I. Phân loại tiền gửi trong các NHTM

Tiền gửi là có vai trò vô cùng quan trọng trong hoạt động của NHTM như đã

nói ở trên. Việc phân loại tiền gửi sẽ giúp chúng ta quản lý được nó dễ dàng hơn và

có những biện pháp để huy động tiền gửi nhiều hơn tùy theo mục đích hoạt động

của ngân hàng. Có nhiều cách để phân loại tiền gửi trong các NHTM, dưới đây là

cách phân loại phổ biến nhất. Theo cách phân loại này, tiền gửi có thể chia thành 3

loại chính sau: tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi có kỳ hạn và tiền gửi tiết kiệm

I.1. Tiền gửi không kỳ hạn

I.1.1. Định nghĩa

Tiền gửi không kỳ hạn là loại tiền gửi hoàn toàn theo quy tắc bất dụng, nghĩa

là người gửi tiền có quyền rút tiền vào bất cứ lúc nào họ muốn. Ngân hàng sắp xếp

loại tiền này vào nhóm tiền gửi không kỳ hạn, nghĩa là các khỏan tiền gửi với thời

gian không xác định. Người vừa mới gửi tiền vào sáng nay, nếu cần anh ta có thể

rút ra ngay vào buổi chiều. Tính bất định về thời gian gửi, cùng với đặc điểm có

thể có thể rút ra bất cứ lúc nào cần đã làm cho loại tiền gửi này còn có tên gọi theo

tiếng anh là tiền gửi theo nhu cầu ( Demand deposits).

Ngày nay, khi chúng ta gửi tiền vào tài khoản không kỳ hạn, ngân hàng sẽ cấp

cho chúng ta một cuốn sổ Séc để chúng ta có thể viết Séc chi tiêu khi có nhu cầu ở

bất cứ nơi nào. Vì vậy, tiền gửi không kỳ hạn còn được gọi là tiền trong tài khoản

Séc ( Checking Account). Khách hàng sử dụng Séc không phải vì mục đích để

dành và cũng không chú trọng ở tiền lãi. Khách hàng chỉ muốn đổi hình thức tiền

tệ này thành hình thức tiền tệ khác và do sự thuận tiện trong thanh toán mà họ đã

chọn Sec. Sụ tiện lợi trong thanh tóan của tiền gửi không kỳ hạn này phụ thuộc vào

tổ chức và hoạt động của NHTM đã phát hàng ra nó. Nếu gửi tiền vào tài khỏan

này ở một NHTM có chi nhánh ở khắp nơi trên lãnh thổ kể cả những vùng xa xôi

hẻo lánh nhất, thì Séc do chủ tài khoản ký phát có hiệu lực thanh tóan và được chấ

nhận nhanh chẳng kém gì tiền mặt. Đó là lý do để tiền gửi không kỳ hạn được xem

là laọi hình gần tiền mặt nhất trong tất cả các loại hình tiền của NHTM. Tuy nhiên,

ở các nước đang phát triển thì thanh toán bằng Séc chưa phổ biến do chi nhánh của

các NHTM ở những nước này còn ít và không phủ rộng khắp nơi để cả những

vùng sâu vùng xa hoặc có quan hệ không tốt với các ngân hàng khác, hơn nữa, tâm

lý của người dân còn ưa thích dùng tiền mặt hơn.

Tiền gửi laọi này có thể phát hành từ khách hàng là doanh nghiệp và chủ

doanh nghiệp đứng tên tài khoản hay người dân bình thường. Việc phân biệt giữa

tài khỏan vãng lãi mở cho doanh nghiệp và các tài khỏan Séc mở cho người dân rất

cần thiết cho ngân hàng không những về mặt pháp lý mà còn cả về mặt kỹ thuật.

Khoản tiền khách hàng gửi vào thực chất là khoản tiền khách hàng cho ngân hàng

vay. NGân hàng sẽ trả lãi cho khách hàng hàng tháng mặc dù rất thấp. Do đó, đối

với ngân hàng, nó là một khỏan nợ, khoản nợ này sẽ được trả theo nhu cầu của

người gửi.

I.1.2. Phân loại

Sự đa dạng của loại hình tiền gửi không kỳ hạn này để đáp ứng cho sự phát

triển của xã hội và nhu cầu thanh toán của người dân. Ở các nước phát triển, tiền

gửi không kỳ hạn có thể phấn ra thành các loại như sau:

a) Tiền gửi dùng Sec ( checking deposits)

b) Tiền gửi rút tiền tự động hay tiền gửi thông dụng ( Ordinary deposits) thực

hiện qua máy rút tiền ( cash dispensers) máy nhận rút và chuyển tiền tự động

( Automated teller machine hay còn gọi là ATM)

c) Tài khỏan ATS ( automatic transfer service account) tài khoản phối hợp tài

khoản tiền gửi tiết kiệm và tài khoản Séc ở Mỹ

d) Tiền gửi có thông tri ( deposit at notice), tiền gửi hẹn rút ( deposit at call)

hay tiền gửi có báo trước (dépots à prévis) : là loại tiền gửi không có quy định một

kỳ hạn nào, nhưng các bên có thỏa thuậ việc thông báo trước từ 5 đến 8 ngày. Vậy

việc thông báo trước có làm mất tính khả dụng, nghĩa là làm cho khỏan tiền gửi

mất tính pháp lý cơ bản của nó?

+ Xét về khía cạnh kinh tế, thông tri báo trước một vài ngày nhằm mục đích

giúp ngân hàng có thời gian để gom đủ số tiền cần thiết cho việc thanhtoán, thì số

tiền gửi có báo trước đúng là một loại tiền gửi.

+ Xét về phương diện pháp lý, tiền gửi có báo trước không cho phép khách

hàng sử dụng sec để rút tiền trong các tài khoản có báo trước. Do đó, tiền gửi có

báo trước phụ thuộc quy tắc cho vay. Những loại tiền gửi có báo trước thường

cũng được trả lãi, nhưng thấp hơn so với các loại tiền gửi có ký hạn.

Có nhiều ngân hàng đã dung hợp hai lối tiền gửi có kỳ hạn và báo trước.

Khách hàng lúc gửi tiền được ấn định một kỳ hạn, nhưng khi cần tiền gấp, có thể

rút tiền trước thời hạn, miễn là báo trước vài ngày hoặc một tuần tùy theo số tiền

lớn hay nhỏ.

e) Tài khoản NOW: Ra đời ở Anh trong thập kỷ 70 của thế kỷ XX, sự kếp

hợp giữa tiền gửi giao dịch không hưởng lãi và tiền gửi tiết kiệm đã xuất hiện dưới

hình thức tài khỏan NOW – negotiable order of withdrawal – tài khoản lệnh rút

tiền có thể thương lượng. NOW là tài khoản giao dịch được hưởng lãi, do đó nó

cho phép Ngân hàng đòi hỏi khách hàng phải thông báo trước về việc rút tiền. Do

đòi hỏi này ít khi được thực hiện nên NOW được sử dụng như là một tài khoản

phát séc để chi trả cho việc mua hàng hóa và dịch vụ. Từ năm 1981, NOW đựoc

chấp nhận rộng rãi trên toàn nước Mỹ. Tuy nhiên, loại tài khoản này chỉ có thể

được nắm giữ bởi cá nhân và các tổ chức phi lợi nhuận (nonprofit institutions). Khi

NOW được chấp nhận trên tòan nước Mỹ, Chính phủ Mỹ đã cho phép ngân hàng

thực hiện nghiệp vụ chuyển vốn tự động, trong đó khách hàng ủy quyền trước

(preauthorize) cho ngân hàng trong việc chuyển vốn từ tài khỏan tiết kiệm sang tài

khoản séc để bù đắp thấu chi (overdraft). Kết quả cuối cùng là khách hàng hưởng

lãi trên tài khoản giao dịch tương đương với lãi thu được từ tài khoản tiền tiết

kiệm.

f) Tài khoản MMDA: “Với việc thông qua đạo luật về các tổ chức nhận tiền

gửi Garn-st Germain năm 1982, hai loại hình tài khoản giao dịch hưởng lãi quan

trọng được hình thành. Ngân hàng và các tổ chức tiết kiệm phi Ngân hàng có thể

đưa ra một loại hình tiền gửi mới để cạnh tranh với tài khoản đầu tư chứngkhóancó

lãi suatá cao hơn, được cung cấp bởi các quỹ trên thị trường tiền tệ và được đảm

bảo bằng danh mục đầu tư chứng khóan có chất lượng cao. Kết quả là đưa tới sự ra

đời của tài khoản tiền gửi trên thị trường tiền tệ (MMDA) và tài khoản Super

NOW”. Hai loại tài khoản này trả lãi theo lãi suất thị trường tiền tệ và khách hàng

có thể thực hiện thanh tóan cho các giao dịch mua hàng hóa và dịch vụ thông qua

việc phát séc hay hối phiếu ủy quyền trước (preauthorised draft).

MMDA là tài khoản tiền gửi thời hạn ngắn, có thể là vài ngày, vài tuần hay

vài tháng và NGân hàng có thể trả lãi suất ở mức đủ lớn để thù hút và nắm giữ tiền

gửi của khách hàng. Có tới sáu hối phiếu ủy quyền trước được phép thực hiện

trong một tháng nhưng số lượng séc phát hàng chỉ được giới hạn là 3 lần. Đối với

lệnh rút tìen cá nhân thì không có hạn chế (mặc dù ngân hàng có quyền đặt mức tối

đa cho quy mô tiền rút và cho số lượng lệnh rút tiền cá nhân ). Không như NOW,

MMDA có thể được nắm giữ bởi cả doanh nghiệp và cá nhân.

g) Tài khoản Super NOW (SNOW) ra đời gần như cùng thời gian với

MMDA, nhưng tài khoản này chỉ có thể được nắm giữ bởi cá nhân và các tổ chức

phi lợi nhuận. Không có quy định nào hạn chế số lượng séc người gửi tiền có thể

phát hàng. Tuy nhiên, Ngân hàng áp dụng một mức lãi đối với SNOW thấp hơn cả

với MMDA bởi vì SNOW có thể được phát séc thường xuyên hơn. Do đó, các nhà

quản lý trung ương xếp MMDA vào nhóm tiền gửi tiết kiệm. Tuy vậy, chúng ta

xếp tài khoản loại này vào phần tài khoản giao dịch vì chúng có đặc quyền phát

séc.

h) Tiền gửi đặc biệt: Nhằm phát triển tiền gửi, một số ngân hàng áp dụng loại

tiền gửi đặc biệt với các nội dung sau:

+ Các bên có thể thỏa thuận về số tiền gửi sẽ được phong tỏa. Thông thường

thì các vụ rút tiền được quy định trong phạm vu một phần số tiền gửi, người gửi

cam kết không sử dụng vào phần tối thiểu quy định. Đối với các số tiền phong tỏa,

người ta sẽ áp dụng lãi suất cao hơn. Nếu khách hàng rút tiền ra trước ngày đã dự

tính thì hoặc không được hưởng lãi suất như thỏa thuận hoặc được hưởng một lãi

suất thấp.

+ Có khi khách hàng ký gửi một số tiềnvào ngân hàng để chuẩn bị cho một

doanh vụ đã có dự định trước. Cũng có khi dùng loại tiền gửi này để tạo một đảm

bảo cho chính ngân hàng hay một bên thứ ba, hoặc tiền gửi được dùng đeer tạo một

khoản dự phòng để trả lãi công trái, hoặc là các khoản tiền đã được gửi nhằm để

mua các chứng khoán, để dự tính vào vốn của một công ty đang thành lập hoặc

tăng vốn hay là để thanh toán cho một hối phiếu.

Trên đây là những loại tiền gửi không kỳ hạn phổ biến nhất. Tùy theo nhu cầu

đa dạng của khách hàng và sự phát triển của hệ thống ngân hàng ở mỗi nước mà

các quốc gia lại có thêm những khoản tiền gửi không kỳ hạn khác nhau.

I.2. Tiền gửi có kỳ hạn

I.2.1. Định nghĩa

Tiền gửi có kỳ hạn là loại tiền gửi được ủy thác vào ngân hàng mà có sụ

thỏa thuận về thời gian rút tiền giữa ngân hàng và khách hàng. Như vậy, về

nguyên tắc, khách hàng gửi tiền chỉ đựoc rút tiền ra khi đến hạn đã thỏa

thuận.

Thực ra, các loại tiền gửi định kỳ này không phải là những loại tiền gửi theo

nghĩa của pháp lý, mà nó có dạng như một khỏan tiền vau của ngân hàng nhưng

không thể hiện bằng một phiếu khoán. Nó là một ngoại lệ của quy tắc bất khả

dụng, bởi vì khách hàng chỉ phải hoàn lại số tiền gửi vào ngày đáo hạn ghi trên hợp

đồng.

Tiền gửi có kỳ hạn có những đặc điểm sau đây:

+ Tên gọi “ có kỳ hạn” có nghĩa là khỏan tiền được gửi sẽ có thời hạn gửi tối

thiếu theo thỏa thuận giữa ngân hàng và khách hàng và không được rút ta trước

thời hạn đã cam kết. Nếu vì một lý do nào đó mà người gửi tiền phải rút tiền trước

hạn thì ngân hàng có một trong ba cách xử lý như sau: thứ nhất, từ chối. Bởi vì

theo như cam kết của hợp đồng, người gửi tiền sẽ cho ngân hàng vay với thời hạn

đã thống nhất, nếu khách hàng rút tiền trước thời hạn sẽ làm ảnh hưởng đến công

việc kinh doanh của ngân hàng. Tuy nhiên, thông thường ngân hàng làm hai cách

mềm dẻo hơn sau: Thứ hai, ngân hàng yêu cầu khách hàng phải báo trứoc, ít nhất

một khoảng thời gian nào đó về ý định rút tiền. Thứ ba, với những yêu cầu rút tiền

đột xuất như vậy, khoản lãi suất mà ngân hàng trả cho tiền gửi của khách hàng sẽ

rất thấp như là một hình thức xử phạt khách hàng do đã làm ảnh hưởng đến kế

hoạch đầu tư của ngân hàng ( thông thường lãi suất được hưởng lãi tương đương

với lãi suất tiền gửi không kỳ hạn).Hiện nay, do áp lực cạnh tranh, ngân hàng

thường cho phép khách hàng rút ra trước hạn và chỉ được hưởng lãi suất tiền gửi

không kỳ hạn, hoặc ngân hàng có thể cho vay bằng cách mở một tài khoản đặc biệt

cho viêc này trong giới hạn số dư tài khoản tiền gửi định kỳ của khách hàng.

+ Xuất phát từ loại hình tiền gửi có kỳ hạn, một khái niệm được hình thành đó

là “thời hạn đáo hạn” hay “đến hạn thanh toàn” của các loại chứng thư tiền gửi.

Khi khách hàng gửi tiền vào một ngân hàng tại tài khoản có kỳ hạn 3 tháng rồi

nhận một cuốn passbook ( quyển sổ) do ngân hàng cấp, hoặc dùng tiền mua một

trái phiếu tiết kiệm (savings bonds) cũng của chính ngân hàng đó phát hàng ra với

thời hạn thanh toán sau ba tháng. Hai việc này tính chất không khác nhau, ngoạt

trừ một điểm là trá phiếu không được đổi lại thành tiền mặt nửa chừng như

passbook. Vấn đề co bản ở đây là cả hai loại chứng thư này đều có thời hạn thanh

toán tiền mặt về nguyên tắc là đến ngày cuối cùng của tháng thứ ba. Đúng hơn,

khách hàng chỉ có thể và chỉ có quyền (theo hợp đồng) dùng các loại chứng thư nói

trên để đổi trở lại thành tiền mặt vào ngày cuối cùng của tháng thứ ba. Ngàu nói

trên là ngày đáo hạn. Khỏang thời gian hay kỳ hạn ba tháng của chứng thư được

gọi là “ thời gian đến hạn” kể từ ngày chứng thư được phát ra. Thời gian đến hạn

của các khoản tiền gửi có kỳ hạn như tiền tiết kiệm passbook và các loại trái phiếu

khác là tieue chuẩn hqy cơ sở để đánh giá khả năng thanh khỏan của các loại tài

sản nói trên. Khả năng thanh khoản là khả năng chuyển đổi trở lại thành tiền mặt

của các loại tài sản mà chúng ra sở hữu. Với cách xác định như trên, một khoản gửi

có kỳ hạn hoặc một trái phiếu tiết kiệm ba tháng có khả năng thanh khoản cao hơn

rất nhiều lần so với một khoản gửi hoặc một trái phiếu có thời gian đến hạn 10

năm.

+ Tiền gửi có kỳ hạn được hưởng lãi suất cố định. Tuy nhiên, giữa các loại

tiền gửi có kỳ hạn khác nhau, lãi suất được trả sẽ khác nhau. Tiền gửi có kỳ hạn

với thời gian càng lâu, lãi suất sẽ càng lớn bởi vì ngân hàng hoàn toàn có thể dùng

tiền gửi này đem đầu tư vào những dự án sản xuất kinh doanh có tính lâu dài hơn,

lợi tức cao và ổn định hơn. Lãi suất là ngân hàng trả cho tiền gửi có kỳ hạn thường

là cai hơn nhiều so với tiền gửi không kỳ hạn. Lý do là, ngân hàng hoàn toàn yên

tâm sử dụng tiền gửi của khách hàng để cho vay với thời hạn ổn định và sẽ kiếm

được nhiều lợi nhuận hơn. Vì thế “tiền thù lao” trả cho khách hàng cũng phải cáo

hơn để kích thích sự gửi tiền nhiều nữa.

Khác với tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi có kỳ hạn là tiền tạm thời chưa sử

dụng hoặc là tiền để dành của cá nhân, vì vậy, mục đích gửi tiền vào ngân hàng là

nhằm tìm kiếm lợi tức. Tiền gửi có kỳ hạn thường phụ thuộc vào ba thông số

chính: 1)Lãi suất do các NHTM trả cao hay thấp, 2) lãi suất của các loại hình đầu

tư khác như trái phiếu, cổ phiếu… (tức là các hàng hóa thay thế gần nhất ), 3) thu

nhập của người dân. Thông số đầu tiên là quan trọng nhất. Vì vậy việc đưa ra chiền

lược lãi suất như thế nào để thu hút được vốn nhiều và kinh doanh có lãi là điều

quan trong hàng đầu, phản ánh khả năng quản trị của các NHTM

I.2.2. Phân loại tiền gửi có kỳ hạn

Tiền gửi có kỳ hạn có thể phân ra thành các loại sau đây:

a) Các chứng chỉ tiền gửi ( Certifficate of depposit – CD )

b) Chứng thư tiết kiệm ( savings certificates)

c) Trái phiếu tiết kiệm

Ở một số tài liệu người ta gộp tiền gửi có kỳ hạn và tiền gửi tiết kiệm thành

một nhóm vì người gửi tiền chọn hai loại hình gửi tiền này để vì mục tiêu tìm kiếm

lợi tức. Tuy nhiên, ở đây, chúng ta tách hai loại hình này riêng để dễ dàng phân

tích.

I.3. Tiền gửi tiết kiệm

I.3.1. Định nghĩa và đặc điểm

Tiền gửi tiết kiệm (savings deposits) hay tài khoản dùng sổ (passbook

account). Một khoản ký thác dưới hình thức tiết kiệm rất đa dạng và phổ biến trong

nền kinh tế được NHTM huy động là các khoản tiền tiết kiệm.

Loại ký thác này có đặc điểm: người gửi tiền tham gia gửi tiền vào ngân hàng

rất đông, nhưng số tiền gửi từng lần thường ít, về số lượng tuyệt đối lại rất lớn,

chiếm tỷ trọng rất quan trọng trong cơ cậu vốn ký thác huy động được.

I.3.2. Phân loại

Thông thường có hai loại tiền gửi tiết kiệm sau:

a) Tiền gửi tiết kiệm không kỳ hạn

b) Tiền gửi tiết kiệm có kỳ hạn

Nguồn vốn từ loại tiết kiệm không kỳ hạn có lãi suất thấp, làm cho lãi suất

đầu vào của ngân hàng rất thấp và rất có lợi khi vay.

Việc điều hành các tài khoản này tại phần lớn các nước được quy định như

sau: Các sổ tiết kiệm chỉ được mở cho các thể nhân và chỉ mở một sổ cho mỗi

người. Ngưởi gửi tiền, khi mở sổ tiết kiệm, phải cam đoan chưa mở một tài khoản

tiết kiệm nào ở một ngân hàng khác. Số dư tối đa của sổ tiết kiệm cũng được quy

định cụ thể cho từng thời kỳ. Các nghiệp vụ cho pháp thực hiên được hạn chế tối

đa: chỉ có thể gửi tiền mặt và chỉ có chủ tài khoản mới được rút tiền, không cấp tập

séc.

Các nghiệp vụ thực hiện phải chẵn số, nghĩa là phải là bội số của 100 đồng

hay 1000 đồng chẳng hạn.