1105689780_423 İLYAS KAYAOKAY

15
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s.337-351 İlyas KAYAOKAY 1 FUZÛLÎ’NİN LEYLA İLE MECNÛN MESNEVÎSİNİN ARKETİPSEL SEMBOLİZM BAĞLAMINDA ÇÖZÜMLENMESİ “Aşk Dönüşümün Evrensel Gücüdür” Özet Arketipsel eleştiri, Jung’un ortaya koyduğu psikoloji verilerinin, sanatsal ürünlere uygulanmasıyla ortaya çıkmış bir metottur. Edebiyat sahasında özellikle, mit, masal, halk hikâyesi ve romanların incelenmesinde kullanılan bu metot; film gibi görsel sanatların çözümlenmesinde de kullanılmaktadır. Arketipsel eleştirinin, divan edebiyatındaki mesnevîlere uygulanışı ise oldukça yenidir. Bu makalede tasavvufî bir mahiyeti olan Fuzûlî’nin Leyla vü Mecnûn mesnevîsinin arketipsel sembolizm bağlamında çözümlenmesi yapılarak Mecnûn’un bireyleşme süreci; Campbell’in sistemleştirdiği ayrılma, erginleşme ve dönüş başlıkları altında tahlil edilecektir. Anahtar Kelimeler: Jung, Arketip, Leyla vü Mecnûn, Campbell, Bireyleşme AN ANALYSIS ON FUZULÎ'S LEYLA AND MECNUN MASNAWI IN THE CONTEXT OF ARCHETYPAL SYMBOLISM Abstract Archetypal criticism put forward by Jung's psychology data is a method applied to emerged as the artistic product. Especially in the field of literature, myth, fairy tale, this method used in the study of folk tales and novels; It is also used in the analysis of visual arts such as film. The archetypal criticism, and the implementation of the mesnevîs the divan literature is quite new. 1 Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi, [email protected]

description

hgg

Transcript of 1105689780_423 İLYAS KAYAOKAY

  • Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s.337-351

    lyas KAYAOKAY1

    FUZLNN LEYLA LE MECNN MESNEVSNN

    ARKETPSEL SEMBOLZM BALAMINDA ZMLENMES

    Ak Dnmn Evrensel Gcdr

    zet

    Arketipsel eletiri, Jungun ortaya koyduu psikoloji verilerinin, sanatsal rnlere

    uygulanmasyla ortaya km bir metottur. Edebiyat sahasnda zellikle, mit,

    masal, halk hikyesi ve romanlarn incelenmesinde kullanlan bu metot; film gibi

    grsel sanatlarn zmlenmesinde de kullanlmaktadr. Arketipsel eletirinin,

    divan edebiyatndaki mesnevlere uygulan ise olduka yenidir.

    Bu makalede tasavvuf bir mahiyeti olan Fuzlnin Leyla v Mecnn mesnevsinin

    arketipsel sembolizm balamnda zmlenmesi yaplarak Mecnnun bireyleme

    sreci; Campbellin sistemletirdii ayrlma, erginleme ve dn balklar altnda

    tahlil edilecektir.

    Anahtar Kelimeler: Jung, Arketip, Leyla v Mecnn, Campbell, Bireyleme

    AN ANALYSIS ON FUZUL'S LEYLA AND MECNUN MASNAWI

    IN THE CONTEXT OF ARCHETYPAL SYMBOLISM

    Abstract

    Archetypal criticism put forward by Jung's psychology data is a method applied to

    emerged as the artistic product. Especially in the field of literature, myth, fairy tale,

    this method used in the study of folk tales and novels; It is also used in the analysis

    of visual arts such as film. The archetypal criticism, and the implementation of the

    mesnevs the divan literature is quite new.

    1 Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eski Trk Edebiyat Anabilim Dal, Yksek Lisans

    rencisi, [email protected]

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    338 lyas Kayaokay

    In this article, a mystical nature of Fuzl Leyla and Mecnun Mecnun have done to

    solve the individuation process in the context of archetypal symbolism mesnevi;

    Campbell 's departure as systematization, will be analyzed under the mature and

    turn heads.

    Keywords: Jung, Archetypes, Leyla and Mecnun, Campbell, Individuation

    GR

    Analitik Psikoloji ekolnn kurucusu Carl Gustav Jung, Freuddan farkl olarak kiisel

    bilindnn yanna kollektif bilindn ekler. Kiisel bilind, kiiye zg iken kollektif

    bilind, yap ve kapsam bakmndan tm insanlarda aynlk gsterir. nk kendini belirti

    biimi tm insan topluluklarnda, yresel klk ve renklere blnm olsa bile kkende ayn

    olan biimler alr. (Gkeri, 1979: 8) Jung, eski alardan gelen, benin dndaki btn

    insanlarn paylat, kinatn tm ruhsal kalntlarn ieren bu miras kefederek Dou ile Bat

    dnyasn birletirip btnletirmek istemitir. Gelitirdii arketip kavram, kollektif

    bilindnn rndr. Arketipler, nceden var olan kavray biimleri olup bilind

    olduundan yalnzca varsaym olarak kabul edilebilirler. (Fordham,1997: 27) Junga gre

    arketiplerin varlklarn anlayabilme, ancak ortaya kan imgeler sayesinde mmkndr. Bunlar;

    persona, anima, animus, glge, yal bilge, i benlik (self) gibi arketiplerdir.2 Arketiplerle bilin

    arasndaki etkileim sayesinde ruhsal btnle eriilir. Bu btnlk, tehlikelerle dolu

    psikolojik bir yolculuun sonunda gerekleir. Bireyleme sreci3 hem isel atmalarn

    zld bir sre olarak hem de bireyin toplumla daha salkl ilikiler kurmasn salayan

    bir sretir. (Ksa, 2004: 64) Bireyin byk bir zenle benliini sorgulama ve kendini tanma

    abasna gnll olmas gerekir. (Jung, 1999: 107) Bireyleme sonucu, kii artk kendi ruhsal

    yapsnn en karanlk kelerine kadar hkmetmeye balar. Carol Pearson, arketiplerden isel

    rehber eklinde bahseder. Bunlar kahramanca yolculuun bir nevi aamalarn ieren yetim,

    gezgin, sava, fedakr, masum, byc arketipleridir. (Pearson, 2003: 44) Yazara gre bu

    arketipler insann iinde mevcut olup uyandrlmay beklerler. Bu arketiplerin tezahr talebe

    bal olup her bir arketip insann baka bir ynn gelitirir. Bu arketiplerden biri baskn olduu

    takdirde dier arketipi devre d brakacandan bireyin dengeyi salayabilmesi gerekir.

    nsan psikolojisi ve edebiyat her zaman i ie dnlm, eserin ortaya kma

    bilincinden, yaratlma srecine, ortaya ktktan sonra, okuyucuyla bulumasna kadar pek ok

    aamayla psikoloji ilikilendirilmitir. (Emre, 2005: 293) Sanat eserlerinin psikolojik yaps,

    insann ruhsal yap ve geliiminin etkisiyle biimlenmektedir. Buna istinaden arketipsel eletiri

    metodu, ruhsal ve sanatsal yap arasndaki etkileimi saptayarak sanat eserinin psikolojik yap

    ve anlamn aklamay amalar. (Gkeri, 1979: 5) Arketipsel inceleme metodu ile genellikle

    mit, masal, halk hikyeleri ve romanlar zmlenmektedir. Mesnevlerin bu yntemle

    2 Bu arketipler almamzn ierisinde ilgili balklarn altnda izah edilecektir. 3 Bu srete, bireyin yaam; birinci ve ikinci yar olmak zere iki ana bamsz evreye ayrlr. lk yarnn grevi; d

    geree almadr. Benin glendirilmesi yoluyla, temel ilev ve davran tipinin ayrmas, uygun bir personann

    gelimesi yoluyla bireyin, ortamna kendisini uydurmas amalanr. kinci yarnn grevi i geree almadr;

    kendini, insanl daha iyi tanmadr. Kii o ana kadar bilindnda kalm ya da bilindna gemi olan yapsndaki

    zelliklere dnr. Birey, bu zellikleri bilin yzeyine kartarak dnya ve kozmik dzenle, ie ve da doru bir

    ba kurar. (Jung, 1997a: 69)

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    339 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi

    zmlenmesi fikrine aratrmaclar pek scak bakmadndan bu konudaki almalar olduka

    yenidir.4

    Leyla ile Mecnn, bir mesnev olmasna ramen; bir halk hikyesi5 hatta bir roman6

    olarak da deerlendirilir. En nemli fark, biimsel yani vezinli ve kafiyeli oluudur. Nesre

    evrildiinde bir halk hikyesi grnm alr. Zira mesnevye balarken adeta bir masaln klie

    szlerini duyarz:

    Hikye bahesinin sahibi, rivyet cevherlerinin sarraf. / Mana emende gl dikerken,

    sz ipliine cevher dizerken. / yle nkteler yapm, gl ve cevher sam... (LM/ 437- 439)

    Mesnevnin, kahramann ailesi ve doumu epizotuna baktmzda konusu ak olan halk

    hikyelerin genel yapsn grmekteyiz. Halk hikyelerinde, baba padiah veya beydir. Aile

    varlkl olmasna ramen bir varisinin olmad grlr. Mecnnun babas, ocuu olmayan

    varlkl bir Arap beyidir. Dualar neticesinde, Kays dnyaya gelir. Klasik kahraman hikyelerinin

    balangcnda lke orak bir arazi gibidir. Ekinler bymemekte, hastalk yaylmakta, bebekler

    domamaktadr. (Pearson, 2003: 26) Ksacas olumsuz bir rzgr esmektedir. Kays, doduktan

    sonra st yerine cierden kan ier. (LM/ 490) Fuzl, Kays deta bir destan kahraman gibi

    tasvir eder:

    St ise kan iiyor, sanrd. Emcikler ona ok grnrd. / Oyuncaa bakmaz ve

    oyuncakla avunmazd. (LM/ 495-496)

    Mecnnun bir mit, masal kahramanndan pek fark olmad grlr. Mesnevnin dier

    epizotlar mukayeseli bir ekilde ortaya konulduunda halk edebiyatnn, divan edebiyatna

    etkisi ak bir ekilde grlecektir. Kk Smerlilere kadar uzanan mesnevnin ierisinde; pek

    ok mit, masal, efsane, amanist unsur yer aldndan arketipsel sembolizm incelemesine

    olduka elverili bir metindir.

    Tasavvuf unsurlar ihtiva etmesi, metne yaklammz etkileyecek olsa da Jungun

    psikolojisi ile tasavvuf arasnda da bir paralellik olduunu belirtmemiz gerekir. Kahramann

    erginleme maceras ile kmil insan olma yolunda, bir mride intisap etmi mridin hikyesi

    aslnda benzerdir. Kahramanlarn arketipleriyle btnlemesi gibi mrid de mridine intisap

    ettii mddete kmil mertebesine eriir. Mrid mridde, anlam rntlerini salayan ve

    mridin gelien kiiliinin olgunlamasna rehberlik eden nefs (kendilik; self) arketipinin

    yansmasn tecrbe eder. (Spegelman, 1994: 64) Kahramann; ayrlma, erginleme ve

    dn (Campbell, 2010) safhalarndan gemesi gerekir. Mridin de eriat, tarikat

    hakikat (Schimmel, 2004: 115) gibi amas gereken merhaleleri vardr. Her ikisinde de bu

    aamalar personann paralanmasn, nefsi aramay ve bu sreten kan yaygn bir kimlik

    formasyonunu anlamak iin bir ereve izerler. (Spegelman, 1994: 88) Kahraman, erginleme

    srecinde balinann karnnda yeniden domak zere manevi bir lm yaamas, tasavvufta yer

    alan lmeden evvel lme temi ile rtmektedir. Arketipler bilinen btn dinsel fikirlere

    4 Bu konuda yaplm iki alma mevcuttur

    1. alar Abiha, Birsel. Hsrev irin Mesnevisi zerine Arketipsel Bir Yaklam Denemesi Tarihsiz. s. 13

    http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/birsel_caglar_abiha_husrev_u_sirin_arketip_yaklasimi.pdf

    2. Karagzl, Volkan. Arketipsel Sembolizm Balamnda Mihr Vef Mesnevisinin ncelenmesi Turkish Studies

    Volume 7/1 Winter 2012 s. 1406-1421 5 Leyla ile Mecnnun halk hikyesi olarak anlatm hakknda daha fazla bilgi iin, bkz: enocak, Ebru. Leyl ile

    Mecnn Hikyesi zerine Mukyeseli Bir Aratrma Yksek Lisans Tezi, Frat niversitesi, Elaz: 2000 6 Bkz: Kahraman, Mehmet. Leyla ve Mecnn Roman (Dstn- Leyl v Mecnn) Aka Yaynlar, Ankara: 2011

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    340 lyas Kayaokay

    uygun dmektedirler. (Fordham, 1997: 88) Mecnnu bir mitik kahraman yahut bir mrid

    olarak dnelim nihai gayesi, kuatc deerleri yaratc bir ekilde bnyesine katarak

    olgunlama servenini tamamlamaktr.

    Leyla ile Mecnn Mesnevsinin Olay rgs

    Leyla ile Mecnn,7 bilinen bir mesnev olduu iin eseri zetlemek yerine olay

    halkalarn vermeyi, vakay hatrlatmak adna uygun grdk:

    1. Kaysn dualar neticesinde dnyaya gelii. Dayann (bakc) srekli alayan Kays

    gezdirmek iin bir eve gtrmesi ve Kaysn kk bir kza meftun olmas.

    2. On yana gelen Kaysn snnet edilmesi ve akabinde mektebe balamas. Kays ile Leylann

    mektepte tanp k olmalar.

    3. Aralarndaki akn dedikodulara sebebiyet vermesi yznden Leylann okuldan alnmas ve

    Kaysn adnn Mecnna kmas.

    4. Bir bahar zaman klarn karlap baylmalar sonucu Mecnnun arkadalarnn, babasna

    haber vermeleri ve Mecnnun, babas tarafndan kandrlarak eve getirilmesi.

    5. Mecnnun babasnn Leylay istemeye gitmesi ve ret cevab alan babann iyilemesi iin

    olunu Kbeye gtrmesi.

    6. Mecnn le dnerken da ile sylemesi, ardndan bir ceylan ve gvercini avcdan

    kurtarmas. Evine kapanan Leylann mum, pervane, ay ve bulutla konumas.

    7. bn-i Selamn Leylay grp k olmas ve ailesini izdiva iin gndermesi.

    8. Nevfelin Mecnn ile tanmas ve ona yardm etmek iin Leylann kabilesiyle savamas.

    9. Mecnnun Leyla ile grebilmek iin bir htiyar ile dilencilik yapmas ve baka bir gn

    krlk bahanesiyle Leyla ile grmesi.

    10. Leyla ile bn-i Selamn evlenmesi ve Leylann cinli olduu yalann sylemesi.

    11. Zeyd ile Mecnnun tanmalar ve iki kn mektuplamasna vesile olmas.

    12. Mecnnun babasnn olunu ger dndrmek iin tekrar le gitmesi ve tamamen midini

    kaybederek vefat etmesi. Mecnnun Allaha yalvarmas.

    13. Zeydin Leyladan haber getirmesi ve bu srada bn-i Selamn lmesi.

    14. Yas iinde olan Leylann derdini deveye anlatmas ve Mecnnu aramak iin kabileden

    ayrlmas.

    15. Leylann Mecnnu bulmas ve Mecnnun Leylay geri evirmesi, bylece annesine

    akn itiraf ederek vefat etmesi.

    16. Mecnnun Zeyd ile beraber Leylann mezarna gitmesi ve burada can vermesi.

    17. Zeydin iki k ryasnda grmesi.

    7 Fuzl, Leyla v Mecnn (Haz: Hseyin Ayan) Dergah Yaynlar, stanbul: 2008

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    341 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi

    Mesnevnin deerler dzlemini, KORA emasyla u ekilde ifade edebiliriz:

    lk Deerler Kart Deerler

    Kii Mecnn, Leyla, Mecnnun Babas,

    Zeyd, Nevfel, htiyar

    Leylann Annesi, Leylann

    Babas, bn-i Selam, Avc

    Kavram Ak, Sevgi, Delilik, Vuslat, Fedakrlk,

    mit, Kanl Gzya, Benlik,

    Erginlenme

    Gelenein Basks, Yabanclama/

    Yozlama Kimlik Yitimi

    Simge l, nci, Gvercin, Da, Ceylan, Ay,

    Mum, Pervane, Kbe, Yol, Zincir

    Ejderha, Leylann Evi, Mektep

    GELME

    Mesnevnin Arketipsel Adan Tahlili

    1. Ayrl

    1.1. Maceraya ar Yahut Yola k

    Tasavvuf dncesinde insan, bu dnyaya, cennetten kovularak yani bir srme yaayarak

    gelmitir. Bebeklerin doar domaz alamalar, belki de bu dn8 alaydr. Mecnn da

    doduu gnden itibaren srekli alar:

    (Kays) bu topraa dtn anlaynca hlini bilip feryada balad. / Son gnn, nceden

    hatrlayarak gz ya dkt. (LM/ 471-472)

    Aslnda Kays, bir kahramann doabilecei en ideal koullarda doar. Ancak bu koullar

    beenmez ve bir kaos ortam yaratr. nk kahramanlarn erginleme srecine

    balayabilmeleri iin ortada bir problemin, bir skntnn bulunmas gerekir. Bu kaotik ortamda

    ona, zorluklara direnebilme bakln ise; bnyesinde uyandrlan yetim arketipi verir.

    Yetimin grevi, masumiyetten ve yadsmadan kp, strap, ac, yokluk ve lmn yaamn

    kanlmaz bir paras olduunu renmektir. (Pearson, 2003: 71) Kays, bunu doduu andan

    itibaren idrak etmitir. Yetim uyandrlm olduuna gre kendisini bulmas iin Ayrl

    aamasna gemesi gerekir. Bu aama kahramann; ruhsal varln iinde bulunduu ortamdan

    deiik bir ortama kaymasdr. (Gkeri, 1979: 64) Mesnevde, bir gn daya (bakc) srekli

    alayan Kays gezdirmek iin bir eve gtrr. Kays, burada peri sretli bir kz ocuu grr ve

    kendinden geer. Dayas, Kaysn kz grnce mutlu olduunu anlaynca kz kucana ve

    onlar arkada yapar. Kahraman deiim-dnm srecine aran, onu tetikleyen bir

    haberci yardmyla kahraman, yeni dnyasnn perdelerini kaldrr. Daya, burada haberci

    rolndedir. Byle maceralarda yaamda yeni bir dnemi, aamay belirterek birdenbire rehber

    olmak zere ortaya kan figrn kar konulmaz lde byleyici bir havas olduu grlr.

    (Campbell, 2010: 70) leride ak yolculuuna kacak olan Kaysn daha kk yata bir peri

    sretli gzele vurulmasn Fuzl yle izah eder:

    Kiiliinde sevgi olduu iin sevgiliyi grnce snd. (LM/ 504)

    Vaka tesadf biimde tezahr etmi grnse de arka plannda bastrlm arzu ve istekler

    vardr. Ak, insandan evvel var olan bir olgudur. Bilinaltnda ak olan Kaysn, daha kk

    8 Dme konusunda daha fazla bilgi iin bkz: Yldrm, Ali. Dmek maj ve eyh Galibin D Bilig, Yaz /

    2007, say 42: 213-227

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    342 lyas Kayaokay

    yata bir gzeli grp onu sevmesi beer aktan ilah aka gei yolculuunun ilk basaman

    tekil eder. Kiiliinde var olan ak, artk uyandrlmtr. Bu uyan, aslnda benliin

    uyanmasdr. Kays, gerek kimliini ak sayesinde bulacaktr. Mit ve masallarda maceraya

    arnn yapld ortamda dnya gbeinin simgeleri (Campbell, 2010: 66) var iken Kaysa

    ar yaplan mekn bir evdir. Ev, tpk ak gibi insann mahrem alan olup kozmosu simgeler.

    Kaysn benliinin bir ev ierisinde uyan, anne karnndaki bir bebein ilk kprdamalarna

    benzer. Bebek, nasl anne karnnda gvende ve huzurlu ise, Kays da bu evde alamay brakr ve

    mutlu olur. Kaysn ilk sevgiyi bir ev ierisinde tatmas, Fuzlnin yaad toplumun

    psikolojisini de yanstmaktadr. Zira o dnemde ak, tpk bir ev gibi toplumun nazarndan uzak

    ve kapaldr.

    Kaysn asl yolculuuna balamadan evvel nnde bir engel vardr. Kays, on yana

    vardnda byk bir lenle snnet edilir. Snnet hayatn gei aamalarndan biridir. Snnet

    edilen ocuk, artk ocukluk evresinden km saylr. Campbell, (2010: 21) snnet treni ile

    anne ile ocuun balantsnn resmen koptuunu ve bireyin erkek toplumuna katldn

    syler. Snnet, erkein erginleme srecine girerken verdii snavlardan biridir. Snnet trenin

    amac gen erkekleri ocukluk durumundan karp yetikinler dnyasna katmaktr. (Fordham,

    1997: 111) Devriyye nazariyesine gre insann bu leme d kavs-i nzldur. Birey, nebat

    ve hayvandan geerek insan olur. Mecnnun snnet oluu, manevi olan bu hayvan

    aamasndan bir nevi kurtulutur. Kii, snnetle kendisinde drtsel ya da hayvans olan feda

    eder. (Jaffe, 2009: 236)

    Kays bu snav verdikten sonra sra bilim renmeye gelir. Dinamik yaamdan statik

    yaama geen toplumlar akln kullanmaya balar. Akl tek bana yetmez ite onu desteklemek

    iin eitimin yani bir mektebin varl arttr. Olaylarn balang noktas; mekteptir. Burada

    Kays, Leylay grnce bin arzu ile dertli olur Leyla da Kays grnce bin zevk ile kendisini

    yitirir. Bylece Kays ary reddetmeyerek ilah ak bulma serveninin ikinci admn atar.

    1.2. Kaysn Personas: Mecnn

    nsanolunun uygarlama sreci, insan ve toplum arasnda, onun nasl grnmesi gerektii

    konusunda ve birok insann arkasna gizlenerek yaad maskenin olumas konusunda bir

    uzlama getirir. Jung, bu maske iin, bir zamanlar eski a askerlerinin oynadklar rol

    belirtmek iin giydikleri maskenin ad olan persona szcn kullanmaktadr. (Fordham,

    1997: 58) Bir dereceye kadar bireysel olan persona, kollektif bir olgudur. Persona, kiinin

    karakterini tamamen rtmemelidir zira kullanm dengeli olmaz ise kiilik bozukluklarna sebep

    olabilir. Masal ve efsanelerde yer alan kua/taa dnme motifi, ekil deitirme motifleri

    persona olarak deerlendirilebilir.

    Kays ile Leyla mektepte gnden gne birbirine balanr. Bu durum, dnemin det ve

    geleneklerine aykr olduu iin halk arasnda ayplama ve dedikodu hsl olmaya balar. Bu

    dedikodular Leylann annesine intikal eder. Annesi her ne kadar kzn keye ekip nasihatte

    bulunsa da Leyla inkr yolunu tutup bilmezlikten gelir. Leyladan mektebi brakmas ve

    Anka gibi yalnzl det edinmesi istenir. Leyla da ak hlinin aikr olmamas iin aresizce

    bunu kabul eder. Mektebe giden Kays artk Leylann mektebe devam etmeyeceini renince

    mektep bana karanlk olur. Duygusal s, Kaysda lsn at iin akl devre d kalr.

    Bylece ad Mecnna kar:

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    343 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi

    Kim Kays iken ad oldu Mecnn

    Ahvlini etdi gam dier-gn (LM/ 760)

    Kays, artk mecnn (deli) olmutur. Mecnn Kaysn personas yani maskesidir. Kays, i

    benliini dier insanlarn dncelerinden korumak iin delilik maskesini snr. Bylece

    Mecnn isel bir dnm yaamaya balar. Kendisine setii persona olan delilik ile Kaysn

    zdelemesi, onun isel dnm gerekletirmesinde yardmc olacak ve Mecnnu ilah

    aka ulatracaktr. Mecnn personas bir i k olarak dnlebilir. Bu i k, nihai hakikate

    giden kahramana yol gsterir. (Schimmel, 2004: 22)

    Persona, geici olmasna ramen Mecnnun bu kimlik ile lr. Mecnn kimliini, iki

    devreye ayrmamz gerekir. Mecnnun ayrl aamasndaki personas beer aktr ve geicidir.

    Erginleme ve dn safhasnda ise mecnn[luk] artk Kaysn asl kimlii olur ve kalcdr. lk

    evre ierisinde mecnn kelimesinin ilk harfi kk harfle, ikinci evrede byk harfle

    yazmamz gerekir.

    1.3. lk Eikte Bir Glge: Leylann Babas

    Glge, teki yanmz, karanlk yanmz simgeler. Gzle grlmese de bireyin ruhsal

    btnlnn ayrlmaz bir parasdr. Glge, ie ynelik simgesel bir figr olarak ortaya

    kabilecei gibi, d dnyada somut bir figr olarak da belirebilir. Jung, iki ayr glgenin

    varln dnr. Birincisine kiisel glge der. Bu glge, yaamnn balangcnda yaamad

    ya da az yaad bireyin ruhsal zelliklerini ierir. Dieri ortak glgedir. Bu da dier figrler

    ile birlikte kollektif bilindna aittir. Herkesin bir glgesi vardr. Bu, bireyin bilinli

    yaamnda ne kadar az somutlamsa o kadar koyu ve youn olur. (Jung, 1997a: 69-72) Birey,

    bu karanlk ynn bastrmaya almak yerine onun farkna varp, uzlamas gerekir aksi hlde

    kiilik bozukluklar hsl olur. Glgenin bu ortak taraf, reddedilmi unsurlarla dile getirilir.

    Bunun en belirgin rnekleri masallarda mitlerde yer alan, dev, cad, ejderha, tepegz, gibi

    eytan elerdir.

    Erginleme yolculuunda kahraman, ar g blgesinin giriindeki eik muhafzna

    gelinceye dek ilerler. (Campbell, 2010: 94) Kahraman ilk eikte glge arketiple yz yze gelir.

    Bu balamda Leylann anne ve babasn ilk eik muhafz olarak deerlendirebiliriz. Fuzl

    Leylann babasndan sz ederken yle bir benzetmede bulunur:

    Ol serv-i semen-berin atas

    Ol genc-i nihnn ejderhas (LM/ 1017)

    Leylann babasndan ejderha diye sz edilmesi Mecnnun nndeki engelin bir glge

    arketip olduunu gsterir. nsan yenemedii korkularn nesneletirir ve onunla mcadele eder.

    Mecnnun yenemedii korkular; gelenein basks, dedikodu ve ayplanmadr. Ksacas

    deerlerin yozlamas, insann zne yabanclamasdr. Glge, Mecnn tarafndan idrak edilir.

    Leylann ailesi Mecnnun bastrlm korkularnn cisimlemi hlidir. Mecnn, bu karanlk

    ynyle bir arada yaamann kendine gre bir yolunu bulmak zorundadr. (Fordham, 1997: 63)

    Mit ve masallarda kahramanlar ou zaman glge arketip ile olan mcadeleyi kazanrlar. Lakin

    kahramann, ejderha tarafndan tahakkm altna alnd da grlr. Hz. Yunus bir balina

    tarafndan yutulur. Kahraman bir tr lm temsil eden bir karanlk iine girer. (Henderson,

    2009: 120)

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    344 lyas Kayaokay

    Mecnn, mcadele etmeyi tercih etmez ve yeniden domak zere balinann karnna

    yolculua kar. nsann bilinli olarak bilinmeyenle karlamak zere yolculua k, yeni bir

    dzeyde yaanan bir hayatn balangcn iaret eder. (Pearson, 2003: 97) Mecnnun le

    gidii gezgin arketipinin uyandrlmas ile aklanabilir. Gezginciler srekli bir ka

    halindedirler ve toplumdan tamamyla uzak durmaya alrlar.

    1.4. Balinann Karn ve Yce Ana Arketipi: l

    Balinann karn; kahramann yeniden domak zere ie doru gittii yerdir. (Campbell,

    2010: 108) Bu tr meknlar kahramanlarn erginlemesinde nemli fonksiyonlara sahiptir.

    Mecnnun arkadalar, onun durumuna zlerek eitli tekliflerde bulunurlar. Mecnn buna

    kulak asmayarak lleri mesken edinir. l; Mecnnun sevgiliye younlamay daha iyi

    baarabilecei bir balina karndr. Younlama; kiiyi madd lemden koparan bir sretir.

    Mecnnun llerde olmas, banda kularn yuva yapmas, younlamann, d uyaranlara

    kar bilinci kapatmann addr. (Seluk, Kayaokay, 2014: 9) Mecnn l hayatnda, madd

    lemden syrlmak iin baz snavlar gemeye alr, vah hayvanlarla yaamay renerek

    tabiatla btnleir. l; Mecnnun psikolojisini de bizlere aksetmektedir. Mecnn, ie dnk

    kiilik zellikleri gsterir. ednk tipler, kendi iine kapank, objelerden kanan, ekingen,

    dnce dalmaya eilimli, geri ekilen gibi davranlar sergiler. (Jung, 1997a: 125) Mecnn,

    yeniden domak amacyla kendisini okun etkileriyle birlikte i dnyasna gmer.

    l, ayn zamanda yce ana arketipinin simgelerinden biridir. Anne arketipinin zellikleri

    annelik ile ilgilidir. Diinin sihirli otoritesi, akln ok tesinde bir bilgelik ve ruhsal ycelik; iyi

    olan, bakp byten, tayan; sihirli dnm ve yeniden dou yeridir. (Jung, 2003: 22) Bu

    arketip doadaki l, maara, aa, kuyu, tavan gibi doa unsurlarnda simgelemektedir. Ana

    arketipin grnmleri ve davran biimi tezatldr. Hem ykc hem de yapc niteliklere sahip

    olabilir. l burada hem olumlu hem de olumsuz kuatmalaryla ztlktan btnle ulatrc

    bir zellik gsterir. Mecnn, bu Ana Tanra ln rahminden yeniden domak iin manevi bir

    lm yaar. Mecnn, tpk derviler gibi bir lokma bir hrka felsefesi ile inzivadadr. Bir nevi

    nefsini lde piirip kendini arndrmaktadr.

    2. Erginlenme

    2.1. Bilge Arketip: Mecnnun Babas

    Kahraman, bir dizi snavdan gemek zere tuhaf biimde akkan belirsiz biimlerin d

    dnyasnda ilerler. (Campbell, 2010: 113) Kahraman snavlar yolunda ilerlerken yalnz deildir.

    Kendisini destekleyen iyi kalpli bir g ona yardmc olmaya alr. Mecnnun vefal dostlar

    onun bu hllerini babasna bildirirler. Mecnnun kendisine yazd iiri alan babas, llerin

    yolunu tutar. Hasta olunu bir kede babo bir vaziyette bulur. Bir sre nasihatlerde bulunur.

    Mecnnun babas; ona yardm etmek isteyen iyi kalpli g, yani bir bilge arketiptir. Bilge

    arketip; bir yandan bilgi, idrak, dnce, bilgelik, aklllk ve sezgi, dier yandan da iyi niyet ve

    yardmseverlik gibi ahlaki zellikleri temsil eder. (Jung, 2003: 91) Jung yal bilgeyi anlatmn

    arketipi olarak adlandrmaktadr. Bu arketip baka klklara brnm olarak da grndnden

    (rnein, bir kahraman, bir doktor, yada bir kurtarc olarak) anlatm szcn en geni

    anlamnda almak gerekir. (Fordham, 1997: 75) Anlatlarda kahramann en zor annda ona

    yardmc olan baba motifi, Hz. Hzr motifi yal bilge arketiptir.

    Babas, Mecnnu kalk gidelim Leyla seni bekliyor diyerek kandrr ve eve gtrr.

    Annesi, Mecnna nasihatler ederek; seni evlendirelim teklifinde bulunur. Mecnn da

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    345 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi

    kurtuluumun tedbirini anmayn cevabyla bunu reddeder. Mecnnun derdine deva olmak

    isteyen baba, Leyla olmadan olunun teselli olmayacan anlar ve Leylay istemeye gider.

    Leylann babas;

    Dev ile peri birlikte olur mu? Olmaz sz ama! Sus! Sus (LM/ 1025) diyerek

    Mecnnun dzelmesi hlinde kzn verebileceini syler. Mecnn her ne kadar ilacnn

    olmadn sylese de baba pes etmez, tavsiyeler dorultusunda olunu Kbeye gtrr.

    Mecnn, Kbede babasnn istediklerini yapmaz ve onu zer. Babas gidince yolculuuna

    yalnz bana devam eder. Mecnn yolda bir daa rastlayarak ona ateli bir ark terennm

    eder. Ses dadan yank yapnca Mecnn dan kendisiyle konutuunu zannederek sevinir ve

    da kendisine arkada ilan eder. Da, eril bir unsur olup gc, kuvveti, yani babay sembolize

    eder. Mecnnun da ile sylemesi bir nevi babann gnln almaya (Campbell, 2010: 144)

    almasdr. Campbelle gre baba, (2010: 154) toplumdaki konumu ne olursa olsun, gen

    varln byk dnyaya gemesini salayan erginletirici rahiptir.

    2.2. Anima ve Animus Formlar

    nsann bir hlinden ikiye blnme miti, Dou ve Bat mitolojilerinde mterektir. Buna

    gre kadn, erkein iinden km ve bundan dolay varlk blnmtr. Bu sebepten dolay

    insann bir taraf eksiktir. Kadn ve erkek birletii zaman aslnda bir olur. Jung, erkein

    bilindnda bulunan diisel elere anima, kadnn bilindnda bulunan erkeksi elere de

    animus der. Animann ift bir grnm vardr. Bir yandan saf, iyi ve soylu tanralara benzer

    kiilii, te yanda, batan karc ve cad nitelikleri olmak zere kadnlarn aydnlk ve karanlk

    ynlerini temsil ederler. Erkek eer kadns yann bastrrsa, anima kendisini, karanlk yn ile

    gsterir. Kadndaki erkek e olan animus, anima gibi kkten tremi grnmektedir; Bir

    kadna miras kalan erkein kollektif imaj, yaam boyunca erkeklerle olan ilikilerinden

    kaynaklanan erkeklerle ilgili kendi deneyimi ve iindeki gizli erkeksi kkendir. (Fordham,

    1997: 67-73) Anima ve animus arketipleri hayvan biiminde ya da kadn, erkek nitelikleri

    atfettiimiz nesneler olarak simgesel ifade bulurlar. (Gkeri, 1979: 22) Bilin ve bilind

    arasnda bir denge salaycs olan bu arketipler olmakszn birey btnleemeyecektir. Birey bu

    arketipi kontrol altna alp denetimini salayabilmelidir. Anima, ana temas ak olan anlatlarda

    daha belirgindir. Kahramann sevgilisi olan bey, padiah kzlar, devin tutsak ettii kzlar,

    diisel eler birer animadr.

    Buna gre Leyla, Mecnnun bilindnda olan kollektif kadn imaj, ksaca; animasdr.

    Leyla, olumlu zelliklere sahip bir animadr. Mecnnun ilahi ak bulmasna dolayl ekilde

    yardm eder. Anima, benlik ve bilind gleri arasnda iletiim kuran ve aamalarda

    kahramanlara yardmc olan dii bir figrdr. (Gkeri, 1979: 125) Mecnnun k olmas,

    btnle ulaabilmesi adna gereklidir. Aslnda, sevgi dediimiz ey yaradlmzdaki

    btnl arzulamak, aramaktr. (Campbell, 2003: 36) Animas ile bir trl birleemeyen

    Mecnn anima formlar zerinden ansn dener.

    Mecnn l hayatnda yoluna devam ederken bir avcnn ceylanlara tuzak kurduunu ve bir

    tanesinin bu tuzaa yakalanm olduunu grr. Bunun zerine alamaya balar ve avcdan

    merhamet diler. Mecnn, elbiseleri karlnda ceylan avcnn elinden kurtarr. Mecnnun

    elbiselerini karmas maddi varlndan soyutlanmaya baladna iarettir. Kurtard ceylan

    ise bir animadr. Diiyle karlamas bir tesadf deildir. Ceylan tuzaktan kurtarmas

    bilinaltndaki diisel duygularn kontrol altna almak istemesindendir. Birok kltrde kadn

    motifinin karl olarak kullanlan geyik/ceylan, arketipsel sembolizm asndan da

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    346 lyas Kayaokay

    kahramann iinde yuvalanan animasdr. (zcan, 2003: 79) Ouz Kaan, gergedanla

    karlamadan evvel geyii aaca balayarak animasn kontrol altna almtr. Mecnn,

    ceylann gznde Leylay grr. Gz nurdur, nur ise Allahtr. Ceylann gz Tanrnn

    arketipal bir formudur. Arketipal Tanr, bireye direkt sunulmadndan sadece sembolik olarak

    anlatlrlar. Bu ekildeki Tanr benzeri figrler gerekte, kiisel egoda bulunmayan gc

    salayan btn psikenin sembolik temsilcileridirler. (Henderson, 2009: 112) Mecnn bu gc

    de yanna alarak yoluna devam eder. Bu kez bir gvercinin bir avc tarafndan tuzaa

    drlm olduunu grr. Geim derdi olduunu syleyen avcya, kolundaki inciyi vererek

    gvercini kurtarr. nsan bilind olarak baz nesnelere sembolik anlamlar ykler. Self (z)

    sklkla bir ta, deerli ta ya da kristalle simgelenerek ortaya kar. Ta, varl, doadaki saf

    kendi oluu anlatt iin selfin simgesi olmaya uygundur. (Franz, 2009: 209) Mecnnun bu saf

    ta avcya vermesi elbise de olduu gibi benliinde kendisinden vazgetiini gsterir. Avc

    glge unsur olmakla beraber nefsin kendisidir. Tasavvufta, kiinin varlndan vazgemesi

    mridin olgunlama srecinde nemli bir aamadr. Mecnn, gvercinden bana yuva

    yapmasn kendisiyle beraber olmasn ister. Gvercin; deiimin ve dnmn simgesidir,

    masallarda ve efsanelerde klk deitirme motiflerinde karmza kar. Ayn zamanda,

    Hristiyan inancnda dourganl sebebiyle dii kabul edilen gvercin, Kutsal Ruhun simgesi

    olmutur. Ku yuvas iindeki yumurtalarla beraber diisel bir edir.9 Bu ynyle anima olarak

    dnlebilir. Mecnnun bandaki ku yuvas, onun kaos ierisinde bulunduu izlenimi

    uyandrsa da aslnda ku yuvas, kozmik bir unsuru temsil eder.10 Romantik kahramanlarn

    yapt gibi tabiata snan Mecnn burada vah hayvanlarla uyum ierisinde yaar. Bir nevi

    kendi vah ynn kontrol altna almtr. Bireylemeyi baaran kahraman; kendi zgn

    kiiliinin farknda olmasyla ve bilindn kabulleniiyle, tm canllarla hatta, inorganik

    madde ve evrenle olan kardeliini gerekletirir. (Fordham, 1997: 99)

    Mecnn, Leylann animusu konumundadr. Mecnn lde iken Leyla da odasna kapanr.

    Ayana tten bir zincir balanan Leyla, evinde zindan hayat yaar. Arkadalarnn

    tertipledii elencelerden zevk almamaktadr:

    Geceleri kzlar topluluu yanndan gidince bir kede o ve mum kalrd. Muma gnlnn

    gamn beyn ederek cierinin yan aklard. (LM/ 1204-1205)

    Leylann konutuu mum, animus, yani Leylan bilindnda bulunun erkek figrnn,

    bir nesnede kiiletirilmi semboldr. Fatih Usluer, baz mesnevlerde yer alan mum

    mazmununun erkeklik unsuru olduunu belirtir.11 Bachelard; (2007: 61) ate ilkesinin, erkek

    9 Yumurta, st Paleolitik alardan balayarak binlerce yl boyunca sembolik arenada temel e olarak boy

    gstermi ve bunun yan sra, onun sembol ku ve kadnla eletirilmitir. Kadnn kula eletirilmesi, her eyin bir

    yumurtadan doduuna inanlan alarda, yumurtann efendisi kula eletirilen kadn fikri ku bal tanra kadn

    figrlerinin retilmesine de neden olmutur. Ate, Mehmet. Mitoloji ve Semboller Aksiseda Matbaas 2001. s.74 10 Ku yuvas ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Bachelard, Gaston. Meknn Poetikas (ev: Alp Tmertekin)

    thaki Yaynlar, stanbul: 2013. s.123-138 11 Konuyla ilgili Leyla ile Mecnn mesnevsinde de rnek vardr. Usluer, Hamdnin Ysuf u Zleyh

    mesnevsindeki bir beyti yle izah eder: Zleyh'nn, ei Msr Azzi ile cinsel ilikiye girmediklerini belirtmitir.

    Sebebi de Azz'in iktidarszldr. Bunu Hamd yle ifde etmitir: Etti takdr anun kildini mm / Mm germ

    olcak ii malm. Burada Azz'in kilidi mum gibidir. Ancak mumun ma'lum ii yapabilmesi iin germ (scak) olmas

    lazmdr. Zira yanan mumdan bilindii gibi damlalar kmaktadr. Dolaysyla Azz'in iktidarszlnn anlatld bu

    beyitte kilid, yani Azz'in cinsel organ snmam/yanmam bir muma benzetilmitir ki bu durumda malm ii yani

    cimay yapmas mmkn deildir. (Usluer, Fatih. Ak Mesnevlerinde Cinsellik Mazmunlar Turkish Studies

    Volume 2/4 Fall 2007 s.497)

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    347 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi

    etkinlii olduu[nu] ve erkek organnn diklii gibi tmyle bedensel bir etkinlii olduunu

    syler. Leyla mum ve pervaneden sonra ay ile de konuur. Leyla ayn gnee k olduunu

    syler. Ay da eril zellie sahip bir mzekkerdir. Leylann aya snam eklinde hitap

    etmesi onun erkeklik zelliine iarettir. Ancak ay baz mitlerde kadn simgesi olarak da kabul

    edilmitir. Antik Msrda ise boynuzlu boa ile e tutulmaktadr.12

    2.3. Glge Arketip: bn-i Selam

    Bir gn Leyla, gam ve keder ierisinde gezerken bn-i Selam adnda muteber bir Arap beyi

    Leylay grr ve k olur. Ailesinden, Leylay istemesini talep eder.

    O asrlarda Arap lkesinde, soy sop itibaryla saylr, / byklerin ve ycelerin, halkn

    nde gelenlerinin houna giden; kavray stn ve gzellii gnlleri aan; davranlar uurlu

    ve hareketleri ho birisi vard./ Allah onun olanca muradn vermi, tli de adn bn-i Selam

    koymu. (LM/ 1388-1392)

    Divan airlerinin de glge arketipi olarak deerlendirebileceimiz rakib, mesnevde bn-i

    Selam olarak karmza kar. Glgenin genellikle kt olmas onun tamamen kt olduunu

    gstermez. (Jung, 1997a: 295) bn-i Selam, anlatlrken onun iyi biri olduu kanaatine varrz.

    Hatta Mecnn, onun lm haberini ald zaman o benim dostumdu, dmanm deildi (LM/

    2420) diyerek kendisi gibi k bir kii olduunu syler. Glge ile dost olmak hep glgeyi

    ierileme yollardr. (Gkeri, 1979: 145) Ancak Fuzl, bn-i Selamn lmn Mecnnun h

    sayesinde olduunu syler. Onun lm glgenin lmdr, artk Mecnnun animas ile

    birlemesine bir engel kalmaz.

    Dikkat edilirse Mecnnun iki glge arketipinin de cinsiyeti erkektir. Bunun nedeni her

    cinsiyetin kendi cinsiyetinde bir glgesinin oluudur. Bir erkein glgesi baka bir glge bir

    kadnn glgesi baka bir kadn olur. (Fordham, 1997: 64)

    Leylann kabilesi g ederken o, bir deveye srrn aar ve kervandan ayrlarak animusunu

    arar. O dnemin sosyal hayatna ters gelen bu durum, Leylann ierisindeki animus ilevinin

    verdii cesaretin bir tezahrdr. Burada deve simgesi dikkat ekicidir. Deve; znde

    kskanl, nefreti ve kt gleri simgeler. (ahin, 2009: 2118) Bu yzden glge arketiptir.

    Leyla, bn-i Selam ile gerdee girmemek iin ona cinli olduu yalann syler. bn-i Selamn

    lm sonrasnda deve ile dertlemesi bir nevi glge arketipiyle yzleme dncesidir.

    Mecnnun karsna, glge arketip deve ile karsna kan Leyla, reddedilir. Deve, bn-i

    Selamn bir uzantsdr.

    2.4. Fedakr ve Sava k Mecnn

    Mecnn, dnemin nl simalarndan Nevfel ile tanr. Nevfel, Mecnna yardm

    edeceine sz vererek, Leylann kabilesine sava aar. Bu savata Mecnn, Leylann

    kabilesindeki savalarn kazanmas iin dua eder. Bunun sebebini Mecnnun fedakr

    arketipinin uyandrlmasna balayabiliriz. Pearson, (2003: 183) fedakrln en hakik ifadesi

    sevgiden kaynaklanr der. Bnyesinde sevgi olan Mecnn, sevgilisinin askerlerinin malup

    olmasn yerine kendi safndaki askerlerin yenilmesini diler.

    12 Daha fazla bilgi iin bkz: Campbell, Joseph. Tanrnn Maskeleri Dou Mitolojisi (ev: Kudret Emirolu) mge

    Yaynevi, stanbul: 2003 s.48

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    348 lyas Kayaokay

    Nefs szc kendi eklinde de tercme edilir. (Chttck, 2008: 108) Mecnnun kendi

    safndaki askerlerin yenilgiye uramas iin dua etmesi, aslnda nefsinin yenilgiye uramasn

    istemesindendir.

    Mecnn, bir gn bir lde bir htiyar ile zincire bal bir adam grr. htiyar ve yanndaki

    dostu insanlar kandrarak dilencilik yapmaktadr. Mecnn gerek delilerin ancak zincire

    yaratn syler ve htiyardan kendisini gezdirmesini ister. Gayesi bu yolla Leylay

    grebilmektir. Dilencilik olumsuz olarak alglansa da diil bir e olan nefsin terbiyesi iin

    gerekli bir unsurdur. Mecnn, dilencilik yaparak asl glgesi olan nefsini yenmeye alr. Bu

    yzden bir fon karakter olarak grnen htiyar dilenci bir bilge arketiptir. Yal bilge, byleyici

    gc ile bireyin manevilik ilkesinin canlandrlmasn salar.

    Mecnn baka bir sefer krlk hilesine bavurarak Leylas ile grmeye alr.

    Mecnnun bu pes etmeyen grnts onun iindeki sava arketipinin uyandrlmasyla

    ilgilidir. Sava, esas arzularmza bal kalmamza yardmc olduu iin nemlidir. (Pearson,

    2003: 133)

    3. Dn

    3.1. Dnn Reddedilii

    Bir takm erkek ya da kadn yahut bunlarn formunda olan nesnelerin yardmyla

    erginleme srecinin sonuna yaklaan kahraman yaam deitiren gezisinden dnmesi gerekir.

    (Campbell, 2010: 222) Lakin kahraman bu dn srecinin tamamlanmasn erteleyebilir.

    Leylann kabilesinin Mecnn hakkndaki dedikodular, Mecnnun babas tarafndan ho

    karlanmaz ve olunu bulmak iin yeniden le ynelir. htiyar baba, Mecnnu bularak ona

    nasihat eder yolculuunu brakmasn ister:

    (Sana) bu maceralar yaramaz! Ayp cinsinden olan sadalar sana yakmaz./ O zamanlar

    dalgn idin imdi akllsn! imdi dalgn gezme llere dme. (LM/ 2020-2021)

    Babasnn bu dn arsn bir an iin dnen Mecnn, mademki ben seni braktm sen

    de beni brak diyerek ary reddeder. Erginleme srecinin sonuna doru Mecnndaki

    Byc arketipi uyanmtr. Bycnn hedefi kendisi ve dierleri iin neyin doru olduunu

    grmektir. (Pearson, 2003: 254) Byc arketipi harekete geirildiinde yaad dnyay

    kendisi seebilmek iin kontrol ele alr. Mecnn eve dnmenin kendisi iin doru olmadn

    bilir. Mecnnu ikna edemeyen baba aresiz evine dner. Mecnnun byl ka devam

    eder. Baz kahramanlar bu dnyay tmyle gzden karrlar. Onlar eken baka bir yaam

    vardr ve onun iinde dnmemecesine kaybolurlar. (Gkeri, 1979: 172) Baba bunun akabinde

    vefat eder. Mecnn, babasnn lm ardndan daha da olgunlar. Nihayetinde Allaha yalvarr

    ve babann simgesi olan daa gider.

    bn-i Selamn lmnden sonra Leyla, Mecnnu aramaya balar. ki k karlanca

    birbirini tanmaz. Mecnn hikyesini anlatnca Leyla onu tanr. Mecnn burada ikinci Leyladan

    yz evirerek ikinci defa geri dn arsn reddeder.

    3.2. Yce Birey: Mecnn

    Ruhsal yap, bilin, bilindn ieren bir btndr. Bu iki ruhsal dzenin, her ikisine

    ortak, bir orta nokta yoluyla birlemelerine yol aan arketip imgesine Jung, Benlik (Self) der.

    Bu Kendilik bireyleme yolundaki son duraktr. Erginlemi bir bireyden bahsedebilmek iin

    bu orta noktann bulunmas ve birletirilmesi elzemdir. Varlmas zor olan Selfin douu,

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    349 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi

    ruhsal merkezin yer deitirmesi demektir; yani yaama kar bambaka bir tutumda, davranta

    olmak demektir. Ksacas tam bir dnm sz konusudur. (Jung, 1997a: 76) benlik

    arketipinin bir dier grnm yce birey arketipidir.

    Mecnn, Leylay geri evirirken bizlere artk erginletiinin haberini verir:

    nceleri bu ie balarken ben ocuktum, devran ise usta idi. / Gya ebced dersini

    okuturdu, ama beni de sana balamt. / imdi olgunluk elde etmiim, yetikin adm ebced okur

    mu? / Mademki ak yazsnn ucu sona eriti, satr ban grp ancak mek etmeye balarm.

    (LM/ 2655-2658)

    Leyla, Mecnnun kmil mertebesine ykseldiini anlayarak, sevindiini syler.

    Bireyleen kahramandaki olgunluk, dier kiiler tarafndan da hissedilir. (Franz, 2009: 161)

    Mecnnun erginlemesinde Leylann ak nemli bir fonksiyonu olmutur. Jung, (1997b: 70)

    en keskin biimde bilincimize varmamz bir duygu etkisinde kaldmz zaman gerekleir

    diyerek akn kahramann erginlemesindeki etkisini ortaya koyar. Mecnn, artk bilin ve

    bilind arasnda ba kurmu bir yce bireydir. Pearson bunu masumun geri dn

    arketipi olarak deerlendirir. Kahraman erginleme yolculuunun sonunda arad hazineyi

    bulur. (Pearson, 2003: 195) Persona (delilik) anima ve formlar, balinann karn olan l ve

    glge arketipler, Mecnnun bu bireyleme servenini tamamlamasna yardmc olurlar.

    Bireylemeyi gerekletiren kahraman artk kendi ruhsal yapsnn en karanlk kelerine kadar

    bilincine varabilmitir. (Gkeri, 1979: 17) Kahraman artk daha deneyimli ve olgundur.

    3.3. Yeniden Douun Simgesi: Mezar

    Hikyelerde maceradan dn ksa bir ekilde anlatlabilir. Mecnnun servenden dn

    yaad dnyada gereklemez. Leylann lm haberini Zeydden duyan Mecnn, kendisini

    Leylann mezarna gtrmesini ister. Mezara giden Mecnn:

    Y Rb bana cism cn gerekmez

    Cnn yok ise cihn gerekmez (LM/ 2916)

    diyerek bu dnyadan gmek istediini beyan eder. Mecnn, gnlnn srlarn aklaynca,

    Allahn takdiri de dncesine uygun oldu. / Allahn inayeti yardmna gelince onu maksadna

    kavuturdu. / Emel bahesinden gl derdi. Ecel srahisinden arab iti. / Sevgilisinin kabrini

    kucaklad. O mezara cann sadaka etti. / O yerinde duramayana k ve miskin Leyla diyerek

    tatl cann verdi. (LM/ 2926-2930)

    Bu hali grenler Leyla ile Mecnnu ayrmamak iin ayn mezara koyarlar. ki k artk

    vuslata ermitir. Yolculuun sonundaki dl, vaat edilmi -topraklara girme deneyimidir.

    (Pearson, 2003: 198) Mecnnun nihai dl; Leyla ile ayn mezara konulmasdr. Mezarlk

    yeniden douun ve dnmn simgesi olup kaosun kozmosa dntnn habercisidir.

    Tasavvuf adan bakldnda mezar, gerek leme alan bir kapdr. Mecnn bir arnma

    yolculuu ile gerek mauka kavuabilmitir. Zeyd klarn kavutuunu daha sonra ryasnda

    grmtr.

    SONU

    Bir ekol hline gelen Jung psikolojisinin en nemli unsurlar; bilin ve kollektif bilind,

    arketip, (persona glge, anima ve animus, yal bilge, z) bireyleme, gibi kavramlardr.

    Arketipsel eletiri yntemiyle sanat eserlerinin psikolojik yaps irdelenir. Fuzlnin tasavvuf

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    350 lyas Kayaokay

    bir eseri olan Leyla ile Mecnn mesnevsine arketipsel adan baktmzda karmza u

    sonular kar.

    Haberci dayann yardmyla benlii uyandrlan Kays, mecnn personas altnda animas

    Leyla ile btnleebilmek iin nce glgesini tanr. Mecnnun glge arketipleri, Leylann

    babas, avc ve bn-i Selamdr. Asl yenmesi gereken glgesi ise nefsdir. Mecnn, balinann

    karn olan ln rahminde yeniden dirilmek zere bir lm yaar. Mecnn, bu serveninde;

    baba, Zeyd, Nevfel ve htiyar adam gibi bilge arketiplerin yardmn alr. Anima ile

    btnleemeyen kahraman, anima formlar zerinden bunu gerekletirmeye alr. Pearsonun

    ortaya koyduu yetim, gezgin, sava, fedakr, masum, byc gibi arketipler de tekml

    srecinde Mecnnun tm vasflarnn gelimesine yardm ederler. Mecnnun

    bireyleme/olgunlama serveni, bu arketiplerin btnletirilmesiyle baaryla tamamlanr.

    Ayrlma ve erginleme safhalarn baaryla gerekletiren Mecnnun dn aamas mezarda

    gerekleir.

    .

    KAYNAKLAR

    BACHELARD, Gaston. (2007), Atein Tin zmlemesi (ev: Nail Bezel) teki

    Yaynlar, stanbul.

    SELUK, Bahir. Kayaokay, lyas. (2014), Gassetin Sevgi stnesinden Fuzlnin Ak

    Anlay stne IX. Klsik Trk Edebiyat Sempozyumu (Prof. Dr. Hasibe

    Mazolu Hatrasna) 15-17 Mays.

    CAMPBELL, Joseph. (2010), Kahramann Sonsuz Yolculuu (ev: Sabri Grses)

    Kabalc Yaynlar, stanbul.

    ------------------------ (2003), Tanrnn Maskeleri Dou Mitolojisi (ev: Kudret

    Emirolu) mge Yaynevi, stanbul.

    CHITTICK, William. (2008), Tasavvuf, Ksa Bir Giri (ev: Turan Ko) z Yaynlar,

    stanbul.

    EMRE, smet. (2005), Edebiyat ve Psikoloji An Yaynlar, Ankara.

    FUZL. (2008), Leyl v Mecnn (Haz. Hseyin Ayan) Dergah Yaynlar, stanbul.

    FORDHAM, Frieda. (1997), Jung Psikolojisi (ev: Aslan Yalner) Say Yaynlar.

    stanbul.

    FRANZ, M. L. Von. (2009), Bireyleme Sreci (nsan ve Sembolleri, Editr: Jung, C.

    G) (ev: Ali Nahit Babaolu) Okuyan Us Yaynlar, stanbul.

    GKER, A. pek. (1979), Arketiplere Dayanan Yeni Bir nceleme Ynteminin

    Tantlarak ngiliz ve Trk Edebiyatnda Baz Romans ve Epik Niteliinde

    Yaptlara Uygulanmas Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi.

    HENDERSON, Joseph L. (2009), Modern nsan ve Mitler (nsan ve Sembolleri, Editr:

    Jung, C. G) (ev: Ali Nahit Babaolu) Okuyan Us Yaynlar, stanbul.

    JUNG, C. G. (a) (1997), Analitik Psikoloji (ev: Ender Grol) Payel Yaynlar,

    stanbul.

  • The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351

    351 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi

    ------------------(b) (1997), Bilin ve Bilinaltnn levi (ev: Engin Bykinal) Say

    Yaynlar, stanbul.

    ------------------ (2003), Drt Arketip (ev: Zehra Aksu Ylmazer) Metis Yaynlar,

    stanbul.

    ------------------ (1999), Kefedilmemi Benlik (ev: Canan Ener Slay) lhan Yaynevi,

    stanbul.

    JAFFE, Anilea. (2009), Grsel Sanatlarda Sembol (nsan ve Sembolleri, Editr: Jung,

    C. G) (ev: Ali Nahit Babaolu) Okuyan Us Yaynlar, stanbul.

    KISA, Cihad. (2004), Carl Gustav Jungta Din ve Bireyleme Sreci Yksek Lisans

    Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, zmir.

    ZCAN, Tark. (2003), Ouz Kaan Destannn Kahramanlk Mitosu Bakmndan

    zmlenmesi Mill Folklor, Bahar, Say: 57, 7681.

    PEARSON, Carol S. (2003), imizdeki Kahraman, Yaadmz Alt Arketip (ev:

    Semra Ayanba) Akaa Yaynlar, stanbul.

    SCHMMEL, Annemarie. (2004), slamn Mistik Boyutlar (ev: Ergun Kocabyk)

    Kabalc Yaynlar, stanbul.

    SPIEGELMAN, M. J. , Pir Vilayet nayet Han. , Fernandez, Tasnim. (Editr) (1994),

    Jung Psikolojisi ve Tasavvuf (ev: Kemal Yazc Ramazan Kutlu) nsan

    Yaynlar, stanbul.

    AHN, Veysel. (2009), Boa Han Hikyesinin Anlat Dzlemindeki Grnm

    Turkish Studies, (Prof. Dr. Ahmet Buran Armaan), Volume 4/8, s.2099-2128