1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1st International Symposium

on Culture of Akhism·and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER2008 KI~EHiR

- BiLD iRiLER -Cilt I

Klqehir, Eyliil2011

ANADOLU TASAVVUF ANLAYI~I · BAGLAMINDA AHiLiK'iN TASViR SANATLARINDAKi iZLERi T RACES IN AKHISM DESCRIPTION ARTS IN THE CONTEXT OF UNDERSTANDING OF ANATOLIAN

Ar9. Gor. Ali Asker BAL Cumhuriyet Oniversitesi GOzel Sanatlar Fakultesi

Resim BO!umu a!iasker.ba!@gmail.com

£ Anadolu Tasawuf Anl~z Baglamznda Ahilik'in Tasvir Sanatlanndaki lzlen· ~~--~~~~--------------------

.OZET

Ahilik, Anadolu tbz Seltuklu ve Osmanlt donemlerinde yntayan hal­km sanat, ticaret ve ekonomi gibi forklt meslek alanlarmda yetijmele­rini saglayan bir orgii.tlenme modelidir. Anadolu tasavvuf anlayzpn­dan beslenen Ahilik, ;alzjma yntamzm diizenlerken ahlaki a;zdan ge­lijkin insanlar yetijtirmeyi ama;Lamtjttr. Ahilik, kurallarz ve kurulla­rz olan Anadolu tbzki ilk siviL orgii.tlenmelerdendir. Bu ozelligi nede­niyle, Ahilij;in 'Tii.rklerin Ronesansz oldugu ifade edilmektedir. Bu kurum, bir tarikat olmaktan ;ok, AnadoLu tbzki halkm sosyo­ekonomik yonden ijleyen; siyasal askeri ve kii.LtiireL yonleri de bulu­nan 'yij;itlik' ilkesi iizerine kurulu bir dii.nya diizenidir. Anadolu'nun Mogol zulmii alttnda act ;ektigi yzllarda, Ahiler, bu saldmlara karjt halkt ve esnafi cesurca korumUJLar ve Anadolutbzki bir;ok anlaytjt et­kilemijlerdir. Anadolu Bektntilij;i, Ahilik tejkilattna baglanan ve bu­yuk hizmetler ger;eklejtiren akzmlarm bntmda gelir. Ahilik, dayandz­gz tasavvufi dii.nya gorii.jii.ne baglz olarak gii.;lii bir kii.ltii.rel birikim olUjtttrmUJtur. Bu makalede, ahilik anlaytjtntn halk resmi ve minya­tii.r gibi tasvb· sanatlarmdaki orneklerinden yola pkarak, Anadolu kii.Ltii.rnndeki izlerini sii.recej;iz. Boylece Ahilij;in ongordugu toplumsal orgii.tlenme modelinin gii.numuze onerilebilir bir yapz oldugunu gos­termeye ;altjacagzz.

Anahtar Sozciikler: Ahilik, tasavvuf, sanat) resim, minyatii.r

ABSTRACT

· Akhism is organization model which helps different groups m professi­ons such as art, commerce and economy get organized of people in pe­riods of time of the Seljuks and Otoman In Anatolia. Akhism cheris­hed by Anatolian Sufism ment to rear people m the meaning of their morally whilw it organizes their understanding od professions. Akhism which has ntle and committees of its own first among civil organizati­ons. That is why Akhism said to be 'Turks' Renaissance: This institu­tion is not only tariqat, it is more than that it is a world system of Anatolians' and it works up in their social military and culturaL ways in ways of their socio-economics based on bravery. In the years when Anatolians suffered from Mongols cruelty, Akhies grew bravery and this manner protected the Anatolians and guilds against Mongols and they affected many unterstandings of Anatolia. The Bektashi order comes first among those aims that ties to thoes aims that means to serve greatly. Akhism resulted in a great many of cultural accumulation de-

I. Uluslararasz Ahilik Kiiltiirii ve f(Jr~ehir Sempozyumu • Cilt-l

. Ar§'. Gar. Ali Asker BAL ~

pending on its Sufist understanding. In this essay we are going to study folk pictures ant miniature and trace it in Anatolian culture. The so­cial·organization Akhism accepted is an advisable structure to today.

Keywords: Akhism, suflsm, art, painting, miniature

AhUik, Sels:uklular doneminde Anadolu' da esnaf, zanaatlcir ve i§s:ileri is:eri­sinde roplayan, iiyelerine mesleki bUgi ve egitim veren, tasavvufi geli§imlerini saglayan i§ ve ticaret ahlakma dayah bir egitim-ogretim kurumudur. Ahillgi kurucusu sayuan Ahi Evran, doneminin biiyiik alimlerinden Ahmet Yesevi ve Sii.hreverdi' den dersler almt§ ve tasavvuf yo lunda ilerlemi§tir. Ahi ocaklart mes­leki yardtmla§ma ve dayant§ffia birlikleri olmalarmm otesinde tasavvufi bir ku­rumdur. "Kendilerine verdikleri ahi adt da, bu olu§unun suftligine olan egilimi­ni ortaya koymaktadtr. Karde§lik ve doscluk suft yazuarmda onemli bir rol oy­narru§ clan fiiriivver <;evrelerinin dayant§ma idealine de baghdtr." (Anadol, 2001: 88) Ahillgin is: disiplinlerini saglayan fiiriivvetnamelerde her ahinin uy­mast gereken ticari ve ahlaki kurallar ve dersler vardt. Fiiriivver deyimi, "yigit bir delikanhda bulunan iyi nireliklerin roplamt ve ozellikle de comertlik anlarnmda kullanutyordu." (Hans:erlioglu, 1994: 109) Dnlii murasavvtf.Hallac-t Mansur, "eger ben kendi Hkrimi ve beyanlffil (iinlii 'Enel Hak' soziinii kasrediyor) inkar etmi§ olsaydtm, fiitiivvet seccadesinden kaytp dii§erdim." (Anadol, 2001: 27)

Ahiler, Hz. Ali'ye fiiriivvetin peygamber tara.findan verUdigine inanular. Alevi olduklart is:in her meslek grubunun ayn bir pir'i vardtr. Belli a§ama ve kurullardan ge<;erek fiiriivver yoluna giren her bir usta, Ahi Evran'm, "Eline, diline, beline sahip ol. Kalbini, kapmt, almm as:tk rut" diisruruna katt bir §ekilde bagh kaludt. "Bu birle§tiricilik ve kuvvet vasfi Ue Ahilik, Sels;uklular zamanmda Anadolu Halklar101 Mogol zulmii alrmda mahvolup kaybolmakran kurrarmt§at. Mogollarm Ankara ve Kayseri'ye yapttklart zuliim ve Ahilerin te§kilaclt miida­faalan bunun en as:tk ornekleridir." (<:;alt§kan vd. 2001: 126) "Dyelerine okuma yazma ogrermek, harra birs:oklartru eser verecek diizeye yiikselrmek ahUigin kiiltiirle olan bagmt onemini gosrermektedir ki, §air Baki saras: s:trakltgmdan yeti§mi§ti." (Anadol, 2001: 92) Ahiler, sadece kendi iiyelerini de degil roplu­mun her kesirninden hatta 'dti§kiin' kabul edUen bireylerini bile egirmeyi gorev biliyorlardt. Evliya <:;elebi'ye gore; "Eger bunlarm (ahiler) eline eli kanlt bir · haydut dii§erse, buna asia M.kime reslim etmezler. Sus;lulart kendi yontemlerin­ce tslah edip bir i§ sahibi olarak topluma kazandtnrlardt." (<:;elebi, 2004: 597) ibn-i Batura ise Anadolu' da herhangi bir yeri anlaorken: ozellikle o bolgedeki ahiler ve ahi dergahlart hakkmda da bilgiler verir. Barura; "Ben onlardan (Ana­dolu ahileri) daha ahlaklt ve erdemlisini gormedim diinyada." demektedir. (Ba­tura, 2004: 404)

1

127. 1. Uluslararasl Ahilik Kiiltiiril ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-1

~ Anado/u TasawiJ! Anl~t Baglammda Ahilik'in Tasvir Sanatlanndaki lzlen· ~-----=----=-...::....--=-.. _________ _

Hilesiz i~, saglam iiriin, belli oranda kar, ol<;:iilii kazan<;:, adalecli koncrol sis­terni remelinde orgiiclenen Ahilik, Anadolu'da coplumsal y~arrun ve ekonomi­nin belkemigini ol~rurm~rur. Ahili.k diizeni rekabece degil i~birligine, <;:lkaCCl­l.tga degil dayaru~maciliga, bencUUge degil payl~una, kar~1..hkh denetim ve cahsis Ukelerine dayaruyordu. i~inde yiikselebilmek i<;:in ehliyec (yecerlik) ve liyakat esasn. T asavvufun gereklerine uygun olarak Ahilik orgiiclenmesinde gizlilik prensibi esasn. Ki~inin nefsini kociilemesi, gurur ve kibirden ll2ak durmast, iftihar edUecek halleri hor goriip al<;:ak goniillii olmast ve gosteri~ten uzak dur­mast gereklidir. T asavvufi hayat, fiitiivvec ehlinde, kanaati on plana altr, bu anlamda Ahinin on sekiz dirhemden fazla birikmi~ parasmm bulunmamast ~art1 vardir. Biitiin bu ozellikler casavvufi y~anunm oziinde var olan ki~isel <;:Ikar kaygtsmdan uzak durma, nefsirli unucma, hiisran kar~tsmda goniil rahacligtyla durma ve b~kalarmm kusurlarma goz yumma gibi ilkeleri i<;:inde barmdirmak­tad!..r.

Ahiligin, sufizmle i<;: i<;:e y~ayan bir anlayt~ oldugu a<;:tkm: "Ahilerin kendi yaztlarmda koyu bir sufi karakcer goze <;arpar, hana bazt ahi <;evrelerinde, diger yorelere gore; daha biiyiik bir dervi§lik egilimi vardtr. Baz1 ahi kurumlarmm yakm zamana kadar dervi§ tekkeleri olarak varhklarmt devam etdrmeleri de bunu goscermekcedir. Buna giizel bit ornekte iinlii ahi velisi Ahi Evran'a kadar dayanan Ktqehir rekkesinin bir Bekt~i rekkesi olarak yakm zamana kadar varh­gmt siirdiirmesidir. Burada Ahi Evran'm <;omezi Giil§ehri, posmi~in idi ve Fars­<;:a. eski Osmarilica dillerinde camamen sufi anlayt~mda, ozellikle Mevlevi carika­unm kurucusu Celaleddin Rumi havasmda eserler vermi~tir. Bu eserlerde, fii­ciivvec veya §imdiki adiyla ahilik, sufiligin ozel bir dalt olarak orraya <;lkrnakta­d!..r." (Anadol, 2001: 88)

Tasavvufl bir ahlaki yapt olarak ortaya <;lkan ahilik, Anadolu'da diinyevi ve i§levsel bir amaca uygun olarak kurumsall~ml~tlr. "Fiitiivvetin carikacla ortak yaru, mistik olu~udur. Fakat aradaki en onemli ve esash fark, rutiivvet ehlinin diinyay.a verdigi deger ol<;:iisiidiir. Helal kazanmak ve bit sanae ehli olmak, her­kesi kendisinden iistiin tutarak can dosclart ihvana (yakm dose, yo! arkad~t) yardunda bulunmak ve birlik, rutiivvec yolunun ana §artlarmdandtr. Tarikacla­nn <;ogu, ona kaulanlart diinyadan crekerken, Ritiivvec; o yola gireni diinyaya ve diinyal.tk kazanca sevk eder. Ancak bu sevkce ama<;, bireysel yarar degil, halka, ihvanayardund!..r." (Anadol, 2001: 70)

Hact Bekc~-1 Veli, kendi doneminde Anadolu'daki Ahilik te§kilauna bagla­narak biiyiik hizmeclerde bulurunu~rur. "Ahiler 8. yiizyt1 sonlarmda Bekc~i adiru alarak silsilelerini Hact Bekt~-1 Veli'ye dayandtnp ona vardt1ar." (Koprii­lii, 1967: 242) Bekt~iligin ahilige baglanmasrndan sonra, "dini ayin ve ibadet alarunda kili lurk yaran §ekilcilik arka plana icilerek, islam dini, ho§gorii ve kar­de§lige dayalt uzl~tmcr bir anlayt§la ele almmaya b~lanmt§or." (Frglalt, 2006:

128,1. Uluslararast Ahilik Kiiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Ci/t-1

A~. Gor. Ali Asker BAL ~

95) "Hact Bekta§-t Veli Vilayemamesi'nde kendisine intisap edenlerin ba§tndaki kisveyi tekbir etmesi, ttr<l§ etmek, bel baglamak, el cucrna, sofra, ~erag, rae;: ve al.em verme adeclerinin, rutiivvet ehlinin ayin ve usullerinden ba§ka bir §ey ol­madtgt gorilliir." (Anadol, 2001: 73) Bekta§ilik Anadolu aydtnlanmasmda onemli roller oynamt§ttr. "K.tr§ehir'e yerle§en Hac1 Bekta§-1 Veli, goc;:ebe Turk topluluklan arasma girip, onlarm milli duygulartm kam~uayarak; Turk dilinin, muziginin, folklorunun, edebiyatmm ve kwrilruniln Bizans ve iran etkisi alttn-· da bozulmastnt ve eriyip gitmesini onlemi§tir." (Anadol, 2001: 74) "Ahilik; Mevlevilik ve Bekta§ilikten ba§ka Bayramilik, Melamilik, Ri.ifailik gibi, aktrnlar­la i1gili olmu§ birbirlerine kar§illkh etkileri gorillmii§tiir." (Anadol, 2001: 74) Ozellikle Melamiler Anadolu'da (daha c;:ok Ankara'da) esnafi fiitiivver temelinde orgilclemi§lerdir. Melamilere gore t~avvuf iyilikc;:ilikten ba§ka bir §ey degildir, insanlara iyilik ve yardtm edilmelidir. insan dindarhgtru da gizli tutmalt, bunu bir oviinc;: kaynagt saymamahdu.

Selc;:uklular doneminde yaygm olarak orgilclenmi§ olan Ahilik, Osmanl.t 'da varhgmt loncalar §eklinde siirdiirmii§tiir. Her esnaf grubunun bir loncas1 olrnak­la birlikte, hepsinin bagli olduklart temel ilkeler aymydt. Esnaf loncalarmm her birinin ba§kant, kahyast, ustast, ka1fas1 ve c;:traklart vardt. <;rrak almak, c;:tragm kalfahga yiikseli§i, kalfaltktan ustahga gec;:i§, hazen bir hafra siiren eri§tirme to­renleriyle yapillrdt. Eri§tirme (inisiyasyon) toreni, tasavvufi y<l§antt ic;:erisinde onemli bir <l§ama olup, ki§inin yeni bir ba§langtc;: ic;:in eski y<l§ayt§ tarzllll rerk etmesi ve asli bir y<l§ama girmesi anlamma gelrnektedir.

Ahilikle ilgili bazt onemli bilgileri de her esnaf loncasmm ayn ayn kullandtk­lart bayraklarmdaki sembolik i§areclerden anlayabiliyoruz. Evliya <;elebi, ahile­rin ~ok onemsedikleri bayraklarmdan soz eder ve debbaglarm bayragt ic;:in §unla­n yazar. "Bir ye§il sartk iizre bir eski deriden bayraklarr vardtr ki, ta Dahak-1 Mari'yi oldiiren Demirci Gave'nin onilndeki sahtiyan ku§aknr ki onu bayrak edip, 'Dahak iizere yiirilyiip Dahak't oldiirdu, o me§in bayrak budur', diye ovii­niirler ama iyi saklaytp, biiyiik alay ile gec;:irirler." (<;elebi, 2004: 598 -599) Tire (lzmir) Miizesi'nde bulunan ve 1913 ile carihlenen 'Ahi Bayragt'run i.izerinde donernin padi§aht Sultan Mehmet RC§at'm rugrasr bulunmakt:adu. Aynca bay­rakra Hz. Ali'nin c;:ocuklart Hasan ve Hiiseyin'in adlarmm da yer almast, esnaf orgilclenmesinde, I. Dilnya SaV<l§l oncesine kadar, Alevi etkisinin ya§adtgtnt gosrermekredir.

Ahilik ile ilgili ayrmtili bilgiler yazili kaynaklarda fazlasryla yer ahrken, bu orgiiclemenin tasvir sanaclarmdaki temsili c;:ok zayJ.f kalmt§ttr. Bunda islamiyet ile birlikte ba§layan resim ve heykel yasagtrun etkili oldug~ c;:ok a~umr. Ahilik ile ilgili tasvirlere anonim olarak yapuan esnaf c;:izimlerinde, Osmanlt saray §enlikle­rini konu alan minyariirlerde ve istanbul'a resim yapmak i~in gelen Oryantalisr ressamlarm rablolarmda rasclayabilmekreyiz. ·

1. Uluslararasl Ahilik Kfiltiinl ve Klr9ehir Sempozyumu • Ci/t-1 1129

~ Anadolu Tasavvt!f Anl'iJ'l$1 Baglammda Ahilik 'in Tasvir Sanatlanndaki lzlen·

Evliya <;elebi Seyahatnamesi'nin ilk cildinde Anadolu'daki esnafa 200 sayfa yer aymr ve 57 kiime alanda toplam 1109 esnaf riiri.i sayar. Gezici esnaf diye tabir ed.ilen sokak saacuari, sesleri ve goriinri.ileri ile esnafin en renkli grubunu ol~turdu. Bu nedenle hemen her ~eh.irde bir dizi resirnleri yapurru~a. 1798' de Anadolu'da bulunan Viyanal1 ressam Andreas Magnus Hunglinger, istan­bul'daki gezici esnafm bir dizi graviiri.ini.i yapnn§ar. Bu esnaf grubu arasmda, Kirazc1, <;ilek<;i, Karanfilci, Si.it<;i.i, Yogurt<;u, ~kaval Peynircisi, Kaymak<;1, Baklac1, Muhallebici, Yelpazeci, $erbet<;i, Buzcu, Gi.ilsuyu Sans1, Cigerci, Baltk­<fl, $ekerci, $alc1, Salep<;i, Bozac1, Ti.ilbent<;i, Tavuk<;u, Simit<;i, Baca Temizleyi­cisi, gibi meslek gruplarmdan insanlar vard!. (Resim 1, 2)

Ahilige air en ayrmril1 rasvirleri, Osmanh donerninde Esnaf loncas1 adm1 alan te§kilaan saray i<;:in di.izenlenen §enliklerdeki temsillerini i<;eren Levni'nin yapag1 minyatiirlerde gorebiliyoruz. Levni 17. yiizyu sonlarmda y~am1~, Lale devrinin en tanmrru§ minyati.irci.isi.idi.ir. Minyati.ir sanaana derinlik ve perspek­tifi getirmi~; yapay, yald!zh ve canh renkler yerine, dogal renkleri kullanmi§tlf. II. Mustafa doneminde saraym b~ nakk~hgma getirildi. Lale devri insan1 ol­masmdan dolay1, rninyati.irlerinde daha <;ok eglence sahnelerini i~ledi. Surname, (§enlikname) en tanmml§ yapmd1r. "Levni'nin esnaf alaym1 gosterdigi resimler son derece yenilik<;idir. Sanat<;I bu sahnelere <;ok say1da figi.ir sigrurabilmek i<;in seyirci saytsmm ale carafmdan b~laytp kar~1 sayfaya ge<;en ve sol u<;ta son bul­mak i.izere yukan dogru ktvruan S bi<;iminde bir harekec kullanUrm~ar." (Aril, 1994: 59)

Elyazmasmm en ilgi <;:ekici ozelliklerinden biri esnaf loncalarmm tasvir edil­digi sahnedir. <;ift:<;ilerde b~layan alayda hiyerar§ik a<;tdan kesin bir Siralama vard!r; her esnaf loncas1 oni.inde ustasl yiiri.ir arkasmdan s:uaklar1, silahl1 muha­fizlan ve gosteri yapanlar gelir. Bu ~enlige katuan i.iyeler, 1730 ayaklanmasmm arifesinde Dski.idar' daki ki§lalarda bekletilen alay esnafmdand!. Bu loncalar askeri seferlerde orduya destek veren alay esnafindand!r. Ge<;i§ Slralart devlet i<;indeki konurnlar1 ve onernleri kadar eskiye dayanan geleneklere baghdu. Son derece aynntili olarak tasvir ed.ilen her si.is ve oge bilimsel ar;tdan onem t~unak­ta ve esnaf loncalarmm orgi.iclenme bi<;imine ve i.iretimine ili~kin ipu<;lar1 ver­mekredir. Sarnklar1 ve i.irenikleri mallar, sultana ve §ehzadelere vermek i.izere se<;tikleri hediyeler a<;tk se<;:ik <;ah~uklar1 alanlan temsil eder.

$enlikre rol alanlardan en onernli grup alay esnafid!r. Alay esnafmm b~mda genellikle kavuklu uzun i.iscli.i birka<; t.ane sakallt usta yiiriir. Aralarmda kemerli tunik (ceket) ve §alvar giyen, biytkl1 silah t~lylcllarl, u<;lart ku~aklanna sokul­mu§ kaftan ya da benzeri giysileriyle hediyeleri t~1yanlar, sazendeler, s:engiler ve omuzlarma leopar posclar1 atmi§ ozanlarda vard!r. Alay esnafin en dikkat <;ekici ozelligi, arabalarla ya da tekerlekli fayronlarda sergiledikleri lale devrinin sanae ve zanaaclarma i§tk rutan i.iri.inleriydi. Sultana verilemek i.izere se<;ilen hediyeler-

13011. Uluslararasr Ahilik Kiiltiinl ve Krr~ehir Sempozyumu • C!1t-J

Ar~. Gor. Ali Asker BAL <I>

de donemin zevkini ve sanacsal standarduu yans1tmas1. ac;:tsmdan e§deger oneme sahipti. $imd.i strastyla esnaf alaymdaki meslek gruplanru inceleye.l4n:

lbri~imciler, Demirciler, Gemiciler, Seraserciler, Sarac;:lar: Esnaf alayl1UJ1 cas­vir edild.igi bu sahnede olaganiisrii stlo~t.k bir istifleme di.i.zeni goriiliir. Bu da Levni' nin kalabalt.k kompozisyonlart c;:oziirnlemedeki usrahgmt gosrerir. Sahne­de 120'den fazla figiir, 20 kadar hayvan, c;:e~icli arabalar ve dekorlar yer almakla birlikre, resim son derece net ve okunakltdtr, her §eyi ·tek tek tantmak miirn­kiindiir. Alay ibri~imcilerle b~lar. $ehzadeler is;in son derece §tk bir ~aba yap­rru§lardtr. Onlart denizciler izler. Yanlarmdaki carnbaz, b~mm iisriindeki kiipe oturmu§ bir adam t~tmaktadtr. Demircilerin hed.iyderini t~tyanlardan sonra hokkabazlar ve gemicilerin lie;: b~lt ejderi ge~er. Ardtndan, bir okiizi.in iizerinde oruran soytartyt cakip eden seraserciler (giirni.i~ eel ile dokunan kurn~ ori.iciileri) goriiniir. Arabadaki adamlardan biri s:ok pahallt bir kurn~t olc;:erken tasvir ed.ilmi~tir. Saras;larm yanmda, b~mda bir repsiyle dans eden siyahi bir kukla vardtr. Onu, ara binrni~ ustalar, ellerinde alan ve giirn~ ko~urn taktrnlart ve iizengiler t~tyan adarnlar izler. ··

Kuyurncular, Balmurnu sattc1lart ve Kalayctlar, Bitpazart, Baharat (Mtstr) C::ar§lSl Esnaft: Bu sahnede sultan esnaf alayma kubbeli tribiinden, sadrazam ve kethiidast da kendi s;adularmdan seyrederler. Hemen onlerinde kuyumcularm kubbeli ko§kli is;inde sorguc;:lar, mlicevherli piiskiiller ve zincirler bulunrnakra­du. Hed.iye t~tytctlarmm arkasmda alun ko~urn taktmlanyla slislli bir at iize­rinde kuyurncular ustast goriiliir. Onlarm arkasmdan uzun mumlarty!a hal murnti sauctlart gelir. Onlart bitpazart esnaft izler. Yiirliyenler arasmda hed.iye c~rytctlarl1UJ1 yant stra b~ltgmm iizerinde <;in bebekleri t~tyan bir dev kuklada vardu. Mtstr s;arpst esnaftysa ic;:lerinde ender baharaclarm bulundugu lclseleri c~trlar. Baharadarm deniz ~m egzotik copraklardan geld.igini gostermek is;in yanlarmda birde biiyiik kadtrga getirmi~lerdir. En sonda, araba ic;:inde kahve kavuran bir adam goriiliir.

Esnaf alayt: Baktrcuar, Mi.icevherciler, Terziler ve ipek dokurnacuan: Baku­cilarm is;lerinde birisi keskin kt.L.c;:larm i.i.zerine yamt.lnu§ ve gogsi.ine baku bir levha yerle§tirilmi~ dururndayken d.igerleri bu levhayt dovmektedirler. Baktrctlar bu sahnede parlaulrru~ baktrdan olaganiisrii bir kaleyle ges;erler. Ellerinde hedi­yeler ~tyan baktrcuarm ve c;:algtctlarm arkasmda pml pml, kalaylt kaplarm sergilend.igi ve is;inde bir c;:uagm baktr kap dovdiigu bir araba gorliliir. (sol alt) Arkasmdan miicevherciler ka.kmalt hediyeleriyle yiiriirnektedir. Onlart izleyen terziler, yanlarmda hediye t~tytctlart, silahlt muhaftzlar ve sazendeler ile birlikre gec;:erler. Arabalarmda bir s;uak diki§ dikerken goriil4.r. ipek dokumactlart da silahlt muha.fizlart usralart ve c;:uaklartyla alaya kaulrru§lardu. Arabanm is;indeki bir gene;: giysi slisleri, s;aprasclar (§erit) ve kemerler is;in ipek kordon b~ekre­dir.

1

131 . 1. Uluslararast Ahtlik Ktiltiini ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-1

A Anadolu Tasawif Anl4Jil~l Bag/ammda Ahilik'in Tasvir Sanatlanndaki lzlen· ·~-----------------------------

<;aductlar, Ayakkabtctlar, Bakkallar, Meyve saran manavlar, Takkeciler, Ka­vukc;:ular, Yorganctlar ve Tiiccarlar: Sag sayfanm alnnda b~layan alay yukan dogru s bic;:iminde k.tvnlarak iisrre soria erer. llk once ac;:tk bir c;:adnda §iir oku­yan bir genc;:le birlikte c;:adtrctlar gec;:er. Onlarm arkasmdan bir arabanm iistiinde c;:ausmdan piiskiiller ve dokurnalar sarkan kubbeli bir ko§k goriiliir. Sonra c;:ok giizel bir kadm kukla ile ic;:inde mallanru sergiledikleri bir arabayla ayakkabtctlar gelir. Onlart bakkallar manavlar ve bir araba ic;:inde bunlart tartan bir gene;: izler. Arkalarmdan tal<.keciler ve kavukc;:ular goriiniir, onlarm arabasmdaki c;:trakta elinde bir kavuk rurmakradtr. Onlart izleyen yorganctlarm arabalarmda rengarertk yorganlar aswdtr. Son olarak ta bedesten esnafi goriiliir. AJaya kattlan iki arabadan birindeki c;:uak elinde bir parc;:a kurn~ tutarken, obiiriindeki gene;: oglanm errafmda ise ipek piiskiiller ve c;:ileler aswdu.

Murncular ve Berberler: Sua ellerinde uzun mumlar t~tyan mumculardadtr. Sultana hediye olarak sunduklar1 gorkernli giimii§ §amdant, sultan adma iki resmi gorevli ahr. Loncanin sazendeleri ve c;:engileri seyircileri eglendirmek ic;:in c;:e§iili gosteriler sunarlar. Aralarmda bir araba ic;:inde kokulu mum doken bir gene;: goriiliir. Arkasmdan silahh muhafizlarla birlikte berberler gelir Arabalann­da bir berber diil<.karu canlandtnlrni§tlr. <;au kiri§inden renghertk havlularm ve bezlerin sarkngt bu arabada bir berber bir mii§terinin sac;:tru yt.kar. Bu lonca sultana, giimii§ kaplarm yan1 sua i§lemeli havlular ve w~ onliikleri hediye et­mi§tir.

Kasaplar, ~c;:tlar ve Debbaglar: Sonraki sahnede koyun kasaplart yaldtz boy­nuzlar brokar kum~larla siislenmi~ koyunlarla gec;:er. Yanlarmda araba ic;:inde bir c;:uak er kesme zanaanru gostermekredir (Resim 3). Stg1r kasaplart da (sol alt) benzer bic;:irnde siislenmi§ inekler ve elinde bir c;:ocuk ruran de bir kuklayla ge­c;:er. Devin biri erkek biri kadtn olmak iizere iki b~t vardtr. Arkalarmdan et yemeklerinde usta olan ~c;:Ilar gelir. Aralarmda, bir tezgahta §i§ kebap haztrlayan gene;: goriiliir. Son olarak da hayvan derisinden yaptlnu~ c;:e§icli iiriirtleri sergile­yen Ciebbaglar gec;:er. Loncalar sultana biiyiik bir usrahlda yaptl.rru§ giirnii§ legen­ler, ibrikler, buhurdanhklar, giilabdanlar, cepsiler, §amdanlar ve b~ka kaplar hediye ederler. Bundan sonra loncalarm ustalar1 saltanat c;:adtrmdaki ziyafete daver edilirler.

<;iftc;:iler, Degirmenciler, Fmnctlar: Bu sahne sol yapragm alnndan b~lar ve bir k.tvnm c;:izerek iistte tamarnlantr. ilk once okiizleri sabanlart ve pulluklanyla c;:iftc;:iler gec;:er. Yanlarmda bir deve iizerinde oturmu§ bir oglan, kurandan stgtr­larla ilgili bakara suresini okumaktadtr. Arkasmda ellerinde hediyeleri, yanlarm­da silahh muhaftzlartyla degirmenciler ve fmnctlar goriiniir. Aralarmda boynuna gec;:irdigi bir tepside yuvarlak agtrlt.klar ~tyan bir adam vardu. Bu figiir eksik aguhk olc;:iileriyle suc;:iistii yakalanmi§ bir esnafi temsil eder. Bir b~ka figiirde samandan yaptlmt§ bir giysi ic;:inde agtrlt.k olc;:iilerini deneclemekle gorevli k.thk

13211. Uluslararasz Ahilik Kiiltiinl ve K.lr§ehir Sempozyumu • C/1t-l

Ar§'. Gor. Ali Asker BAL ~

degi~rirmi~ muhresibi (zabrra) remsil eder. Fmncuann ge<;:i§i, gens: bir oglanm rekerlekli bir araba iizerindeki fmnda etraftakilere srcak ekmek dagrtmasryla son bulur. (Resim 4)

Ahilik geleneginden izler ta§ryan bir ba§ka tasvir sanan resimdir. Baah res­samlarm Dogu'ya kar~1 duyduklarr ilgi ile yapnklarr oryantalist cralr~malar Avru­pa' da biiyiik ilgiyle kaqrlanrru~tlr. istanbul 19. yiizyu · Oryantaliscleri i<;:in . en onemli merkezlerden biriydi. Bu donemde kente resiin yapmak amacryla pek s;ok sanat<;:r gelmi§ ve burada s;ok sayrda Oryantalist resim gers;ekle~tirilmi§tir. Bu donemde, Dogunun liiksiine, gizemine ve onu s;evreleyen biiyiilii ·orrama kar~r uyanan hayranhk sanats;rlarm esin kaynagr olmu§tur. Yaprlan resim s;alr§­malarr i<;:inde, esnafm giinliik ya§amma ait olanlar, beige ozellikleriyle onemli bir yer tutmaktadrrlar.

1834 yumda istanbul' a gelen Danimarkalr ressam Martin us Rorybe, KJ.lu;: Ali Pa§a Camii' nin avlusundaki arzuhalcilere ilgi .duymu~ ve resimlerini yapmr§­nr. "Tophane'deki Krlr<;: Ali Pa§a Carnii'nin Oniindeki ~uhalci" adlr resimde, avlunun demir parmaklrklarma asllffil§ madalyonlu iran halrsmm oniinde, ku­ffilZl serpu~una beyaz riilbent sarrru~, sakalh ve gozliiklii ya§h bir arzuhalci oturmu§, elindeki kagrda bir §eyler yazmaktadrr. Solunda, .elinde para kesesi tutan krrmrzr fesli ve krrmrzr kukuletalr bir ciippe giymi§ bir adam, onun kar§I­smda sarr ayakkabrlarrm s;rkarmi§, bacaklarmr toplamr§ feraceli bir kadrn otur­maktadrr. Kadrnm elinde, miihrii rsrtmak i<;:in turtugu bir flril vardrr. Arkasmda ye§il feraceli Arap bir hizmetkar beklemekredir. Duvardaki hahnm iistiine Sul­tan Mahmut rugralr bir yazr ili§tirilmi§tir.

Bin;:ok Ban.h sanarc;:rmn berimledigi Kapalrc;:ar§I, battluarr, her· riirlii ihtiyacm kar§rlandrgr bir merkez olmasmm dr§mda, burada: saruan mallarm degi§ikligi ve <;:e§icliligi, dagrmk, karr§rk planr ile cezb etmi§tir. Carlo Bossoli, "Kapalu;:ar§r" adlr tablosunda, c;:ar§mm en geni§ sokagr olan Kalpakc;:uar caddesini betimlemi§­tir. Yolun iki yanmda, kereveclerde orurmu~ esnaflar, arkalarmda diikkanlar, duvarlarda raflar ve onlerinde carnlr kurular, tezgahlar dikkati c;:eker. Edmond Amicis, Kapalrc;:ar~r ic;:in, "Burasr bir bina degil, sokaklarr, <;:e§meleri, mescicleri ve meydanlarryla hakiki bir §ehirdir" der. (Germaner vd. 2002: 252)

Mrsrr ~ar§lSl, belirli meslek kollarmm etkinlik gosterdigi mekanlardan biri:­dir. Bu c;:ar§I, hemen yanr ba§mdaki Yeni Camii'nin kiilliyesine air olup, carniye gelir gerirmek ic;:in yapumr§tL Fabius Brest'in tablosunda goriilecegi gibi, c;:ar§l­da, orradaki yolun iistii kemerli ve .ronozludur. Mrsrr ~ar§rsmda, "Once eyvan­lar srralanrr, her eyvanm gerisinde hemen hemen onun iki · misli derinliginde hiicreler (diikkin, oda) yer alrrdr." (Germaner vd. 2002: 256) her ri.irlii baharat, §ifalr or, koku ve boyanm sattldrgr, hatta bir tiir hekimligin de yapudrgr bu c;:ar-. §tya giren biitlin yabancuarm ilk soziinli errikleri, ic;:eri girer girmez burunlarma

. gelen, keskin, agrr kokudur.

1

133 I. Uluslararasz Ahilik Ki1ltiirii ve Kzr§ehir Sempozyumu • Cilt-1

~ Anadolu TasawuJ An/~1 Baglammda Ahilik'in Tasvir Sanaclanndaki lzleri ~~----~~~----------------------

Rudolf Ernst' in "Sedefk.a.r" adh yapmnda, <;:ini kaph bir ocagm oniinde yere ocurmu§, cesceresiyle tahta kesen bir marangoz ile baku bir gi.igumde muhceme­len tutkal kart§tlratl <;:tragt becimJerni§tir. Duvara dayah, yartst ramamlanrru~ sedef bezemeli bir kapt kanadt, her ikisinde bu kapt i.izerinde s;alt§aklart izleni­mini uyandtrmakcadtr.

Anonim bir yaptt olan "T ophane' de Kahvehane" adlt c;:alt§mada, halkm giin­li.ik ya§arrunda onemli bir yeri olan Tophane'deki bir kahvehane betimlenmi§tir. Osman Hamdi; "Giine§in dogu§undan batt§tna kadar, imamlar, hocalar, asker­lee, §ehir halkt durmakslZtn birbiri ardma bu bastk mekana gelirler ve esnaftan, ki.i<;:iik di.ikkan sahiplerinden, halktan ki§ilerden ve hatta buraya gelen daha ale rabakadan insanlardan his: rahatstz olmadan, saaclerce si.iren en demokratik, en as;tk sozli.i, en is;ren sohbecler yaparlardt" demekcedir. (Germaner vd. 2002: 283)

Amadeo Preziosi'nin "Bir Ti.irk Kahvehanesi" adh resirnde, kahvenin orta­smda fiskiyeli bir havuz vardtr. Havuzun s:evresinde uzanan kereveclerde, §ehir­de ya§ayan <;:e§icli trklardan ve mesleklerden insanlar ocurmu§, bagda§ kurmu§, kahve, s:ubuk ve nargile i<;:mektedirler. Bunlarm arasmda bir Mevlevi dervi§i, kendilerine ozgi.i giysileriyle bir lranh ve Rum gens:leri, bir zenci <;:ocuk, sartk.h ve ci.ippeli ki§iler gori.ini.ir. Soldaki yiikseks:e bir girintide, iki ki§ilik bir saz ra­kuru vardtr. Sanat<;:t, bu resimde bir kahvede yer alabilecek hemen her ti.irlii e§yayt, gayer zengin ve aynnnlt bir §ekilde sergilemi§cir. (Resim 5)

Leonardo De Mango'nun "Berber" cablosundaki beyaz gomlekli berber, ba­§lna bir sartk sarmt§, mi.i§terisi el ve ayaklarmm terniz oldugunu gorsiin diye kollarmt stvamt§ttr. Re§at Ekrem Kos;u; "Berber kalfalartyla <;:traklarmm yaz ve k.t§ yahnayak ve ayaklarmda naltnla <;:ah§malartmn kadthk nizarm ile mecburi oldugunu; bu mecburiyecin, <;:tplak ayagm s;oraplt ayaktan daha kolayhkla cemiz tuqJ.lacagmdan ileri geldigini" yazmaktadtr. (Ko<;:u, 1967: 34) Resimde, mii§te­rinin omuzlarma geni§ bir havlu orri.ilmi.i§tiir. Duvarda bir berber cast, aynast ve ustur~ astltdtr. (Resim 6)

Anadolu roplum yaptsmm cemel kurumlarmdan bjri olan Ahilik, 16. yii:Lyl­lm sonlarmda Ban sanayi i.iriinlerinin Anadolu pazarlartm ele ge<;:irmesi ile <;:6-zi.ilmeye ba§larnt§ttr. El t~zga.h.larmda mal i.ireten esnafm sanayile§me faaliyecle­rine uyum saglayamamas1 ve mallarma allCt bulamamast, Anadolu'nun Avrupa devleti ve ti.iccarlarmm as;tk pazart haline gelmesi, bu roplumsal yaptyt sarsmt§­ur. Osmanlt, orrodoks karakterinin bir geregi olarak, Anadolu'daki hererodoks ve aykm unsurlara taharnmi.il edememi§; ya kendi biinyesi i<;:inde eritrni§ ya da orradan kaldtrmak yoluna gitmi§tir. Ba§langt<;:ta Anadolu §ehirlerinde hakim olan ahi ileri gelenlerinin yerine merkezi otorirenin aras:lart olan kadtlart koya­rak onemli bir sistem degi§ikligi yapmt§tlr. Bu tavu da ahiligin zaytflamasmda onemli bir etkendir.

134,1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiini ve K1r~ehir Sempozyumu • Cl1t-l

Ar~. Gor. Ali Asker JJAL ~

Ahilik kurumu, bir tarikat olmaktan yok iyinde An.adolu casawufunun zen­gin biri.kimlerini t~tyan sosyal ve ekonomi.k yonden ·i§leyen, siyasal, asked ve kiiltiirel yonleri bulunan bir diinya diizenidir. Ahilik, temdde toplwnsal diize­nin yigiclik ve kahramanWda saglanacagt inancmdan dogmU§ ve b~ltca ilkesi ezilenleri korumak ve ezenleri cezalandtrmak olan bir go~tiir. 13. yiizyt.ldan itibaren An.adolu'da uygulanan rasavvuf felsefesinin tfun·dini ve ernik sm1rlarm iistiine ytkan biiyiik bir insanct.l gelenegin iiriiniidiir. 13. yiizyt.lda kan, gozy'~t ve zuliim alnnda ezilen An.adolu halla bu karg~adan Ahi Evran, Hact Bekr~-1 Veli, Mevlana ve Yunus Emre gibi biiyiik degerleri ytkarabilmi§ ve Ahiligin koruyuculugunda varltgmt siirdiirebilmi§tir. Benzer ko§ullarm siirdiigii giinii­miizde Ahilik, kendisinden ogrenilmeyi bekleyen bir degerler sisremi olarak durmakradu. Ahilikten giiciinii alan ve kaynaklanan rare ve gelenekler giinii­miizde de Anadolu'nun <;e§icli bolgelerinde siirdiiriilmektedir. Bir 'Anadolu Ronesanst' olarak da kabul edebilecegirniz Ahiligin ongordiigu toplwnsal orgiit­lenme modeli giiniimiize onerilebilir bir yaptdtr.

KAYNAKLAR:

Anadol, Cemal (2001), Tii.rk jsfam Medeniyetinde Ahilik Kiiltii.rii ve Fiitii.vvet­namelel~ Ankara, Kiiltiir Bakanltgt Yay.

Ani, Esin (1994), Levni ve Surname, Bir Osmanlt Saray $enli!)nin Oykiisii, is­tanbul, Koybank Yay.

<;alt§kan, Y ~ar - M. Liicfii ikiz (200 1), Kiiltiir Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, 2. Baskt, Ankara, Kiiltiir Bakanltgt Yay.

<;elebi, Evliya (2004), Evliya (:elebi Seyahatnamesi, I. Cilt, '. Kirap, istanbul, YKY,

Ftg!alt, Erhem Ruhi (2006), Turkiye'de Alevilik ve Bekttljilik, izmir, 1zmir tlalli­yat Vakfi Yay.

Germaner, Scmra- inankur, Zeynep (2002), Otyantalistlerin istanbul'u, istan­bul, T. i§ Bankast Kiiltiir Yay.

Hanyerlioglu, Orhan (1994) jslttm jnanflarz Sozlii.gr'l, istanbul, Remzi Kitabevi.

ibn-i Batura, (2004), jbn-i Batuta Seyahatnamesi, Cilt I, <;eviren: A. Sait Aykur, istanbul, YKY.

Kos;u, Re§at Ekrem (1967), Tiirk Giyim, Kttjam ve Sz'lsleme Sozlug;ii, Ankara, Siimerbank Kiiltiir Yay.

Kopriilii, Fuar (1967), Tiik Edebiyattnda jLk Mutasavviflar, istanbul.

113~

1. Uluslararast Ahilik Kiilttini ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-1

~ AnadJJlu TasawuJ Anlqyz§z Baglammda Ahi/ik'in Tasvir Sanaclanndaki lzleri

RES iMLER

Resim 1: Gezici esnaf, "~ald' \

-------.,-:--:---.

Resim 2: Gezici esnaf, "Muhallebici"

1361 1. UluslararasL Aht1ik Kiiltilnl ve Klr§ehir Sempozyumu • Ci/c-1

A~. Gar. Ali Asker BAL ~

Resim 3: Levni, "Surname", Esnaf Alayt, Deqbaglar ve Kasaplar

1

137. /. Uluslararast Ahilik Kiiltiirii ve Ktr§ehir Sempozywnu • Cilc-1

~ Anado/u Tasawlff AniCfJ'l$1 Baglammda Ahtlik'in Tasvir Sanat/anndaki lzleri

Resim 4: Levni, "Surname", Esnaf AJayt, <;ifc;iler, Fmndar ..

138,1. U/us/ararast Aht1ik Kultiirii ve Klr$ehir Sempozyumu • Ci/t-1

Ar~. Gar. Ali Asker BAL ~

Resim 5: Amadeo Preziosi, "Bir Turk Kahvehanesi", 1854.

Resim 6: Leonardo De Mango, "Berber",. 1877.

1

139. 1. Uluslararas1 Ahilik Kiilt:ilrii ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-1