Rafiq Manafolu, Nizami Tasoy, Rstm Kamal

Ltin nri AMEA Ryast Heyti yannda Terminologiya Komissiyas trfindn mqsduyun hesab edilmidir (mktub T7, 07.07.2009).

Redaktorlar:

Sayal Sadqova filologiya elmlri doktoru, professor smayl Kazmov filologiya elmlri doktoru

ZAHLIRyilr:

TRCMNASLIQ TERMNLR

Nizami Cfrov filologiya elmlri doktoru, professor, AMEA-nn mxbir zv smayl Mmmdov filologiya elmlri doktoru, professor Nizamddin msizad filologiya elmlri doktoru, professor

LT

R.Manafolu, N.Tasoy, R.Kamal. ZAHLI TRCMNASLIQ TERMNLR LT. Bak: Mtrcim, 2010. 164 s.

M

4602020000 01-10 026 Mtrcim, 2010 R.Manafolu, N.Tasoy, R.Kamal, 2010 2

Bak 1

2010

TRCMNN NZR-PRAKTK PROBLEMLRN IQLANDIRAN UURLU TBBSFilologiya elmlri doktorlar, professorlar Rafiq Manafolu, Nizami Tasoy v filologiya elmlri namizdi, dosent Rstm Kamaln birg hazrladqlar zahl trcmnaslq terminlri lti Azrbaycan leksikologiyas tarixind ilk tbbs kimi olduqca dyrli bir mnbdir. Bu mnbd trcm nzriyysi, tcrbsi, tarixi v metodikasnn mxtlif v oxtrfli aspektlri interpretasiya olunmudur. Mlum olduu kimi, trcm snti insan faliyytinin, onun digr mdniyytlri, dbiyyatlar yrnmy canatm ehtiyacnn nticsi olaraq meydana glmidir. Demli, trcm snti ehtiyacdan, tlbatdan yaranm bir fenomendir. Onun tarixi cmiyytin tarixi il yaddr. Bu i hr bir xalqn bdii, elmi, ktlvi irsin olan marandan doub, tkmill-tkmill, drstl-drstl inkiaf edib formalamdr. Mlliflrin birg yazdqlar bu dyrli mnbd trcm iinin, trcmnasln xeyli msllri bu elmin son illr qazand nailiyytlr fonunda iqlandrlaraq oxuculara tqdim edilir. Burada trcm fikrinin v faliyytinin tarixi v metodologiyasndan tutmu trcmnin mumi nzriyysi v sas prinsiplri, trcmnin balca sullar, trcmnin xsusiyytlri, trcm prosesinin istiqamtlri, trcm metodikas, trcm mexanizmi, trcm faliyytinin sosial trflri v modellri, trcm tiplri v nvlri (bdii v elmi-texniki trcm, publisistik trcm), trcmd prinsipial hmiyytli msllr, trcm informasiyasnn mumi mddalar, trcmnin sviyylri: sz, termin, sz birlmsi, cml, mtn trcmlri v s. kimi trcmnasln n mhm problemlri hat olunur. Trcm tarixi v prosesi mrkkb bir inkiafn nticsidir. Bu prosesd informasiyann trlmsi yollar tin ziqzaqlardan keir. Bununla bel, bu prosesin terminoloji vahidlri szgedn ltd lakonik kild izah v thlil edilmidir. Trcm prosesi dililik kateqoriyalar il zv kild baldr. Lt mqallrin, linqvistikann trcm faliyytin tsir gstr3

bildiyi btn terminlri clb edilmi, onlarn linqvistik, psixolinqvistik v sosiolinqvistik aspektlri rh olunmudur. srin Yazl trcm hisssind, demk olar ki, trcmnin btn nvlri aradrlm, bu nvlr n mumi olan v onun keyfiyytini tmin edn sas mexanizm drindn myynldirilmidir. nnvi metodlar, trcminin qarlad tinliklr, trcmnin mrhllri, tdrisd mllimin trcm sntin yiylnn tlblrl ibirliyi, trcmnin thlil aspektlri, trcm mtnlri zrind mliyyat, mtndki informasiyann nzr alnmas, trcmnin nticlrinin thlili, modelldirm metodikas, ltlrdn istifad, mtn janrlarnn mnimsnilmsi, mxtlif eidli mtnlrl trcm ii v s. msllr burada elmi-nzri chtdn yerli-yataql thlil olunmudur. Ltdki bir sra terminlr nitq faliyyti il bal qrupladrlmdr. Burada nitq faliyytinin mxtlif nvlri, nitq kommunikasiyas, nitq kompetensiyas, nitq kompressiyas, nitq situasiyas, nitq znciri, nitq hlqsi, nitq uru, nitq akt v s. nitqin mxtlif nvlri il bal terminlr trcmnaslq problemlri il laqli v drinldirilmi kild thlil edilmidir. Trcm situasiyas il bal terminlr (situativ trcm nzriyysi, situasiya kliesi, situasiya laqlri, geriklik situasiyas, situativ informasiya, situativ kompressiya v s.) linqvistik thlilin dqiqlik prinsipi sasnda mlliflr trfindn dzgn rh olunmudur. Trcmd slub (orijinal saxlamaq, zaman xsusiyytlrini, milli koloriti, yaz faliyytini, onun slubu, istifad etdiyi bdii priyomlar v s) balca rtdir. slubla slubi kodlama, trcm mtnlrinin slubi frdiliyi, trcm zaman slubi itkilr, dil vasitlrinin slubi maneras v s. msllr aid terminlrin mahiyytini trcmi drindn bilmlidir. ks tqdird trcmd istniln, arzu olunan nticni ld etmk olmaz. Prof. R.Manafolu, prof. N.Tasoy, dos. R.Kamaln byk zhmt hesabna hazrladqlar zahl trcmnaslq terminlri ltind mzmun etibar il frqlnn mtnlrin trcm yollarn mlliflr trafl v geni kild rh edirlr. R.Manafolu, N.Tasoy v R.Kamaln trtib etdiklri ltd ninki trcm zaman iki dil arasndak mnasibtlr, hm d dillr4

aras kommunikasiya, dillraras omonimiya, dillraras situasiya, dillraras trcm, dillraras anologizmlr, dillraras omonimlr, semiotikaaras trcm, metalinqvistika, metalinqvistik funksiya, metadil, trcm metadili, szn mna tutumunun, onun mcazi mnalarnn yaranmasna gr genilnmsi, szn trcmd ekspressiv xasslrinin gclnmsi, metaforalama v s. msllr ycam v drst kild aydnladrlmdr. Praktik trcmilri mvafiq biliklrl silahlandrma ilk nvbd qarya mqsd qoyan mlliflr trcminin mtn sem il bal bir sra mqamlara diqqt ynltmsinin zrurtini vurulamaqla, bunlarn srasnda trcm zaman yazya alma metodu, trcm metodu, mtnin seqmentasiya metodu, statistik oppozisiya metodu, transformasiya metodu v s. msllri drindn thlil edrk oxuculara tqdim etmy mvffq olmular. Ltd ksin trcm, mumi trcm nzriyysi, onun balca mahiyyti, mtnin janr spesifikasndan asl olmayaraq trcmnin mumi qanunauyunluqlar, onun hyata keirilm raiti v xsusiyytlri, trcm tsviri n anlay aparat, trcm nzriyysinin xsusi konseptual bazasnn yaradlmas, trcm nzriyysinin digr dil v qeyri-dil fnlri il laqlrinin mvcudluu, trcm modelinin yaradlmas, mumi trcm nzriyysinin universallarn tdqiq etmsi, izahl trcm, adi trcm, sndlrin manla mhdud trcmsi, hrbi xarakterli trcm mtnlrinin xsusiyytlri, paradiqma, cml paradiqmas, paradiqmatika, paradiqmatik crg, paradiqmatik yuva v s. msllr mfssl ksini tapmdr. Tqdirlayiq haldr ki, tqdim olunmu ltd trcm anlaynn otuzdan artq izah verilir. Bundan baqa, dildaxili trcm, qzet mtninin trcmsi, snd trcmsi, mtn balqlarnn trcmsi, idiomlarn trcmsi, kino-video materiallarnn trcmsi, elmi-nzri v ictimai-siyasi dbiyyatn trcmsi, natiq xlarnn trcmsi, poeziya, nsr v publisistik materiallarn trcmsi, ixtisarlarn trcmsi, felyeton tipli mqallrin trcmsi, terminlrin trcmsi, frazeologizmlrin trcmsi v digr janrl mtnlrin trcmsinin xsusiyytlri doru-drst aradrlr. Tqdim olunmu zahl trcmnaslq terminlri ltinin mziyytlrindn ox danmaq olar. Bu ltin n mhm chti5

onun ttbiqi xarakterli olmas il baldr. Bu ltdn mvafiq universitetlrin trcmilik (trcmnaslq) fakltlrind, Dvlt darilik Akademiyasnn, Milli Aviasiya Akademiyasnn, Polis Akademiyasnn, Milli Thlksizlik Akademiyasnn, Azrbaycan Ali Hrbi Mktbinin, Azrbaycan Diplomatiya Akademiyasnn, Xarici lr Nazirliyinin nzdindki Akademiyada v digr ali mktblrin mvafiq fakltlrind tlblr, magistrlr, bu sahd trcm tarixilri, nzriyyilri, praktik trcm il ardcl v sistemli mul olan aspirantlar, dissertantlar v doktorantlar grkli mnb, olduqca dyrli vsait kimi istifad ed bilrlr. Bundan lav, burada dililik elminin son, yeni sah terminlri il (xeyli sayda) rastlamaq olar. Szn hqiqi mnasnda, trcm tarixi v metodologiyasna aid olan oxsayl terminoloji anlaylar ifad edn terminlr bu srd geni kild z izahn tapa bilmidir. Fikrimizc, bu lt hm trcm sntinin elmi-nzri problemlrini yrnmk baxmndan, hm d tdris-metodiki chtdn ox dyrlidir. Glck milli trcmilrimizin hazrlanmasnda, lbtt, bel srlrin ortaya xmasna byk ehtiyac vardr. smayl KAZIMOV filologiya elmlri doktoru

6

A

LTN STRUKTURUOxuculara tqdim olunan zahl trcmnaslq terminlri ltind lt mqallri lifba sras il dzlmdr. Hr sz (o cmldn, defisl, yaxud ayr yazlan mrkkb sz), yaxud sz birlmsi ona aid btn materialla birlikd ayrca, mstqil lt mqalsi yaradr. Hr nv tkil edn ba sz, sz birlmsi ltd yal, qara riftl frqlndirilmidir. gr verilmi lt mqalsinin ad iki, yaxud bir ne szdn ibartdirs, bu zaman o trcmnaslq v linqvistik dbiyyatda veriln formada verilir. Oxucular nzr almaldrlar ki, bu lt sas etibar il rus dilind nr olunmu nzri v praktik materiallar sasnda hazrlandndan mlliflr bu v ya digr lt mqallrini mhz trcm olunmaqla tqdim edirlr. Bu zaman Azrbaycan dilinin spesifik xsusiyytlrin uyun olaraq sz v sz birlmlri rh olunaraq tqdim olunur. Msln, Adekvat vzetm. nversiyaya yalnz adda mnaya gr balca, nv sz frqlndirmk lazm gldikd yol verilir v o mnbd ilnn kimi d trcmd verilir. Mqallrdki trif v izahlar onlar bu v ya digr mnblrdn hans ardcllqla xarld kild nmrlnir, sralanr. Szlyn hcminin sni kild isirdilmsin yol vermmk n szlrd identifikasiyalaan lamtlrin tsnifat mrkkbliyin gr mllif srlrin mracit olunmur. Onlar oxuculara daha aydn, mxtsr kild atdrlr. stifad olunmu mnblrin siyahs ltin sonunda verilir v oxucu tdqiqat dbiyyat siyahs il tan olduqdan sonra bu v ya digr kitabn hans mllif mxsus olduunu myynldir bilmk imkanna malik ola bilr. Ltd el sz v anlaylar vardr ki, onlar yalnz bir szl verilir. Msln, yamslamaona aid olan he bir sz birlmlri, zncirlri il verilmir. El sz v anlaylar vardr ki, (msln Elmitexniki trcm) bir ne izah verilir. Mlliflr qarya qoyulmu vziflr uyun olaraq dar professional, elm v texnikann nailiyytlrini ks etdirn bu v ya digr xsusi terminlri d bu lt daxil etmyi grkli saymlar.7

Aq auditoriya trcm zaman nsiyytd daha tez-tez rast glinn final adresat. O ks lav (trcmi z hrktlrin v faliyytin olan reaksiyan grr v eidir) v myyn tkil olunma il seilir. Affirmativ metamtn pozitiv, protomtn syknn qeyripolemik metamtn (xlas, thkiy). Affirmativ metamtn mtnlraras laqlrin btn sullarn (imitativ, selektiv, redusiyal, komplementar) birldirir. Metamtnin affirmativ dialektik elementi dyiilmi kontekstd (msln, sitat gtiriln parodiya) kontroverz potensial imkan olur. Axtar mexanizmi v trcm hllinin seilmsi nzart ediln mqsd, mzmun, sintaktik v leksik sviyylrd istifad olunur. Btn mexanizm, adtn, mzmun v leksik-sintaktik sviyy kombinasiyasna istiqamtlnir. Alc (alan) 1. Mlumatn nvanlanm kommunikativ aktn itiraks; trcm prosesind ilkin mtnin alcs il trcm mtninin alcs frqlndirilir. 2.Bu, hm d adresat demkdir. 3. nformasiyan qbul edn kommunikant. Alc reaksiyas deyimin denotat, konnotativ v praqmatik mnasnn alc trfindn qavranlmas. Alqoritmin trtibi iin aadak mrhllrini nzrd tutur: 1) prinsipial blok-sxemin ilnib hazrlanmas; 2) alqoritmin mfssl strukturunu ks etdirn mrhl-mrhl blok sxemlrin ilnib hazrlanmas; 3) veriln v alqoritmlrin btv kild tqdim olunmasnn ilnib hazrlanmas prosesinin ayr-ayr mrhllrinin mzmunun drst tsviri; 4) alqoritmin man dilin evrilmsi, daha dorusu, proqramlarn hazrlanmas. Ana dili insan trfindn erkn uaqlq dvrnd trafdaklar, byklri tqlid etmk yolu il mnimsniln dil. Anlay 1. ya v hadislrin sinfi haqqnda mntiqi trfdn formaladrlm mumi fikir. 2. Hr hans ey haqqnda tsv8

vr, mlumat. 3. Hr hans nyins drki sulu v sviyysi. 4. z spesifik lamtlrin, tamlna gr obyekt siniflrinin mumildirilmsinin trtibat. Obyektin mhm lamtlrin gr dnlm mumildirm elmi anlayn obyektin evrilir. Dil iarsinin kmyi il dil mnas il anlayn iarlnmsi. Annotasiyann strukturu aadak bndlrdn ibartdir: 1) predmet rubrikas; 2) mvzu; 3) mnbnin sas verilmilri; 4) materialn sxlam xarakteristikas; 5) ilkin mnbnin tnqidi dyri. Anoforik vzliklr mtnd semantik mnasibtlrin valentliyi kimi d rh oluna bilr. vzlik mtnd tkrar qabardan v frqlndirn elementlrdn biridir. Antonimlr lti ks szlrin antonimik srasn izahla v onlarn ilnm nmunlrini gstrn lt. Ara alqoritmik dil universal xarakter dayan v hr hans mslnin tsvirind itirak edn ikinci nsil alqoritmik dil; o alqoritmlrin yazsn asanladrr, hll metodlarnn standartlamasna kmk edir, proqramn trtib olunub EHM zn verilmsi zr iin bir hisssin imkan vermkl, proqramlama proseslrind avtomatlaman stimulladrr. Ara dil 1. kipillli sinxron trcm zaman btn trcmilrin hyata keirdiyi trcm v onlara mlum olan dildir ki, adtn, pilot-kabindn digr ii dillr v ksin aparlr. 2. Bu, el ara (nsiyyt vasitsi olan) dil demkdir. Aradan qaldran laq protomtn kontroverz mnasibt zn onda gstrir ki, mtnin seqmentlri atlr, yaxud btv kimi aradan gtrlr. Mtnin mtn qar aradan gtrm mnasibti eyni zamanda interpretasiya faktoruna (amilin) evrilir v, demli, semiotik izah nmunsi kimi xidmt ed bilir. Aralq (ortadak) adresat informasiyan vern v qbul edn xs, daha dorusu, trcmi, yaxud adresat-vzedici. Ardcl trcm 1. Dinlnildikdn v btn mlumat sona atdqdan sonra onun bir dildn digr dil ifahi trcm olunmas, hmshbtin, natiqin, radiomlumatn v s. tam deyilmsi; ssli9

nitqin qavrayn v x mlumatnn ifahi kild formaladrlmasn nzrd tutur. 2. Dinlnildikdn sonra mtnin ifahi trcmsi. Aadak ardcl trcm nvlri frqlndirilir: yazl v abzascml trcmsi v elc d birtrfli trcm v ikitrfli trcm. ksr hallarda ardcl trcmni eitm il pekar trcm faliyytinin nv kimi ifahi trcm adlandrrlar. 3. lkin mtn sslndirilndn sonra aparlan ifahi trcm nv. 4. Eitmy gr aparlan ifahi trcm. O, bellikl, ss nitqinin qavrayna, xan, gndriln mlumatn ifahi nitqd formaladrlmasn nzrd tutur. Ardl trcmnin sas xsusiyyti ilkin v gndriln mlumatn zaman ksiyind qrq-qrq verilmsidir. Bu, zaman baxmndan ksik-ksik zaman kmiyyti il ilkin mlumatn danana vermsi il bal zruri olan uzunluqdur ki, onun uzunluu daha ox ola bilr. Bu amil trcminin iini xeyli tinldirir. nki o, yaddanda informasiyann hcmini bu zaman ksiyind saxlamaldr ki, ksr hallarda o yaddan operativ imkanlarn dflrl tr, stlyir. Bu vzifni yerin yetirmk n trcminin yaddan hddn artq yklmmk mqsdi il (qismn) xsusi yazma sistemindn istifad olunur. 5. Dinlnildikdn sonra mtnd pauzalarda mllif mtninin myyn hisssinin yerin yetirilmsi. 6. Dinlnildikdn sonra mtnin digr dilin vasitlri il verilmsi. Ardcl trcmd yaz sistemi bax: ardcl trcmd yaz. Ardcllq bir-birinin ardnca gln iki, yaxud bir ne nitq seqmenti, yaxud nitq vahidi. Arximtn sil, ilkin mtn haqqnda mcrrd tsvvr, mtnlraras laqlrdki ilkin (janrn ilk nmunsi). Arxisema v onun trcmsi ilkin mnann poetik mtnin variant vahidlri il gerckln planlar (Y.M.Lotman); semiofik vahidi. Trcmd arxisema mtnin invariant hisslri il laqlnir, demli, o, bel demk mmkns, mtnin drinlik strukturunu yenidn yaradr (iarlr sviyysind olan trcm). Atalar sz 1. Obrazl xarakterli v nsihtli mna bildirn tamamlanm deyim. Mtn daxil edilib trcm n nzrd tutul10

mu atalar sz trcm vahidi kimi qiymtlndirilir, nki o da mtndki digr vahidlr kimi trcm hlli tlb edir. 2. Atalar sz obrazl, tamamlanm deyim olmaqla v nsihtamiz mna damaqla, spesifik ritmik-fonetik trtibata malikdir. Ayrca sz kontekst xaricind konkret, myyn mnas olmayan v buna gr d trcmy yatmayan nitq-dil vahidi.B Ba mcmu strukturu o nomenklatur model (tdqiqat) korpusunun yax aparlm inventarizasiyann, sistemldirmnin v tsnifatnn ortaya xarlmasdr ki, onun nticsind struktur tkili sxem-modelin qurulmas gedir. Bax: ba mcmu. Baqa istiqamt keirilm vrdii 1. Mtn vahidinin yeni koda (dil) keirilmsi n avtomatladrlm mliyyat axtar v onun gerkldirilmsini hyata keirm bacar. Adtn baqa istiqamt keirilm vrdii mliyyat formal-iar sviyysind nzrd tutulur. 2. ar laqlrini avtomatdrlm kild qurma bacar: bir dildki leksik vahidlr (sz birlmsi, danq ablonlarna) digr dild mvafiq ekvivalentlrin taplmas. Baqa istifqamt keirilm vrdii subordtinativ bilinqvizmin sasnda dayanr. Balqalt bax: balq. Beynlxalq dil 1. Sni kmki dildir ki, beynlxalq nsiyyt vasitsi kimi tklif olunur; 2. Dnyann xeyli lklrinin xalqlar n beynlxalq nsiyyt vasitsi kimi istifad ediln tbii dil; 3. Geni miqyasda siyasi-razi birliklri nmayndlri arasnda nsiyyt n vasit kimi tklif olunmu sosial-dil qurumu. Bdii dbiyyat trcmsi bax: bdii trcm. Bdii dbiyyatn trcmsi burada trcm obrazl-emosional mqamlarn verilmsind maksimal drcd adekvat olmaldr. Mhz bel trcmd mllifin hval-ruhiyysi v hisslrinin, onun spesifik slubunun verilmsi xsusn zruridir.

Brabr uzunluqlu avtomatlam man lti bu, lt (leksik) vahidlri, lt vahidlrinin uzunluu zr sahmanlanm, daha dorusu, hr bir leksik vahidd szformalarnn say nzrd tutulmu ltdir. Bilavasit trcm orijinalla birbaa trcm manipulyasiyas sasnda realiz olunan trcm. Bilavasit tkil ednlr bu, iki elementdir ki, onlardan bilavasit daha yksk sviyyli (daha byk xtti uzunlua malik) vahid ml glmidir. Bildirn frqlndiriln obyekt gr leksik vahid, sz. Bilinqvizm mexanizmi formalam vrdi gr bir dildn digrin kem bacardr ki, onun hyata keirilmsi hm ilkin, hm d trcm dilind nitqi eidib qbul etm vrdiindn, ehtimal proqnozladrmadan v znnzartdn asldr. Birbaa transformasiya transformasion modeld nv cmllrinin sthi strukturlara dyimsi iarsi il gstrilir. Szn birbaa mnas bu el szn yavi-mntiqi mnas demkdir. Birbaa trcm orijinaldan birbaa aparlan trcm. Birbaa sinxron trcm xarici (ana) dilind x edn birbaa sinxron trcmd natiqin nitqidir ki, bilavasit btn trcm kabinlrin verilir v o andaca mvafiq ii dillr trcm olunur. Birbaa mna mcazi mnadan frqli olaraq szn xsusi mnada olan mahiyyti demkdir. Birdilli xsusi lt bu, el xsusi ensiklopedik ltdir ki, onun mqallrind mxtlif szlrin quruluu tsvir olunur, xsusi terminlr izah edilir, mxtlif istehsalat proseslrind ilnn sullar, avadanlq v s. Haqqnda illstrasiyal ertyojlar, sxemlr, killr klind mlumatlar verilir. Birdilli lt 1. Szlrin srasn myyn ardcllqla (adtn, lifba srasna gr), eyni dild szlrin, anlaylarn, yaxud predmetlrin izahn, triflrin, tsvirlrin, nmunlrin, elc d sinonimlrin v yaxud antonimlrin kmyi il vern kitab. 2. Btn informasiyan eyni dildki vasitlrl vern lt. 3. Szlrin12

11

mnasn, anlaylar v predmetlri, triflrin, tsvirlrin, nmunlrin v elc d sinonim v antonimlrin kmyi il izah edn izahedici lt. Birdilli situasiya 1. Kommunikativ faliyyt eyni iar sisteminin kodu altnda gedn (hyata keiriln) situasiya. 2. nformasiyann ilnib hazrlanmasn el raitd nzrd tutur ki, bu zaman mann giriind v xnda ilnib hazrlanan informasiya eyni tbii dild realiz olunur. 3. Bu o zaman ba verir ki, mann giriind v xnda informasiya eyni dild daxil olur. 4. nformasiyann insanman-insan sistemind hazrlanmas el raitd gedir ki, bu zaman mann giriind v xnda informasiya eyni dild realiz olunur. Bel realizasiya n bariz nmun linvostatistik tdqiqatlar, informasiya-axtar sistemlri v s. ola bilr. Birdillik bir dil il mhdudlama. Birtrfli trcm bir istiqamtd A1 dilindn A2 dilin evriln trcm. Buraxlma v lav qrammatik v elc d leksik transformasiyalar lav szlrin, yaxud hr hans elementlrin buraxlmasn tlb edir. Buna gr d buraxlma v lav ksr hallarda qrammatik transformasiyann digr nvlri il uyunlar v bu, nitq hisslrinin vzlnmsi il ba verir. lav szlrin ortaya qoyulmas bir sra lav sbblrl rtlnir: cmlnin strukturundak frqlrl v daha mxtsr olan ilkin dildki cmllr trcm dilind fikrin daha geni kild ifadsi tlb olunarkn gedir. Mvafiq szn, yaxud bu szn mvafiq leksik-semantik variantnn olmamas da trcmd lav szlrin mtnd istifad olunmasna sbb olur.C Cins 1. Nvlri birldirn qrup. 2. Myyn hal kilisini xarakteriz edn leksik-qrammatik ad kateqoriyas, uzlama xsu-

siyytlri v onlarn kii, qadn v orta cinsi myyn etm lamtlri vardr. Cml sviyysind trcm adtn spesifik rng mxsus olan v trcm zaman yox olan frazeoloji vahidlrin (atalar sz, zrb-msllr, idiomatik ifadlr, xalq nitqi v s.) trcmsi zaman istifad olunur. Bu baxmdan cmlnin mnas mumi ilkin dild olan cmlnin mnas il st-st dr, lakin bununla bel hmin cmllrin daxilindki szlr v sz birlmlri arasnda uyunluq myynldirmk olmur. Bax: kompensasiya. Cmlbcml trcm bir cmlnin digrinin ardnca ardcl trcm prosesi. Cmlnin sthi quruluu 1. Bu, cmlnin nsiyyt prosesind nitqd ld etdiyi konkret formasdr. 2. Bu, cmlnin leksiksintaktik tkilidir ki, burada cml zvlri he d zlrin uyun real substansiya funksiyalarna v lamtlrin tam mvafiq olmur. Msln, mbtda hrktin mahiyytini yox, prosesin obyektini, yaxud zaman xarakteristikasn gstrmir. Sthi strukturlu cmllrd sintaktik laqlr situasiyaya nisbtn qismn tsvir olunann tsviri xarakterini itirir. Cmlnin sintaktik strukturu Cmlnin sintaktik quruluu. Cmlst btvlk n aas iki yana cmldir ki, burada bu cmllr eyni sullu ifad, eyni tipli v eyni istiqamtli olmaqla, onlara struktur mna korrelyasiya xasdr. ar siqnal bdahtn (zndn asl olmayan) formaladrma elementi; radiostansiyann rti iarsidir ki, buna gr radiolaq yaratdqda v danq aparanda onu tanmaq olur. O bir, yaxud iki szdn, yaxud bir ne hrf, yaxud rqmdn, hrflr, rqmlr v szlrin birlmsindn ibart ola bilr. oxdilli lt - v daha ox bir-biri il mqayis (tutudurulan) ediln trcm lti.14

13

oxdillilik 1. Bir ne dili mkmml bilmk; 2. Konkret razid bir ne dilin olmas. oxdilli situasiya bu, sistem bir ne trcm dilinin man lti yerldirildiyi halda ba verir, msln, mtrcimin avtomatladrlm i yeri, avtomatladrlm terminoloji ltlrd v xsusi leksikada, man sah ltlrind v s. bununla bel bu sistemlrdn hr birind terminal ntic yalnz kii - ilkin v trcm dilinin qarl il hyata keirilir, daha dorusu, sistemin z oxdilli olmasna baxmayaraq, ikidillilik raitind gedir. oxfunksionallq - mxtlif nitq hisslrinin formaca bir-birin uyun glmsi, bununla bel bzi hallarda bu hisslr mnaca yaxn, bzi hallarda is bu szlr mnaca tamamil bir-birindn frqli olur. oxpillli tipik ayrma, sem - xar ayrma, sem sas btvn ardcl olaraq kommunikativ - funksional lamt gr hmcins yarmqruplara (yarmmvzulara) blnmsini nzrd tutur ki, onlar da z nvbsind xar (ayrma, sem) proqramnn tsnif sxemin mvafiq olaraq blmlr v yarmblmlr blnr. Baqa szl, mvzualtlar (yarmmvzular) v onun blnm paylar mumi xarn cmi olmaqla, formal - funksional sxeml birlmi kiik seilmilrin cmini gstrir. Sem proqramnn bel tkili sas cmin son drc kiildilmi nsxsi olur. Bel olduqda mahid vahidi kimi myyn hcmd yrniln dilalt mzmunca mxsus olan yazlm mtnin myyn hisssi kimi x edir. D Daha byk informasiya ykn malik sz sem metodu mna thlili metodlarndan (ardcl trcmnin yazya alnmas sistemind istifad olunur) biridir, bu zaman aar informasiyas rolunu oynayan szlr seilir.

Daxili keidlr markeri - mtnin on the other hand, however tipli yeni blglrinin nnvi sulla aparlmas lakin digr trfdn, then all of a sudden - v birdn, in contrast with all this - btn bunlardan frqli olaraq v s. Daimi uyunluq (mvafiqlik) 1. (msln, terminlr, corafi adlar, qabaqlayc yazlar, sitatlar, atalar sz v s.). 2. Daimi uyunluq, hm d ekvivalent mvafiqlik demkdir. Danq dili bu, dbi dilin kodlamam formas olan kitab dilin qar duran xsusi slubi hmcins funksional sistemdir. Danq dili znn xsusi raiti olan, msln, deyimin qabaqcadan dnlmsi v dil materialnn qabaqcadan seilmmsi, danq itiraklarnn nitq nsiyytind bilavasit nitq aktnda onlar arasnda v deyimin znn xarakterind rsmiyytin olmamas il frqlnir. Danq dilin dil sisteminin btn sviyylrinin fonetikada (tlffz), leksika, morfologiya v sintaksisd zn gstr bilck xsusiyytlr xasdr. Danq kliesi danq dilind istifad ediln stereotip deyim. Danq kliesinin frqlndirilmsi tlimd kommunikativliyin realizasiyasna kmk edir. Dar sintaktik kontekst bu, konkret szn, sz birlmsinin, yaxud cmlnin ildildiyi sintaktik konstruksiyadr. Daralma (daraldlma) trcm praktikasnda konkretlmy mvafiq olan semantik transformasiya. Deyim mnas 1. Mlumatn invariant, yni mlumat trn, yaxud alann urunda bu mlumatn gerklik situasiyas il uyunlamas. 2. Nitq srinin konkret situasiyada mzmunu olub semantik v situativ mlumatn qarlql tsiri nticsi. Drinldirilmi yenidn kodladrma orijinaln drinldirilmi strukturunun (bunula bel, sthi strukturda knarlamalar ola bilr) trcmsi. Diaxron trcm qeyri-masir dbi mtnin (tarixn vvl mvcud olmu) masir trcmsi. Diqqtli auditoriya sayca daha byk qapal auditoriya.

15

16

Dil daxilind trcm bax: transformasiya, dildaxili trcm. Dilin struktur sviyysinin tkili trcmnin stratifikasiyaya mvafiq mtn sviyylrin gr realizasiyas tsnifat. Bdii trcm he d yalnz bir sviyyd realiz olunmur, o ox eylri hat edir. Bununla bel, o he d bir dominant sviyy il qurulma imkanlarn da istisna etmir. Mtnin qurulmasnn ayr-ayr sviyylrin uyun olaraq trcmd yenidn kodladrma hyata keirilir. Bu, fonematik sviyydn balayaraq, morfematikdn kerk, leksik, frazeoloji, dialekt, dialektst mtn sviyylrin qdr hr eyi hat edir. Trcmd realiz olunan trcmnin dil sviyysin gr yrnilmsi bu, trcmnin evristik mrhlsinin tdqiqidir. Dil sistemalts mtnin nisbtn mstqil hrkt (faliyyt) qruplarnn kommunikativ faliyytin sistemalt kimi sxlm modelin hisssi. Dil slubu 1. Seim, uyun ilnm v dil vasitlrinin tkilind xsusiyytlri il xarakteriz olunan nv mxtlifliyi mlumat vziflri il sciyylnir. 2. slub dil sisteminin sistemaltndan biri kimi (yaxud bel sistemaltnn kombinasiyas kimi) digr nitq slublarndan frqli olaraq bel sistemaltnn ttbiqind nitqin tipik ttbiqi sferasnda istifad olunur. Dil slubu dil sistemin mnsub lamtlrin reallamas kimi gtrln slub. Dild funksional v ekspressiv ifad vasitlrinin ilndiyi slub. Dil modeli bu, linqvistik hadislrin cmi, daha dorusu, el mexanizmdir ki, o leksik vahidlr v qaydalarn dzgn, zncirvari qrammatik qaydalara uyun olaraq mtn yaratmasna imkan verir. Bu mnada ninki dilalt modeli yazl kild realiz olunan mtnlri, hm d potensial mvcud olan, daha dorusu, yazla bilck mtnlri d hat edir. Dilin statistik modeli dilalt alnm funksional kommunikativ modelin tkil olunmu strukturunda duran modeldir ki,

onun kmyi il tezlik ltlri seriyasnn yaradlmasnda ntic olan ehtimal-statistik korpusun smrli yolla aparlmasn gstrir. Dilaras analogizmlr bax: trcminin yalan dostlar. Dilaras laqlrinin alt siniflri bax: dilaras laqlr. Dilaras kommunikasiya (nsiyyt) dil hdudlarndan (srhdlrindn) knara xan kommunikasiya. Dilaras omonimiya iki v daha artq mqayis ediln dillrin zahiri v semantik paralellik yaradan oppozisiyas (qarl), daha dorusu (iki dilin mqayissi zaman) n az drd zvl struktur nzrd tutulur ki, burada mxtlif dillrd omonimlrin oxarl mahid olunur. Dilaras omonimlr tam (btv), yarmq v yalan (qeyri-drst) leksik paralelin (mqayis ediln hr bir dild) omonimik mqayissini nzrd tutur. Dilaras omonimlr bax: trcminin yalan dostlar. Dilaras situasiya bu, el bir dilaras situasiyadr ki, bu zaman nsiyyt prosesind iki dildn istisfad olunur. Dilaras trcm 1. Bir dildn digr dil trcm, ikidilli (qoadilli) situasiyada trcm, dilaras kommunikasiya raitind trcm; 2. Dilaras trcm bir dilin elementlrinin digr dilin elementlri il vz olunmas kimi myyn edil bilr; 3.Verbal iarlrin hr hans digr dilin kmyi il interpretasiyas- yni trcmsi; 4. nformasiyann hr hans iar sisteminin kmyi il digr informasiyaya evrilmsidir ki, bu, digr iar sistemi il ifad olunur; 5. Trcm, yaxud bir dilin sz iarlrinin digr dilin sz iarlrinin kmyi il izah, rhi. Dilaras (interlinqvistik) trcm iki tbii dil sistemlri arasnda hyata keiriln trcm. Dilaras intersemiotik trcm iki semiotik sistem arasnda hyata keiriln trcm. Burada sasn, semiotikaaras transformasiyadan, msln, dbiyyat dilindn film (kino) dilin, yaxud tsviri snt dilindn musiqi dilin trcmdn v s. shbt gedir. Dildaxili trcm vahid dil sistemi rivsind mtnin, yaxud onun elementlrinin transformasiyas. Bu, semantik sinoni-

17

18

mika sviyysind hyata keirilir (mtnd izah etm, snoskalarda rhlr v s.). Dilin lt vahidi lt mqallrind balq bildirn sz. Dilin makrolinqvistik tsviri dil sisteminin saslandrlm qarlql ekstralinqvistik hadislrl trcm obyektinin mvcudluu rtlrinin v quruluunun predmetini myynldirn nitq sri. Dilin semantik sintaktik modeli semantik v sintaktik laqlrin orqann birlmsini nzrd tutan dil modeli. Dillraras uyunluun statistik sxemi sas etibar il mqayisli dililiy meyillnir v trcm nzriyysi n son drc mhdud dyr malikdir. Diskurs filoloji dbiyyatda geni yaylm termin (frans. discours, lat. dis-curere ora-bura, mxtlif trflr qamaq) fransz dilind nnvi olaraq mhakim, fikir yrtm mnalarnda ildilib. 50-ci illrd E.Benvenist deyim nzriyysini hazrlayaraq diskursu nitqin xarakteristikas kimi myynldirir: Birincinin myyn kild ikinciy tsir etmk chdi. Yaxud .Derrida diskursu yazan v oxuyanlarn tcrbsind canl drk olunmu mtn tsvvr adlandrr. Z.Xerris gr diskurs verbal kommunikasiyada mtn, qrammatik formalarn, bir-birinin dalnca sralanm frazalarn ardclldr. T.A.Van Deyk gr, diskurs kommunikativ hadisdir. Diskursiv praktika dil baxmndan myyn mna yaxn funksiyal alternativ dil vasitlrindn istifad tendensiyasdr. (Gerkliyin variativ interpretasiyas). Doruluqlar lti bu, bir trfdn, dzgn, doru sz iltm v forma yaradcl msllri il bal tkliflr, digr trfdn, mvafiq normalarn pozulmasna qar hazrlanm ltdir. Dvr (oborot) 1. Tezliklr ltind dvr iki v daha artq szformalardan (adtn, bedn artq olmayaraq) olan xtti mtn ardcll hesab olunur ki, onlar mtndn formal seqmentlrin fiksasiya olunmu uzunluu (dekadadan-iki szdn istifad, triadadan-, tetradadan-drd, pentadadan - be) vvlcdn ve19

rilmi nv (aparc) szformalara syknmidir. Nv (aparc) sz formalardan asl olaraq bu dvrlr feli, ismi, zrfi, cml, balaycl, vzlikli sol v sa valentliyi gstrilmkl, hm d onsuz ola bilr. 2. Dvr hm d konstruksiya kimi baa dlmlidir. Drtm, dm 1. lkin mtnin izaf semantik elementlrinin qsaltma v kompressiya yolu il buraxlmasdr. 2. Cml zvlrindn hr hans birinin onun sfr ifadsi kimi qbul olunma yoxluu. 3. Tavtologiya hallarn istifad olunan priyom, eyni mnal yana duran szlrdn birinin buraxlmas. Bax: hm d buraxma v lav. 4. lavlrin ksi. Burada ona semantik chtdn izafi olan szlr mruz qalr, daha dorusu, mtndn onlarn kmyi olmadan mnan ifad edn sz xarlr.E Ehtimal proqnozladrma mexanizmi mhm, xsusn sinxron trcm n mnbdki mtn vahidindn v htta situasiya elementlrini gstrn v qeyd edn mqamlar hiss edib tapa bilmk bacar. Ekspress-informasiya tipli trcm ana dilind orijinaln vvlcdn ixtisar aparlmadan mxtsr v obyektiv xarici dild olan elmi-texniki referat, yaxud mqalnin trtib olunmasnda istifad olunan yazl xsusi trcm nv. Elmi dbiyyat trcmsi elmi dbiyyatn trcmsi bu dilin normalarna cavab vermlidir. Trcmnin dzgn olunmas n kontekstd ndn shbt getdiyini v onu dzgn baa dmk tlb olunur. Xarici dildki yeni termin hr bir szn, onun kontekstl laqlrini v onun dqiq mnaya uyun quruluunun mntiqi-linqvistik thlil yolu il almasn tlb edir. Variantn dzgn seimi o zaman zruri olur ki, n vaxt xarici termin n ana dilindki szlrl alnm szlr arasnda uyunluq mvcuddur. Trcmnin bu janr ilkin mtndki faktik materialda he bir kiicik20

dyiikliyin aparlmasna yol vermir. Trcm zaman cmlnin quruluu fikrin v mnann btv kild aydn v dqiq verilmsi mqsdini gdr ki, burada cmlnin hisslr blnmsindn, onun hisslrinin yenidn qrupladrlmasndan, hisslrinin birlmsindn cmly xll glmir. Elmi-texniki informasiya sas axna (hissy) blnr: 1. Mbadilnin balca formas olan patent dbiyyatna, daha dorusu, elm v texnika sahsind btn yeni hr n varsa patent kimi v ondan trm formas kimi qeyd olunur; 2. Elmi-texniki informsiya mbadilsi n xsusi nzrd tutulmu dvri mtbuata, msln, referatlar, annotasiyalar v adlar olan sah blletenlrin; xsusi xarakterli hesabat mqallrin, problematik v diskussiyal msllri hat edn sah elmi-texniki jurnallarna; snaye mhsullarnn kf olunmas v mvzularn ad olan biblioqrafik gstricilr v elc d bzn bu sah zr olan ilrin tematik rhini znd ks etdirn annotasiyalara; 3. Mxtlif elmitexniki mbadil n xsusi nzrd tutulmayan dvri v qeyridvri nrlrdir ki, onlardan hmin mqald istifad etmk olar, msln: buna oxar xsusi kitablar v Jurnallar, reklam materiallar, srncamlar v s. xsusi informasiya mnblri. Elmi trcm Xsusi elmi mtnlrin trcmsi. Bax: elmitexniki trcm. Elmi-texniki trcm 1. Onun balca chti mhm terminologiyaya syknmkl, material obrazl emosional ifad vasitlrinin kmyi olmadan rh etmkdir. Elmi v texniki materiallarn terminologiya il znginliyi trcmidn ninki dillrin qarlql qoadilliliyin tsiri nticsind terminologiyan la bilmsini, hm d ondan dzgn istifad etmni tlb edir. Burada iki qarladrlan dildn birind mvafiq realiya v terminoloji ekvivalentlrin yoxluu zaman trcm sullar v metodlarndan istifad ed bilmk olduqca hmiyytlidir. Bax: texniki trcm. 2. Elmi v texniki mvzular sahsind nsiyyt n xidmt edn xsusi trcm janrlarndan biri. 3. Spesifik metodla hyata keiriln, bdii sr trcmsindn frqlnn, elmi-texniki xarakterli xsusi21

mtnlrin (sndlrin) trcmsidir ki, burada dqiqlik, mxtsrlik, aydnlq v s. kimi tlblr mtlq qorunulmaldr. ksr hallarda elmi trcm termini elmi-texniki trcm termini il z mnasna gr st-st dr. Texniki mtnlrin trcmsi sz birlmsi d txminn eyni mna verir. Elmi v ictimai-siyasi dbiyyat trcmsi bel mtnlri dilin tlblri il uzlaan btn chtlri nzr almaqla trcm etmk lazmdr. stlik gr mllif qdim dvr aiddirs, bu tqdird ana dilindki arxaik formalardan vvlki dvrlrin spesifik dilini oxucuya hiss etdirmk n imkan vermk lazmdr. Epiqraf bdii mtnin o komponentidir ki, oxucunu ilkin mtn istiqamtlndirir v assosiasiya bksini proqramladrr. Bdii mtnin o iarsidir ki, intrasemiotik uyunluq yaratmaa qadirdir. Epiqraf aql il sciyylnn mtn paras-ksiyidir. Epitetlr lti isimlrin siftlrl uyunluunu znd ks etdirn lt. Eitm il mnimsm v nitqin sinxronlama vrdii Eyni vaxtda trcmnin iki mhm mliyyatn - ilkin mtnin mnimsnilmsi v trcmnin trtib edilmsini hyata keir bilmk bacar. Eitm il sinxron trcm adtn, sinxron trcm adlanr; sinxron trcmnin balca nvlrindn biri. Xsusi sinxron trcmd ilkin mtn trcmi trfindn qbul edilir v o, ilkin mtni trcm edir. Eyni referenti ardcl gstrn markerlr znd xs vzliklrini (he, she, they), deyktik vzliklri (this, that) v sinonimlri (dog, animal, pet, puppy) birldirir. dbi kommunikasiya ekspedient v persipientin dbi mtnin kmyi il kommunikativ laqsi.

22

dbiyyatdaxili trcm bu, sas etibar il qdim dbiyyat kontekstind gedn trcmdir. dbiyyatdaxili trcm orijinal mtnin mxtlif sviyylrind ba vern vzlnmni nzrd tutur v buna gr d dillraras trcm kimi dbi trcmnin btn atributlarna malikdir. dbiyyatdaxili trcm mtnyaratma mliyyat nqteyi-nzrdn bilrkdn krlm mtn v trcmy blnr. dbiyyatdaxili trcmnin praqmatik motivlmsi bdii mtnlrin kommunikativ tlbat, masir dbiyyatn klassik irs mnasibti v vvlki dbi mrhllr mnasibti, qdim mtnlrin dbi savadllq sferasna qoulmas v dbiyyatn ictimai dvriyysi (dvr etmsi) v elc d dbi prosesd dbi strukturlarn yenilmsidir. ks trcm trcm olunmu mtnin vvlki dil eksperimental trcmsi. ks transformasiya transformasiya modelind sthi strukturlarn nv (aparc) cmllrl vz olunmas. ksin (trsin) lt materialn lifba, lakin szlrin vvlin yox, onlarn sonuna gr, daha dorusu, sadan sola ardclln qorunub saxlayan lt. ksin tezlik lti 1. Bu, szlrin sonundan balayaraq szlrin lifba srasnda dzln ks etdirn ltdir. ksin (trsin) ltlrdn adtn dbiyyatnaslqda v qdim mtnlrin oxunulmasnda istifad olunur. 2. Bu el tezlik ltidir ki, burada szlr lifba srasnda el dzlr ki, iki szn mqayissi vvlki hrflrdn yox, sondak hrflrdn balayr v bellikl, szn sonundan vvlin davam edir v ilk iki szdn hansnda sonuncu hrf lifbann vvlin yaxndrsa, eyni sonuncu hrflrd ikinci, nc v s. hrflr mqayis olunur. ksin (trsin) trcm Trcm mtninin orijinaln dilin trcmsi. Dil modeli bu, linqvistik hadislrin cmi, daha dorusu, el mexanizmdir ki, o leksik vahidlr v qaydalarn dzgn, zncirvari qrammatik qaydalara uyun olaraq mtn yaratmasna imkan verir. Bu mnada ninki dilalt modeli yazl kild realiz olunan23

mtnlri, hm d potensial mvcud olan, daha dorusu, yazla bilck mtnlri d hat edir. Dilin statistik modeli dilalt alnm funksional kommunikativ modelin tkil olunmu strukturunda duran modeldir ki, onun kmyi il tezlik ltlri seriyasnn yaradlmasnda ntic olan ehtimal-statistik korpusun smrli yolla aparlmasn gstrir. l nitqi kinetik nitq. l trcmsi bax. nnvi trcm. laqli informasiya sistemin tkililiyinin sralanmasn xarakteriz tam obyektiv olaraq mvcuddur. Onun thlili v hiss olunub grlmsi n adi tbii-elmi aspektdn istifad olunur. laqli informasiya n nmun kimi hceyrlrin genetik aparatnn informasiyas, konstruktorunun texnikada mexanizmd, texniki quluun ilkin informasiyas v s. n xidmt ed bilr. Tsadfilik elementi yalnz onun yaranmas zamn ba verir, lakin bu kmiyyt dyrind zn ks etdirir. laqli informasiyan vermk n statistik aparatdan istifad tlb olunur. laqli informasiya bir sra hallarda kmiyyt nqteyi-nzrdn daha dqiq masir riyazi metodlar il tam kild myyn oluna bilr. 2. Trcm mtninin ilkin dil tdrisi mqsdil salnmas. lamt 1. Hr hans bir eyin lamtini myyn etmk n iar, gstrici. 2. Predmetin, prosesin v digr lamtlrin keyfiyytini, kmiyytini v drcsini bildirn semantik kateqoriya. lavlrin sas mqsdi snd tam kild oxunmazsa, onun dzgn baa dlmsi d tinlik yarada bilcyini diqqt mrkzin kmk lazmdr. Bax: referatn hcmi. mliyyat hrktin, yaxud onun komponentinin konkret faliyyt raitin uyun sulla yerin yetirilmsi. razi dialekti bu, konkret razinin dialekti demkdir. razi lti bu, el dialekt lti demkdir. sas (kk) szn formayaradc kilisini gtrrkn v bu szn leksik mnas il balanan sz formasnn hisssi.

24

sas mna mxtlif kild realiz olunan dil vahidinin invariant mnas. saslar lti sas v sonluqdan ibart man lti siyahs. Hr bir sasa v hr bir sonlua onlarn morfoloji sinfin v leksik-qrammatik informasiyasna kod verilir. Bel ltl i zaman szlrin zruri formas mvafiq sonluqlarn sasa verilmi qaydalar sasnda birlmsi yolu il gedir. saslar lti, xsusn, flektiv tipli dillr n lverilidir. Lakin bel lt n olduqca qabarq ar morfoloji thlil alqoritmi v dilaltnn morfoloji tsviri n byk zhmt srf olunan i tlb olunur. sil (orijinal) 1. Trcm yox, orijinal mtn. 2. Trcmd ilkin mtn. 3. sil ey, kopiya yox, orijinal. 4. lkin mtn, yaxud snd (mqal, kitab, lyazma v s.) trcm olunmaq n nzrd tutulan mtn. sil ehtimallarn sil bldrcs modeli bu, el tezliklr lti demkdir. vzetm orijinaln v trcmnin mmkn semantikstruktur parallelizmin saslanan trcm sulu. F Fasilsiz ardcl trcm dinlnildikdn, daha dorusu, natiqin nitqi qurtardqdan, radiomlumata qulaq asldqdan, hmshbtin dediyi (dand) tam sona atdrldqdan v s. sonra mlumatn bir dildn digr dil ifahi kild trcmsidir. Bel olduu halda natiq (danan) z xnn trcmy gr arasn ksmir (fasil vermir), nitqini tam kild tlffz edir (atdrr) v yalnz bundan sonra sz trcmiy verilir. Mqayis et: abzas cml trcmsi, abzas-cmlnin ardcl trcmsi. Fasilsiz seim bu, el seimdir ki, o zaman ninki tezliklrin z, hm d dil elementlrinin faliyyti v bu raitin faliyyt prosesin tsiri nzr alnr; o, yrniln sistemaltnn qanunauyunluqlar haqqnda etibarl informasiya verir. Bzi elementlr buraxlm seimd artq tam hesab edil bilmz. Seimd btn25

faliyytd olan elementlr rqm-hrf iarlri, formullar, xsusi adlar v ixtisarlar nzr alnmaldr. gr xsusi adlar v rqmlr (o cmldn, hrflr) cm halda nzrdn keirilrs, onda ixtisar kimi (dilin vahidi hesab ediln) linqvistik vahidlr mumi sayla cmlnmmli, eyni zamanda, hm d statistik thlildn knarda qalmamaldr. Bu xsusi dilalt sahlrin daha ox aiddir ki, burada ixtisarlar informasiya yknn daha byk payn dayr. Felyeton tipli mqallrin trcmsi burada n mhm fikri ver bilmkdir, onun trtibatnn spesifik xsusiyytlrini vermk o qdr d vacib deyil. ksr hallarda xarici mllifin oynaq slubunu hddn artq sadldirmk tlb olunur, daha dorusu, oxucu n daha anlaql dild jurnal-qzet dili il srbst trcmy, xsusn onun balqlarn trcm etmy almaq zruridir. Faliyyt obyekti hrktin (faliyytin) hans predmetin, yann zrin istiqamtlnmsi. Faliyytin planladrlmas sinxron trcmd burada nticnin ld olunmas il bal trcmi konkret proseduru myynldirmir. O, burada yalnz z n trcmnin tlb olunan dqiqliyi v taml drcsini dqiqldirir, z urunda onu z dndy kimi dil vasitlrini myynldirir v falladrr ki, onlar trcm hrktlrinin yerin yetirdiyi prosesd lazm olur, z funksional sistemini falladrr v mvafiq zruri hazrlq aparr. Frdi yerdyim slubi zvq, trcminin subyektiv obrazl hissi v idiolekti il motivlmi frdi knarlamalar sistemi. Frqlndirm mumi nitq axnndan nitq vahidinin uzunmddtli yaddada saxlanlanla etalonlarla v sonrak identifikasiyas n frqlndirilmsi. Qavray zaman nitq faliyyti kimi frqlndirm tanmaya, bilmy kmk edir. Fiksasiya olunmam semasioloji laqlr denotatn ardnca konkret dil iarsini mhkmlndirmyn semasioloji laq; onlar dil iarsinin birmnal olmamasn, sinonimik sra (crg) olduunu gstrir. Filtrlr metodu ekvivalentlrin seimi v ikidillik raitinin qardurmas zaman istifad olunur. ki filtr frqlndirilir: seman26

tik-tezlik v semantik kompressiyaedici. Filtrin sas altlri tezlik ltlri, birdilli izahl ltlr, sahlr zr mvcud olan ikidilli ltlrdir. lav altlr is, informant - trcmilrdir. Fonem sviyysind trcm bax: fonem-fonem trcm. Fonem fonem trcm ayr-ayr fonem sviyysind yerin yetiriln trcm. Trcm vahidi kimi fonemin seilmsi he d tez-tez mahid olunmur. nki fonem mna daycs deyil, o yalnz mna frqlndirici rolu oynayr v bu ksr hallarda xs adlarnn trcmsind mahid olunur olur v eyni zamanda digr lklrin sosial v mdni-mit hyatnda uyunluq olmayan realilrin trcmsind rast glinir. Fonematik trcm mtnin, sasn, fonematik sviyysind realiz olunan trcm. Formal-iar sviyysind mliyyatlar denotatn identifikasiyas hyata keirilmdn bir vziyytdn baqasna keid zaman vrdi sasnda aparlan trcm mliyyat. Formulyar rekviziti 1. Permanent vahid olmaqla, sndin z daimi trkibind olur. Onlar kommuniktiv funksiyann daycs, kommunikativ vahidin daycs rolunda x edn mlum informasiyan verir. Funksional perspektiv baxmdan onlar konstant xarakter malikdir v sndin mvzusu olub, onun elementinin rubrikasiyas v struktur formalizasiyasdr. Sndlr hr bir kommunikativ kateqoriyas formulyar rekvizitlrinin (dil tamplar, rti iarlr, ixtisarlar) fiksasiya edilmi oxsayl rekvizitlrin malikdir. 2 a) mumi balq (tamp) sndin rngarngliyi ad, onun nmrsi, tarixi, mllif (sndi nr edn, orqan), nr yeri; b) paraqraflara v bndlr blnm, bir-birindn rqmlrl (rb v rum, elc d ba hrflrl), yaxud abzaslarla; c) adresatn (orqanlar v sndd yazlmlar icra etmy borclu olan xslr), yaxud yerlr gndrilm hesab, sndi nr edn vzifli xsin imzas v ryini znd ks etdirir. Frazeoloji trcm sasn fraza sviyysind realiz olunan trcm.

Frazeologizmlrin trcmsi frazeologizmlrin trcmsi 1) ekviavalentlrdn istifad (mtlq v nisbi); 2) frazeoloji analoqlardan (variantlardan) istifad; 3) kalka yolu il; 4) tsviri trcm yolu il hyata keirilir. Bax: hm d idiomlarn trcmsi. Frazeologizmlrin tsviri trcmsi obrazllqdan imtina edrk ilkin dildki frazeoloji vahidin srbst sz birlmlrinin kmyi il verilmsi. G Generativ qrammatika 1. Masir dililiyin el bir istiqamtidir ki, burada linqvistik problem kimi dil strukturunun daxili qanunauyunluqlarnn almas, yrnilmsi olmaqla o myyn mexanizm, yaxud qurulu kimi tqdim olunur ki, bu ninki dilin tbii faliyyti prosesind mahid olunur, hm d onu snii yolla elmi thlil n hrkt gtirmk olur. Bunun n ilkin material almaqla bal, hr eydn nc, doru-dzgn cmllr (myynldirmk, inventarladrmaq) modeli tapmaq v onlarn hr biri n bir ne struktur tsvir vermk lazmdr. 2. Dilin faliyyt mexanizmi zrind dayanan v ona syknn cmlnin nvsindki mhdud sayda doru elementar deyimlr saslanan linqvistik model. Genilndirilmi deyim konkret dilin semantik-sintaktik modelin uyun kild tam (qsaldlm, elliptik deyil) qurulmu model. Genilnm 1. Trcm praktikasnda ona mvafiq olan semantik transformasiya. 2. Sayda, hcmd v mzmunda artma, dyim. Gerklik situasiyas real gerklikl uyunlaan v subyekt trfindn onun frdi v ictimai tcrbsi v biliklrin ylmas (znginldirilmsi) kimi drk olunan nitq srinin mzmunu. Gerklik situasiyasna gir bilm trcmi n zruridir, nki

27

28

bunsuz translyantn orijinala adekvatln qarantladrmaq mmkn deyildir. Gizli laq protomtnin olduunu byan etmdn metamtn yaradlmas, slubi chtdn o mtnin idiodyiknliyinin artmas il sciyylnir. Gizli trcm bu, orijinal mtnin mvafiq seqmentlrinin el transformasiyasdr ki, orada ekspediyent almr. Burada trcmnin tam realizasiyas getmir, ksin, burada funksional olaraq onun hyata keirilmmsindn, onun mvafiq dbi strukturun aktivlmsi mqsdi il qrq-qrqlndan istifad olunur. Gndrn mlumat gndrn kommunikativ akt itiraks; yazl trcm n ttbiq ediln mlumat gndrn-ilkin mtn mllifi.H Heca kompressiyas bu, mlumatn heca hcminin ixtisar olunmas, yaxud trcm dilind mlumatdak hecann saynn orijinal dilindki mlumata nisbtn ixtisar olunmas demkdir. Hipermtn nnvi yaz mtnindn frqlnir. Bu anlay kompterlrin ii il laqdar yaranmdr. Hipermtnin trifi saytda (Elektron labirint) yerldirilib: Hipermtn informasiya tqdimidir. O mlliflr oxluunu, mllif v oxucu funksiyalarnn silinmsini, qeyri-dqiq srhdlrl i v oxu yollarnn oxluunu mmkn edir. Hipermtnin klassik nmunsi Bibliyadr. Hipertekstuallq Hipermtnin sciyyvi xsusiyytlrinin mcmusu, informasiyaya girmnin tkili v strukturudur. Hddn artq trcm ls bax, trcmnin hddn artq interpretasiyas. Hrbi materiallarn trcm xsusiyytlri hrbi materiallara szn geni mnasnda trcmi-referent, hrbi-bdii materiallar, hrbi-publisistik materiallar v hrbi-siyasi materiallar, hrbi-elmi v hrbi-texniki materiallarn, hrbi idarnin29

aktlarnn (mxtlif hrbi sndlri) trcm edilmsi zaman mracit edir. Hrbi materiallara, adtn, elmi-texniki materiallar v idarilik aktlarn, ordunun v silahl qvvlrin hrbi mssislrinin hyat v faliyyti il bal materiallar aid edirlr. Hrbibdii dbiyyat, hrbi publisistika v hrbi-siyasi materiallar z mqsd istiqamtin v mvzusuna gr sasn o xasslr btn ictimai-siyasi, publisist v bdii mtnlr xasdr. Hrbi-bdii materiallarn v hrbi-publisist materiallarn v siyasi istiqamtli materiallarn xarici dild xsusiyytlrini thlil etdikd, hr eydn nc, o msly diqqt yetirilmlidir ki, militarist tbliatla seiln xarici dbiyyat v mtbuatn adi metod v priyomlarndan, z dvltlrindki ordunun hrbi doktrinasnn trifindn, hrb tarixinin bilrkdn thrif olunmasndan, xsusn ikinci dnya mharibsinin tarixinin thrifindn. Btn hrbi materiallar hr hans digr materiallardan znd hrbi leksikann dolunluu, elmi v hrbi terminologiyann geni istifadsi, hrbi sferada nsiyyt n xarakterik sabit sz birlmlri, hrbi nomenklatura bolluu v xsusi ixtisar v rti iarlr (yalnz hrbi materiallarda istifad ediln), sintaksis nqteyi-nzrindn is elliptik v klie konstuksiyalar elementindn, kasad feli zaman formalarndan, mxtsr formal deyimlrdn, bir cml daxilind oxsayl parallel konstruksiyalardan, infinitiv v feli siftlrdn istifad olunur. Btn bunlar hrbi sferadak nsiyyt n xarakteriz olunan myyn funksional arlq v tinlikl baldr: formulalarda mxtsrlik, aydnlq, konkretlik, izahn dqiqliyi v dzgnly, fikrin rhinin mntiqi ardclln, cmlnin quruluunun mkmmlliyini, bir fikrin digr fikirdn frqlndirilmsini, verilck informasiyann qavraynn yngllyn tmin edir. Trcmnin v o cmldn xsusi trcmnin sas prinsipi, sul n d xarakterikdir. Lakin baqa kommunikativ-funksional istiqamtd trcmnin bu nv n xeyli spesifik xsusiyytlr xasdr ki, onlar xarici dilin slubunun, leksikasnn v qrammatikann hrbi materiallar il baldr. Hrbi trcmd trcmnin dqiqliyi olduqca mhm rol oynayr, nki trcm olunmu material mhz mhm qrarlarn qbul edilmsi,30

hrbi mliyyatlarn aparlmas v s. n sas ola bilr. Odur ki, hrbi materiallarn trcmsinin adekvatl ninki materialn mzmunun dzgn verilmsini, hm d onun struktur formasnn tam kild verilmsini, onun hisslrindki ardcll, materialn quruluunu, rhin ardclln v bir sra digr amillri vermlidir. nki oradak bzi mqamlar digr mtxssislr n lazmsz grndy halda, mhz hrbi mtxssis n byk hmiyyt ksb ed bilr. Msln, hrbi sndlrd gstriln mntqlrin verilmsi (rb rqmi v latn lifbas hrflri) zamann, tarixin, vaxtn, koordinatlarn, corafi adlarn, hrbi hisslrin v onun blklri v digr mlumatlar (verilmilr) hmiyytlidir. Hrbi materiallarn trcmsinin slubi xsusiyytlri trcmnin adekvatlnn ld olunmas n n mhm problem slin slubunu vermk mslsidir. Trcmlnin slubi aspekti slind mumi funksional-kommunikativ istiqamtinin verilmsi n leksik-qrammatik vasitlrin dzgn seilmsini trcm olunan dilin mvcud dbi dil normalarnn kmyil vermkdir. Hrbi materiallarn slubi he d yekcins, (hmcins) deyildir. Hrbi materiallar srasnda materiallarn rhind iki mvcud meyl durur: bu ya quru rsmi-dftrxana dilidir ki, burada arxaik trkib v konstruksiyalar, ya sad danq, bzn soyad dil il sonuncu tendensiya siravi, unter zabit heyti n sasn hrbi v hrbi-texniki materiallarda qeyd olunur. Bu meyl, ilk nvbd, mumi v texniki hazrln aa sviyysi il baldr, demli, hm d bu quru rsmi nizamnam materiallarn v tin texniki izahlar hrbi xidmtdn olanlarn sas ktlsi n daha populyar v aydn etmk n edilir. El bunun nticsidir ki, xeyli hrbi materiallar daim izahedici illstrasiyalar, cdvllr, sxemlr v diaqromlarla mayit olunur ki, onlar oxucuya izah ediln materialn mahiyytini atdrmaa imkan verir. Trcmi btn hallarda slin materialn mvafiq materiallarn hrbi slubundan istifad etmkl, bzn sld ana dilind izafi obrazllq v familyar danq v jarqon elementlrinin neytralladrlmasna diqqt yetirilmli olur ki, onlar ana dili n qeyri-xarakterikdir. Azrbaycan dilind slub31

izah, Azrbaycan hrbi dilind qbul olunmu mvafiq tipli materiallarn ruhuna uyun olmaldr. Hrfi trcm transparant trcm, kalkalama, trcm mtninin dil v tematik sviyyd xtti vzlnmsidir ki, burada orijinal v qbuledn mtnd onlarn obrazlar sistemin diqqt yetirilmir.X Xarici (cnbi) szlr lti 1. cnbi dil mnli, az ya ox, xsusi v onlarn izahn znd ks etdirn lt. 2. Xarici dil mnli szlrin siyahsn, onlarn izah v etimologiyasn gstrn lt. Xbrdarlq siqnallar thlk haqqnda xbr vermk n nzrd tutulmu xsusi iarlr. Xidmti siqnallar xidmti danqlarn aparlmas, evik v inaml laqlrin aparlmas n nzrd tutulan xsusi siqnallar. Bu iarlr znd: xidmti iarlr, kmki szlr, kmki cmllri birldirir. Bel iarlr bir, iki v hrfli qrup, ayr-ayr szlr v sz birlmlrindn ibartdir ki, onlarn ardnca myyn mnalar mhkmlnmmidir ki, onlar daha tez-tez istifad olunan gstri, srncam, soru v mlumatlarn daha mxtsr formada verilmsi n istifad edilir. Xidmti siqnallar he zaman adi fraza v cmllrl dyidirilib, vzlnmir. Xlasedici laq mtnin dz olmayan nitq prinsipi zr istiqamtlnn mtnlraras mliyyat, daha dorusu, mtnin xlassi, cmlnmsi (adaptasiya), lap kiik ll olan mtnin uyunluu v kondensasiyas, msln, srin biblioqrafik titulu. Xsusi dialekt baqa sosial qrupun dialekti. Xsusi yardm dil nisbtn mhdud leksika qrammatik xarakteristika il seiln linqvo stilistik sistemalt; o formaliz olunmaa nisbtn asan meyllidir, demli, o tbii dilin funksional sistemaltnn el ixtisarlam tsvirini verir ki, (yaxud baza dilalt32

nn yaranmasn tmin edir ki), insann EHM il nsiyytini asanladrr. Xsusi lav dil onlar dil elementlrinin ym, kiik linqvoslubi v hmcins mvzulu mtnlrd onlarn mnasibtlri olan sistemaltlardr. Hr bir xsusi dilalt zn mnasibtd daxil olan dilaltlar, yaxud kiik dilaltlar, kiik mikrodilalt kimi x etmkl ierarxik struktur yaradr ki, o da, z nvbsind, zn mikrodilalt qour. Xsusi dilalt bir qdr taml il, sonucluu il xarakteriz olunmaqla, daha formal, mhduddur. Lakin burada yalnz nisbilik drcsi haqqnda danmaq, he d bu lamtlrin mtlqliyi haqqnda danmaq deyildir. Xsusi ensiklopediyalar onlar mumi ensiklopediyalar kimi qurulmaqla, ad kilnlrdn hm d mzmunla frqlnir; msln, tibbi ensiklopediyalarda btn mqallr yalnz tibb aiddir, kimya ensiklopediyalarnda is kimyaya aid olur v s. Xsusi siqnallar hr hans komanda, mr, xbrl bal ixtisar olunmu rti iarlrdir. Xsusi iarlrd hr hans say, sz, yaxud rqm v hrf kombinasiyalar var. Xsusi iarlrin ttbiqi informasiyann tez verilmsi v qbulunu, xsusn, texniki kanal laqlri il tmin edilir v bel olduu tqdird ilyn radiostansiyalar arasnda qarlql manelri azaldr. Xsusi lt hr hans xsusi problemin, msln, semantik sintezin v s. hll olunmas n formalam lt. Xsusi politexnik qoadilli ltlr bu ltlr mumitexnik v mumielmi terminlrin ekvivalentlrini v elc d elm v texnika dilind geni istifad olunan adi szlrin ekvivalentlrini verir. Xsusi slenq mxtlif jarqon v pekar leksikan znd birldirn slenqin dar sahsi. Xsusi sni dillr bu, ya elmlrin riyaziyyatn, mntiqin, kimyann, linqvistikann v s. rmzi dillridir, yaxud insan man (proqramlama dilinin, informasiyalarn, verilmi bazada olanlarn idar olunmas v s.) dilidir. Bu dillrin formal tsvir metodlar, ifad v formullarn yaranmas v yenidn dyidirilmsi, z se33

mantikas vardr. Onlar he d qapal sistem deyildir v buna gr d ondan tryn mtnlr sonsuzdur. Xsusi tezlik lti funksional slub, yaxud yardm dillr mtnin trtibind istifad olunma n leksik tutuma malik olur. Xsusi trcm (1) 1. Bir dild olan sz iarlrinin digr dilin sz iarlri il verilmsi. Mxsusi trcmy dvlt mssislri, ictimai tkilat v partiyalarn ad mruz qalr. 2. Digr dildn xarici gerkliy mracit etmdn verilmi qaydalara gr trcminin tcrbsind, yaxud tfkkrnd olan trcm. Xsusi trcm (2) 1. Biliklrin hr hans sahsin z terminoloji nomenklaturasna aid olan materiallarn trcmsi. 2. Biliklrin myyn sahsini z terminoloji nomenklaturasna xidmt edn informasiya kommuniativ (linqvistik) trcmdir: nsiyyt sferasnda ictimai-siyasi, elmi, texniki, hrbi, administrativ tsrrfat, hquqi, diplomatik, kommersiya, igzar, maliyy, publisistik v digr xsusi mvzu v predmet sahsidir ki, o hm d gndlik nitq-dil nsiyytini d znd birldirir. Xsusi trcmnin nzri bazas linqvistik trcm nzriyysidir. Xsusi trcm nzriyysi bu, trcminin xsusi i raitini, trcm ediln mtnlrin, mxtlif nvl trcmlrin xsusiyytlrini nzrd tutur.

34

ctimai bax: realilrin verilmsinin (trcmsinin) sas sullar. diostil (idivslub) mtnin konkret mllifin xas olan diskursiv tcrblri (praktikalar) hat edir. diostil (slub) struktur poetikann, bdii dbiyyatn dilinin tdqiqind mhm obyektlrdn biridir. diomlarn trcmsi idiomlarn trcmsind aadak hallarla rastlarq: 1) idiomun idiomla trcm olunmas. Bel trcm o tqdird mmkndr ki, n zaman trcm olunan dill orijinaln dilind mnaca ekvivalentlr vardr. 2) idiomlarn analoqun, daha dorusu, idiomun kmyil trcmsidir ki, o digr obrazla bal olmaqla eyni fikri ver bilir. Bununla bel, bu suldan istifad etdikd ehtiyatl olmaq lazmdr ki, trcm ediln dildki mtn yad olan spesifik raitin ab-havasn gtirmysn. 3) tsviri trcm. Bzn el olur ki, trcmi z dilind mvafiq ekvivalent, analoq axtarb tapa bilmir, yaxud da btn yaxn variantlar z dilind olan tipik raitin mhrn ks etdirir. Bel olduu halda, trcm n nzrd tutulmu mtnin xsusiyytlri il hesablamadan dvrn idiomatik trcmsini vermk olar. fad sslr v sz birlmlri dil vahidinin xarici (zahiri), (maddi) trfi. Bax: hm d ifad plan. fad plan 1. arlrin myyn ardcll. 2. Deyimi, onun mnalarn v onda olan dil vasitlrini myyn slub trfindn nzrdn keirilmsi, daha dorusu, dil iarsind zahiri trfin myynldirilmsi. xtisar olunmu hrfi yaz aadak kild formalaan yaz sistemi qaydalarndan biri: be v daha ox hrfdn ibart Azrbaycan trkcsind szlrin yazl, saitlrin szn trkibindn dmsil; eyni zamanda sift, yaxud isimlrin sonluu yazlmr, qoa samitlr v uzun szlrd samitlr yazlmr.

xtisarlar lti mrkkb ixtisarlam (eyni zamanda, inisial tipli abreviaturalar) trkibli adlardan yaranan szlri znd ks etdirn lt. xtisarlarn trcmsi ixtisarlarn trcmsinin sas sulu, tbiidir ki, ltlr mracit etmkdir. Lakin bunu da nzr almaq lazmdr ki, xsusi materiallarda rast glinn ixtisarlarn he d hamsn hr hans lgt znd ks etdir bilmz. Buna gr d trcm zaman ixtisarlarn sas sullarn bilmk lazmdr. Birinci, ixtisar olan szn mumi mnasn baa dmk n konteksti drindn yrnib bilmk zruridir. Bzn onun mtnd ilkin ilnmsi zaman alma il mayit oluna bilr. kinci, ixtisarn strukturunun tam thlilini aparmaq v onun komponentlrini amaq lazmdr. xtisarlarn trcmsi aadak sullarla hyata keiril bilr: 1. Tam formann trcmsi v onun sasnda ixtisarn Azrbaycan dilin trcmsini vermk. 2. Tam formann trcmsi. 3. Transliterasiya. 4. Xarici ixtisarn latn hrflri il tam kild verilmsi. Bu suldan adtn nomenklatur iarlrin verilmsi zaman istifad olunur. 5. Transkripsiya etm. 6. Ss-hrf transkripsiyas. 7. Trcm v transkripsiya. xtisaslamam sni dillr tbii dillr oxarl olan mumi tyinatl v beynlxalq dillrdir ki, onlar insanlar arasnda mumi nsiyyt prosesi n (msln, DO, esperanto, beysik inqli v s.) istifad olunur. kidillilik raitind informasiyann yenidn ilnmsi 1. Bax: Trcm. 2.Man trcmsind insann daha ox itirakn tlb edir v buna gr d avtomatladrlm prosesdir. kinci drcli metamtn trm metamtn onun protomtni sl mtn yox, artq mvcud olan metamtndir (msln, trcmdn trcm). kinci df trcm (tkrar) bu, artq hazr trcmdir ki, trcmilik kommunikasiyasnda aralq laqlndirici kimi istifad olunur. Adtn, burada olduqca yaxn dillrdn olan trcmlrdn istifad olunur.

35

36

lkin dil (dil-mnb) dbi kommunikat trcm olunan dil, orijinaln dilidir. lkin dild trcminin oriyentirlmsi - hr hans mna mzmunun, trcm dilind leksik deyimin v sintaktik nqteyinzrdn tkil olunmas n zruri olan informasiyann xarlma prosesi. lkin kommunikativ faliyyt mlumat gndrnin kommunikativ faliyyti. lkin kommunikativ situasiya onun itiraklar, ilkin mtnin gndricisi, mtni v baqa mlumat alan trcmi. Trcmi mtnin alcs kimi itirak edir. lkin mtnin trcmd interpretasiyas trcminin gz il digr dilin daycsn v mdniyytini grmsi. lkin mtnd trcminin oriyentir prosesi-sinxron trcmd bu, he d natiq nitqinin sadc dinlnilmsi yox, hm d trcm hllinin seimi, yaxud axtar prosesind mzmuna gr informasiyann aradan xarlmas v natiq deyiminin leksik-qrammatik tkil olunmasdr. Daha uurlu oriyentir n trcmi natiqdn 1-3 saniy v ya daha artq zaman ksiyind geri qalmaqla oriyentirlm obyekti kimi ilkin mtnin sas mna hlqlrini serk intonasiya-mna vahidlri, struktur-semantik bloklar, yaxud paralarla konstruktiv prosesdki addmlara uyun olan v trcminin urunda gednlr auditoriyaya atdrlr. Oriyentirlm trcminin kemi tcrbsin, onun nsiyyt situasiyasn bilmsin, natiqin motiv v mqsdlri haqqnda qabaqcadan olan tsvvrlrdir. Sinxron trcminin faliyyti raiti nticsind ilkin mtnd gedn oriyentir myyn qeyri-myynlik ksb edir. lkin mtnin transformasiyas metodu sinxron trcmnin metodlarndan biri olub, formal-iar sviyysind ilkin mtnin hazrlnda leksik, qrammatik transformasiya v nitq kompressiyas (sxlmas) yolu il hyata keirilmni nzrd tutur. lkin sndlr ilkin informasiyan znd saxlayan v onun trcmsi n nzrd tutulmu btn nr olunas materiallar. Bel sndlr kimi kitablar, dvr mtbuatda gedn mqallr, da37

vam edn nrlr (srncamlar, texniki sndlr v s.) v dissertasiyalar ola bilr. llokutiv akt lokutiv akta mqsdynllyn verilmsi, kommunikativ mqsdin ifadsi. mitativ laq metamtnd mtnaras invariantn olduuna hadt vern laq; imitativ laqd metamtn orijinalla mqayisd z semantik v slubi uyunluunu 1:1 sviyysind gstrir. nformasiya bolluunun maddi-qrafik sviyysi qavraya daha asan olan mtnin aa sviyysi. O ninki formal, hm d mtnin mzmunu funksiyasn da yerin yetirir. Mtn qrafik baxmdan hm yekcins (yalnz hrfi-sz iarlri il) ifad oluna, hm d qrafik qeyri-yekcins (yni burada sz v rqmli, diaqrafik v piktoqrafik iarlr) bir-biri il uyunlaa (birl) bilr. nformasiya daycs hr hans dil mumiliyinin nmayndsi. nformasiyann xsusi mnblri elmi, texniki, xsusi dbiyyat, xsusi ltlr, xsusi ensiklopediyalar, soraq kitablar informasiya mnblri saylr. nformasiyann digr mktblri bu, mtxssisdn zruri mlumatlarn alnmas imkan v ld edilmi tcrbdn istifaddir. nsann z tcrbsi is ninki onun praktik ii nticsind alnmlardan ortaya xr, hm d trcmi elm v texnikann yeni nailiyytlrini, o cmldn elmi-ktlvi jurnallardan ald mlumatlar nticsind yaranb, toplanr. nformasiyann ii mnblri bu, el trcminin informasiya mnblridir; bax: trcminin informasiyasnn mumi mnblri, trcminin informasiyasnn xsusi mnblri. ntensional metamtn mllif subyektinin (orijinala syknn qeyri-intensional metamtndn frqli olaraq) orijinala mnasibtini ifad edn metamtn. Qabaqcadan nzrd tutulmu mtnaras laq, mllif proqram frdi, yaxud qrup halnda (dbi nny mnasibt) ola bilr.

38

stehsalat dialekti pekar dialekt nv olmaqla, istehsalatn bu sahsind mul olan adamlar birldirir. ar olunan dil vahidinin daxili (semantik), yaxud mzmun trfinin real dnyann fikir predmetind, urda, predmetlrd keyfiyyt v proseslrin inikas, ks olunmas. arnin drki mnas bax: iarnin referensial mnas. arnin praqmatik mnas konkret iardn istifad edn iar v insan arasnda mnasibt. arnin-predmet mntiqi mnas iarnin referensial mnas. arnin referensial mnas konkret iar il bildiriln ya il predmet arasnda mnasibt, laq. i dillr bu, danqlarda, konfranslarda, konqreslrd, simpoziumlarda v s. rsmi nsiyyt dillridir. zahedici trcm 1. Adtn adlarn transkripsiyas il mayit olunan trcm (elmi jurnallarn v s.). 2. Szn znn yerin onun izahn vern trcm. Tam yazl trcm qaydas aadak mrhllrdn ibartdir: 1) orijinalla tanlq; 2) mtnin qaralamada trcmsi; 3) mtnin tam redaktsi; 4) balq trcmsi. zahedici trcm trcm olunan sz, yaxud sz birlmsinin mnasnn srbst kild verilmsi (trcmsi). Mqayis et: anlayn mntiqi inkiaf. zafi informasiya uyunsuzluqlar informasiyas nzriyysind trcm mtninin mqayisli yrnilmsind blnn v trcm mtinind olan v ilkin mtnd olmayan mlumatlar. J Janr normas Janrn normas, yaxud konvensiyasnda frqlr bir dil, bir mdniyyt rivsindn knara xdqda daha aydn grnr. Hr eydn vvl, bu frqlr janrn z nomenklaturas il baldr. Hr hans yazl mdniyytd (yaz, nal, mqal) mvcud olan mumi janrlarla yana, el janrlar da vardr ki, (msln,39

sovet, yuqoslav, hindu v s.) onlar bir ne mdniyytd yaylmdr v, nhayt, el janrlar da vardr ki, onlar bir mdniyyt n (msln, Yaponiyada hayku poetik janr) spesifikdir. janrlarn konvensiyas tarixi variativlikl xarakteriz olunur (msln, orta srlr elmi srlrinin (divan) eir formas. Janr yerdyimsi mtnin bir xsusi dbi janr kimi konstitutiv lamtlrinin dyimsi zaman gedn tematik yerdyim nticsi. Janr yerdyimsi, adtn, makroslubi sahd gedir v onu digr yerdyimd trcm sviyysind mikroslubi yerdyim baa atdrr. Janr yerdyimsi n trcm versiyasnn mxtlif tiplri xarakterikdir.K Kalambur danqda myyn mqsdl eyni szn mxtlif mnalarnn qarlamasndan v ya ss trkibin gr yaxn szlrin sralanmasndan ibart sz oyunu. Kalka baqa dil mxsus sz v ya ifadlrin srf hrfi trcmsindn yaranan trcm. Kalkaladrma kalkaladrma zaman cnbi dil mxsus sz v ifadnin mnas v strukturu xz edilir. Bu da baqa dillrin v ya dilin leksik-semantik, leksik-semantik modellrinin xz edilmsi yolu il szlrin yaranmas v ya dil yeni sintaktik qurulu qaydalarnn daxil edilmsidir. Kalkalamayan situasiya (vziyyt) Morfoloji, sintaktik v semantik sviyylrd qarldrlan bir, yaxud bir ne elementlr seqmenti kimi xarakteriz olunan trcm situasiyas. Htta mxtlif mnallq kmki lav qnatedici proqramlar v szbsz trcm bel msbt nticlr gtirib xarmr. Msln, no traffic- zona bodur; surface windl- yer zrind klk; terminal weather- enm mntqsind hava. Buraya hm d sz birlmlrinin tk bir szl qarlamas kimi hallar da aiddir. Msln, low pressure area- siklon; drifling snow- ovun. Mhndis dililiyi40

(linqvistikas) nqteyi-nzrdn leksik-qrammatik v funksional semantik thlil konteksti nticsind hisslr blnn bu seqmentlr man dvrsi olur. Keirm 1. Bu trcmnin el bir mrhlsidir ki, orada trcmi ilkin mlumatda olann nvsin yaxn uyunluq tapa bilir. 2. Bu, semantik transformasiyadr ki, o arpazlaan anlaylarn vzedilmsin saslanr. Keyfiyytsiz trcm bu, o zaman ba verir ki, trcmi z pekar faliyytin lazmnca yanamr, hazrlamr, yaxud he d zruri frdi - bdii qabiliyytini z faliyytin ttbiq etmir. Mtn sviyysind keyfiyytsiz trcm subinterpretasiya, yaxud ilkin mnbnin, orijinaln ideya bdii xsusiyytlrinin dzgn drk olunmamasnda zn gstrir. Trcm prosesi slin mtninin bdii xsusiyytlrinin neqativ kild yerdyimsi, yaxud mtnin slubi nivelirovkas il mayit olunur. Oxucu nqteyi-nzrindn keyfiyytsiz trcm bdii-kommunikativ kanallar balaya bilmkl, xarici mllifin yaradcln gzdn sala bilr v bununla da onu uzun mddt rzind vtn dbiyyat v dbi sviyy kontekstindn ayra bilr. Kiik sistemaltlar (dilin yarmsistemlri) btv, sonuncu v bzi hallarda formal mhdudladrlm sistemaltlar. Nisbtn aydn parametrlrl ifad olunan kiik funksional sistemaltlar (yarmsistemlr), msln, telefon mlumatlar, qzet elanlar v s. Kiik sistemaltlarn (yarmsistemlrin) xsusi dilaltlarn (yarmdil sistemlrinin) yrnilmsi myyn universal prosedur sasnda hyata keirilir. Burada bu v ya digr kiik sistemaltlarn (yarmsistemlrin) onlarn optimal prosedurunu znd thlilin iki mrhlsini qeyri-alqoritmi v alqoritmi birldirn spesifik xasslrinin ilnib hazrlanmas nzrd tutulur. Kino/video materiallarnn trcmsi iin mqsd v xarakterindn (auditoriya n, dublyaj, sslndirm v s. n trcm) asl olmaqla, o znd sinxron, ardcl v yazl trcmnin xsusiyytlrini ks etdirir. Kodsuzladrmaq bax: kodsuzladrma.41

Koqnitiv dililik informasiyann transformasiyasnda v kodladrlmasnda rol oynayan iarlr sistemi kimi dil bu istiqamtin mrkzind durur. Bzi tdqiqatlar koqnitiv dililiyi yeni elmi paradiqma kimi sciyylndirirlr. Kommunikativ akt van Deykin fikrinc, ayditiv aktdan (yaxud dinlyn aktdan) v kommunikativ situasiyadan ibartdir. Kommunikativ intensiya kommunikativ mqsd-mram ntensiya (lat. intentio) flsfi elmlrin terminoloji aparatndan gtrlmdr. Kommunikativ kompetensiya xsi chtlrin v imkanlarn insann kommunikativ faliyytini tmin edn, elc d dil v dildnknar bilik v bacarqlarn mcmusu. Kommunikativ mvqe ekspediyentin, trcnn mlumat (mtni) kodladrlma v yenidn kodladrma zaman tutduu mvqe. Trcm kommunikasiyas aktnda trcmi mlumatn, yaxud orijinal mtnin kodladrlmasnda itirak edir (bu, trcm prosesinin analitik mrhlsidir) v bunun nticsind yeni mtn yaranr. Trcmi mlumatn yenidn kodladrlmas v bu kodladrma hm d orijinaln trcmd yenidn kodladrlmas adlanr. Trcminin kommunikativ mvqeyinin bir trcminin mtnd myyn obraz sistemi, yaxud slubunun dinamik konfiqurasiyas vziyytini dbi kommunikasiyasnn diferensiyasiyasna canatma kimi xarakteriz etmk olar. Kompensasiya priyomu (ttbiqi) 1. Trcm ediln dil xas olan vasitlrl semantik-slubi chtdn itirilnlrin trcmd doldurulmas (brpas). 2. Trcm dilindki vasitlrl he d n trcm mtnind, n d orijinalda mtlq eyni yerind hyata keirilmyn labd semantik, yaxud slubi chtdn itirilmilri doldurmaq n ttbiq ediln trcm priyomu. Kompilyativ trcm vvllrdn mvcud olmu trcmlr sasnda aparlan trcmlr. Komplementar laq mtn kmkilrinin lavlri v tamamlamalar il (qeyd, kommentari, izah, n sz) protomtnin inkiaf edn invariantnn xsusiyytlri, mtnlraras mnasibtlr.42

Konstitutiv yerdyim qalmaz yerdyim, bu, sasn, trcm zaman iki dil arasnda, iki poetika, iki sistem-orijinal v trcmd hllolunmaz frqlr zaman ortaya xr. Kontroverz metamtn neqativ protomtn polemik syknn. Kontroverz metamtn z protomtni haqqnda orijinaln (parodiyann) tipik xsusiyytlrinin modellmsi haqqnda informasiya verir. Kontroverz metamtn eyni zamanda imitasiya sulunu istifad ed bilr, yaxud o dialektik olaraq hr iki prinsipi affirmativ v kontroverzi dialektik kild birldir bilr. Klie kitab nrindn gtrlm ifadlrin pejorativ mnada ildilmsi. Bunlar bzn streotip ifadlr d adlandrrlar. Ktlvi kommunikasiya texniki vasitlrin kmyi il informasiyann daha oxsayl auditoriyaya istiqamtlnmsi, cmiyytd mnvi dyrlrin tsdiq olunmas mqsdil informasiyann yaylmas prosesi v qiymt, fikr v insanlarn davranna ideoloji, siyasi v iqtisadi, yaxud tkilati tsir. Kvazimeta mtn txlls, daha dorusu, bu, mllif mtninin znn olmayan orijinal trcm yerin verm situasiyasdr. Kvazimeta mtn mllifin kommunikativ strategiyasnn nticsidir ki, o, metamtni qbul etmy istifad n qurulmaya istiqamtlnmi, elc d z (frdi) xsusi mtnin v onun kommunikativ dnrliliyin yaranmasdr. Q Qabaqcadan istiqamtlnm sinxron trcmd trcmly olan sosial sifariin trcminin urunda subyektiv inikasna, kommunikativ akt itiraklarnn motiv v mqsdlrinin formalamas haqqnda tsvvrlr v trcm n nzrd tutulmu ilkin mtnin mzmun v formas haqqnda mddalarn irli srlmsi. Qabaqcadan trcm edilmi mtnin sinxron oxunuu sinxron trcm nvlrindn biri. Trcmi vvlcdn hazrlan43

m yazl trcm mtnini gr natiq ilkin trcm mtnindn knarlarsa, mhm korrektivlr lav etmkl, natiqin nitqinin gediin uyun olaraq oxuyur. Qanadl szlr v ifadlr lti szlrin lifba srasnda izahla qurulmu dbi sitatlar v obrazl ifadlr. Qara qutu metodu orijinal mtnin trcm mtni il llmsi v mqayissi trcm prosesinin tdqiqat metodlarndan biridir. Qardrma (shv salma) konkret verilmi anlayn yerin eyni cinsli anlay hdlrind qarq anlaydan istifady saslanm semantik transformasiya. Qarq situasiya oxdilli nsiyyt EHM-nn kmyi il yrdilm raitind informasiyann ilnib hazrlanmas, daha dorusu, tdris situasiyasnda eyni yrniln dild, yaxud iki doma v yrniln dildki informasiyann sistemlrd, dvr etmsidir. Bel hallarda nmun kimi xsusi tyinatl muxtar sistemlr, daha dorusu, tlimin linqvistik avtomatlarndak sistemlr ola bilr. Qarq trcm 1. Avtomatladrlm ltin kmyil aparlan nnvi trcm. 2. Mtnin xeyli drcd nnvi dyiilmsinin kmyi il aparlm avtomatladrlm trcm. Qayda bu, sul, yaxud dil ifadsini nmunvi seib tklif edn mxtsr zmant. Qeyd olunan traf mhitd, hyat daxilind szl seiln obyekt (predmet, hadis, lamt) denotat. Bax, hm d iarlnn. Qeyri-bdii trcm bax: xsusi trcm. Qeyri-ekvivalent konstruksiyalar konstruksiyalar qeyriekvivalent, digr dild analoji sintaktik forma olmadqda, hm d cmlnin strukturunun mntiqi qeyri-brabrliyi (brabrsizliyi) nticsind ola bilr. Qeyri-kommunikativ deyim onun balca mzmunu hiss v emosiyalarn ifadsidir. Qeyri-srbst hrfilik bax: hrfilik qeyri-srbst. Qbulediciy gr trcm bu, metakommunikasiyadr. Semiotik aspekt trcm zaman mvafiq mdniyytd mkan v44

zamann frqlrinin realizasiyas zaman kommunikativ yerdyimlr v kommunikativ situasiyalar gzlnilmsini tlb edir. Qzet mtninin trcmsi orijinala tamamil sadiqliy riayt etmk prinsipi il qzet mtninin trcmsi. Bununla bel, qzet-siyasi kliesind (qbul olunmu terminologiya v qrammatik birlmlr) praktikaya syknmkl trcm. Bu tlblr rivsind qzet mtninin trcmsi orijinala maksimal drcd yaxn olmaldr. Bununla bel, qzet trcmsinin sas vziflri mzmunu ks etdirmkdir. Odur ki, qzet materialnn trcmsind metoforiklik v digr dbi sullar saxlamaq o qdr d zruri deyildir. Qiymt danann mhakimsi, onun mnasibti-bynmsi, yaxud bynmmsi, arzu, istk, mkafatlandrma v s. btn bunlarn hams slubi konnotasiyann sas hisslrindn biridir. Qiymt diskursu aksioloji, makrostrateji mtnlrin cmi, bu mtnlrin (qiymtlndirilmsi) mxtlif nvl ekstralinqvistik amillrin-siyasi, ideoloji, mental, tarixi, kulturoloji, psixoloji v s. tsiri altnda olur. Qohum dillr mnc mumiliyi izah ediln v oxar xsusiyytlri olan dil. Qurulu mrkkb sintaktik vahidlrin hisslrinin qrammatik mnasibtlri.L Layihli qrammatika tamn komponentlrini tkil edn qaydalar toplusunu formaladran proses. Leksikann semantizasiyas leksik vahidlrin mnasn aan leksik daxil olma mrhlsind mhm tdrisi hrkt (faliyyt). Semantizasiya qismn denotativ, situasion, (yaxud) iar laqlrinin qurulmas v tam (btv) lav siqnikativ v fon laqlrinin formalamas ola bilr.

Linqvistikan fonetika (fonologiyadan frqli) nitq sslrinin xasslrinin fonoloji (semioloji) yrnilmsind vvlcdn nzrd tutulmu mhm mrhl. Linqvistik terminlr lti dililik terminlri v onlarn izahn gstrn lt. Linqvostilistik sistematik taml sistem o zaman tam hesab olunur ki, o kommunikativdir v z vasitlri il konkret fnn sahsind olan laqlrdki hr hans fakt tsvir etmk imkanna malikdir. Bel olduu halda, btn dil sistemin mtlq tamlq xasdr, daha dorusu, btn tbii dil (milli miqyasda). Nisbi tamlq ya konkret fnn sahsindn olan sni dil (riyazi dil, alqol, kobol, beysik v s.), ya da onun bzi xsusi sistemaltlarna (dilaltna) xasdr. Lt lifba sras il, izah v rhl olunan, yaxud digr dil trcm ediln szlrin sras. Lt mqalsi ltd balq sz bildirn v izah edn mqal Lt szformalarnn yenildirilmsi mhndis linqvistikasnda szformalar siyahsnn yenilmsi ardcl axtar yolu il v mxtlif szformalar korpusunun seilmsi, onlarn tezliyinin bir yer ylmas v bir siyahda mxtlif sz formalarnn birldirilmsidir. Bu mqsdl yeni massivdn szformalar seilir v onun ekvivalentlrinin axtar tkil edilir. gr identik (uyun) szforma taplmsa, bel olduu halda onlarn tezliyi bir yer toplanr; ks halda szforma sas siyahya lav yazlr. Szformalar massivlri nzrdn keirildikdn sonra ba verir. Lt yuvas bir lt mqalsi klind tqdim olunmu eyni kkdn olan szlr qrupu. Lvi (lt) uyunluu ltl myynldirilck lt uyunluu. M

45

46

Makrolinqvistika 1. Dili makroskopik sviyyd, daha dorusu, onu geni planda statistik metodlarla tdqiq edn dilunaslq sahsi. 2. Dilnasln mikro v makrolinqvistika blglrinin mvcudluu kompleksi v onun vahid kild nzrdn keirilmsi. Makrotrcm trcm yerdyimlri, daha dorusu, bir dil sviyysindn digrin, bir kateqoriyadan digrin keid. Marker 1. Nyins gstricisi, msln, cm haln gstricisi; 2. Ny is iar; 3. Siqnal iarsi; 4. Oriyentir iarsi. Markirlnmi 1. Tam, aydn, msbt dil ifadsin malik olan; 2. Nianlanm, qeyd olunmu, trtib olunmu. Man dvriyysi 1. Mhndis linqvistikasnda mtn seqmenti (sz birlmsi), szformalar ltlrinin kmyi il adekvat (brabr) konfrontasiyaya, ziddiyyt gir bilmmsi v o kontekstual leksik-qrammatik v funksional-semantik thlil nticsind blnr; 2. Giri dilinin markalanmam (markir edilmmi) vahidi. 3. Bu, man (avtomatladrlm) ltinin el ehtiyac ndr ki, burada mxtliflik v izomorfluq v mvcud standart proqramlarn hazrk man ltlrinin kmyi il aradan qaldrla bilmz; bel olduqda adekvatlq btn sviyylrd btn dvrnin man (avtomatlam) ltinin leksik vahidi kimi onun ikonik konfrontasiyas il ld olunur. Man interpretasiyas (man ltinin leksik sas) bu leksik vahidlrin xsusi kodlam cdvllrin qaydaya mvafiq olaraq kodlamas prosesini znd birldirir. Bu cdvllrin v ilnib hazrlanm qaydalarn kmyi il szlyn hr leksik vahid, onlarn leksik-qrammatik v leksik-semantik kod gstricilri verilir. lkin kod (gstricilri) iarlri ardcl olaraq sxlm (mxtsrldirilmi) koda v ikinci drcli sxlm kodlar v paradiqmlrin sxlm xsusi cdvllr gr sxlmas il kompressiya olunur. Bununla man ltind daha kompakt (mxtsr) yazya alma tmin olunur. Man interpretasiyas nticsind baza dilinin (dilaltnn) leksik vahidi man ltinin lt vahidin evrilir, man ltinin leksik sas is giri v x szlyn transformasiya olunur.47

Man kmyil trcm bu el avtomatlaladrlm trcmdir ki, (EHM) bu zaman man yadda redakt vasitlri il ikidilli lt uyunladrlb qurulur v man trcminin kmkisi kimi x edir v trcm l il, yaxud kompterl (displeyd) hyata keirilrkn avtomatladrlm ikidilli lt kimi x edir. Man lti 1. Man trcmsi sisteminin hr hans mhm hisssi; 2. Hr hans sahmana salnm leksik informasiyann sonuncu massivind nisbtn avtomatladrlm kild tchiz olunmu proqramn v ona lavlr olmas il EHM yaddanda yerldirilmi siyah, cdvl, yaxud digr siyah; 3. Szlr haqqnda zruri informasiyann manla axtarnn hyata keirilmsi mqsdil xsusi kild tkil olunmu lt massivi. ksr hallarda man lti dedikd szlr haqqnda informasiyann el quruluunu v informasiya verilmsini nzrd tutur ki, ondan mtnin avtomatik ilnib hazrlanmas zrurti yaranr. Man trcm 1. EHM kmyi il verilmi proqram sasnda mtnin avtomatladrlm kild trcmsi; 2. Dililiyin linqvistikann sas mddalar v metodlarn ilyib hazrlayan trcm nzriyysi; 3. kidillik (qoadillik) situasiyas raitind avtomatladrlm informasiyann ilnib hazrlanmas mtnin bir tbii (insan) dilindn digrin evrilmsi; 4. Mann (EHM, kompterin) kmyi il trcm; 5. kidillik (qoadillik) situasiyas raitind texniki vasitlrin btn mrhllrind istifad (v inkiaf) informasiyasnn mumi prosesinin ilnib hazrlanmas; 6. Mtnin bir dildn (tbii, yaxud sni) digr dil (tbii, yaxud sni) elektron rqmli hesablama manlarnda hyata keiriln trcm prosesi. Man trcmsi elektron-hesablama manlarnn yaddandan istifad edn trcm. Bu, orijinaln dil sisteminin leksik elementlrinin v trcmnin dil sisteminin leksik elementlrinin izomorfizm proqram. Trcmi mann kmyi il realiz olunur. Man vaxt 1. EHM-da alnm informasiya siklinin tam kild ilnib yerin yetirilmsin srf olunan vaxt; 2. EHM-da i

48

vaxtnn kmiyyt ls avtomatladrlm man lti bu, man lti kimi baa dlmlidir. Mexaniki trcm szbsz trcm il eynidir. Mexanikldirilmmi proses ikidillik raitind hr hans texniki vasitlrin ttbiqini nzrd tutmayan informasiyann ilnib hazrlanmas; o qeyri-man, yaxud l il yerin yetirilir. Merizm - diferensial lamtlrin l (sviyy) vahidi. Metadil 1. kinci qbildn olan dil, daha dorusu, dil haqqnda danlan dil (dil-obyekt); 2. Bu el bir dildir ki, onun obyekti digr dilin mzmunu v ifadsidir; 3. Tbii milli dili vz edn dil. ksr hallarda bu elm v texnikann hr hans mhdud sahsind qbul edilmi xsusi dildir. Dililr metadil dilinionlarn adti, modall, dodaqlanmayan ssi v s. aid edirlr. Metadbiyyat ikinci, trm dbiyyat, mtnlr arasnda modelldirici mnasibtlr prinsipi sasnda yaranan dbiyyat. Metadbiyyat affirmativ formada oxucu kommunikasiyas nqteyinzrdn nisbtn mstqil x ed bilr (o ilkin nmunnin bilinmsini, yaxud ksin bilrkdn oricinal qabaqcadan vz edir). Kommunikasiya zaman metadbiyyat, kontroverz formada z tam konkretlmsi n orijinal bilmni nzrd tutur. Myyn raitlrd metadbiyyat sonrak dbi proses n mnb ola bilr. Metafora hr hans gerklik modelin mvafiq olaraq insan tfkkr il myynln v alternativlrin hr hans qrarlarn qbulu prosesin tsir edn dil fenomeni. Metaforalama (metaforizasiya) szn mna tutumunun, ondak mcazi mnalarn yaranmasna gr genilnmsi v onun ekspressiv xasslrinin gclnmsi. Metakommunikativ aspekt metakommunikasiya prosesind metakommunikativ vektorlarn qoyulma sulu. Metakommunikativ subyektin realla mnasibti nny, mtnin reallq-nn oxu zrind qbuledicinin mtn v realla mnasibtindn haqqnda shbt gedir.

Metakommuniasiya trm, ikinci kommunikasiya. Metakommunikasiya funksiyas orijinaln invariant xsusiyytlrinin inkiaf, yaxud onlarn ikinci trm mtnd, metamtnd rdd edilmsi (protomtn). Metalinqvistska dilin mzmun trfini nsiyytd olan kollektivin tfkkr v ictimai hyatla laqd olan xsusiyytlrini yrnn dililik sahsidir. O, dil nsiyytind olan kollektivi linqvistik vahidlrin mahiyytin daxil olma faliyytinin mhm rti v qanunauyunluqlar kimi yrnir. Metalinqvistik funksiya 1. Kommunikativ aktda istifad olunan koda, daha dorusu, dil zn istiqamtlndirmi funksiya; bu,dil mlumat predmetin evrildikd balca funksiya dayr; 2. Linqvistik kateqoriyalara keidi bildirn funksiya; 3. Linqvistik sistemin tsvirin xidmt edn linqvistikast sistemin tsvirini gstrn funksiya. Metamtn protomtn modeli, laq mhsulu, mtnaras invariantn iki mtn arasnda mvcudluq sulu. Metamtn subyekti mtn yaradcl prosesind mllif strategiyasnn ortaya xmasna mvafiq olan kommunikativ subyekt v onun aktlararas laqlrd itirak. Metamtn subyekti mtnin mvafiq sviyylrind zn aq aydn, yaxud gizli kild predmeti affirmativ, yaxud kontroverz mnasibtd gstr bilr. Bu itirakn xarakteri dialektik mnasibtlrin laq prinsipind zn gstr bilr. Metamtnlrin tipologiyas mllif v oxucu subyektlrinin yaradclnda itirak drcsin uyun olaraq mllif metamtni, kvazimetamtni v oxucu metamtnlri frqlndirilir. Metamtnlr tipologiyas struktur v kommunikativ prinsiplr syknir. Metaeir eir haqqnda eir ikinci, trm poetik mtn. O, dbi aktivliyi modelldirir (C.S. Xolmsa mxsus termin). Metonimiya bir yann adnn digr yann (predmetin) yerin onlarn arasndak zahiri v yaxud daxili laqy gr ilnmsi.

49

50

Metrika ( l) 1. eirnaslq nzriyysi; 2. eirnaslq sistemi. Mcazi mna nitqd adtn, yaxud tbii referent olmayan predmeti bildirn nitqd urlu istifad nticsind szn qazand mna. Mit-danq dili bu, el xalq-danq dili demkdir. Mit-danq koynesi stn dialekt sasnda ml glmi mumi dil, bu, el xalq-danq dili demkdir. Mkan laqsi qarq hadislrl btn istiqamtlrd qarlql laqd olan uzunluun mhdudlamayan laqlri. Mkan mnasibtlri markerlr - onlarn srasnda mkan qomalar, long way off- uzaq-uzaq, ten miles long- on mil uzunluunda, its a days trip- oraya bir gnlk yol var kimi msaf tipli indikatorlar xsusil frqlndirilir. Mktub (yaz) bax: yazma. Mktub nitqin xsusi janrdr. nki nsiyyt girnlr arasnda kontakt birbaa yox, bilavasit, zaman v mkan baxmndan distansiyada gedir. Btn bunlar ifahi nitq etiketi vasitlrindn frqlnn myyn ymda myyn dil vasitlrindn istifadni diqt edir. Mqsdli dil trcm dili v onun sistemi; trcm olunan dil haqqnda mlumat. Mqsdli pedantlq (hrfgdm) Bax: pedantlq mqsdli. Mlumat 1. nformasiya dayan deyimin kommunikativ trfi. 2. Verili n nzrd tutulmu informasiya. nformasiya nitq srinin mzmunu il st-st dmy v nitq srinin strukturu haqqnda mlumat znd birldir bilr (msln, mllif slubu haqqnda mlumat ola bilr). 3. Situasiyann tsviri sulu. Mlumat predmeti bax: situasiya. Mna 1. Semantik mzmundur ki, onun sasnda iki dilin vahidi arasnda qanunauyun mvafiqlik qurulur; trcm zaman invariant mna olur. 2. Trcm nzriyysind nitq srinin konkret verilmi situasiyada mzmunu semantik v situasiya informasiyasnn

qarlql hrkti kimi nticsi olur. 3. Bu, szn, yaxud sz birlmsinin konkret nitq situasiyasnda qazand mnadr. Mna informasiyas semantik v situasiya informasiyann mqayissinin nticsi olan nitq srinin mnas. Mna inkiaf 1. Trcm zaman lt uyunluunun mntiqi kild onunla bal kontekstuallqla dyiilmsi (predmet burada onun lamti, proses predmetl lamt - predmet, yaxud prosesl vz oluna bilr). 2.Trcm sulunun mahiyyti, gr trcm zaman ilkin vahidlr onlarn leksik (lt) uyunluu il yox, z mqamlar etibar il onunla st-st dmrs, digr vahidlrl dyiilir, vzlnir. Bu suldan mxtlif eidli mtnlrin trcmsind istifad olunur. Mna invariant znn konkret realizasiyasndak sas lamtlri birldirn sema. Mna-mtn modeli - nsann nitq faliyytinin modeli, hr hans mnan ifad edn, hr hans mtnin - onun mnasn znd saxlayan model. Bununla bel, mna mumi kild myynldirilir ki, o btn mxtlif deyimlrd dil dayclar trfindn tannan v istifad ediln brabriarli (perifraz) kimi ildilir. Mna thlili ilkin mtnin (orijinaln) qavray zaman trcminin mtlq mliyyatlarndan birin evrilir; onun burada mqsdi mnann myynlmsi v invariant informasiyann frqlndirilmsidir. lkin mtnin semantik thlili zaman onun mlum metodlarndan istifad olunur: daha byk informasiya yk dayan sz seimi metodu, transformasiya metodu, daha relyefli sz seimi metodu. Mna thlili metodu onun kmyi il trcmd mna thlili hyata keirilir. Ardcl trcm zaman yazya alnma sistemind - daha byk informasiya sistemin malik olan sz seimi metodu, transformasiya metodu, daha relyefli szn seimi metodu kimi metodlardan ardcl trcm zaman istifad edilir. Mna yolda seilm (ayrlma) v yadda saxlamaya saslanan nitq srindki mna dy nqtsi yadda.

51

52

Mnfi nitq situasiyas kommunikasiyaya mane olan v fon informasiyann mnbyi olan nitq situasiyasnn bir hisssi. Mntiqi mnasibtlr markeri mntiqi mnasibtlr modifikasiya olunmu zrflrin kmyi il markir edilir (sentence adverbs), moreover bundan baqa, therefore bunun n, nevert-heless bununla bel, budaq cmlni meydana xaran balayclar (if, although, because), feldn dzlm formalar (feli sift, qerundial forma), feldn asl sas hadisni ifad edn; he concluded - o bel bir nticy gldi, he argued - o etiraz etdi tipli mntiqi mnasibtlri v laqlri ifad edn sintaktik vahidlr. Mtnin balanc v son markerlri once upon a time (azrbaycanca mqayis et: biri vard-biri yoxdu) v they lived happily ever after (azrbaycanca onlar, bax, belc ad v xobxt yaamaa baladlar) tipli standart formullar znd birldirir. Mrhl blok-sxem verilmilrin hndsi fiqurlar (yaxud bloklar) klind ilnib hazrland hr bir mrhldki proses alqoritmin struktur corafi tsvirinin izah. Mtn laqliliyi deyim mddtind mtnin mxtlif trflrini evirmkl v bir predmetdn digrin ehmalca kemkl mhakim predmeti mtni saxlaya bilm bacar. Mtn ontologiyas sosial, flsfi, psixoloji v digr gerklik elementlrinin mtn transformasiya proseslri kimi (yni gerkliyin inikas kimi) qoulmasdr. Bu elementlr mtnd tematik amillrl v mvafiq forma il (mtn gerkliyi il) tqdim olunur. Mtn sadliyi v mrkkbliyi semantik laqlrin v komponentlrin mnasibtlrinin sxlnn kommunikativ mqsdynlly drcsindn asldr. Mtn sviyysind trcm ayr-ayr szlr, sz birlmlri, cmllr sviyysind (bzilri istisna olunmaqla), uyunluq taplmadqda trcm vahidi mtn sviyysind seilir, buna nsr trcmsi zaman nadir hallarda rast glinir. Poeziya trcmsind is bu, adi hadisdir. nki burada mumi mtndn tcrid olunmu ilkin dildki cml he d trcm dilind olan cml il uyunluq tkil etmir.53

Mtn trcmsi orijinal mtnind bir btv kimi tam trcmnin trcm prosesin evrilmsi. Mtnalt 1. Bu, dilin sistemin daxil olan v bu predmet, daha dorusu, gerkliyin myyn sahsinin zruri tsviri n leksik kateqoriyalarn minimal ym. 2. Hr hans biliklr sahsi, predmet (fnn) sahsi (riyaziyyat, fizika, hrbi dil, diplomatik dil v s.). 3. Mtn massivind hr hans reprezentativ mhdudiyyt lamtin gr dil vahidlrinin cmi. 4. Dil elementlrinin ym v eyni mvzulu mtnlrd onlarn mnasibtlri. 5. Kiik linqvostilistik (linqvoslubi) sistemalt. 6. Hr hans konkret dilin dilalt. O dil sisteminin quruluunun bu nsiyyt sahsind istifad olunan v bu mvzuda olan dilalt nzrdn keirilir. 7.Xsusi qapal dil mikrosistemi, yaxud kiik linqvistik sistemalt olub dil strukturu v vahidlrinin ymndan ibartdir v bu, dilin sosial sahsi, yaxud pekarlq funksiyas il bal tematik hmcinsliy uyundur. 8. Statistik-tematik mtnlrin eyni predmet sahsinin korpusu v funksional-stilistik istiqamtidir ki, myyn mvzulara aid olan (msln, elektronikann dilalts, kimya dilalts, hava haqqnda mlumat dilalts v s.) sahlr xidmt edir. Mtndnknar ontologiya mtnd obyektiv gerkliyin, realln ksi. Mtn syknmkl sinxron trcm bax: vvlcdn trcm olunmu mtnin sinxron oxunuu. Mtnin balqlarnn trcmsi yeni kflrin patentlri v informasiyann sistemli kataloqunun trtib edilmsind istifad olunan texniki trcm nvdr ki, burada kfin mahiyyti adlq cml il ifad olunur v bu kfin artq ona kimi mlum olanlardan yenilik baxmndan frqini ks etdirir. Mtnin birg yazl kommunikativ faliyytlrin hrkt v mliyyatlara blnmsind, onlarn laqsind zn gstrir. Bitiik yazl v disekretlik mtnin mxtlif byklkd (ld) olan vahidlrin mzmununda, blnmlrind v bu vahidlrin birbiri il laqsind zn ifad edir. Mtnin lamtlri bax: mtnin mumi lamtlri.54

Mtnin vvlinin v sonunun markerldirilmsi once upon a time (mqayis et: Azrbaycan trkcsind: biri vard, biri yoxdu) v they lived happily ever after (mqayis et: Azri trkcsind: onlar bax belc ad xrrm yaamaa baladlar) tipli standart frazalarn birldirn mtnin vvlindki v sonundak markerlrin kmyi il hyata keirilir. Mtnin makro slubu mtnd cmldn balam yksk semantik sviyylr qat (tbqsi); cmlst formalardan (hipersintaksis) balam btv mtn qdr. Tematik planda nzrdn keiriln mtn (hrkt, zaman, mkan, personajlar, kompozisiya). Mtnin mna qruplamas mxtlif kommunikativ dyrli informasiya dayan vahidlrin mtnd frqlndirilmsi. Mtnin mzmunu 1. Dil vahidlrinin daxili (anlay, mna) trfidir ki, ona gr (daxili trf gr) zahiri (ss, qrafik v s.) trflri ifad xasslri kimi chtlri ld edir. 2.Deyimin daxili trfinin quruluu, onun mna il znginldirilmsi. 3. Hr hans situasiyann tvsiri. Bax: eyni zamanda informasiya. Mtnin mikroslubu mtnin dil sviyylrinin aa slubi tkili fonemdn cmly qdr. Mtnin zbana formaladrlmas ayr-ayr leksik vahidlrin v elc d btv cmllrin v anlaylarn vvlcdn rtlnmi rqm, hrf, yaxud qarq indekslrl, xsusi v xidmti iarlr, xidmti kodlar v kodlarla olan cmllri, parol, ry v elc d xsusi ifr v kodlarn vzlnmsini nzrd tutur. Mtnin rekvizitlri konkret tsvirini yalnz kontekstd tapan dyikn vahidlr, onlar sndin formulyarna qoyulur, yeni informasiya verilir v kommunikativ funksiya plannda sndin remas adlanr. Mtnin ritmi komponentlrin mxtlif mnasibtlrind uyun kommunikativ mqsdynl kild ardnca gedilmsidir. Mtnin ritmik tkilinin bariz nmunsi deyimdki sintaktik paralellizmdir komponentlrin cml st vahidliyi v elc d sual-cavab vahidliyinin znciridir.

Mtnin seqment metodu yazl trcmnin metodlarndan biri. Burada orijinalda olan mtn seqmentlr blnr v hr seqmentdn aparc informasiya xarlr ki, o trcmnin tam trtibat n mnann dayaq bndlri v onun rti kodladrlmas aparlr. Mtnin seqmenti bax: mtnin seqmentasiyas. Mtnin seqmentasiyas 1.Mxtlif hcmd (uzunluqda) sz birlmsi olan sz v ifadlrin zncirinin frqlndirilmsidir ki, onlar bzi semantik-sintaktik laqlrl trtib olunmu, blnmlr (formal tyinedicilr), adtn, onlarn seqmentasiyas keyfiyytind kmki szlr x edir. 2. Mtn vahidlrin ardcl kild tqdim olunmas. 3. Mtnin nitq seqmentlrin nitq zncirinin idar olunan komponentin idar edn sz ardnca fasilsiz saxlanlmas prinsipin syknmkl blnmsi v bzi istisnalar nzrd tutmasdr ki, o mtnin informativliyini myynldirmy kmk etmkl, yazl trcm metodlarndan birinin sasn tkil edir. Mtnin semantik formaladrlmas abbreviasiyann (qsaltma, ixtisar) btn sullarnn mtnd geni istifadsind zn ks etdirir. Mlumatn semantik mnas yni onun mna trfi. Mtnin trcm olunmas digr dil (digr simvollar sistemin) trcm olunma imkan il myynl biln mtnin xasssi. Mtnin strukturluu kommunikativlilik kateqoriyasnn zn xsusi kild, ayrca ks etdirmsidir. Mtnin strukturluunun sbbi kommunikativ faliyytin strukturluundadr. Mtnin strukturu bu, ondak komponentlr arasndak btv kommunikativ rti mnasibtlridir. Mtnin strukturluu oxaspektlidir, nki mtnd semantik, qrammatik struktur, slubi vasitlrin strukturu, kompozisiya strukturu, mntiq strukturu vardr. Mtnin mumi strukturuna mtn sistemaltlar v elementar deyim strukturlar da tsir edir. Mtnin trcmd mqayisli thlili uyun hadislrin mqayissin saslanr v mxtlif dillrin mtnlrind onlarn bu v ya digr dil ailsin mxsusluundan, daha dorusu, onlarn56

55

arasnda genetik balln olub-olmamasndan asl olmayaraq laqlri yrnir. Mtnin mumilmsi-konkretlmsi bax: mtnin analitikliyi v sintetikliyi. Mtnlr arasnda laq dialektik qardurma affirmativ v kontroverz sasda modelldirilmi mtnlr arasnda mnasibt. Mtnaras laqy qabaqcadan hazrlq mtnaras invariantn mvcudluu. laq nticsind yeni mtnd invariantn realizasiyasnda iar olan hrktlr (yerdyim) yaranr. Mtnlr arasnda laq bu ayr-ayr mtnlrin, yaxud onun v xeyli oxsayl mtnlrin arasnda olan mnasibtlrdir. Mtnlrin mumi lamti Onlara; 1)mtnin sonuncu nianlanmasnn mxtlif sullar; 2) laqli mtnin daxili blmlri arasndak keidlrin nianlanma sullar; 3) temporal laqlr; 4) mkan laqlri; 5) mntiqi laqlr (msln, sbb v ntic); 6) diskurs itiraklarnn identifikasiyas; 7) mxtlif ayrma vasitlrind (high-lighting) bu v ya digr elementlr zrind diqqt, yaxud emfazann fokusladrlmas; 8) mllifin, daha dorusu, onun mvqeyinin v nzr nqtsinin (authors involvement) aidiyyat. Mzmun 1. Dncmiz tsir edn v trfimizdn fiksasiya olunan mtnin elementlri. 2.Btvn btn sas elementlrinin vahidliyi, onun xasslri v laqlridir ki, o formada mvcud olan v ifad olunmaqla ondan blnmzdir. 3.fadnin sas mahiyyti. Mzmunun srbst variasiya olunan elementlri orijinal mtnin elementlridir ki, onlarn trcmsi nisbtn srbst dyidiril, yaxud buraxla bilir. Mikrodilalt bax: xsusi dilaltlar mikro rh edilmi btn mtnin tam kild sonra verilmsini (trcmsini) nzrd tutan mtndn aar informasiyan znd dayan szlrin seilmsi il bal yadda inkiaf etdirmk n olan almalar. Mikrolinqvistika dililiyin dil sisteminin daxilindki qarlql laqlri v qardurmalarn yrnn sahsidir. Mikrosistem bax: sistemalt.

Mikrotrcm leksik vahidlrin v qrammatik formalarn verilmsi. Milli dil Btv bir milltin mumi dili. Milli realilr 1. Hr hans sosial icma, etnik qrupa aid olan spesifik predmet (ya), hadis, nn v adtlri bildirn sz v sz birlmsin realilr deyilir. Milli realilrin ksriyyti ekvivalentsiz leksikaya aiddir. 2. Dild z ksini tapan konkret hadislr v konkret xalqn nnsi rivlrind mvcud olan milli sistem anlay elementlri. Milli realilri bildirn leksik vasitlr metonimiya qanununa uyun olaraq milli realiyalar adn qazanmdr. Modal rmzlr - nitqd modal mnasibti ifad etmk n istifad olunan tcili trcm yazs rmzi. Model - 1. mumi kild tqdim olunmu kmki sistemi vz edn yrnilm n nzrd tutulmu obyekt; 2. Bu (verilmi) dil xas olan, onun strukturunu tkil edn elementlr sxemidir; 3. Bu sxemin (yaxud onun hr hans hisslrinin v yaxud elementlrinin) kompakt simvolik tsviridir ki, ondan dilin onun yrnilmsind metodlardan biri kimi dilin modelldirilmsidir; 4. Hr hans dil vahidinin onun hisslrini tkil edn ardcl dzmn (yerlmni) ks etdirn sxem, yaxud nmundir. Modelin etibarll Bu, modelin keyfiyyt v kmiyyt xsusiyytlrini, daha dorusu, onun keyfiyyt v kmiyyt etibarlln nzrd tutur. Modelldirm - 1. tin mahid olunan, yaxud son drc mrkkblikl seiln (frqlnn) obyektin sxematik kild ks olunmasnda istifad olunan elmi yanama; 2. Fiziki hadis v proseslrin modellrd tdqiq olunmasdr ki, burada tcrblrin nticlrin gr natural raitd gedn proseslr haqqnda fikir yrtmk olar; 3. Hr hans dil vahidinin sxeminin, yaxud modelinin hazrlnmas. Modulyasiya - 1. Yaradlma prosesind bir szdn digrin onun sas mnasnn saxlanlmas il keilmsi ba verir; 2. dentik situasiyan tsvir edn mlumat tipinin dyidir