden. 11

Mevrouw Abas spreekt zich op grond van de door haar meegemaaktechaos in Noord-Sumatra, niet lovend uit over Soekarno:

“Soekarno was een goed leider, maar geen staatsman. Hetontbrak hem aan het vermogen de Indonesische volken tot éénbangsa te smeden.” [AA]

In de aanloop naar de soevereiniteitsoverdracht was echtgenootAbas lid van de Indonesische delegatie die met Nederlandonderhandelde. Politici en diplomaten waren geregeld in huizeAbas te vinden. Het echtpaar woonde ook de feestelijkheden bijin Medan naar aanleiding van de formele overdracht van hetgezag.

28

Mevrouw Abas ging een rol spelen bij de wederopbouw van hetland. Zij werd in 1950 secretaris van het ministerie van socialezaken van Negara Sumatera Utara.Na het teloorgaan van defederale staat Indonesië bleef ze op hetzelfde departementwerken maar dan op provincieniveau. Geleidelijk verlegde zijhaar interesse en werkterrein naar dat van onderwijszaken. Samenmet andere vooraanstaande wetenschappers richtte zij in 1952 inMedan de Universitas Sumatera Utara op. Vanaf dat moment wijddeze zich geheel aan onderwijstaken en de kroon op haar inspan-ningen was de benoeming tot hoogleraar. Haar betrokkenheid bijde wording van de republiek bleef onverminderd en zij voeldezich tot het laatste nationalist.De eerste jaren van de republiek waren in haar ogen moeilijk enze heeft de nodige kritiek op de leiders Soekarno en Hatta.

“Die eerste periode was beslist niet gemakkelijk. Deleiders moesten alles nog leren, velen hadden daarvoor niethet geduld. Ook Soekarno kon dat niet opbrengen. Hij hadveel moeite met het parlement en wilde daarom alle machtnaar zich toe trekken. Hij vergat zijn idealen van vóór demerdeka .” [AA]

Uit deze woorden klinkt de analyserende houding door van dewetenschapper die mevrouw Abas in de eerste plaats was. Zij isdan ook de typische vertegenwoordiger van degenen die in deeerste decennia van de twintigste eeuw via westers onderwijswaren gevormd tot kritische nationalisten. 12 De kaderrol komtgoed naar voren in de positie als verdediger van collaborerenderadja . De intellectueel als tegenwicht voor de radicale,fanatieke volksmilitie, maar beiden met hetzelfde doel: hetopbouwen van hun nieuwe republiek.

In diezelfde periode 1945 tot 1950 speelde in Paré opOost-Java, de jonge Soedjarwo zijn eigen rol in het revolutio-naire proces. Soedjarwo was pas dertien jaar oud toen Japancapituleerde. Hij kan zich nog herinneren hoe zijn vaderdagelijks op zijn Fongers naar het station fietste, waar hijwerkzaam was. De Japanse tijd is hij niet vergeten:

“Het was elke dag Japanse liederen zingen, marcheren envooral veel onkruid wieden. Ook moesten we meehelpen met dereaparatie van kapotte bestrating. Maar we kregen daar nietsvoor.” [SOE]

29

Tegen het einde van de bezetting volgde de leegroof van Paré.Vanaf juni 1945 haalde de Japanners alles weg wat van metaalwas. De mensen moesten overdag meehelpen met het slopen vanapparaten, machines en dergelijke. s Nachts reden trucks af enaan om de buit in te laden.Toen de capitulatie officieel bekend was gebeurde eerst nietsin Paré. De Japanse troepen bleven verschanst in gebouwen aande Djalan Kediri. In de tussentijd onstonden in het stadjebugerwachten, vaak geleid door jonge mannen die van de Japannerstraining hadden gehad in zelfverdediging en sport. Dat sprak dejonge Soedjarwo wel aan en hij besloot mee te doen.

“Ik sloot me al gauw aan bij wat genoemd werd de BadanKeamanan Rakyat. Dat waren onderdelen die later opgingen inhet Tentara Nasional Indonesia. In Paré was een groep diewerd geleid door ene Soeprapto en Ikatan Peladjar wasgedoopt. Via via hoorden wij dat aan de Djalan Pegadian eenbijeenkomst was van die Soeprapto.” [SOE]

In Paré onstond zoals op vele plaatsen elders in het land eenopgewonden stemming. Paré had vóór de oorlog als bloeiendcentrum van de suiker-teelt, een tameljk grote Europesegemeenschap. Vanaf de bezetting was die met uitzondering van watIndo-families in internering terechtgekomen. Eind augustus warenook in Paré revolutionaire kreten te horen.

“Soeprapto vertelde ons dat de Hollanders zouden terugkeren.Dat ze al onderweg waren met zware wapens en dat wij zemoesten tegenhouden. Merdeka atau mati! Zo werd geschreeuwd.Maar veel meer dan wat stokken hadden we niet. Daarom werdvoorgesteld de depots van de Japanners leeg te halen.Tenslotte stelden wij ons ook als taak hen te ontwapenen.”[SOE]

In Paré bevonden zich diverse opslagplaatsen die doelwit werdenvan de Badan Keamanan Rakyat. Men besefte meteen dat wapensonmisbaar werden bij het overnemen van de macht.

“We troffen flinke hoeveelheden zogenaamde LA's aan, van dielange geweren. Ook veel munitie en granaten. Dat alles werdnaar een grote gudang gebracht die onder bewaking werdgesteld van enkele voormalige PETA-mensen (door de Japannersmilitair getrainde jonge

30

mannen). Gek genoeg ging dat vrijwel allemaal zonder slagof stoot.” [SOE]

De bloedige strijd in Soerabaja in oktober 1945 en vervolgensde bezetting door Brits-Indische troepen verdreef veel vrij-heidsstijders naar het omringende platteland. 13 Paré kreeg ookte maken met de inmiddels als TNI ers bekend staande strijders.

“Uiteindelijk werd Paré een soort garnizoensstad waarvoorbereidingen werden getroffen voor de komst van Neder-landse troepen. Overal zaten gewapende mannen, ook ons gezinnam enkelen van hen in de kost.” [SOE]

Toen de Nederlandse troepen het land weer onder gezag wildenbrengen was de jonge Soedjarwo een volleerd guerillastrijdergeworden.

“Ik behoorde tot een eenheid van het Tentara RepublikIndonesia Peladjar (TRIP) dat gespecialiseerd was in hetaanvallen van konvooien en het vernietigen van bruggen. Totaan de komst van de Koninklijke Landmacht in 1948 hebben wijveel sabotage verricht. Zoals het opblazen van de brug overde Brantas bij Kediri. Ook waren we betrokken bij actiesrond Blitar, Sidomulyo, Nganjuk en Sawang.” [SOE]

Het ter sprake brengen van de geweldsexcessen waaraan pemoedazich schuldig hebben gemaakt, brengt Soedjarwo tot heftigeontkennende reacties.

“We hebben wel eens een KL'er gevangen genomen. Maar diewerd toch weer snel uitgewisseld. Wat hadden we ook met hemmoeten beginnen? Hij zou ons alleen maar tot last zijngeweest. Wij voelden geen haat tegen de Nederlanders, weltegen een regering die hun soldaten stuurde om zogenaamd eenopstand neer te slaan. De roep om vrijheid was gerechtvaar-digd en voelbaar onder de hele bevolking.” [SOE]

De derde Indonesische tijdgenoot die midden in de veranderingenstond is Mohammad Koesnoe. Hij werd op 15 oktober 1928 inMadioen geboren en is een vooraanstaand jurist en moslimgeworden.

31

Koesnoe geniet bovendien de status van pahlawan revolusi (heldvan de revolutie). Voor zijn verdienste in de onafhankelijk-heidsoorlog kreeg Mohammad Koesnoe de hoogste onderscheiding dieIndonesië kent, de Bintang Gerilya.

Professor Koesnoe heeft zowel de aanloop tot de revolutie alsde strijd zelf meegemaakt. In de jaren dertig was hij al inaanraking gekomen met het nationalisme. In zijn geboortestadMadioen, centrum van suikercultures in Oost-Java, had hij temaken met de koloniale realiteit van elke dag.

“Mijn beste vriendjes waren Europeanen, ik leerde Nederlandsop de lagere school. Maar bij de Javaanse padvinderij werdik onderricht in het Indonesisch nationalisme. Mij werdgeleerd dat we ons moesten bevrijden van het Hollandse juk.En die vriendjes waren daar een verlengstuk van.” [MK]

De overwinning van Japan op de Nederlanders kwam voor Koesnoeniet geheel als een verrassing. De dreiging zat er al geruimetijd aan te komen en leek onvermijdelijk. Zoals menig Indonesiërzag ook hij aanvankelijk uit naar de komst van de Aziatischebroeders en bevrijders.

“In mijn Javaanse vriendenkring zaten veel nationalisten dieer vanuit gingen dat Japan niet tot een bezetting maar totonmiddellijke bevrijding zou overgaan. Velen van hen stondenlangs de straat te juichen toen de Japanse troepen Madioenbinnenmarcheerden. Het was vreemd om te zien, die kleinegeuniformeerde mensen, het leek wel een colonne van poppen.Ik herinner mij dat ik veel bewondering had voor hunmilitaire prestaties.” [MK]

Met eigen ogen zag hij zijn directe leefomgeving veranderenbinnen korte tijd. De Europeanen verdwenen geheel uit hetstraatbeeld, de Nederlandse taal werd verboden. Er was ook veelwanorde en onzekerheid.

“Ik herinner me de rampokpartijen op grote winkels. Toko'swerden geplunderd en in brand gestoken. Maar ook hoeveelverdriet ik had dat mijn beste vriend Helmut Muller wasverdwenen. Ik heb hem nooit meer terug gezien.” [MK]

32

Toen de nieuwe machthebbers erin slaagden de stad weer ondercontrole te krijgen hernam het gewone leven zijn gang. Koesnoeleerde op school de Japanse taal en kon het goed vinden met desoldaten. Ontzag en bewondering lagen daaraan ten grondslag.

“Die jongens deden aan vechtsporten zoals judo waar ik ookvan hield. Als tiener was je natuurlijk erg nieuwsgierignaar die vreemde mannen. Daar had mijn moeder veel moeitemee. Ze vond de Japanners ongemanierd omdat ze zich in hunonderbroek op straat begaven.” [MK]

Mohammad Koesnoe besloot zich actief in te zetten voor de nieuweorde en werd lid van de Barisan Pemuda. De Japanse naam van dezeorganisatie was Seinendon, een door de Japanners gedoogdejongerenvereniging, die een para-militair karakter kreeg.

“We marcheerden onder de aloen-aloen en kregen training inoorlogvoeren. De Japanners gaven ons geen geweren, dusgebruikten we stokken en deden alsof.” [MK]

Na de capitulatie zouden de Japanners hun wapens toch afgevenzodat de nieuwe machthebbers hun gezag konden vergroten. Devrijheidsstrijders namen de plaats in van de bezetters. In Paréging dat als volgt: een groep revolutionaire jongeren trok opnaar een openbaar gebouw en omsingelde het. Als de Japannersniet meteen weggingen volgden onderhandelingen. Meestal werd hetgebouw dan officieel aan de Republik Indonesia overgedragen.Tijdens de strijd om Soerabaja in oktober 1945 kreeg Koesnoe metzijn groep Pemuda Republik Indonesia de opdracht om in die stadhun medestrijders bij te staan tegen de Britse troepen. Er waseen rel ontstaan rond het hijsen van de Nederlandse vlag doorex-gevangenen.

“In Soerabaja heb ik mijn eerste vuurgevecht meegemaakt. Hetwas trouwens voor ons allemaal de eerste keer. Toen dekogels ons om de oren vlogen vroeg iemand: 'wat zijn dat?'.Hij wist niet eens dat het kogels waren! Sommigen probeer-den de projectielen te vangen en raakten natuurlijk gewond.Voor velen was het een soort spel, een spannend avontuur.Pas toen er doden vielen hield dat op.” [MK]

33

Koesnoe's inzicht in tactiek en strategie waren bepaaldecommandanten al opgevallen. Hem werd gevraagd te gaan werkenvoor de combat intelligence . Als eerste opdracht moest hij eenlangdurige guerilla opzetten in de regio Sarangan, nabijMadioen. Hij noemde de speerpunten van zijn strategie: provoce-ren, onrust stoken en de bevolking mobiliseren. De actie bijGresik, ten noorden van Soerabaja, werd een fiasco. HevigNederlands verzet sloeg de groep van Koesnoe uiteen en hetkostte dagen zich te hergroeperen. De grootste verliezer was delokale bevolking die veel slachtoffers had te betreuren alsgevolg van Nederlandse represailles. Oogsten en huizen werdenin brand gestoken, bewoners gemarteld of doodgeschoten. Koesnoevond de Nederlanders uitgesproken wreed in hun methodes. Overexcessen van Indonesische zijde antwoordt hij dat een Nederland-se veteraan gezegd zou hebben daarvan niets te hebben gezien.Koesnoe zegt stellig dat de discipline daarin niet heefttekortgeschoten.

“Wij kregen uitdrukkelijk opdracht de Nederlanders, burgersén militairen, goed te behandelen. Wanneer we een gevangenemaakten dan ontwapenden we hem, namen soms zijn sigarettenaf, en brachten hem naar de demarcatielijn. Ook de burgerswerden zo snel mogelijk overgedragen aan de geallieerden.We hadden immers niets tegen de Nederlanders, wel tegen hunregering die troepen stuurde om Indonesië weer in telijven.” [MK]

De vrijheidsstrijd was voor Koesnoe onvermijdelijk gewordenomdat de Nederlanders niet wilden of konden begrijpen dat desituatie van vóór de oorlog niet meer gewenst werd door deIndonesiërs. De euforie na de proclamatie van 17 augustus 1945stond voor de sterke vrijheidsdrang. Weliswaar was de toekomstnog niet duidelijk maar de afwezigheid van de Nederlanders hadeen soort verborgen wens vervuld.

“Wat vrijheid betekende wisten we eigenlijk niet. We kekennaar andere naties in Azië en dat wilden wij ook. Onafhank-elijkheid betekende: vrij zijn om te handelen, vrij zijn tekiezen. We waren enorm trots, dat zie je ook terug in hetsociale en politieke leven van die begintjd.” [MK]

Na de oorlog zocht Mohammad Koesnoe geen carrière in het legermaar ging rechten studeren. Hij is een verdienstelijk kennergeworden van het

34

adatrecht en is daarin hoogleraar geworden. Rancune tegenoverde Nederlanders heeft hij nooit gehad. Wel altijd al deovertuiging dat zijn land bevrijd moest worden van de vreemdeoverheerser.

Einde en begin

De soevereiniteitsoverdracht en de totstandkoming van deNederlands-Indonesische Unie leken de succesvolle resultantete zijn van een Nederlands besef dat de kolonie vrij enonafhankelijk moest zijn en tegelijkertijd met elkaar eenbijzondere band te blijven onderhouden. Maar al in 1950 warende Verenigde Staten van Indonesië een snelle dood gestorven.Tijdens onderhandelingen tussen Nederlande en Indonesië in1954 werd het de voormalige kolonisator duidelijk dat defederatie niet levensvatbaar was. De hoofdreden was dat dejonge republiek van begin af aan een eenheidsstaat wilde zijnen de federatie had geacccepteerd teneinde zo snel mogelijkde soevereiniteit te verkrijgen. Aan de andere kant wildeNederland krampachtig aan de ex-kolonie blijven vasthouden enovertuigen dat een dergelijk etnisch en geografisch hetero-geen gebied gebaat was bij een federatie. Nieuw-Guinea datniet bij de overdracht was inbegrepen werd een toetssteen vande afspraken die de twee landen met elkaar hadden gemaakt. 14

De verhouding verslechterde inderdaad in de jaren '50. In1956 maakte Indonesië eenzijdig een einde aan de akkoordenvan de Ronde Tafelconferentie van 1949 en aan het bestaan vande Nederlands-Indonesische Unie. Ook rond die tijd kwamen ersteeds meer openlijke anti-Nederlandse geluiden opzetten.Hiermee zagen in eerste instantie de nog vele daar woonachti-ge Nederlanders en Indo-Europeanen zich geplaatst. Een enander uitte zich in de vorm van pesterijen, intimidaties enprovocaties, ontslagen en stakingen in Nederlandse bedrijven.Vanaf 1957 vonden nationalisaties plaats van Nederlandsebedrijven en werd de situatie voor Nederlanders onhoudbaar.Dat leidde tot weer een golf van repatriëring naar Neder-land. 15

De Nederlandse regering zag in deze ontwikkelingen aanvank-elijk geen reden het standpunt inzake Nieuw-Guinea te wijzi-gen. Maar door toenemende buitenlandse (lees: Amerikaanse)druk kon een gewapend conflict toch utblijven. Op 1 oktober1962 namen de Verenigde Naties het interim bestuur overNieuw-Guinea op zich en nam Indonesië per 1

35

mei 1963 het roer over. In datzelfde jaar wisten Nederland enIndonesië elkaar weer te vinden. Redelijkheid bleek te over-winnen, maar tegelijk kon men zich afvragen of Nederlandemotioneel de Oost had losgelaten. 16

Van 1949 tot 1957 vond als gevolg van de verslechterendeverhouding tussen de twee landen een uittocht plaats vangrote groepen Nederlanders en Indo-Europeanen. Dat gebeurdeniet tegelijk maar in verschillende golven, waarvan de laat-ste grote die van 1957-1958 was. Waren het aanvankelijkvooral Nederlanders (totoks) die vertrokken, in de loop vande jaren vijftig ging het meer om Indo-Europeanen die eerstvoor de Indonesische nationaliteit hadden gekozen ( warganegara ) maar later terugkwamen op die keus: de spijtoptan-ten. 17

Mevrouw Molly Theuvenet-Stoové is in maart 1935 in Tasik-malaja in de Preanger geboren. Haar vader was onder anderetuinemployee en hoofd van de technische dienst van de thee-en rubberplantage Sindangrassa, nabij Garoet.

“Ik ben op de plantage opgegroeid, en ik vond het daarecht prettig. Er waren geen andere kinderen, geen andereIndische kinderen. We speelden met Indonesische kinderen,en dat ging heel leuk. Mijn broer en zuster gingen welnaar school, die waren in de kost bij familie in Bandung,en ik bleef op de plantage. Mijn moeder is onderwijzeresgeweest, en die heeft mij zelf les gegeven, de eerstepaar klassen.Mijn ouders zijn beiden Indisch. Mijn vader had altijd aldit werk gedaan. Als hoofd technische dienst had hijmensen onder zich, en boven hem natuurlijk de administra-teur, de heer Nijland, een Nederlander.” [MTS]

Het zag er zoals in zoveel van dergelijke gezinnen naar uitdat de familie Stoové aan het land verbonden zou blijven.Vader Stoové had een goede functie en dat kon van veel Indo'sniet gezegd worden. Ook na de soevereiniteitsoverdracht leekIndonesië hun land te blijven. Totdat een gebeurtenis inGombong in 1945 voor haar vader de doorslag gaf. Het gevoelniet door Indonesiërs te kunnen worden beschermd gaf dedoorslag. Een en ander gebeurde na de Japanse capitulatietijdens een verplaatsing van Tasikmalaja naar Midden-Javaonder begeleiding van TNI-soldaten.

36

“Mijn vader heeft heel lang gedacht dat hij wel de Indo-nesische nationaliteit wilde, tot dat incident plaatsvondin het volgende kamp. Daar werden we van de theeonderne-ming in vrachtwagen naar toe gebracht. Dat was de Kadet-tenschool in Gombong, en die grensde aan de Kali Gombong.Ik zat daar op een gegeven moment met mijn rug tegen een bi-likken wand, en aan de andere kant was dan het kan-toortje van die kadetten. Die zaten daar ook van diesterke verhalen te vertellen, en toen stak er een zijnmes door het billik heen, en dat kwam rakelings langs mijheen.Toen is mijn vader dus razend geworden. Hij ging naar hentoe en vroeg hoe zij ons nou konden beveiligen als zezelf niet eens met een mes konden omgaan. Voor mijn vaderwas dit de belangrijkste reden dat hij later nooit voorhet Indonesisch staatsburgerschap heeft gekozen. Terwijl:hij sprak de taal heel goed, hij kon goed met de Indone-siërs overweg, eigenlijk had hij daar nooit weggewild.”[MTS]

Nu beseft mevrouw Theuvenet-Stoové dat zij eigenlijk nooitvoor de Indonesische nationaliteit heeft willen opteren. Zijvoert dezelfde gebeurtenis aan als reden.Ze had intussen na de middelbare school werk gevonden alshulpverpleegkundige in het Borromeusziekenhuis te Bandoeng.Daarna kon ze de interne opleiding tot gewoon verpleegkundigevolgen in het Tjikiniziekenhuis in Djakarta.

“In Tjikini heb ik de opleiding afgemaakt, en in 1958moesten wij daar weg. Omdat ik nog Nederlands was. Hetwerd niet zozeer zo gezegd, maar toen moesten daar alleNederlanders weg, alle Nederlanders moesten het land uit.Dus wij ook, maar op zich kon ik best in het ziekenhuisblijven, dat was toen nog een Nederlands ziekenhuis. Hetis pas nadat ik was weggegaan ook overgedragen. Ik ben in1958 als werkend verpleegkundige naar Nederland gegaan.Ik heb aan boord gewerkt op de Zuiderkruis.” [MTS]

Mevrouw Theuvenet-Stoové is in Nederland in de verplegingblijven werken en trouwde met Herman Theuvenet die ze in hetTjikini had leren kennen. Zij is nooit teruggekeerd naarIndonesië, maar zou het graag weer willen zien.

37

Theo Malinka is na de oorlog tot 1956 in Tjimahi gebleven enwachtte tevergeefs op bericht van de suikeronderneming waarhij had gewerkt voordat hij het kamp in ging. Het wachten beunam hij werk aan wat zich voordeed. Hij kreeg de kans bij deArtillerie Constructie Werkplaatsen te werken. Hij werd chefvan een afdeling en alles leek voorspoedig te verlopen. In1950 kwam daarin verandering nadat zijn baas, een Indonesi-sche kolonel, een bezoek aan Jakarta had gebracht.

“Hij zei toen: ik ga naar Djakarta toe, ik spreek met PaSoekarno, zegt-ie, en dan horen jullie wel. Hij kwamterug, wij werden bij elkaar geroepen, en we konden met-een verdwijnen, want ze waren bang dat wij gingen sabote-ren. Met geweer en bajonet in de rug werd de gehele troepnaar buiten gebracht.Wij hebben nog een klacht ingediend bij mr. De Leeuw, toenmalig Commissaris der Nederlanden in Bandoeng, maar hij kon ook niks doen, zei hij. We stonden op straat.”[TM]

De heer Malinka was gedwongen nieuw werk te vinden, maarkreeg op zijn sollicitatiebrieven alleen maar negatievereacties. Het lukte om op een onderneming in de Poentjak aande slag te komen. Maar de onzekerheid over de toekomst wasintussen gaan knagen. Vertrouwen in een zekere toekomst wasaangetast.

“Toen al had ik in mijn achterhoofd dat ik naar Nederlandwilde. De hele sfeer was zo. Dan kwam je bij het Commis-sariaat, en dan hoorde je: 'weet je dat die en die ook alweg zijn?'. Iedereen ging weg. Je voelt je eenzaam enverlaten.Vijf jaar heb ik moeite gedaan om met vrouw en kinderennaar Nederland te komen. Dan zeiden ze bij het Commissa-riaat: 'U hebt het toch goedhier. Dan zei ik 'Ja, Ustuurt de stomste mensen naar Nederland, en ik moet hierblijven! Maar dat maakt een gekke indruk, dat zijn demensen die het hier ook niet maakten.” [TM]

Theo Malinka is tot 1956 in Indonesië gebleven. De ondernemingis toen verkocht aan een rijke Chinees, van wie beweerd werddat hij de grootste financier van Raymond Westerling wasgeweest toen deze betrokken was bij de vorming van de deel-staat Pasundan. De nieuwe eigenaar bood Malinka aan te blijvenmaar hij weigerde.

38

“De laatste jaren waren mijn vrouw en kinderen ook op de onderneming. Bijna drieenhalf jaar lang, er waren in dieperiode voortdurende schietpartijen. Die hele streek zatvol met DI (Darul Islam) en TII (Tentara Islam Indonesi-a). Die wilden van Indonesië een Islamitische staat ma-ken. Het leger ging vechten met hun en alles. Ik heb meegemaakt dat ik 's ochtends vroeg vanaf de fa-briek een hele groep militairen zag lopen. En vlakbijallemaal mensen met geweren onder de struiken, de bendes.Die zeiden tegen mij: 'Mijnheer, als u rust wilt op deonderneming zeg dan niks, en als ze u vragen zegt u dat uniets heeft gezien'. Dan houd ik mijn mond wel, want jekunt het wel gaan zeggen, maar dan laten ze jou en deonderneming niet met rust. Je kunt ze beter te vriendhouden.Maar we hebben ook gehad dat de kogels door ons huisvlogen.Ik heb ook geluk gehad. In de fabriek, de mensen die daar werkten, goed de helft van hen behoorde tot die lui.Dikwijls hebben ze mij gevraagd: 'Als u 's avonds bezoekkrijgt, wat doet u dan?' 'Kijk, zei ik, jullie zijn Indo-nesiërs, jullie hebben toch alles over voor je kinderen?Begrijp dan goed dat ik ook alles voor mijn kinderen overheb. Dus als jullie komen, klop normaal op de deur, maakgeen kabaal, zeg je naam, zeg wat je wilt hebben, ik zalje erbij helpen, en scheer je weer weg. Maak mijn kinde-ren niet angstig, dat wil ik niet hebben'. Ze zijn nooitgeweest...Kijk, je moet op hun gemoed spelen, hè.Maar de situatie daar was niet goed om door te gaan metde onderneming. Helemaal niet. Ik was ook blij dat wedaar uit eindelijk weg hebben kunnen gaan. Aan boord naarNederland, toen we buiten de territoriale wateren waren,ging er een gejuich op.” [TM]

Voor Theo Malinka werd Nederland het einde van zijn reis. Hijhad het anders gewild. Zoals vele anderen had hij in hetongerepte en lege Nieuw-Guinea het alternatief gezien voorJava. Maar de verslechterende relatie tussen Nederland enIndonesië dreigden zich toe te spitsen op Nieuw-Guinea. Ookdaar verwachtte hij een weinig ideale situatie.

“Ik was bestuurslid van de Vereniging KolonisatieNieuw-Guinea (VKNG), ik heb haar broers [van zijn vrouw]en mijn broertje naar Nieuw-Guinea geholpen, maar voormij zat het er niet in. Ik heb ook naar Brazilië gewild,ging ook niet door. Maar het is toch ergens goed voor.Iedereen uit Nieuw-Guinea kwam naar Nederland, en inBrazilië hebben er ook niet veel het gered”. [TM]

39

In deze verhalen klinken persoonlijke motieven door als debelangrijkste voor vertrek, repatriëring, naar Nederland. Hetging vooral om gebrek aan veiligheid voor zichzelf en hetgezin en het gebrek aan perspectief op economische vooruitgangin Indonesië. Het is veelzeggend dat dan gekozen werd voor eeneven onzekere toekomst in een nog onbekend land. Men beseftedat Nederlands-Indië niet meer bestond en dat Nederlanders,blank of donker, de dienst niet meer uitmaakten. We zien dat de politieke gebeurtenissen zich geheel aan demensen heeft opgedrongen en hen tot ingrijpende keuzen heeftgedwongen. De veranderde politieke situatie had de onzekerheiddie men tijdens de bezettingstijd had ervaren, voortgezet.Angst voor hun kinderen, zichzelf en de toekomst leidden totgrootschalig vertrek uit voormalig Nederlands-Indië.

In de volgende hoofdstukken zal worden beschreven hoe,naast de politieke context, die Nederlands-Indische samenle-ving zich ontwikkelde in de jaren 1930 tot 1957. Aandachtkrijgen de rol van de huidskleur, de positie van vrouwen, deplaats van de krijgsmacht, de sociaal-economische ontwikke-ling, onderwijs, media en cultuur. We zullen hierbij zoveelmogelijk de tijdgenoten-informanten inkleuring laten geven vande 'grote' historische ontwikkelingen.

41

2. De sociaal-economische achtergronden

Nederlands-Indië als wingewest

Het zoeken van de zeeroute naar Indië is ooit begonnen om directtoegang te krijgen tot de eilanden waar de specerijen vandaankwamen en waarmee goed geld kon worden verdiend. Deze pureoriëntatie op de handel zou tot ver in de negentiende eeuwvoortduren. De Nederlandse aanwezigheid beperkte zich in diecontext tot de kustgebieden, waar zij handelsposten (factorijen)in de havens had opgericht. Vooralsnog was er geen noodzaak ommeer binnen te dringen in een reusachtig gebied. 1

De industriële revolutie in West-Europa veranderde de aardvan de economie en de internationale betrekkingen. De Westerseeconomieën werkten grootschaliger en hadden meer dan ooitbehoefte aan ruwe grondstoffen die via industriële processenhoogwaardiger en winstgevender producten opleverden. Een bekendvoorbeeld is katoen dat vanwege de lagere prijs steeds meer detraditionele wollen en linnen stoffen verdrong. Katoen was eengrondstof die in subtropische of tropische gebieden gedijde envanwege de lage loonkosten een typisch koloniaal product was. 2

De industrialisatie in het Westen en dientengevolge de groeiendewelvaart veroorzaakten ook een grotere vraag naar exotischeproducten. Koffie, thee en tabak waren weliswaar al verkrijgbaarmaar nog slechts voorbehouden aan de beter gesitueerden. Toen dewelvaart steeg nam het aantal consumenten toe dat deze inmiddelsdagelijkse producten, wilde hebben. De ontwikkeling van de thee-en kofiecultures in de Preanger Regentschappen is een goedvoorbeeld van het op de wereldmarktgerichte denken van de nieuwe ondernemers. SchrijfsterHella Haasse verhaalt over deze nieuwkomers als de Holle s,Bosscha s en Van Kerkhovens en hun ambities in de roman Herenvan de thee . Nederlands-Indië onderging een transformatie in de negen-tiende eeuw als gevolg van intensivering van de wereldhandeldoor de industriële revolutie. Eerst was de Nederlandse aanwe-zigheid lange tijd alleen maar gericht op inheemse producten alsspecerijen. Er was geen of slechts

42

geringe behoefte aan andere producten. De volgende stap was deinvoering van het Cultuurstelsel (1840-1860) met zijn aan debevolking opgelegde soorten en hoeveelheden landbouwproducten.Hierop volgde de liberalisering van de kolonie en de afbraak vande staatsmonopolies, waardoor privé-ondernemers kansen kregenhet land te exploiteren. De productie van grondstoffen voor dewereldmarkt leidde ook Indië naar zijn eigen plaats en roldaarin. Aan de ene kant waren er de geïndustrialiseerde Westerseeconomieën die grondstoffen nodig hadden voor het maken vaneindproducten. Aan de andere kant waren er de koloniën die degrondstoffen leverden en tegelijk als afzetmarkt voor eindpro-ducten dienden. 3

De ontwikkeling naar een wereldwijd verstrengelde economiedwong Nederland zich meer te bemoeien met de kolonie. Deeffecten van de autonome economische ontwikkelingen leidden totuitbreiding van het Binnenlands Bestuur dat hetprivé-ondernemersschap op juiste wijze wilde “begeleiden”. HetBB plaatste zich als intermediair tussen ondernemers en bevol-king, het moest de belangen van alle betrokken partijen immerszoveel mogelijk behartigen. Niet alleen nam het aantal ambtena-ren toe, maar omdat de moderne economie gekwalificeerde krachtennodig had was er ook meer scholing nodig. Dat betekende eengrotere behoefte aan onderwijzend personeel en meer scholen. Nederlands-Indië kenmerkte zich vanaf de tweede helft van denegentiende eeuw tot een rationeel beheerde kolonie, waarinBinnenlands Bestuur en particulier initiatief het voortouwhadden. De vraag naar de belangrijkste grondstoffen rubber,aardolie, suiker, palmolie, kina, tabak, kopra en tin bleekzodanig dat grote investeringen nodig werden. De kolonialeexploitatie werd steeds kapitaalintensiever en vereiste goedmanagement en planning teneinde de risico's voor investeerderste minimaliseren. Volgens J.A.A. van Doorn, die van Indië als 'project' spreekt,voltrok zich in de twintigste eeuw een unieke ontwikkeling:

“De productiewijzewordt bovendien meer en meer verwe-tenschappelijkt.Kenmerkend hiervoor zijn de landbouwproefstations die per bedrijfstak worden opgezet. De suiker gaat voorop; al rond 1885 komen op Java de eerste proefstationstot stad. Tussen 1895 en 1915 volgen de tabak, de thee, de koffie en de rubber. Indië wordt een van de wereldcentra voor landbouwwetenschappelijk onderzoek.

43

Deze gelijktijdige expansie van productie-ondernemingen,industriebanken en onderzoeksinstituten schept in de jarentwintigen dertig een hecht verstrengeldagrarisch-financieel-technologisch complex dat mondiaal gezien vrijwel uniek is.” 4

Er zou dus inderdaad “wat groots” zijn verricht in de periodedie door Rob Nieuwenhuis vanwege de gunstige effecten voor dewelvaart als tempo doeloe (de 'goede oude tijd') wordt aang-eduid. Maar was dat wel zo? De openlegging van Indië voor demoderne wereldeconomie maakte de inheemse bevolking ook kwets-baarder tegenover de rationeel opererende Westerse onderne-mers. Deze zagen de bevolking als een van de factoren in heteconomisch proces en in het bijzonder als een factor waarvande kosten laag moesten blijven. Dat was een van de voorwaardenom concurrerend te blijven produceren, naast het streven naarmaximale winstgevendheid. De periode vanaf eind negentiende eeuw tot pakweg deEerste Wereldoorlog kende naast een opbloei van het Westersondernemerschap, ook een schaduwzijde voor de inheemse bevol-king. Ondanks de in 1870 aangenomen Suikerwet en de AgrarischeWet, die beoogden terugtrekking van het Gouvernement uit desuikercultures en tegelijkertijd bescherming van de bevolkingtegen ongeremd particulier ondernemerschap, verslechterdenarbeidsomstandigheden voor met name koelies. Deli op Noord-Sumatra was een berucht voorbeeld van de almachtvan de planters tegenover de inheemse arbeiders. Formeel hadhet Binnenlands Bestuur in de personen van eenassistent-resident en een controleur het gezag. Maar gezien deomvang van het gebied konden zij niet effectief overal toe-zicht houden. Deli was een soort frontiergebied waar menigavonturier zijn kans wilde grijpen. De slechte behandeling diede koelies ten deel viel bereikte ook de 'buitenwereld'.Belangrijkste uiting van deze situatie was de zogenaamde'koelie-ordonnantie' die bepaalde dat koelies gestraft kondenworden bij werkweigering, desertie en alle andere inbreuken ophun arbeidscontract. Berucht was de in de ordonnantie opgeno-men 'poenale sanctie' die mishandeling en aan de kettingleggen van overtreders mogelijk maakte. 5

44

Hoogtijdagen van de kolonie

De uitwassen van het prive-ondernemerschap leidden tot dezogenaamde ethische roeping. Maar niet alleen de particulierenoefenden feitelijke ongebreidelde macht uit, ook binnen hetcorps van ambtenaren trad menigeen op als een echte overheerser.In het bijzonder in de lagere echelons was willekeur te vinden.Inheemse ambtenaren werden vaker gepasseerd en op hun nederigepositie gewezen. In het algemeen gesproken functioneerde echter het BinnenlandsBestuur correct en had het weliswaar op paternalistische wijze,het beste voor met de bevolking. Meer dan eens kwam het voor datondernemers juist de ambtenaar op hun weg zagen, omdat hijtegelijk ook het belang van de bevolking wilde beschermen. Dit voornemen schoot in de praktijk tekort aangezien beginvan de twintigste eeuw in brede kringen de overtuiging groeidedat de armoede op met name Java nog nooit zo groot was geweest.Het Gouvernement sprak in die dagen echter niet van armoede maarvan de 'mindere welvaart' of nog neutraler: over de 'economischesituatie van de inheemse bevolking'. In de koloniale attitudevan de bevoogdende vader die zijn kind 'Indië' opvoedde totWesters niveau, paste natuurlijk geen diskwalificerende wank-lank. 6

De achteruitgang van de welvaart van de Javaanse bevolkingwas voornamelijk het gevolg van de grote bevolkingsgroeienerzijds en achterblijvende voedselproductie en werkgelegenheidanderzijds. In de 30 jaar tussen 1870 en 1900 groeide deJavaanse bevolking van 16,2 naar 28,4 miljoen inwoners. Deregering reageerde uiteindelijk met het instellen van eencommissie die een onderzoek startte naar de 'mindere welvaart'.Het resultaat was een uit meerdere boeken bestaand rapportgenaamd Onderzoek naar de mindere welvaart der inlandschebevolking op Java en Madoera . Het onderzoek was eigenlijk eenofficiële reactie op eerder geuite geluiden. In 1901 publiceerdede hoofdredacteur van het dagblad De Locomotief zijn bevoog-dingsideeën onder de titel De ethische koers in de kolonialepolitiek . Daarvóór had hij al het artikel Een eereschuld van C.Th. van Deventer in zijn krant laten uitkomen.In het kort kwam de ethische gedachte er op neer dat een actiefingrijpend Gouvernement de inheemse bevolking diende “op teheffen” tot Westers welvaarts- en ontwikkelingsniveau. De latereGouverneur-Generaal Dirk

45

Fock propageerde als Tweede Kamerlid in 1904 de noodzaak vanbetere bescherming van de inheemse landbouw via uitgebreideirrigatiewerken, bevordering van een inheemse nijverheid doorhuisvlijtscholen op te richten en de uibreiding van coöperaties.De meeste en meest urgente maatregelen waren kort en bondig doorVan Deventer geformuleerd met de woorden “ irrigatie, emigratie,educatie”. 7

Het ethische streven, naast politieke wil, werd geremd door hetontbreken van voldoende financiële middelen. Een eerste concretestap ter inlossing van de ereschuld was de overname door hetmoederland in 1904 van de begrotingsschuld van Indië ad 40miljoen gulden. 8 Daarna volgde planning en uitvoering van deeerder genoemde irrigatiewerken, de oprichting van de Landbouw-voorlichtingdienst en de oprichting van het Volkscredietwezen.Een belangrijke maatregel was de zogenaamde rijstregie. Over-schotten werden opgeslagen, prijzen gegarandeerd en hulp gebodenbij uitbreiding van de productie. Doel was uiteindelijk eensystematische en continue productie van rijst, zodat een minimumwelvaartsniveau van de bevolking beter was beschermd. J.A.A. vanDoorn noemt deze rijstregie een van de oudste vormen vanwelvaartsbeleid in Nederlands-Indië. Typisch Nederlands in dezewas dat de regelgeving steeds minitieuzer werd als ware zijgedreven door een streven naar volledige beheersing van hetproces. Van Doorn plaatst de maatregel in de algemenere contextvan een kolonie die meer en meer een expansief economisch enstaatkundig complex werd. Het moderne Nederlands-Indië als eenvolwaardige economie en territorium die de toekomstige RepubliekIndonesië zou worden, is dan eigenlijk nog een jonge entiteit. 9

Deze ontwikkeling rond de eeuwwisseling vormt de overgangvan een Indië als louter wingewest naar een kolonie die zichzelfvanaf dat moment beschouwt als een staatkundig geheel met eeneconomie, een overheid en een zelfbewuster bevolking alsvolwaardige samenstellende sectoren. Het is niet vreemd dat inde jaren vlak vóór de Eerste Wereldoorlog steeds vaker geluidenzijn te horen die de bemoeienis van het moederland hekelen.Zowel ondernemers, het Binnenlands Bestuur als de Europesebevolking in zijn geheel voelen de lastige 'Haagse' blik over deschouders. Geen al te verbazingwekkende houding van hen die zichin alle vrijheid vaak tot grote hoogten hadden weten op tewerken. Dreigde dan toch de aloude vrees van Nederland: eenafscheiding van de kolonie door steeds grotere en succesvollerparticulier initiatief en volksplantingen, bewaarheid te worden?

Economisch ging het Nederlands-Indië na 1900 voor de wind.De zogenaamde tweede industriële revolutie zorgde voor noggroter behoefte

46

aan grondstoffen in Europa en inmiddels ook Amerika. De pacifi-catie van de Buitengewesten maakte dat het Gouvernement dearchipel beter onder zijn controle had. Aanwezig was nu eeninfrastructuur en de voorwaarde geschapen om ongehinderd door deinheemse bevolking, de pas ontdekte minerale grondstoffen alsolie en tin, te gaan winnen. Deze exploitatie van hulpbronnenkostte veel investeringen en ondernemers waren gebaat bij eenstabiele binnenlandse situatie met zo weinig mogelijk risicofac-toren. Het was de tijd waarin de Bataafsche Petroleum Maatschap-pij en de Shell (1907) samengingen en de rubberproductie enormtoenam. Gebieden als Zuid-Oost Borneo, Atjeh en Zuid-Sumatragaven hun geheimen prijs en openden zich voor de wereldeconomie.Naast Nederlandse bedrijven zagen ook Amerikaanse en Britsemaatschappijen een profijtelijk perspectief in rubber, aardolieen tin. 10

De inheemse bevolking deelde niet evenredig mee in degroeiende voorspoed en uit een onderzoek naar haar levensstan-daard tussen de twee wereldoorlogen, blijkt dat deze zelfsdaalde. Aan de hand van rijstconsumptie en belastinggegevens iste zien dat er in toenemende mate inkomensverschillen warenontstaan. Tegelijk met de algehele economische groei trad voorde inheemse bevolking een daling van inkomen en een hogerebelastingdruk op. Het reëel inkomen daalde al in het begin vande jaren twintig terwijl prijzen stegen door inflatie. Dezeinflatie was ontstaan door de algemene snelle economisch groei.De stijging van belastingdruk is te verklaren door de inelasti-citeit van de landrente, die niet daalde indien inkomensachteruit gingen. 11

Wat verklaart nu het falen van de ethische welvaartspolitiek?Wertheim denkt dat het lag aan kapitaalvlucht in combinatie meteen gebrek aan investeringen in technologische vernieuwingen inde inheemse landbouw. Volgens recenter onderzoek was dat nieteen goede verklaring, maar was het te wijten aan de toenemendeongelijke verdeling van inkomens binnen de inheemse bevolking.Daarbij is er dan ook nog een verschil te zien tussen desituatie op Java en die in de Buitengewesten.Op Java groeide de bevolking snel, maar de oogsten en dienteng-evolge de inkomens bleven daarbij achter. Steeds meer mensenmoesten dezelfde hoeveelheid grond delen, wat leidde tot enormeversnippering en marginalisering van de productie. De depressievan de jaren dertig heeft deze voor de Indonesische bevolkingongunstige tendens alleen maar verergerd. De conclusie is datniet de depressie de beslissende factor is voor de lage

47

welvaart onder brede lagen van de bevolking. Eerder is er sprakevan een tekortschietende overheid, die in weerwil van ethischedoelstellingen, er niet in is geslaagd een welvaartspolitiek terealiseren. 13

De malaise van de jaren dertig

De Eerste Wereldoorlog was geen rem op de economische expansievan Indië, integendeel. Hoewel de West-Europese markten minderbereikbaar werden vanwege de oorlogshandelingen wist Nederlanddoor zijn neutraliteit de Indische producten toch wel teverkopen. Daarnaast waren er Japan en de Verenigde Staten alsnieuwe afzetmarkten. Daarbij waren olie en tin dan wel belang-rijk, maar het grootste deel van de export bestond nog steedsuit landbouwproducten. De belangrijkste waren: koffie, suiker,tabak, thee, kinabast, rubber, palmolie en palmpitten.

De periode van 1900 tot 1929 kende een gestadig stijgendevraag naar deze producten. Dientengevolge pleegde men nieuweinvesteringen in deze profijtelijke gewassen. Van een industri-ele bewerking met veel toegevoegde waarde van deze producten wasamper of geen sprake in Indië. De kwetsbaarheid van dezeeenzijdige afhankelijkheid van grondstoffen kwam hard naar vorentoen ook Indië werd getroffen door de grote depressie. Dezedepressie was vooral een wegvallen van de vraag naar consumptie-goederen in het Westen en als gevolg daarvan ook een daling vande vraag naar grondstoffen door inkrimping van productie. Was in1928 de waarde van de export van Indië nog groot 1.577.026.000gulden, in 1935 was dat nog 'maar' 470.479.000 gulden. De waardevan de uitvoer van de zeven grootste exportgewassen was eindjaren twintig 948.473.000 gulden en 7 jaar later 237.277.000gulden groot. 14

Als gevolg van deze afnemende vraag nam ook de werkgelegen-heid snel af en trof de inheemse landbouw genadeloos. Hetmassale verlies van werk en inkomen luidde weer een periode invan verpaupering. Het verschil met 30 jaar daarvóór was demachteloosheid van het Gouvernement oplossingen aan te dragen.De overheid moest zelfs in eigen vlees snijden om financieelrond te komen. Ambtenaren zagen zich geconfronteerd met achter-eenvolgende salariskortingen: per 1 juli 1931 met 5%, per 1januari 1932 wederom 5% en in januari 1933 met 7%. 15 De kortingen werden vooral op de lagere schalen waarin zich veelIndo-Europeanen en ook inheemsen bevonden, toegepast.

48

Salariskortingen en ontslagen waren in de particulieresector meedogenlozer. Het gezamenlijk loon van inheemse werkne-mers in de suikerindustrie daalde dramatisch van 100 miljoengulden in 1928 tot slechts 7 miljoen in 1935. En de huur vangrond leverde in 1928 22 miljoen gulden op, terwijl in 1935 nogmaar net 4 miljoen gehaald werd. De inheemse bevolking zocht inallerijl naar oplossingen, die naar hun aard slechts kortstondigsoelaas zouden bieden: slacht van vee en verkoop van het vlees,verkoop van kostbare bezittingen en spenderen van spaargelden.Uiteindelijk was dit niet voldoende voor de middellange en langetermijn, zodat de schuldenlast steeg door het aangaan vanleningen of men leed honger als men niets meer had. Ook dealgehele gezondheidssituatie verslechterde doordat men minder ofslecht voedsel kocht. 16

Theo Malinka kan zich de moeilijke strijd om het bestaan in dejaren dertig goed herinneren:

“Ik kwam in 1934 van de ambachtsschool af, het was malaise-tijd. Waar wil je werk zoeken? Bij de suikerfabrieken? Diedraaiden toen op halve kracht. De glorietijd was tot 1929,1930. Dat waren de laatste jaren dat er in Indië echt was verd-iend. Maar die tijd was voorbij, dat was over.In die tijd was het zo, je moest durf hebben en initiatieftonen, tonen dat je het kon klaren. De administrateur vande onderneming waar ik werkte was zelf iemand die niet meerhad dan vierde klas lagere school, en hij was al achttienjaar administrateur op die onderneming en die ondernemingstond al dertien jaar op numero één”. [TM]

Herinneringen, hetzij indirect vanwege zijn leeftijd, ook bijHerman Theuvenet:

“Ik ben geboren in 1931 Padang. Mijn vader was toen net gepensioneerd. Dat was in die moeilijke periode, de crisis-tijd. Om bij te verdienen werkte hij nog wat, bij de Paters, hij maakte bussen in orde, met bekleden enzo. Dat moest wel,omdat hij maar een klein pensioentje had. Maar ondanks datheeft hij ons toch grootgebracht.” [HT]

Ongeveer vanaf 1937 geeft de economie een herstel te zien en zalblijken dat het ergste deel van de crisis gepasseerd is. Indiëwas hier verre van

49

ongeschonden uitgekomen met een groot aantal werklozen. Omdatprecieze cijfers ontbreken kan slechts een globaal beeld wordengevormd van de effecten van de grote depressie. In 1937 isbecijferd dat onder Europeanen zo'n 12.500 mensen werklooswaren, onder Chinezen een 18.000 en geschat onder de inheemsebevolking één tot anderhalf miljoen. De registraties waren voorhet Europese bevolkingsdeel het meest betrouwbaar en er kan vanworden uitgegaan dat uiteindelijk een op de acht mannen zijnwerk was kwijtgeraakt. Onder de inheemsen is een kwantitatieveprecisering moeilijker omdat onder deze voortdurend veel verloopwas, mede door seizoensarbeid. Bovendien waren velen niet teachterhalen doordat zij ongeregelde activiteiten in de informelesector verrichtten, vaak naast hun hoofdactiviteit in landbouwof op plantages. 17

Het werkloos zijn van vele Europeanen en de daarmee gepaardgaande daling van hun welvaart, lag het Gouvernement zwaar op demaag. Psychologisch betekende het in de ogen van de bevolkingeen aantasting van de aura van blanke superioriteit. Ook deoverheerser kon dus kennelijk niet alle problemen adequaatoplossen en ging er zelf onder gebukt.In de jaren dertig greep in Nederland de overheid in om werklo-zen aan de slag te helpen, door werkgelegenheidsprojecten in devorm van openbare werken aan te besteden. Werklozen werdengedwongen tegen een laag loon en vaak ver van hun woonplaats,parken en bossen aan te leggen of kanalen en waterwerken tegraven. In Indië handelde het Gouvernement gereserveerd; zekerten opzichte van de inheemse bevolking. Van Doorn neemt in hetwerkgelegenheidsbeleid, voor zover het die naam waard is, eendualisme waar. Europese en inheemse werklozen werden van elkaaronderscheiden en op verschillende wijze benaderd. Zo zag men deEuropese werkloosheid als een individuele kwestie omdat deEuropeaan als een volwaardig individu een eigen arbeidsverbinte-nis had met de werkgever en bij ontbinding daarvan volledig opzichzelf was teruggeworpen. Zij hadden daarmee een rechtverworven om persoonlijk hulp te krijgen. De inheemse werklozedaarentegen bezat niet die individuele status en was strictgenomen niet werkloos in de Europese zin. Hij had immers nogbronnen in de informele sector en er was conform de adat eensociaal vangnet aanwezig. Slechts indien hij met zeer velelotgenoten door werkloosheid slachtoffer wordt van sterke dalingin welvaart, dan zal de werkloosheid als een massaal collectiefverschijnsel worden onderkend. Daarmee wordt het probleem dan vatbaar voor een actiefoverheidsingrijpen. Maar een dergelijke situatie achtte hetbestuur niet aanwezig in de

50

jaren dertig. Van Doorn acht deze terughoudende opstelling vanhet Gouvernement vooral een opportunistische, die financieel wasgeïnspireerd. 18 Een en ander wil niet automatisch zeggen dat er veel steunwas voor de Europese werkloze van overheidszijde. Er bestondgeen recht op steun in de vorm van een werkloosheidsuitkering.De steun kwam voornamelijk van de ondernemingen die dezeverleenden als tegenprestatie voor de laisser faire, laisserpasser - houding van de overheid. Maar omdat er niet eerder eencrisis was geweest die in duur en aard vergelijkbaar was,bestonden er geen toereikende vooraf geplande maatregelen. Definanciële bijdragen voor de werklozen bleken op den duurontoereikend, mede omdat de ondernemingen zelf er ook slechtvoorstonden. Menigeen kwam daardoor materieel aan lager walterecht zonder uitzicht op verbetering op korte termijn. Erwaren inmiddels wel arbeidsbeurzen in het leven geroepen, maarvoldoende vacatures waren er voorlopig niet. Om een voorbeeld tegeven: in 1930 stonden 1.252 Europeanen ingeschreven, 3.575 in1933 en 5.709 eind 1936. 19

Het Gouvernement dat vanaf het begin van de crisis slechtsloonsverlagingen en ontslagen had doorgevoerd, slaagde er nietin de werkloosheid te verminderen. Dat was pas mogelijk toen in1937 de prijzen voor een aantal producten weer begonnen testijgen en de productie toenam. Ondernemingen hadden dooruitbreiding van de activiteiten als gevolg van de grotere vraag,behoefte aan meer arbeidskrachten. Mentaal moet de depressieperiode grote klappen hebbenuitgedeeld aan een grenzeloos optimisme. De inheemse bevolkingzag nu dat ook aanzienlijk wat Europeanen materieel in problemenwaren geraakt. Nogal wat Indo s �verdwenen in de kampong,daarmee laten ziend dat een bevoorrechte positie bij economischetegenslag geen garantie was voor succesvol overleven. De crisiswerkte uiteraard het ingrijpendst en omvangrijk onder deinheemse producenten. Zoals we eerder zagen waren zeker 1,5miljoen Javanen werkloos geworden en drukten als extra last opde inheemse onderlinge banden van solidariteit. Armoede enzelfs hongersnood deden hun intrede weer nadat de ethische'opheffers' nog geen dertig jaar eerder dezelfde problemen warenbegonnen aan te duiden en op te lossen. Binnen de Europese bevolking moet de crisis afbreuk hebbengedaan aan het gevoel van oneindige superioriteit over deinheemsen. Want voor menig Europeaan, in het bijzonder in hetkorps Binnenlands Bestuur, kwamen de

51

salarisverlagingen en ontslagen aan als een harde klap. HetGouvernement dat vasthield aan een harde monetaire politiekwaarbij de gulden beschermd bleef, koos daarmee in feite voorverzwakking van de internationale concurrentiepositie waardooropbrengsten terugvielen. Het blijven vasthouden aan de goudenstandaard met als effect een 'harde' en 'gave' gulden heeftvolgens kenners Nederlands-Indië zeker drie jaar te lang in hetdal van de depressie gehouden. Wellicht had een vergroting vande effectieve binnenlandse vraag door een ruimere inflatoiregeldpolitiek gezorgd voor een eerdere opleving van de productie.De prijs was wel dat het Gouvernement met een hogere schuld hadgezeten. De crisis heeft het Gouvernement gedwongen over te gaan toteen meer geleide economie waarbij het belang van allen in desamenleving voorop stond. In de praktijk bleken de genomenmaatregelen als loonsverlagingen, harde monetaire politiek,bezuinigingen in gezondheidszorg, onderwijs en landbouwvoorlich-ting niet structureel genoeg. De kern van het probleem was deeenzijdige gerichtheid op de export van ondernemingsgewijsgeproduceerde gewassen en de bijna volledige import van consump-tiegoederen. De crisis liet zien dat de prijzen van exportgoede-ren sneller daalden dan die van de importgoederen, die veelaleen hoge toegevoegde waarde hadden.De hierboven genoemde maatregelen als bezuinigingen en krapmonetair beleid betekenden een stille maar harde dood van deingezette ethische politiek. Deze was immers gericht op verbete-ring van de inheemse welvaart, die nu kennelijk in een crisiszonder weerga ineens de sociaal-economische mechanismen bezat teoverleven. Zoals eerder is betoogd ging het een dualistischekijk op het probleem: een apart 'beleid' voor de inheemsebevolking en een voor de Europese groep. 20

In 1936 zag ook het moederland in dat meer financiële hulpmoest komen en stelde 25 miljoen gulden beschikbaar maatregelente nemen ter verhoging van de welvaart. Volgens de inheemse persen kritische Nederlandse journalisten zou minimaal op jaarbasis30 miljoen nodig zijn voldoende maatregelen te nemen in plaatsvan de 25 miljoen die nota bene voor de duur van drie jaar wasuitgetrokken. De stijging van de prijzen van onder andere rubbermarkeerde een einde van het dieptepunt van de crisis. De laatingevoerde devaluatie van de gulden had eigenlijk geen invloedmeer op het autonoom ingezette begin van herstel. 21 Drijfveerachter het beleid was handhaving van een evenwicht in destaatsfinanciën en het bezuinigen op personeel en overheadkos-ten. Financiële steun voor

52

werklozen was een taak die aan de ondernemingen was overgelaten.Van overheidswege waren arbeidsbeurzen opgezet, maar die warengeen effectief instrument in de bemiddeling naar meer werk. Bijzondere aandacht verdient ook de positie van de In-do-Europeanen ten tijde van de crisisperiode. Vergeleken met detotoks en zelfs ook de inheemse bevolking beschikten zij overminder sociaal-economische vangnetten. In tegenstelling tot eentotok kon een door werkloosheid of zakelijke tegenspoed getrof-fen Indo, niet terugkeren naar Nederland om daar perspectief tezoeken. Evenmin had hij een grond bezittende en voedselproduce-rende familie om op terug te vallen. In de praktijk verviel menig Indo weer tot de lagere inheemselevens-standaard en verdween geruisloos in de kampong. In deEuropese levenssfeer met zijn andere en materieel veeleisendernormen kon de kleine boeng zich niet meer handhaven. Omdat de meeste Indo's in lagere overheidsdienst waren of warengeweest hadden zij moeite met het zelf nemen van intiatieven enondernemend handelen. Sociaal-economisch waren zij eenzijdigafhankelijk van de overheidssector. Een kwetsbare situatie toentijdens de crisis het Gouvernement slechts bezuinigde en mensenontsloeg. Binnen de Indo-Europese kringen kwam het uit de jaren'20 ontstane idee van de vorming van een Indo-Europese middenk-lasse weer sterk naar voren. 22 Meer dan ooit was de creatie vaneen Indo-boerenstand urgent. Het idee van een volksplanting inhet lege Nieuw-Guinea begon meer en meer te leven onder zelfbe-wuste Indo-Europeanen. Er was hierover veel verdeeldheid binnendeze bevolkingsgroep. De grootste belangenorganisatie het IEVwas terughoudend. Kolonisatie en feitelijk segregatie van deIndo-Europese bevolkingsgroep strookte niet met het streven omde Indo een volwaardige plaats binnen de Nederlands-Indischesamenleving te geven. Het IEV was wel voorstander van grootscha-lige kolonisatieprojecten op Java en Sumatra. Dus in de gebiedenwaar de Nederlandse aanwezigheid geconcentreerd was. Degenen diedit niet wilden en in een trek naar Nieuw-Guinea de besteoplossing zagen, richtten in 1926 de Vereeniging KolonisatieNieuw-Guinea en in 1930 de Stichting Immigratie KolonisatieNieuw-Guinea op. 23

Het IEV slaagde er evenwel als enige daadwerkelijk in eenconcreet project op te zetten. Met wat overheidssteun zag inZuid-Sumatra de landbouwkolonie “De Giesting” het levenslicht.Binnen een periode van vier jaar ontving deze 350.000 gulden omte investeren. Het project werd een

53

grote mislukkingdoor gebrek aan deskundigheid en vaardigheden enhet verkeerde idee om met niet al te grote inspanningen fortuinte gaan maken. Bedrijfseconomisch was het project een mislukkingen leed dusdanige zware verliezen dat voortzetting niet meermogelijk was. 24

Het IEV kwam ook op voor wijzigingen in het systeem vangrondrechten. Bij menig Indo-Europeaan bestond het bewustzijneconomisch te eenzijdig van de overheidssector afhankelijk tezijn. Letterlijk meer ruimte om andere economische bestaansbron-nen te creëren was er niet. Indo s mochten namelijk geen grondbezitten en die hooguit pachten van de inheemse bevolking. Voorde veelal onbemiddelde kleine boengs was de erg hoge pachtsomhet struikelblok. Dan hebben we het nog niet eens over de al danniet aanwezige kennis landbouw te bedrijven.Het gouvernement was bereid om een onderzoek in te laten stellenen de commissie Spit ging in 1931 aan het werk. De conclusievier jaar later was dat er inderdaad onder Indo-Europeanen, metname de minder welgestelden, grote behoefte was aan eigengrondbezit. Maar tegelijk adviseerde de commissie dat opheffingvan de bestaande regelingen rond grondrechten niet gewenst was.Deze conclusie belemmerde de Indo-Europeaan om in de eersteplaats economisch alternatief in zijn bestaan te voorzien en tentweede om zijn verbondenheid met de Indische geboortegrond totuitdrukking te brengen. Voor de bevolkingsgroep die tegelijk quastatus voordeel had van het Europees zijn en tevens het nadeelondervond van eenzijdige economische afhankelijkheid vanoverheidsdienst, was de uitslag van het onderzoek erg teleur-stellend. 25

Naast de ideeën over kolonisatie en de grondrechten uitte,een groter Indo-Europees zelfbewustzijn zich in het opkomen voorstelsel van beter beschermde ambtenaren-salarissen. Al in 1922nam voorzitter Dick de Hoog plaats in de commissie-Van Damme,die de taak had gekregen te onderzoeken op welke wijze hetbestaande systeem van ambtenarensalarissen kon worden hervormd.In 1926 kwam de commissie met resultaten in de vorm van eennieuw concept. In het nieuwe systeem waren er drie salarisgroepen: groep Aof het inheemse niveau, groep C zijnde het niveau van in-port-Europeanen en groep B voor mensen wier niveau te hoog wasvoor groep A maar voor wie het niveau van groep C te “onverant-woord” hoog was. Deze groep B was bedoeld voor deIndo-Europeanen en dat bleek dan ook na instelling van dezogenaamde 'Burgerlijke Bezoldiging Landsdienaren' (BBL). GroepB kende voornamelijk dan ook Indo's als employees. 26

Van Indonesische zijde (via de Volksraad) kwam er veelkritiek op de

54

voorstellen van de commissie-Van Damme. Het IEV en Dick de Hoogwaren daarentegen tevreden omdat voor de Indo's meer rechtsze-kerheid was geschapen. Dat bleek in de praktijk van korte duuromdat de bezuinigingen als gevolg van de crisis een eindemaakten aan de BBL. Deze werd afgeschaft en daarmee ook hetonderscheid verlaten van een verschil tussen de Oosterse en deWesterse levensstandaard. Het IEV slaagde niet de genomen maatregelen te stoppen ofte wijzigen. Concreet was nog niet veel bereikt, maar de stemvan de kleine Indo s was eindelijk gebundeld in een grotebelangengroepering waarnaar werd geluisterd. De Indo s haddenlaten zien te hebben nagedacht over alternatieven voor huneenzijdige oriëntatie op de overheidsdienst. Of de plannen totkolonisatie van Nieuw-Guinea en de vorming van een Indischemiddenklasse realistisch waren, was van later zorg. De overheidbood vooralsnog geen steun voor de plannen. Sociaal-economischgenoten de Indo s in de jaren van de crisis geen speciale steunvan het Nederlands-Indisch bestuur. Menigeen raakte daardoorgeheel op zichzelf teruggeworpen en raakte niet zelden aan lagerwal. Vanwege schaamte daarover en tegelijk de trots van het alsEuropeaan niet willen laten zien van de ellende aan met name deinheemsen, verdroeg een deel van de Indo-Europeanen in stilte deeffecten van de crisis.

Materiële omstandigheden tijdens de Japanse bezetting

De val van Nederlands-Indië en de internering van de geheleEuropese bevolkingsgroep maakten een einde aan het vrijeondernemerschap. De gehele Indonesische economie werd eenoorlogseconomie in dienst van de Japanse bezetter. De Nederland-se burgers waren geïnterneerd en de krijgsgevangenen moestendwangarbeid verrichten; daardoor kwamen alle economischeinspanningen te rusten op de schouders van de Indonesischebevolking. Spoedig zou de euforie over het verdrijven van deNederlandse kolonisator verdwijnen en een tijd aanbreken waarinarmoede, repressie en lijden ongekende vormen zouden aannemen.

De meeste Indo-Europeanen bleven buiten de kampen omdat deJapanners hoopten hen aan te spreken als mede-Aziaten. Hoe groothet precieze aantal was blijft onbekend, maar schattingen komentot 140.000 tot 200.000 mensen. Teruggeworpen op de eigen kringvan familieleden was men dan wel redelijk veilig, maar soci-aal-economisch des te kwetsbaarder

55

na eliminatie van het Nederlandse element in de samenleving. Zowerden er geen salarissen en pensioenen meer betaald, scholenwaren gesloten en door toenemende schaarste ontstonden enormeprijs-stijgingen. De steeds vaker voorkomende vijandigheid vanIndonesiërs en door deze gedane meldingen van gebrek aanloyaliteit jegens de Japanners, leidden tot angst voor huiszoe-kingen en razzia's. De vrees was vooral groot voor de Japansemilitaire politie, de Kempeitai, die in principe iedereenverdacht vond. De Indo's trachtten te overleven door de verkoop vanbezittingen als huisraad, sieraden en allerlei andere zaken.Verkoop van etenswaren en zelfgemaakte goederen als borduurwerkof kleine huishoudelijke, praktische voorwerpen leverden ookextra middelen op. De sociologe Wendy Janssen heeft vrouwengeïnterviewd die de bezetting zowel binnen als buiten de kampenhadden meegemaakt. Het is deels het verhaal van angst enverdriet maar aan de andere kant ook van de inventiviteit, devolharding en de wil het te overleven. Angst, honger en onzeker-heid vormen het patroon van de verhalen. Tegelijk ook de naarboven komende solidariteit in allerlei vormen. Altijd komthierin terug het steun zoeken bij elkaar: bij familie, buren,kennissen of andere bekenden. Concreet kwam men bij het overle-ven tot verschillende oplossingen, afhankelijk van de eigenpersoonlijkheid, middelen en talenten. Een laagdrempeligeactiviteit was verkoop van huisraad, sieraden en andere bezit-tingen. Ook was er een levendige ruilhandel ontstaan alsmedeverkoop van eigenbereide etenswaren of gebruiksartikelen. In demeest wanhopige situaties waren vrouwen gedwongen hun lichaam teverkopen. Schrijnend zijn de verhalen waarin vrouwen dit hebbenmoeten doen teneinde eten voor hun kinderen te kunnen kopen. In juli 1943 werd de Kantor Oeroesan Peranakan (KOP)opgericht, dat deel uitmaakte van het bevolkingskantoor van hetJapanse bestuur. Als hoofd was aangesteld de pro-IndonesischeIndo P.F. Dahler, ook voormalig lid van de Volksraad. Door ditKOP (te vertalen als: Kantoor voor Personen van GemengdeAfkomst) te leiden hoopte hij de effecten van het harde Japansebestuur enigszins te verzachten voor de Indo-Europeaan. DeJapanners bekeken hen met steeds meer wantrouwen omdat hunloyaliteit voor de Japanse zaak maar niet tot uiting kwam.Dahler slaagde er niet in een brug tussen Indo-Europeaan enbezetter te slaan omdat de meeste Indo's niet bereid waren samente werken met de Japanners. Evenmin was de goede relatie tussenIndo's en de, misschien nog altijd met dedain bekeken Indonesi-ers, goed. In feite legde de situatie bloot wat wezenlijk

56

bleek voor de Indo: zijn verbondenheid met Nederland en dedaaraan ontleende identiteit. 27

Een Japanse reactie bleef niet uit en in 1943 werdenIndo-Europese jongens in de leeftijd van 16 tot 23 jaar doorIndonesische politie opgepakt en voor verhoor meegenomen.Vervolgens moest dan blijken of zij pro danwel contra Japanwaren. Een vijftiental jongens is toen in de gevangenis belanden werd beschouwd als politieke gevangenen. Begin 1945 volgdenweer dergelijke razzia's en deze geven aan, hoe de polarisatietussen Indonesiërs en (Indo-)Europees was toegenomen. Materieelging het de Indo-Europeanen dan ook slechter door de uitsluitingvan banen. Indonesiërs begonnen meer en meer in hun plaats tetreden en kregen hierbij alle medewerking van de bezetter. De leuzen waarmee Japan de bevolking voor zich probeerde tewinnen door te verwijzen naar de gemeenschappelijke Aziatischeidentiteit, vonden weerklank bij de Indonesiërs. Direct nadat deNederlanders waren verslagen heerste een euforiestemming onderde Indonesische bevolking en de Japanners werden als warebevrijders onthaald. Het expansionistische Japan bezat zelf geengrondstoffen die nodig waren voor zijn kostbare oorlogvoering.Het land wilde zo snel mogelijk de verschillende hulpbronnen vande archipel mobiliseren voor de oorlogseconomie. Dit efficiëntte realiseren bleek een groot probleem. Door het opsluiten vande complete Nederlandse bevolking verdween tevens de deskundige-heid die voor openbaar bestuur en bedrijfsvoering noodzakelijkwaren. Hierdoor werden zaken gewoonweg niet meer geregeld: deuitvoer van landbouwproducten naar de Buitengewesten viel weg enandersom werd bijvoorbeeld geen steenkool van Sumatra naar Javavervoerd. Op deze wijze begon overal in de archipel een tekortte ontstaan aan vitale producten. De uitvoer van grondstoffennaar Japan ondervond veel tegenslag. Hieraan waren vooral degeallieerde aanvallen op Japanse schepen de oorzaak. Tenslottereguleerden de Japanners vraag en aanbod van producten opslechte wijze. Bijvoorbeeld dat de productie van suiker op Javaafnam omdat Japan zelf genoeg capaciteit had. De Javaansesuikerindustriebedrijven werden gesloten. Werkloosheid en dalingvan de levensstandaard volgden kort daarop. De mobilisatie van de bevolking betrad in 1943 een nieuwefase met de ronseling van 'economische soldaten' beter bekendals romoesha . Via Indonesische ambtenaren die een soortcommissie kregen, werden velen gelokt om met name grote werkenals aanleg van spoorlijnen en wegen uit te voeren. Een bekendproject was de Pakanbaroe-spoorweg op

57

Noord-Sumatra. De Japanners behandelden de romoesha als dwangar-beiders en traden wreed op. De arbeids- en leefomstandighedenwaren minimaal en misschien wel honderdduizenden romoeshastierven als gevolg van onvoldoende voedsel, lange werkdagen enmishandelingen. 29

Eveneens vanaf 1943 voerde de bezetter een zogenaamderijstpolitiek in. Dat betekende dat elke residentie op Javaverplicht was een bepaalde hoeveelheid aan het Japanse bestuuraf te dragen. De Japanners zouden daarmee meer centrale gripkrijgen op distributie en productie. De praktijk toonde eentotale mislukking van deze “politiek”. Want de bestuurders vande residenties gingen de handel naar andere residenties stopzet-ten om aan hun verplichtingen jegens de bezetter te kunnenvoldoen. Hierdoor kwamen residenties met lage eigen productiemet tekorten te zitten en was er onvoldoende om de eigenbevolking te voeden. Het ontstaan van een levendige zwartehandel leidde tot voor de armeren onaanvaardbaar hoge prijzen.De minder welgestelden en werklozen waren de dupe en in velegevallen onstond er zelfs ondervoeding en hongersnood. Naastdodelijke slachtoffers veroorzaakte dit slechte Japanse beleidook grotere sociale verschillen in de Javaanse samenleving. 30

Sociaal-economisch was de Japanse bezetting een regelrechteramp voor de Indonesische bevolking. Daarbij vergeleken was hetNederlands bestuur vóór de oorlog meer begaan met het lot van deinheemse bevolking, zij het op afstandelijke wijze. Japan hieldzich voornamelijk bezig met zelf overleven in de steeds moeiza-mer verlopende oorlog. Om in ieder geval de Indonesiërs niettegen zich te krijgen gaf de bezetter de inheemse nationalisteneen quasi volwassen en serieuze status als representatievevertegenwoordigers van de Indonesische bevolking. Maar beloftenover toekomstige zelfstandigheid binnen een imperiale Japansecontext, bleven vaag. De nationalisten onder Soekarno haddenslechts de speelruimte die de Japanners hun gaven en verklaardenzich volledig loyaal met hen.

Na de oorlog

Het einde van de oorlog zou een periode van wederopbouw moetenhebben ingeluid. Het uitroepen van de Republik Indonesia en dede-kolonisatie zorgden voor een voortzetting van de verstoordesocaal-economische ontwikkeling. Nederland wilde zo snelmogelijk de Indische economie

58

herstellen en middelen verdienen om in Europa de wederopbouw tebekostigen. Den Haag wilde nog zoveel mogelijk redden van devooroorlogse situatie en verklaarde de geproclameerde onafhank-elijkheid als een daad van collaborateurs. En jegens deze wasals gevolg van de Duitse bezetting een vrij eendrachtige meningontstaan. In de periode van augustus 1945 tot aan de eerste politione-le actie in juli 1947 slaagde Nederland niet in het opnieuwonder Nederlandse controle brengen van de landbouwondernemingen.De meeste lagen in door de Republik Indonesia bezet gebieddanwel in gebieden die voor Nederlanders onbereikbaar warengeworden. Economisch gezien waren de plantages noodzakelijk omte overleven. Tot het voorjaar van 1946 bleven de Nederlandseeconomische activiteiten beperkt tot de gebieden buiten Java enSumatra. Op deze twee eilanden waren de Nederlanders opgeslotenin voornamelijk kustplaatsen, van waaruit ze nauwelijks slaagdendoor te dringen tot het achterland waar de ondernemingen zichbevonden. Beperkt militair ingrijpen had bijvoorbeeld delen vanWest-Java en de Porongdelta in Oost-Java weer onder controle gebracht. Maar de omvang van deNederlandse troepen was nog te gering om grootschalig alleondernemingsgebieden te bezetten. Toen de troepenopbouw zich gestaag kon doorzetten beslootNederland grootschalig militair in te grijpen met als doelvolledig hernemen van de belangrijke landbouwgebieden. Decodenaam van de eerste politionele actie laat aan doelstellingniets te twijfelen over: “Operatie Product” beoogt niets meer enminder dan herbezetting van Nederlandse ondernemingen door derechtmatige eigenaars. Inderdaad slaagde het leger erin vanaf1947 het merendeel van de ondernemingen weer onder Nederlandsecontrole te brengen. 31 Hoe was het de meeste (landbouw-)ondernemingen vergaan sindsde Japanse bezetting? Dit is niet in algemene termen te vangenomdat in de praktijk bleek dat voor elke regio een ander beeldte zien was. Zo waren er ondernemingen die al vanaf 1942volledig waren lamgelegd, terwijl andere wisten door te produce-ren onder Indonesische leiding. Er was dan ook nog verschil doorde aard van de producten: sommige gewassen konden zich pas nalangere tijd herstellen van verwaarlozing van de onderneming.Andere daarentegen konden meteen weer worden verbouwd. Ook wasde mate van verwaarlozing of vernieling van belang. Naarmate deJapanse opmars voortging hadden vele ondernemers gehoor gegevenaan een tactiek van verschroeide aarde. Het is duidelijk datgeheel verwoeste ondernemingen meer tijd nodig hadden om teworden opgebouwd. 32

59

De mate waarin wederopbouw mogelijk was hing ook af van deligging van de onderneming. Als de aanwezigheid van republi-keinse guerilla's groot was, werd het werken op de ondernemingonmogelijk vanwege het gevaar van gewapende aanvallen. Daarnaastwaren veel ondernemingen die tot 1947 in door de republiek bezetgebied lagen, volledig verwoest. Globale cijfers geven aan datvan de rubberplantages 25% en van de thee 40 tot 50% vernietigdof beschadigd was. Het gebied rond Soekaboemi was bijvoorbeeldweer pas na 1948 hernomen en op Noord-Sumatra was ongeveer dehelft van de tabakscultures beschadigd.33 Het effect van de eerste politionele actie was echter binnenenige maanden uitgewerkt omdat de republiek op grotere schaal enheftiger de guerillaoorlog voortzette. De onveiligheid namdaardoor snel toe en verhinderde een weer opnemen van deproductie. De ondernemers klaagden over het onvoldoende optredenvan het leger. De in het Algemeen Landbouw Syndicaat verenigdeondernemers drongen er bij legercommandant generaal Spoorpersoonlijk op aan harder in te grijpen. Spoor was welwillend enbeloofde de militaire aanwezigheid in de ondernemingsgebiedenuit te breiden en, wat het goed deed bij de planters, het KorpsSpeciale Troepen in te zetten. De effectiviteit van dit korps opZuid-Celebes was intussen genoegzaam bekend geraakt in dearchipel. 34

De nieuwe maatregel bleek onvoldoende en een tweede politio-nele actie eind 1948 was niet effectief. Dat kwam omdat detroepen van de republiek ervaren en professioneel gewordenwaren. Het Nederlandse leger moest veel troepen inzetten om deonderlinge en lange verbindingen te onderhouden. Daardoor enmede door grotere penetratie van de TNI ging dat ten koste vande militaire bescherming van de ondernemingen. Omdat hetNederlandse leger niet een aaneengesloten gebied onder controlehad waren veel ondernemingen niet eens meer binnen zijn bereik.De infiltratie van Nederlandse ondernemingsgebieden doorrepublikeinse troepen was het grootst en dramatisch inOost-Java. Hier viel ook het grootste aantal dodelijke slachtof-fers onder planters. De meeste verwoestingen van ondernemingenwaren in de belangrijke juist op de republiek veroverde gebiedenals Solo, Kediri, Kedoe, Madioen en Djokjakarta. Kortom deeconomisch belangrijkste cultuurgebieden van Java. 35

De strijd begon zich politiek en ook economisch meer en meerte nadele van Nederland te ontwikkelen en leidde tenslotte totde overdracht van de

60

souvereiniteit aan de Verenigde Staten van Indonesië. Detoekomst van Nederlandse bedrijven die in Indonesië wildenblijven, was afhankelijk van de economische ideeën van de jongerepubliek. Hoewel de Ronde Tafel Conferentie regelingen hadgetroffen voor continuïteit van het Nederlandse bedrijfsleven,bleven nog talloze onzekerheden bestaan. Hoe zou de stemmingvoortaan zijn tegenover de Nederlanders, zouden Indonesiërs meereisen stellen omtrent arbeidsvoorwaarden en zou er voldoendemedewerking zijn van het Indonesische ambtenarenapparaat, warenvragen die de Nederlandse ondernemers bezighielden. Op papierbood de soevereiniteitsoverdracht, en de daarbij behorendeafspraken, voldoende bescherming van Nederlandse belangen. Vanaf 1950 werd het duidelijk dat Indonesië niet bereid waszich te houden aan de inhoudelijke bepalingen van het verdragmet Nederland. Het idee van de Verenigde Staten van Indonesiëbeviel Soekarno van begin af aan niet en hij wilde alleen deeenheidsstaat. Vanwege Nieuw-Guinea ontstond een groeiendeanti-Nederlandse stemming. Dat uitte zich in provocaties en hettegenwerken van Nederlanders. Herman Theuvenet werkte na het behalen van zijn MULO-diplomain 1950, bij het bedrijf PT Pembangunan. Zijn functie hield inde import van boeken uit Nederland verzorgen. De heer Theuvenetis in Indië geboren op 31 juli 1931 te Padang. Zijn vader waseen Nederlander en zijn moeder een vrouw van Nias. Na interne-ring tijdens de oorlog kwam het gezin in Batavia terecht. Zijnvader heeft nooit naar Nederland gewild maar evenmin warganegara te worden. Hij overleed in 1957 in Batavia. HermanTheuvenet vertelt waarom hij daarna in Nederland is terechtgeko-men:

Ik heb een jaar of vijf bij de PT Pembangunan gewerkt, maar op gegeven moment kreeg ik het daar erg moeilijk. Ik werd daar omdat ik een Nederlander was, in een hoek gedreven. Ze wisten dus dat ik mijn paspoort nog had. Toen ben ik naar het Hoge Commissariaat gegaan, en daar heb ik mijn klacht ingediend. Ik zei: 'Hoe moet dat nou?'.Dat was een heel sympathieke man, ik weet zijn naam niet meer, maar hij zei dat ik precies op tijd kwam, want er was een vacature in het Tjikini-ziekenhuis. (...) \Daar ben ik gebleven tot mijn vertrek naar Nederland." [HT]

De uitsluiting van Nederlanders of voormalige Nederlanders, uitbanen bij zowel overheid als bedrijfsleven leidde tot groeiendeeconomische onzeker

61

heid. In 1956 zegde Indonesië eenzijdig het Unieverdrag op,daarmee aangevend dat de banden met de gewezen kolonisatorgeheel moesten worden doorgesneden. In 1957 culmineerde dat inde nationalisatie van Nederlandse bedrijven door Indonesië endaarmee komt een eind aan zelfstandig Nederlands ondernemer-schap. Weer volgen twee repatriëringsgolven van 1958 tot 1962.Voor Indonesië betekende dat een afronding van het proces vandekolonisatie. Voor Nederland voorgoed het einde van de aanwe-zigheid in Insulinde. De jaren van 1945 tot 1962 kenmerkten zich door voortdurendeonrust en een sociaal-economische discontinuïteit. Eigenlijk waser nooit meer de "normale" situatie zoals die tot het uitbrekenvan de Tweede Wereldoorlog was geweest. De Nederlandse onderne-mingslandbouw heeft zich in de periode 1945 tot 1950 niet echtkunnen wederopbouwen. De politieke stabiliteit na 1950 is vankorte duur. Sociaal-economisch was Indonesië een zwakke enkwetsbare jonge natie, bezig met de wonden te likken van dedestructieve onafhankelijkheidsstrijd. Volgens Hatta was in ditproces overleven het belangrijkst en bood dit geen ruimte voormooie plannen voor maatschappij en economie. De problemen waarmee Indonesië in die jaren te maken hadwaren structureel: te sterke groei van het overheidsapparaat eneen ver-onachtzaming van de economie. In plaats van dezeproblemen aan te pakken leidde Soekarno de aandacht af door eenconfrontatiepolitiek met Nederland te beginnen. De structurelezwaktes van de Indonesische economie zouden pas in de Orde Baruvan Suharto worden aangepakt, wanneer Indonesië aantrekkelijkwordt voor buitenlandse investeerders.De jaren vijftig kenden vooralsnog de structurele zwaktes insociaal-economisch opzicht. Die zwaktes waren stijgende over-heidsuitgaven en binnenlandse consumptie tegenover dalendeexport. De winsten die gemaakt werden in de sleutelsectoren alsde olie en rubber verlieten het land niet, maar werden aangewendvoor de salarissen van het uitdijende overheidsapparaat inplaats van voor nieuwe investeringen. Een niet onbelangrijkeomstandigheid was dat binnen het bestuurlijk apparaat incompe-tentie en corruptie heersten, die een goed geoliede economie inwezen zwaar hinderden. Tenslotte leidden het constant zoekennaar identiteit, politieke experimenten en de daarmee gepaardgaande politiek labiele situatie tot wantrouwen in het buiten-land. Dat maakte het voor Indonesië moeilijk om succesvol beroepte doen op hulp in de vorm van financiële middelen of kennis. 36

Hoewel nog veel onderzoek te doen is naar de algehele

62

sociaal-economische ontwikkelingen in de eerste 15 jaar vanIndonesië, kan zelfs zonder al te voorzichtig te zijn, wordengeconcludeerd dat in dit alles wederom de massa van de bevolkingalle klappen heeft kunnen incasseren. Juist die toegenomenbevolking is een van de hoofdoorzaken van de zwaktes in deIndonesische economie.

63

3. De Nederlands-Indischesamenleving

De rol van etniciteit

Volgens een nooit bevestigd en hardnekkig gerucht zouden bijzwembaden in Indië bordjes met de tekst "Verboden voor honden eninlanders" hebben gestaan. Het merendeel van de reacties bijconfrontatie met deze voor Indonesiërs denigrerende, tekst duidter echter op dat het bord nooit bij een zwembad of andereopenbare plaats is gesignaleerd. Maar de vaak emotionelereacties die het onderwerp bij voormalige 'kolonialen' en bij denazaten van voormalige ingezetenen van de kolonie oproept,verraden dat het onderwerp racisme en Indië kennelijk nietneutraal en waardevrij is. De vaststelling dat die kolonialesamenleving wel of niet fundamenteel racistisch zou zijn, blijftmoeilijk.

Visueel is het gemakkelijk om voorbeelden aan te wijzen. Zokomt er in de verfilming van het boek Oeroeg van Hella S. Haasseeen scene voor waarin de Nederlandse bioscoopbezoekers een filmop de normale wijze bekijken, terwijl de 'inlanders' in dezelfdezaal op de achterkant van het doek die film slechts in spiegel-beeld mogen zien. Aansluitend hierop het volgende citaat:

"Ook sommige bioscopen gaven uitsluitend toegang aanEuropeanen, mede omdat 'vriend Kromo' -zo werd er geklaagd-zich door speelfilms bijzonder liet opwinden en 'doorlopenddoor geschreeuw, uitroepen, gefluit en juichen' uiting gafaan zijn gevoelens. 'En waar vriend Kromo helaas nog nietgeheel en al op het peil staat, dat vele onwetenden in Nederland hem zoo gaarne plegen toe te schrijven, gaf hijvooral bij alles wat naar liefdes-scenes en teederheid ophet zilveren doek zweemde, (...) telkens weer opnieuw uitingaan zijn verrukking door erbarmelijk gehuil." 1

64

Een ander voorbeeld is een foto uit 1947 van minister-presidentBeel die op een draagstoel gezeten over het Toba-meer wordtgedragen. De vier dragers zijn uiteraard geen blanken maarIndonesiërs. Het zijn enige voorbeelden uit talloos veelandere. Maar het zijn ook clichébeelden en stereotypen die eenvertekende werkelijkheid weergeven.Het besef van huidskleur was er altijd. Georgine Suze Croesevertelt over haar schooltijd in de jaren dertig:

"Van mijn vader mochten wij niet met Indonesische kinderenspelen. Onze toekomst hing ervan af, zei hij. Ze wilden hebben datwe met Nederlanders omgingen, en zodoende dat wij op eenNederlandse school kwamen. We hebben van begin tot het endop een Nederlandse school gezeten.Aan de andere kant, de Nederlanders gedroegen zich tegenons, de Indischen, ook niet zo goed als altijd. Ik weet noggoed..., in Zandvoort, daar kwam geen gekleurde. Dat was eenpracht strand. Je moest volbloed-Hollander zijn, anders kon je daar nietkomen. Zelfs als je als Indische met een volbloed getrouwd was, konhet niet. Je kwam daar alleen als je blank was.Op school, bij de zusters, merkte je van discriminatie nietveel. Maar wel, dat heb ik altijd heel vreemd gevonden,waren er verschillende afdelingen. Het was een heel grootcomplex, met allemaal verschillende scholen bijeen.Dan had je de lagere school, en dan had je drie afdelingen,A, B en C. Bij A, dat zijn allemaal deNederlands-sprekenden, en die hadden leraren die allemaal een universitaire studie achter de rughadden. Daar had je wel Indonesische kinderen, maar dat waren dankinderen van hooggeplaatste Indonesiërs, die werkten aanministeries en zo.En dan had je een Chinese afdeling, dat waren allemaalChinezen, of van Chinese ouders, en dan had je nog eenandere afdeling, met allemaal van Egyptische komaf en zo...,allemaal apart, en dat begrijp ik no niet. Ze kregen welgoed les, dat wel, alleen...ze zaten allemaal bij elkaar."[GSC]

Uit het verhaal komt een duidelijk besef van etniciteit naarvoren; ervaring met zelf te zijn gediscrimineerd was er niet,maar wel een latent gevoel dat het wel degelijk gevolgen hadwelke afkomst men had en wat de huidskleur was. Dat merkte inieder geval Theo Ariodirdjo, een in 1928 uit Chinese oudersgeboren apotheker.

65

Theo kreeg een Nederlandse opvoeding en zat op de christelijkeChinees-Hollandse School in Malang. Hij heeft de volgendeherinneringen aan de vooroorlogse periode:

"Vóór de oorlog had ik niet veel contact met de Nederlan-ders. Wel met enkele Indo-families. Er was een groot standenver-schil, je ging gewoon niet met elkaar om. Wij Chinezenstonden wellicht toch dichter bij de inheemse bevolking. Wegingen graag de sawah s op, of de kampongs in. Dat dedenNederlanders niet zo gauw. Hun kinderen wilden dat trouwenswel, wilden ook wel gauw vriendjes met ons zijn, maar hetwerd hun verboden door hun ouders. Mij werd het wel toege-staan met ze om te gaan. Maar ik kan me niet herinneren ooitbij een Hollands vriendje thuis te zijn geweest. Andersomwel, ze waren gek op de lekkere hapjes die ze van mijnmoeder kregen." [TA]

Hoewel Indonesiërs in slechte tijden hun onvrede vaak op deChinezen afreageerden, merkte Theo Ariodirdjo persoonlijk weinigvan anti-Chinese sentimenten. Hij laat wel enigszins doorscheme-ren dat de beide groepen ook weer niet onverdeeld en ondubbel-zinnig vriendschappelijk samenleefden.

" De Indonesiërs stonden niet echt vijandig tegenover deChinese bevolkingsgroep. Wel bleef het klassenverschil bestaan.Ook in de oorlog ging je niet veel met elkaar om. Tegen heteinde van de oorlog veranderde dat onder invloed van dehonger. De meeste Chinezen hadden nog te eten terwijl de Indonesiërsaan ondervoeding leden. Oude sentimenten kwamen weer boven:jaloezie, afgunst, haatgevoelens. Huizen van geïnterneerdeChinezen werden geplunderd en in brand gestoken." [TA]

Mevrouw Wils-de Roy van Zuydewijn heeft een Indië gezien datdoordrongen was van raciaal bewustzijn en discriminatie. Zij wasdestijds een Melania-lekenmissiewerkster en was zelf vangemengde afkomst.

"Ik heb die koloniale tijd meegemaakt. En ik moet zeggen datik daar verschrikkelijk onder geleden heb. Ik heb eenNederlandse vader en een gemengdbloedige moeder. Wijonderwijzeressen werden dan voorgesteld aan de ouders vanleerlingen. Dan zei zo'n keukenmeid uit Holland: 'Moeten mijn kinderen daar lesvan krijgen?'. Dat was doodgewoon, die beledigingen, degrofheden die je recht in het gezicht werden gezegd."

66

Krontjong-zangeres Netty Bosstraten belichaamt met haar Afri-kaans-Surinaamse en Javaans bloed bij uitstek het mestizokarak-ter van de koloniale samenleving.

"Mijn moeder was een volbloed Javaanse, mijn vader een Surinamer. Dus echt Hollands bloed heb ik niet. Maar hij werd als KNIL er gelijkgesteld. Zodoende. We hebben ons altijd met de Nederlanders verbonden gevoeld.Thuis spraken we nauwelijks Maleis. Ook na de overdracht benik het Nederlands trouw gebleven." [NB]

Etnisch besef liep niet alleen langs de scheidslijnen tussenEuropeanen, Indonesiërs en Vreemde Oosterlingen, maar ook binnende groepen formuleerden mensen het rasverschil op verschillendewijze. Bepalend daarbij was het sociaal zelfbeeld: tegen wiekeek men op, en op wie keek men neer? Of: tot welke groep wenstemen te horen? Europeanen voelden zich heus niet altijd demeerderen tegenover Indo's of Indonesiërs. Binnen deIndo-gemeenschap was er een veelvormig besef van ras en socialestatus. Bijvoorbeeld tussen Indo s onderling werden verschillengemaakt in donker of lichter. Sommige Indo s voelden zichverheven boven de Indonesiërs. De Nederlands-Indische samenle-ving was van dit soort etnische en sociale besef subtieldoorsneden. Inmiddels zijn veel studies gewijd aan de rol van afkomst en rasin de koloniale samenleving. Een belangrijke conclusie is datras en etnische afkomst een zeer belangrijke rol speelden envaak bepalend waren voor bijvoorbeeld het kunnen uitoefenen vanfuncties, het mogen genieten van onderwijs en de wijze vansociale omgang. 2

De Leidse historicus C. Fasseur spreekt van de "adeldom vande huid" ( noblesesse de la peau ) in navolging van Gouver-neur-Generaal Rochussen in 1850. Hiermee wordt niet de adel vanhet bruine inheemse ras bedoeld, maar die van het superieurgeachte blanke ras. 3

De niet-gelijkwaardige relatie tussen het ene volk als agressie-ve overheersers en het andere als onderworpenen bracht vanzelfongelijkheid met zich mee. In 1945 maakte de Amerikaansesocioloog Raymond Kennedy een analyse van het wezen van dekoloniale

67

samenleving. Hij hanteerde daarbij het begrip color line als eenspecifieke factor die de relatie tussen kolonie en kolonisatorkenmerkte. Kennedy vond het zelfs een universeel kenmerk van hetkolonialisme. Een koloniale samenleving kenmerkt zich door eenindeling in kasten, waarbij een minderheid van blanken de dienstuitmaakt, en die van de meerderheid van de inheemse bevolkingdie is gescheiden door een onoverbrugbare sociale kloof.De color line is een horizontaal onderscheid en vormt lagen inde koloniale samenleving. Aan de basis staat de grote groep vaninheemsen die als een ongedifferentieerde laag wordt gezien doorde blanke overheerser. Deze stratificatie draagt de constantewerking van discriminatie met zich mee.De rechtvaardiging van het bestaan van zo n maatschappij werdverwoord in een soort filosofisch, ideologisch systeem gebaseerdop rationele veronderstellingen en argumenten, waarbij uiteinde-lijk de superioriteit van de blanke als enige conclusie naarvoren komt. De volgens de lijn van de color line gelaagdesamenleving stond in principe geen stijgingskans naar boven toevoor degenen die aan de 'verkeerde' zijde van de lijn wareningedeeld. Indonesiërs konden tot ver in de twintigste eeuw inprincipe niet dezelfde posities bekleden als totok . 4

De bekende socioloog en jurist W.F. Wertheim, die langetijd in Indië woonde en een zeer kritisch Indonesia-watcher was,vindt zelfs dat de Indische samenleving een apartheidavant-la-lettre tot stand had gebracht. Wertheim zegt dat dekomst van de Nederlanders een nieuw statussysteem met zichmeebracht dat gebaseerd was op ras. Tot aan hun komst en dievan de Portugezen kende de archipel geen blanke volken. In denieuwe hiërarchie stonden dan de Europeanen aan de top en de'inlanders' vormden de brede basis. Daartussen bevonden zich deIndo-Europeanen als mensen van gemengde afkomst, en de zogenaam-de 'Vreemde Oosterlingen'. Tot deze werden Arabieren, Chinezenen Indiërs gerekend. In de twintigste eeuw mochten Japannerszich ook onder de Europeanen scharen als ze zich in Indië haddengevestigd. 5

Dat de Nederlands-Indische samenleving vergelijkbaar was metde voormalige apartheid in Zuid-Afrika, zal bij menigoud-Indischgast als een hoogst onplezierige mededeling overko-men. Echter een kritische blik op die samenleving zal hetopwekken van emoties niet kunnen vermijden, en zal aantonen datop grond van feiten het rasbeginsel vanuit staatkundig enjuridisch oogpunt reëel bestond. In de 'grondwet' voor Nederlands-Indië, die Regeringsregle-ment heette, werden expliciet groepen onderscheiden. In diewetgeving was duidelijk dat niet alle inwoners van de

68

archipel dezelfde rechten en plichten hadden. Aan dit principeligt de idee ten grondslag dat de verschillende bevolkingsgroe-pen vanuit hun eigen specifieke socio-culturele aard navenanterechtsbehoeften hadden. De gehele wetgeving in de kolonie wasdoordrongen van een tweedeling: een dualisme bestaande uitenerzijds blank en anderzijds bruin. De Vreemde Oosterlingenspeelden een marginale rol vanwege hun relatief kleine aantal.Het hoofdonderscheid was simpelweg blank of niet-blank. In dat Indisch Regeringsreglement van 1854 werden onder-scheiden: Europeanen en aan hen gelijkgestelden, VreemdeOosterlingen en Inlanders. Een Europeaan kon in Nederland zijngeboren ( totok ) of in Indië, maar ook degenen van gemengdeafkomst die door de vader waren erkend en zijn naam droegen. Totde Vreemde Oosterlingen behoorden Chinezen, die al lang in Indiëwoonden en daar waren geboren, de peranakan , of Chinezen dierecentelijk vanuit China of elders zich hadden gevestigd.Indiërs, mensen uit Ceylon, of Arabieren rekende men ook tot deVreemde Oosterlingen. De Inlanders werden gevormd door alleinheemse bevolkingsgroepen op de eilanden in de archipelwaarover het Nederlands gezag zich uitstrekte. De Nederlandsewetgeving, in tegenstelling tot de inheemse adat, maakte inprincipe geen onderscheid tussen een Javaanse prins, eenAmbonese boer of een Dajak. Het Regeringsreglement formaliseerde een situatie die erfeitelijk al lang was en waarin iedereen zijn plaats hadgekregen. De eerder geschetste ontwikkelingen waarin eenIndonesisch zelfbewustzijn ontstond, betekenden een aanval op defundamenten van een op ras gelaagde samenleving. 6

De werkelijkheid van deraciaal bepaalde samenleving

Europeanen en gelijkgestelden

Al vanaf het begin van de koloniale relatie beschouwden deNederlanders zich als christenen en blanken superieur aan dedoor hen onderworpen heidense Soendanezen, Javanen en Ambonne-zen. Vermenging tussen blank en bruin was uit den boze, maar hetvlees was zwak en toen al wist iedereen dat �ijzeren JanPieterszoon Coen seksuele relaties had met inheemse vrouwen.Geen ongewoon gedragspatroon van zeelui door de

69

eeuwen heen. De Heeren Zeventien van de VOC en het Gouvernementonderkenden deze praktijken stilzwijgend maar verboden gemengdehuwelijken. Die vroege zeventiende eeuwse contacten tussenEuropese mannen en inheemse vrouwen zijn de oorsprong van delatere groep van gemengde afkomst, de Indo-Europeanen. 7

Vanaf het begin van de verovering van de Oost en deNederlandse aanwezigheid was het blanke element getalsmatigzwaar in de minderheid. Het blijft tot op heden verbazing wekkendat een zo kleine groep de zeer uitgestrekte archipel kondomineren en besturen. In de geschiedenis van koloniaal Indonesië zijn enkele fasen teonderscheiden. De eerste loopt vanaf de oprichting van Batavia(nadat eerst de stad Jacatra was vernietigd) in 1619 totongeveer 1800. Kenmerkend voor de Nederlandse aanwezigheid wasde nadruk op de handel en het uitbreiden van terrein waarophandel werd gedreven. Het territorium werd uitgebreid zonder hetdoel grote volksplantingen te beginnen. De Nederlanders haddenvan meet af aan te weinig eigen mensen om een gebied dat velemalen groter was dan het vaderland, ook daadwerkelijk directzelf te besturen. De belangrijkste Nederlandse belangen bevondenzich op de Molukken en natuurlijk op Java. De daar aanwezigeinheemse hoofden of regenten ( boepati ) werd toegestaan hun gezaguit te oefenen over de bevolking. Zij mochten recht spreken enbelastingen heffen, zoals de landrente, en gedurende eenvastgesteld aantal dagen per jaar herendiensten eisen van deingezetenen. 8

Tot begin 19e eeuw was een blanke voor de meeste tani (boeren)een zeldzaam verschijnsel. De inheemse bevolking had gewoonwegalleen maar te maken met de hun reeds bekende bestuurders, zoalsde desahoofden en, op groter afstand, de regenten. Dat de ophandel drijven gerichte Nederlanders zich direct wendden tot deinheemse hoofden, kwam doordat een Indonesische handelsstandontbrak. Bovenaan de inheemse samenleving stond een groep metmacht ( priyayi op Java) of met daarvan afgeleide macht, zoalsbijvoorbeeld de ambtenaar, en daaronder bevond zich de massa vanvoornamelijk kleine boeren. Deze feodale structuur was in 19eeeuws Java nagenoeg nog geheel intact. Via deze oude traditione-le verhoudingen bestuurden de Nederlanders de archipel. Dat hadtwee voordelen: ten eerste kenden de inheemse bestuurders hunterritorium en de daar aanwezige onderdanen. Daarnaast bood heteen kant-en-klare infrastructuur om effectief het land tebeheersen.

70

Door nieuwe politieke en economische ontwikkelingen werd hetfeodale karakter van de samenleving een belemmerende factor. Denieuwe moderne economie, gebaseerd op meer industrialisatie enimport en gebruik van uitheemse grondstoffen, vereiste namelijkliberalisering. Dat betekende een overheid die zich van directebemoeienis moest onthouden danwel terugtreden. 9

In de 19e eeuw kwam er een einde aan de monopoliepositie vande VOC en de daarbij behorende herendiensten. Nieuwe ondernemersgevormd in de geest van het liberalisme zagen graag een hervor-ming van het bestaande systeem van gedwongen plantagecultures. 8

Het was de bedoeling om de inheemse economie van kleine produ-centen te laten deelnemen in het �wereldverkeer . Ook de inheemse kleine boeren moesten zich gaangedragen als producenten en hun goederen of producten kunnenaanbieden op een vrije markt. Om de transacties mogelijk temaken, diende geld als ruilmiddel te worden ingevoerd. Dezeontwikkeling bracht de noodzaak met zich mee bestuurlijk verderin de inheemse samenleving door te dringen dan tot op dat moment(begin 19e eeuw) was gebeurd. Nieuwe ambtenaren zouden bijvoor-beeld erop moeten toezien dat verplichte herendiensten werdenafgeschaft en vervangen door belastingen. Deze laatste in devorm van de zogenaamde landrente. 11 In juridisch opzicht moesterop worden toegezien dat voor iedereen meer rechtszekerheidkwam, evenals vrijheid van persoon, bezit of bezitsvorming. In vele gevallen zouden de Nederlanders dan de macht enwillekeur van regenten moeten beknotten. Hierin school eendilemma omdat het Gouvernement dan het beginsel van indirectbestuur afbreuk zou doen door de regent in zijn macht tebeperken. Dat had als nadeel een mogelijk verminderde loyaliteitmet de gevolgen van dien voor de Nederlandse gezagsuitoefening. 12

Het Gouvernement kreeg in ieder geval de rol als aanjager van denieuwe economische ontwikkelingen door de ondersteunendebestuurlijke en juridische infrastructuur te scheppen. In depraktijk moesten er meer mensen vanuit Nederland komen die hetambtenarenapparaat versterkten, en voor de veiligheid was eengrotere militaire aanwezigheid vereist. In het kielzog vanbestuursambtenaren en soldaten kwamen protestantse zendelingenen na hen de katholieke missionarissen. Het betrof in de 19eeeuw vooralsnog de komst van Europese mannen en, in kleinegetale, vrouwen. Desondanks bleef het Europese aandeel op de totale bevolkingklein. In 1852 behoorden in Indië 22.000 mensen tot deze groep.In het jaar 1900 waren zij met 75.700

71

en in 1905 met 81.000. Voor de aantallen in de jaren 1920, 1930en 1940 zij verwezen naar de hierna volgende tabellen. Omdat erweinig Europese, dat wil zeggen uit Nederland komende, vrouwenwaren, kon tot het begin van de twintigste eeuw niet wordengesproken van kolonisatie in de zin van het vestigen van eenvolksplanting. Ter completering van de demografische betekenisvan de Europese bevolkingsgroep volgt hieronder een tweetaltabellen. 13

De volgende cijfers zijn voor het merendeel ontleend aan devolkstelling van 1930, die achteraf tevens de laatste zoublijken in de kolonie.

Nederlands-Indië Java en Madoera Buitengewesten 1920 169.600 135.200 34.400 1930 241.900 193.200 48.700 1940 291.500 -- --

Tabel 1. Aantal Europeanen in Nederlands-Indië in de jaren1920, 1930 en 1940. 14

Het aandeel van de Europese bevolking steekt schril af tegen hettotaal aantal Indonesiërs: in 1930 waren zij in totaal ongeveer61 miljoen in getal, van wie bijna 42 miljoen op Java en Madoerawoonden. Het aantal Vreemde Oosterlingen bedroeg in hetzelfdejaar 1,2 miljoen Chinezen en ruim 100.000 Arabieren en Indiërs. In tabel 2 is de verspreiding weergegeven van de Europesebevolkingover de tien steden met de grootste Europese populatie. In dezetien steden woonden, met 121.900 personen, dus 50% van hettotaal aantal Europeanen in Indië. Daaruit is dan meteen ook afte lezen waar de belangrijkste activiteiten in de kolonie warengesitueerd. Namelijk in bestuurlijke centra en in de plantage-landbouw.Batavia was het bestuurlijk centrum en de residentie van hetGouvernement. Handel, industriële activiteiten en scheepvaarthadden zich in Soerabaja en Semarang geconcentreerd. Binnen hetEuropees bevolkingsdeel viel op dat vrouwen ver in de minderheidwaren. In 1930 waren er op 1.000 Europese mannen 884 vrouwen. In1905 was die verhouding nog 660 op 1.000. 15 Het aantal gemengdehuwelijken van Europeanen was in 1925 1 op 4 en voor het jaar1930 1 op 5. Let wel, het gaat hier om geregistreerde huwelij-ken. Het aantal duurzame relaties tussen Europese mannen eninheemse vrouwen (de welbekende njajis niet in registratiesterug te vinden.

72

Deze registraties hanteren het juridische begrip 'Europeaan'en niet zozeer de sociologische inhoud ervan. De bovengenoemdecijfers tonen ons niet om hoeveel totoks en Indo-Europeanen hetging. Om de Indo-Europeanen als sociale groep met eigen kenmer-ken recht te doen, is het nodig onderscheid aan te brengentussen Europeanen die in Nederland waren geboren of in Indië. 17

Batavia 31.300 Soerabaja 26.500 Bandoeng 19.700 Semarang 12.500 Malang 7.500 Meester Cornelis 5.900 Djokjakarta 5.600 Buitenzorg 5.000 Medan 4.300 Makassar 3.600 Totaal 121.900

Tabel 2. Verspreiding van de aantallen Europeanen in tiensteden in 1930. 16

Het blijkt dat in 1905 23% van de mannen en 11% van de vrouwenin Nederland was geboren. Voor de totale mannelijke en vrouwe-lijke bevolking is dit 17,5%. De meeste Europeanen waren dusmensen die al generaties in de Oost woonden en voor het meren-deel dan ook nog eens Indo-Europeanen. Na de Eerste Wereldoorlogvindt er flinke migratie plaats vanuit Nederland waardoor hetaandeel van mensen die buiten Indië waren geboren toenam.Namelijk van 17,5% naar 22,6%. Als we 1930 als laatste meetpuntnemen is de conclusie te trekken dat tot op het einde van dekoloniale relatie nooit meer dan 22,6% van de Europeanen buitenIndië was geboren. Driekwart van de Europese bevolking was of algeneraties in de Oost gevestigd of Indo-Europeaan, dat wilzeggen van gemengde afkomst. Hoewel de Europese groep formeeljuridisch homogeen was, bracht de gemengde afkomst en het daarinaanwezige en werkzame element ras, met zich mee een heterogenesociale groep met te onderscheiden cultuurverschillen enlevenswijzen. 18

73

Totoks en Indo-Europeanen

Totoks

De felste tegenstanders van het kolonialisme zullen de blankeaanwezigheid in de kolonie als geheel onrechtmatig bestempelenen de blanken als uitbuiters afspiegelen. Als individu zal deoud-Indischgast hierop verontwaardigd reageren en deze kwalifi-catie niet herkennen. Het is beter om eens te inventariseren wienu die Europeanen waren in Nederlands-Indië en wat ze daardeden. Het gaat dan globaal om de volgende groepen mensen:

- Bestuursambtenaren.- Ondernemers (en vrije beroepen).- Onderwijzend personeel.- Missionarissen en zendelingen.- Militairen.

We zullen niet aan al deze groepen en daaruit voortvloeiendesociale lagen evenveel aandacht besteden, maar wel dusdanig dateen vrij volledig beeld ontstaat van de sociale geschiedenis vanIndië/Indonesië in de periode 1930-1957. In een dergelijkoverzicht kan niet altijd even indringend alles worden beschre-ven, maar waar mogelijk en ter illustratie is een diepgaanderanalyse niet vermeden.

Bestuursambtenaren

Wie vanuit Nederland komend voor het Gouvernement wilde werkenkwam in functie als ambtenaar Binnenlands Bestuur (BB). Dehogere ambtenaren hadden hun opleiding tot Indoloog genoten inLeiden, Delft, of vanaf 1925, te Utrecht. De functies die zijvervulden waren als controleur, later assistent-resident en wiehet ver schopte, resident. Wie het tot deze rangen had gebrachtgenoot een redelijk salaris, beschikte over eigen (inheems)personeel, en zou later bij pensionering in Nederland van eenrustige oude dag kunnen genieten.Dat klopte in ieder geval in het boek De Stille Kracht van LouisCouperus, voor resident Van Oudijck van Laboewangi. Een citaatuit het boek:

74

"De secretaris, zijn assistent-residenten, zijn controleurswaren hem toegedaan, al was het zwaar werken onder zijn bestuur.Maar hij had ook een prettige toon met ze, al was het werkenzwaar. Hij kon joviaal vriendschappelijk zijn, al was hijresident. Hij was blij dat zij allen, zijn controleurs, zijnassistent-residenten vertoonden dat gezonde, blijmoedige typevan de ambtenaar van B-B, tevreden met hun leven en werk, albestudeerden zij ook tegenwoordig veel meer dan vroeger deRegeeringsalmanak en de Ranglijst voor hun promotie. Het wasdan Van Oudijcks stokpaardje zijn ambtenaren te vergelijken metde rechterlijke ambtenaren, die niet vertoonden dat opgewektetype: tussen beide groepen was dan ook steeds lichte naijver,animositeit...Ja, het was een prettig leven, het was eenprettige werkkring, alles was goed, alles was goed. Er gingniets boven B-B."19

Natuurlijk waren niet alle ambtenaren zo hoog in rang opgeklom-men, maar in het algemeen was werken voor het BinnenlandsBestuur een baan met status en aanzien. Zelfs wie de lagererangen als klerk of schrijver bezette, kon zijn aanzien latenblijken tegenover bijvoorbeeld Indo-Europeanen en in ieder gevaltegenover de inheemse bevolking.

Ambtelijke functies waren vooral geliefd bij deIndo-Europeanen, omdat de bevestiging van hun Europees-zijndaarin tot uitdrukking kwam. Een andere belangrijke reden wasdat zij in meerderheid niet-vermogenden waren, waardoor zij nietin staat waren ondernemingen op te richten of anderszinszelfstandig een beroep uit te oefenen. Er waren uitzonderingenhierop: in De Stille Kracht komt een rijke Indische familie DeLuce voor. Het begin van het derde hoofdstuk verhaalt als volgt:

"Vijftien paal van Laboewangi, dertien paal van Ngadjiwa lagde suikerfabriek Patjaram, van de familie De Luce -halfIndosch, half Solosch- vroeger millionair, door de laatstesuikercrisis niet zo rijk meer, maar toch nog een talrijk huisgezin onderhou-dend. In deze familie, die zich steeds bij elkander hield - een oude moeder- en- grootmoeder, Solosche prinses; deoudste zoon, administrateur; drie dochters getrouwd en methaar mannen - employé's - levende in de schaduw der fa-briek"(...) 20

Deze familie De Luce was dan weliswaar op haar retour infinancieel opzicht, maar zij laat

75

ook zien hoe door gunstige verbintenissen de Indo niet per seeen bestemming als kleine boeng hoefde te hebben. De grote kenner van de Indische letterkunde Rob Nieuwenhuysverwijst naar de familie Dezetjé als voorbeeld van een In-do-Europese elite op het Midden-Javaanse platteland. De familiestond binnen deze groep niet alleen, maar vanaf de jaren dertigvan de 19e eeuw zou er als het ware een heuse Indo-aristocratievan grootgrondbezitters zijn ontstaan in het Solose. De rijkdomwas vergaard uit de succesvolle productie van koffie, suiker enindigo op uitgestrekte plantages.21 We moeten wel bedenken dathet hier om bijzondere situaties gaat, want voor het merendeelvan de Indo s was een positie als die van de familie Dezetjéonbereikbaar.

Ondernemers

In de beeldvorming over de kolonie neemt de ondernemer eentypische plaats in. Hij werd vaak vereenzelvigd met de uitbui-ter, rijk geworden over de ruggen van de inheemse bevolking, dielater in rustieke Hollandse of Gelderse villadorpen zijnzegeningen telde. Dit soort generalisaties doet geen recht aande historische werkelijkheid. Mede dankzij het bedrijfsleven iseen dynamische impuls gegeven aan de sociaal-economischeinrichting van de Nederlands-Indische samenleving. De meesten die in het bedrijfsleven werkten, waren serieuzehardwerkende mensen die zeker ook hun wortels in de Indischesamenleving konden hebben en begaan waren met het welzijn vanhun Indonesische om-geving. Het zou hun tekort doen hen tebestempelen als louter op winstbejag beluste Europeanen die inkorte tijd rijk wilden worden. Als voorbeeld hiervan kan wordengenoemd de vader van de Indo-Europese Irma Haaken. Hij waswerkzaam bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij en kon zijngezin een zorgeloos bestaan garanderen. Haar vader bekleedde eenhoge functie bij de maatschappij en wist zijn kinderen in goedemateriële omstandigheden te laten opgroeien. Mevrouw Haaken isindische: haar vader was Indo en haar moeder een Soendanese. Zekreeg de gelegenheid de HBS te volgen en wist vele vrienden temaken: sociaal en materieel ontbrak het haar aan niets. Hetgezin bewoonde in Batavia een huis aan de Tanah Abang. Zoalsvoor zovelen onderbrak de oorlog de zoreloze jeugd op brutewijze.

76

Terugkerend naar de ondernemersgroep, moeten we vooral denkenaan de zogenaamde cultuurproducenten. De planters die op groteschaal landbouwproducten op plantages verbouwden. Op Java warendie producten met name suikerriet, koffie, thee en tabak. Tentijde van de Eerste Wereldoorlog zien we op Sumatra een grotegroei in de aanplant en productie van rubber. Daarnaast wasSumatra al bekend vanwege de tabaksaanplanten in Deli. Een echtegrote industriesector die eindproducten maakte, had Neder-lands-Indië niet. De eenzijdige afhankelijkheid van export vangrondstoffen en halffabrikaten maakte de economie kwetsbaar bijeen vermindering van de mondiale vraag. Wanneer we het hebbenover ondernemingen in de archipel gaat het voornamelijk overplantagelandbouw en exploitatie van mijnen (tin op Billiton) ofaardoliewinning in Zuid-Oost Borneo en Zuid-Sumatra. 22

De ondernemers waren bijna altijd totoks en afkomstig uitfamilies die al van huis uit betrokken waren in het bedrijfsle-ven. Hetzij direct als producent hetzij als verschaffer vankapitaal. De groei van het particulier ondernemerschap in dekolonie nam vooral een vlucht na 1870. In dat jaar waren deSuikerwet en de Agrarische Wet aangenomen door de Tweede Kamer. 23

Deze wetten maakten het mogelijk grootschalig landbouw tebedrijven en kapitaalintensief te ondernemen. Het Gouvernementhad de mogelijkheid gekregen land te verkopen aan ondernemers.Een voorbeeld van een familie die Nederland had verlaten omfortuin in de verbouw van thee te zoeken waren de Holla's, VanKerkhovens en Bosscha's. De schrijfster Hella S. Haasse geeftvan hen mooie portretten en beschrijvingen in haar boek Herenvan de thee . 24 Een andere bekende ondernemer was J. Nienhuys uitAmsterdam die in 1865 had besloten tabak te verbouwen in Noord-Sumatra. Dat was het begin van het succes van de welbekendeDeli-tabak, die wereldwijd grote faam genoot. In 1869 richtteNienhuys de Deli Maatschappij op die de eerste naamloze vennoot-schap was in de Oost. 25

Hoeveel Nederlandse ondernemers precies verdiend hebben, isniet exact aan te geven. Dat de winsten deels ten koste gingenvan de inheemse bevolking is reeds naar voren gekomen in heteerste hoofdstuk waarin de Ethische Politiek is behandeld.Volgens de jurist en journalist C.Th. van Deventer werd er veelgeld verdiend, dat niet geheel ten goede is gekomen van debevolking van de kolonie. Met het rapport van decommissie-Rhemrev kwam pijnlijk naar voren dat koelies opplantages zodanig slecht behandeld werden, dat het weinigverschilde van slavernij.

77

De roman Koelie van Madelon Székely-Lulofs verhaalt van hetkoelie-leven op de Sumatraanse plantages aan het eind van de 19eeeuw. De schrijfster was misschien niet een briljante literator,maar omdat zij als plantersvrouw van dichtbij kon observeren,zijn haar boeken relevante bronnen van kennis omtrent het levenvan de Nederlandse ondernemers in Indië.26In haar boek Rubber uit 1931 beschrijft zij zonder terughoudend-heid de uitwassen als gevolg van de geboekte winsten in derubber tijdens en vooral na de Eerste Wereldoorlog. Menigplanter verdiende massa's geld aan de grote vraag uit met namede Verenigde Staten en Engeland om banden te maken voor hettoenemend aantal voertuigen. Het boek maakt de lezer getuige vanhet parvenu-gedrag van de snel rijk geworden planters dieoverdreven dure feesten geven, waarheen zij zich begeven in tegrote uit Amerika geimporteerde auto s en met vrouwen die denieuwste haute couture uit Parijs droegen.27 De scenes in het boek Rubber geven geen representatief beeldvan de ondernemersgroep in Indië. Wel klopt het dat ondernemenin de cultures in het algemeen een lucratieve zaak was, waaraanenorme financiële risico s waren verbonden. Het zal dicht bij dewerkelijkheid komen om te stellen dat de Nederlandse ondernemerin Indië een moderne rationeel handelende persoon was die delandbouw als industrie wilde exploiteren. Dat wil zeggen opgrote landerijen, met veel arbeid en zo mogelijk met gebruik vande wetenschappelijk gezien modernste aanplant. Het neemt nietweg dat meer dan eens de arbeidsomstandigheden ondermaats warenen feitelijk ten koste van de inheemse arbeid winsten werdengemaximaliseerd. In 1930 vond onder leiding van P. de KatAngelino in de Vorstenlanden een onderzoek plaats naar arbeids-omstandigheden in de tabaksindustrie. De conclusies waren inveel gevallen niet gunstig voor de ondernemingen. Deze Vorsten-landse tabaksenquête maakte gewag van productieruimten waar denicotinedampen de gezondheid van de koelies aantastten en vanlonen die gemiddeld veel te laag waren om hun gezinnen te kunnenonderhouden. In enkele gevallen kwam zelfs kinderarbeid voor,wat officieel verboden was.28 De economische crisis die in 1929 inzette maakte een eindeaan het optimisme en de euforie. Juist een land als Neder-lands-Indië dat eenzijdig afhankelijk was van monocultures, datwil zeggen van grondstoffen, werd zwaar getroffen door de totaalingezakte vraag.29 Het bedrijfsleven herstelde langzaam in deloop van de jaren dertig en aan de vooravond van de TweedeWereldoorlog leek het definitief beter te gaan. De Japanse

78

bezetting maakte een eind aan door Nederlanders geleide bedrij-ven. De bezetter nam alle westerse bedrijven over, maakte eeneind aan het Europees particulier initiatief door alle totoks teinterneren. De Japanners brachten het economische leven onder in eencentrale organisatie, de zogenaamde Kanri Kodan, en de militairepolitie, Kempeitai, kreeg daarin een belangrijke rol alsordebewaker op de bedrijven. De bezetter had de zaken dan welovergenomen en de Europeanen verjaagd, maar moest vaak op diebeslissing terugkomen omdat ze zelf de ondernemingen niet kondraaiende houden. Molly Theuvenet - Stoové heeft daaraanpersoonlijk herinneringen. Haar vader was werkzaam alstuin-employee en hoofd technische dienst op de thee- en rubber-plantage Sindangrassa nabij Garoet en Tjiamis in de PreangerRegentschappen. Hij was bij het uitbreken van de oorlog gemobi-liseerd als sergeant bij de Landstrijdkrachten. Na de capitula-tie van het KNIL vluchtte hij en kwam zonder uniform weer bijzijn gezin in Sindangrassa. De heer Stoové ging weer gewoon aanhet werk op de plantage en hoopte dat op die manier alles gewoonzou doorgaan. Het liep anders:

"Op een gegeven moment kwamen de Japanners; hij was verradendoor een klerk van de plantage, een Indonesiër. De Hollandseemployees waren toen al verdwenen. Twee Japanners kwamen hemmet een jeep ophalen. Hij werd meegenomen naar het mannenkamp inBandung. Na drie, vier weken kwam hij weer terug. De Japannershadden gemerkt dat zonder hem de fabriek niet kon draaien, enzij dwongen hem verder te werken op de onderneming. In drie,vier weken had een Japanner de leiding op de ondernemingovergenomen." [MTS]

Het einde van de tweede wereldoorlog betekende voor de onderne-mers in de eerste plaats dat ze moesten inventariseren hoe hetmet hun bedrijven was gesteld. Waren de pantages onderhouden enzo ja, op de juiste wijze. Wat was de schade aan gebouwen enwaren machines er nog. Was het inheems personeel van vóór debezetting nog werkzaam. Allemaal vragen die opkwamen na tehebben beseft het kamp te hebben overleefd. De Japanners hadden alle productiemiddelen ingezet voor hunoorlogvoering en na de caputulatie verwaarloosd of vernieldachtergelaten. Bovendien waren veel plantages niet meer tebereiken omdat ze in door Indonesische vrijheidsstrijders bezetgebied lagen.

79

Economisch herstel had in Nederlandse ogen hoogste prioriteitgekregen naast het opnieuw installeren van het Nederlandse gezagover de archipel. Niet voor niets kreeg de eerste politioneleactie de codenaam "Operatie Product" mee. 30

Hoewel deze actie militair een succes was en ook economischbelangrijke gebieden onder Nederlandse controle had gebracht,was de periode van 1945 tot pakweg 1950 er een waarin deomstandigheden voor normaal ondernemen slecht waren. De dreigingvan oorlog was constant aanwezig, waardoor de toekomst van deNederlanders in de Oost onzeker bleef. Na 1950 en tot 1957 wordthet bestaan beter, maar arbeidsonrust en banditisme bleven deondernemers tot last. Het conflict over Nieuw-Guinea leiddeuiteindelijk in 1957 tot nationalisaties van Nederlandsebedrijven. Daarmee kwam een einde aan het Nederlandse onderne-merschap in de archipel.

Onderwijzers, missionarissen en zendelingen

Hoewel de VOC duidelijk het oogmerk had een lucratieve handelmet producten uit Indië, kwamen in haar kielzog ook anderen meemet �verhevener doelstellingen. Zij die de Nederlandse cultuurvia het onderwijs wilden uitdragen en zij die de de inheemsebevolking voor het christelijk geloof wilden winnen. 31 Aan heteind van de negentiende eeuw is het aantal scholen uitgebreidmaar het onderwijs bleef beperkt tot een beperkt gedeelte van debevolking. Nederlands onderwijzend personeel bediende de eigenbevolkingsgroep van totok en Indo's. Voor de inheemse bevolkingwas in het Regeringsreglement van 1854 opgenomen dat hetGouvernement zich verplichtte scholen op te richten. Gezien degetalsmatige aspecten zou dat een enorme investering hebbenbetekend in scholen en opleidingen van onderwijzers. Aan heteind van de vorige eeuw had deze verplichting slechts beperktevorm gekregen. Er waren enkel Hollands-Inlandse scholen metinheems personeel, maar het was vooral de elite voor wie hetbereikbaar was.32 In het geven van onderwijs eisten missie enzending een hoofdrol op. Het Gouvernement vond het allemaal welgoed omdat het onderwijs dan minder geld kostte en de Nederland-se invloed uitgebreid werd. De doelstellingen van de missie en zending zijn in Neder-lands-Indië niet zonder slag of stoot gerealiserd. Naast de voorde hand liggende moeilijkheden verbonden aan het werken invijandige en geisoleerde gebieden zoals op Sumatra, Timor ofNieuw-Guinea,

80

was lange tijd tegenwerking van de inheemse Islamitische vorstenen de Nederlandse bestuursambtenaren zelf, daarvan de oorzaak.Was het belangrijkste motief van de Nederlandse aanwezigheid inNederlands-Indië economisch gewin, het prediken van het Evang-elie had in de ogen van de overheid niet de hoogste prioriteit.Binnen bestuurskringen werd het zelfs als gevaarlijk gezienvanwege de onrust die het zou kunnen opwekken onder de inheemsebevolking. Daarnaast waren er veel mensen binnen het Gouverne-ment die het zendings- en missiewerk wel nuttig vonden in termenvan beschaving. Met name betrof het de voortrekkersrol bij detotstandkoming van de 'pacificatie' van de buitengewesten. Denaijver tussen de katholieke missie en de protestanten kwamuiteraard hun zaak niet ten goede. Pas in de negentiende eeuwhebben de zending en de missie, na vele jaren van ploeteren enstrijd, vaste grond onder de voeten gekregen inNederlands-Indië. Maar om te spreken van de negentiende eeuwals dé 'zendingseeuw' van Nederlands-Oost-Indië, is overtrokkenzoals de historicus Van den Doel opmerkt in zijn boek Het rijkvan Insulinde. Opkomst en ondergang van een Nederlandsekolonie . 33 Vóór die tijd had de katholieke missie al een lange voorge-schiedenis in Oost-Indië. Direct nadat de Portugezen Malakka enVoor-Indië in 1511 in bezit hadden genomen, begonnen katholiekemissionarissen vanuit hun kloostergemeenschappen in Goa enMalakka hun werkterrein uit te breiden naar Oost-Indië. Amboinaen Ternate, overgenomen door de Portugezen in 1534, fungeerdenhierbij als springplank naar verderweg gelegen gebieden zoalsHalmaheira, Timor en Nieuw-Guinea. Al spoedig maakten daar deeerste Jezuïeten, Dominicanen en Franciscanen hun opwachting.Reeds rond 1560 waren missionarissen actief op Java, Flores,Timor en in de Minnahassa. Het keerpunt kwam toen de Hollandersin 1605 de Portugezen definitief uit Amboina en Ternate verdre-ven. Tijdens de periode van de VOC werd de aanwezigheid van dekatholieke missie bijna geheel uitgewist en vervangen door deprotestantse zending. Alleen op Flores, Timor en de Molukken zoude missie zich enigszins weten te handhaven. De nieuwe statusquo duurde tot het midden van de negentiende eeuw toen vanuitBatavia een opleving op gang kwam. In steden als Batavia,Semarang en Soerabaja werden kerkjes gebouwd en werd een begingemaakt met pastoraal werk. Vandaar verspreidden de werkzaamhe-den van de missie zich verder uit over de rest van de archipel.Aanvankelijk was dit werk gericht op de Europeanen, maar allengsverbreedde het zich tot de Chinese en inheemse bevolkingsgroe-pen.

81

De handelingsvrijheid van de missionarissen werd bemoeilijktdoordat ze werden beschouwd als ambtenaren van het gouvernement,dat ook bevoegd was hen te benoemen, over te plaatsen en teschorsen. Deze afhankelijkheid en openlijke tegenwerking leiddenuiteindelijk tot een openlijk conflict met het gouvernement inhet midden van de negentiende eeuw. Het resultaat was positiefomdat missie en zending wat meer autonomie kregen. Onder invloedvan liberale denkbeelden, veranderde in de tweede helft van denegentiende eeuw de houding van de Nederlandse overheid inzakede missie en zending. Vanaf het begin van de twintigste eeuwbloeide het katholicisme in Nederlands-Indië. Waren er rond1900 slechts vijftig Europese priesters, in 1940 was dit aantaluitgegroeid tot zeshonderd, behorend tot een veertiental ordenen congregaties. Daarnaast waren daar nog de vele broeders enzusters. In het bijzonder op Flores, in Noord-Celebes, deBataklanden en op Borneo deden de missionarissen met succes hunwerk. Dat in tegenstelling tot de sterk geislamiseerde gebiedenals Atjeh, West-Java en Madoera. Waren in de periode 1890-1900slechts gemiddeld 500 inheemsen tot katholieken bekeerd, in deperiode 1930-1935 was dit gemiddelde opgelopen tot 30.000. 34

De christelijke zending in Nederlands-Indië nam een serieuzeaanvang tegen het eind van de achttiende eeuw, hoewel daarvóórreeds zendelingen actief waren in het gebied. De zending kreegeen grote impuls na de oprichting van het 'Nederlandsch Zende-lingsgenootschap ter Voortplanting en Bevordering van hetChristendom, in het bijzonder onder de Heiden', kortweg de NZG.In 1814 begonnen de leden op Java en de Molukken de heilsbood-schap te verspreiden. Ook zij ondervonden veel tegenwerking vanislamitische vorsten en van het Nederlands bestuursapparaat,vanwege de vrees voor onrust onder de islamitische bevolking.Zoals gezegd werd het klimaat voor de missie en zending in detweede helft van de negentiende eeuw milder. Het Gouvernementzag nu een rol weggelegd voor zendelingen bij het introducerenvan het koloniaal gezag in de buitengewesten, onder het mom van'beschavingswerk'. Na toestemming van het gouvernement kondenmissie en zending in de gehele archipel hun werk voortzetten,maar vooral daar waar de Islam nog zwak was, met name in deoostelijk van Bali gelegen gebieden. Maar zelfs daar kondenmissie en zending zich slechts met moeite staande houden geziende vijandige houding van de inheemse bevolking, waardoor weer dehulp

82

van het gouvernement ingeroepen werd, soms gepaard gaand metgeweld tegen de inheemse bevolking. In de jaren dertig van dezeeeuw ontstonden uit de in 1816 gestichte Protestantsch IndischeKerk vele nieuwe zelfstandige kerkgemeenschappen, waarvan deBatak-, Minahassa- en Molukse Kerk de grootste zijn. Dezeinheemse kerken telden in 1940 ongeveer anderhalf miljoenleden. 35

Het onderwijs in de Indische archipel ontwikkelde zichlangzaam en de organisatie ervan volgde etnisch-religieuzescheidslijnen. We zagen al eerder dat ondanks uitbreiding, aanhet eind van de negentiende eeuw, het onderwijs in de breedtenog erg beperkt was. De katholieke missie en christelijkezending echter, hebben het gat wat de overheid open moest latenop onderwijsgebied, vrij goed kunnen opvullen. Het onderwijs waseen van de activiteiten waarop missie en zending zich sterkrichtten, naast de verbreiding van het christelijk geloof en dezorg voor de armen en de zieken. Dit onderwijs was aanvankelijkbeperkt tot de "hoogere lagen der bevolking", dat wil zeggenEuropeanen, Indo-Europeanen en Chinezen, maar verbreedde zichallengs tot de inheemse (christelijke) bevolking. Het onderwijsaan de laatste groep in met name de buitengewesten werd door hetGouvernement overgelaten aan missie en zending, uit vooraleconomische overwegingen. 36

Voor de zending was het onderwijs het uitgangspunt van allewerk in Indië, zodat in het algemeen de predikant tevensonderwijzer was. Vanaf ongeveer 1930 echter ontstond eensplitsing van taken, onder invloed van een toenemende behoefteaan theologisch geschoolde voorgangers en de uitbreiding van hetchristelijk onderwijs naar alle gebieden van Nederlands-Indië.Naast nieuwe (theologische) opleidingsinstituten in Batavia,Malang en de Bataklanden, werden overal in de archipel dorps-scholen gesticht. Rond 1938 waren er bijna 3.000 zendingsscholenin Indië met een totaal van 214.000 leerlingen. Van hen waseenderde meisjes. Het aantal inheemse onderwijzers nam vanaf1930 ook toe in het kader van de "indonesianisatie van hetonderwijs". Ook voor de katholieke missie was het onderwijs eenvan de kerntaken. Het middelpunt van de missie-activiteitenbevond zich op Midden-Java (kerngebied van het belangrijkebisdom Djokjakarta) alwaar begin dertiger jaren reeds vijfhon-derd missiescholen actief waren, met 1.400 onderwijzers en bijnavijftigduizend leerlingen. Ook Oost-Java (Soerabaja en Malang),Noord-Sumatra en Flores ontwikkelden zich tot centra van hetkatholiek onderwijs. Naast het onderwijs waren medische zorg en wijkverplegingbelangrijke wereldlijke taken van missie en zending. Fungeerdeaanvankelijk de

84

katholieke kerk op Java in het bisdom Semarang een nieuwebisschop gekregen in de persoon van de Indonesische jezuïetAlbertus Soegijapranata. Samen met zijn veertien Indonesischemedebroeders kon hij zijn werk voortzetten. Ook het grootseminarie in Midden-Java mocht verder functioneren zodat tijdensde oorlog nog nieuwe priesters afstudeerden, zij het dan vaninheemse afkomst. Een gunstige omstandigheid was dat de Japan-ners het Vaticaan erkenden als een neutrale mogendheid. Inonderhandelingen met het Japanse bestuur wist de apostolischvicarus van Batavia Willekens af te dwingen dat hijzelf samenmet ambtsdragers van de Protestantse Kerk in Batavia, niet werdgeïnterneerd. Ze moesten wel een armband met rode zon dragen enwerden door de Europeanen in internering spoedig 'ballenjongens'genoemd. De scheldnaam voor degenen die door de bezetterbeschermd werden of voor de Japanners werkte. Maar in 1943besloten de Japanners toch om alle Europese priesters van hetvicariaat Batavia te interneren. 40

In het kader van de Drie A-beweging (het Aziatisch makenvan de archipel) trachtte de bezetter de godsdienstige minderhe-den in aparte organisaties onder te brengen zodat er altijdtoezicht mogelijk was. Soekarno stelde vicarus Willekens voor dekerk onder te brengen in de nationalistische volksbeweging.Willekens weigerde en ook onder de leden van de kerk was daartoegeen of zeer geringe bereidheid. Pas drie maanden later kwam ereen christelijk comité ter voorbereiding van pro-Japanse enpro-nationalistische activiteiten. In het gebied onder het gezag van de Japanse marine warenregio s met aanzienlijke christelijke gemeenschappen. Lokaal washet marinebestuur (Minseibu) bereid tot compromissen omdat hetmeende op die manier een mogelijke bron van onrust onder demensen te voorkomen. Niet overal in Oost-Indonesië waren deJapanners inschikkelijk. Nadat zij hadden ontdekt of minstensvermoedden dat er op Tanimbareilanden kleine Nederlandsemilitaire eenheden vanuit Australië waren gedropt, namen zijharde maatregelen. In Saumlaki (Tanimbar) vermoordden zij deApostolisch Vicarus van Nieuw-Guinea, J. Aerts en dertienpaters. Alle andere Europese missionarissen in het gebied werdengeïnterneerd. Het gevolg was dat de missie in Oost-Indonesiëhaar kader kwijt was, want alleen op Flores en West-Borneo waser Indonesisch geestelijk personeel. Opmerkelijk was dat deJapanners toen vanuit Japan katholieke geestelijken haalden omde plaatsen van Europeanen in te nemen op West-Borneo, inMakassar en in Menado. 42

Uiteindelijk waren in de loop van 1943 alle Europese geestelij-ken

85

in internering gebracht. Militaire motieven lagen hieraan tengrondslag; de aanwezigheid van Europeanen werd als extrarisicofactor gezien. Het totale aantal missionarissen bedroegaanvankelijk rond de tweeduizend. Van hen verloren in de jaren1942 tot 1945 er 282 het leven, wat neerkomt op ongeveer 14%.Een verlies wat de missie na de oorlog niet heeft belemmerd haarwerk voort te zetten. 43

Op deze plaats willen we nu een onbekend stuk van de bezettings-geschiedenis onder aandacht brengen. Het gaat om de christelijkegemeenschappen in de Kei-eilanden (Oost-Molukken). Aan het eindvan de negentiende eeuw ontstond op eilanden van deze groep eentweedeling op religieus gebied als gevolg van missie- enzendingsactiviteiten. Tweederde van de oorspronkelijk Islamiti-sche bevolking was overgegaan tot het christendom, een derde waskatholiek en een derde protestant. De christenen slaagden erinvia onderwijs betere posities te verkrijgen op de arbeidsmarkt.Hierdoor ontstonden tussen de twee gemeenschappen spanningendoor haat, nijd en jaloezie. De komst van de Japanners liet datduidelijker blijken. De islamitische Keiezen waren pro-Japans.De bezetter op zijn beurt bevoordeelde de islamitische Keiezenen wantrouwde de christenen. Tegen deze achtergrond heeft zich op het eiland Noehoerowaeen voor de missie dramatische gebeurtenis afgespeeld. DeJapanse inval kort tevoren was gepaard gegaan met veel bloedver-gieten. Een nieuw drama voltrok zich toen in de dessa Langgoerde gebouwen van de missie werden bezet. De Japanners dreven debroeders en zusters bij elkaar en deelden hen in drie groepenin: monseigneur Aerts en de paters, moeder-overste en dezusters, en de internaatskinderen met hun verzorgsters. Demannen moesten van de soldaten naar het strand toe en vervolgenshet water in lopen. Zij werden met hun zakdoeken geblindoekt.Pater Cornelissen en broeder Peters protesteerden eerst maarkregen meteen klappen met een geweerkolf. Daarop werd dedorpsbevolking, ook de kinderen, bevolen op het strand te komen.Zij zagen monseigneur Aerts knielen en bidden. Een kort commandoklonk en pater Berns riep "oentoek christoes, radja kita" ("VoorChristus, onze Koning"), waarop een salvo schoten klonk en dedertien geestelijken stierven. Pas na enige dagen vond debegrafenis plaats omdat de Japanners hadden verboden de pries-ters op gepaste wijze de laatste eer te bewijzen. De reden dathet ineens wel mocht was dat de stank van de lichamen inontbinding de Japanners hinderde! Pater Munster die van Duitseafkomst was overleefde het, maar

86

werd afgevoerd naar het Tantoei-kamp op Ambon. De paters VanLith en Bedeaux die op dienstreis waren in de dorpen Somlain enNamar, ontsnapten aan het drama. Met behulp van de bevolkingkonden ze zich schuil-houden in het bos. Zij slaagden erin uitte wijken naar Kei Tanimbar van waaruit ze hoopten Australië tehalen. De Japanners hadden via via daarvan lucht gekregen endreigden vrouwen en kinderen te doden. De beide paters beslotenzich toen te melden en verhoor volgde. De Japanners bonden henvast en zetten hen op transport naar Ambon. Daarbij voegden zichnog enkele andere geestelijken die in leven waren gebleven. 44

Pater Bedeaux heeft van de geschiedenis aantekeningengemaakt en verklaringen gezocht voor het brute Japanse optreden.Op verzoek van het KNIL had broeder Van Schaik olievoorradenvernietigd zodat die uit Japanse handen bleven. Het leger hadnamelijk verzuimd een technicus mee te sturen en kennelijk wasbroeder Van Schaik de enige die de technische vaardigheid hadom het te doen. Ook kan meegespeeld hebben dat de Japannersdachten dat de missie een sterke zender had die Australië konbereiken. Maar dat was feitelijk niet het geval, er was slechtseen radio-ontvanger aanwezig. Getergd door de vernietigdeolievoorraad en gevoed door hun wantrouwen, waren de Japannersuit op vergelding. Zij namen geen halve maatregelen en vermoord-den de dertien priesters. 45

De capitulatie van Japan confronteerde de kerken met eennieuwe politieke situatie, namelijk het uitroepen van deRepublik Indonesia. Missie en zending stelden zich neutraal op;naar hun aard was het missie- en zendingswerk vrij van politiekebetrokkenheid. Vóór de oorlog had president Soekarno de kerkenbetiteld als koloniaal instrument van het Gouvernement dieoveral in de archipel haar verdeel- en heerspolitiek kon voeren.De tweedeling binnen de inheemse samenleving tussen islamietenen christenen verhinderde een eendrachtige opstelling tegenoverde koloniale machthebber. Maar de uiteindelijke invulling vanhet Indonesische staatsconcept betekende tolerantie jegens allereligies. De Islam was geen staatsgodsdienst geworden. Katholie-ken en protestanten hadden het grondwettelijk recht om de eigengodsdienst te belijden en naar eigen bijzonder scholen te gaanof eigen instituten op te richten. 46

De periode direct na de Japanse capitulatie was ook voor deEuropese geestelijken vol risico's. Net als iedereen moesten zijvoor eigen veiligheid in de kampen blijven totdat het Nederlandsgezag was hersteld. Op 1 november 1945 werden zeven Nederlandseen twee Indonesische

87

Jezuïeten vermoord in Magelang. Niet altijd werd de geestelijkestatus door revolutionairen gerespecteerd. Voor menig pemoedawas de blanke geestelijkheid identiek aan de koloniale overheer-ser. In de nieuwe staat Indonesië was officieel plaats voor allegodsdiensten. De kerken konden eigenlijk hun in de oorlogonderbroken taken voortzetten. Tijdens de oorlog was de indone-sianisatie doorgezet. Dat heeft niet geleid tot massale overgangvan christelijke Indonesiërs tot de islam. De Japanners vervolg-den geen christelijke Indonesiërs maar waren gericht op elimina-tie van het blanke element in de samenleving. Het belijden vande westerse godsdienst in de landstaal was toegestaan.48Er was voldoende basis voor de kerken om na de oorlog de draadweer op te pakken en hun werk voort te zetten. De meestemissionarissen en zendelingen zijn ook gebleven of kwamen na eenwelverdiend verlof in Nederland weer terug. Het christelijkbevolkingsdeel in het vrije Indonesië heeft zelfs met succeskunnen functioneren in Indonesië. Dat uitte zich in een lichtegroei van de christelijke gemeenschap en in de kwaliteit vanchristelijk onderwijs en instellingen. De recentelijke religieusgetinte gewelddadigheden jegens kerken in Indonesië, bevestigendat de kerken door ontevreden Indonesiërs worden vereenzelvigdmet succes, rijkdom en posities die voor hen onbereikbaar wordengeacht. Maar hier is niet zozeer sprake van religieuze, maareerder van sociaal-economische en etnische conflicten. In de periode vlak na de Tweede Wereldoorlog is missiepaterArie Vriens zijn werkzaamheden begonnen in Indonesië. Hij kwamaan in december 1949, enige weken vóór de soevereiniteitsoverd-racht.

"De Molukken en Nieuw-Guinea lagen open voor de missie. Ik wilde graag naar Nieuw-Guinea. Iedereen lachte daarom.Ik was een klein manneke. Iedereen dacht: 'dat kun jenooit'. Maar ik heb er uiteindelijk veertig jaar praktischalleen gezeten. Op je eentje in een wildvreemd land. Een gedeelte van deDigoel heb ik zelf moeten ontdekken." [AV]

Arie Vriens vertrok met een oude Fokker vanuit Djakarta richtingKei en vervolgens met de boot naar Merauke. Bij aankomst was erde kennismaking met het voor hem geheel vreemde gebied envreemde mensen.

"Ik sprak deftig Indonesisch, zij meer Maleis. Een onder-scheid in stammen kon ik nog niet maken. Ik zag allemaalmensen in

88

rieten rokjes rondlopen. Sommigen hadden al een broek of eenjurk. Die trokken ze alleen naar de kerk aan. Daarna weerhet rieten rokje. We moesten verkondigen, maar dat ging in de praktijk heelanders. Je gaat zo'n gebied in en denkt, wat moet ik hier?Gelukkig had ik een heel goede hulppastoor, Verschuren, dievoorstander van acculturatie was. Hij leerde mij de helemens te benaderen. Niet puur zieltjes winnen. Ik heb wekenlang niet gepreekt."[AV]

De missie was breder gaan denken over de werkelijke taak die zijhad te verrichten en zag die in tegenstelling tot de eerstejaren, veel breder dan louter het vergroten van de katholiekegemeenschap. Geïnspireerd door nieuwe inzichten uit de modernewetenschap, kreeg het eigen karakter van de inheemse samenlevingmeer kans zich te handhaven.

"De beginjaren waren maatschappijvormend. Je kunt welproberen ze bij elkaar te brengen. Maar het zijn allemaalvoedselverzamelaars, dus die hebben een heel groot versprei-dingsgebied, en willen niet vast op een plaats wonen. Zehebben hun eigen plekken. Je bouwt een dorp en een schoolen probeert de kinderen naar school te krijgen. Maar daar is geen eten, want die ouders zijn niet gewend dekinderen ter plekke eten te geven.Dus veel verzuim. Heteerste wat de goeroe s deden was dan ook schooltijdeninstellen. Maar ook huizen waar de mensen moesten wonen."[AV]

Het verwezenlijken van de beoogde doelstellingen ging nietzonder problemen of wrijvingen. De mensen luisterden niet naarde bevelen van de paters en de onderwijzers, die uit anderedelen van Indonesië afomstig waren. Het grootste probleem washoe de mensen bij elkaar in een dorp te houden en hen eengeregeld sedentair leven te laten leiden.

"Er werd heel wat gepiekerd hoe je de mensen in een leefbaardorp moest krijgen en houden. Toen heeft men de landbouw tot ontwikkeling gebracht. Men sprak met de mensen af: vrijdagavond in het dorp terug zijn [waar de kinderen en deschool zijn]. Zaterdag het dorp schoonmaken. Zondag naar dekerk en rusten. Maandag tuin- of landbouwdag, om ze zodoende meer te latensettlen. Dat heeft in de loop der tijd vooral aan de Digoel goedontwikkeld." [AV]

89

Het conflict om Nieuw-Guinea dat aan het einde jaren vijftigbijna in een oorlog was uitgemond, heeft de bevolking ampergeraakt. Evenmin heerste er een sterk besef dat het gebiedIndonesisch territorium was geworden.

"In feite is de overdracht de mensen ontgaan, de papoea's.In het gebied gebeurde niet zoveel. De communicatie wasslecht, ik had pas in 1960 een radio." [AV]

Dat zou gauw veranderen omdat Indonesië zo snel mogelijk dePapoea's wilde civiliseren (lees: javaniseren).

"Wat je dus zag, is dat de Indonesische overheid meteen descholen inpikte. Die nationalisatie hebben ze nodig voor denation- building. Om echte staatsburgers op te voeden, dat zie je in allejonge staten." [AV]

In 1962 verlieten de Nederlanders Nieuw-Guinea. De missie bleefom de onafgemaakte taak voort te zetten. Het Nederlands bestuurbegreep dat eigenlijk niet omdat het intimidaties vreesde vanIndonesische zijde. Pater Arie Vriens over de motieven om tochte blijven en hoe de missie met rust werd gelaten:

"Alleen wij bleven. Het Gouvernement snapte daar niks van.Want er heerste angst over wat de Indonesiërs met ons gingen doen. Op de Molukken zijn vijftig jaar geledenveertien missionarissen doodgeschoten meteen toen deJapanners binnenvielen. Daarom heeft de bisschop na delanding van paratroepen een vluchtweg voor de zustersverzorgd naar Australisch Nieuw-Guinea. Ik zat aan de grensklaar met spullen voor de Nederlandse ambtenaren om zich inveiligheid te kunnen stellen. Die hebben niet begrepen datwij achterbleven. Wij zeiden: 'wij zijn hier niet namens hetNederlandse gezag, maar namens de bevolking'. Dat heeft Indonesië goed opgevat. Bij die commando s zaten veel katholieken om goed contact te kunnen maken met de missie.Soekarno zelf heeft goede relaties met de katholieken gelegdop Flores. Op Java ook met die eerste bisschop en ook metTillemans. Deze konden het goed met elkaar vinden. Moppen tappen overen weer. Die waren aan mekaar gewaagd. Soekarno is een keerin

90

Rome geweest. Zijn grote favoriet was Tillemans, de bisschopvan Merauke. Die heeft voor het onderwijs veel gedaan. De SMA is zijn werk geweest. Dat heeft Tillemans gedaan omdat ze in heel Indonesië SMA's hadden. Maar de katholiekenwaren er niet voor. Rome wilde ons die school afpakken. Een grote rel. Tillemans heeft dat met Soekarno doorgepraaten deze beval dat de school mocht blijven zoals die was. Formeel moesten de Indonesiërs er een staatsschool vanmaken, maar Soekarno heeft er persoonlijk op toegezien dathet een katholieke school bleef." [AV]

De conclusie van Arie Vriens over de samenwerking tussen missieen Indonesische overheid is positief:

"In feite heeft de missie, en de zending boven [op Nieuw-Guinea] heel weinig problemen gehad met de Indonesi-sche overheid. Sommigen kregen wel problemen met hunstaatsburgerschap. Ik heb een bewijs van ingezetenschap gekregen, ik werdgetolereerd omdat ik al zolang in Irian Barat was. Die vanna 1962 moesten staatsburger worden of konden vertrekken.Dat heeft jaren geduurd. In de jaren zeventig begonnen ze al. Wat moeten die Neder-landers hier nog." [AV]

Indo-Europeanen

De Europeanen van gemengd Europese en inheemse afkomst namen eenbijzondere positie in de koloniale samenleving in. Juist in dezegroep van Ino s weerspiegelden zich alle elementen van deraciaal gelaagde maatschappij. Hoewel juridisch vollediggelijkgesteld aan de blanke Europeaan was dat principe in dedagelijkse praktijk niet altijd terug te vinden. De Amerikaansehoogleraar van Nederlandse afkomst Paul van der Veur beschouwtals Indo-Europeanen degenen die bij geboorte erkend waren doorde (Europese, meestal Nederlandse) vader. Het ging dan om eenkind voorkomend uit een relatie met een inheemse vrouw. Al vanafde begintijd van de Compagnie gingen Nederlandse mannen relatiesaan met Indonesische vrouwen. In die pionierstijd waren het slechts mannen die het avontuur inde kolonie zochten. De Europeanen die naar Indië gingen warenzeelui, kooplieden en militairen. In een dergelijk

91

gezelschap en gezien de veiligheidsrisico's was het weinigaantrekkelijk voor vrouwen om er zich ook te vestigen. 49

Het Gouvernement liet de gemengde relaties oogluikend toe uitvrees voor ontevredenheid bij het personeel. In de 19e eeuwwaren de lonen van met name militairen zodanig laag dat delegertop oogluikend toeliet en de militair het genot van eenrelatie met een inheemse vrouw niet ontzegde. Ook in de be-stuursdienst en het bedrijfsleven werden dergelijke relaties meteen concubine of njai , stilzwijgend getolereerd. Immers hetformeel toestaan van huwelijken zou leiden tot grotere gezinsbe-hoeften en dus hogere salarissen. 50

Vanaf 1848 werden gemengde huwelijken mogelijk. Bij gemengdmoet men, zoals in die tijd zelf werd gezegd, denken aan eenhuwelijk tussen een totok of belanda , die altijd christen was,en een inheemse vrouw die per definitie als niet-christen werdgezien. Het standpunt van de Nederlandse overheid heeft altijdal een 'gekleurde' visie op de Indische samenleving gehad. DeNederlanders maakten al vroeg een onderscheid tussen de ver-schillende etnische groepen. Dit onderscheid was bepalend voorde rechten die aan die groepen werden toegekend. Rond 1850 waren in Indië zo'n 19.000 gemengde relaties en in1930 trouwde een op de vier Europeanen met een Indonesischevrouw. Gemengde relaties waren van alle tijden en met deintensivering van de koloniale band ontstond een getalsmatigegroei van gemengde relaties. Voor de Europese man werd dekolonie aantrekkelijker voor permanent verblijf. 51 Dat was tedanken aan verschillende factoren. Door de voortgaande liberali-sering konden Europeanen voor langere tijd grond huren omplantagelandbouw te beoefenen. Aangetrokken door de grotewinsten kwamen steeds meer ondernemers naar Indië. Een voorbeelddaarvan hebben we gezien in de persoon van Rudolf van Kerkhoven,de heer "van de thee". Mede door verbeterde gezondheidsomstan-digheden was het voor vrouwen aantrekkelijker geworden mee tekomen. Maar de mannen die geen vrouw hadden gingen net als hunvoorgangers, nu in grotere aantallen, gemengde verhoudingen aan.Getalsmatig ontwikkelde de groep Indo-Europeanen zich gestaagsinds 1870-1880 en ontstond grotere diversiteit binnen de groep.Deze vormde een bonte lappendeken waarin vele elementen doorelkaar heen liepen. Bijvoorbeeld christelijk enniet-christelijk, arm en rijk, lichte en donkere huidskleur.Tegen het einde van de negentiende eeuw werd onder de Europeanenarmoede geleden. Het ging om 17,5% van de Europeanen van wie demeesten Indo's waren. Velen leidden na niet-erkenning door devader of vanwege een

92

levenswijze die dicht bij die van de Indonesiër stond, eenmarginaal bestaan in de kampongs (volkswijken). In het begin vande twintigste eeuw werden de mogelijkheden, vooral door beteronderwijs, groter voor maatschappelijke stijging. Met het lagereschool-diploma brachten de Indo-Europeanen het tot lagereambtenaarsfuncties als klerk. In het bedrijfsleven hadden zijechter moeite om binnen te dringen, waarbij bestaande vooroorde-len het voornaamste obstakel vormden. Hoewel formeel geaccep-teerd als Europeanen zien ondernemers in hen toch een andersoort inlanders, met dezelfde eigenschappen als bijvoorbeeldindolentie, laag tempo van werken en te veel behoefte aanleiding. 53

Het neemt niet weg dat enkele Indo's er wel in geslaagd zijnhogere functies te bereiken. Voorbeelden waren de vooroorlogselegercommandant generaal Berenschot en D.W. Beretty, persmag-naat en stichter van het persbureau ANETA. Paul van der Veurheeft aan de hand van (beperkt) kwantitatief onderzoek in eeneerste onderzoek laten zien hoe het er economisch voorstond metde Indo-Europeaan in 1925. Hij deed dat aan de hand van aansla-gen voor belastingen. Op een totaal van 82.242 aanslagen in datjaar had 15,0% inkomen (13.078) minder dan 1.000,-- per jaar,45,5% (37.454) inkomen minder dan 3000,-- en 78,8% of 64.848inkomen lager dan 7000,-- per jaar. Ter vergelijking: degemiddelde Europeaan is op dat zelfde moment bedeeld met3000,-- per jaar. 54 Door het blijven hangen in en aangewezen zijn op de lagereambtelijke functies ontstond uit de Indo-Europese bevolkings-groep geen dynamische economische ondernemersklasse. Tot de halfjaren twintig genoot Indië van een economische bloei als gevolgvan grotere vraag naar grondstoffen. Dientengevolge verruimde dewerkgelegenheid bij de overheid omdat ook de bureaucratie toenmeegroeide. De grote depressie van de jaren dertig kwam in deoverheidssector hard aan vanwege de bezuinigingen op lonen enontslagen. De grootste klappen vielen onder de lagere overheids-banen, die de Indo-Europeanen innamen. Deze periode benadrukteweer dat de Indo-Europeanen hun economische basis hadden in deoverheidsdienst en eigenlijk, door het ontbreken van kansen totparticulier initiatief, eenzijdig daarvan afhankelijk waren. De crisis van de jaren dertig liet zien dat onder de zichnadrukkelijk Europeaan voelende en zich navenant gedragendeIndo, velen qua levensstandaard op gelijke voet stonden met deIndonesiërs. In termen van mentaliteit voelde de Indo zichonderscheiden

93

van de inheemse bevolking, ook al was uiterlijk te zien dat zijetnische banden met elkaar hadden. Als gevolg van groteredeelname aan het onderwijs was de mentaliteit van veel Indo s,Europees geworden. Het gevoel ontstond dat men maatschappelijkmeer kon bereiken dan de Indonesiër. In kringen van zelfbewuste Indo-Europeanen (niet per seintellectuelen) vatte de overtuiging post dat ook voor hen,juist zij die hun wortels in Indië hadden, een rol was weggelegdhet land te besturen. Al in 1898 was de Indische Bond opgericht,die zich beschouwde als een belangenorganisatie voor de blij-vers, de 'echte' inwoners van Nederlands-Indië. De Indische Bondwilde dat een Indo-Europese middenklasse zich zou ontwikkelen,die de met afgunst bekeken Chinezen van hun monopolie zouontdoen. Een van de middelen hiertoe was het opzetten van nieuwekleinschalige landbouw. Maar dit project mislukte omdat dedeelnemers geen affiniteit of ervaring met de landbouw hadden.Misoogsten waren het gevolg en omdat de financiële middelenuitgeput raakten, gaven velen het op. Het betekende meteen ookeen zachte dood voor de bond. 55

Als opvolger kwam de vereniging Insulinde die de positie van inIndië geboren Europeanen wilde verbeteren, voornamelijk via hetonderwijs. De achterneef van Multatuli, Ernst Douwes Dekker,wilde veel verder gaan en richtte de Indische Partij op, waarmeeInsulinde in 1912 fuseerde. Douwes Dekker wilde de kolonialeband met Nederland verbreken ten gunste van de in Indië verblij-vende Europeanen. Zijn einddoel was een Indië onder leiding vande daar aanwezige Europeanen en Indonesiërs. 56

Het onstaan van organisaties voor specifiek Indo-Europeanengeeft aan dat deze groep van vaak door de totok geminachtemensen zich langzaam maar zeker emancipeerde. De Indische Partijwas representatief voor de Indogroep als totaliteit. Hetmerendeel van de Indo's streefde naar gelijkheid met de blankeEuropeaan en zag enkel in vergaande aanpassing en assimilatiemet de belanda de juiste weg. Dat uitte zich in de dagelijksepraktijk in een zich sterk willen onderscheiden van de inheemsebevolking en zich zoveel "Hollandser" voordoen als maar mogelijkwas. De Indo gedroeg zich dan ook vaak Nederlandser dan eentotok deed. Vele Indo's zullen later bij het beschouwen van hunleven in Nederland, dat aanduiden als "dubbelbewijzen". Detragiek was dat bij het zich volledig eigen maken van hetEuropese denken en gedragen, het laatste verschil, de donkerehuidskleur, niet was weg te nemen. In de raciaal bepaaldesamenleving werd men nu eenmaal keihard afgerekend op datverschil.

94

Het groeiende Indische bewustzijn speelde een centrale rol inde wijze waarop de status van de Indo moest worden verhoogd. Datwil zeggen dat gestreefd werd naar het uitoefenen van macht. Alsde gemengde afkomst enkel als onveranderlijk gegeven was tebeschouwen, dan moest dat via verbetering van de materiëlestatus. Als eenmaal een sociaal-economisch krachtige In-do-klasse was ontstaan, kwamen respect en verhoging van socialestatus vanzelf wel, zo dacht men. De economische crisis versnel-de het denken hierover. Vele Indo's zagen hun economischekwetsbaarheid en zochten naar een solidere basis van bestaan danlouter de overheidsdienst.

Een belangrijke plaats in dit denken nam het in 1919opgerichte Indo- Europees Verbond (IEV) in. De IEV kwam deelsvoort uit de Indische bond en voorop stond het behoud van deband met Nederland, omdat men zich immers geheel Nederlandervoelde. Het IEV appelleerde aan de gevoelens van de gemiddeldeIndo's maar stond tegelijk te ver van hen af. De reden was datin de leiding van de bond voornamelijk beter gesitueerden enintellectuelen de dienst uitmaakten en zich tot spreek-buis vande gehele Indogroep hadden opgeworpen. Maar de meeste In-do-Europeanen maakte zich het meest druk om behoud of verkrijgenvan werk en het niet afglijden naar de kampong of de dessa. Datlaatste betekende het einde van deelname aan de Europeselevenssfeer. 57

In het IEV kwamen die verschillen tussen aanhang en leidersnaar voren in de meningen over de realisatie van de"Indo-staat". Een concreet gevolg was idee-vorming aangaandemigratie van Indo's naar een eigen gebied, waar nog volop kansentot economische stijging aanwezig waren. Dat gebied werd het indie tijd nog vrij onbekende Nieuwe-Guinea, dat geacht werd eenleeg gebied te zijn waar slechts een kleine inheemse bevolkingwas. 58

De Nieuw-Guinea-oplossing was geheel overeenkomstig dewensen van de meeste Indo's: het gebied lag binnen het verbandvan Nederlands-Indië en doordat het grotendeels niet bevolktwas, dreigde weinig gevaar van samensmelting met de inheemsebevolking. Dit garandeerde het voortbestaan van deIndo-Europeaan als unieke groep met voorrechten ten opzichte vande inheemsen. En ten slotte was er het perspectief van materiëleverbetering door de ontsluiting van een pioniersgebied. Devoorstanders van de migratie naar Nieuw-Guinea vroegen zichechter niet af in hoeverre de Indo affiniteit had met landbouwof dat hij binnen redelijke termijn erin zou slagen die levens-wijze zich eigen

95

te maken. En was het wel juist om zich beter te voelen dan deIndonesiërs omdat men zich minderwaardig voelde tegenover detotok ?59

De wijze waarop de emancipatie van de Indo vóór de TweedeWereldoorlog zich voltrok zou consequenties hebben voor zijnpositie na de soevereiniteitsoverdracht. De Indo identificeerdezich met de Nederlander en negeerde teveel zijn Indonesischekant. De in stilte gevoelde lagere positie ten opzichte van detotok werd gecompenseerd door de superioriteitsgevoelens tenopzichte van de Indonesiërs. Later bij de repatriëringen naarNederland gaven veel Indo's toe in denken en voelen dichter bijde Indonesiër te staan dan ze tot dan hadden beseft of toegege-ven. Echter vanwege het juridische voorrecht van Europees-zijn,identificeerden zij zich geheel met de Hollanders. De inherente tragiek van de Indo als marginal man kwamveelvuldig tot uiting nadat Indië door de Japanners werd bezet.Menig Indo was voorheen zo ver gegaan met het Nederlander-zijn,dat er ook gestreefd werd ook letterlijk blank te zijn. Wie kentde verhalen niet dat binnen een zelfde Indo-Europees gezin dieene, wat donkerder uitgevallen broer of zus met schimpscheutenwerd bejegend. Ook in het society-leven benadrukten bijvoorbeeldIndische vrouwen niet zelden hun bijna-blankzijn. Toen echterde Japanners alle Europeanen naar afkomst in tien categorieënindeelden naar rato van blank en niet blank zijn, haastten veleIndo's zich, teneinde internering te voorkomen, om hunbruin-zijn op te schroeven. De Japanners deden hun best de Indo-Europeanen te overtuigendat ze eigenlijk volledige Aziaten waren en hielden hen zoveelmogelijk buiten de interneringskampen. Er zijn gevallen bekendvan Indo's, die wellicht op grond van de categorie vrij kondenblijven, maar 'vrijwillig' gevangenschap tegemoet gingen omdatmen eenmaal Nederlander was. De Japanners bestookten de Indo'svoortdurend met propaganda om hun gemeenschappelijk Aziatischbelang te benadrukken (in het kader van de Drie A-beweging ).Naarmate de oorlog vorderde, werd de houding van de bezettergrimmiger. Zo werd gedreigd dat zij hun banen zouden verliezenindien de Indo's zich niet nadrukkelijker anti-Europees opstel-den. Vergeleken met de situatie vóór de oorlog, besefte de Indosterker dat hij een positie innam tussen blank en bruin. Omdatvele Indo's door hun niet pro-Japanse houding toch hun banenwerd afgenomen ten gunste van Indonesiërs, leidden zij eenkwijnend bestaan. Het niet-geïnterneerd zijn en hun gebrek aanoriëntatie op de Indonesische kant bracht hen tussen wal enschip. 60

96

Dat was het geval bij Georgine Suze Croese. Het gezin waartoezij behoorde, woonde bij het uitbreken van de tweede wereldoor-log in Batavia. Haar vader werkte als commies bij het Binnen-lands Bestuur, maar was in 1942 al met pensioen. Vrij snelnadat de Japanners waren gekomen, werd het gezin gedwongen hethuis te verlaten. Zij kwam met haar familie terecht in dekampong en geraakte in omstandigheden die enorm verschilden vanwat zij gewend waren. Voorheen hadden ze het altijd goed gehaden was het leven zorgeloos. Last van de Japanners hadden ze nietin de kampong, wel van de Indonesiërs. Die kwamen regelmatigongevraagd het huis binnen en vroegen om allerlei spullen, zoalsbijvoorbeeld lakens, eten, kleding. Het bleef niet bij hetstellen van vragen en de ongenode gasten snuffelden vrijelijk inde woning en vertrokken daarop. Zij hadden al snel door dat ertoch niets te halen viel; het gezin was door het wegvallen vanvader's pensioen zonder inkomsten komen te zitten. MevrouwCroese vertelt hoe ze toch aan eten kwamen:

"Nou, wij gingen brood bezorgen. We hadden een fiets, en eenChinese bakker was ons goed gezind, en die zei: 'als jullievoor mij verkopen krijg zoveel van de verkoop'. Dus moestje elke dag met heel veel broden, ja eigenlijk de deurenlangs.Ik kwam vaak in de kampen, die waren nog open, Nederlandse

vrouwen tegen, om brood te verkopen en zo. Was ik 'leeg' danreed je weer terug, en weer een lading halen; dat was hardwerk. En dan geen eten, hè, we waren allemaal hongerig."[GSC]

Naast de schamele inkomsten uit werk kwam er enige hulp van dekerken. In dit geval vanuit de protestantse kerk die zich in dewijk bevond. Mevrouw Croese was van huis uit katholiek, maar ineen situatie van overleven was de kerkelijke gezindte van minderbelang.

"We hadden geen licht, geen water. We kregen nog wat van dekerken. Wij werden ingedeeld bij een protestantse kerk, wijzaten in die wijk. Nee, wij waren katholiek. Maar je werd ingedeeld bij de kerkwaar je het dichtste bij woonde, daar moest je je bedelinghalen. Dus ze keken niet ben je protestants, ben je katho-liek.

97

Nou, dan kreeg je 55 cent per persoon, en dan kon je zo'nblikje met rijst per persoon halen, en dan kreeg je deklonten, dat zijn harde kristallen, en dan eh...ja, dat wasniet veel wat je kreeg, dus dat was armoe, het moestallemaal verdeeld worden over zoveel mensen." [GSC]

Dit speelde zich af in de eerste maanden na de capitulatie inmaart 1942. De situatie zou verergeren en schrijnender worden.Mevrouw Croese vervolgt:

"...we hadden geen geld, en geen erf om groenten te verbou-wen of zo. Als je honger hebt, dan smaakt rauwe bonensoepnog.Cassave kookten we op, en zo aten we. En kangkoeng, maar kang-koeng zelfkonden wij niet krijgen. Dat was een geweldig goede groente, maar daar moest voorbetaald worden. Als het nog één jaar langer had geduurd,dan waren we er allemaal aan gegaan. Die atoombom heeft onsgered." [GSC]

De capitulatie van Japan en de Indonesische onafhankelijkheids-verklaring bracht geen bevrijding, maar juist een nieuwe periodevan angst en onzekerheid. In Indonesische ogen werden zij nuinderdaad volledig als Nederlanders en anti-Indonesisch be-schouwd. Menig Indo-Europeaan zou in de Bersiap-tijd het levenlaten tijdens gewelddadige anti-Nederlandse acties. In tegenstel-ling tot de Japanse tijd kon de Indo nu niet kiezen of hij aande Indonesische of Nederlandse zijde stond. Voor veel jonge revolutionairen was het gewoonweg duidelijk datzij Nederlanders waren. De Indo's werden geconfronteerd met devraag bij wie zij thuishoorden: bij de Nederlanders of deIndonesiërs? De kwestie van het staatsburgerschap was een onderwerptijdens de conferentie van Pangkal Pinang van 1 tot 12 oktober1946. Daar kwamen onder leiding van Luitenant Gouverneur-GeneraalVan Mook 80 Nederlanders, Chinezen en Arabieren bijeen. Eigenlijkwas dit de conferentie van de minderheden in Indonesië. Voor deNederlanders die de soevereiniteit over de archipel nog voorzichzelf opeisten, was het een ontnuchterende gewaarwording. DeIndo-Europeanen schoven een drietal wensen naar voren: garantiekrijgen voor hun burgerschapsrechten in het nieuwe Indonesië,bescherming van de rechtspositie van Indische ambtenaren en dekans om toekomstmogelijkheden te creëren in Nieuw-Guinea. 61

De op 24 augustus 199 begonnen Ronde Tafel Conferentiediende deze thema s mee te nemen in de overdrachtsprocedure ener zou over onderhandeld moeten worden. Bepalingen over hetstaatsburgerschap waren in de Indonesische grondwet opgenomen.

98

Een belangrijke clausule was dat de warga negara ook open moeststaan voor niet-Indonesiërs. Hiermee was dan bedoeld de in hetland geboren Europeanen i.c. Nederlanders. Voor de Republiek wasde warga negara dus slechts voor een beperkt aantal Nederlanderstoegankelijk. Begrijpelijk, omdat het gros van de Indo's kleineboeng waren die meer in de Indonesische dan in de Nederlandsemaatschappij waren verankerd. Het leek natuurlijker dat zij voorhet Indonesisch staatsburgerschap zouden opteren. Indonesië wildehaast maken met deze zaak en gaf aan dat mensen tot uiterlijk 22april 1947 de kans hadden zich uit te spreken over het teaanvaarden staatsburgerschap. Het niet doen van een keuze leiddeautomatisch tot het Indonesisch staatsburgerschap. 62

Nederland was niet helder en voortvarend hierin, wat veleIndo's irriteerde. In de Ronde Tafel Conferentie wist Nederlandgedaan te krijgen dat de optietermijn om te kiezen voor denationaliteit op twee jaar kwam. Het deelnemende IEV steunde ditstandpunt, wetende dat voor vele Indo-Europeanen de toekomst inIndonesië lag, zodat het Indonesisch staatsburgerschap een prewas voor het opbouwen van hun toekomst. Maar de aanhang van hetIEV steunde haar leiders niet omdat men het Nederlandse staats-burgerschap niet wenste op te geven. 63

Het streven om naar Nieuw-Guinea te migreren werd bij velensterker De verenigingen 'Groter Nederland Actie' en de 'Vereni-ging Kolonisatie Nieuw-Guinea zagen het ledental groeien. Daarbijkregen zij steun van de 'Vaderlandse Club' en de'Nederlands-Indische Bond van Ex-Geïnterneerden', pressiegroepenmet tamelijk veel invloed in 'Den Haag' en 'Djakarta' en hetNationaal Comité Herstel Rijkseenheid (NCHR).64De Nederlandse regering koos uiteindelijk voor deNieuw-Guinea-optie en legde daarmee een tijdbom onder detoekomstige verhouding met de jonge staat Indonesië. Als we naarde innerlijke drijfveren zoeken van dit blijven 'hangen' aanNieuw-Guinea, kan de conclusie slechts zijn dat het voor deIndo's in het bijzonder de laatst overgebleven strohalm was omin de Oost hun historisch gegroeide speciale status te bewaren.Voor Nederland in het algemeen gold dat Nieuw-Guinea een symboolwas geworden van krampachtig te behouden status als middelgrotemacht. Tragisch is achteraf dat de Indo's niet wilden beseffendat het einde van de koloniale band het einde van hun natieNederlands-Indië en het einde van hun speciale op ras gebaseerdevoorrechten betekenden. Ook Nederland bleef, ondanks de interna-tionaal fundamenteel gewijzigde op vattingen en verhoudingen,vasthouden aan het bevoogden van een ver van Europa gelegengebied.

99

Ten slotte de laatste van de drie Indo-Europese wensen,namelijk materiële garantie voor de ongeveer 6000 Indischeambtenaren. In Nederlandse regeringskringen bestond de overtui-ging dat deze groep zoveel mogelijk op die posten moest blijven.Dat met het oog op de toe-komstige samenwerking tussen Nederlanden Indonesië, want deze ambtenaren kenden zowel het Nederlandsedenken als het Indonesische. Nederland beschouwde deze ambtenarennoodzakelijk en onmisbaar voor de nog concreet in te vullensamenwerking in Unie-verband. 65

De Indische ambtenaren zagen hun toekomst erg zorgelijktegemoet en verwachtten niet veel van de Indonesische regeringals werkgever. Hun grootste zorg was behoud van de bij hunfunctie behorende rechtspositie. De zogenaamde commissie-Wernerbracht een voorstel in de Ronde Tafel Conferentie in. Het hieldin het kort in dat Nederland zich garant stelde voor dierech t spos i t i e gedu rende v i j f j aa r na desouvereiniteits-overdracht. Maar minister Lieftinck van Financiënen premier Drees wilden dat Indonesië die verantwoordelijkheidop zich nam; Nederland kon niet tot in einde der dagen die zorgop zich nemen. Uiteindelijk is een compromis bereikt en deovergangstermijn op twee jaar gebracht. 66

De jaren vijftig laten zien dat het klimaat voor de Indo'ssnel verslechterde. Indonesiërs wilden de koloniale verhoudingenslechten en begonnen op hun beurt de Indo-Europeanen uit tesluiten en te isoleren. Om te beginnen werd het grootste gedeeltevan de ruim 5000 Indische ambtenaren op non-actief gesteld. Hetbedrijfsleven was bereid aan de norm te voldoen dat 70% van hetpersoneel Indonesisch moest zijn. Wegens ontbreken van vervangen-de werkgelegenheid raakten steeds meer Indo's financieel in hetslop. Dat leidde tot een versnelde keus voor het Nederlandsstaatsburgerschap en al in 1950 gingen mensen zich massaalinschepen richting Nederland. De Indo's begonnen en masse terepatriëren naar het onbekende vaderland vanaf 1950/1951, ook welde 'tweede repatriëringsgolf' genaamd. 67

De repatriëring naar Nederland had zich al ingezet in dejaren 1945 tot 1949. Ongeveer 44.000 Nederlanders, de meestentotok, gingen of voorgoed terug of om te herstellen van deemotionele en fysiek zware bezettingsjaren. De ontdekking dat huntoekomst in Indonesië onzekerder werd, deed de meesten besluitenin Nederland te blijven. De sociologen Ellemers en Vaillanttekenen aan dat het cijfer van 44.000

100

afkomstig is van gegevens van het CBS. Zij vermoeden dat hetvoornamelijk totoks betreft die geïnterneerd hadden gezeten ofkrijgsgevangen waren geweest. 68 Vlak na de souvereiniteitsoverd-racht tot 1951 vertrokken nog eens zo'n 68.000 tot misschien wel90.000 mensen uit Indonesië. Onder hen veeloud-bestuursambtenaren en KNIL-militairen. Tot de laatstenbehoorde de groep Molukkers die bij aankomst in Nederland uitdienst ontslagen werd en tot op heden, veelal, statenloos'tijdelijk' in Nederland verblijven. Na de tweede kwam er eenderde golf van migratie naar het vaderland op gang tussen 1952en 1957. Het gaat om totaal wel 72.000 personen van wie demeesten sociaal-economisch zwakkere Indo-Europeanen waren.

Na enige jaren de ontwikkeling van hun nieuwe land te hebbengeobser-veerd trokken zij de conclusie dat daar geen goedetoekomst te wachten stond. Op de achtergrond speelde ook nog eensmee een verslechterende Indonesisch-Nederlandse verhoudingvanwege Nieuw-Guinea. De sfeer werd grimmiger en de Nederlandersin Indonesië voelden het politieke klimaat verkillen. 69 In dezetijd doet het begrip spijtoptant opgeld. Indo-Europeanen, die deIndonesische nationaliteit hadden, kregen te maken met hetonderscheid dat Indonesië maakte tussen Indonesiërs-van-geboorteen Indonesiërs-door-keuze. Dat maakte heel wat uit bij hetvergeven van functies in overheidsdienst. Het onderscheid pakte in hun nadeel uit omdat Indonesiërsvoorrang kregen bij de opvulling van door Nederlanders achterge-laten lege plaatsen. Veel Indo's kregen in toenemende mate spijtvan de keus voor de verkeerde optie. Het jaar 1957 was hethoogtepunt van de spanningen tussen de twee landen.Anti-Nederlandse campagnes waren normaal geworden: de KLM mochtniet meer landen, publicaties in het Nederlands waren verboden,Nederlanders mochten het land niet meer binnen en bedrijvenwerden in beslag genomen door Indonesiërs en tot hun bezitgemaakt. Op 4 december 1957 kregen alle Nederlanders te horen datzij het land dienden te verlaten. Indonesië sloot een dag laterhet Nederlandse consulaat. Tenslotte ondertekende het parlementop 21 december een decreet dat inhield dat het land zich in staatvan oorlog met de voormalige kolonisator bevond. Er volgde nu eenvierde repatriëringsgolf en binnen de periode december 1957 enseptember 1958 zouden nog eens een 45.000 Nederlanders deNoordzeedelta gaan opzoeken. Meer dan 60% van deze mensen warenIndo-Europese spijtoptanten .

101

Naast migratie naar Nederland zijn er ook veelIndo-Europeanen geëmigreerd naar de Verenigde Staten en Australi-e. In die tijd landen met een gebrek aan arbeidskrachten enveelbelovende economische perspectieven. Naar deze emigraties isamper onderzoek verricht. Onderzoek uit 1992 geeft enigeinformatie omtrent omvang en aard van de migratie naar Amerika.Tussen 1953 en 1962 hebben ongeveer 30.000 Indischen gebruikgemaakt van de toen geldende Amerikaanse speciale immigratiewet-geving ten behoeve van 'refugees' en 'displaced persons'.Opvallend is dat het populairste gebied Californië is, vanwegehet subtropische klimaat. Emigratie naar de VS was eveneensgewild vanwege de aantrekkingskracht van de 'American way oflife' en de lonkende overvloed die aan het land werd toegeschre-ven. Over emigratie naar Australië kan thans wegens ontbreken vandirect beschikbare gegevens geen overzicht worden gemaakt. De spanning om Nieuw-Guinea duurde voort tot 1962 endientengevolge bleven mensen repatriëren: van 1960 tot 1963vertrokken er 12.000 mensen vanuit Nieuw-Guinea. De laatste grotegroep of golf bewoog zich in de periode 1964 tot 1968. Hierbijging het om globaal een 20.000 personen, gemiddeld 5000 perjaar.70 Ter illustratie volgen hieronder de ervaringen met derepatriëring van enkele van onze informanten. Het gezin waartoeMarlise Karsenbarg behoorde woonde tot 1940 in Djokjakarta. Haarvader die Duitser was, wordt na de Duitse inval in Nederlandgeïnterneerd in het fort in Ngawi. Hij werd vanwege gezondheids-redenen ontslagen vlak vóór de Japanse inval in Indië enherenigde zich met zijn gezin. Dat woonde nu in bij familie aande Sindoenegaran 6a te Djokjakarta. De Japanners interneer-denhem niet omdat hij in de ijsfabriek Arends zijn werk moestblijven doen. Gedurende de Bersiap-tijd kreeg het gezin in debrandhaard die Djokja toen was, te doen met agressie van de zijdevan Indonesische revolutionairen. Huiszoekingen vonden geregeldplaats alsmede werd ook huisarrest opgelegd. Dat leverdeproblemen op in de voedselvoorziening en er kwamen dagen voor dathet gezin slakken en gras moest eten. Nadat de Republik Indonesiade stad tot hoofdstad had uitgeroepen kreeg de vader van mevrouwKarsenbarg de keuze tussen gevangenneming of meehelpen aan deopbouw van een universiteit (de latere Universitas Gajah Mada).De heer Karsenbarg, die bioloog was, stemde in met de tweedemogelijkheid. Dat had gunstige gevolgen voor de levensomstandig-heden en al gauw konden de kinderen naar de Duitse nederzettingin Sarangan nabij Madioen, en daar naar school gaan.

102

In de loop van 1946 werd het in en om Madioen gevaarlijk vanwegedoor decommunisten veroorzaakte onrust. TNI en communistenraakten met elkaar slaags en een poging tot opstand is door deTNI onderdrukt. Mevrouw Karsenbarg heeft met eigen ogen geziendat communisten werden geëxecuteerd vlak bij hotel Beau Cite inSarangan. Vanwege deze gebeurtenissen zijn de kinderen terugge-haald naar Djokjakarta en vervolgens naar Semarang. Na de soevereiniteitsoverdracht bleef het gezin in Indonesiëwonen. De pesterijen en anti-Nederlandse acties bleven onvermin-derd, hoewel de directe Indonesische buren het gezin sympathiekbejegenden en het zelfs bescherming aanbood. De beslissing omnaar Nederland te gaan zou op korte termijn worden uitgevoerd.Broer Willem ging in 1952 vooruit terwijl vader nog enige wekenaan de universiteit bleef werken. Hij voelde er eigenlijk nietzoveel voor naar Nederland te vertrekken, maar koos voor hetwelzijn van zijn gezin en ook beseffend dat voor hem geen zekeretoekomst meer lag in Indonesië. Het gehele gezin reisde in 1954af naar Nederland. Hier aangekomen kreeg hij te maken met zijnDuitse achtergrond en werd voor 'koloniaal' uitgemaakt. Ook inNederland zag hij toen geen carrièrekansen meer en probeerde hetweer in Indonesië, maar keerde in 1960 gedesillusioneerd terug.Rust kwam er pas na emigratie naar Zuid-Afrika. De repatriëring maakte duidelijk dat de grootste loyaliteit vande Indo-Europeaan naar de Nederlanders ging. Natuurlijk hoorthier wel de aan-tekening bij dat de omstandigheden in Indonesiëdermate vijandig waren dat zij zich aldaar niet meer wisten tehandhaven. In het vaderland hoopten zij voor zichzelf en voor hunkinderen een perspectiefvollere toekomst te kunnen opbouwen. Deprijs was hoog: het opgeven van het moederland waarin de meesteIndo's zich toch het meeste zouden thuisvoelen. De trek naarNederland is als het ware het slotstuk van het einde vanNederlands-Indië. De Indo-Europeanen als pur sang product van hetkolonialisme hadden met hun vertrek het niet-meer bestaande Indiëovergedragen aan de rechtmatige bewoners. Wat zich vervolgens voltrok zou later worden beschouwd alseen succes-volle integratie van een migrantengroep in deHollandse samenleving. De bedeesde 'gemiddelde' Indo zei "soedah,laat maar" en schoof eigen gevoelens terzijde om in Nederlandzijn uiterste best te doen en te laten zien dat zij gelijkwaardi-ge landgenoten waren. Wederom komt het proces van overpresterenop gang om de belanda ervan te overtuigen dat zij niet van elkaarverschilden. Eigenlijk opnieuw zullen minderwaardigheidsgevoelens vanwege kleur overgecompenseerd worden door te aangepast gedrag.

103

De huidige multiculturele samenleving die Nederland is toontook de prijs die betaald is voor deze voorbeeldige integratie inde Nederlandse samenleving. In toenemende mate vragen Indo'saandacht voor de specifieke eigen aard van de Indische subcultuurdie gedurende de decennia na 1945 tegenover de Nederlanders nooitmet grote assertiviteit is geponeerd. Maar wel des te meer onderelkaar werd beleefd op Indische dansavondjes, pasar malam's,herdenkingen of reünies.Vele oudere Indischen vrezen dat de eigen groep geheel engeruisloos op zal gaan in de samenleving, waardoor het Indischbloed steeds "dunner" wordt en zij als bijzondere groep temiddenvan andere allochtonen, verdwijnen. Maar opnieuw is er binnenelke nieuwe generatie Indo's weer de belangstelling naar dieOosterse wortels. Zij brengen nieuwe dynamiek in de Indischesubcultuur door ook harder te durven roepen dat Indo's een eigenvormend en voldoende krachtig element zijn in de hedendaagsesamenleving.

Vrouwen

De haast vanzelfsprekend voorkomende stereotype onderwerpen alsde concubine of njai, de 'handschoenbruid' en de verveeldeechtgenote in een overwegend mannelijke koloniale samenlevingdoen tekort aan de geschiedenis van vrouwen in Indië. In destroom van op gang gekomen studies vrouwengeschiedenis is ergelukkig ook onderzoek verricht binnen de koloniale context. Enhet gaat dan niet meer alleen om de rol van de huishoudster alsgezelschapsdame van de planter of over individuele personen.Belangrijker zijn studies over bijvoorbeeld het economisch belangvan inheemse vrouwenarbeid in de belangrijke plantagelandbouw ofde rol van de (Europese) vrouw in het vervolmaken van eenkoloniale samenleving.In het navolgend zal in kort bestek een beeld worden gegeven vande belangrijke rol van vrouwenarbeid in de koloniale economie.Ook komt aan de orde het begin van een groter zelfbewustzijnonder vrouwen in de vorm van een heuse emancipatiebeweging.Tenslotte wordt ingegaan op de gevolgen die de Tweede Wereldoor-log en de internering van Europeanen hadden voor de traditionelepositie van vrouwen in de kolonie.

104

De inheemse vrouw

Een probleem bij het goed kunnen bestuderen van de positie vaninheemse vrouwen in Indië is het gebrek aan goed bronnenmateri-aal. Wat betreft de negentiende eeuw zijn de Europese bronnenzwijgzaam over vrouwen, hun werk, positie en betekenis. Deoverheidsarchieven vermelden slechts sporadisch iets en dan nogvoorzover het van belang was voor bestuurlijke zaken. 72

In de twintigste eeuw wijdt de overheid meer aandacht aanvrouwen en hun sociaal-economische rol in de Nederlands-Indischesamenleving. Redenen voor deze gewijzigde opstelling zijn hetnieuwe sociale en nationalistische bewustzijn, de onderkendebetekenis van (statistische) informatie voor beleid en de nieuweethische politiek met de beoogde 'opheffing' (in modern Neder-lands: verheffing) van allen in de inheemse samenleving. Eeneerste teken van aandacht voor de positie van vrouwen is tevinden in het zogenoemde Onderzoek naar de Mindere Welvaart derInlandsche bevolking op Java en Madoera, dat tot stand kwam inde jaren 1906 tot 1914. Omdat het Gouvernement niet meer de alomwaargenomen signalen over armoede kon negeren was een uitgebreidonderzoek ingesteld op Java en Madoera. De uitgebreide vragen-lijsten gaven voor het eerst ook aandacht aan de economische rolvan vrouwen. Het negende deel van het rapport is gewijd aan dezerol en draagt als titel De verheffing van de Inlandsche vrouw. Het was een eerste aanzet en het duurde tot de jaren twintigvoordat er iets mee gedaan werd. Het is niet zo dat aan vrouwenvolstrekt geen aandacht werd besteed in het overheidsbeleid. Zowas prostitutie een onderwerp alsmede onderwijs aan meisjes. In1925 werd een eerste stap in de sociale wetgeving gezet door debeperking van vrouwenarbeid in fabrieken. Deze maatregel stondin nauwe samenhang met het verbod van kinderarbeid. Het bestuurzag wel degelijk de noodzaak van het samenhangend beoordelen vanmisstanden in de economie. Het verbod op kinderarbeid zou weinigzin hebben indien aan vrouwen niet meer ruimte werd gegeven dekinderen op te vangen en te verzorgen. Immers, de werkendekinderen waren gewoonweg samen met hun moeders in de bedrijvenaan het werk gegaan. 73 Die plotselinge aandacht voor het welzijnvan de vrouw behoeft sterke relativering. De maatregelen kwamentot stand op basis van indirecte informatie omdat de vrouwen zelfnooit waren gehoord. Op typerende paternalistische wijze had hetbestuur beslist wat goed voor hen was.

105

In de jaren dertig is een heuse vooruitgang waar te nemen inde waardering van de maatschappelijke betekenis van vrouwen. Degegroeide belangstelling voor de inheemse samenleving kreeg eenmeer wetenschappelijker benadering. Daaronder verstaan we eensystematischer en objectiever benadering met zo min mogelijkvooroordelen of vooronder-stellingen. Zo kwamen Nederlandseonderzoekers steeds nauwkeuriger te weten hoe sociale eneconomische verhoudingen eruit zagen, door het adatrecht tebestuderen. 74

De voorlopige kroon op de verschillende onderzoeken was devolkstelling van 1930. Voor de tweede maal (eerder in 1920) wasin de gehele archipel een poging gedaan een alomvattend cijferma-tig beeld van de gehele kolonie te geven. Het aantal vrouwen isgeteld alsmede werden hun activiteiten beschreven. Naar vorenkomt de conclusie dat vrouwenarbeid een beschreven en geïnte-greerd deel was van de adatsystemen en dat vrouwen volwaardigdeelnamen aan de inheemse 'arbeidsmarkt'. In de agrarische sectorkomt naar voren dat bijna alleen vrouwen de teelt van zogenaamde'tweede gewassen' als maïs, sesamzaad, noten, kedelé e.a. op zichnamen. Het gaat hier om economische activiteiten die eenproportioneel deel innamen van het agrarisch inkomen en waarmeegoed werd verdiend. 75

Over de situatie op Java, als belangrijkste regio, is hetmeeste bekend. De Europeanen op Java echter zagen alles vanuiteen oogpunt wat zij als typisch Javaans beschouwden. Namelijk eenmate van financiële onafhankelijkheid van de Javaanse vrouw eneen belangrijke rol in rijstbouw, textielnijverheid, handel enkleinbedrijf. Op zich hadden de Europeanen door dat vrouwenarbeiderg belangrijk was, maar exacte gegevens waren voorheen nietvoorhanden. Globaal kon worden vastgesteld dat in het tijdperktussen de twee wereldoorlogen het aandeel van vrouwen in derijstbouw en in uren gemeten zeker 50 tot 80% was. Op basis vande conclusies van de volkstelling van 1930 komt tevens naar vorendat in dezelfde periode vrouwen 72% van de handel van voedingswa-ren innamen, 51% van de kledingindustrie en 60% van de bereidingvan voedingswaren. Wel moet erbij worden aangetekend dat dezecijfers regionaal konden verschillen en zelfs was het zo dat ergeen eenduidig algemeen arbeidspatroon voor geheel Java enMadoera naar voren was gekomen. Dit per regio te weten komenstuit op het probleem van de afwezigheid van bronnenmateriaal. 76

106

Het onderkennen van de belangrijke rol van vrouwenarbeid doorde Europeanen was niet geheel vrij van opportunisme. Er was weldegelijk een waardering voor het feit dat vrouwensociaal-economisch autonoom actief waren. Maar tegelijk strooktehet niet met de gangbare opvatting dat de vrouw slechts eenzorgfunctie in het gezin had. Tenslotte stonden de Europeanenniet al te lang stil bij de belangrijke rol van vrouwenarbeid enbeschouwden deze eenvoudigweg als een gegeven. En in hetbijzonder een gunstig gegeven: vrouwen waren er voldoende,werkten precies, waren gewillige en bovenal goedkoop. Door eenopportunistisch en selectief verwijzen naar de lokale adatverdedigden ondernemers vrouwenarbeid. In de suiker-, tabak en koffie- en theecultures zouoverheidsingrijpen alleen maar het systeem verstoren en hogerereorganisatiekosten met zich meebrengen. Uiteindelijk wist metname de suikerbranche vrijstelling te krijgen van het verbod opnachtarbeid.77 Eerder, begin negentiende eeuw, toonde de Engelsegouverneur Raffles zijn bewondering voor de rol van de Javaansevrouw, die naar de adat eigen bezit en rechtspersoonlijkheid had.Hem viel ook nog eens op dat vrouwen in de in- en uitvoering vande geldeconomie succesvoller waren dan mannen. Raffles hieroverin zijn boek History of Java:

"In the transaction of money-concerns, the women areuniversally considered superior to men, and from the commonlabourer to the chief of a province it is usual for thehusband to entrust his pecuniary affairs entirely to his wife. The two men aloneattend the markets and conduct all the business of buyingand selling. It is proverbial to say the Javan (Javanese) men are foolsin money-concerns." 78

Maar de algemene Europese opvatting dat de belangrijkste rol vanvrouwen het gezin was, domineerde nog tot ver in de twintigsteeeuw. De conclusie van het rapport over de armoede was onderandere dat weliswaar vrouwenarbeid belangrijk was, maar dat hetten koste ging van het gezin. Desintegratie van het gezin zou deontwikkeling van de Javaanse samenleving naar westers modeluiteindelijk belemmeren. De oorzaken van de armoede waren geenonderbetaling van arbeid maar de losheid binnen het gezin en hetzwakke Javaanse karakter. Als gevolg hiervan bestonden geenprikkels tot meer particulier initiatief. De Javaan was onvermo-gend oplossingen te bedenken voor sociaal-economische problemen.

107

Het oplossen van dergelijke problemen had een daarbij passendegeest en mentaliteit nodig: die van de westerling. Het opvoedennaar een dergelijke mentaliteit en karakter diende binnengezinsverband te gebeuren en was de primaire taak van de vrouw.Zij moest de Javaanse kinderen waarden bijbrengen als ernst,spaarzaamheid en ondernemingszin. Ondermijnende krachten alspolygamie, veel werken en niet thuis zijn en echtscheidingenbrachten deze taak in gevaar. Volgens de schrijver van hetrapport zouden opleiding en huwelijkswetgeving naar westers modelde positie van de Javaanse vrouw ten goede komen. 79

Het streven van de ethische bestuurders om in de kolonie eengezinsmodel naar westerse geest in te voeren, betekende dat aande merites van de inheemse sociale organisatie geen recht werdgedaan. Maar de 'ethische' gedachten brachten destijds weldegelijk verbeteringen. Zo voltrok zich in 1925 in de Volksraadeen interessante discussie over het verbieden van nachtarbeidvoor vrouwen. De discussie kende twee hoofdkampen: degenen dievanuit gezinsoptiek nachtarbeid geheel wilden verbieden en zijdie onverkorte handhaving nastreefden. 80 De voorstanders vanverbieden van nachtarbeid onderkenden de economische redenen datvrouwen buitenshuis gingen werken, maar stelden toch hetgezinsbelang voorop in hun afwegingen. Maar een eigenlijkeerkenning van vrouwenarbeid die gelijk is aan die van mannen zater eigenlijk niet in opgesloten. Immers, over de rol van de manin het gezin als belangrijkste eenheid in de samenleving werdgeen discussie gevoerd. Derhalve kan aan de vergrote aandachtvoor de maatschappelijke rol van vrouwen geen emancipatiestrevenvan het Gouvernement worden toegedicht. Maar dat is natuurlijkniet verwonderlijk in een periode waarin in het moederland metmoeite vrouwenkiesrecht was erkend en gezien het feit dat dekolonie een autoritair bestuur had en zo min mogelijk medezeggen-schap wilde. Het primaat van de gezinsideologie werd breed gedragen. Nietalleen door het Gouvernement, maar ook door missie en zending.Deze laatste twee stortten zich op het direct overdragen van degezinsideeën via kerk en school. Ook hier was een mate vaneigenbelang niet afwezig: het winnen van zieltjes en het opleggenvan het christelijk westers gedachtengoed. Daarna kwam pasaandacht voor de objectievere verschijnselen als onderbetalingvan arbeid van zowel mannen als vrouwen. De juistheid van hunvisie zagen de Europeanen bevestigd in de feiten: onder deEuropeanen die een beroep uitoefenden was in 1930 slechts 15%vrouw. In Nederland zelf was dat percentage 24%. Van de getrouwdeEuropese vrouwen werkte slechts 5,5% (in Nederland zelf 8%) enonder Javaanse en Madoerese vrouwen was het percentage 29). 81

108

Het heersende gedachtengoed was dus dat in ieder gevalEuropese vrouwen in het gezin een hoofdrol hadden te vervullen.Men zag dat het liefst ook voor de inheemse vrouwen. Gevolg vanhet primaat van de gezinsideologie was dat Javaanse vrouwen nietkonden worden betrokken in vernieuwingsplannen voor de landbouw.Aangaande te realiseren veranderingen werden vrouwen niet in debesluitvorming betrokken, maar gebeurde alles ook namens hen. Hetbewust overslaan van de vrouw veroorzaakte dat plannen totvernieuwing niet aansloten bij hetgeen de belangrijkste uitvoer-ders deden. Debet hieraan was een heersende gedachte dat deinheemse vrouw zodanig verschilde van haar Europese �zuster ,waardoor concrete verbeteringen in het dagelijks organiseren vanwerk en gezin bij voorbaat onmogelijk waren. De karakterverschil-len waren onoverkomelijk: Europese ondernemers beschouwdenbijvoorbeeld inheemse vrouwen van nature wel geschikt voor werkin bijvoorbeeld de suikerindustrie en Europese niet. 82

De dominantie van de westerse gezinsideologie en de ongelijkekoloniale band konden niet verhinderen dat ook de vrouwenemanci-patie Indië bereikte. Evenals in Europa kwamen de nieuwe geluidenuit de elitaire hoek. Prinses Raden Adjeng Kartini (1897-1904),de dochter van de regent van Djepara was een voorstander vanverheffing van de vrouwen van haar sociale klasse. Kartini hadin haar jeugd de Europese lagere school in Djepara bezocht en datin een tijd waarin de meeste inheemse regenten zoiets voor eenmeisje onwenselijk vonden. Kartini was ervan overtuigd datwesterse educatie de sleutel was tot ontwikkeling van de Javaansevrouw. Zij schreef een boek met de veelzeggende titel Doorduisternis tot licht en het maakte destijds veel reacties los.Het was niet alleen een vrouw die zich openlijk kritisch uitte,maar bovenal ook een inheemse vrouw. Naast de positieverbeteringvan de vrouw wilde zij ook het bestaan van de koloniale bandonder de aandacht brengen. Voor haar was het niet vanzelfsprekendhoe de realiteit eruit zag, ook al bracht zij haar ideeën in eenindirecte stijl onder de aandacht. Kartini wist in korte tijdtoch effecten teweeg te brengen. In 1913 werd het Kartini Fondsopgericht ter bevordering van Nederlandstalig onderwijs aanIndonesische meisjes. Al gauw ontstonden enkele �Kartini-scholen

die daadwerkelijk tot uitbreiding kwamen van onderwijs aanmeisjes. Een ontwikkeling die zich progressief voltrok in dedecennia die volgden. 83

Belangrijk in de geschiedenis van de emancipatie van deIndonesische vrouw was de oprichting van de beweging Isteri Sedarop 22 maart 1930 te Bandoeng. Doelstellingen

109

waren het versnellen van de ontwikkeling naar een vrij Indonesiëen verbetering van de positie van vrouwen. Het middel waspolitieke bewustwording van de vrouw. Een concrete stap was deafschaffing van de polygamie en het oprichten van fondsen voorarmlastige vrouwen. Isteri Sedar was geen religieuze verenigingen beschouwde zich in dat opzicht neutraal. In 1935 kwam alsgevolg van de harde houding van het Gouvernement tegenover deinheemse beweging, in de eerste doelstelling een wijziging enwerd voortaan geformuleerd als "de ontwikkeling van gelijkerechten voor mannen en vrouwen versnellen". 84

E. du Perron gaf zijn visie op de vereniging in zijn artikelDrie dames en een dichter en vroeg aandacht voor het feit datIsteri Sedar de enige vrouwenbeweging was die de zogenaamdehuwelijksordonnantie bepleitte. Deze ontwerpordonnantie hield indat ingeval van huwelijk bij inlanders en vreemde oosterlingen,zij zich zouden verplichten tot monogamie, wettelijk beperkteechtscheidingsgronden en echtscheiding bij rechterlijke uit-spraak. Tegenstand vanuit de islamitische hoek zorgde ervoor dathet ontwerp nooit een ordonnantie werd. 85

Een belangrijke rol in de beweging vervulde Siti Soemandari(1909) die in het tijdschrift Bangoen een reeks artikelen schreefover de ontwerpordonnantie en de vrouwenemancipatie. Deze laterebiografe van Kartini liet zich in veel fellere bewoordingen uitover de sekseongelijkheid zoals die in Indië bestond. Zelf wasSiti een zogenaamde abangan -moslim wat wil zeggen dat ze eenrelatief losse binding had met het geloof. Haar ageren tegen dedoor het geloof veroorzaakte uitwassen in de ongelijkeman-vrouwrelatie veroorzaakte veel opschudding bij menigmoslimman. Met name haar expliciet aan de orde stellen van depolygamie van de profeet Mohammed zelf schoot menigeen in hetverkeerde keelgat. In haar ogen was de Koran het enige uitgangs-punt voor de geloofsbeleving, maar daarbij dient men de zin vande Koran als mystiek te zien en teksten over vermeende polygamieof ontkenning van vrouwenrechten niet letterlijk te nemen.Verder meende Siti Soemandari dat de vrouw wel een belangrijkerol in het gezin moest blijven hebben, maar dan als gelijkwaardi-ge kameraad van de man en met de opdracht samen de kinderen tevormen tot zelfbewuste, moderne mensen. Toen het tijdschriftBangoen de hoofdredacteur en Siti Soemandari s latere echtgenootSoeroto uit de redactie zetten vanwege angst voor maatregelen vande zijde van het Gouvernement wegens radicale ideeën, haastte DuPerron zich zijn bewondering te uiten voor de schrijfster en haarartikelen tot de meest lezenswaardige van het periodiek tebetitelen.

110

Du Perron schreef: "Dit zijn werkelijke vrouwen, die bovenal dewaardigheid opeisen inderdaad de vrouwen van mannen te zijn.". 86

De inheemse vrouwenbeweging werd gekenmerkt door haar sterkelitaire achtergrond. De meeste aanhangers en vooraanstaandefiguren waren afkomstig uit gegoede families ( priyayi ) en haddenbijna altijd westers onderwijs genoten. Maar in plaats van zichte richten op het nationale bewustzijn hadden zij de eersteprioriteit gelegd bij het bewustwordingsproces van de Indonesi-sche vrouw. Dat was op zich al een belangrijke stap in eentraditionele en islamitische omgeving. Het is niet overdreven testellen dat het slechts deze vrouwen van gegoede komaf waren dienaar emancipatie mochten streven. Wat hun invloed is geweest ophet algehele emancipatieproces valt thans niet na te gaan.Vergeleken met de ontwikkeling van de vrouwenbeweging inbijvoorbeeld Nederland, werd die in Indië na 1945 als het waregeheel geabsorbeerd in een veelomvattender en krachtiger proces:dat van de onafhankelijkheidsstrijd. In beginsel was toendeelname van vrouwen aan die strijd op zich al emancipatie vanIndonesië en tevens van zichzelf. De ongelijke band was dan niettussen man en vrouw maar tussen kolonisator en gekoloniseerde. In de eerste jaren van de jonge republiek Indonesië is derol van het individu en ook die van de vrouw geheel ondergeschiktgemaakt aan de opbouw van het nieuwe land. Nieuw was dat naastvrouwen uit de elite de jonge staat tevens steunde op vrouwen uitalle lagen van de bevolking. De meest invloedrijke deelnemers aande guerillastrijd waren de nieuwe machthebbers in het land. Onderdie strijders hadden zich veel vrouwen bevonden, veelal van sterklinkse (communistische) inslag. Het zou interessant zijn na tegaan of in het kielzog van de almaar sterker wordende PKI metzijn egalitaristische beginselen, ook de rol van vrouwen isversterkt. De positie van de Indonesische vrouw vanaf de onafhankelijk-heid is in de maalstroom van emancipatiebewegingen zonder twijfelverbeterd. Het algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen wasingesteld. En de keus van de nieuwe republiek om staat en islamniet samen te laten vallen betekende in ieder geval geen strakkerdoor de islam bepaald keurslijf. Maar ondanks de onafhankelijk-heidsstrijd bleef er ook veel onveranderd op het platteland inde inheemse landbouw. De vanouds bestaande rol van de vrouw inde rijstbouw en verbouw van tweede gewassoorten bleef ongewij-zigd.

111

Europese vrouwen .

Het is al eerder opgemerkt dat het aandeel van vrouwen in deinheemse economie aanmerkelijk verschilde van dat van vrouwen inde Europese sfeer. Voor alle duidelijkheid verstaan we onderEuropees in Europa geboren vrouwen danwel in Indië geborentotoks. De plaats van de Europese vrouwen van gemengde afkomstverdient apart aandacht omdat in hun maatschappelijke positiefactoren als ethniciteit en feitelijke sociaal-economische statusmede bepalend waren. De Indo-Europese vrouw zal later in dithoofdstuk apart aandacht krijgen. In de twintigste eeuw vervuldenEuropese vrouwen, zoals zij dat al in Europa deden, gewoon huntraditionele taak binnen het gezin. Zij ondersteunde haarechtgenoot en voedde de kinderen op. Daarbij in meer of minderemate geholpen door een baboe en bedienden. In de tijd van de VOC en tot het einde van de negentiendeeeuw kwamen maar weinig Europese vrouwen naar Indië. Zij die alkwamen waren veelal gedwongen of waren prostituee. De tropischeomstandigheden en de primitievere leefomgeving moedigde vrouwenniet echt aan zich in de kolonie te vestigen. Aan de werking vanhet klimaat kende menigeen kwalijke uitwerkingen toe voor degesteldheid van de vrouw. Melis Stoke beschrijft in zijn boek uit1939 getiteld Wat men in Indië moet doen en laten dat als volgt:

"Het allermoeilijkste punt, waarover al een plank volIndische romans geschreven is, is gelegen in de onverzoen-lijke tegenstelling tusschen de scheppingsperioden van manen vrouw. Het critieke moment is zeven uur �s avonds. Op datoogenblik is de werkende man vermoeid, gebaad en verkleedOp datzelfde oogenblik is de vrouw, na een dag verveling ofgeforceerde bezigheidjes, eveneens vermoeid (van deverveling) en ól verwachting ten aanzien van de wijze waaropde avond zal worden doorgebracht. De man zou willen rusten, de vrouw is vol dadendrang." 87

De primitieve omgeving, het uitputtende tropische klimaat en deschrale Europese omgeving zouden in de opvatting van de schrijvereen ongunstige uitwerking hebben op de persoonlijkheid van deEuropese vrouw. Dat zou dan weer leiden tot ongewenste gedraging-en als overspel en het op het spel zetten van haar huwelijk engezin.

112

Het bekendste voorbeeld van een dergelijke reactie op demoeilijke koloniale omstandigheden is dat van residentsvrouwLeonie van Oudijck in De stille kracht van Couperus. De schrijverkent de omgeving een hoge mate van degenererende krachten toe dieop de Europese vrouw inwerken, getuige het volgende citaat:

"Léonie van Oudijck genoot steeds van haar siësta. Zij sliep maar een ogenblik, maar zij vond het heerlijk na de rijsttafel alleen in haar koele kamer te blijven, totvijf uur, half zes. Zij las een beetje, meestal de tijdschriften van de leestrommel, maar voornamelijk deed zij niets en droomde. Het waren vage verbeeldingen, die op blauwden in haar middageenzaamheden. Niemand wist hiervan en zij hield ze zeer geheim, als een geheime zonde,als een ondeugd. Zij gaf zich veel eerder bloot -voor dewereld waar het een liaison betrof. Ze duurden nooit lang,ze telden weinig mee in haar leven, zij schreef nooitbrieven, en de gunsten, die zij verleende, gaven de bevoor-rechte nooit enig recht in de dagelijkse omgang der conver-satie. Zo was zij van een stille, correcte perversiteit,fysiek en moreel. Want ook haar verbeeldingen, hoe flauwtjes poëtisch ook, waren pervers." 88

Het verhaal van Couperus speelt zich echter af in een typischnegentiende eeuws Indië. Pas in het begin van de volgende eeuwkomen er meer vrouwen vanuit Nederland in de kolonie. Indië wasminder een pioniersgebied geworden en had behoefte aan grotereaantallen blijvers. Meer gekwalificeerd personeel werd nodig inhet Binnenlands Bestuur, het onderwijs, gezondheidszorg en in hetbedrijfsleven. Meer en meer kreeg de kolonie het karakter van eenmigratieland voor onbepaalde tijd. De economische groei en demogelijkheden om hier fortuin te maken of minstens een goede baante krijgen, trokken steeds meer mensen aan en ook de minderavontuurlijken. De groei van welvaart, medische voorzieningen enzaken die in de Europese levenssfeer pasten als uitgaansleven enwinkels, maakten de drempel lager voor Europese vrouwen om ookte komen. Niet onbelangrijk was de omstandigheid dat vestigingin Indië vergeleken met Nederland een sociale stijging betekende.Men kreeg de beschikking over personeel dat werkzaamhdenverrichtte, wat in Nederland slechts was voorbehouden aan debeter gestelden. Het nam niet weg dat een verblijf in Indië zijneigen aanpassingsvermogen bleef vergen. Het aantal vrouwen datbinnen korte tijd terugkeerde naar Nederland bleef aanzienlijk.Maar in de

113

jaren dertig was het toch zover dat we kunnen spreken van eenpermanente grote vestiging van Europese vrouwen. Het eerderaangehaalde beeld van de traditionele rol binnen het gezin is danvan toepassing. Europese vrouwen kwamen als echtgenote en moeder.Slechts een gering aantal, en dan nog vaak ongetrouwde vrouwen,verrichtte betaalde arbeid. Velen vulden hun tijd met lichthuishoudelijk werk, liefdadigheid of hobby s. Wellicht verklaartdat deels dat er in de Indische letterkunde tamelijk veelvrouwelijke auteurs zijn te vinden. Denk maar aan Maria Dermôut,Madelon Szekely-Lulofs en Beb Vuyk. Maar over het algemeen was de gemiddelde positie van deEuropese vrouw een traditionele binnen het gezin. Omdat veel werkbinnen het huishouden aan inheems personeel was overgelaten, hadde Europese vrouw veel tijd om aandacht te besteden aan de eigenontwikkeling. Aandacht verdient de inzet van vrouwen aan de vooravond vande Tweede Wereldoorlog. De Europese gemeenschap was in Indiëvergeleken met de Indonesische omgeving zeer beperkt in omvang.Daarom deed het Gouvernement op zowel mannen, vrouwen en iedereendie een bijdrage kon leveren, een beroep zich vrijwillig temelden voor activiteiten. Het ging dan om werkzaamheden terondersteuning van het leger of om rampen te bestrijden. Dat kon in de plaatselijke Commissies voor de Organisatie vanVrouwenarbeid in Mobilisatietijd (COVIM), het Vrouwen AutomobielCorps (VAC), het Rode Kruis of bloedtransfusiediensten. Het VACwas een initiatief van mevrouw M.C. Lulofs-Mehring, die vond datvrouwen best wel taken konden verrichten van de mannen die indienst waren opgeroepen. De overheid steunde het initiatiefzolang het maar civiele werkzaamheden waren. Dienen in het legerwas niet mogelijk in die tijd. Tussen 1940 en 1942 heeft het VAC heel wat werk verzet: inambulances, gemeentewagens, keukenauto's van het leger, brand-weerwagens en bussen met vluchtelingen. Particulieren hadden ookandere initiatieven genomen en vele vrouwen maakten kleding voorde geallieerde soldaten en er werden geldinzamelingen gehoudenvoor geallieerde troepen. 89

De Japanse bezetting betekende voor de Europese vrouwen eenmoeizaam verblijf in de kampen. De Japanners hadden de vrouwenen kinderen (jongens tot 12 jaar) bij elkaar geplaatst maar demannen in aparte kampen ondergebracht. Deze periode betekendenaast het tropische klimaat en de sociale beperktheid van deEuropese bevolkingsgroep, een nieuwe beproeving. Zij moestenlichamelijk en psychisch overleven zonder de hulp van hun mannen.Nu zou gaan blijken in hoeverre de Europese vrouw zich werkelijkhad

114

genesteld in de tropische vreemde omgeving. 90

In de Japanse vrouwenkampen werd individueel en gemeenschap-pelijk veel geleden. Anderzijds heeft het vele voorbeeldenvoortgebracht van menselijke vermogens om in alle opzichten teoverleven en zo goed en zo kwaad als het ging menselijk voort tebestaan. Medewerker F.A. Begemannn van de Stichting ICODO drukthet in het boek van Esther Captain, Indië, een verre oorlog vandichtbij. Herinneringen van vrouwen in bezet Nederlands-Indië,als volgt uit:

"Natuurlijk, als de druk maar extreem genoeg wordt, is uiteindelijk lichamelijk overleven het enige dat nogtelt.Maar zolang mensen nog een marge van vrijheid zien, proberenze een persoonlijk domein te verdedigen, waarin ze, op hoekleine schaal dan ook, vast kunnen houden aan zichzelf.Want ook in een overvolle barak en verzwakt door honger en ziekte, zoeken mensen nog sluipwegen om iets van huneigen leven te redden en om niet geheel het produkt te worden van de omstandigheden waarin ze moeten verkeren." 90

"Het gebeurt met kleine, ogenschijnlijk onbelangrijke middelen.We horen bijvoorbeeld hoe een vrouw, met groot persoonlijk risico, een dagboek bijhoudt. Het is gericht aan de man met wie zij vier maanden voor interneringtrouwde. Wil ze hem niet vergeten, of wil ze zichzelf nietkwijt raken? Het is allebei waar, want in het dagboek zetze ondanks de gedwongen scheiding haar huwelijk voort, maargeeft ze zichzelf ook de vrijheid om te kijken en te voelnen te denken. En zo weeft ze door het gat dat de interneringin haar leven heeft geslagen een haast onzichtbare draad vancontinuïteit. Onbelangrijk? Ik denk het niet, want het heeft haar ong-etwijfeld geholpen om na de bevrijding haar vroegere levenweer op te pakken, ook met haar man." 91

"Indrukwekkend zijn de pogingen om ook in het kamp nog ietsvan een normaal sociaal leven te handhaven: het vieren vanverjaardagen, van Sinterklaas en Kerst, het houden van �etentjes , waarvoor receptenboekjes werden vervaardigd ommet steeds schameler middelen toch nog een beetje gezellig-heid en feestelijkheid te realiseren. En typerend is ook hetsteeds

115

opnieuw ophangen van lappen om hoekjes van privacy tecreëren, voor een rest van een persoonlijk leven in de metsteeds meer vrouwen en kinderen volgepakte barakken. 92

De internering betekende naast de scheiding van hun mannen hetbegin van een onzekere tijd. Het was ook een breuk met devooroorlogse gedragspatronen, die aan hen werden toegeschreven.De Europese vrouw was nu gedwongen zelfstandig de bezetter tebenaderen om haar eigen belangen te verdedigen. Er waren vrouwendie nog verder gingen en zich daadwerkelijk verzetten tegen deJapanners. In de historische verklaring van het overleven in de kampenbestaan opvattingen van sociologische en psychologische aard.Vergeleken met mannen waren de vrouwen vanuit het gezinsleven algewend zich flexibeler aan te passen en met name niet te veelvoor zichzelf te eisen. Een dergelijke houding was een pré in dekampomstandigheden met zijn onzekerheden en schaarste. Ook detraditionele rol van verzorgster van haar kinderen zou een sterkewil tot overleven versterkt hebben. Je kon als vrouw toch nietopgeven terwijl je kinderen had? Typerend is dat onderzoekaantoont dat vrouwen in de kampen regelingen voor de kinderenhadden getroffen met anderen ingeval van overlijden van een vanhen. Daartegenover staat in schril contrast de wijze waarop menigjongen werd opgevangen wanneer hij als twaalfjarige in eenmannenkamp moest. Veelal ontfermden de aanwezige mannen zich nietover hen en moesten ze het maar zelf uitzoeken. Belangrijk was dat vrouwen belang bleven hechten aanvoortzetten van persoonlijke verzorging. Persoonlijke hygiëne vanzichzelf en hun kinderen bleven zoveel mogelijk gehandhaafd.Alsook blijvende aandacht voor verzorgd gekleed gaan. Dit wektevaak ergernis op bij de Japanners, die er terecht een daad inzagen van behoud van eigen waardigheid. Iets wat kennelijk nietmocht horen bij de staat van overwonnen zijn. Van mannen in dekampen is bekend dat zij sneller de persoonlijke verzorginghadden verwaarloosd en er navenant bijliepen en menigmaal inapathie geraakten.93 Voor veel vrouwen was de internering de eerste keer in hunleven dat zij zelf moesten handelen en besluiten nemen. Vaakmondde het zelfs uit in verzet tegen de bezetter. We moetenhierbij misschien niet direct denken aan de normale inhoud vanhet begrip verzet. Bij die gangbare betekenis zit er een sterkmannelijke lading in van fysiek en gewapend

116

zich opstellen tegenover de tegenstander. In het geval van degeïnterneerde vrouwen gaat het eerder om anderssoortige gedra-gingen die als doel hadden het belang van zichzelf en hunkinderen veilig te stellen. Pas daarna kwam het streven omdoeleinden van de bezetter via die gedragingen afbreuk te doen.

Esther Captain spreekt in haar boek van zowel verweer alsverzet, zijnde nuanceringen in het geheel van gedragingenteneinde de bezetter dwars te zitten en de eigen waardigheid tebehouden. Verweer kwam verreweg het meeste voor en vooral hetzogenaamde symbolische verweer. Bijvoorbeeld het vaak dragen vanrood, wit, blauw en oranje in kleding of het hangen van dergelijkgekleurd wasgoed in een bepaalde volgorde. Maar ook het vierenvan koninginnedag, het bijhouden van een dagboek of het gezamen-lijk protesteren tegen maatregelen vallen onder de termverweer. 94

Van verzet in de zin van daadwerkelijk acties via strijd ofsabotage was ook sprake. Een van de bekéndste vrouwen was HannieHilgers die in Batavia onder andere twee ontsnapte krijgsgevang-enen acht maanden verborgen heeft gehouden. Hannie Hilgers werdopgepakt in augustus 1943 en op 6 september 1943 standrechtelijkonthoofd. In Bandoeng waren Toos Overtoom en mevrouw BorgmanBrouwer-de Jonge actief binnen de verzetsgroep het Java Legioenvan kapitein R.G. de Lange. Deze twee vrouwen hebben onder anderewapens gesmokkeld en verborgen. De groep van kapitein De Langeis in de loop van 1943 geheel door de Japanners uitgeschakeld ende leden ervan ter dood gebracht. 95

De Japanse bezetting en de gescheiden internering van vrouwenen mannen betekende een discontinuïteit van vooroorlogseman-vrouwpatronen. Geheel op zichzelf aangewezen waren deEuropese vrouwen genoodzaakt zelf handelingen te ondernemen enbeslissingen te nemen voor zichzelf en hun kinderen. De noodzaakvan overleven maakte de Europese vrouw zelfstandiger en autono-mer. Hoewel vaak de draad opnieuw gewoon weer werd opgepakt nade oorlog zou in individuele gevallen de situatie nooit meerhetzelfde zijn als vroeger. Getuige het volgende citaat vanClaasje Duin-Rietdijk die op Sumatra in kamp Aik Pamienke heeftgezeten:

"Je hoort veel verhalen over stellen die in Indië vrij vroegwaren getrouwd: zo ongeveer op hun twintigste. Vrouwen dedentoen alles wat manlief prettig vond en zoals hun ouders hetdeden.

117

Als vrouw werd je lid van die club waarvan je geacht werdlid te zijn:de tennisclub, de huisvrouwenvereniging...Toen gingen die vrouwen het kamp in en dat was heel type-rend: ze stonden ineens voor hun eigen leven, moesten voorzichzelf opkomen, of ze nu wel of geen kinderen hadden. Endie ontwikkelden zich tot leuke, zelfstandige vrouwen, diewisten wat ze wilden. Vier jaar later zagen die hun mannenterug.Die mannen hadden hun herinnering aan dat lieve, schattigevrouwtje, maar dat was absoluut over. Daar zijn huwelijkenop gestrand. In ons geval had ik al voor de oorlog een patroon: ikwerkte en had een huis. Mijn man heeft me zo leren kennenen die wist hoe ik was: ik nam het heft in handen en regeldede boel als dat nodig was - en dat vond ik gewoon. Maar erzijn ook stellen geweest waardat helemaal fout ging." 96

Wat betreft de positie van de Indo-Europese vrouwen valt deelshetzelfde te vertellen als bij de totok vrouwen. De mate vanintegratie in de Europese levenssfeer was daarbij van belang.Meer nog dan bij de totoks speelde bij Indo-Europese vrouwen meewat de sociale positie van haar partner was en haar mate vanbruin of blank zijn. Een lagere sociale status en grote mate vanniet-blank zijn ging samen met een levenswijze die dichter bijde inheemse stond. Het grote verschil was dat de Indo-Europesevrouw niet in de agrarische economie werkzaam was, omdat haarEuropese partner van oudsher geen bezitter kon zijn van het land.De positie van de Indo-Europese vrouw was dan nsociaal-economisch opzicht eigenlijk slechter. Zij was geheelafhankelijk van het reilen en zeilen van haar partner. Als dezehaar zou verlaten had zij slechts familie om op terug te vallenmaar geen andere sociaal-economische basis. De Indo-vrouw wasontworteld geraakt van de inheemse achtergrond maar was veelalniet geheel geaccepteerd door de Europese omgeving. Het lot vande Indo-Europese vrouw was sterk verbonden aan de tweederangssta-tus van de Indo-Europese man. Was een Europese vrouw meestal ineen traditionele rol gedwongen, de Indo-vrouw had daarnaast deextra last van de raciale ongelijkheid te dragen. Eigenlijk waser sprake van een dubbele afhankelijkheid, van haar man en vande acceptatie van haar huidskleur. Maatschappelijk moest de Indo-Europese vrouw steeds deminachting van de totok voelen en tegelijk de afhankelijkheid vanhaar partner.

118

Bovendien was zij nog eens behept met vooroordelen die in de loopvan de geschiedenis waren ontstaan.Het begon al met de vrouw als concubine of njai van een Europeseman. Dergelijke relaties leken in de loop van de eeuwen welgeaccepteerd, maar dit berustte veelal niet op een waardering vande vrouw maar op begrip voor de man. De beeldvorming overIndo-vrouwen geeft in negatieve zin een aanvulling op negatievebeelden over de Indo-man. Indo-Europese vrouwen zijn, inwillekeurige volgorde, behaagziek, indolent, sensueel, moreellichtzinnig, zwak van karakter. Deze beelden zijn een afspiege-ling van de eerder beschreven raciaal gelaagde samenleving diede kolonie was. Naast de �normale sociale indeling was er nogeens die tussen man en vrouw, welke niet in het voordeel van delaatste uitpakte. De oorlog veroorzaakte in ieder geval de nodige duidelijk-heid. Misschien meer nog dan in het geval van de totokvrouwen,betekende de internering voor de Indo-Europese vrouw een schok.De bezetting en de internering lieten duidelijk de etnisch ensociaal-economisch gelaagde koloniale samenleving naar vorenkomen. Het al dan niet in de kampen terechtkomen hing voor deIndo-Europeaan ook af van de mate van blank en niet-blank zijn.De Japanners hadden het Kantoor voor Personen van Gemengde Komafopgericht in augustus 1943. De bezetter probeerde de Indo s aande Aziatische kant te krijgen en behandelden hen als gelijk aande Indonesische bevolking. Indo s vielen daardoor ook niet onderhet strengere militaire bestuur. Wel verwachtten de Japanners datde Indo-Europeanen hun Europese superioriteitswaan lietenvaren. 97

De praktijk liet evenwel geen pro-Japanse houding van hetmerendeel van de Indo zien. De zielsverwantschap met de Europesezijde was toch groter. In enkele gevallen kwam het zelfs voor datmensen zich zodanig blank voelden dat zij als het ware vrijwillighet kamp ingingen. En dat terwijl ze voldoende bruin waren om erbuiten te blijven. In de meeste gevallen kwamen uiteindelijk demeest Europees georiënteerde vrouwen in de kampen terecht. Deanderen bleven dus op grond van huidskleur er buiten. In algeheletermen bezien is nu niet precies te zeggen of belangrijkeverschillen waren tussen de Europese en Indo-Europese vrouwen inde kampen. Volgens één van de door Esther Captain geïnterviewdevrouwen, een Nederlandse, een totok, niet:

"In Halmaheira kwamen wij namelijk tussen de echtgenotes van zakenmannen, advocaten en artsen terecht. Er waren vrouwen die zelf hadden gestudeerd: een vrouw die lerareswiskunde aan de HBS was en een ander was meester in de

119

rechten. Die hebben meer gestudeerd dan een gewone onderofficiersvrouw, want dat was meestal maar een eenvoudi-ge huisvrouw. Nou, nee, ze lieten dat mijn moeder niet zomerken, maar we merkten zelf dat er verschil was. In hetkamp waren ook Indische vrouwen: die voelden zich Nederlan-der en werden geïnterneerden ook Indische vrouwen dievrijwillig het kamp in gingen. Wij waren echte totoks: we waren voor vier jaar naar Indiëgekomen en waren als belanda geregistreerd. Er waren geenproblemen tussen de Indische en Nederlandse vrouwen." 98

Uit dit citaat blijkt veeleer dat de �normale sociale verschil-len belangrijker worden ervaren dan die tussen Indisch enniet-Indisch zijn. Over de beleving van de internering doorIndo-Europese vrouwen is minder materiaal voorhanden. Memoires,dagboeken en andere egodocumenten zijn vooral van de hand vanEuropese vrouwen. Esther Captain heeft de indruk datIndo-Europese vrouwen in veel mindere mate hun ervaringen opschrift hebben gesteld. Het is niet waarschijnlijk dat deIndo-Europese vrouw de kamptijd anders zal zijn doorgekomen danhaar totok- zuster. Graag willen we tenslotte de rol noemen van Indische vrouwenin het Indische verzet van wie mevrouw J.W. Berg-Butteweg, SokBerg voor intimi, en Corrie Altman prominent waren. Wie was omte beginnen die Sok Berg eigenlijk? Aan het boek van Immerzeelen Van Esch getiteld Verzet in Nederlands-Indië tegen de Japansebezetting 1942-1945, is het volgende citaat ontleend metbiografische gegevens:

"Sok Berg, zoals mevrouw Berg-Butteweg door intimi werd genoemd, was ten tijde van de Japanse aanval op Nederlands-Indië 46 jaar oud. Zij was een kleine tengere vrouw en had grote, groen-grijze ogen en lichtbruin krullend haar. Hoewel zij van Nederlands-Indische afkomt was, was haar huidskleur opvallend licht.In 1916 trouwde zij met Frederik Berg, die toen aan het begin stond van een carrière bij het Departement van Waterstaat. Het paar kreeg drie kinderen: twee zonen en een dochter. Door de herhaalde overplaatsingen van Frederik Berg woonde het gezin in verschillende kleinere en grotere plaatsen in Oost-Java. Enkele jaren voor het uitbreken van de oorlog verhuisden zij naar Soerabaja. Omdat Frederik Berg het inmiddels tot hoofdopzichterbij Openbare Werken had gebracht en een goed salaris verdiende, kon een ruime woning betrokken worden.

120

Het huis Tegalsari 78, op de hoek met Kedongsari, was gelegen in een lommerrijke buurt voor welgestelden. Het had open veranda's en was omgeven door een grote tuin met bougainvillae's en een manggaboom.Volgens dochter Mildred was Sok Berg geen doorsnee Indische huisvrouw. Zij was wars van het gezapige leventje dat velen er op na hielden, gevuld als dat was met hobbies als koken, borduren en het kweken van orchideeën. Zij had altijd tandheelkunde willen studeren, maar zij had deze ambitie na haar huwelijk over boord moeten zetten. Naast het eigen huishouden, waarin zij niet alles aan bedienden overliet, ontplooidezij echter nog activiteiten buitenshuis. In de jarentwintig bijvoorbeeld assisteerde zij een huisarts in Malang bij bevallingen. 99

Sok Berg had zich in 1940 bij de Luchtbeschermingsdienst (LBD)aangemeld als vrijwilligster nadat haar man in militaire dienstwas opgeroepen. Zij kwam terecht in het hoofdkantoor van de LBDgelegen tegenover haar huis in Tegalsari. Haar taak was die vantelefoniste achter het schakelbord. Ook toen de Japanners kwamenmoest zij er blijven werken. Ondanks de Japanse aanwezigheid werddeze LBD-post een soort centrum van verzetsactiviteiten. DeLBD-ers probeerden namelijk contact tussen de krijgsgevangenenen hun gezinnen te onderhouden. In de tussentijd hadden deJapanners de LBD-taken gehandhaafd maar de naam veranderd inPoesat Keibodan. Het LBD-hoofdkwartier bleef gehandhaafd alscentraal informatie punt. En het was al direct dat Sok Berg welde waarde daarvan inzag en aan het verzoek om er te blijvenwerken voldeed. Al was het waarschijnlijk niet direct met deintentie er illegale activiteiten te ontplooien. 100

Op een gegeven moment was haar bekend geworden dat deKempeitai har man verdacht van verzetsactiviteiten en hemgearresteerd had. De commandant van de buitenposten van de LBD,J.F. ('Pa') van Hutten vroeg haar mee te doen met een ondergrond-se beweging. Sok Berg aarzelde vanwege bezorgdheid om haarkinderen. De toenemende druk van de bezetting met zijn vernede-ringen, arrestaties en slechte behandeling van geïnterneerdendeed haar houding wijzigen. Nadat zij haar man in de cel hadbezocht hakte ze de knoop door en besloot de illegaliteit in tegaan. De eerste activiteiten waren vanuit de LBD-post en zijvertaalde berichten die binnenkwamen en gaf die door aan Pa vanHutten. Ondanks de voorzichtigheid en zwijgzaamheid van haar kant

121

raakte het in breder kring bekend wat zij in het geniep deed.Via via raakte ze betrokken bij de verzetsgroep van kapiteinMeelhuyzen in Soerabaja. Hun onderlinge verhouding bleekuitstekend te zijn en hij nam haar vaak in vertrouwen. 101

Opmerkelijk was dat in de groep van Meelhuyzen vrij veelvrouwen hebben deelgenomen, in meer danwel mindere mate. Dereden was dat zij veel koerierswerk deden en zij zich makkelijkeren onopvallender konden bewegen in het openbaar. Sok Berg was een contactpersoon geworden bij de werving vannieuwe leden en haar huis was een centrum van illegale activitei-ten, als het verbergen van wapens en schuilhouden van mensen.Naast Sok Berg deden schoonzuster Godie Meelhuyzen en haarvriendin Hetty Engelen mee. Zij werkten voornamelijk vanuitMalang en maakten deel uit van het verzetsnetwerk Soerabaja enOost-Java. Hun taak was doorgeven van berichten, wapens,medicijnen en voedsel en het houden van bijeenkomsten thuis. Danwas er Suze Matthes die het openlijk aanhangen van NSB-ideeëngebruikte als dekmantel voor deelname in de groep-Meelhuyzen.Belangrijk was de deelname van Corrie Altman die als verpleegsterwerkte in het Centraal Burger Ziekenhuis in Soerabaja. Haarverzet begon met het 'regelen' van medicijnen en verbandartikelenen vervalsen van ziekenlijsten zodat krijgsgevangenschap werdvertraagd. Zij verpleegde onder andere overlevenden van de slagin de Javazee. Corrie Altman rolde steeds meer de illegaliteitin en startte diverse initiatieven als het aanmaken van pendafta-rans en het verzamelen van geld voor aanschaf van wapens ofarmlastige geïnterneerden. Zo had zij onder andere een breicen-trale opgestart waarin Europese en Indo-Europese vrouwen kledingmaakten voor de verkoop. Corrie Altman speelde een sleutelrol inde groep door haar vindingrijkheid bij het verwerven van fondsen. De PID en de Kempeitai hadden wel degelijk lucht gekregenvan het verzet in en om Soerabaja, maar gingen met geduld enomzichtig te werk. Met behulp van dwang en tipgelden wist de PIDheel wat informatie in te winnen in kampongs en desa's. Eendubieuze hoofdrol speelde hierin de Indo-Europese tipgever Vander Weijde. Via hem infiltreerde de PID in de groep-Meelhuyzen,maar Suze Matthes kwam achter zijn ware bedoelingen. Zij slaagdeer in informatie over de Kempeitai en PID te ontfutselen, wantVan der Weijde meende dat hij en Suze Matthes met haar zogenaamdeNSB-ideeën een anti-Nederlandse geestverwant was. Suze Mattheskreeg zelfs conceptschema s van de PID aangaande de verzetsacti-viteiten en -deelnemers te zien. Sok Bergs naam figureerde

122

op een lijst van verdachten! De arrestaties van mensen uit degroep-Meelhuyzen vonden plaats in december 1942. Sok Berg werd vervolgens verhoord en moest wrede martelingenondergaan. Zij bleef ontkennen en verraadde Meelhuyzen niet. Op21 december 1942 vernam Meelhuyzen van haar arrestatie en beslootzich aan te geven bij de PID. Niet lang voor zijn dood sprakenzij elkaar nog in de gevangenis aan de Werfstraat in Soerabaja.Kapitein Meelhuyzen hing zichzelf op in zijn cel na een misluktepoging tot dood door vergiftiging. Sok Berg die eigenlijk geeninformatie heeft gegeven kreeg vijftien jaar gevangenisstraf.Godie Meelhuyzen en Corrie Altman kregen aanvankelijk dedoodstraf maar uiteindelijk respectievelijk zeventien en vijftienjaar celstraf. 102

De moedige inzet van de groep-Meelhuyzen is later nietaltijd even positief beoordeeld. Er zou sprake zijn van te veeldilettantisme en de grote inzet van vrouwen en jeugdigen was teriskant. Ook zouden er teveel deelnemers gezocht hebben naarsensatie en niet professioneel qua houding zijn geweest. Dat wasniet voldoende om een effectief en ervaren opsporingsapparaat alsde Kempeitai te ontlopen. Bovenal ontbrak het aan de onmisbaresteun vanuit de bevolking. Deze was graag de Japanners behulpzaambij het aanmelden van verdachten, zeker wanneer daartegenoverbeloningen stonden. 103 In het algemeen was het niet zo dat een aanzienlijk deel vande Indische vrouwen in het verzet deelnam. De persoonlijke soresen die van het vaak onvolledige gezin domineerden het dagelijksleven. Sociologe Wendy Janssen heeft onderzoek gedaan naar deervaringen van Indische vrouwen gedurende de bezettingstijd enbaseerde zich voornamelijk op interviews. Uit het onderzoek isniet echt gebleken dat de Indische en Europese vrouwen de tijdverschillende beleefd hebben. Wat de benaderde vrouwen het vaakstnoemden waren de afwezigheid van de mannen en het er alleen voorstaan, het wegvallen van inkomsten en de schaarste van met namevoedsel. Natuurlijk was er de constante angst voor de Japanners,die onberekenbaar konden reageren of optreden. 104

De breuk die de oorlog voor de Europese vrouw betekende wasvoor de Indo-Europese vrouw zo niet nog groter. De oorlog was deinleiding tot het einde van de koloniale band tussen moederlanden de archipel. De Europeaan van gemengde afkomst was eigenlijkzijn land kwijtgeraakt en de daarin toegemeten sociale positie.In de jonge Indonesische

123

republiek waren er slechts nog de mensen met Indonesischenationaliteit of warga negara en degenen die die niet bezaten.Van een tussenlaag die gelijkgesteld werd met een blanke upperclass was geen sprake meer. De afloop is bekend: er volgdemassale repatriëring van Europeanen, zowel totok als Indo's.

Krijgsmacht en samenleving .

Naast het Binnenlands Bestuur waren het Koninklijk Neder-lands-Indisch Leger en de Gouvernementsmarine belangrijkewerkgevers. Interessant is dat in de bezetting van de rangen zichde status van de huidskleur weerspiegelde. Uitgaande van dereguliere indeling in officieren, onderofficieren en manschappenzijn de cijfers rond 1920 globaal als volgt weer te geven: 1.300tot 1.900 officieren op een totale sterkte van Europeanen vanongeveer 9.000 tot 15.000. De mobilisatie aan de vooravond vande Tweede Wereldoorlog bracht in totaal 40.000 Europese en 40.000inheemse militairen op de been.105 Handel en defensie waren de grootste activiteiten van deNederlanders in de Oost. In tegenstelling tot de situatie inNederland had de krijgsmacht door zijn omvang een grote vormendepositie in de maatschappij. De krijgsmacht is altijd één van depijlers geweest waaromheen zich de Europese samenleving vormde.Vanaf het eerste begin had de VOC handelsposten opgericht welkemoesten worden verdedigd tegen de vreemde en bij tijden vijandigeomgeving. De Nederlandse aanwezigheid bestond bijna twee eeuwenlang voornamelijk uit kooplieden, een handvol bestuurders enmilitairen. Leger en zeemacht waren een belangrijk onderdeel terhandhaving van de koloniale situatie. De beleving van 'ons Indië'bestaat voor een groot deel dan ook uit de verhalen van degenendie in de krijgsmacht zaten.

Als we de sociale geschiedenis van ons gekozen tijdvakvoldoende in kaart willen brengen kan dat niet zonder weergevenvan ervaringen van de mensen die tot die krijgsmacht behoorden.Onze kennis over vooral de laatste jaren van de kolonialeaanwezigheid in Indië, is grotendeels ontleend aan de oorlogser-varingen waarin de militairen een centrale rol speelden. Daarbijis een groot deel van de beleving vaak ingedikt tot de TweedeWereldoorlog en Bersiap-tijd. Het is niet zozeer de kennis overde krijgsmacht op zich die in deze van belang is. Dus niet defeiten over

124

aantallen, type wapens, regimenten of schepen zijn dan het meestinteressant. Maar eerder gaat het om de krijgsmacht als sociaalverschijnsel en zijn invloed op aard en vormgeving van dekoloniale maatschappij. In de kolonie had het leger een enorm effect op de samenle-ving; namelijk dat ontwikkelingen binnen het leger gevolgenhadden voor de maatschappij. Vergeleken met de krijgsmacht inNederland vroeger en later, was die in Indië niet geheelweggestopt in kazernes, waarna de buitenwacht er verder nogweinig van vernam. Het was eerder zo dat het dienen in het KNILeen levenswijze was in plaats van alleen maar een vak uitoefenen.Al vanaf het begin toen Nederlandse soldaten, of fuseliers zoalsze toen heetten, hun intrede deden in de kolonie ontstond eentypische maatschappij met eigen kenmerken, geheel verschillendvan die in het vaderland. In eerste instantie waren het militai-ren die relaties zijn aangegaan met inheemse vrouwen. Vanwege hetverbod op dergelijke gemengde huwelijken kwamen er duurzamerelaties met zo n concubine of nyai, tot stand. Die relatieswaren feitelijk gelijk te stellen met huwelijken. De man bondzich aan de vrouw en nam verantwoordelijkheid op zich voor dekinderen die uit de relatie voortkwamen. In dat opzicht was deNederlands-Indische samenleving eeuwen zijn tijd vooruit watbetreft samenlevingsvormen. Het was niet zozeer een zedelijkliberalisme wat daaraan ten grondslag lag maar eerder eenpragmatische politiek van bestuurders en militaire leiders. Hetwas beter de slecht betaalde soldaten tevreden te houden dan hunmeer te betalen. Dat zou alleen maar ten koste gaan van de hogewinstmarges van de Compagnie. Het in het vaderland als moreellaakbare beschouwde ongehuwd samenwonen moest dan maar op de kooptoe worden genomen. Bovendien, had 'ijzeren' Jan Pieterszoon Coenin eigen persoon niet de aanzet gegeven tot de gemengde relaties?

We zullen in kort bestek nagaan wat de positie was van dekrijgsmacht buiten de normale functie als verdediger tegenbinnen- en buitenlands gevaar en wie er zoal dit instituutvormden. De in dit verhaal belangrijkste momentopnamen zijn hetonstaan van een gemengde bevolking in de kolonie, de overgang vaneen beroeps- naar een dienstplichtleger en de sociale oorzakenen gevolgen daarvan, de mobilisatie en de laatste wereldoorlogen tenslotte het einde van de koloniale strijdkrachten. Dit isslechts de Nederlandse zijde, want het beeld zou niet compleetzijn zonder ook aandacht te geven aan het ontstaan van hetIndonesische leger tijdens d onafhankelijkheidsstrijd.

125

Koloniale krijgsmacht

Ter verdediging van de pas opgerichte handelsposten stuurde deVOC op haar schepen altijd een groep soldaten of fuseliers mee.Dat waren altijd beroepsmilitairen of huurlingen die zichvrijwillig hadden gemeld, ronselpraktijken daargelaten. Debescherming van de handelsposten was geen overbodige maatregelomdat de Nederlanders alleen zeker waren van de betrouwbaarheidvan de directe omgeving. Over het verder liggende achterlandwisten de Nederlanders in de eerste tijd niet zoveel en in eengebied waar verschillende volken woonden met een niet bekendeomvang, was het zaak op de hoede te blijven. De militairen indienst van de VOC waren grotendeels buitenlanders omdat inNederland vanwege zijn kleine bevolking onvoldoende personeel waste vinden. Naarmate de kolonie meer en meer onder Nederlandsgezag kwam (pacificatie) werd het bezettingsleger omgezet in eenpermanent koloniaal leger. De dure buitenlandse huurlingen werdenafgedankt en er ontstond een leger met Nederlandse officieren enlager kader in leidinggevende rangen en goedkoop inheems ofIndo-Europees personeel als gewone manschappen. 106

Het merendeel van de officieren had, zeker in de negentiendeeeuw, zijn opleiding gehad aan de KMA te Breda. Later kreegNederlands-Indië een Militaire Academie te Magelang. Officierenkwamen voort uit betere sociale lagen van de bevolking en warenmeestal totoks. Een uitzondering die hierop kan worden genoemdis de persoon van legercommandant Berenschot. Maar behoudens ditvoorbeeld bevonden zich in de hoogste rangen geen Indo s en alhelemaal geen inlanders. Indo's hadden de rang van onderofficier,waarvoor enige opleiding na de lagere school was vereist, ennatuurlijk dienden zij ook als gewoon soldaat. De behuizing vande troepen liet veel zien van hun levenswijze. Namelijk de lagererangen waren gehuisvest op het terrein van de tangsi (kazerne)en zij mochten in gezinsverband leven en vormden een eigensubcultuur. Het kazernebestaan toonde verder veel overeenkomstenmet dat in Nederland. Onderofficieren hadden eigen ruimten, zowel aparte kamers alsgemeenschappelijke plaatsen om te eten. Soldaten verblevengezamenlijk op de chambree (slaapzaal), slechts de bedden metbergruimte eronder waren "privé-domein". Deze mannen hielden erniet zelden een inheemse vrouw op na die voor hen het huishoude-lijk werk deed, maar ook seksuele behoeften bevredigde. Alsgevolg hierva bevolkten ook

126

kinderen de Nederlands-Indische kazernes. 107 De subcultuur op dekazernes maakte het verschil zichtbaar tussen sociaal laagge-plaatste Europeanen en de inheemse kampongbewoners. De tangsi ende militaire status gaven Indo's net dat aanzien om hen vaninlanders te onderscheiden. Men was immers 'soldaat van Oranje'en geen kampongbewoner als zoveel anderen! Al vanaf het begin van de koloniale verhouding warenEuropese mannen seksuele relaties aangegaan met inheemse vrouwenen werden er kinderen van gemengde afkomst geboren. In de loopvan de eeuwen was er een aanzienlijke groep van gemengdbloedigenontstaan. Omdat deze praktijk van gemengde relaties zodanigonvermijdelijk was geworden door het ontbreken van Europesevrouwen, liet het bestuur deze feitelijk toe. Het hield demilitairen tevreden, zij konden een regelmatiger bestaan leidenen gezinsverantwoordelijkheid dragen. Dit waren factoren diestabiliteit bevorderden en het leger was gebaat bij personeel wathet naar zijn zin had. Die gemengde relaties konden geenhuwelijken zijn omdat het verboden was te trouwen door eentrouwverbod tussen christenen en niet-christenen. Tot deafschaffing van dit verbod op gemengde huwelijken in 1848 leefdende militairen, die ongeveer de helft van de Europese mannelijkebevolking vormden, samen met een njai. Deze relatievorm bleef nogtot het einde van Nederlands-Indië bestaan, ook al was het allang toegestaan te gaan trouwen. Een van de redenen van voortbe-staan van het concubinaat bij lager militair personeel was delage inkomenspositie. Daardoor konden zij niet voldoen aan demateriële eisen die een Europese vrouw normaliter stelde. Hetonderhouden van inheemse vrouwen was vanwege de geringerelevensstandaard die zij gewoon waren, gemakkelijker. Officierenwas het moreel niet toe-gestaan in concubinaat te leven. Dehiërarchie stelde destijds stricte normen. 108

Tot het begin van de twintigste eeuw mochten de lageremilitairen hun njai bij zich op de kazerne laten wonen, net alsde uit de relatie voortgebrachte kinderen. Zo'n Indische kazernewas dus meer dan een afgesloten plaats waar het leger zijnspecifieke werkzaamheden verrichtte. Een Indische tangsi was eenaparte woonwijk waar een eigen sociale groep leefde. Het was doorzijn vrijere opvatting en gedogen van relaties ook een vrijplaatstemidden van de inheemse gemeenschappen die de regels van deeeuwenoude adat zo precies mogelijk naleefden. Ver weg van deheersende strenge calvinistische normen en waarden had deEuropese bevolking in Indië zich een liberaler levenswijze eigengemaakt.

127

Lange tijd bestond in Indië over deze levenswijze een eenzijdigen ongunstig beeld. De opvatting had in Nederland postgevat datin de kolonie alles maar kon en dat het er zedelijk maar eenzootje was. Gemakshalve werd aangenomen dat soldaten niet op eenminnares meer of minder keken en dat er seksuele bandeloosheidheerste. Militairen die het avontuur in den vreemde zochtenwerden snel geassocieerd met hen die ergens voor wegvluchtten,misdadigers of anderszins twijfelachtige figuren. De praktijk wasdat eerbare militairen door gebrek aan de zorg van een partneren de behoefte aan een geregeld leven, samen met hun concubineen kinderen een gezin vormden zoals zij in Nederland ook haddennagestreefd. Het feit dat de situatie van ongehuwd samenwonen wasgeaccepteerd leidde in de loop van de negentiende eeuw tottoenemende emancipering van de Indo-Europese bevolkingsgroep.Uiteindelijk konden na acceptatie door de Europese vader dekinderen ook de Europese status krijgen. Daarmee stond positie-verbetering open via onderwijs of zorgde doorstroming naar hetleger voor sociaal-economische zekerheden. De Indische krijgs-macht had goed gezien dat door het accepteren van de kinderen vangemengde afkomst, later opname van deze soldatenkinderen mogelijkmaakte. Hierdoor zouden namelijk twee problemen zijn opgelost:ten eerste het tekort aan Europees personeel en ten tweede washet leger minder aangewezen op inheems personeel en op durebuitenlandse huurlingen. Het aannemen van teveel inheemspersoneel was ongewenst omdat het nu eenmaal vanwege de kolonialeverhoudingen gevoelig lag het onderworpen volk van wapens tevoorzien. Enerzijds zorgde het leger voor emancipatie van de Indoen aan de andere kant hield het die van de inheemse bevolkingtegen. Vanwege de korte lijn via de vader was het KNIL gemakkelijktoegankelijk voor de Indo-Europese jongens. Anak kolang werdendeze jongens genoemd, omdat zij als kind vaak onder de slaapta-fels, waarop hun ouders lagen, moesten slapen. Aan deze schrij-nende situatie kwam vanaf 1906 verandering toen het Gouvernementverplicht werd voor Europese onderofficieren gezinswoningen ophet militair terrein te laten bouwen. Doorstroming in het legerwas voor deze kinderen uit veelal armlastige gezinnen deaangewezen weg naar sociale stijging. Daarbij kwam dat het legernaast de specifieke vaardigheden ook zelf algemene scholenstichtte ter algehele vorming van de recruten en kinderen van hetpersoneel.Pupillen zaten bijvoorbeeld op geheel door het leger betaaldeopleidingen.

128

In 1897 was het zogenaamde korps pupillen in drie categorieën

129

verdeeld. De eerste waren de jongens tot twaalf jaar en zij zatenin bestaande liefdadigheidsinstellingen zoals de weeshuizen diedoor �Pa van der Steur waren opgericht. Het leger betaaldedaarvoor kost, inwoning en kleding. De tweede categorie waren dejongens van twaalf tot zestien jaar oud en kregen hun opleidingin Gombong. De derde categorie van zestien tot achttien jaar wasgeheel bij het leger zelf gedetacheerd in de kazerneomstandighe-den. Het korps pupillen moest echter bezuinigen en is tenslottein beschreven vorm opgeheven. Er kwam een nieuw korps genaamdInstituut voor Gouvernementspupillen en het was bestemd voorzoons van Europese militairen beneden de rang van officier of vanmilitairen die met pensioen waren of gegaan of waren overleden.De landaard van de moeders was daarbij verder niet van belang.De ouderbijdrage was nihil als het inkomen lager was dan 75,--per maand en in de andere gevallen maximaal 30,--. Dezegouvernementspupillen waren niet gedetacheerd in het leger maarwoonden in weeshuizen in Batavia, Buitenzorg, Semarang enSoerabaja. 109

De opleidingsmogelijkheden speelden een grote rol in desocialiserende functie van de krijgsmacht. De hoger rangen warennet als in Europa niet toegankelijk voor iedereen vanwege destrenge selectie en hoge kosten van de (elitaire) militaireacademie. In Indië zelf was het na 1893 niet meer mogelijk eenofficiersopleiding te volgen; daartoe moest men naar de KMA teBreda. Er waren wel andere kaderopleidingen die gekoppeld warenaan de diverse regimenten of bataljons. De bekendste waren diete Magelang en Tjimahi. Alle volkeren in de archipel haddentoegang tot de opleiding behalve tot die van eindrang ser-geant-majoor, die was voorbehouden voor Europeanen. De in 1909te Tjimahi ge-opende koksschool was vanaf 1912 trouwens alleenvoor inheems personeel toegankelijk. 110

Als we binnen de krijgsmacht zelf nog eens kijken naar derangorde dan is te zien dat binnen de gevechtsonderdelen vooraltotok zaten en dat de Indo's en inheemsen noncombattante functiesvervulden. Denk daarbij aan bevoorrading, transport, constructie.Binnen het leger waren de "sterke" onderdelen en de macht,grotendeels in handen van totok. De organisatie van de krijgs-macht was gefundeerd op een stricte handhaving van sleutelposi-ties, gewapende onderdelen voor zoveel mogelijk voor Europeanen.Een aanzienlijk deel van de Indo's en inheemsen diende bij deondersteunende "zachte" eenheden. Dat had naast de raciaalbepaalde gelaagdheid ook te maken met de politietaak van hetleger. Indien de binnenlandse orde moest worden hersteld, zoudenbijvoorbeeld

130

Javaanse soldaten dan bereid zijn op te treden tegen hun eigenvolksgenoten? Om dit fundamentele probleem op te lossen waren inelke regio altijd Europese militairen gelegerd, aangevuld mettroepen uit andere etnische groepen. Vanwege hun betoondeloyaliteit en gedrevenheid deed het leger in de praktijk graageen beroep op Ambonezen. Deze werden daarom op de andere eilandenzeer gewantrouwd door de lokale bevolking. Op zich waren deopleidingsmogelijkheden als gevolg van grotere behoeften in hetleger van de twintigste eeuw gegroeid en gunstig voor allevolkeren binnen de archipel. Met name voor de inheemse bevolkingontstonden zo meer kansen. Deze (lager betaalde) Indonesiërswaren tegen hun taak opgewassen en beconcurreerden steeds meerde Indo's. Maar omdat het beleid was om het Europese element telaten domineren in de krijgsmacht en er te weinig vrijwilligerswaren, deed de dienstplicht toch zijn intrede. In 1917 veranderde het KNIL van een beroeps- in een dienst-plichtleger. Het was namelijk niet mogelijk alleen maar te puttenuit vrijwilligers. Mede als gevolg van de Atjeh-oorlog was hetleger niet meer zo aantrekkelijk geworden en haakten met nameveel Indo-Europeanen af. Daarnaast had de Eerste Wereldoorlog dekwetsbaarheid aangetoond van de verbindingen tussen moederlanden kolonie. Bij het uitbreken van een crisis was het nu wenselijkom al ter plekke voldoende troepen te hebben. Met de dienstplichtzou er in ieder geval geen tekort aan staande troepen meer zijn.De invoering van de dienstplicht werd een succes, zowel KNIL alsmarine haalden hun minimaal nodige aantallen binnen. Er kwam ookeen nieuwe organisatie ter aanvulling van het reguliere leger.De zogenaamde Landstorm (militairen boven de 32 jaar) kon wordengemobiliseerd en ingezet in tijden van nood of crisis. In 1922had de Landstorm 4.400 man en aan de vooravond van de nieuwedrei-gingen in 1938 telde het 30.000 man. De taak van deLandstorm was rust en orde handhaven alsmede bewaking vanstrategische installaties en infrastructuur. 111

De dienstplicht zorgde voor handhaving van het Europeseelement in de defensie en liet zien hoever de maatschappelijkewerking van de krijgsmacht ging. Het voor je nummer opkomen ende mogelijkheid tot mobilisatie via de Landstorm vlochten legeren samenleving nader in elkaar. En niet in het minst bleef hetEuropese overwicht op de inheemse bevolking daar. Ter onderstre-ping zij ook vermeld dat verzoeken vanuit Indonesische hoek omook deel te mogen uitmaken van een soort landweer, met kracht door de Nederlanders werd afgewezen. Deangst voor bewapende

131

Indonesiërs overtrof de zorg voor een eendrachtige verdedigingdoor alle bevolkingsgroepen van de archipel, tegen gevaar vanbuitenaf. De veranderingen in de krijgsmacht in de jaren twintiggingen ook verder toen de economische depressie Nederlands-Indiëtrof. Het verschil was dat met veel minder middelen dezelfdedoelstellingen moesten worden gehaald. Bezuinigingen leiddenzelfs tot een heuse muiterij op de kruiser �De Zeven Provinciën"die met geweld de kop werd ingedrukt. Twee forse loonsverlagingenin 1931 en in 1933 hadden het lagere scheepspersoneel doenbesluiten actie te voeren. Deze muiterij bleek een incident maarde ontevredenheid binnen de krijgsmacht kwam verder niet naarbuiten. 112

De bezuinigingen leidden tot bevriezing van de omvang vanhet beroepspersoneel van het KNIL. In vredestijd vormden deberoeps de kern van de infanterie en de cavalerie die nodig wasom de binnenlandse orde te handhaven. Bij de andere, ondersteu-nende eenheden bestond een kern ook uit beroepspersoneel. In hetgeval van mobilisatie vulden dienstplichtigen alle onderdelenaan. Het KNIL was niet alleen een politieleger zoals wel wordtbeweerd. De minimale taak van het KNIL in een internationalecrisis was afwachten en eerste agressie afslaan. Meer was er ookniet mogelijk met de aanwezige middelen. Nederland hoopte bij hetontstaan van een nieuwe oorlog op een rol zoals in de periode1914-1918. Vanaf 1936 werd het duidelijk dat modernisering van hetkoloniale leger nodig was door de toenemende Japanse agressie inAzië. De modernisering bestond uit een nieuwe indeling vanregimenten door toevoeging van gemotoriseerde eenheden enluchtafweergeschut. Ook de luchtvaartafdeling van het KNIL kreeguitbreiding met extra beroepspersoneel in kort verband. Het ginghier om vooral grondpersoneel en met name Indo s vervulden denieuwe technische functies. De verhoogde paraatheid eind jaren dertig had voor deLandstorm tot gevolg te worden betrokken bij defensietaken. Hetging vooral om de bewaking van strategische punten en installa-ties. Hierdoor bleef de taak van handhaving van rust en ordeonverlet. Naar het voorbeeld van de Britse Home Guard werd eenorganisatie van stads- en landwachten opgericht. Zij werdengerecruteerd uit werknemers van zogenaamde vitale bedrijven, maarop vrijwillige basis mochten Chinezen en Indonesirs nu ookmeedoen. Wat laat, maar toch, was het besef doorgebroken datIndonesiërs wel degelijk doordrongen waren van het feit samen metde

132

Nederlanders een gemeenschappelijk territoriaal belang teverdedigen. In de regio's met een gezagsgetrouwe bevolking mochtdeze defensietaken als stads- en landwacht vervullen. Vrouwenkregen de gelegenheid mee te doen in het Vrouwen Automobiel Korps(VAK). Naast de genoemde korpsen kwamen er Vrijwillige Oefenkorp-sen (VOC's), het Vrijwillige Vliegerskorps (VVC) en afdelingenvan jongens voor de luchtwaarschuwingsposten. Deze onderdelenmaakten geen organiek deel uit van het KNIL maar stonden welonder gezag van de legercommandant. 113

Naar aanleiding van de toenemende dreiging deed de krijgs-macht eind jaren dertig op zoveel mogelijk mensen een beroep.Vrouwen, jongens, Indonesiërs en Vreemde Oosterlingen, zijmochten hun steentje bijdragen aan de landsverdediging. Het zouechter onvoldoende blijken en de krijgsmacht zou de kolonialesituatie niet meer kunnen verdedigen tegen eerst de buitenlandseagressor en vervolgens tegen de inheemse bevolking die naaronafhankelijkheid streefde. Theo Malinka werkte, zoals we al zagen, bij het uitbrekenvan de Tweede Wereldoorlog bij de suikerfabriek �Pradjekan opOost-Java. Hij was toen als 21 jarige aangenomen als assis-tent-machinist. Als gevolg van de oorlogsdreiging waren voorbe-reidingen getroffen om een situatie van werkelijke oorlog aan tegaan.

"De Japanner kwam binnen. De AVC (Afvoer- en VernielingsCorps) werd uit de grond gestampt. Je kreeg bepaalde taken,dat er bijvoorbeeld genoeg rijst was, zodat wij in geval vannood op de onderneming toch genoeg eten hebben. Je moestwacht lopen en alles. Op een gegeven moment was het:gecapituleerd! En toen heb ik gevoeld wat het is als zealles op je schouders gooien. Ik kreeg de order dat alleverlichting op de hele onderneming vernield moest worden. Ik moest dat doen want de eerste machinist ende fabricatiechef zeiden dat ze te zeer kapot waren van denederlaag. (...) Tot de volgende ochtend was ik ermee bezig,met een paar man. Het was een hele grote onderneming. Toen kwam de hoofdmachi-nist, die wilde toch nog een stunt uithalen. 's Avonds kwamhij in defabriek. We hadden een ondergrondse tank metbenzine. Ik heb er iets in gegooid, ik weet niet wat hetwas. Een paar weken later werd hij opgepakt.Hij is ook gemarteld door de Kempeitai in Bondowoso. Mijhebben ze niet gezien. Ik heb waarschijnlijk bescherminggenoten, van wie weet ik niet. Wij moesten ook doorwerken,wij moesten

133

nog vijf maanden door, de hele campagne afmaken. Wij moesten oppassen ook dat er niets fout ging, anders werd mij sabotage in de schoenen geschoven. Het was zo'n zenuwslopende tijd, voortdurend onder spannning." [TM]

In de uitzonderlijke situatie die een oorlog is smolten krijgs-macht en samenleving meer met elkaar samen. Vele gewone burgersin Indië dachten dat het KNIL en de marine wel zouden zijnopgewassen tegen de mogelijke vijand, Japan. Oorzaak van dezegebleken misvatting was de wijze waarop het Gouvernement hetgrote publiek had geïnformeerd. De mogelijke vijand Japan werdin de stereotypen van een niet-Westers en minder ontwikkeld landafgeschilderd. Die cliché-beelden waren racistisch van aard omdatde Japanners daarin belachelijk werden gemaakt als fysiekepersonen en hun wetenschappelijk en technische kunnen gering-schattend werden beoordeeld. Van een dergelijk land vieleigenlijk niet veel te duchten. En omdat de Europese gemeenschapin Indië nooit goed op de hoogte was geweest van de werkelijkefeiten van de jongste Japanse geschiedenis, bleven vooroordelenen verkeerde beeldvorming bestaan. Aan het eind van de dertigerjaren had de regering handig het publiek bespeeld door de laatsteaankopen op militair gebied tijdens koninginnedag in parades tetonen. Het Nederlandse leger, dat nooit een traditie vanpronkzucht heeft gehad, kwam voor het eerst als zodanig naarbuiten en liet inderdaad niet na indruk te maken. De mare gaatdat door het meermaals laten passeren van soldaten en materieel,het publiek de indruk had met een aanzienlijke strijdmacht vandoen te hebben. Hoe het ook zij, het Gouvernement wist zeer goeddat bij een oorlog met Japan, Indië het zonder hulp niet lang zouvolhouden. Censuur en bewust public relationsbeleid waren vooralpsychologisch bedoeld en erop gericht rust te bewaren onder debevolking. Het beleid ging ervan uit dat bij een buitenlandsedreiging en schending van de neutraliteit, Nederlands-Indië konrekenen op bevriende en aanverwante naties als Groot-Brittanniëof de Verenigde Staten.

Tweede Wereldoorlog en onafhankelijkheidsstrijd .

De Nederlandse "neutraliteit" heeft bestaan tot 10 december 1941.Nadat Japan de Verenigde Staten en Groot-Brittannië de oorlog hadverklaard, deed Nederland een dag later hetzelfde met Japan. DeJapanners

134

waren vanaf 1940 reeds via Frans Indo-China opgerukt naarMaleisië en waren erin geslaagd het onneembaar geachte Singaporete bezetten. Het werd duidelijk dat Engeland, als de eerstaangewezen beschermer van Zuidoost-Azië, die rol niet konvervullen waardoor Indië direct een Japans doelwit was geworden.Op dat moment was ongeveer een vijfde deel van de Europesemannelijke bevolking in actieve dienst en was Indië volgens hetscenario optimaal voorbereid. Een eerste hoofdrol zou door demarine worden vervuld in samenwerking met de vloten van debondgenoten Engeland, Amerika en Australië. Hiertoe was hetzogenaamde ABDA-Command opgericht dat stond onder leiding van deBritse generaal Archibald Wavell. De taak van de geallieerde strikingforce was een onmogelij-ke. Met minder en niet gelijkwaardig materieel moest de Japansevloot worden gestuit. De luchtbescherming bleek niet aan de eisenvan de moderne oorlogvoering te voldoen. Het treffen in deJavazee op 27 februari 1942 tussen de twee vloten leidde de valvan Nederlands-Indië in. Ondanks zijn moed en overtuiging wasschout-bij-nacht Karel Doorman er niet in geslaagd de Japannerste stoppen. Indië lag nu open voor de invasie. Op 5 maart 1942trokken Japanse troepen Batavia binnen. Het KNIL was nietopgewassen tegen de geoefende en ervaren Japanse troepen, en trokzich terug tot de stellingen op en rond de Tjiater bij Bandoeng.De nadagen van het Indische leger lieten een verslagen krijgs-macht zien, waarin de leiding voor een groot deel slechtfunctioneerde en manschappen in chaos en angst achterliet. Uitangst voor een bombardement op Bandoeng besloot de legerleidingop 9 maart 1942 te capituleren en zich onvoorwaardelijk over tegeven. Het overgaveprotocol werd door luitenant-generaal TerPoorten getekend alsmede door de Engels en Britse bevelhebbers.De geallieerde troepen stond een lange periode van krijgsgevang-enschap te wachten. 114 De krijgsgevangenkampen bevonden zich niet alleen in dearchipel maar ook in landen als Thailand, Maleisië, China, Koreaen Japan zelf. Het bekendst zijn de kampen in Noord-Sumatra enrond de Pakan Baroe-spoorlijn en die in Thailand van waaruit despoorlijn naar Birma werd aangelegd. De krijgsgevangenen ledenonder een hard regime omdat de Japanners voor verslagen militai-ren die nog wensten te leven, geen respect konden opbrengen.Volgens de Japanse militaire opvattingen diende een verslagenkrijger consequenties te verbinden aan het feit dat hij hadverloren. Het aantal krijgsgevangenen bedroeg ruim 38.000 en bestondvoornamelijk uit

135

Europese mannen. Meer dan 7.500 van hen overleefden de oorlogniet. Het aantal gesneuvelden in de directe strijd met de vijandin de periode van december 1941 tot 9 maart 1942 bedroeg 730 man.Daarna stierven er naar schatting nog een 400 man ten gevolge vanverzetsactiviteiten en landingen op het eind van de oorlog. 115

Na de officiële capitulatie bleven nog individuele engroepjes militairen doorvechten tegen de vijand. Dit vloeidevoort uit het standpunt van de legerleiding vóór de oorlog, dateen nederlaag niet mocht leiden tot een algehele capitulatie. Datwil zeggen algehele overgave van de kolonie werd niet toegestaanen de gouverneur-generaal kreeg geen onderhandelingsbevoegdheid.Capitulatie was de competentie geworden van het leger ofafzonderlijke onderdelen daarvan. Maar de werkelijkheid achter-haalde dat principe omdat de Japanse bevelhebber Imamura dreigdeBandoeng geheel plat te bombarderen. Een afschrikwekkendemogelijkheid waarmee militairen en civiele bestuurders vóór deoorlog geen rekening hadden gehouden. Inmiddels waren in Europasteden als Guernica, Warschau, Coventry en Rotterdam al slachtof-fer geworden van massale bombardementen. Generaal Imamura eistevan de gouverneur-generaal de algehele capitulatie, maar Tjardadeelde hem mee dat niet hij maar de regering in Londen daartoebevoegd was. Imamura richtte zich vervolgens tot de Nederlandsebevelhebber Ter Poorten en deze zag geen enkele andere mogelijk-heid dan algehele capitulatie aan te bieden en af te kondigen.Bandoeng werd voor een bombardement behoed. Niet iedereen wildezich overgeven; daarbij redeneerden deze verzetslieden dat eenguerilla de spoedige terugkeer van de geallieerde troepen moestvoorbereiden. De capitulatie was onder dwang afgekondigd, wat integenspraak was met het officiële standpunt van leger enGouvernement.Het verzet in Indië is lange tijd een onderbelicht en zelfs nietonderkend verschijnsel geweest. Door de activiteiten vanvoormalige deelnemers aan het Indische verzet is er nieuwonderzoek naar verricht, wat diverse publicaties heeft voortge-bracht. De door militairen gepleegde verzetsactviteiten warengeconcentreerd in een aantal gebieden. De belangrijkste waren degroep rond kapitein Van Dormolen en sergeant-majoor Van Zantenop Noord-Sumatra, de groep van kapitein De Lange in Bandoeng, dievan kapitein Meelhuijzen in Surabaya en Oost-Java en die vanKramer en Wernink te Batavia. Daarnaast was er georganiseerdmilitair verzet op Nieuw-Guinea, Timor en Celebes. 116

136

Het verzet ging uit van de optimistische verwachting dat degeallieerden zich spoedig zouden herstellen en dat binnenafzienbare termijn de herovering van Indië zou volgen. Inafwachting daarvan dienden de afzonderlijke verzetsgroepeninformatie te verzamelen over de Japanners, de omstandigheden ineventuele landingsgebieden en zo mogelijk direct de vijandschade toebrengen door sabotages of directe confrontaties. De Japanners hadden als gevolg van in China opgedaneervaringen, de bezetting erg goed georganiseerd en beschiktenover een korps militaire politie, Kempeitai van het leger en deTokeitai van de marine, dat zeer ervaren en kundig was inopsporing, informatieverzameling en verwerking, en ondervraging.Zij kregen assistentie van de Indonesische Politieke Inlichting-endienst (PID) die goed op de hoogte was van de omstandighedenen verhoudingen ter plekke. De PID was door de Nederlandersopgericht en baseerde zich op loyale informanten onder debevolking, die het bestuur rapporteerden over mogelijke onrusten verdachte personen. Naast de Kempeitai hadden de Japanners nogde Keibodan, hulppolitie, en de Seinendan, die een soortspionagedienst was en bestond uit Indonesische jongeren. De bezetter was er uitermate goed in geslaagd grip te krijgenop de binnenlandse situatie. De PID die altijd had bestaan uitIndonesische en Indo-Europese informanten en infiltranten indienst van het Gouvernement werd door de Japanners met succesingezet om de samenleving te controleren. De PID werd de felstevervolger van verzetsmensen. De Japanners zettenniet-geïnterneerde Indo-Europeanen onder druk door met interne-ring te dreigen, en inheemsen kregen beloningen voorgeschoteldwat spioneren voor de Japanners aantrekkelijk maakte. De bezetterkon zo achterhalen wat zich onder de bevolking afspeelde enzonodig snel tot actie overgaan. 117 Deze situatie plus nog hetgebrek aan medewerking van de Indonesische bevolking aanverzetsmensen, heeft tenslotte het georganiseerde verzet de dasomgedaan. Tegen het einde van 1943 waren nagenoeg alle verzetshaardenvan betekenis geëlimineerd. Slechts op Nieuw-Guinea is de groeprond sergeant Kokkelink de oorlog heelhuids doorgekomen en ookslaagden individuele personen erin verzetsactiviteiten teverrichten. De vernietiging van het verzet betekende de volledigeeliminatie van het Indische leger. En alleen troepen die op tijdhadden kunnen ontsnappen naar Ceylon of Australië, zouden latereen rol spelen bij de herovering van Indië. Maar vanuit hetbezette gebied zelf kwam vanaf 1943 geen bericht meer door.118

137

Het einde van de oorlog, de bersiaptijd en de onafhankelijk-heidsoorlog deden het koloniale leger tijdelijk weer opleven.Samen met de inmiddels gearriveerde Koninklijke Landmacht trokhet KNIL op tegen de Tentara Nasional Indonesia (TNI). Deonafhankelijkheid van Indonesië was niet meer tegen te houden ensamen met de kolonie Nederlands-Indië werd het KNIL op 29december 1949 opgeheven. De teloorgang van de kolonie en haar strijdkrachten opendede weg naar een eigen Indonesisch militair apparaat. Een aanzetwas al gemaakt vlak vóór de oorlog met de inschakeling vanIndonesiërs bij de landsverdediging, nog beperkt totniet-gevechtsfuncties. Ook konden Indonesiërs in leger en marinedienen, de lagere functies stonden daarvoor open. In eenkoloniale relatie zouden bewapende onderdanen zich in potentietegen hun koloniale meesters kunnen richten. Daarom werd alleende Indonesische vorsten toegestaan traditionele en ceremoniëlegardewachten in stand te houden. Deze oefenden voornamelijk deparadepas voor hoogtijdagen en wijdden de meeste aandacht aan hunchique gala-uniformen. De Japanners daarentegen hadden wel plannen voor hetinstellen van een Indonesische strijdmacht en hadden heiho in hetleven geroepen. Later werd een militair korps, de PETA, opgerichtdat jonge Indonesiërs voorbereidde en opleidde voor een militairleven. De PETA was niet uitgerust met wapens, maar oefendeexercities en legde de nadruk op het zich eigen maken vandiscipline en van een volledige Aziatische bewustzijn, ontdaanvan Westerse elementen. Alles was er op gericht de archipel temodelleren naar het voorbeeld Japan. Alleen was Japan oneindigveel verder in zijn ontwikkeling. De bezetter beschouwde demeeste overwonnen volken nog als ruw, primitief materiaal. Maardoor opwekking en handig gebruik makend van anti-Westersesentimenten kweekte hij een goede voedingsbodem voor eengelijkgeschakelde totalitaire eenheidsstaat. 119

Voor de Indonesiërs betekende het werken voor de bezetter ende opname in een defensiekorps een grote sprong voorwaarts,vergeleken met de vooroorlogse situatie onder de Nederlanders.In de praktijk gebruikten de Japanners de Indonesiërs echter alsinstrument om hun rijk van hulpbronnen voorziene land teexploiteren. De Japanse bezetting bracht de Indonesiërs een vande ergste perioden brengen van hongersnood en armoede uit hungeschiedenis.De militarisering van de samenleving of althans van de jongeren,was van grote betekenis doordat een basis werd gelegd voor delatere

138

guerillastrijd tegen de Nederlanders. Degenen die sleutelfunctieszouden vervullen in die strijd waren voor een groot deelafkomstig uit de door de Japanners begonnen organisaties. Eenaanzienlijk deel had voor de Nederlanders in het KNIL gediend:Nasution, Simatupang, Soeharto. De revolutionaire voorvechterswerden na de onafhankelijkheid de latere politieke en bestuurlij-ke leiders. Het leger is dan voor menig Indonesiër een voertuiggeweest van sociale stijging. Als voorbeeld zagen we hetlevensverhaal van Mohamad Koesnoe. De oude elites blevennatuurlijk eigenaars van bezittingen die ze altijd hadden gehad.Maar in de guerillastrijd hadden Indonesiërs uit alle rangen enstanden toegang gekregen tot leidinggevende of invloedrijkeposities. Een duidelijk voorbeeld is natuurlijk de carriere vanpresident Soeharto. Hij laat niet na te benadrukken van eenvoudi-ge Javaanse komaf te zijn en zijn maximale stijgingskans wasdestijds als onderofficier in het KNIL. In de bersiaptijd kreeghij door zijn inzet de kans te stijgen tot de hogere officiers-rangen en tenslotte in de jaren zestig tot de hoogste rangenbinnen het leger. Natuurlijk is hij een uitzondering.

139

4. Sociaal-culturele ontwikkelingen

Tot de sociale geschiedenis in het algemeen behoren naast desociale verhoudingen ook zaken die met het dagelijks leven of delevensstijl te maken hebben. De moderne sociale geschiedschrij-ving duidt dit ook aan met de term mentaliteitsgeschiedenis. Inde historische belangstelling voor Indië gedurende het tijdvak1930 tot 1957 is deze mentaliteitsgeschiedenis, waartoe onderwer-pen behoren als onderwijs, media en cultuur (muziek, letterkunde,beeldende kunsten), zwaar onderbelicht. Dat is deels te begrijpenvanwege de overmatige aandacht voor de politieke geschiedenis envoor die van de Tweede Wereldoorlog en Bersiap-periode in hetbijzonder. Vanwege de omvang van de terreinen die tot de socio-cultureleuitingen behoren, zal in het volgende hoofdstuk worden volstaanmet een globaal beeld omdat uitputtende aandacht voor cultuur,media en onderwijs in het tijdvak 1930-1957 in dit bestek nietmogelijk is. Een niet onbelangrijke factor is de beperkteliteratuur over deze onderwerpen, waardoor vanzelf de beperkingom tot uitvoerige beschrijving te komen, zich opdringt. Uitdruk-kelijk willen we tenslotte aangeven dat het hier gaat omNederlands-Indische cultuur. De cultuur die zowel Nederland alsIndonesië als inspirerende achtergronden had. Dit ter onderscheidvan de inheemse Indonesische cultuur die eeuwenoud was en zichautonoom verder ontwikkelde. Het eerste onderwerp is het onderwijs als cultuurgoed inIndië. Onderwijs was namelijk dé grote stimulerende factor tothet onstaan van een ontwikkelde en zelfbewuste groep Indonesiërs.Zij zouden later de voorhoede vormen van de jonge republiek. Uitde bredere toegankelijkheid van het onderwijs ontstond eenintellectuele klasse. De intellectuelen wilden van meet af aande moderne wetenschap ten goede laten komen aan de ontwikkelingvan de nieuwe staat.In het vooroorlogse Indië bestond geen intellectueel klimaat,waarin vrijelijk en expansief op grote schaal ideevormingplaatsvond. Zo er al sprake was van een intellectueel klimaat danbleef dat beperkt tot individuen.

140

Van Doorn noemt de kolonie een technocratische staat, waarinkennis en technologie ten dienste staan van exploitatie van hetland. In sociaal-wetenschappelijk opzicht stond het land in dekinderschoenen.1 Aansluitend hierop komen we terecht wat in brede kring ondercultuur wordt vestaan. Hieronder vallen letterkunde, toneel,muziek, beeldende kunsten en nieuws media. Omdat de koloniefeitelijk pas tegen het eind van de negentiende eeuw als eenplaats werd gezien voor blijvende vestiging, kwam een eigenculturele ontwikkeling ook pas in de twintigste eeuw op gang. Datwil zeggen dat er dan sprake is van een eigen cultureel klimaat,met zowel Nederlandse, Nederlands-Indische als inheemse invloe-den. Het is deze typische culturele achtergrond waarin deinformanten die aan dit boek ten grondslag liggen, zich alstijdgenoten hebben bewogen.

Onderwijs

Hierin zijn te onderscheiden inheems onderwijs in de vorm vangodsdienstscholen of pesantrens en een Europees onderwijsstelsel.Volgens Islamkenner Snouck Hurgronje waren de Islamitischescholen plaatsen voor Koranstudie en voor de geloofsleer. Zewaren in onderwijskundige zin niet te vergelijken met de Westersevormen van onderwijs.In het begin van de twintigste eeuw maakte het Gouvernement hetEuropese onderwijs toegankelijker voor bredere lagen van debevolking. Daardoor kregen meer Indonesiërs betere stijgingskan-sen op de maatschappelijke ladder.Ook gingen Westers opgeleide Indonesiërs zelf scholen oprichten,daarbij geïnspireerd door hun eigen opleiding en rekening houdendmet wat het volk nodig had en kon gebruiken. Dit waren dezogenaamde "wilde scholen", dat wil zeggen dat zij geen officiëlegoedkeuring van het Gouvernement droegen.

Europees onderwijssysteem

In 1867 was in Batavia het Departement van onderwijs en eredienstopgericht dat als hoofddoel had de oprichting van scholen voorin beginsel de gehele bevolking van Indië. De Nederlanders hebbenin de 70 jaar die volgden het onderwijs serieus aangepakt, maarvanwege de hoge

141

kosten die onderwijs voor iedereen met zich zou meebrengen, bleefook in 1940 een groot deel van de bevolking van scholingverstoken. Volgens professor I.J. Brugmans zou rond 1940 in Indië40% van de kinderen tussen 6 en 8 jaar onderwijs volgen. 2

In het Regeringsreglement van 1854 stond de verplichting van hetGouvernemenent om "scholen ten dienste der inlandsche bevolkingop te richten". In de praktijk gaf het bestuur in de negentiendeeeuw nog weinig concrete invulling aan deze verplichting.Onderwijs werd vaak in grote dankbaarheid overgelaten aan devertegenwoordigers van missie en zending. Groot voordeel was dathet onderwijs niet drukte op de middelen van de staat. In 1863gelastte minister Franssen van der Putten dat daadwerkelijk meerinheemse kinderen naar school konden gaan. Er kwamen ook versneldnieuwe scholen: waren er in 1864 nog 186 inheemse scholen, dataantal was in 1882 gestegen tot 512. 3

Het was erg moeilijk de bevolking er toe te bewegen in grotengetale scholen te bezoeken. De hoofdreden hiervan was simpelwegdat diezelfde bevolking niet inzag waarom zij en masse onderwijszou moeten volgen. De mensen zagen in de school geen middel dathun dagelijkse bestaan kon verbeteren. De Westerse onderwijsvormen filosofie daarachter waren een fremdkörper in de inheemsesamenleving. En als kinderen op school waren begonnen, dan bleef onzeker wiezou blijven in plaats van voortijdig te vertrekken. In de periode1900 tot pakweg 1930 haalde slechts 30% van de leerlingen op dedriejarige desascholen de eindstreep. Aldus verliep het procesvan alfabetisering erg stroef. Hoe zag het onderwijsstelsel ereigenlijk uit in Nederlands-Indië? Er waren twee categorieën:inlandse scholen en Europese scholen. Deze hadden verschillendevoertalen, namelijk respectievelijk de lokaal inheemse en hetNederlands. Aan de basis waren dat de Hollands-inlandsche school(HIS) en voor de Nederlanders de Europese lagere school (ELS).Voor Chinezen was er nog een Hollands-Chinese school of HCS. In het vervolgonderwijs als MULO, HBS of Algemene MiddelbareSchool bestond deze tweedeling niet. Degenen die de ELS, HIS ofHCS hadden afgemaakt en doorleerden kwamen bij elkaar op devervolgscholen terecht. Er was daar geen raciaal onderscheid.Deze middelbare scholen waren altijd Europees en hadden hetNederlands als voertaal. Inlandse middelbare scholen met eeninheemse voertaal waren er in het geheel niet.Het verschijnsel Hollands-inlandsche school verdient wat extraaandacht. Deze schoolvorm was ontstaan uit de zogenaamde inlandseeerste-klasse

142

scholen. Zij waren niet bestemd voor breed volksonderwijs(daartoe bestonden de eenvoudiger tweede-klassescholen) maarbedoeld voor de kinderen van de Indonesische elite. De HIS werdeen vijfjarige en per 1914 een zevenjarige opleiding met eengroter aantal vakken als aardrijkskunde, geschiedenis, kennis dernatuur, tekenen en landmeetkunde. Om op de HIS te komen,betaalden de ouders een hoger schoolgeld zodat automatisch demassale toeloop vanuit de bevolking was uitgesloten. Het niveauvan de leerkrachten was hoger dan op de tweede-klassescholen. 4

Het opwaarderen van de eerste-klassescholen paste in de elitisti-sche aanpak van de toenmalige directeur van het departement vanonderwijs en eredienst J.H. Abendanon. De achterliggendefilosofie was dat een kleine uitgelezen groep Indonesiërs via hetonderwijs tot assimilatie kon komen met de Nederlandse denk- enlevenssfeer. Aldus zouden Indonesiërs geleidelijk aan toegangkrijgen tot ambtelijke functies na het doorlopen van vervolgon-derwijs. In 1921 werd daarom ook het diploma van de HIS gelijkge-steld met het zogenaamde klein-ambtenaarsdiploma. In de praktijkwas de H.I.S. erg geliefd bij de beter gesitueerde Indonesiërs.Echter het hoge niveau en de eisen met betrekking tot deNederlandse taal waren voor veel leerlingen te hoog gegrepen.Naar schatting zou slechts 40% van de leerlingen succesvol deschool afmaken. En van deze 40% wist slechts 2% in het vervolgon-derwijs terecht te komen. De hoge Nederlandse eisen aan hettaalniveau waren debet aan de lage doorstroomcijfers. Eenverlaging van die eisen werd door de Indonesiërs zelf ook nietgewenst omdat daardoor immers bij het vervullen van werk deconcurrentiepositie tegenover Nederlanders verminderde.

Achteraf gezien zou wellicht meer en breder westers,Nederlandstalig onderwijs op basisniveau grotere groepenIndonesiërs toegang hebben verleend tot vervolgonderwijs. In deeerste twee decennia van deze eeuw groeide de kritiek vanuitIndonesische hoek op de weinig actieve Nederlandse houding omEuropees onderwijs toegankelijker te maken. Zelfbewuste Indonesi-ers wensten massaal op hetzelfde economische, sociale enculturele niveau te komen als de Nederlanders. Deze laatstenzagen zich nu ineens geconfronteerd met de consequenties van hunassimilatiebeleid. Datzelfde onderwijs had een nationalismehelpen ontstaan dat als uiteindelijk ideaal had de zelfstandig-heid van het Indonesische volk. De Nederlanders hebben met hunbevoogdende paternalistische

143

houding en de eind jaren '20 ingezette repressieve politiek, dezeparadox niet zozeer genegeerd danwel de wens gehad de ontwikke-ling op hun voorwaarden te laten plaatsvinden. De uitbouw van hogere onderwijsvormen voltrok zich na deEerste Wereldoorlog in Nederlands-Indië. In 1920 kreeg Bandoengde Polytechnische Hoogeschool, met als een van de eersteafgestudeerden Soekarno. In 1924 kwam er een volwaardigerechtenstudie als de Rechtshoogeschool te Batavia. Ten slottetranformeerde de School tot Opleiding Van Inlandsche Artsen(STOVIA) in de Geneeskundige Hooge-school, eveneens in Batavia.Tenslotte is in 1941 in Buitenzorg een Landbouwkundige Faculteitgevestigd. 5

Het hoger onderwijs was bij uitstek de kweekvijver voor eenWesters georiënteerde inheemse elite. De nationalistischebewegingen hadden zeer goed begrepen dat via kennisverwervinghetzelfde niveau als dat van hun overheersers kon worden bereikt.Hoe beperkt dat hoger onderwijs was blijkt uit het geringe aantalvan slechts 230 Indonesische academici dat bij het uitbreken vande oorlog was afgeleverd. Dit zijn dan degenen die in Indië zelf afstudeerden. Daarbijkunnen ongeveer nog eens tweehonderd worden geteld, die inNederland het diploma hadden behaald.Maar dit betekende in de praktijk niet altijd een gelijkwaardig-heid met Nederlandse academici. In 1904 plaatste minister vanKoloniën Idenburg de Javaan Koesoemo Joedo over van het Binnen-lands Bestuur, waar hij door Gouverneur-Generaal Van Heutsz wasbenoemd als aspirant-controleur, naar het Volkscredietwezen. InIdenburg's optiek kon het niet zo zijn dat inheemsen hetmoederland vertegenwoordigden en bestuurden. Niet iedereen binnenhet gouvernement deelde deze mening. Adviseur Inlandsche Zaken G.A.J. Hazeu noemde de beslissingweinig verstandig en vreesde teleurstelling bij de Westersopgeleide Indonesiërs. 6

Ondanks allerlei 'ethische' beloften en daarmee gewekteverwachtingen, bleef er een ongelijkwaardige positie bestaantussen inheems en Nederlands. Dat kwam omdat de Indonesiër, hoehoog opgeleid en Westers georiënteerd hij ook was, door deNederlander nog steeds als mindere werd beschouwd. En een tweedereden voor het niet uitvoeren van ethische ideeën was het gebrekaan financiële en personele middelen. De economische depressiemaakte een eind aan bijvoorbeeld verdere uitbreiding van allevormen van onderwijs.De conclusie is dat de Nederlanders ervan overtuigd waren dat ereen zo breed mogelijk onderwijs diende te komen in Indië. Dat paste geheel in

144

de filosofie van assimilatie en 'opheffing' van de bevolking totWesters niveau. In eerste instantie zou een uitgelezen kleinegroep, voortkomend uit de inheemse elite, toegang moeten krijgentot de Westerse kennis. Later zou deze voorhoede onder toeziendNederlands oog het moderne Westerse denken dienen over te dragenaan de gehele bevolking. Helaas bleef dit Nederlandse ethischedenken steken in goede bedoelingen, deels door het niet echtwillen aanvaarden van de Indonesiër als gelijke en deels omdathet aan financiën en personeel ontbrak om de plannen uit tevoeren.

145

Inheemse scholen

Desascholen

Op initiatief van Gouverneur-Generaal Van Heutsz kwam er in hetbegin van de twintigste eeuw verruiming van onderwijs voor deinheemse bevolking. Daartoe waren de desascholen opgericht metuit de dorpen zelf geworven onderwijzers. Deze desascholenwaren eigenlijk het goedkope alternatief van de dure plannen vaneerder genoemde directeur Abendanon. Zijn ideeën om met name deTweede Klassescholen voor iedereen toegankelijk te maken zoudennamelijk financieel onhaalbaar zijn (417 miljoen gulden perjaar). De desascholen werden betaald door de desa zelf en kwamenniet ten laste van het gouvernement.Op het programma stonden eenvoudig onderwijs in lezen, schrijvenen rekenen. De voertaal zou de taal zijn van het volksdeel:Javaans, Soendanees, Bataks enzovoort. Aan zo'n school was eendoor de desa betaalde en aangestelde "volksonderwijzer" werkzaam.Duur van deze school was drie jaar en de kinderen begonnen op hunzesde jaar. In de praktijk was het niet altijd even gemakkelijkhen daarheen te sturen omdat de ouders er vaak de zin niet vaninzagen. Toch zou uit statistieken blijken dat rond 1940 veertigprocent van de doelgroep dit eenvoudige basisonderwijs volgde.

De zogenaamde "Wilde scholen"

We komen terecht bij de vormen van onderwijs die waren begonnendoor de Moehammadijah, de zogenaamde Taman Siswa - en de Ksatri-an-scholen.Vormen van onderwijs die buiten de officiële kanalenom waren opgericht teneinde zoveel mogelijk onafhankelijk te zijnbij de invulling van het inhoudelijke programma. Wat deze nieuwescholen met elkaar gemeen hadden, was de overtuiging dat viaonderwijs de bevolking zich zou emanciperen, maar met behoud vande eigen inheemse Indonesische identiteit.

146

Basis bleef de eigen cultuur die werd aangevuld of gemoderniseerdmet Westerse kennis. 8

Een voorbeeld van zo'n 'wilde school' is terug te vinden in dein het Nederlands geschreven roman van Soewarsih Djojopoespitogetiteld Buiten het gareel . Het boek is misschien literair nietaltijd even sterk maar vormt een goed autobiografisch verhaal vaneen jong onderwijzersechtpaar dat de verworvenheden van dewesterse opleiding het nationalistische doel wil laten dienen.

Taman Siswa-scholen

Samen met Ernest Douwes Dekker stond de Midden-Javaanse Raden MasSoewardi Soerjanigrat aan de wieg van de Indische Partij. Dezestreefde naar een zelfstandig Indië los van het moederland.Vanwege de radicale doelstellingen en uitingen verbood Gouver-neur-Generaal Idenburg de partij in 1913. Soerjaningrat en DouwesDekker werden vervolgens verbannen naar Nederland zodat zijminder invloed konden uitoefenen. Vlak daarvóór had Soerjaningratsamen met Douwes Dekker en Tjipto Mangoenkoesoemo het "ComitéBoemi Poetra" ("Comité van Landszonen") opgericht. Een van dehoofddoelstellingen was het werken aan de politieke en socialebewustwording van het volk. In een uitgegeven brochure was hetverwoord als "een eerste vereischte om de emancipatie te doengaan langs banen van geleidelijkheid, met voorkoming van, uitgebrek aan begrijpen voortvloeiende, ruwe botsingen."Omdat Soewardi Soerjaningrat besefte dat politieke agitatie bijnaonmogelijk was geworden, richtte hij zich op het geven vanonderwijs. In 1922 begon hij in Djokjakarta de eerste Taman Siswoschool. Dit onderwijs wortelde sterk in de traditioneel-Javaanselevenssfeer en nam die als uitgangspunt.Het is eigenlijk opmerkelijk hoe Soewardi zich was gaan ontwikke-len. Bij de oprichting van de Indische Partij zullen zijnjeugdige leeftijd en elan zijn radicale ideeën kunnen verklaren.E. du Perron had een groot respect voor deze man en merkte op hoeSoewardi transformeerde van politiek activist tot "wijzeopvoeder".

Inmiddels had Soewardi een andere naam aangenomen en liet zichvoortaan Ki Hadjar Dewantoro noemen, wat zoveel betekent als"Eerwaare leraar tussen de goden". 9

147

In zijn school in Djokjakarta woonden leerlingen en leraren bijelkaar in eenzelfde pand. Er bestond sterke nadruk op deinnerlijke band tussen docent en pupil, die met elkaar optrokkenals in een familie. Dit harmonieuze familieverband diende alssymbool van het ideaal van vrijheid van elke vorm van onderdruk-king, zowel van koloniale als van de oude Javaanse feodalebanden.Pedagogisch gezien stond de persoonlijkheid van de leerlingvoorop en niet de dominantie van de wetende leraar. Het was deleerling die zich moest kunnen ontwikkelen in harmonie met deomgeving: "als een zaadje dat uitgroeit tot een boom dietenslotte vruchten voortbrengt die het zaad voor nieuw levenbevatten.".Een belangrijk principe van Dewantoro was de zogenaamde"Tri-kon": "Kontinjoe, konvergen en konsentris". Dat betekentcontinuïteit met het verleden, convergentie met de weg die andereculturen nemen en concentrisme in een grotere eenheid. Ditlaatste is eenheid bereiken zonder de eigen individuele persoon-lijkheid op te geven. Dewantoro streefde er naar de oudeHindoe-Javaanse waarden en voortbrengselen in stand te houden endat het volk zich niet blindelings liet leiden door de moderneWesterse waarden alléén. Dewantoro hechtte veel waarde aanmoderne Westerse ideeën, maar vreesde dat door eenzijdigbinnenhalen ervan een ontwrichtend effect zou optreden. Het volkmoest zijn eigen wortels waarderen maar in harmonie daarmeevernieuwing leren invoegen. 10

De Taman Siswo-scholen zijn een groot succes geworden opJava. Eind jaren dertig waren er al 230 met meer dan 12.000leerlingen. Omdat het Gouvernement nu het inheems onderwijs ookals bedreigend begon te beschouwen, vaardigde het in 1932 de"Wilde scholen ordonnantie" uit. Voortaan zou een vergunningnodig zijn om onderwijsinstellingen te beginnen. Onverwacht voorhet Gouvernement kwamen er massale protesten tegen de nieuwemaatregel. Aangezien Gouverneur-Generaal De Jonge wilde vermijdendat Ki Hadjar Dewantoro, inmiddels gezien als de "vader" van hetIndonesich onderwijs, een soort martelaarsrol kreeg toebedeeld,werd de ordonnantie ingetrokken. De Jonge in zijn memoires:

"Een verzetsactie ontstond, die krachtig tot uiting kwam inMinangkabau en op Java onder leiding van Ki Dewantoro, stichter van de Taman Siswo-scholen, een man van grooten invloed, die een algemeen lijdelijk verzet aankondigde. De zaak ontwikkelde zich zoo, dat het een

148

politieke actie van de bedenkelijkste soort dreigde teworden. Daaraan had ik toen wel allerminst behoefte; een Gand-hi-figuur te fokken met zijn non-coöperation-beginsel intoepassing was toen hoogst ongewenscht." 11

De massale protesten op Java en Sumatra geven weer hoezeer veleIndonesiërs waarde hechtten aan het volgen van onderwijs enhoeveel behoefte zij daaraan hadden. De Nederlanders haddenweliswaar de politieke bewegingen uitgeschakeld, aan de voort-schrijdende behoefte van het volk zich te ontwikkelen konden zijgeen halt toeroepen.

Ksatrian-scholen van E.F.E. Douwes Dekker

In 1924 startte ook Ernest Douwes Dekker een nieuwe school, het"Ksatrian Instituut". De naam betekende "ridderschap" of"adeldom" en Douwes Dekker beoogde dat de leerlingen op zijnschool een adeldom van de geest zouden bereiken. Het instituutkreeg een officiële erkenning en ontving zelfs een financiëlebijdrage van het Gouvernement. Een belangrijke rol in de opbouwhad de tweede vrouw van Douwes Dekker, Johanna Mossel die zelfook onderwijzeres was op de school. Ook Soekarno heeft er kortetijd les gegeven maar kreeg van de autoriteiten snel een verbodopgelegd. Ondanks de afspraak dat hij zich niet met politiekgeladen onderwerpen zou bezighouden, gaf hij les in geschiedenisen aardrijkskunde. Met name een artikel en lesmateriaal overprins Diponegoro wekten nogal wat onrust op. 12

Douwes Dekker pakte de opbouw van zijn school voortvarend aanen legde heel wat van zijn ideeën in de lesstof. Zo maakte hijzelf boeken over de geschiedenis van verschillende Aziatischelanden, een snelcursus in "Algemene Ontwikkelingen" en zelfs eengeannoteerd Evangelie volgens Johannes. Naast de inhoudelijkeonderwijsaspecten had Douwes Dekker oog voor andere voorziening-en. De school bood de leerlingen gratis medische verzorging envoorzieningen, en er was zelfs een po om tegen lage prijzen goedvoedsel te kopen.Anders dan de Taman Siswo scholen, had het Ksatrian Instituut alsgrondslag voor het te geven onderwijs, de adoptie van moderneWesterse opvattingen. Dat betekende minder aandacht voor detraditionele Javaanse opvattingen over de eigen geschiedenis.Belangrijk

149

was uit te gaan van een Azië-centrisch beeld en van de rol vanhet Westen daarbij. Ook waren in de lespakketten vakken alsrekenen, taal, exacte vakken en vreemde talen belangrijk. 13

Douwes Dekker kon het toch niet laten in de lesstof verborgenkritiek op de koloniale situatie uit te oefenen. Dat gebeurde metcodes in de teksten. Bijvoorbeeld de zin "De voetganger wijkt uitvoor den fietser" betekende "De Inlander wijkt uit voor denEuropeaan" en "Leve de gastheer" verving het "Leve onze Koning-in". In 1933 werd de school gesloten omdat het openhouden ervanop de herdenkingsdag van Willem van Oranje werd uitgelegd als eennegatieve houding tegen alles wat Nederlands was. Geruchtendaarna als zou Japan de Ksatrian scholen mede financiëren en eenproces vanwege een anti-imperialistisch getint schoolboek overAziatische geschiedenis, leidden het definitieve einde van descholen in.Op basis van de zogeheten "haatzaaiartikelen" verloor DouwesDekker zijn onderwijsbevoegdheid en daarmee het perspectief zijnscholen voort te zetten.In 1937 had het instituut Ksatrian vijf lagere scholen, eenModerne Middelbare Handelsschool, een Middelbare Journalisten-school, en een Nationale Opleidingsschool voor ZelfstandigeOnderwijzers en Onderwijzeressen. Het aantal leerlingen bedroegtoen ongeveer 1200. 14

Moehammadijah-scholen

Ten slotte aandacht voor de scholen die door de verenigingMoehammadijah waren opgericht. Moehammadijah was het resultaatvan de behoefte bij Moslims om naast de traditionele koranscholen( pesantren met ulama als leraren) ook onderwijs te verzorgen metmoderne Westerse invloeden. Doel was om in sociaal opzicht hetvolk meer te activeren en te helpen een goede samenleving op tebouwen. De Moehammadijah-scholen beoogden in de eerste plaats eenIndonesisch nationalistisch bewustzijn met behulp van Islamiti-sche waarden te kweken. Ook zou via de onderwijskanalen eenvernieuwende invloed op de godsdienst kunnen worden bewerkstel-ligd. Tenslotte was de school zeer zeker bedoeld om praktischekennis van de moderne wetenschap te verspreiden.In het kader van de nationale eenheid zou de voertaal op descholen het Indonesisch zijn en niet de regionale taal. HetArabisch bleef ook belangrijk om de Islam te begrijpen,

150

maar bleef geen apart vak meer. Van de nieuwe vakken waren vooralbiologie, scheikunde, natuurkunde en wiskunde van belang.Via de Islam slaagde Moehammadijah erin actuele Westerse kennissuccesvol te introduceren bij vele groepen Indonesiërs, en zijnscholen werden een kweekvijver voor een deel van de latererevolutionaire elite. De a-politieke opstelling van Moehammadijahzorgde ervoor dat het Gouvernement de vereniging met rust liet,waardoor ze zich gestaag kon ontwikkelen. 15

Het intellectuele leven

Het zal duidelijk zijn dat doordat er vergeleken met West-Europapas vanaf 1920 hoger onderwijs bestond in Indië, geen sprake wasvan een geïnstitutionaliseerd intellectueel leven. Het ontbrakimmers aan een universitaire traditie in met name de humaniora.Pas in 1920 komt er hoger onderwijs in de vorm van een TechnischeHogeschool in Bandoeng, kort daarop gevolgd door een medische enrechtshogeschool te Batavia. Het gaat hier om zeer praktischgeoriënteerde vormen van wetenschappelijk onderwijs. Duidelijkgericht op beroepen als arts, ingenieur en juristen vooradvocatuur en de magistratuur. Zonder de vakbekwame merites vande aanwezige wetenschappers tekort te doen, miste Indië gewoonwegeen bloeiend "intellectueel bedrijf". Dat was ook niet per senodig omdat de maximale exploitatie van de aanwezige natuurlijkebronnen voorop stond. In deze omgeving was het intellectuele leven beperkt totideevorming op de eerder genoemde hogescholen en tot individuelewetenschappers. Zij vonden in het land bijna onbeperkte mogelijk-heden tot het verzamelen van nieuwe data en het verrichten vanexperimenten. Maar zij waren verbonden aan de instituten in hetmoederland en verrichtten op louter persoonlijke basis onderzoek.Te denken valt hierbij aan antropologisch onderzoek in de vormvan veldwerk in de buitengewesten, of aan onderzoek op het gebiedvan de planten als verlengstuk op de cultures. Dit laatste maakteIndië trouwens tot een van de wereldcentra voor landbouwweten-schappelijk onderzoek. De tropische plantentuin te Buitenzorg hadaldus zijn faam verworven. Evenals heden ten dage werd al in denegentiende eeuw vanuit ambtelijke kringen aangegeven datspecialistische kennis ondergewaardeerd was. Met de te generalis-tische kennis van bestuursambtenaren was het

151

niet ideaal cultures te leiden of contracten met de inheemsebevolking aan te gaan en te onderhouden. Kortom, kennis diendedirect nuttig te zijn. De grotere toegankelijkheid van onderwijs, ook voor Indonesiërs,zou sociale en politieke effecten teweegbrengen. De jongeIndonesiërs uit de veelal betere kringen, ontleenden aan hunstudies niet slechts vakmatige vaardigheden, maar ondergingen ookvorming op het vlak van geschiedenis, cultuur en politiek. In hetbijzonder de bestudering van de Westerse geschiedenis leverdeinteressante ideeën en standpunten op. Indonesiërs maakten kennismet de vrijheidsstrijd van de Amerikaanse koloniën en met deTachtigjarige oorlog. Ideeën als liberalisme, democratie enzelfbeschikking werden door het Westen, waaronder het moederland,als universeel beschouwd. Dus ook van toepassing op de kolonieNederlands-Indië! De geschiedenis van de Westerse mogendhedenmaakte Indonesiërs ook bewust van het idee dat de eigen geschie-denis op een gegeven moment niet meer was toegestaan, namelijknadat de Nederlanders het land tot het hunne maakten. Meer enmeer ontstond het besef dat deze onderbreking wel eens nietlegitiem was.Het zou niet juist zijn om slechts te constateren dat intellectu-eel leven onder Indonesiërs beperkt bleef tot het ontstaan vaneen politiek bewustzijn. Zeer zeker moet ter sprake komen datbijvoorbeeld Westerse letterkunde en beeldende kunst inspiratie-bronnen waren voor nieuwe Indonesische cultuuruitingen. De romanals literaire vorm en een persoon-lijker getinte poëzie werdengeadopteerd door Indonesische schrijvers. En wat te denken vande natuurwetenschap (Bandoeng) die beetje bij beetje de plaatsging innemen van animistische verklaringen? Om maar eens eencliché te gebruiken: het was syncretisme op zijn best wat zichaan het voltrekken was. De harmonieuze incorporatie vanniet-inheemse elementen in de inheemse samenleving.

De pers

In een gebied vele malen groter dan Nederland speelden communica-tiemiddelen zo mogelijk een nog grotere rol dan in het moeder-land. In de media kunnen we onderscheiden de gedrukte pers, deradio en de bioscoop. De geschiedenis van de pers in Nederlands-Indië is nog steeds eenonderbelicht onderwerp. Evenals in Nederland hield het Gouverne-ment van oudsher de pers altijd nauw

152

in de gaten, bang als het was om te worden geconfronteerd metonrust wekkende kritiek. Het verschil met het moederland was datin Indië geen liberale oppositie bestond die het toezicht op depers had kunnen afzwakken. Zowel van Europese als van Indonesi-sche zijde was er ontevredenheid over deze zogenoemde persbreidel(Pers Ordonnantie van 1931). En hoewel de pers in Indië nietzoals in Nederland, dezelfde mogelijkheid had het bestuurkritisch te volgen, hebben belangrijke nieuwe en kritischegeluiden kans gekregen via de krant de massa te bereiken. Ook isde pers een dankbaar medium geweest voor openbare polemieken,waarvan die tussen hoofdredacteur H.C. Zentgraaff van hetSoerabajaasch Handelsblad en schrijver E. du Perron het poli-tiek-culturele leven positief stimuleerde in de jaren dertig.Meer in de sfeer van amusement vervulden radiouitzendingen vande NIROM (Nederlandsch-Indische Radio Omroep) en films in debioscoop hun rol. Moderne muziekontwikkelingen (jazz) en delaatste speelfilms uit Hollywood waren snel in Indië bereikbaarvoor het publiek. Clark Gable was misschien wel het grootstefilmidool van die tijd voor mensen in Indië. Misschien meer nog dan vandaag de dag speelden de media eengrote rol in de samenleving. Het "project" Indië kenmerkte zichimmers door een zwaar klimaat van hard werken en tropischewarmte, waar na werktijd grote behoefte bestond aan verdiendeverstrooiing. Als men niet naar de sociëteit ging maar thuisbleef en geen boeken las, waren de mogelijkheden beperkt tot hetlezen van de krant of het luisteren naar de radio. Onderstaandzal een globaal beeld worden gegeven van de pers in het voormaligNederlands-Indië. Niet in de vorm van een opsomming van dagbladenmaar meer geconcentreerd rond wat er in die dagen het meestaandacht trok. Naast de uit Nederland betrokken bladen, die per schiparriveerden, was er ook een Nederlands-Indische pers ontstaan.De kranten verschenen voornamelijk in de grotere steden. Bekendwaren het Soerabajasch Handelsblad, Bataviasch Nieuwsblad,Preanger Bode, Java Bode, Nieuws van de Dag, Deli Courant.Kenmerkend voor de pers in Indië was de volgzame houdingtegenover het Gouvernement, bang als men was de mond te wordengesnoerd.

Een onafhankelijk en kritische journalistiek bestond niet. Zonderde waarheid veel geweld aan te doen zou men kunnen zeggen dat inde krant nuttige informatie stond over het economisch leven enhet algemene nieuws in het moederland en daarbuiten. Wat betreft

153

het inheemse nieuws werden vooral in de jaren twintig en dertignegatieve berichten gegeven over de nationalistische geluiden inde Indonesische samen-leving. Vanuit het Nederlandse oogpunt vanmachtshandhaving was een loyale en meewekende pers uiteraardgunstig. Het ontbreken van kri-tische geluiden was ook voor eenaanzienlijk deel te verklaren door zelfcensuur. Kritischejournalisten waren aangewezen op de eigen huisorganen of opweekbladen. Dat betekende een minder groot bereik en het gevaarvan constant voor eigen parochie preken. Dat het gelukkig ook anders kon, bewees de in de jaren dertigin de dagbladpers ontstane polemiek tussen schrijver Edu duPerron en de hoofdredacteur van de Java Bode H.C. Zentgraaff. Deauteur van het bekende boek Het land van herkomst behoorde tothet kleine groepje van kritische intellectuelen, waartoe ookbehoorden Dirk de Vries, bibliothecaris van het BataviaschGenootschap, ambtenaar bij de afdeling Personele Zaken van deAlgemene Secretarie, en Job van Leur die eveneens ambtenaar wasbij deze laatste. Interessant is te vermelden dat Van Leur alseen van de eersten en bovendien ook nog een Nederlander, pleittevoor het schrijven van een meer Indonesisch-centrische geschied-schrijving van de archipel. Du Perron was in eerste aanleg vooralschrijver en dichter, maar daarnaast kritisch essayist van zijnNederlands-Indische omgeving. Zelf een Indische jongen, heeft hijaltijd zijn �bruine helft willen kennen en bereiken. Maar doorzijn opleiding en opvoeding is hij echter een sterk rationeelgerichte westerse intellectueel gebleken, die weliswaar altijdheimwee had naar zijn Indische kant. In meerdere opzichten washij als het ware een verdeeld iemand: westers denkend, maar bijnaanti-Hollands, tegelijk ook nog eens Indisch en vriend van deinlander, maar van deze laatste qua mentaliteit ver verwijderd. 16

Kritisch was zijn mening over de Nederlands-Indische pers,ja, de kritiek verwerd soms tot weerzin daartegen. Kennelijk vondhij dat kritiek niet voldoende was om dingen te verbeteren, zodathij zich in 1937 bereid verklaarde voor het Bataviaasch Nieuws-blad van J.H. Ritman een literaire kroniek te onderhouden. Ritmanwist als baas van een conservatief blad wel wie hij met dekritische Du Perron binnenhaalde. Zijn doel was de vrij saaiekrant leven in te blazen door nieuwe onderwerpen aan te snijdenen het literaire gehalte van de teksten op te vijzelen. Ritmanszwak voor Du Perron moet haast wel zijn ingegeven door deovertuiging in hem een van de laatste echte liberalen te hebbengevonden. Het is niet zover gekomen dat Du Perrons aanvallen opde Nederlands-Indische

154

samenleving in alle hevigheid vanuit het Bataviaasch Nieuwsbladzelf werden gelanceerd. Ritman was in eerste instantie ondernemerdie een krant uitbracht, te beducht voor verlies van conservatie-ve en reactionaire lezers. Wel heeft Du Perron zijn columnskunnen gebruiken om zijn ideeën als het ware licht voor te koken,waarna ze in een commercieel minder gevoelig blad volledig werdenuitgewerkt. 17 Dat was in het bijzonder het geval in zijn verbale oorlog metde oerconservatieve hoofdredacteur H.C. Zentgraaff van de JavaBode. In deze woordenstrijd waren verschillende aspecten van deIndische samenleving van eind jaren dertig bijeen gekomen. Hetwas niet slechts een strijd tussen twee verschillende mannen,maar meer nog tussen de extreem rechtse tendenzen die warenopgestoken en de gematigder elementen in de samenleving. Voor DuPerron belichaamde de ex-militair en oerconservatieve Zentgraaffde koloniale mentaliteit. In het bijzonder was het de geest vanbekrompen figuren die koste wat kost de archipel als hun bezitwilden zien. Dat was niet alleen voor het moederland en zichzelfgoed, maar tevens voor de inlanders die nog niet toe waren aande moderne tijd. Du Perron hekelde het sterk provinciale karaktervan de Nederlanders, die pretendeerden een middelgrote kolonialemogendheid te zijn met mondiale invloed. Later schrijft KeesSnoek hierover: "Indië was in de ogen van Du Perron de provincievan de provincie geworden, een enghartige en kleingeestigekolonie." 18

Met de pennestrijd tussen de conservatieve Zentgraaff en deverlichte denker en literator Du Perron heeft de Indische perseen (eenmalige) kwaliteitsimpuls gekregen. De Indische pers deedvooral op gouvernementsvriendelijke wijze verslag van de �feiten

en had een belangrijke rol in de sfeer van �human interest . Inhet tijdperk waarin nog geen televisie en roddelbladen waren,zoals we die nu kennen, was de pers voor de Europese gemeenschapvooral een medium om elkaars doen en laten te volgen. Zo vernam men nog eens waar een feest wasgeweest, wie daar aanwezig waren en wat zij aanhadden. Als besluit van deze notities over de Indische pers watvoorbeelden van de venijnige kritiek van Du Perron op Zentgraaff.Die pennestrijd was begonnen met een bespreking door Du Perronvan Zentgraaffs boek Atjeh . Een boek waarin een sterk koloniaalen autocratisch gezag werd opgehemeld. Van het boek werden inamper een week tijd 10.000 exemplaren verkocht. Het bezorgdeZentgraaff de weinig complimenteuze bijnaam van houwdegen.

155

Aan het boek van J.H.W. Veenstra getiteld D'Artagnan tegen JanFuselier is het volgende citaat ontleend, waarin Du Perron zichover Zentgraaff uitlaat:

"Eerst in Batavia hoorde ik nieuwe geluiden over deze courantierdie mij in het Soekaboemische zo had doorgezaagd.Een van de weinige lieden hier die ik voor een "homme d'esprit" houd, zei mij: "Deze man is in iedere omstandig-heid een troupier. Zijn ongeluk is dat hij vroeger sergeantwas en,journalist geworden, de sabel met de geest verruildheeft, zoals dat heet, maar het, als dienaar van de geestdus, na jaren ploeteren nog altijd niet verder heeftgebracht dan sergeant. Men hoeft niet te praten van minder-waardigheidscomplexen, want wij hebben allemaal wel zoiets;het kenmerk van een mens die iets presteert is waarschijn-lijk dat hij zodoende een minderwaardigheidscomplex moetoverwinnen. Wat deze man overkomt is reëler, en heus het iseen drama voor hem, welbeschouwd." 19

In hetzelfde boek vinden we eveneens de mening over de journalis-tieke betekenis van Zentgraaff's Java Bode in Du Perron's ogen:

"Vanwaar die algemene geestdrift voor een schrijfsel dat precies zo ontsnapt had kunnen zijn aan de hoofdredacteurvan de Purmerendse Avondpost ? Naast allerlei stomvervelende verhalen over aangelegenheden van "practisch belang", om de zoveel tijd de verontwaardigingvan een dyspeptisch oud-apotheker ter dorpssociëteit, en wat de stijl betreft, een roestige knalpot die zich luchttein notarisklerken-hollands. De planters van het Sokaboemi-sche zwoeren bij dit orakel, dat, zeiden zij, alles wist ende dingen zo ferm zei. Ik leidde hieruit af dat wat zij fermnoemden een grote vulgairheid van wezen betekende, gegotenin vaak stuntelige maar tenminste parmantig losgezettezinnetjes." 20

Letterkunde

De ontwikkelde Europeanen in de kolonie klaagden over het schraleculturele leven. Begrijpelijk was dat de goed opgeleide enopgevoede mensen uit de bestuurlijke en andere elites behoeftehadden aan een passende besteding van vrije tijd. Was men inEuropa

156

gewend 's avonds naar de schouwburg of opera te gaan, in Indiëverschraalden die mogelijkheden enorm. Dat was ook niet zo vreemdomdat de meeste mensen nu eenmaal naar de kolonie gingen om tewerken, er zo snel mogelijk voldoende zekerheden voor later tevergaren en tenslotte weer te vertrekken. Die pioniersmentaliteitwerd minder toen in de loop van de negentiende eeuw de koloniemeer en meer een vestigingsgebied werd. Naarmate de Europese bevolking groeide, kon ook het strevenontstaan er een mooi land van te maken met alles erop en eraan.Probleem was dat men in Europa verwend was geraakt door eencultuur die eeuwen de tijd heeft gehad zich te vormen. Individuenwaren het die in Indië dragers van de cultuur waren en moestenopboksen tegen de vanuit Europa meegereisde of ingevoerdeliteratuur, toneel en muziek. De periode die in dit boek centraal staat is eigenlijk hetslotstuk van de koloniale periode. Er was inmiddels een eigenvolwassen Indische cultuur ontstaan. Een cultuur met sterkegemengde trekken van Europa en van de archipel. Wat betreft deIndische literatuur is er door Rob Nieuwenhuys veel werk verzet.De Indische literatuur heeft een eigen volwaardige plaats in hetNederlandstalige gebied. De auteurs waren merendeels Nederlandersdie uit Nederland kwamen of in Indië waren geboren. Zij kwamenterecht in een land zonder letterkundige traditie wat vaak alseffect had dat de auteurs niet-literaire genres hanteerden. Hetschrijven was meestal geen l art pour l art maar meer de behoeftezich schriftelijk te willen uitdrukken, waardoor er prozaontstond dat geen literaire opsmuk kende. Een belangrijk kenmerkwas de verteltraditie, hetgeen er op duidt dat de Indischeliteratuur sterk zijn wortels had in conversatie. Reflexie wasals inspiratiebron minder belangrijk. Het leven van bekende ofbelangrijke personen mocht zich in veel belangstelling verheugen.De literatuur was ook een middel om direct kritiek op allerleimaatschappelijke toestanden te uiten. Een bekend voorbeelddaarvan is Het leven in Nederlandsch-Indië van Bas Veth uit 1900.Met fel sarcasme hekelde hij de Europeaan in de kolonie. Het ishem niet in dank afgenomen door het publiek. 21

Helaas moet de conclusie luiden dat hoogtepunten in deNederlands-Indische literatuur al vóór 1900 waren bereikt. Detwee grootste werken zijn van de hand van Multatuli en LouisCouperus. Literair bleven zij eigenlijk ook na 1900 tot degrootste pennevruchten behoren. Pas in 1935 komt Het land vanherkomst van Du Perron als een serieuze tegenhanger in detwintigste eeuw. Aantrekkelijk in het boek is dat er twee sferen,de

157

Europese en de Indische, aan bod komen en twee tijdperken: hettempo doeloe van Du Perron zelf en de tijd dat hij terugkeert inIndië. Het boek is dan ook een entree tot de geschiedenis vanIndië in de eerste decennia van deze eeuw. Vanaf 1935 begint deIndische letterkunde te bloeien mede onder invloed van Du Perron.Hij schreef niet alleen maar ook deed hij zijn best anderen testimuleren tot schrijven of hij zocht nieuwe talenten en bronnenop. Zo bracht hij Willem Walraven onder de aandacht, wiens werkBrieven aan familie en vrienden, 1919-1941 uit 1966, als eenhoogtepunt wordt gezien door de literatuurkritiek. 22 Typerend isdat de Indische literatuur pas na 1945 echt wordt ontdekt en opwaarde geschat. Tot op heden komen er nog steeds nieuwe uitgaven van werken dievóór 1940 zijn geschreven maar pas nu onder de aandacht komen. Belangrijke literatuur zijn de werken die de ervaringen vande Tweede Wereldoorlog en Bersiap tijd beschrijven. Maar in ditgenre speelt vooral de behoefte tot uiten van gevoelens eensterkere rol dan de literaire verbeelding. Een uitstekendesfeerbeschrijving is er in het boek Het pannetje van Oliemans(1966) van C. van Heekeren. Het verhaal speelt zich af in Atjehen gaat over een groep Nederlandse en Engelse krijgsgevangenendie dwangarbeid verrichten. 23

Rob Nieuwenhuys vertelt in zijn boek Een beetje oorlog over zijnervaringen vlak vóór de Japanse inval tot de hereniging met zijnfamilie na de internering. Hij slaagde er in met sobere bewoor-dingen de beleefde emoties tot hun recht te laten komen. Mooiwerkje van zijn hand is het onder pseudoniem Breton de Nijsuitgebrachte Vergeelde portretten uit een Indische familie-album .Het boek is autobiografisch en doet karakteristieke figuren uitde directe omgeving van de auteur echt leven. Het verhaal heeftde vorm van een familiekroniek en is zeer lezenswaardig en bevatzowel anekdotische, gevoelige als ingetogen humoristischeelementen. 24

De Indonesische onafhankelijkheid was geen breuk in de kolonialeliteratuur. Eerder zelfs een stimulans voor meer mensen om tegaan schrijven naar aanleiding van de in snel tempo elkaaropvolgende ingrijpende gebeurtenissen tussen 1940 en 1950. GerardTermorshuizen schrijft over deze fase:

"Bij velen die na 1945 naar Nederland terug waren gekeerdleefden gevoelens van heimwee. De terugblik uit herinnering, uit weemoed, soms ook uit de behoefte om emotionele en

158

rationele verwarring van elkaar af te schrijven, is terugte vinden in het werk van o.a. Maria Dermoût, Friedericy,Bep Vuyk, Tjalie Robinson/Vincent Mahieu en Alberts." 25

En over Maria Dermoût's werk zegt Termorshuizen:

"Van geen auteur is het werk zowel naar inhoud als naar vorm zozeer verheven met de gevoels- en gedachtenwereld van Indonesië (vooral met die van deMolukken) als dat van Maria Dermoût (1888-1962). Nog pas gisteren (1951), over haar kindertijd op Java, geeft de (in de titel besloten) actualiteit weer, die ook haar andere werk beheerst. Te oordelen naar haar manier van vertellen komt haar werk eerder voort uit een Indonesische verteltraditie dan uit de westerse." 26

Voor de weergave van het dagelijks leven en denken van de kleineIndo is het werk van Tjalie Robinson er. Naast dit pseudoniemgebruikte de auteur Jan Boon ook de naam Vincent Mahieu.Bekendste werken zijn Piekerans van een straatslijper , Tjies enTjoek . Opmerkelijk daarbij is dat de schrijver zich ruim bedientvan het gemengde Indo-taaltje petjoek.Naast deze Nederlands-Indische schrijvers kunnen tot de Indischeletterkunde ook worden gerekend de Indonesiërs, Raden AdjengKartini, Soewarsih Djojopoespito, Noto Soeroto en G.J. Resink.Deze laatste dichter was een Nederlander die na de soeuvereini-teitsoverdracht de Indonesische nationaliteit had overgenomen,nauw verwant als hij zich voelde met de Indonesiër. Al dezeauteurs bedienden zich van het Nederlands en kwamen uit goedesociale achtergronden. Hun werk is een voorbeeld van literatuurgeschreven door westers opgeleide Indonesiërs en in het Neder-lands omdat zij veel dynamiek en moderniteit toekenden aan hetadopteren van westerse waarden en ideeën. 27

Met het verdwijnen van de Nederlandse aanwezigheid viel inIndonesië het actief beoefenen van lettrkunde door Europeanenweg. Wel zou er later in Nederland een opbloei van Indischeletterkunde plaatsvinden. Maar dat is decennia na de dekolonisa-tie en dan vindt een herontdekking van Indië plaats. De litera-tuur neemt dan een positie in tussen vele vormen van aandachtvoor het voormalige Indië. Strict genomen is er nu eigenlijk geenIndische literaire uitoefening meer omdat de kolonie geschiedenisis geworden. Wel zijn er nog velen die er geboren zijn en hunervaringen aldaar willen weergeven of

159

verwerken. Die eerste generatie van naar Nederland gerepatrieer-den zou men nog tot Indië kunnen laten behoren. En daarmee ook de auteurs temidden van deze. Het is de vraag ofde tweede generatie tot de Indische literatuur kan wordengerekend. We hebben het dan over het werk van bijvoorbeeld MarionBloem of Jill Stolk. Want ook zij hebben wel degelijk hunIndische achtergrond als belangrijke inspiratiebronnen. De opkomst van het nationalistische bewustzijn onder deinheemse bevolking van de kolonie kan ook worden aangemerkt alshet startpunt voor een moderne Indonesische literatuur die in detaal van het land, het nieuwe Bahasa Indonesia, is geschreven.Eigenlijk tot het begin van de twintigste eeuw is de inheemseliteratuur geworteld en vormgegeven in de traditionele uitingen.Het gaat dan om mythische verhalen (epiek), profeten- enIslamlegenden en mengelingen van geschiedschrijving en fictieveverhalen. Pas in de twintigste eeuw begint de moderne Indonesische letterkunde in de kring van de nieuwe westers opgeleideelites. Zij gebruiken de in 1928 in die kringen tot landstaaluitgeroepen Bahasa Indonesia. Een taal die grotendeels op delingua franca, het Maleis was gebaseerd. 28

Vóór de Tweede Wereldoorlog waren het heel opmerkelijkvoornamelijk Sumatranen die zich op een nieuwe letterkundestortten. Bijvoorbeeld Muhamed Yamin die als eerste een bundelgedichten uitgaf in 1922 en een tweede in 1928. Rustam Effendiwas een dichter die "in verbloemde vorm poogde lucht te geven aanzijn verboden ideologische overtuiging, daarbij poëtischevernieuwing in versvorm, beeldspraak, rijm en woordgebruikinvoerend, niet minder revolutionair dan zijn politieke ideen".Inmiddels was een proza opgekomen dank zij het bureau voor devolkslectuur, de Balai Pustaka , dat Indonesische schrijverspublicatiemogelijkheid en een lezerskring bood. Opnieuw waren hetvooral Sumatraanse schrijvers die zich deden gelden. De reden wasdat zij vanwege de geografische ligging van Sumatra, het meestmet het Maleis in aanraking waren geweest en zich langer van dezetaal bedienden. Een bekende naam is die van Marah Rusli met zijnboek Sitti Nurbaja uit 1922. Naast hem die van Abdul Muis en NurSt. Iskandar. In de jaren dertig was er in literaire kringen meer bezinningop de culturele waarden uit de eigen traditie en de westersgeïnspireerde idealen voor de toekomst. Het maandblad PudjanggaBaru onder leiding van de inspirerende St. Takdir Alisjahbana,was het forum bij uitstek voor deze ideeën. Tot deze groep hoordeook de grootste vooroorlogse dichter

160

Amir Hamzah. Vreemd genoeg betekende de Japanse bezetting eenvolledige breuk, omdat geen van de vooroorlogse schrijvers zichnog aan literatuur heeft gewaagd na 1942. Een soort overgangsfi-guur was Armijn Pané die bekend werd als de auteur van de eersteIndonesische psychologische roman, getiteld Belenggu of Kluis-ters . 29

Na 1945 komt er een nieuwe groep op die sterk nationalistischis geïnspireerd, de Angkatan 45 , de generatie van 1945. Leiderwas de dichter Chairil Anwar, tezamen met Asrul Sani en RivaiApin. Zij komen met een eigen 'proclamatie' die luidde invertaling: "wij zijn de ware erfgenamen van de wereldbeschaving'.Humaniteit en de menselijke waardigheid zijn de grote idealen.Belangrijke inspiratiebronnen waren de werken van Marsman,Slauerhof, Rilke, Hemingway, Steinbeck, Sartre, Lorca. 30

De nieuwe schrijvers wilden een alternatief bieden voor deprovinciaal getinte inheemse manier van schrijven. De stijl isvoortaan fel, direct, rauw. Minder is er sentimentaliteit,bespiegeling en schoonheid om de schoonheid. Tot de grootsteauteurs van die generatie en tot op heden behoort PramoedyaAnanta Toer. Zijn werk mag niet in Indonesië verschijnen, maarverscheen eerst in Nederland en kwam daarna ook daarbuiten invertaling uit. Zijn werk ging aanvankelijk over de revolutie enhet zoeken naar menselijke waardigheid. Vervolgens richtte hijmeer zijn aandacht op de sociale strijd in de jonge Indonesischemaatschappij. Omdat hij te kritisch werd bevonden, verboden deautoriteiten verschijning van zijn werk en hielden hem ook eentijd gevangen. Niet in het minst wegens zijn lidmaatschap van decommunistische mantelorganisatie Lekra. In het land was na 1965geen plaats meer voor meningen die het staatsbelang kondenschaden. 31

Na 1965 brak er een nieuwe periode aan in de letterkunde.Nieuwe talenten kwamen naar boven evenals andere genres. Door degroei van de welvaart en de hogere levensstandaard hadden demensen geld om naast eerste levensbehoeften, luxere zaken alsboeken te kopen. Opvallend is dat de poëzie en de orale litera-tuur weer opleefden. De dichter Rendra is in deze fase populairgeworden met zijn toch wel sociaal-politieke geïnspireerdelyriek. 32

Niet onvermeld mag blijven het meest geliefde genre: de zogenaam-de �pop-roman, een typische vorm van triviaalliteratuur die ingrote oplagen verschijnt. Onder het genre vallen damesromans,tienerromans en een soort soft-pornoromans. Literair is deze pulpniet van belang. Maar deze lectuur zorgt wel voor de ontwikkelingvan een leescultuur (waaraan

161

het nogal ontbreekt). Ook staan deze boekjes dichtbij despreektaal wat het effect heeft dat de stijfheid en strakkereconventies van de �echte literatuur worden doorbroken. Daardoorwordt literatuur levendiger en kan dichte bij de ervaringen vande lezer komen. 33

Het valt wel op dat de Indonesische literatuur veel elementenontleent zowel qua vorm als inhoud aan de literaire tradities vanhet Westen. Op zich betekent dat een verrijking en een verleven-diging van de van huis uit vormelijker en indirectere Indonesi-sche uitingen. Dat de Nederlandse literatuur misschien wel demeeste invloed heeft gehad mag in ieder geval worden aangemerktals een gunstig bijproduct van de eertijds koloniale band.

Muziek en uitvoerende kunsten

In het boek Het Rijk van Insulinde van H. W. Van den Doel wordteen citaat van Louis Couperus' boek De Stille Kracht aangehaaldwaarin Eva Eldersma klaagt over de culturele armoede van hetleven in Indië: "Wat kan men in Indië anders doen dan werken,trots de warmte. Niets van buiten af. Geen schilderij, geen beelddat men ziet; geen muziek, die men hoort. Niemand in Indië blijftop de hoogte.". 34 Hierin komt het karakter van de pionierssa-menleving die Indië in zekere zin was, tot uiting. Economischgewin kwam op de eerste plaats en culturele genoegens waren vanondergeschikt belang. Eva's verzuchting is typerend. Door veel anderen was alopgemerkt dat het met de kunstbeoefening slecht gesteld was inde kolonie. N.P. Van den Berg haalt citaten van achttiende eeuwsereisauteurs aan die weliswaar wijzen op enige muzikale activitei-ten in Batavia, maar merkt hierover op:

"Was het gedurende 's Compagnies tijd dus ter hoofdplaatsvan Nederlandsch Indië vrij poover gesteld met de beoefeningder toonkunst, het tooneel werd nagenoeg geheel verwaar-loosd, en tot het midden der 18e eeuw althans schijnt menop dit gebied niet veel anders gekend te hebben dan deChineesche wajang-vertooningen, die toen trouwens ook bijde Europeesche ingezetenen zeer in trek waren, en naar de beschrijvingente oordeelen weleer meer luister moeten bezeten hebben danwij er tegenwoordig in ontdekken kunnen." 35

162

Zelfs toen er begin deze eeuw bekende Italiaanse en Fransemusici, onderweg naar Shanghai en Saigon, Java aandeden, trokkenze weinig belangstelling. Dit deed de Franse schrijver Chail-ly-Bert in zijn boek Java et ses habitants (1900) opmerken dathet een samenleving zonder kunst, cultuur, godsdienst en idealenwas.36 Van den Doel merkt echter op dat er in Indië wel toneelwerd gespeeld en muziek gemaakt, maar dit was doorgaans vaninferieure kwaliteit en amateuristisch, zoals de Bataviasedagbladredacteuren C. Busken Huet en P.A. Daum niet hebbennagelaten onder de aandacht te brengen. Toch is het onmiskenbaar dat met name de ontwikkeling van hetonderwijs en de infrastructuur in Nederlands-Indië, het intellec-tuele leven een stimulans heeft gegeven en de belangstelling voorkunst en cultuur heeft aangewakkerd. Een hernieuwde aandacht voorhet culturele leven in de nadagen van Nederlands-Indië laten ziendat het bovenge-schetste beeld van een cultureel arm leven watovertrokken is. Was �de soos voor velen in het oude Indië en inde meer afgelegen gebieden bijna de enige plek waar men ver-strooiing en amusement vond en het harde plantersleven even konvergeten, met de ontwikkeling van het spoor- en wegennet na 1900werden de steden beter bereikbaar en ontstonden er meer mogelijk-heden in het verenigingsleven, de schouwburg en decafé-chantants, met name op Java en in de grote steden. Hetamusementsleven werd ook beschaafder. Zoals Hein Buitenweg hetformuleerde:

"De dagen van de vrolijke planters die eenmaal het oude Bandoeng op stelten zetten, die op zaterdagse ronzebons-muziekuitvoeringen de piano de straat op sleepten en er hun glas whiskey in uitgoten, waren voorbij. Het was eenander soort publiek dat soos en schouwburg bezocht, geculti-veerder, gepolijster dan de oude garde." 37

Met name de oprichting van de Nederlandsch-Indische Kunstkringin 1902 en de Bond van Nederlandsch-Indische Kunstkringen in1916, stimuleerden de uitvoerende kunsten in Indië zeer, waarbijpodium kunstenaars ook uit het buitenland werden gehaald. Ookmoderne vormen van culturele expressie, zoals bioscoopfilmszouden het culturele leven verrijken en een groot publiekaanspreken, zowel onder de Europeanen, Chinezen, Indo s als deIndonesische bevolking.

De etnisch-sociale scheidslijnen van de toenmalige samenlevingkwamen ook in het culturele leven tot uiting. De reeds eerdergenoemde sleutelscène uit de film Oeroeg

163

waarin de twee vrienden naar de bioscoop gaan, en waarbij deblanke hoofdrolspeler plaatsneemt vóór het doek en zijn In-do-Europese vriend achter het doek bij de Indonesiërs, nietongebruikelijk bij een Javaanse wajang-voorstelling, drukt aardiguit hoe scherp die scheiding kon zijn. Geeft deze scène echtereen waarheids-getrouw beeld weer? In hoeverre warensociaal-culturele uitingen voor-behouden aan de eigen etnischegroep, bijvoorbeeld film, moderne kunst en westerse muziek voorde Europeanen en krontjong, ketoprak en komedie stamboelvoorstellingen aan de Indo-Europeanen en Indonesiërs? Vond ervermenging plaats of strekte het apartheid karakter van desamenleving in de laatste decennia van Nederlands -Indië zich ookuit tot het culturele leven?

Film en theater

Esther Tak heeft laten zien dat, ondanks dat lange tijd hettheater podium vooral bevolkt werd door dilettanten, de populari-teit van deze kunstvorm in Indië er niet minder om was. Hoewelde historische bronnen wijzen op enige amateuristische toneelop-voeringen in de late 18e eeuw, kreeg de toneelkunst pas echt eenplaats in de Nederlands-Indische samenleving met de oprichtingvan de Bataviasche Schouwburg in 1821.38 De schouwburg werd eencentrum van cultureel leven in Batavia; het publiek was nietuitsluitend Europees, maar bood ook vermaak aan de Javaanse enIndo-Chinese elite in Batavia en omstreken. Ook elders warentoneelverenigingen actief. De voorstellingen van de Bandoengsetoneelvereniging Braga (1882), onder leiding van mevrouwMarinissen, bijvoorbeeld, of die van het Officiers ToneelVereeniging (OTV) van de heer Planten in Soerabaja warenbekend.39 Bovendien kwamen er na 1900 ook professionele Neder-landse toneelspelers naar Indië, zoals Willem Rooyaards in 1902,Louis Bouwmeester, Tilly Lus en De Haghespelers onder leiding vanEduard Verkade in 1912. Daarna bezochten regelmatig Hollandsetoneelgezelschappen Indië, zoals die van Anton Verheyen, CorRuys, Jan Musch of Wim Kan. Niet alleen werden er typischEuropese werken opgevoerd, zoals Shakespeare s Hamlet, maar ookstukken die de Indo-Europese en Indonesische groep tot onderwerphadden. Dat laatste geldt vooral voor de stukken van JanFabricius en Victor Ido (pseudoniem van Hans van de Wall), zoalsDolle Hans (1916), De Paria van Glodok (1916) en Karina Adinda(1913). 40

164

Een ander genre is de Komedie Stamboel , ontstaan aan het eindvan de negentiende eeuw. Door gebruik te maken van krontjong mu-ziek, intriges uit Europese, Chinese en Perzische vertellingen,en Indonesiërs, Chinezen en Indo s als acteurs, werd dit genrebij een breed publiek erg populair. Tijdens de Japanse bezettingverdween het Europees georiënteerde toneel uit beeld, maar vanaf1943 werden er in Batavia regelmatig, door de Japanners gecensu-reerde, toneelvoorstellingen gegeven. De oprichting van eenIndonesische toneelschool en van toneelgezelschappen als TjahajaTimoer en Bintang Soerabaya , gaven het Indonesische theater eengrote impuls en waren een belangrijke leerschool voor bekendetheater persoonlijkheden als Usmar Ismail, Rosihan Anwar en D.Djajakusuma. 41

Salim Said merkt op in zijn boek Shadows on a Silver Screen , datdoor de grotere invloed van het Europese bestuur in Indië, naastdie der missie en zending, westers georiënteerde cultureleuitingen aan populariteit wonnen, ten koste van de op de Javaansehofcultuur geënte en de meer traditionele volkskunsten. 42 Alseerste uiting van die trend is het ontstaan van het modernetheater, die verhaalde over de gewone man in plaats van goden,zoals in de traditionele wajangvoorstellingen. Een voorbeelddaarvan was het Orion Theater in Batavia, gerund door mevrouwRibut en meneer T.D. Tio, waarbij de voorstellingen gekenmerktwerden door realisme en verhaallijnen geënt op films uitHollywood. Al snel echter vond het theater in de snel populairwordende bioscoopfilms een geduchte concurrent.

Rond de eeuwwisseling worden al films vertoond in Neder-lands-Indië, vooral op Java, zowel door reizende bioscopen alsin vaste theaters in de steden. Het filmblad Kunst en Amusementnoteerde in 1920 al dat er een enorme belangstelling bestond voordit medium, en dat in iedere plaats van enige betekenis, meerderebioscopen waren te vinden. 43 Voordat in de jaren twintig inIndië eigen filmprodukties werden gemaakt, werden films geïmpor-teerd, eerst Franse films van de maatschappij Pathé Frères, maarna de Eerste Wereldoorlog vonden met name Amerikaanse produktiesvan Universal Studios en United Artists hun weg naar Indië. Debioscoop genoot al snel een grote populariteit, zowel bijEuropeanen, Indo s, Chinezen en ook de Indonesiërs. De populari-teit van films met thema s als echtscheidingen, vechtpartijen,diefstallen e.d., bij het grote publiek, wordt al gauw een bronvan zorg voor het Gouvernement wat vreest

165

voor een aantasting van de goede zeden en het prestige van deEuropeanen, met name bij de niet-Europese bevolking. Met name ismen bang voor twijfel bij de inheemse bevolking aan de eeraarheidvan Europese vrouwen. Als gevolg daarvan wordt al in 1919 eenfilmcensuur in het leven geroepen. Het volgende citaat geeft detoen levende gevoelens goed weer:

"De meeste van die films, in Frankrijk vervaardigd, draaien evenals de lichte Fransche literatuur, grotendeels om het thema van echtbreuk en verboden minnenhandel, en worden nu de Inlanders keer op keer vergast op vertooningen hoe Europeesche dames (...) haar echtgenooten bedriegen of op andere wijze zich onzedelijk gedragen, en de moraal, die het inlandsche volk er uit moet trekken is: groote twijfel aan de eerbaarheid van Europeesche vrouwen (...). De rest der voorstellingen moet den Inlander vaak doen denken dat Europa een groot gekkenhuis is; terwijl voorstellingen van automobielbandieten, het doen ontsporen van treinen, gevechten met de politie, enz. al evenmin bevordelijk zijn voor ons prestige of voor de verheffing en beschaving der bevolking". 44

De filmindustrie krijgt een nieuwe impuls als in Bandoeng in dejaren twintig de eerste aanzetten gegeven worden voor eenNederlands-Indische filmindustrie. In 1926 maakten de NederlanderHeuveldorp samen met de Duitser Krüger, de film LoetoengKasaroeng (De Betoverde Aap), al snel gevolgd door Euis Atjih(Zuster Atjeh). Later volgde de film Melatie van Java , gemaaktdoor de Bataviase filmmaatschappij Halimoen Film Company, onderleiding van de Chinese gebroeders Wong. Hoewel bioscoopbezoek inde jaren twintig en dertig populair bleef, werden deze Neder-lands-Indische produkties in verschillende mate per etnischegroep gewaardeerd. Het moderne en traditionele theater was nogimmer populair bij het Indonesische volksdeel, terwijl hetbioscoop publiek aanvankelijk nog voor een groot deel uitChinezen bestond. Dit kwam doordat de acteurs veelal Chinezenwaren en filmscripts op Chinese verhalen waren gebaseerd, zoalsin de films Tjonat, si Ronda (De Nachtwacht) of SetanganBerloemoeran Darah (De Bloedbesmeurde Zakdoek). Veel producentenwaren ook etnisch Chinezen, die gebruik maakten van kapitaal uitShanghai. De Europese en Indo-Europese bevolking had een groterevoorkeur voor geïmporteerde westerse films, zoals Tarzan ofDracula.

166

Dit veranderde echter snel na de introductie van de geluids-films en na de oprichting van de Algemeene Nederlandsch-IndiëFilm Syndicaat (ANIF) in 1936. Deze produceerde, onder leidingvan Albert Balink, de Chinese gebroeders Wong en de Indonesischejournalist Saeroen, de eerste Indonesische kaskraker in Neder-lands-Indië, namelijk Terang Boelan (Maneschijn). Deze film wasgeïnspireerd op de film Jungle Princess met in de hoofdrolDorothy Lamour. Het grote succes van de film Terang Boelan , isdeels te danken aan het feit dat Indonesische acteurs werdeningehuurd, onder wie Raden Mochtar en de populaire vrouwelijkezanger Roekiah, met het dan zeer populaire krontjongmuziek alsachtergrond. De film had zijn première in het Orion theater inBandung. Deze film zorgde ervoor dat film nu ook bij de inheemsebevolking in zwang raakte, wat deels ten koste ging van hetpopulaire theater. Het volkse karakter van de films, en deassociatie met de Chinezen, maakte bioscoopbezoek echter minderpopulair bij de inheemse islamitische elite en intellectuelen.

Muziek

De Europese muziekcultuur in Nederlands-Indië was beperkt engeconcentreerd in de steden. Voor de meeste planters was hetnauwelijks een vorm van vermaak, hoogstens als dansmuziek tijdensfeesten in de sociëteit op feestdagen. In de steden echter waser meer gelegenheid voor een muziekcultuur om enigszins tot bloeite komen. In de sociëteiten, hotels, restaurants en scholen, maarook bij mensen thuis en bij zwembaden, werd muziek gemaakt dooramateurs en beroepsmusici. Sommige sociëteiten en hotels haddenprofessionele huisorkesten, vaak met musici uit Oost Europa. Ookhet Indisch Europees Verbond in Batavia had een eigen huisor-kest.

Westerse klassieke muziek

Reeds rond de eeuwwisseling werd in Batavia de VereenigingToonkunst Aurora opgericht. Veel succes was er voor dit gezel-schap niet weggelegd doordat het amateuristisch karakter ervanveel kritiek oogstte. De oud-operazanger Isidore van Kinsbergen(1821-1904) nam het initiatief voor de oprichting van deBataviase Operaclub van 1894, die onder andere

167

La Traviata en Faust opvoerde. Symfonie-uitvoeringen waren inIndië schaars, uitgezonderd die in de sociëteit Concordia teBatavia. De uitvoeringen van symfonieën van onder andereTsjaikowski, Berlioz of Dvorak, onder leiding van dirigent NicoGerharz, genoten een grote faam tussen 1905 en 1916, en maaktenConcordia beroemd. Hoewel er in Indië nauwelijks sprake was vanklassieke muziekuitvoeringen door symfonieorkesten, werd er welkamermuziek gemaakt door kleinere ensembles in de sociëteiten,verenigingsgebouwen en op feesten.

Krontjong

De krontjongmuziek ontstond in de jaren dertig en werd aanvank-elijk gespeeld door met name minder welgestelde kampongjongeren;vandaar de benaming kampongan of boeaja krontjong, ofwelschurken-krontjong. Deze melancholische muziek is een muziekvormbeïnvloed door Portugese (fado ) en inheemse muziek stijlen, maarmaakt gebruik van westerse instrumenten die in de jaren twintigen dertig hun intrede deden in Nederlands-Indië. Een typischekrontjongorkest bestond uit een zanger of zangeres, gitaren, bas,ukelele s, violen, fluit, percussie instrumenten en soms eencello. De krontjongmuziek, werd onder andere door de uitzendingenvan de Nederlandsch-Indische Radio Omroep (NIROM) in de jarendertig, snel bij een groot publiek populair, met name onderIndo-Europeanen. Ook het gebruik van krontjongmuziek in de filmmaakte deze muziekstijl populair bij een breed publiek. Enkelebekende namen uit die tijd zijn bijvoorbeeld Miss Riboet en MissNetty (Netty van Bosstraten), die de traditionele krontjong( krontjong asli ) vertolkte. Miss Netty maakte platen bij debekende platenfirma His Master's Voice en trad op voor PresidentSoekarno, voor de NIROM en later voor de Radio Republik Indonesia(RRI). Mevrouw van Bosstraten herinnert zich de tijd van de jarendertig:

"Ik had net een goede leerschool achter de rug in Djokja bij het orkest Tjempaka Poetih toen ik voor de radio werdgevraagd. De NIROM van Bandoeng was gevestigd aan de Tegalaweg, niet ver van ons huis. De toenmalige leider van het radio-orkest, de Indischman Jan Snijder, wilde mij er per se bij hebben. Op een gegeven moment traden we maar liefst drie keer per week op in een rechtstreekse

168

uitzending. Dat was een mooie tijd. Later zong ik ook bijde NIROM in Malang en Soerabaja. Ik kreeg fanmail uit het hele land." [NB]

Algauw zou deze mooie tijd echter drastisch veranderen; ten tijdevan de Japanse bezetting en de Bersiap trad er een breuk op inhaar carrière. Door de Japanners werden de NIROM artiestengedwongen mee te werken aan de Japanse propaganda en Miss Nettymoest, net als anderen, Japanse liedjes vertolken, wat zeweigerde. In de jaren vijftig trad Miss Netty weer op en zongvoor de Radio Republik Indonesia , maar ook voor presidentSoekarno, die een liefhebber van krontjong was. Netty vanBosstraten over die tijd:

"In het nieuwe Indonesië waren kansen genoeg. Ik werd voor de Radio Republiek Indonesia gevraagd. Daar moest ik Indonesische liederen zingen, maar mocht ook mijn eigen repertoire brengen. Al gauw zat ik weer in eenorkest, Karya Nada, opgericht door Ahmad Zaelani. Wespeelden op pasar malams in en buiten de stad.De sfeer in de begin jaren vijftig was prettig. We waren optimistisch en we hielden allemaal van Soekarno". [NB]

Nog immer is deze muziek populair, zowel in Indonesië als inNederland. De Indonesische zangeres Hetty Koes Endang zou vooreen revival van de krontjong zorgen in de jaren tachtig van dezeeeuw.

De Jazzmuziek

Een apart hoofdstuk vormt de westerse jazzmziek, die met namedoor geallieerde troepen beluisterde radiouitzendingen, eerst inEuropa en later in Nederlands-Indië bekendheid kreeg. Jazzmuziekheeft nooit een grote populariteit gekend in Indonesië, hoewelheden ten dage dit enigszins aan het veranderen is. Dit komtonder andere tot uiting in het succes van de jaarlijkse JakJazzfestivals in Jakarta, waar buitenlandse jazzcoryfeeën alsookprominente Indonesische jazz musici, zoals Bubi Chen en IndraLesmana, hun opwachting maken. Met name in de jaren dertig enveertig gold er een toegenomen belangstelling voor de jazzmuziek.In de jaren dertig en veertig, het �swing tijdperk ,

169

genoot de muziek van de bekende big bands van Tommy Dorsey enGlenn Miller, reeds enige populariteit bij een kleine groeptotoks en Indo-Europeanen in Nederlands-Indië.

In de jaren twintig echter waren er al amateur dansorkestenin Batavia actief, die de nieuwe jazzmuziek speelden. In 1922werd de Batavia Jazz Band opgericht, een dertien-koppige band metHollandse, Indische en Surinaamse musici, die meestal in desociëteit Concordia optrad. Weldra werden andere orkestenopgericht, onder andere de populaire Swimming Bath Orchestraonder leiding van Chris Monteiro, en de Original Jazzband , metde eerste Indonesische jazzmusicus: de drummer Mohammad Aroef uitAtjeh. Op het eind van de jaren twintig komen steeds meer Filipijnseen zelfs een Amerikaanse jazz orkesten naar Indië en bloeide dejazz scene op. De jaren dertig zagen de oprichting van velenieuwe orkesten die een grote populariteit genoten over de gehelearchipel, onder andere door optredens voor de NIROM. De meestbekende orkesten waren Brown s Sugar Babies en de Silver Kings ,met bekende musici als de rietblazer Harry Braun, de mul-ti-instrumentalist Otto McKenzie en zanger/pianist CharlieOverbeek Bloem. In de periode dat geallieerde troepen Batavia bezetten,tussen 1946-1950, kreeg de jazz een nieuw publiek en verzorgdenlokale bands in de hoofdstad en enkele andere grote stedenoptredens. De Japanse bezetting betekende een abrupt, maartijdelijk, einde van de dansorkesten. Vrij snel na de Japansebezetting pakten echter diverse musici de draad weer op enrichtten nieuwe bands op. Naast de Musketeers of Swing onderleiding van Charlie Overbeek Bloem, trad het Cosmopolitain Orkestvan de Nederlander Jos Cleber, vaak op. Dat laatste orkestspeelde big band arrangementen van Stan Kenton, gearrangeerd doorarrangeur Tom Disseveld. Ook speelde deze big band voor deNIROM. In de jaren vijftig zijn ook Indonesische jazzorkestenactief, met name in steden als Djakarta en Soerabaja. Te denkenvalt aan het trio The Progressives van pianist Nick Mamamit enhet Bebop orkest van jazz arrangeur Iskandar. Ook de wat latermeer bekend geworden musici als bijvoorbeeld de pianist BubbiChen, Jack Lesmana, saxofonist Maryono en multi-instrumentalisten zanger Bill Saragih, waren al in deze tijd actief in dejazzmuziek.

170

Beeldende kunst

De mogelijkheden om van beeldende kunst te genieten in Indië wasvóór 1900 zeer beperkt. De belangstelling kreeg echter een groteimpuls toen in 1902 de Nederlands-Indische Kunstkring in Bataviawerd opgericht. Een jaar later kreeg de kunstkring groterebekendheid door een tentoonstelling te organiseren met schilde-rijen (reprodukties) van Rembrandt, die in Batavia, Bandoeng,Semarang en Soerabaya rondging. Er volgden succesvolle tentoon-stellingen van Chinese, Japanse, Indische en inheemse kunst(zowel schilderijen als keramiek, meubels etc.). Het succesleidde tot de ingebruikname van het Kunstkringgebouw in Bataviain 1916, wat een centrum werd van het culturele leven in Indië,naast de Bataviase Schouwburg. Toen in datzelfde jaar de Bond vanNederlandsch-Indische Kunstkringen werd opgericht, veranderde denaam van de Nederlands-Indische Kunstkring in de BataviascheKunstkring . Hoogtepunten in de activiteiten van de kunstkringwaren een vijftal tentoonstellingen in de jaren dertig vanEuropese meesters, uit de collectie van verzamelaar P.A.Regnault, in Batavia. Daarbij waren werken te zien van onderandere Chagall, de Chirico, Van Gogh, Campigli en Picasso. Delenvan de exposities waren ook te zien in Bandoeng en Soerabaya, engenoten grote belangstelling. 45

De bovengenoemde kunstuitingen vormden uiteraard slechts eenklein gedeelte van wat in Indië aan muziek, theater en beeldendekunst werd gemaakt. De Indonesische bevolkingsgroep bracht velevormen van kunst voort, met zulke kunstuitingen als Javaansvolkstheater ( ketoprak, ludrug ), gamelan muziek, wajang , dansgroe-pen ( teledek, tayuban ) of de schilderkunst van de Javaan RadenSaleh (1814-1880). Het ketoprak volkstheater bijvoorbeeld is begin deze eeuwontstaan en bestond uit een klein rondreizend theatergezelschapvan mannelijke acteurs en musici. Door gebruik te maken vandagelijks taalgebruik in plaats van hoog-Javaans ( krami ) enpopulaire verhalen over bekende figuren uit de Javaanse geschie-denis, zoals Hayam Wuruk of Prins Diponegoro, was het ketopraktheater erg populair bij de inheemse bevolking. Door het volksekarakter werd het echter niet door de Javaanse inheemse elite(priyayi ) gewaardeerd. Deze vermaakten zich liever met films,gokspelen of discussie bijeenkomsten. 46 Ook na de onafhankelijk-heid bleef ketoprak populair, ondanks andere media als film, enwerden sommige stukken als hoorspel uitgezonden door lokaleradiostations. 47

171

De waardering voor de inheemse kunsten van de kant van deEuropese bevolking was nog niet erg groot. Wel werden erinitiatieven genomen om de interesse in de inheemse uitvoerendekunsten te vergroten; zo steunde de gemeente Batavia in 1929,door middel van subsidies, traditionele muzik en dansvoorstel-lingen in de Bataviase Schouwburg, georganiseerd door nieuwopgerichte Javaanse kunstverenigingen. 48 Enkele Indonesischekunstverenigingen die in de jaren voor de Tweede Wereldoorlogwaren opgericht, zijn de Pelukis Rakyat en de Seniman IndonesiaMuda. De beroemde Indonesische schilder Affandi (geboren 1908 inCirebon) was actief in deze beweging.

Het bovenstaande laat zien dat het Indië van begin deze eeuw nietlouter een "culturele woestenij" was, slechts gericht op geldverdienen en verstoken van enig kunstzinnige expressie. Dekwantiteit (en wellicht de kwaliteit) van het aanbod van Europesecultuur was niet vergelijkbaar met wat er zich in het moederlandafspeelde, maar men kon in Indië zeker kennis nemen van nieuweontwikkelingen. Bovendien was er een levendige inheemse cultuuren ontstonden er typisch Indisch-culturele vormen van expressie.

In de eerste decennia van deze eeuw ontstond er een scherperescheiding tussen de Europese en de Indonesische bevolking, watzich uitte in een breder scala van culturele uitingen enverenigingen, ieder met een eigen identiteit, op basis vanetniciteit. Toch vond er een zekere vermenging van culturelevormen plaats en ontwikkelden zich bepaalde culturele uitingendie appelleerden aan een breed publiek. Indië kreeg een eigencultureel gezicht en er ontwikkelden zich typisch Indische vormenvan expressie, met daarin een vruchtbare vermenging van Europese,Chinese en Indonesische invloeden. De krontjongmuziek en deKomedie Stamboel zijn daarvan sprekende voorbeelden, maar ook detoneelwerken van Victor Ido en Jan Fabricius of deChinees-Indisch-Nederlandse bioscoop produkties zoals TerangBoelan . Ook in de jazzorkesten gingen de verschillende etnischegroepen samen.

173

Epiloog

Nederlands-Indië's is definitief geschiedenis geworden in 1945maar de geschiedschrijving van de laatste dertig jaar van dekolonie moest nog beginnen. De verwerking van het verlies vanIndië zorgde ervoor dat historische beschouwingen eigenlijk tothet einde van de jaren zestig op zich lieten wachten. Inmiddelswas de tweede generatie volwassen geworden en deze kon oponbevangen wijze en van meer afstand het koloniale verleden endat van hun ouders en grootouders, beoordelen. De met meer relativering gelardeerde visie van de jongeregeneratie stuitte en stuit echter nog steeds op de emotionelegeladenheid die het onderwerp Nederlands-Indië voor de ouderenbetekent. Dat kan ook niet anders omdat de tijdgenoten zelfsubject waren in die geschiedenis. Van hen kan moeilijk verwachtworden tegelijkertijd zichzelf als object te zien en voorbij tegaan aan hun eigen emoties. Zo wekken kritische geluiden over hetNederlandse optreden in de jaren 1945 tot 1950 heftige emotiesop bij veel veteranen. Maar ook het lang gedragen gevoel vanniet-erkend zijn in hun leed bij voormalige geïnterneerden,wanneer de Nederlandse regering pas na veel lobby-werk hethuidige stelsel van oorlogspensioenen en -uitkeringen tot standheeft gebracht, tekent de emotionele geladenheid van hetonderwerp 'IndiË'. Die emotionele geladenheid is zonder twijfel te wijten aande dramatische ervaringen uit de periode van Japanse bezettingen Bersiap -periode. In dit boek is een poging gedaan de tien jaarvóór en de tien jaar na het tijdvak 1942-1950, tot leven tebrengen. We denken namelijk dat de geschiedschrijving te weinigaandacht voor de jaren dertig en vijftig heeft (gehad). Daarbijkomt dat studies over de Tweede Wereldoorlog en Bersiap -tijdoverheerst worden door de militaire aspecten of de politiekeonderwerpen. In die praktijk constateren we dat de sociale geschiedenisonderbelicht is gebleven. Maar nieuwe ontwikkelingen hebben zichreeds ingezet. De Leidse Indische studiedagen die jaarlijks vanaf1989 zijn gehouden en voor het laatst in 1995, hebben een sterke

174

impuls gegeven aan de sociale geschiedenis van met name deIndo-Europeanen. Daarmee is deels in het bestaande mancovoorzien. Naast de gebruikelijke onderwerpen als de Neder-lands-Indonesische betrekkingen, de Japanse interneringskampenen de repatriëringen komt nu ook aandacht voor 'verwaarloosde'onderwerpen. Het gaat om thema's die te vangen zijn onder termenals mentaliteitsgeschiedenis , geschiedenis van individuelepersonen, vrouwengeschiedenis of het dagelijks leven en zaken diedaarbij horen zoals kranten, muziek, amusement. De moderne sociale geschiedschrijving rekent al dezeonderwerpen tot haar terrein. Zij bedient zich tevens vaninmiddels geheel door de historici erkende nieuwe methoden eninstrumenten. De 'klassieke' benadering door bestaande kennis uitliteratuur te combineren met archieven, heeft methoden als oralhistory (mondeling overgedragen kennis: interviews), statistieken multimedia naast zich gekregen. In het video-tijdperk zijndocumentaires als De slag in de Javazee en Tabee Toean volwaardi-ge historische benaderingen gebleken.

Dit boek heeft op bescheiden wijze willen aanreiken en ingrote lijnen willen uitwerken hoe de laatste dertig jaar vanNederlands-Indië beschreven kunnen worden. In beginsel isuitgegaan van een integrale visie op het gekozen tijdvak. Datbetekent dat de in de geschied-schrijving lang gebruikte indelingin een politieke, sociale, (sociaal-)economische en culturelegeschiedenis van de gehele periode 1930 -1957 is gevolgd. Eendergelijke alomvattende benadering hoopt een completer beeld tegeven van de leefwereld van de tijdgenoten. Het is zo ookmogelijk te laten zien wanneer veranderingen zich voltrokken enwat juist niet veranderde. Het benutten van de levensverhalen vande tijdgenoten dient om de 'grote' geschiedenis te verlevendigenmaar tevens te achterhalen of de geschiedenis zich in hunpersonen weerspiegeld heeft. Wellicht krijgen vragen als: was deanti-Nederlandse houding die opkwam na de val van Indië echt eenverrassing?, was men bekend met het nationalisme?, waarom is menvertrokken naar Nederland?, dan een antwoord. De integrale benadering van de laatste dertig jaar vanNederlands-Indië geeft de gelegenheid kennis te nemen van hetleefklimaat: wat lazen de mensen, hoe amuseerden zij zich, naarwelke scholen gingen de kinderen en hoe leefden Europeanen,Indo-Europeanen en Indonesiërs naast elkaar? De directe getuige-nissen van de tijdgenoten zijn hierbij waardevolle kennisbronnengebleken en bruikbaar voor de bestudering van de

175

sociale geschiedenis van Nederlands-Indië in zijn laatste driedecennia. Gezien de leeftijd van de betrokkenen wordt hetmoeilijker ver vóór 1930 via interviews aan kennis te komen.

De voorafgaande aan dit boek door de auteurs gewenste doelstel-lingen waren: een onderzoek naar de sociale (lees: raciale)verhoudingen in de kolonie en aandacht voor de verschillendesociale groepen, en hun denken en doen. Naast de verhalen vanIndo-Europeanen en totok , hebben we die van Indonesiërs ookwillen horen. Er waren immers steeds twee deelnemende zijden ineen gemeenschappelijke geschiedenis: de Nederlandse en deIndonesische. Welke conclusies dringen zich op? Niet verwonderlijk is datde politieke geschiedenis en het ontstaan van een Indonesischenationalistische beweging aan veel mensen is voorbij gegaan.Slechts af en toe haalt een geïnterviewde tijdgenoot hetnationalisme aan. Niet weinig zijn degenen die pas na 15 augustus1945 van Soekarno en het nationalisme hebben gehoord. In de vooroorlogse periode is het koloniale gezag succesvolgweest in het buiten spel plaatsen van de inheemse beweging diezelfstandigheid nastreefde. Dat succes was mogelijk door deleiders te arresteren en te verbannen naar vergelegen oorden alsBoven-Digoel op Nieuw-Guinea. De goed georganiseerde en geïnfor-meerde Politieke Inlichtingendienst (PID) kon alert op potentiëleonruststokers reageren en preventief mensen oppakken. Alsbelangrijke factor was er de beeldvorming die het koloniaal gezagnaar zijn hand heeft weten te zetten. Censuur en zelf-censuur vande Indische pers hielpen mee aan het voorkomen van maatschappe-lijke onrust. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog gingmen weliswaar niet gerust slapen, maar de mensen hadden vertrou-wen in het Gouvernement en de mogelijkheden van leger en marine.Wat achteraf geheel ontbrak was een juist beeld van de waregevoelens die onder Indonesiërs leefden jegens hun overheersers.De paternalistische houding van het Nederlands gezag heeftcommunicatie met de kritische Indonesiërs tegengehouden. Toen deJapanners het land bezetten waren zij in de ogen van Indonesiërsde eersten die bereid waren hun de gewenste onafhankelijkheid tegeven. Ten tijde van de Japanse capitulatie en de proclamatie op17 augustus 1945 was een onomkeerbare situatie ontstaan, waarinIndonesiërs de vooroorlogse situatie niet meer wilden aanvaarden.Dat leidde een periode in van nieuwe gewelddadigheden. DeEuropeanen in de interneringskampen werden ironisch

176

genoeg, door de voormalige vijand beschermd tegen fanatieke jongeIndonesische vrijheidsstrijders. Het was het begin van deuittocht die eind jaren veertig zou volgen en tot na 1960 duurde.De tijdgenoten die vóór de oorlog niets van politiek ontwikke-lingen onder de Indonesische bevolking wisten, zagen zich nu doordie politiek geplaatst voor ingrijpende wijzigingen. In sociaal opzicht verloren Nederlanders, blank en bruin, hunbevoorrechte posities. Ambtenaren moesten hun banen afstaan aanIndonesiërs en in bedrijven gingen Indonesiërs leidinggevendefuncties innemen. De Indo-Europeanen wier maatschappelijke statushun was gegeven door de Nederlanders, kregen de keus om deIndonesische nationaliteit ( warga negara ) aan te nemen of deNederlandse. Door de uitsluiting en intimidaties in de jarenvijftig kreeg de Indo in toenemende mate het gevoel Indonesië temoeten verlaten. De tijdgenoten bevestigen dat in de Neder-lands-Indische samenleving etnische scheidslijnen bepalend warenvoor de status. Vaak overheerste een besef van ras niet eens,maar mensen voelden goedaan dat bijvoorbeeld in scholen en opwerk onderscheid werd gemaakt tussen een totok en een In-do-Europeaan. De vrouwen in de Indische samenleving voldeden meestal aanhet beeld van opvoeders van hun kinderen. Het gaat hier dan omde Europese en Indo-Europese vrouwen. De inheemse vrouwen nameneen belangrijke plaats in binnen de productie van voedsel. Metname waar het ging om de zogenaamde tweede gewassen. De mannenhielden zich voornamelijk bezig met de verbouw van rijst.Europese tijdgenoten in de negentiende eeuw constateerden op Javadat vrouwen goed op de nieuwe situatie wisten in te spelen. In de twintigste eeuw biedt het volgen van onderwijs aaninheemse vrouwen van gegoede komaf de mogelijkheid zich intellec-tueel te ontwikkelen. Zij nemen kennis van westerse waarden alsliberalisme, democratie en vrouwenkiesrecht. Vrouwen als Kartiniwerden voorbeelden voor hun seksegenoten. In het kielzog van denationalistische beweging ontstonden vrouwenorganisaties als dedoor Siti Soemandari geleide Isteri Sedar. Dit was een bewegingdie een vrij Indonesië nastreefde, sociaal-economische verbete-ring van de positie van de vrouw en gelijke rechten als mannen.De aanloop naar de Tweede Wereldoorlog dwong de Nederlandersiedereen die daartoe in staat was tot mobilisatie. De Europesevrouw die zich thuis verveelde terwijl de echtgenoot en debedienden het werk deden, raakte actief betrokken in verschillen-de werkzaamheden.

177

Vrouwen werden ingezet in taken die meestal mannen deden, zoalsvrachtwagens besturen en fysiek werk. Gedurende de internering in de burgerkampen waren de van hunmannen gescheiden vrouwen veroordeeld tot het zelf zoeken van deweg om te overleven. De studie van Esther Captain laat zien datzij daarin zeer inventief waren en zelfs beter dan mannen instaat waren een �regulier leven te continueren. Belangrijksteimpuls was dat zij het welzijn van hun kinderen daarbij vooropstelden. De internering dwong de Europese vrouwen tot onafhank-elijk handelen en beslissingen nemen. Een speciale vermeldingverdient de rol die door vrouwen is gespeeld in het Indischverzet. Hoe bescheiden en kortstondig dat verzet ook was, vrouwenwerd gevraagd illegale activiteiten te ondernemen. Meestal betrofhet Indo-Europese vrouwen omdat ze (soms met wat aanpassing) zichzonder op te vallen op straat konden begeven. Sok Berg en HannieHilgers waren de bekendste vrouwen in het Indisch verzet. De Indische krijgsmacht had een eigen en belangrijke positiein de Indische samenleving. Het leger stelde Europeanen in delage rangen in staat omgang te hebben met inheemse vrouwen enzefs gezinnen te vormen. De groep van gemengdbloedigen is in deloop van de jaren ontstaan uit dergelijke verbintenissen. Dekrijgsmacht bestond tot aan de Tweede Wereldoorlog voor een grootdeel uit Europeanen en Indo-Europeanen. Ook inheemse mannen warentoegelaten tot de lagere rangen, hoewel enkele Indonesiërsonderofficiers- en officiersrangen hadden bereikt. Binnen dekaderfuncties komt de etnische scheidslijn weer naar voren:blanke Europeanen als officier en Indo-Europeanen meestal alsonderofficier. De Indonesiërs was het niet toegestaan een eigen weermachtte vormen. Dat zou een potentieel risico zijn voor de gezagsver-houding tussen kolonisator en Indonesiërs. De Japanners zoudende Indonesiërs militair organiseren en trainen.Naast de Indonesiërs die vóór de oorlog in het Nederlandse legerhadden gezeten, zouden deze door de Japanners getrainde jongerende ruggegraat van het toekomstige Indonesische leger worden. In sociaal-cultureel opzicht was in de kolonie een in omvangbescheiden, maar volwaardig leven ontstaan. De grote aandacht dieNederlanders altijd al hadden voor onderwijs, kwam eveneens inIndië tot uiting. Het schoolsysteem volgde ook de etnischescheidslijnen. Er bestonden Europese scholen, die ook voor eenkleine groep Indonesiërs bereikbaar waren, en inheemse scholenin de dessa's. Het streven om alle kinderen in de

178

archipel basisonderwijs te geven was niet haalbaar vanwege dedaaraan verbonden hoge kosten. Het onderwijs heeft Indonesië eenvoorhoede bezorgd van westers opgeleide kritische leiders die hetland na de onafhankelijkheid ging besturen. Het culturele leven in Nederlands-Indië heeft een eigenletterkunde gekregen, waarvan men zich kan afvragen of die op ditmoment nog bestaat als apart genre. De schrijvers zijn immers invoormalig Indië geboren en hebben er geleefd, en inmiddels is eentweede generatie opgekomen die ook werk schrijft dat als Indischis aan te merken. In het onafhankelijke Indonesië is eveneens een eigen letterkundeontstaan, die deels teruggrijpt naar de rijke geschiedenis endeels door de westerse literatuur is geïnspireerd. Voor cultuuruitingen als muziek en uitvoerende kunsten geldtnet als bij literatuur dat het Indische karakter heden ten dagezich weet voort te zetten. Krontjongmuziek is daarvan eenvoorbeeld, Indië is wel verloren maar voor de muziek is dat geenrampspoed geworden. Zolang de mensen die hun wortels in dekolonie hebben zich ermee bezighouden via actieve beoefening vanmuziek of letterkunde danwel Indische cultuuruitingen bezoeken,zal Nederlands-Indië via zijn eigen authentieke subcultuurblijven voortleven.

179

Noten

Proloog

1. Van den Doel, 260-283.Ricklefs, 187-199.Fasseur (1987), 394-398.Van Goor, 309-343.De Jong,Deel 11a. Eerste helft. Passim.Djoehana, 134-139.

2. Samethini, 112-122.Captain, 13-14.

3. Willems en Lucassen (1994), 3-11.

1. Nationalisme, Japanse tijd en onafhankelijkheid

1. Ingleson, 91-92, 99.Snoek, 102.

2. Ibidem.3. De Partai Indonesia Raya of Parindra was een gematigde en

coöperatistische beweging. De partij was een Javaanse beweging en kwam in 1935 voortuit een fusie van de Persatuan Bangsa Indonesia (PBI) enBudi Utomo.Zie: Ricklefs, 180-182 en Ingleson, 229.

4. Van den Doel, 256.Ricklefs, 183.

5. Ingleson, 229-230.Ricklefs, 180-181.

6. Ibidem.Abeyasekere, passim.

7. Ibidem.8. Van den Doel, 297.

180

De overheid heeft voor slachtoffers en verzetsdeelnemers eenstelsel van pensioenen en uitkeringen tot stand gebracht.Debekendste wetten zijn de Wet Uitkering Vervolgingsslacht-offers (WUV), Wet Uitkeringen Burger Oorlogsslachtoffers(WUBO) en de Wet Buitengewoon Pensioen Indisch Verzet (WIV).Tot 1990 lag de uitvoering van deze wetten in de handen van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds. Vanaf 1990 draagtde nieuwe Pensioen- en Uitkeringsraad zorg voor uitvoeringvan deze wetgeving.

9. Ingleson, 216, 232.10. Anderson, 50-59.11. Ricklefs, 208-209.12. Van Niel, passim.13. Anderson, 152-166.14. Van den Doel, 296-297.15. Ellemers en Vaillant, 34-45.

Willems en Lucassen (1994), passim.16. Van der Linden en Elenbaas-Mondt, in: Willems en De Moor

(1995), 70-79.17. Heijs, in: Willems en Lucassen (1994), 58-66.

2. De sociaal-economische achtergronden

1. Ricklefs, 20-28.2. Van Doorn, 179-192.

Burger, Deel 1, passim.Van den Doel, 91-98.

3. Van Doorn, 83-91.4. Ibidem, 30.5. Breman (1987), passim.6. Van den Doel, 157-167.7. Ibidem.8. Ibidem, 159.9. Van Doorn, 227, 229.10. Van den Doel, 229-237.11. Booth, 326-328.12. Ibidem, 332-334.13. Ibidem.14. Van Doorn, 232.

181

15. Ibidem, 233.16. Ibidem.17. Ibidem, 235-236.18. Ibidem, 237-241.19. Ibidem, 243.20. Ibidem, 237-240.21. Ibidem.22. Hoogevest, 73-79.

Verkuylen, 23.23. Ibidem, 24.24. Ibidem.25. Ibidem.26. Ibidem, 22.27. Touwen-Bouwsma, 157-158 en 161-165.28. Ibidem, 167-168.29. Ricklefs, 193-194.30. Ibidem.31. Van Doorn, 274.32. Ibidem.33. Ibidem, 275.34. Ibidem, 276.35. Ibidem, 278.36. Ricklefs, 227.

3. De Nederlands-Indische samenleving

1. Van den Doel, 193.2. Breman (1991), 39-342.

Turksma, 107-108.Wertheim (1953), 136-141.Idem (1991), 367-385.

3. Fasseur (1993), 13-22.4. Ibidem, 20.

Wertheim (1991), 367-370.5. Idem (1953), 136-141.6. Verkuylen, 1-5.7. Ellemers en Vaillant, 12, 17.

Van der Veur (1955), 30-38.8. Wertheim (1953), 40-42.

182

9. Ibidem, 40-42.Van den Doel, 48-58, 91-107.Ricklefs, 114-124.

10. Van den Doel, 107-111.11. Burger, Deel 1, 6-7.

Van den Haspel, 183-218.12. Burger, Deel 2, 15-152.13. Turksma, 36-40.14. Ibidem.15. Ibidem.16. Ibidem.17. Ibidem, 39.18. Ibidem, 39-40.

Ellemers en Vaillant, 15-18.19. Couperus, 33-34.20. Ibidem, 71.21. Houben, 39-52.22. Van Doorn, 30-36.23. Van den Doel, 110-111, 113, 176.24. Haasse, passim.25. Van den Doel, 115-116, 119.26. Kousbroek, 76-78.27. Szekely-Lulofs, Rubber, passim.28. Van Doorn, 105-166.

P. de Kat Angelino, passim.29. Van Doorn, 231-236.

O'Malley, 60-103.30. Van Doorn, 271-288.31. Bank, 15-21.32. Van den Doel, 167-170.33. Ibidem, 81.

Brouwer en Geutjens, passim.Visser, passim.Vierhonderd jaren missie, passim.

34. Brouwer en Geutjens, passim.35. Ibidem.36. Ibidem.37. Ibidem.38. Bank, 93.

183

39. Ibidem, 94-97.40. Ibidem, 94-95.41. Ibidem, 95.42. Ibidem, 95-96.

Immerzeel en van Esch, 149-157.43. Bank, 97.44. Immerzeel en van Esch, 149-157.45. Ibidem, 165.46. Bank, 98-101.47. Ibidem, 119-120.48. Ibidem, 93-97.49. Van Goor, 125.

Van der Veur (1955), 20-22.50. De Bruin, 23.

Turksma, 67-72.51. Van Goor, 125-126.52. Ellemers en Vaillant, 19.53. Van der Veur (1995), 7-8.54. Idem (1955), 100-101.55. Nomes, 55-71.

Ricklefs, 163.56. Van der Veur (1958), 78-95.57. Verkuylen, 17-28.58. Ibidem.

Van Hoogevest, 71-86.59. Verkuylen, 15-17, 69-72.60. Van der Veur (1995), 9-11.61. Drooglever (1994), 45. Idem (1995), 221-238.62. Ibidem.

Idem (1994), 49-50.63. Ibidem, 234. 64. Ibidem, 235-238.

Drooglever (1994), 53-57.65. Ibidem.66. Ibidem.67. Drooglever (1995), 240.68. Ellemers en Vaillant, 38-39.69. Ibidem, 39.70.

184

71. Ibidem, 40-41.72. Locher-Scholten, Door een gekleurde bril, 35-38.72. Ibidem.73. Ibidem ,36.74. Ibidem.75. Ibidem.76. Ibidem, 38-40.77. Ibidem, 46.78. Ibidem, 42.79. Ibidem, 47-50.80. Ibidem, 50.81. Ibidem, 48.82. Ibidem, 46.83. Van den Doel, 149.

Ricklefs, 149.84. Snoek, 152, 210, 212, 214, 217, 231, 319.85. Ibidem, 214.86. Ibidem, 215-217.87. Turksma, 80.88. Couperus, 26.88. De Jong, Deel 11a. Eerste helft, passim.

Captain (1994), 20-21.89. Ibidem, passim.

Janssen, 127-138.90. Captain, 14.91. Ibidem, 15.92. Ibidem.93. Ibidem, 41.94. Ibidem, 42.95. Ibidem, 46-47.

Immerzeel en van Esch, 180.96. Captain, 150.97. Touwen-Bouwsma, 157-159.98. Captain, 67.99. Immerzeel en van Esch, 76.100. Ibidem, 77.101. Ibidem, 78-79.102. Ibidem, 87-91.103. Ibidem, 96-97

185

104. Ibidem, 97.105. Janssen, 127-137.106. Tanda Kehormatan KNIL, 6, 43.107. Turksma, 45-47.

De Bruin, 31.108. Ibidem.109. Turksma, 46.110. De Bruin, 27.111. Ibidem, 31.112. Ibidem, 32-33.113. Ibidem, 33.114. Ibidem, 36.115. Van den Doel, 257-259.

De Jong, Deel 11a. Tweede helft, passim.116. Tanda Kehormatan KNIL, 43.117. Immerzeel en van Esch, passim.118. Ibidem, 25-26, 92-93.119. Ibidem, 23-25, 27-33.120. Ricklefs, 192-196.

4. Sociaal-culturele ontwikkelingen

1. Van Doorn, 105-166.2. Brugmans (1961), 188.3. Ibidem, 183.4. Ibidem, 170-171.5. Van den Doel, 170-171.6. Ibidem.7. Van den Doel, 168.8. Ricklefs, 180.9. Snoek, 194, 222, 315, 322.

Van den Doel, 245.10. Snoek, 222.11. Snoek, 322.12. Ibidem.13. Ibidem.14. Ibidem, 29-30.15. Ricklefs, 162-163.16. Snoek, 133-136.

186

17. Ibidem.18. Ibidem, 144. 19. Veenstra, 138.20. Ibidem, 136-137.21. Moderne Encyclopedie van de wereldliteratuur. Deel 6, 341.22. Ibidem.23. Ibidem, 342.24. Ibidem.25. Ibidem.26. Ibidem.27. Ibidem. 343.28. Moderne Encyclopedie van de wereldliteratuur. Deel 4, 333.29. Ibidem.30. Ibidem, 334.31. Ibidem.32. Ibidem.33. Ibidem.34. Van den Doel, 184.35. N.P. van den Berg, 101-103.36. Van den Doel, 185.37. Buitenweg, 134.38. Genoemd worden onder andere het toneelgezelchap 'Inschi-

klijkheid' en de 'Liefhebberij Tooneel te Weltevreden' (1817). De laatste die in het eerste jaar reeds twaalfopvoeringen verzorgde. Cf. N.P. van den Berg, 148; Bellen, 47-63.

39. Du Croo, passim.40. Tak, passim.41. Bellen, 57.42. Said, passim.43. R. van den Berg, 92.44. Ibidem, 95.45. De Loos-Haaxman, passim.46. Films met Rudolph Valentino, Charlie Chaplin, Mae West en

Gloria Swanson waren erg in terk bij de elite (priyayi) inde jaren dertig.

Zie: Koentjaraningrat, 285.47. Indonesia 1 (nr 5), 38-39.48. Bellen, 54.

187

Bronnen

Overzicht van geïnterviewde personen

Theo Ariodirdjo (TA)Ani Abas Manopo (AA)Netty van Bosstraten NB)Mohammad Koesnoe (MK)Theo Malinka (TM)Gertrude Suze Croese (GSC)Frits Smeenk (FS)Soedjarwo (SOE)Herman Theuvenet (HT)Molly Theuvenet-Stoové (MTS)Arie Vriens (AV)

Bibliografie.

Abeyasekere, Susan, The Soe tardjo Petition, in: Fasseur,Geld en geweten.Deel II,144-178.

Anderson, B.R.O.G., Java in a time of revolution. Occupati-on and resistance, 1944-1946, Ithaca1972.

Annink, Orang Indo en Indonesian-Dutch: Indische Nederlan-ders in Indonesië en de Verenigde Staten vanAmerika, in: Willems en Lucassen,Het onbekende vaderland. De repatriëring vanIndische Nederlanders (1946-1964), 147-159.

Bank, Jan, Katholieken en de Indonesische revolutie,Dieren 1984.

188

Baudet, H., Nederland en de rang van Denemarken, in:Bijdragen en Mededelingen betreffende deGeschiedenis der Nederlanden 90 (1975),430-443.

Baudet, H. en Koloniale bedrijvigheid, in: Stuyvenberg,J.H. van, Fasseur, C. De economische geschiedenis van Nederland,

Groningen 1977, 309-350.Bellen, M., De Bataviasche Schouwburg. Enkele aspecten

van het culturele leven in Batavia/Jakarta,in: Jambatan 7 (1989-1990), 47-63.

Berg, N.P. van den,Het Tooneel te Batavia in vroegeren tijden,in: Uit de dagen der Compagnie. Geschiedkundige schetsen,Haarlem 1904, 101-103.

Berg, Rob van den, De koloniale maatstaf: fi lmkeuring inNederlands-Indië tot 1930, in: Jambatan 9 (1990-1991),91-106.

Booth, Anne, Living standards and the distribution of incomein colonial Indonesia: a revieuw of the evidence, in:Journal of Southasian Studies 19 (1988), 310-334.

Breman, Jan, Koelies, planters en koloniale politiek. Hetarbeidsregime de grootlandbouw ondernemingen aan Sumatra'sOostkust in het begin van de twintigste eeuw, Leiden, 1992(3e druk).

Breman, J. , Over kolonia lisme en racisme, in: De Gids 154(1991), 339-342.

Brouwer, K. en Zending en Missie in Indië, Deventer, 1942.H. Geurtjens, Brugmans, I.J. Onderwijspolitiek, in: Fasseur, Geld en

geweten. Deel II, 187-202.Brugmans, I.J. Nede rlands-Indië onder Japanse bezetting.

Gege-e.a. (red.)vens en documenten over de jaren 1942-1945, Franeker1982.Bruin, R. de, Indo-Europeanen in het KNIL, in: W. Willems(1992), 23-39.Buitenweg, Hein, Soos en samenleving in Tempo Doeloe, Den Haag

1965.Burger, D.H., Sociologisch-economische geschiedenis van Indone-

sia, Wageningen 1975.Captain, Esther, Indië, een verre oorlog van dichtbij.

Herinneringen van vrouwen bezet Nederlands-Indië, Zutphen1995

189

Coolhaas, W.Ph., A critical survey of studies onDutch colonialhistory, (2e editie), Den Haag, 1980.

Cottaar, Annemarie Indische Nederlanders. Een onderzoek naar enWillems, Wim, beeldvorming, Den Haag 1984.

Couperus, Louis, De stille kracht, (Vol-ledige werken Louis Couperus volume 17)

Utrecht 1989.Ceutzberg, P. (red.), Het ekonomisch beleid in

Nederlandsch-Indië,(drie delen) Groningen 1972-1975

Croo, M.H. du, Ons cultureel leven, in: Zoo leven wij inIndië, Deventer 1947

Deventer, C.Th., `Een eereschuld',in: De Gids 63 (1899),215-228 en 249-252.

Djoehana, A.M., Twintig jaar Indonesische dekolonisatie1942-1962, in: Spiegel Historiael 21 (1986),134-139.

Doel, H.W. van den, Het rijk van Insulinde. Opkomst en ondergangvan een Nederlandse kolonie, Amsterdam, 1996.

Doorn, J.A.A. van, De laatste eeuw van Indië. Ontwikkeling enondergang van een koloniaal project, Amster-dam 1996.

Drooglever, P.J., De Vaderlandse Club 1929-1942. Totoks en de Indische politiek, Franeker 1980.

Idem, Pangkal Pinang en de toekomst van de Neder-landse minderheid in Indonesië, in: Willemsen Lucassen, Het onbekende vaderland, 45-57.

Idem, Indische Nederlanders en de Ronde TafelConferentie, in: Willems en de Moor, Heteinde van Indië, 221-238.

Ellemers, J. en Indische Nederlanders en Gerepatrieerden, R. Vaillant, Muiderberg, 1985.

Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië (4delen & 4 supplementen), `s Gravenhage en Leiden 1917-1939. Indonesi-a, vol. 1 (nr 5), (1955), pp. 38-39.

Fasseur, C., Kultuurstelsel en koloniale baten. De Neder-landse exploitatie van Java 1840-1860, Leiden 1975.

Fasseur, C., Geld en geweten. Een bundel opstellen overanderhalve eeuw Nederlands bestuur in deIndonesische archipel, Den Haag 1980.

Fasseur, C., De Indologen. Ambtenaren voor de Oost1825-1950, Amsterdam 1993.

190

Goor, J. van, De Nederlandse koloniën. Geschiedenis van deNederlandse expansie 1600-1975, Den Haag1993.

Haasse, Hella S., Heren van de thee, Amsterdam 1992.Haspel, C.Ch. van den,

Overwicht in overleg. Hervormingen vanjustitie, grondgebruik en bestuur in deVorstenlanden op Java 1880-1930, Leiden1985.

Heijs, E., De Nederlandse nationaliteit van IndischeNederlanders: Een historische terugblik, in:Willems en Lucassen,(red.), Het onbekendevaderland. De repatriëring van IndischeNederlanders (1946-1964), 58-66.

Hoogevest, W.M. van, `Om een eigen plaats onder de zon." Doelen streven van het Indo-Europeesch Verbond(1919-1940), in: Willems, Wim, Sporen van een Indisch verleden, 71-86.

Houben, V., De Indo-aristocratie van Midden Java: defamilie Dezentjé, in W. Willems (1992),39-52.

Hovinga, Henk, Opvang en repatriëring van romusha na deJapanse capitulatie, in:Touwen-Bouwsma, E.en Groen, P., Tussen Banzai en Bersiap,73-95.

Immerzeel, B.R. en Verzet in Nederlands-Indië tegen de JapanseEsch, F.. bevanzetting, 1942-1945, Den Haag 1993

Ingleson, John, Road to exile. The Indonesian nationalistmovement 1927-1934, Singapore-Kuala Lumpur,1979.

Janssen, W. , De vrouwelijke held. Indische vrouwen overdeJapanse bezetting, in W. Willems & J. De Moor(1995), 127-138.

Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden in de TweedeWereldoorlog. Deel 11a. Nederlands-Indië,Leiden 1984.

Kahin, Nationalism and revolution in Indonesia,Itahaca

George McTurnan, 1952.Kahin, G. Subversion as foreign policy. The secret and Kahin, A., Eisenhower and Dulles debacle in Indonesia,New York 1995.Kat Angelino, Staatkundig beleid en bestuurszorg in Neder-A.D.A. de, landsch-Indië, (2 delen), Den Haag

1929-1930.

191

Kat Angelino, P. de, Vorstenlandsche tabaksenquête, Weltevreden 1936.

Klooster, H.A.J., Indonesiërs schrijven hun geschiedenis. Deontwikkeling van de Indonesische geschiedbeoefening in theorie en praktijk, 1900-1980,Dordrecht/Cinnaminson 1985.

Koentjaraningrat, Javanese culture, Singapore 1990.Korver, A.P.E., Sarekat Islam 1912-1916. Opkomst, bloei en

structuur van Indonesië's eerste massabeweging, Amsterdam, 1982.

Kousbroek, Rudy, Het Oostindisch kampsyndroom, Amsterdam 1992.Kwantes, R.C. (red.), De opkomst van de nationalistische

beweging in Nederlandsch-Indië, (4 delen),Groningen 1975-1982.

Linden, L. van der, De Indische diaspora, in: Willems en DeMoor,

Noesje Elenbaas Indische Nederlanders tijdens de JapansebeMondt zetting en de dekolonisatie, 70-79.Locher-Scholten, E.B., Ethiek in fragmenten. Vijf studies over

koloniaal denken en doen van Nederlandersin de Indonesische archipel 1877-1942,Utrecht 1981.

Idem, Door een gekleurde bril. Koloniale bronnenover vrouwenarbeid op Java in de negentiendeen twintigste eeuw, in: Jaarboek voor vrou-wengeschiedenis 7 (1986), 34-51.

Loos-Haaxman, J. de, Verlaat rapport Indië. Drie eeuwenwesterse schilders, tekenaars, grafici,zilversmeden en kunstnijveren in Nederlands-Indië, Den Haag 1967.

Meijer, Hans, `Een hemeltergende toestand'. De maatschap-pelijke positie van Indische Nederlanders inIndonesië, 1950-1957, in: Willems en deMoor, Het einde van Indië, 239-256.

Meijer, Remco, Oostindisch doof. Het Nederlandse debat overde dekolonisatie van Indonesië, Amsterdam1995.

Moderne Encyclopedie van de wereldliteratuur. Delen 4 en 6,Haarlem en Antwerpen 1980.

Niel, Robert van, The emergence of the modern Indonesian elite,Den Haag 1960.

192

Nomes, J.M., De Indische Partij. Indo-Europeanen ennationalistische ideeën in Nederlands-Indië, in

Willems,Wim, Sporen van een Indisch verleden, 55-70.

Notulen van de ministerraad, 29 november en 6 december1957. (Algemeen Rijksarchief Den Haag).

O' Malley, W., Indonesia in the Great depression. A Studyof East Sumatra and Yoygakarta in the 1930's.Ithaca, 1977.

Onze Stem, C e n t r a a l o r g a a n v a n h e tIndo-Eenheidsverbond, 15maart 1956.

Perron, E. du, Het land van herkomst, Amsterdam, 1935..Perron, E. du, Brieven, Amsterdam 1978-1984.Petrus Blumberger, J.Th., De nationalistische beweging in

Nederlandsch-Indië, Haarlem 1931.Petrus Blumberger, J.Th., De Indo-Europese beweging in

Nederlandsch-Indië, Haarlem 1939.Pluvier, J.M., Overzicht van de ontwikkeling van de nationa

listische beweging in Indonesië in de jaren1930 tot 1942, Den Haag en Bandoeng 1953.

Idem, Indonesië: kolonialisme, onafhankelijkheid,neo-kolonialisme. Een politieke geschiedenisvan 1940 tot heden, Nijmegen 1978.

Reid, Anthony, The Indonesian national revolution 1945-1950,Hawthorne ,Victoria, 1974.Ricklefs, M.C., A history of modern Indonesia c. 1300 to the

present, London and Basingstoke 1981.Salim Said, Shadows on the silver screen. A social

history of Indonesian film, Jakarta, 1991.Samethini, Cora, Interviewen van Indische ouderen: een

handreiking, in: Willems, Wim (red.), Bronnen van kennis over Indische Nederlanders,113-130.

Schöffer, I., Dutch `expansion' and Indonesian reactions:some dilemmas of modern colonial rule(1900-1942), in: Fasseur, Geld en geweten II, 7-28.

Snoek, K., E.F.E. Douwes Dekker: beeldenbreker en opvoeder opde grens van twee tijden, in: BZZllETIN 25(1995), 22-32.

Idem, De Indische jaren van E. du Perron, Amster-dam 1990.

193

Soekarno, Indonesië klaagt aan! Pleitrede voor denlandraad te Bandoeng op 2 december 1930gehouden, Amsterdam 1931.

Szeleky-Rulofs, M. Rubber, Amsterdam, 1931.Tak, Esther, Indië: een samenleving zonder toneel?, in:

Pasarkrant (zomereditie) mei 1997.Tanda Kehormatan KNIL. Verzet, guerilla- en bevrijdingsstrijd

geleverd door het Koninlijk Nederlands-Indisch Leger 8 maart1942 -15 augustus 1945, Dordrecht 1985.(Speciaal nummer van Stabelan, tijdschriftvan de Stichting Vriendenkring oudKNIL-artilleristen)

Taylor, Jean Gelman, The social world of Batavia. Europeanand Eurasian in Dutch Indonesia, Madison,Wisc., 1983.De Telegraaf, 5 december 1957.

Tinbergen, J. en Berekeningen over de economische beteekenisDerksen, J.B.D., van Ned. Indië voor Nederland, in: Fasseur,

Geld en geweten II, 225-240.E. Touwen-Bouwsma, Tussen etnische loyaliteit en politieke

collaboratie. De Indo-comité's op Java,1943-1945, in: Willems en de Moor, Het eindevan Indië, 157-172.

E. Touwen-Bouwsma Tussen Banzai en Bersiap. De afwikkelimg vande

en P. Groen, Tweede Wereldoorlog in Nederlandsch-Indië,Den Haag 1996.

Turksma, L., Nederlanders in Nederlands-Indië. Sociologi-sche interpretatie van een verleden tijd.Amersfoort, 1987.

Veenstra, J.H.W., D'artagnan tegen Jan Fuselier. E. Du Perronals Indisch polemist, Amsterdam, 1962.

Velden, D. van, De Japanse interneringskampen voor burgersgedurende de Tweede Wereldoorlog, Groningen1963.

Verkuylen, Charles,Het verbond verbroken. Het Indo-EuropeesVerbond in de nadagen van Nederlands-Indië1945-1949. Een studie over Indo-Europeanenen regeringsbeleid. (onuitgegeven doctoraalscriptie KU Nijmegen, 1985).

194

Veur, P.W. van der, Introduction to a socio-political studyof the Eurasians of Indonesia, HighWycombe 1955.

Veur, Douwes Dekker. Evangelist for Indonesi-an

P.W. van der, E.F.E. political nationalism, in: Fasseur, Gelden geweten deel II, 78-95.

Veur, P.W. van der, The Eurasians of Indonesia. A political-historical bibliography, Ithaca, NewYork 1971.

Vierhonderd jaren missie in Nederlands-Indië, Jubileumnummer vanHet katholieke maandblad `SociaalLeven', 1934.

Visser, B.J., Onder de Compagnie: de geschiedenis derkatholieke missie in Nederlands-Indië,1600-1800, Kampen, 1934.

Wal, S.L. van der, De opkomst van de nationalistischebeweging in Nederlands-Indië. Eenbronnenpublicatie, Groningen 1967.

Wertheim, W.F., Indonesian society in transition. Astudy of social change, The Hague,Bandung 1956.

Wertheim, W.F., Indonesië: van vorstenrijk tot kolonie,Amsterdam 1978.

Wertheim, W.F., Koloniaal racisme in Indonesië. Onsonverwerkt verleden, in: De Gids 154 (1991), 367-385.

Willems, Wim (red.). Bronnen van kennis over IndischeNederlanders, Leiden 1991.

Willems, Wim (red.), Sporen van een Indisch verleden(1600-1942), Leiden 1992.

Willems, Wim en Het onbekende vaderland. De repatri-ering van

Lucassen, Leo (red.), Indische Nederlanders (1946-1964), DenHaag 1994.

Willems, Wim en Het einde van Indië. Indische NederlanMoor, Jaap de ders tijdens de Japanse bezetting en

de dekolonisatie, Den Haag 1995.

195

Over de auteurs

Humphrey de la Croix (Modjokerto, 1957) studeerde geschiedenisaan de KUN. Hij is werkzaam voor de Pensioen- en Uitkerings Raad(PUR) in Leiden.

Gerda Lamers (Groesbeek, 1958) studeerde geschiedenis aan de KUN.Zij is verbonden aan de universiteitsbibliotheek van Nijmegen.

Peter van Riel (Almelo, 1957) studeerde antropologie aan de KUN.Hij is werkzaam voor Stichting Pelita in Den Haag.

Kees Schepel (Leiden, 1964) studeerde kunstgeschiedenis aan deUvA. Hij is thans verbonden aan Stichting Pelita in Den Haag.

Ernst Spaan (Deventer, 1959) studeerde geschiedenis en antropolo-gie. Hij werkt momenteel voor het NIDI in Den Haag.

196

Verantwoording vanuit de Uitgeverij Vereniging KJBB `41-'49

Tijdens het jaar 1995 heeft de Nederlandse Regering ̀ Het Gebaar'gemaakt naar een groot aantal organisaties van en voor oorlogsge-troffenen in de vorm van een geldbedrag. Bij de Indischeorganisaties was de Uitgeverij van de Vereniging KJBB ̀ 41-'49 zogelukkig om een bedrag te ontvangen voor het professioneelopzetten van de Tentoonstelling : "De vergeten oorlog", voor hetuitgeven van een folder alsmede voor het uitgeven van een boek,behorende bij de tentoonstelling.

De tentoonstelling "De vergeten Oorlog" was in 1990 met zeergeringe middelen gemaakt door: Marjo Asbeek Brusse, Humphry Goes,Paul den Hoed en Kees Schepel. De afgelopen jaren heeft detentoonstelling in bibliotheken en gemeentehuizen gestaan.Dankzij ̀ Het Gebaar' kan de tentoonstelling, in een nieuw jasje,weer gaan reizen!

De uitgeverij wilde graag dat er een boek zou komen dat weer eenander licht op onze geschiedenis zou laten schijnen. Na deverhalenbundels met eigen verhalen van onze leden en hetgeschiedenisboekje "Onze Kleine Geschiedenis" stond ons voor ogeneen prettig leesbare, wetenschappelijk verantwoorde uitgave metde verhalen van gewone mensen daarin verwerkt.

Aan een van de makers van de tentoonstelling, Kees Schepel, werdgevraagd of hij dit zou willen schrijven. Hij heeft de opdrachtaanvaard nadat overeengekomen was dat hij met een aantal mensen,allen verbonden aan Stichting Arisan Indonesia, deze uitgave zouverzorgen.

Het eerste exemplaar van "Indië herinnerd en beschouwd" zal aande Minister van Defensie, de Heer J. Voorhoeve, op 23 augustus1997 worden overhandigd, na de herdenkingsbijeenkomst van deburgeroorlogsslachtoffers Nederlands-Indië en Nieuw Guinea 1945- 1962.Wij danken Emmy Verhoeff, contactpersoon voor de Uitgeverij, deauteurs Humphrey de la Croix, Gerda Lamers, Peter van Riel, KeesSchepel en Ernst Spaan, evenals de meelezers Ron Stevens en FreekEysvogel voor het vele en goede werk dat verricht werd.

Amsterdam/Almere 1997Cor van DrongelenMarjoke Verschoor