1 M. M. Musayev Türkoloji dilçilik Bakı-2012
Transcript of 1 M. M. Musayev Türkoloji dilçilik Bakı-2012
1
M. M. Musayev
Türkoloji dilçilik
Bakı-2012
2
AӘRBAYCAN RESPUBLİKASI TӘHSİL NAZİRLİYİ
BAKI SLAVYAN UNİVERSİTETİ
M. M. MUSAYEV
TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK
Dәrslik
Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyinin
23.01.2012-ci il tarixli 107 No-li әmri ilә tәsdiq edilmişdir
BAKI-2012
3
Bakı Slavyan Universiteti Elmi Şurasının qәrarı ilә çap olunur
Elmi redaktor: Әmәkdar elm xadimi,
Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya
elmlәri doktoru, professor KAMAL ABDULLAYEV
Rәyçilәr: filologiya elmlәri doktoru, professor
Ahmet Bican Ercilasun
filolologiya elmlәri doktoru, professor
Tofiq Hacıyev
filologiya elmlәri doktoru, professor
İkram Qasımov
Filologiya elmlәri namizәdi, dosent
Şaban Hüseynov
Mehman Musayev. Türkoloji dilçilik. Bakı, 2012.
Dәrslikdә ümumtürk mәdәniyyәti, türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları açıqlanır,
türk әdәbi dillәrinin sosiolinqvistik tәsnifi vә xәritәsi verilir. Türkoloji dilçiliyin Mahmud
Qaşqarlıdan günümüzә qәdәrki tarixi iki mәrhәlә vә dörd dönәmdә dövrlәşdirilir. Türkologiyaya
dair әsәrlәr müqayisәli, müqayisәli-tarixi; tәsviri, tәsviri-normativ vә tarixi-müqayisәli türkoloji
dilçilik metodologiyası baxımından öyrәnilir. Әrәb vә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәri vә
1970-ci illәrdәn bәri türkologiyada istifadә edilәn yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin tәtbiq
olunması qiymәtlәndirilir. Filologiya elmindә yeni olan linqvistik mәsәlәlәr dә dәrslikdә
gündәmә gәtirilir. Azәrbaycan türk әdәbi-bәdii mәtninin koqnitiv-konseptual, intellektual
özәlliklәrindәn, qavramlar dünyasından vә özәl mәtnqurucu işarәlәrindәn bәhs olunur. Bәdii
mәtnin әdәbi-, üslubi-, semiotik- vә konseptual-linqvistik tәhlillәri verilir.
4
Әziz müәllimim, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının akademiki, filologiya elmlәri
doktoru, professor Ağamusa Axundovun anadan olmasının 80 illiyinә ithaf edirәm.
KİTABIN İÇİNDӘKİLӘR
Ön söz
Giriş
5
1. Türklük vә türk dili qavramları
2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi
3. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri
3.1. Koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә metalinqvistika qavramları
3.2. Linqvistik qavram
4. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları
4.1. Ortaq türk dili qavramı
4.1.1. Qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramları
4.1.1.1. Türk dillәrinin tәsnifi
4.1.1.2. Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi
Girişә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar
ӘDӘBİYYAT
I HİSSӘ
TÜRKOLOJİ DİLÇİLİYİN TARİXİ
1. Türkoloji dilçiliyin keçdiyi tarixi inkişaf yolu
1. 1. I mәrhәlә
1.1.1. XI-XVIII yüzillәrdә türkoloji dilçilik: ilk lüğәtlәr vә qrammatika kitabları
1.1.2. XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırmalar
1.2. II mәrhәlә
1.2.1. XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar
1.2.2. XX yüzilin sonu vә XXI yüzil: yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr
2. Türk dillәrinin müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә
öyrәnilmәsi
2.1. Qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinә dair müqayisәli fonetik, fonoloji,
qrammatik, leksikoloji, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik araşdırmalar
2.1.1. Fonetika vә fonologiya
2.1.1.1. Dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi
2.1.1.2. Müqayisәli türkoloji dilçilikdә fonetika vә fonologiyaya dair araşdırmalar
2.1.2. Morfologiya
2.1.2.1. “Morfem” vә “morfologiya” terminlәri haqqında
6
2.1.2.2. Tәsviri, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji dilçilik
yöntәmlәri haqqında
2.1.2.3. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik araşdırmaları
2.1.3. Sintaksis
2.1.3.1.Müqayisәli türkoloji dilçilikdә sintaksisә dair araşdırmalar
2.1.3.1.1.Mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur tәsniflәndirmәsi
2.1.3.1.2. Mürәkkәb cümlәlәrin normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik
normaları vә variantları
2.1.4. Leksika, leksikologiya vә leksikoqrafiya
2.1.4.1. Türkoloji dilçilikdә leksikoqrafik işәr
2.1.4.1.1. Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr
2.2. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi
2.2.1. Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları
2.2.2. Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmış linqvistik işlәr
2.2.2.1. XIX yüzil vә XX yüzilin ilk qәrinәsindә yazılmış dil vә qrammatika kitabları
2.2.2.1.1. Mirzә Kazım Bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan
lәhcәsi ilә” (1846) adlı kitabı
2.2.2.1.2. Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt” (1851)
adlı kitabı
2.2.2.1.3. “Altay dilinin qrammatikası” (1869) adlı kitabı haqqında
2.2.2.1.4. P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin qrammatikası” (1894-1897) adlı
kitabı haqqında
2.2.3. XX yüzildә türkoloji dilçilik әsәrlәri
2.2.3.1. Fonetika vә fonologiyaya dair görülәn işlәr
2.2.3.2. Qrammatika: morfologiya, sintaksis vә söz yaradıcılığı sәviyyәsinin öyrәnilmәsi
2.2.3.3. Leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsi
2.2.3.3.1. Leksikologiya
2.2.3.3.2. Leksikoqrafiyaya
2.2.3.3.3. Frazeologiya
2.2.3.4. Dialektologiya
2.2.3.5. Türkoloji dilçilikdә dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları
7
Birinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar
Әdәbiyyat
II HİSSӘ
TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK BU GÜN: PROBLEMLӘR, PERSPEKTİVLӘR VӘ
YENİLİKLӘR
1. Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni yöntәmlәrin paralel olaraq işlәnilmәsi
1.1. Tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tәsviri dilçilik yöntәmlәri
1.2. Funksional, semantik, riyazi, korpus, sosiolinqvistik, statistik, mәtnlinqvistik,
koqnitiv-konseptual vә s. digәr yeni araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri
1.3. Әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәrin işlәnilmә perspektivlәri
2. Çağdaş dünya düzәnindә әcdad dil, ana dili, ortaq dil vә rәsmi dil qavramları
2.1. Avrasya dil portfolyosu vә dil pasportu
2.2. Әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları
2.3. E-dil anlayışı: E-Türkcә vә E-Azәrbaycanca qavramları
2.4. Tәrcümә vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları proseslәri
2.4.1.Türk dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları
2.4.1.1. Azәrbaycan yazarlarının әsәrlәri Türkiyә türkcәsindә
2.4.2. Avrasiyada rusca-türkcә vә türkcә-rusca ikidilliliyi ortamları
2.4.2.1. Yan tәbәqә (adstrat), alt tәbәqә (substrat), üst tәbәqә (superstrat) vә iç tәbәqә
(interstrat) qavramları
3. Türkoloji dilçilikdә mәtn dilçiliyi vә sintaksisi araşdırmaları
3.1. Türk mәtninin konseptual-intellektual mahiyyәti
3.2. Türk mәtninin konseptual-linqvistik özәlliklәri
3.3. Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin (MSB) aktual üzvlәnmәsi
3.3.1. Sadә quruluşlu MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi
3.3.2. Mürәkkәb quruluşlu MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi
3.3.3. Parselyatikli MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi
3.4. Türkoloji dilçilikdә MSB-lәrin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi
3.4.1. Türk mәtnlәrinin әdәbi-linqvistik tәhlili
3.4.2. Türk mәtnlәrinin üslubi-linqvistik tәhlili
8
3.4.3. Türk mәtnlәrinin semiotik-linqvistik tәhlili
3.4.4. Türk mәtnlәrinin konseptual-linqvistik tәhlili
İkinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar
Әdәbiyyat
Mәnbәlәr
III HİSSӘ
TÜRKOLOJİ DİLÇİLİKDӘ ӘNӘNӘVİ VӘ YENİ TӘCRÜBӘLӘR VӘ YA
ӘLAVӘLӘR
I ӘNӘNӘVİ TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
A. Samoyloviç. “Türk dillәrinin tәsnifinә dair bәzi әlavәlәr” (1922)
II YENİ TӘCRÜBӘ-ӘlAVӘ
Y. V. Şeka. “Rekonstruksiya prinsiplәri” (2005)
III YENİ TӘCRÜBӘLӘR-ӘLAVӘLӘR
Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt örnәklәri
3.1. Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi atalar sözlәri lüğәti
3.2. Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi frazeologiya lüğәti
3.3. Türkiyә türkcәsi-Azәrbaycan türkcәsi şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli sözlәr lüğәti
3.4. Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi qısa feil lüğәti
9
ÖN SÖZ
Türk dövlәtlәri vә topluluqları universitetlәrinin filologiya fakültәlәrindә vә dünyanın
önәmli türkoloji mәrkәzlәrindә keçәn әsrin әvvәllәrindәn başlayaraq türkologiyanın ümumi vә
xüsusi sahәlәri ilә çox yaxından bağlı olan fәnlәr tәdris olunur. Bunlara, hәr şeydәn öncә, “Qәdim
türk dili”, “Orta türk dili”, “Cağatay dili”, “Osmanlı türkcәsi”, “Çağdaş türk dillәri” vә
“Türkologiyanın әsasları”, “Türkologiyaya giriş”, “Dil tarixi”, “Әdәbi dil tarixi”,
“Dialektologiya” vә “Toponimika” kimi fәnlәr aid edilir. “Türkoloji dilçiliyin tarixi”,
“Türkologiyanın aktual problemlәri”, “Türk dillәrindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr”, “Türk
dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi vә mәtn dilçiliyi” kimi kursların da tәdrisinә artıq bu gün
universitetlәrimizdә başlanılmışdır. M. M. Musayevin hazırladığı “Türkoloji dilçilik” adlı
kitabından hәm әnәnәvi, hәm dә yeni filoloji-türkoloji kursların tәdrisindә bir dәrslik kimi
istifadә oluna bilәr.
Tarixi vә çağdaş türk әdәbi dillәri, dialektlәri, şivәlәri vә onların geniş dil-danışıq
coğrafiyasının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi XI yüzildәn etibarәn başlanılmışdır. Türkologiyada
әnәnәvi-tәsviri, müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә yeni dilçilik metodları ilә hәmin dillәrin
öyrәnilmәsindә vә universitetlәrdә tәdris olunmasında isә indiyә qәdәr başlıca olaraq iki elmi-
praktik istiqamәt özünü göstәrmişdir. Birincisi–Türk әdәbi dillәri vә dialektlәri, klassik türkoloji
dilçilik mәktәblәri vә onların fundamental әsәrlәri müqayisәli olaraq Şәrq, Ural-Altay vә dünya
dillәri kontekstlәrindә monoqrafik-akademik üsulla öyrәnilmişdir. İkincisi– türkologiya elminin
tәdrisi işi institut vә universitetlәrdә tәşkil edilmiş, hәmin fәnnә dair müxtәlif dәrs kitabları,
proqramaları vә vәsaitlәri yazılmışdır. M. M. Musayevin hazırladığı “Türkoloji dilçilik” adlı
kitabı elmi-monoqrafik istiqamәtdә yeni dilçilik metodları ilә yazılmış bir dәrslik kimi diqqәti
cәlb edir.
M. M. Musayevin hazırladığı kitab “Giriş”, üç hissәdәn vә hәmin hissәlәri tәşkil edәn
ayrı-ayrı bölmәlәrdәn ibarәtdir. “Giriş”dә koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi istiqamәti vә
metodlarının türkologiyada tәtbiq olunmasından bәhs edilir. Buna bağlı olaraq türklük, türk dili,
türkologiya, türkoloji dilçilik vә ortaq türk dili qavramları açıqlanır, çağdaş türk әdәbi-danışıq
dillәri vә dialektlәrinin sosiolinqvistik tәsnifi vә xәritәsi verilir. Kitabın birinci hissәsi “Türkoloji
dilçiliyin tarixi”, ikinci hissәsi “”Türkoloji dilçilik bu gün: problemlәr, perspektivlәr vә
yeniliklәr”, üçüncü hissәsi isә “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni tәcrübәlәr vә ya әlavәlәr”
adları ilә adlandırılır. Birinci hissәdә Mahmud Qaşqarlıdan bәri davam edib gәlәn türkoloji
dilçiliyin tarixi iki mәrhәlәdә vә hәmin mәrhәlәlәrә әsasәn müәyyәnlәşdirilәn bölmәlәrdә
işıqlandırılır. Belә ki, türk dillәrinә dair yazılmış fundamental әsәrlәr vә digәr bütün önәmli
türkoloji dilçilik işlәri ümumi elmi metodologiya vә tәtbiq edilәn konkret metodlar baxımından
iki hissәyә ayrılaraq öyrәnilir:
1. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik işlәri;
2. Tәsviri, tәsviri-normativ vә tarixi-müqayisәli türkoloji dilçilik işlәri.
Hәr iki bölmәdә bir neçә türk dilinin, qrup türk dillәrinin, ümumtürk dilinin vә ayrı-ayrı
konkret türk әdәbi dillәrinin fonetikası vә fonologiyasına, qrammatikası vә sintaksisinә,
lesikologiyası, leksikoqrafiyası vә frazeologiyasına hәsr olunmuş türkoloji dilçilik işlәri öyrәnilir.
Sözügedәn hissәdә türkoloji dilçilikdә mövcud olmuş әsas dilçilik mәktәblәri haqqında geniş
elmi mәlumat verilir, müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi istiqamәtlәrinin,
dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışlarının mahiyyәti açıqlanır. Türkoloji dilçiliyin tarixindә
önәmli yer tutan fundamental әsәrlәrdәn, o cümlәdәn hәm әrәb, hәm dә Hind-Avropa dilçilik
mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn yazılmış qrammatika kitablarından ayrıca olaraq bәhs edilir. XI-
XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn әrәb vә türk dillәrindә yazılmış
10
qrammatika kitabları geniş tәhlil olunur. Bununla bәrabәr, Hind-Avropa dilçilik mәktәbi
әnәnәlәrinә әsasәn yazılmış Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846),
O. Bötlinqin “Yakut dili haqqında” (1851) vә rus missionerlәrinin XIX yüzildә qәlәmә aldığı
“Altay dilinin qrammatikası” kitablarından da danışılır. XX yüzildә vә günümüzә qәdәr yazılmış
qrammatika kitabları vә digәr hәr cür türkoloji dilçilik işәlәri işıqlandırılır. Altı cildlik “Türk
dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984-2006) adlı rus dilindә yazılmış kollektiv-
monoqrafik kitab hәlәlik türkoloji dilçiliyin әn böyük tarixi nailiyyәti olaraq qiymәtlәndirilir.
Sözügedәn dәrslikdә türkoloji dilçiliyin inkişafının tarixi xronologiyasının
müәyyәnlәşdirilmәsi vә bu günkü gәlişmәlәrinin isә yeni linqvistik metodlarla öyrәnilmәsi
müasir Azәrbaycanşünaslıqda hәm türkologiya, hәm dә dilçilik tarixi baxımından çox böyük
әhәmiyyәt kәsb edir.
Kitabın ikinci hissәsinin “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәr” adı
ilә adlandırılan birinci bölmәsindә öncә әnәnәvi vә yeni dilçilik istiqamәtlәri vә metodlarının
türkoloji dilçilikdә bu gün paralel şәkildә tәtbiq olunduğu göstәrilir. Buna bağlı olaraq 1970-ci
illәrdәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә aparılan riyazi- vә sosiolinqvistik araşdırmalardan söz
edilir, konseptual-funksional qrammatika anlayışı açıqlanır, aktual üzvlәnmәyә aid sadә vә
mürәkkәb quruluşlu cümlәlәrdәn vә sintaktik bütövlәrdәn örnәklәr gәtirilir. Kitabın ikinci
hissәsinin “Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil
qavramları” adı ilә adlandırılan ikinci bölmәsindә, hәr şeydәn öncә, sözügedәn qavramlar vә
“Avropa dil portfolyosu”(European Language Portfolio) mövzusu açıqlanır. Sonra isә bütün
bunlarla bağlı olaraq Azәrbaycan dilindә yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә
alışqanlıqları, e-dil, türk dillәri arası әdәbi vә avtomatik mәtn çevirilәri vә proqram tәminatı kimi
mәsәlәlәr türkoloji kontekstdә işıqlandırılır. Sözügedәn kitabın ikinci hissәsinin “Türkoloji
dilçilikdә bәdii mәtnin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi” olaraq adlandırılan üçüncü
bölmәsindә isә sadәcә türkologiyada deyil, bütövlükdә ümumi filologiya elmindә çox yeni olan
filoloji-linqvistik mәsәlәlәr gündәmә gәtirilir. Burada ilk dәfә müqayisәli olaraq Azәrbaycan türk
әdәbi-bәdii mәtninin koqnitiv-konseptual özәlliklәrindәn, intellektual mahiyyәtindәn, qavramlar
dünyasından, semiotik sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrindәn danışılır. Bәdii mәtnin çox geniş
әdәbi-, üslubi-, semiotik-, konseptual-linqvistik tәhlillәri konkret örnәklәrә әsasәn kitabın
sözügedәn bölmәsindә aparılır. Bununla da türkologiya elmindә bәdii mәtnin üslubi, semiotik vә
konseptual özәlliklәri ilә çox geniş әdәbi-linqvistik tәhlilinin öyrәnilmәsinin yolu açılır.
Kitabın “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni tәcrübәlәr vә ya әlavәlәr” adı ilә
adlandırılan üçüncü hissәsindә öncә görkәmli türkoloqların rus dilindәn türk dilinә tәrcümә
olunmuş mәqalәlәri yer almışdır. Bu mәqalәlәr tәlәbәlәrin türkoloji dilçiliyin tarixinә vә bu
gününә aid kitabın әvvәlki bölmәlәrindә aldığı әsas biliklәri möhkәmlәndirәcәkdir. Dәrsliyin
müәllifi tәrәfindәn tәrcümә edilmiş hәmin mәqalәlәr “Dil Araşdırmaları” (2007 Bahar, Sayı:1, s.
175-184; 2009 Bahar, Sayı: 4, s. 125-134) dәrgisindә yayımlanmışdır. Kitabın sözügedәn
bölmәsindә yer alan vә onun әvvәlki bölmәlәrindә ümumtürk leksikoqrafiyasına aid verilmiş
elmi-linqvistik biliklәri tamamlayan Azәrbaycanca-Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt
örnәklәri isә әsәrin elmi-praktik әhәmiyyәtini önәmli bir ölçüdә artırır. M. M. Musayevin
“Türkoloji dilçilik” adlı әsәrinin hәr bir hissәsinin sonunda ayrıca olaraq sual vә tapşırıqlar,
istifadә olunan elmi әsәrlәrin vә mәnbәlәrin çox geniş siyahısı verilir. Yuxarıda göstәrilәnlәrlә
bәrabәr, kitabın türkologiya elmi sahәsindә bir yeni dәrslik olaraq faydalı olacağını göstәrәn
amillәrdәn biri dә elә budur.
Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü,
filologiya elmlәri doktoru, professor Kamal Abdullayev
11
GİRİŞ
Türklük qavramı1 vә ya qavrayışının (konseptinin) sadә sxematik çәrçivәsi ümumtürk
mәdәniyyәti komponentlәrinin mövcudluğu ilә müәyyәnlәşir. Hәmin komponentlәrdәn biri elә
ümumtürk dili (ing. Turkic, rus. Тюркcкий язык, Çağatayca vә Osmanlıca: Turkî) vә ya
bütövlükdә götürüldükdә çağdaş türk dillәridir. Sözügedәn qavram göstәrilәn әsas vә digәr
konseptual komponentlәri ilә qloballaşan dünya mәdәniyyәtlәri kontekstindә araşdırılmaya cәlb
olunur. Әsas komponent alt qavramları vә hәmin qavramlara bağlı olan kateqoriyaları ilә birlikdә
türkologiyanın ayrıca bir sahәsi olan türkoloji dilçilikdә öyrәnilir. Bütün bunlar isә sözügedәn
üst qavramın komponentlәrinә görә koqnitiv-konseptual olaraq qavramlaşdırılması vә
kateqoriyalaşdırılmasını şәrtlәndirir.
1. Türklük vә türk dili qavramları
Türklük, türk dünyası vә türk mәdәniyyәti qavramlaşdırılması müstәvisindә qarşıya
çıxan әsas birlәşdirici faktor türk dilidir. Daha doğrusu, türkcә vә ya başqa bir ifadә ilә ümumtürk
dili göstәrilәn müstәvidә etnik-mәdәni, sosial-coğrafi, siyasi-strateji vә linqvistik-xronoloji
özәlliklәri ilә yer tutur. O, sözügedәn qavramların üst vә alt başlıqlar sәviyysindә dәrk olunması
vә konseptual-kateqorial olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir.
Türklük fenomeni türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәrinә görә bir üst qavram
vә ya bir ana başlıq (sәrlövhә) olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr. Digәrlәri isә sözügedәn qavramın vә
ya başlığın ayrı-ayrı konkret sәviyyәlәri vә ya alt başlıqları olaraq qavramlaşdırılır. Türklük
qavramı türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәri ilә türkologiya elmindә öyrәnilir.
Sözügedәn qavramlaşdırmanın tәşәkkülündә çox önәmli bir rol oynayan türk dili birlәşdirici
faktoru isә konseptual komponentlәri ilә türkologiya emlinin şöbәlәrindәn birindә araşdırılmaya
cәlb olunur ki, bu şöbә dә türkoloji dilçilikdir.
1Azәrbaycan dilindәki “qavrayış” sözü “qavramlaşma” şәklindә sözdüzәltmә vә “qavramlaşdırma,
qavramlaşdırılma” kimi felin formadüzәltmә modellәrindә çox da geniş işlәnilmir. Buna görә dә dәrslikdә hәmin
sözün sinonimi kimi “qavram” morfemi işlәdilir. Sözügedәn sözün leksik mәnası dünyanın dil xәritәsinin әsas
elementi ilә bağlıdır. Daha doğrusu, qavram dünya haqqınada insan biliyinin bir vahididir, dil işarәsinin semantikası
ilә müәyyәnlәşir. O, dil formasında ifadә olunan nәzәriyyәdir, ictimai şüurdur, hәyat obrazı faktıdır. Qavramla vә
kateqoriya ilә bağlı olaraq müәyyәnlәşәn qavramlaşma vә kateqoriyalaşma işlәmlәri isә insan hafizәsindә gerçәk
prototiplәri ilә dәrk olunaraq yığılan vә beyindә yenidәn işlәnilәn biliklәrә söykәnmәkdәdir. Hәmin biliklәrin vә hәr
cür digәr mәlumatların dil sәviyyәlәri ilә ifadәsinә bağlı olaraq özünü göstәrәn ümumi “funksional-semantik
tablo”nun “on-line” olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi vә alt qavramları vә kateqoriyaları ilә adlandırılması isә koqnitiv
dilçiliyin işidir.
12
Sözügedәn qavramlaşdırma hadisәsi müasir koqnitiv elmә vә türkoloji dilçiliyin uyğun
şöbәlәrinә görә öyrәnilir. Buna bağlı olaraq dәrslikdә türkokoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü
retprosperspektivel (keçmişә, indiyә vә gәlәcәyә görә) vә interospektivel (milli mentalitetә vә ya
“milli-mәnәvi öz”ә bağlı adәt-әnәnәlәrә vә s. görә) olaraq araşdırılır. Daha doğrusu,
retrospektiv, prospektiv vә perspektiv2 olaraq aparılan elmi-nәzәri açıqlanma sinkretik sәciyyәli
qavram, qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma, kateqoriya vә kateqoriyalaşdırma işlәmlәrinin
aparılmasına yol açır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә üsulu özü ilә birlikdә yeni yönüm vә
yöntәmlәri3 gәtirir ki, bunlar da koqnitiv vә informasiya texnologiyaları dilçiliyinin
nailiyyәtlәrindәn istifadә etmәklә müәyyәnlәşdirilir. Aşağıda hәm koqnitiv dilçiliyin, hәm dә
2 Müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә
görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә
predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә
dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir şәkildә birlәşdirilmәkddir. Belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növü vә
ya digәr dil-nitq vahidlәri dә daha çox “müqayisәsiz sәciyyәli” özbәöz olan milli mentalitetә, etnoqrafiyaya,
demoqrafiyaya, folklora, mifologiyaya vә s. görә, hәr şeydәn öncә, interospektiv aspektdә öyrәnilmәkdәdir.
Yuxarıda göstәrilәn aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir araşdırma-öyrәnilmә konteksti
formaşdırılmışdır: prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv müstәvi. Sözügedәn yönüm koqnitiv dilçiliyin
әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr (Musaoğlu 2002: 319-320; Musaoğlu, Hasanova
2006b).
Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә
әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda
müşahidә olunmaqdadır. Müasir dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair
faktorlara görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә bir-biri
ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin qavramlaşdırmalar vә
kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv
xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla
aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә
kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә, tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә
simvollaşır, sistemlәşir, mücәrrәdlәşir vә konkretlәşir. Buna görә dә dәyişәn, yenilәşәn sosial elmlәrin başında,
bizcә, dilçilik gәlir. Dilçilik elminin isә bu gün tәdqiq vә tәdbiq olunan sahәlәri getdikcә genişlәnir. Daha doğrusu,
hәmin elm sahәsinin yuxarıda göstәrilәn retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv araşdırma aspektlәri
orijinal konseptual-semantik yönümlәri vә informasiya texnologiyaları vә kompüter dilçiliyi proqram tәminatları
sistemlәri ilә ortaya çıxır. Ümumi müqayisәli dilçiliyin bu gün hәmin sistemlәrlә tәkmillәşdirilәn müqayisәli-
qarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı yöntәmlәri isә yenidәn müәyyәnlәşdirilir.
Türkoloji dilçilikdә müxtәlif sistemli dillәrin vә türk dillәri materiallarının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi
nәticәsindә müqyisәli-qarşılaşdırmalı (kontrastiv) vә müqayisәli-tutuşdurmalı (konfrontativ) yöntәmlәr bu gün artıq
çox açıq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir.
Müqayisәli dilçilikdә prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektiv sәciyyәli binar aspektlәr vә ya artıq ierarxik
xarakterli tәk bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәti ortaya çıxmaqdadır. Hәmin istiqamәtdә sinxronik-diaxronik
sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçiliyin pra- vә protodil dil
sәviyyәlәrinin canlandırılması işlәrinin nәticәlәndirilmәsinә dә yol açmaqdadır.
Belәliklә, türkologiyada tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçilik bu gün artıq ümumi bir
prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektdә müqayisәli-qarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı linqvistik
yönümü ilә konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Frazeologizmlәr konseptual-kateqorial xarakterli
qavramlaşdırmaların vә kateqoriyalaşdırmaların ümumi vә xüsusi prinsiplәrinә görә sinxronik-prospektiv, diaxronik-
retrospektiv vә diaxronik-interospektiv sәviyyәlәrdә tәsniflәndirilmәkdәdir (Musaoğlu, Hәsәnova 2006a). 3 “Yönüm vә yöntәm” sözlәrinin sinonimlәri olaraq Azәrbaycan dilindә “istiqmәt vә metod” sözlәri dә işlәnilir.
13
informasiya texnologiyaları vә ya kompüter linqvistikasının iş prinsiplәrinin türkoloji dilçiliyin
problemlәrinin hәll olunmasındakı potensialından yeri gәldikcә bәhs olunacaqdır.
2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi
Türkdilli corafiyada yer tutan Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız,
özbәk, qaraqalpaq, uyğur, tatar, başkırd, çuvaş, saha (yakut), tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-
balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas tarixi etnik-milli kimliklәri ümumtürk mәdәniyyәti
kontekstinin әsas komponentlәri olaraq özünü göstәrir. Vә hәmin komponentlәr “Türk
dünyası”qavramının tәrkibini tәşkil edir.
Sözügedәn mәdәniyyәtin bütününü tәşkil edәn etnik-milli әsas vә buna bağlı olaraq da
türklük fenomeni; dünyadakı türk xalqlarının әnәnәvi vә yeni dinlәri vә inancları, adәt-
әnәnәlәri, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri ilә bir yerdә
öyrәnilmәkdәdir. Bütün bunlar; hәm ayrılıqda, hәm dә bütövlükdә müxtәlif türk әdәbi dillәri vә
dialektlәri ilә ümumtürk dili olaraq dәrk olunmaqdadır.
Türklük fenomeninin türk dili, türk dünyası vә mәdәniyyәti ilә sözügedәn
qavramlaşdırılması sivilizasiyaların universal-interaktiv qovşağında, “bilgi çağı”nın
ehtiyacılarının yerinә yetirilmәsiylә vә onun hәrәkәtverici qüvvәlәrinin göz önündә tutularaq
qloballaşmanın sürәtinә uyğunlaşdırılmasıyla öyrәnilmәkdәdir. Belә bir konseptual-koqnitiv
araşdırmanın vә ya ayrı-ayrı türk xalqları mәdәniyyәtlәri sivilizasiyası açıqlanmasının aşağıda
verilәn layihәlәndirmәyә әsasәn aparıla bilәcәyini fikirlәşirik:
1. Sivilizasiya: Әsas komponentlәri
1.1. Dünya sivilizasiyaları
1.1.1. Şәrq sivilizasiyası
1.1.2. Qәrb sivilizasiyası
1.1.3. Türk sivilizasiyası vә ya mәdәniyyәti
2. Türk sivilizasiyasının komponentlәri
2.1. Türkcә vә ya ümumtürk dili
2.1.1 Tarixi: Әcdad Türkcә (prototürk, pratürk, qәdim türk dili) Orta Türkcә (cağatayca,
osmanlıca), Yeni Türkcә, Әn Yeni Türkcә vә ya çağdaş türk dillәri vә lәhcәlәri
2.1.2. Türk dillәri, dialektlәri vә çağdaş әdәbi dillәri
2.1.2.1. Türkiyә türkcәsi
14
2.1.2.2. Diğәr çağdaş türkcәlәr
2.1.2.3. Ortaq dünya dillәri kontekstindә vә Avrasiya türkcәlәri müstәvisindә, Türkiyә
türkcәsi vә digәr inkişaf etmiş türk әdәbi dillәri әsasında bir ortaq ünsiyyәt vә әdәbi
uyğunlaşdırma türkcәsi
2.1.2.3.1. Avrasiya ortaq dillәri müstәvisindә türk dillәri arası “Dil-uyğunlaşdırma vә
dil-işlәnilmә” proqramları vә ya E-türkcә
2.1.2.3.2. Ortaq dünya dillәri kontekstindә ümumtürk dilinin vә ya ayrı-ayrı türk әdәbi
dillәrinin ana dili olaraq tәlimi, xarici dil olaraq tәdrisi vә ortaq dil olaraq işlәnilmә modellәri
2.1.2.3.3. Türkoloji dilçiliyә dair koqnitiv-konseptual sәciyyәli vә kompüter linqvistikası
işlәmli üst vә alt qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar korpusu
2.2. Dinlәr vә inanclar
2.2.1. Müsәlman türklәr
2.2.2. Müsәlman olmayan türklәr
2.2.2.1. Xristian, musәvi, şamanist vә s. türklәr
2.2.2.2. Müqәddәs dinlәrә itaәt etmәyәn türklәr
2.2.2.3. Göy Tanrı, totemizm, şamanizm vә digәr qәdim inanclar
2.2.2.4. Ateizm vә ya dinsizlik
2.3 Adәt-әnәnәlәr
2.3.1. Dini vә milli bayramlar, bütün dünyada qeyd olunan günlәr, özәl günlәr
2.3.2. Türklük-Türk dünyası qavramını tәşkil edәn mәdәniyyәt sәciyyәli digәr әsas
faktorlar
2.3.2.1. Mәrasimlәr; davranış vә yaşam şәkillәri; tarixdәn günümüzә Novruz bayramı
2.3.2.2. Şifahi vә yazılı әdәbiyyat; incәsәnәt, xalq sәnәti örnәklәri vә musiqi
2.3.2.3. Geyim, qiyafәt vә mәtbәx
2.3.2.4. Heyvandarlıq, balıqçılıq, ovçuluq, bağçılıq, kәnd tәsәrrüfatı vә s.
3. Türk kimliyi
3.1. XIX yüzilin sonları, XX yüzillin әvvәllәrindә Türk dünyasında “Kimlik
arayışları”
3.1.1. Çar Rusiyasında türk xalqlarının milli kimlik mübarizәsi ( Әli bәy Hüseynzadә vә
“Fyuzat” jurnalı, İsmayıl Qaspıralı vә “Tәrcüman” qәzeti)
15
3.1.2. Azәrbaycan Demokratik Cümhuriyyәti vә Çağdaş Azerbaycan Respublikası
(“Azәrbaycan” qәzeti)
3.2. Tәnzimat dönәmindә milli kimlik problemlәri vә milliyyәtçilik hәrәkatları
(Yusuf Akçura, Ziya Gökalp, Әli bәy Hüseyinzadә vә s.)
3.2.1. Osmanlıçılıq
3.2.2. İslamçılıq
3.2.3. Türkçülük-milliyyәtçilik ust qavramlaşdırması müstәvisindә digәr millәtçilik-
vәtәnpәrvәrlik axınları vә ya Azәrbaycançılıq, tatarçılıq, özbәkçilik, türkmәnçilik, qazaxçılıq vә
ya türk mәdәniyyәtlәri vә nәhayәtdә türk dövlәtlәri vә s. qavramlaşdırmaları
3.2.3.1. Azәrbaycançılıq vә ya “Mәn Azәrbaycanlı olmağımla fәxr edirәm”
qvramlaşdırması (Ulu öndәr Heydәr Әliyev)
3.3. Dünyәvilik, çağdaşlıq; demokratiya vә milli mentalitet
3.3.1. Atatürk, Atatürkçülük vә çağdaş Türkiyә Cümhuriyyәti
3.3.2. Heydәr Әliyev vә çağdaş Azәrbaycan Respublikası
3.3.3. Qloballaşma kontekstindә çağdaş Avrasiya türk dövlәtlәri, muxtar respublikaları,
vilayәtlәri vә topluluqları
3.3.3.1. Avrasiya qavramlaşdırması kontekstindә türk-slavyan milli komponentlәrinin
qarşılıqlı әlaqәlәri
3. 4. Aqrar, sәnaye vә bilgi cәmiyyәtlәri
3.4.1. Bilgi-informatika vә intellektual sәciyyәli informasiya texnologiyaları
cәmiyyәtlәri
3.4.2. Retprosperspektivel vә interospektivel sәciyyәli konseptuallıq kontekstindә insan,
cәmiyyәt vә fәrd qavramlaşdırmaları
3.4.2.1. Qloballaşma, cәmiyyәtlәşmә (toplumlaşma) vә fәrdlәşmә
3.4.2.1.1. Ziyalılıq vә intellektuallıq
3.4.2.2. Türk ailә quruluşu
Sözügedәn koqnitiv-konseptual layihәlәndirmә kontekstindә ümumtürk mәdәniyyәtinә
görә sıra ilә ikinci vә üçüncü qavramlar olaraq müәyyәnlәşdirilәn türk dili vә türkoloji dilçilik
qavramlaşdırmaları vә kateqoriyalaşdırmalarının problemlәri çağdaş dilçilikdәki yeniliklәrin
işığında araşdırılmaqdadır. Problemlәr ümumtürk dilinin fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik,
16
mәtnlinqvistik4, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji materiallarına görә öyrәnilmәkdә vә buna
bağlı olaraq türkoloji dilçiliyә dair yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә konkret yöntәmlәri
üzәrindә durulmaqdadır. Türkoloji dilçilik qavramlaşdırması, ümumtürk dilinin min illik
inkişafına, qәdim türk dilinin әdәbi dillәr vә dialektlәr sәviyyәlәrindәki dil-işlәnilmә, şifahi vә
yazılı mәtnlәrin әdәbi uyğunlaşdırma işlәkliyinә, ana dilinin tәlim vә tәdrisinә görә
aparılmaqdadır.
Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yönümü bir tәrәfdәn ümumtürk dilinә dair indiyә qәdәr
aparılmış olan әnәnәvi tәdqiqatlardan, digәr tәrәfdәn isә çağdaş linqvistik axınların içәrisindә yer
tutan yeni araşdırmalardan (Dilbilim Araştırmaları 1900-2004) fәrqlәnir. Buna görә dә aşağıda
sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrin әsaslanıldığı koqnitiv-kompüter dilciliyi vә onların iş
prinsiplәri haqqında konkret olaraq bilgi verilmәkdәdir.
3. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis5 linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri
XX yüzilin sonlarından başlayaraq dilә dair elmin әsas tәsisatları yenilәnmәkdәdir.
Hәmin tәsisatların dәyişim proseslәrindәn indi paradiqmatik vә sintaqmatik sıralanmaların
yenilәnmsi kimi dә bәhs olunur. Artıq dil digәr intellektual fәaliyyәt formaları ilә birlikdә
öyrәnilmәkdә vә dilçiliyin tәdqiqat obyekti dә mәhz buna uyğun olaraq dәyişmәkdәdir. Araşdı-
rıcıların diqqәti dil daşıyıcılarının şüurlu dil fәaliyәti üzәrindә mәrkәzlәşmәkdә, dilin özü isә әsas
dәrketmә mәnbәyi kimi göstәrilmәkdәdir. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis vә ya informasiya
texnologiyaları linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri dә hәmin kontekstdә müәyyәnlәşdiril-
mәkdәdir.
İnsan biliyi vә ya bilik sәviyyәsinin sistemi necә qurulmuşdur, hansı formalarda vә
mexanizmlәrlә işlәyir? Bütün bunları vә varlıq simvollarının dәyişimlәrinә dair fakt vә
hadisәlәrin vә duyğuların yaratdığı biliklәrin dәrketmә proseslәrinin tәfәkkürdә әks olunmasını
günümüzdә koqnitiv linqvistika öyrәnir. Dil vasitәsilә insan beynindә әks olunan bilik sisteminin
alt vә üst sәviyyәlәri ilә qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması koqnitiv linqvistikanın
araşdırma prinsiplәrinin cәmi kimi dәrk edilir. Elektronik vә kompüter texnologiyalarının
4 Azәrbaycan türkcәsindә tәrәfimizdәn “mәtnlinqvistik” şәklindә işlәdilәn söz mәtnә aid olan linqvistik özәlliklәri
bildirir. Hәmin söz bir linqvistik termin olaraq ingiliscә Text Linguistics almanca texstlengüistik, rusca лингвиcтикa
тeкcтa, Türkiyә türkcәsindә isә metindilbilimsel sözlәri ilә ifadә olunur. 5Kompüter-mühәndis linqvistikası anlayışı Azәrbaycan dilindә informasiya texnologiyaları linqvistikası kimi dә
ifadә oluna bilәr.
17
inkişafı әsasında insan biliyinin dil vasitәsilә modellәşdirilmәsini isә informasiya texnologiyaları
linqvistikası yerinә yetirir (Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalıştayı Bildirileri 2006).
Dilçiliyin kateqoriyalara dayalı elmi әsası gözlә görünәn bir şәkildә genişlәnmişdir. Hәll
edilәcәk problemlәr araşdırıcılardan sadәcә dilçiliyi vә uyğun sahәlәrini deyil, fәlsәfә, dәrketmә
nәzәriyyәsi, mifologiya, folklor, tarix, psixologiya, antropologiya kimi digәr sosial elmlәri dә
daha dәrindәn bilmәyi tәlәb edir. Buna görә dә, müxtәlif dillәrә dair ontoloji sәciyyәli
araşdırmalarda tәtbiq olunan әn yeni linqvistik yöntәmlәr konseptual olaraq formalaşdırılır vә
koqnitiv linqvistikanın tәtbiqi sahәlәri dә buna bağlı olaraq genişlәndirilir (Маслова 2004;
Андреева 2004).
Günümüzdә çağdaş izahı ilә insan intellektinә vә bir bütün kimi dәrk edilәn tәcrübәsinә
dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn alt kateqoriyalarla fәrqli açıqlanmalardakı
tәsviri işini koqnitiv linqvistika yerinә yetirir. Belә ki, insana mәxsus sitәm vә ya giley-güzar
etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, sevinc kimi semantik sahәlәr
gerçәk prototiplәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Hәmin kontekstdә mәhәbbәt-acıma vә ya sevgi-nifrәt
kimi linqvistik qavramlar konkret diskursiv variantları ilә dә göstәrilir.
Mәlum olduğu üzrә, dünyanın konkret vә mücәrrәd obrazları (mәsәlәn, su pәrisi,
tәpәgöz, kentavr kimi) insan şüurunda dünyanın dil xәritәsi kimi koqnitiv-konseptual xarakterli
görmә, hiss etmә, dadma, eşitmә vә oxuma dәrketmә vasitәlәri ilә әks olunur. Bütün bunlar insan
şüurunda vә tәfәkkürdә ilk mәrhәlәdә tәhtәlşüur olaraq müәyyәnlәşir. Hәmin obrazlarla dünyanın
ümumi dil xәritәsi vә konkret dil kateqoriyaları arasındakı ierarxik әlaqәlәr isә günümüzdә
koqnitiv linqvistikada araşdırılır. Daha doğrusu, sәs, morfem, söz, deyim vә mәtn komponentlәri
sıralanmaları dil-danışıq vahidlәri olaraq fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik vә frazeoloji
sәviyyәlәri ilә yenidәn kateqoriyalaşdırılır. Bunun nәticәsindә toplum, fәrd-danışan, verilәn-
informasiya vә yozumlayıcı-dinlәyәn kimi diskurs faktorları ilә gerçәklәşәn konseptual sxemlәr
dә bu gün artıq konkret dil faktları ilә qurulur. Hәtta daha geniş bir “konseptual müstәvi”dә
subyektivlik//obyektivlik dәyәrlәri müqayisә edilir. Subyektivliklә әlaqәdar ayrıca bir dil
mәrkәzçiliyi vә ya “eqoizmi”, bir başqa sözlә hadisә vә faktların dәyәrlәndirilmәsindә mәzmun
vә ifadә baxımından digәr sosial әsaslarla müqayisәdә “dil daşıyıcısı”na dayalılıq nәzәriyyәsi
yaradılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004).
Koqnitiv linqvistikada insan faktoru çox vaxt çağdaş sosial elmlәrin ümumi bir elmi
araşdırma әsası sәviyyәsindә dә irәli çıxarılmaqdadır. Belә bir araşdırma әsası isә insan
18
intellektinә söykәnәn dil bağlılıqlarının bundan sonra dünyanın dәrk edilmәsindә bir başlanğıc
nöqtәsi yerindә araşdırılacağının siqnallarını vermәkdәdir.
Son 20-30 il içәrisindә müәyyәnlәşәn koqnitiv linqvistika yöntәmlәri ilә yeni dil
gerçәklәri öyrәnilir. Bunları isә dil formalaşmaları ilә konkret olaraq obyektlәşdirilәn vә insan
tәfәkküründә özәl quruluşları ilә mövcud olan çevrәlәri, çevrәlәnmәlәri, sәhnәlәri vә s. tәşkil
edir. Bu baxımdan dilin bilavasitә gerçәkliyi vә ya varlığı deyil, insan hafizәsindәki konseptual
tablonu әks etdirdiyi dә deyilә bilәr (Гуреев 2005). Bu fikir koqnitiv linqvistikanın tarixindә ilk
dәfә olaraq 1984-cü ildә ifadә edilmiş vә dilin insan hafizәsindә konseptual olaraq projeksiyalar
halına gәtirilmiş biliklәr sistemindәn ibarәt olduğu vә bu biliklәri әks etdirdiyi göstәrilmişdir
(Jackendolff 1984).
Sözügedәn mövzular mahiyyәtcә yeni olan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә
kompüter-mühәndis linqvistikası anlayışları müstәvisindә araşdırılır. Buna görә dә, yuxarıda
göstәrildiyi kimi, mәtndә yeri gәldikdә “istiqamәt” sözünün yerinә “yönüm”, “metod” sözünün
yerinә isә “yöntәm” kәlmәlәri işlәdilmişdir. “İstiqamәt” sözü әrәb, “metod” sözü isә fars
mәnşәlidir. Ancaq ikincilәr türk mәnşәli olsa da, bütün bu kәlmәlәr hamısı birlikdә dilimizdә
işlәnilәn sinonim sözlәr kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr.
Bәs koqnitiv linqvistika vә kompüter-mühәndis linqvistikası elmi-linqvistik anlayışları
vә buna bağlı olaraq da yönüm vә yöntәmlәri nә demәkdir? Bunların mahiyyәti nәdәn ibarәtdir?
Sözügedәn qavramlar elmşünaslıqda nә zaman ortaya çıxmışdır? Bütün bunlar mәtndәki ümumi
elmi tәhkiyә әsnasında izah olunacaqdır. Bununla bәrabәr, biz elmi-terminoloji vә metalinqvistik
baxımdan mövzuya aşağıda qısaca olaraq özәl bir “açıqlanma” da gәtirmәk istәdik.
3.1. Koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә metalinqvistika qavramları
Müasir dövrdә koqnitiv xarakterli elmi araşdırmalar vә onların nәticәlәrinin praktik
fәaliyyәtdә hәyata keçirilmәsi öyrәnmәyә vә dәrketmәyә açıq olan demokratik cәmiyyәtlәrdә
getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Artıq 2000-ci illәrdәn etibarәn sözügedәn araşdırmalar Türkiyә
universitetlәrindә dә daha geniş olaraq aparılmaqdadır. Hәmin araşdırmalara dair elmi
istiqamәtlәr bakalavr vә magistratura proqramlarında yer almaqda vә dissertasiya mövzuları kimi
işlәnilmәkdәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsas araşdırma obyektlәri, hәr şeydәn öncә,
aşağıdakılardan ibarәtdir:
-Elm, bilik-mәlumat vә biliş (cognition) fenomenlәri;
19
-Hafizә psixologiyası;
-Biliyin vә ya müxtәlif mәlumatların tәsvir olunması, mәnimsәnilmәsi, işlәnilmәsi vә
insan hafizәsindә yerlәşdirilmәsi;
- “İnsan vә kompüter münasibәti”ndә koqnitiv yönlәr, zehin ve beyin әlaqәlәri, ağlın
meyarları vә koqnitiv proseslәri vә s.
Bütün bunlar – bilik, ağıl, zәka, zehin, beyin, anlamaq, ağıl (baş) işlәtmәk, ağıllı
davranış vә ya davranmaq, bacarıq vә s. özәk (açar) sözlәrin diskurs vә mәtn linqvistikası
sәciyyәli çәrçivәsindә açıqlana bilmәkdәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsaslarını fәlsәfә,
antropologiya, psixologiya, kompüter mühәndisliyi vә dilçilik elmlәri tәşkil edir.
Türk dillәrinin müxtәlif linqvistik sәviyyәlәri müasir dövrün bir reallığı kimi
işıqlandırılmalıdır. Çünki onlar da artıq struktur-semantik vә funksional dilçilik araşdırmaları
müstәvisindә dilçiliyin vә digәr ictimai elmlәrin gәlib çatdığı informativ-diskursiv sәviyyәdә vә
ya yönümdә sәciyyәlәndirilmәlidir. Sözügedәn yönümün elmi meyarları 1980-ci illәrdәn bәri
dilçilikdә getdikcә daha çox aydınlaşmaqdadır. Bu yönüm dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn әn
ümumi qavramlara vә alt qavramlarına, onları tәşkil edәn kateqoriyalara görә
müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Burada mәhz koqnitiv xarakterli dәrketmә әsnasında gerçәklәşәn
linqvistik yöntәm diqqәti çәkmәkdәdir.
Çağdaş dilçilikdә koqnitiv-konseptual tәdqiqata, hәr şeydәn öncә, dünyanın dil xәritәsini
tәşkil edәn böyük vә kiçik dillәrin tipoloji özәlliklәri vә ya dil universaliyaları vә fәrqliliklәrinin
söykәndiyi müxtәlif dil sәviyyәlәri cәlb olunmaqdadır. Bu dil sәviyyәlәrini fonetik-fonoloji, mor-
foloji vә sintaktik qrammatika vә leksik-leksikoqrafik vә frazeoloji fenomenlәr vә onların ayrı-
ayrı detalları tәşkil etmәkdәdir. İnkişaf etmiş dillәrdә әsas dil çәrçivәlәrinin (frame) tәrkiblәri
sistematik-koqnitiv dәrketmә әsasında linqvistik bir yöntәmlә qavramlaşdırılmaqda vә alt
sәviyyәlәri ilә kateqoriyalaşdırılmaqdadır. Bütün bunlar isә yuxarıda göstәrilәn dil sәviyyәlәrinә
bağlı olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Новое в зарубежной лингвистике 1988; Демьянков 1994;
Kибрик 1994; Кубрякова 1994; 2004; Bozşahin Cem ve Zeyrek Deniz 2000; Кравченко 2001;
Курт 2002; Селиверстова 2002). Mücәrrәd tәfәkkürün qavramlaşdırma vә buna bağlı olaraq
kateqoriyalaşdırma proseslәri dilçilikdә koqnitiv xarakterli dәrketmә әsasına görә
müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu da ictimai elmlәrin yeni paradiqmatik vә sintaqmatik aurasında
ortaya çıxan “dil eqoizmi vә ya subyektivliyi” problemlәrinin hәll olunması yollarının axtarılması
ilә paralel olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Гуреев 2004; 2005).
20
Koqnitiv xarakterli dәrketmә әsasında dilçilik vә semiotika, koqnitivlik mexanizmi vә
qrammatik açıqlanma vә şәrhetmә әlaqәlәri antropoloji baxımdan insana mәxsus dәrketmә-şüur-
tәfәkkür müstәvisindә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Dilçilikdә 2000-ci illәrdәn başlayaraq yaşanılan
dünyanın әn әsas konseptual obrazları vә linqvistik qavram anlayışı tәdqiqata cәlb olunmaqdadır.
Bunlara bağlı olaraq da öncәliklә iltifat, xoşbәxtlik, arzu-istәk, sevgi-mәrhәmәt, sevgi-acımaq
kimi duyğu-hissiyyat qavramları koqnitiv xarakterli dәrketmә yönlәri ilә dәrindәn öyrәnilmәk-
dәdir (Doğan 2000; Воркачёв 2001; Ханина 2004).
Çağdaş dilçilikdә dil hәr yönü ilә koqnitiv-konseptual bir müstәvidә öyrәnilәrәk
metalinqvistik bir terminologiya vә üslubla müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu, hәr şeyden öncә, belә
bir fәlsәfî әsasa söykәnmәkdәdir: “Konkret dil şәkli vә ya şәkillәri koqnitiv quruluşun vә ya qu-
ruluşlarının, başqa bir ifadә ilә insan şüurunun, tәfәkkürünün vә qavrayışının dildәki әks
olunmalarından ibarәtdir” (Kибрик 1994: 126). Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә vә buna
uyğun olaraq da türkoloji dilçilikdә şüurun, tәfәkkürün vә qavrayışın türk dillәrindәki әks
olunmalarına әsasәn әmәlә gәlәn konkret qrammatik sәviyylәri koqnitiv yöntәmlә tәsvir
olunmalıdır. Bu baxımdan ilk növbәdә felin şәkil, növ vә tәrz kateqoriyalarının sözügedәn
yöntәmlә dәqiq olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәcәyini fikirlәşirik (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008).
Meta yunanca bir söz olub leksikoqrafik olaraq “vasitәsilә” vә ya “sonra” mәnalarını
ifadә etmәkdәdir. Metalinqvistika qavramı isә dilçilikdә tәbii, canlı dilә dair yazılmış
tәdqiqatlara görә müәyyәnlşdirilәn ikinci bir dil-ifadә sistemi kimi xarakterizә olunmaqdadır.
Buraya, hәr şeydәn öncә, özәl linqvistik terminologiya sistemi ve mәtn linqavistikası sәciyyәli
quruluş vә quruluşlar vә buna uyğun olaraq elmi sәciyyәli leksika vә ayrı-ayrı leksik qrupları
daxildir (ЛЭC 1990: 297). Dil sәviyyәlәrinin özünәmәxsus bir şәkildә tipoloji qavramlaşdırılması
vә kateqoriyalaşdırılması müasir dilçiliyin universal miqyasdakı әsas meyarları vә ya metadili
olaraq bilinmәkdәdir. Türkoloji dilçiliyin orijinal bir metalinqvistiyinin vә ya metadilinin
olduğunu söylәmәk hәlәlik sözün tam mәnasında, çox tәәssüf ki, mümkün deyildir (Musaoğlu
2008: 229). Dәrsliyin ikinci hissәsindә mәhz buna cәhd göstәrilәcәkdir.
3.2. Linqvistik qavram
Sözügedәn anlayış insan tәrәfındәn psixoloji sәviyyәdә dәrk edilәn vә koqnitiv
xarakterli şüurlanma ilә kamillәşәn tәfәkkürün yaranması vә inkişafının dil çәrçivәli faktorları ilә
müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu anlayış Allahın yaratdığı tәfәkkürün inkişafı ilә bilavasitә bağlıdır
21
vә dünya sistemi mütәnasibliyinin mühafizә olunmasında qavramaların rolu vә linqvistik olaraq
adlandırılması ilә isә bilvasitә әlaqәlidir. Dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn universal qavramlar
vә milli sәciyyәli fonetika, fonologiya, morfologiya, sintaksis, leksika, leksikoqrafiya vә
frazeologiya üst kateqoriyaları konkret linqvistik göstәricilәrlә bilinir. Bunlar eyni zamanda
mücәrrәd konseptual quruluşlarla ifadә edilәn qavram vә komponetlәri ilә dә tәsbit olunur.
Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual faktorlarla ifadә edilәn anlayışlar
linqvistik qavramlar olaraq tәrif edilir. Sözügedәn kateqoriyalardan hәr biri bir çox dildә
konkret qrammatik göstәricilәri ilә işarәtlәnir. Bәzәn isә müxtәlif dillәrdә qrammatik
kateqoriyaların konkret qrammatik göstәricilәri olmur. Mәsәlәn, bir çox dildә leksik, sintaktik vә
morfoloji göstәricilәrin birinci vә sonrakı funksiyaları ilә kompleksiv olaraq ifadә edilә bilәn
ümumi aspektuallıq linqvistik qavramı vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşdirilәn tәrz alt kate-
qoriyası vә ya alt qavramı vardır. Aspektuallıq faktoru bu vә ya digәr şәkildә türk dillәrindә dә
vardır. Ancaq bir çox dünya dilindә olduğu kimi ümumtürk dilindә aspektullağın konkret bir
kateqoriya olaraq morfoloji göstәricilәri yoxdur (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008; Musayev 2011:
22-26).
4. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları
Avrasiya mәkanında yaşayan türk xalqlarının hәr birinin özünәmәxsus bir şәkildә dәrk
edilәn dil, әdәbiyyat, folklor, mifologiya, tarix vә etnoqrafiya qavrayışları vardır. Bunlar hәmin
xalqlara aid olan milli-mәnәvi anlayışlar vә ya xüsusi sosial kateqoriyalar kimi dә dәrk olunur.
Hәmin qavrayışlardan vә ya әsas milli dәrketmә komponentlәrindәn ümumtürk dili vә
ya türkcә, ortaq türk tarixi vә mәdәniyyәti qavramları yaranır. Türkologiyada bütün bunlar
günümüzdә artıq әn ümumi şәkildә koqnitiv dәrketmә xarakterli yeni elmi yönümlәr vә
kompüter-mühәndis dilçiliyi yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә bir-birinә bağlı vә ierarxik olaraq
açıqlana bilәr.
Bәs türkologiya elmi nә zaman ortaya çıxmışdır, bir müstәqil humanitar elm sahәsi
sәviyyәsindә linqvistik vә digәr elmi-praktik parametrlәri ilә nә zamandan etibarәn tam olaraq
müәyyәnlәşmişdir?
Türkologiya başlanğıcda XI yüzildәn etibarәn türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әn çox
әrәb, fars, rus, alman, fransız vә s. xarici dillәrdә araşdırılması, tәdris vә tәsnifinә dair müxtәlif
elmi-praktik işlәrin görülmәsi nәticәsindә ortaya çıxmışdır. Tәbii ki, türk xalqlarının әdәbiyyatı,
22
folkloru, tarixi, etnoqrafiyası vә s. dair aparılan müxtәlif araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә
kitablar da sözügedәn ümumi fәnnin formalaşmasında tәsirsiz qalmamışdır. Orxon-yenisey vә
digәr qәdim vә yeni türk yazılı abidәlәrinin öyrәnilmәsi isә türkologiyanın inkişafına çox güclü
tәkan vermiş vә XIX yüzildә sözügedәn humanitar elm sahәsi bütün klassik elmi-praktik
parametrlәri ilә tam olaraq müәyyәnlәşmişdir. Türkologiyanın bir elm sahәsi olaraq
formalaşmasında istәr tarixi türk lәhcәlәri vә әdәbi dillәrinә, istәrsә dә çağdaş türk әdәbi dillәri
vә dialektlәrinә dair aparılan araşdırmaların rolu müәyyәnlәşdirici olmuşdur. Buna görә dә çox
vaxt ayrılıqda da “Türkoloji dilçilik” deyilәndә ümumilikdә “Türkologiya” qavramı başa
düşülmüşdür. Halbuki, “Türkoloji dilçilik” ümumi “Türkologiya fәnni”nin qollarından birdir.
Türkdilli xalqların dilini, tarixini, әdәbiyyatını, folklorunu, mifologiyasını vә qәdim
müqәddәs (qutsal) inanclarını, bәlli bir ölçüdә incәsәnәtini, adәt-әnәlәrini, etnoqrafiyasını vә
davranış şәkillәrini vә s. öyrәnәn sosial elmlәrin bütünü türkologiya fәnninndә ehtiva olunur.
Türkologiyanın araşdırma-öyrәnilmә sahәlәrindәn ümumtürk dilinin dilçiliyin, tarixinin tarix
emlinin vә ümumilikdә mәdәniyyәtinin fәlsәfәnin, sosiologiyanın vә semiotikanın işığında
öyrәnilmәsinin zәruri olduğu danılmazdır. Çağdaş elmşünaslıqda semiotikanın semiosfera vә
semiozis anlayışalarıyla6 müstәqil bir elm sahәsi olaraq müәyyәnlәşmәsi dә ümumi
türkologiyanın vә onu tәşkil edәn elm sahәlәrinin hәm dә semiotik baxımdan öyrәnilmәsini
şәrtlәndirmәkdәdir. Günümüzdә isә hәlәlik daha çox ümumtürk dili vә onu tәşkil edәn türk әdәbi
dillәri, dialektlәri vә danışıq şәkillәrinin koqnitiv dilçilik vә kompüter linqvistikası yönüm vә
yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi gündәmә gәlmәkdәdir. Bu, yaşadığımız bilgi vә informasiya
texnologiyaları әsrinin tәlәbidir vә qaçınılmazdır.
Türkologiya elmi Qәrbdә vә Rusiyada missionerlik vә ya Avrasiyanın әlçatmaz
yerlәrinin öyrәnilmәsi vә mәnimsәnilmәsi әsnasında formalaşmışdır. Bir elm sahәsi olaraq әn çox
türk dialektlәrinә, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair aparılan sinxronik vә diaxronik
sәciyyәli dilçilik işlәrinә görә bilinir. Bu baxımdan XIX yüzildә qәlәmә alınan Mirzә Kazım
bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası”(1846), İlminiski vә hәmkarlarının “Altay dilinin
qrammatikası (1869), Radlovun “Türk dialektlәrinin lüğәti tәcrübәsi” (1888-1911) vә s. klassik
6 Semiozis (yunan. sema ‘işarә’) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma, hәrәkәt vә açıqlama
özәlliklәrini ehtiva edir. Semiosfera (yunan. sema ‘işarә’, sphaira ‘şar’) isә işarәlәrin qlobal sahәsi vә әhatә dairәsi,
mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn semiotik mәkandır (Стариченок
2008: 539-540). Aşağıda sözügedәn anlayışlara dair daha geniş mәlumat verilәcәkdir.
23
әsәrlәr diqqәti cәlb edir. Aşmarinin “Çuvaş sintaksisinin tәdqiqi tәcrübәsi (1903), Tomsenin
“Türkcә” (1916), Banqın “Göytürkcәdәn osmanlıcaya” (1917), Qrönbexin “Türk dilinin
quruluşu” (1936) kitabları da sinxronik-diaxronik xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yönümünün
klassik türkoloji dilçilikdәn XX yüzilin başlarında da yan keçmәdiyini göstәrmәkdәdir.
Dmitrievin “Türk dillәrinin quruluşu” (1962), Qabenin “Qәdim türk dilinin qrammatikası”
(1974), Kononovun “VII-IX yüzillәr türk runik abidәlәrinin dilinin qrammatikası” (1980) vә s.
kitabları da sözügedәn linqvistik әnәnәnin türkoloji dilçilikdә daha sonralar da davam etdiyini
sübut etmәkdәdir.
Sözügedәn kitablar tәsviri vә ümumi-müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә
müqyisәli-tarixi araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri ilә yazılmışdır. Ümumi-müqayisәli dilçiliyin
tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrinin fәrqlәri dәrsliyin birinci hissәsindә örnәklәrә
әsasәn göstәrilәcәkdir.
Belәliklә, yüz-yüz әlli il әvvәl Avropa xaricindә bu gün dә işlәnilәn müasir dillәrin, o
cümlәdәn türk dillәrinin elmi-normativ tәsvirinin missionerlik qrammatikası anlayışıyla hәyata
keçirildiyi yaxşı bilinmәkdәdir. Vә ya sözügedәn hәr hansı bir dildә söz şәkillәrinin vә
qrammatik kateqoriyaların Hind-Avropa dillәrinin qayda-qanunlarına görә müәyyәnlәşdirildiyi
ciddi alimlәr tәrәfindәn dә indi artıq etiraf edilmәkdәdir (Алпaтoв 2003: 116).
Ümumürk dilinin tarixi, onun dialekt vә ağızları, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair
aparılan araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar, bütövlükdә görülәn bütün digәr elmi-praktik
işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, müxtәlif terminlәrlә adlandırılır. Bunların içәrisindә
“Türkologiya” vә ya әn düzgünlәri olaraq da “Türk dilçiliyi” vә ya “Türkoloji dilçilik” terminlәri
diqqәti daha çox çәkir. Biz “Türkoloji dilçilik” terminini işlәtmәyi uyğun hesab edirik. Bununla
bәrabәr, Türk Cümhuriyyәtlәrindә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinә dair aparılan işlәrә görә
müәyyәnlәşәn fәrqli terminlәr dә işlәnilir:
-Azәrbaycan dilçiliyi;
- Özbәk dilçiliyi;
-Türkmәn dilçiliyi;
-Qırğız dilçiliyi;
-Qazax dilçiliyi;
-Tatar dilçiliyi;
-Başqırd dilçiliyi;
24
-Uyğur dilçiliyi vә s.
Әlbәttә, bütün bunlar türkoloji dilçiliyin müxtәlif qolları vә ya bir alt
qvramlaşdırmaları olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr.
Belәliklә, istәr müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә türk dillәri materiallarına görә,
istәrsә dә Ural-Altay dillәri içәrisindә türk dillәri (türk dili, çuvaş dili, yakut//saha dili)
anlayışıyla aparılan dilçilik araşdırmalarının türkoloji sәciyyәli olduğu yaxşı bilinmәkdәdir. Buna
bağlı olaraq müasir filologiyada hәr hansı bir türk dilinin dilçilikdәn vә ya türk әdәbi dillәri vә
dialektlәrindәn xәbәrdarlıqla müqayisәli olaraq öyrәnilmәk istәnildiyi meyli dә getdikcә daha çox
müşahidә olunmaqdadır. Ümumiyyәtlә, ümumtürk dilinә vә müxtәlif türk әdәbi dillәrinә dair
müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli, tәsviri-struktur vә yeni struktur-semantik- vә funksional
linqvistik yöntәmlәrlә aparılan vә ya türk dillәri materiallarının yer tutduğu bütün elmi
araşdırmaların, dәrs kitabları vә vәsaitlәrinin tәşkil etdiyi bir fәnn türkoloji dilçilik anlayışından
uzaq qala bilmәz. Hәmin fәnn istәr ümumi dilçilik sәciyyәli (Axundov 1988; Aksan 1995),
istәrsә dilçiliyin müxtәlif sahәlәrinә (Novoe v zarubejnoy lingvistike..., 1987) aid olsun, onun
türkoloji vә ya müqayisәli-tipoloji dilçilik olaraq dәyәrlәndirilmәsi hәm türk dillәri, türkoloji vә
e-türkcә yönümü, hәm dә müasir dilçilik axınları vә bütövlükdә koqnitiv elmşünaslıq baxımından
daha düzgündür. Başqa bir sözlә, ümumtürk dilinә dair vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri
materialları ilә aparılan bütün araşdırmalar öncә Ural-Altay dilçiliyi nәzәriyyәsi ilә bağlantılı
olmalıdır. Hәmin araşdırmaların hәm dә müasir linqvistikanın germanistika, romanistika,
slavistika sәviyyәlәrindә olmasına da sәy göstәrilmәlidir. Vә onların müasir linqvistikanın bir
komponenti sәviyyәsindә “Türkoloji dilçilik” termini ilә qavramlaşdırılaraq adlandırılmasına
üstünlük verilmәlidir (Musaoğlu 2004a: 56-57). Bununla bәrabәr, türkologiya emlinin әsas
qollarından birini tәşkil edәn türkoloji dilçilik fәnnini vә qavramını ehtiva edәn bütün konseptual
parametrlәr, sxemlәşdirmәlәr vә linqvistik kateqoriyalaşdırmalar yenidәn müәyyәnlәşdirilmәlidir.
Yәni bir üst sәviyyәdә müәyyәnlәşdirilәn kateqoriyalaşdırmalar aspektuallıq, zaman, sәbәbiyyәt
vә s. semantik kateqoriyalara görә görә seçilmәlidir. Bir alt sәviyyәdәki kateqoriyalaşdırmalar
isә, hәr şeydәn öncә, kateqoriya qurucu әlamәtlәrә görә müәyyәn olunmalıdır. Bunlar qrammatik,
leksik vә leksikoqrafik xarakterli tәsniflәndirici, şәkillәndirici sözdüzәltmә morfoloji әlamәtlәri
vә felin növ şәkilçilәri vә ya hal, felin zaman, şәkil sözdәyişdirici şәkilçilәrinә vә s. görә bir-
birindәn ayrılmalıdır. Ümumtürk dilindә sait, samit, sait vә samitlәrin fonetik uyumu, kәlmә, sәs,
morfem birlәşmәli söz tәsriflәndirilmәsi, şәkillәnmәsi vә düzәldilmәsi; simmetrik-asimmetrik
25
sәciyyәli sintaktik quruluş vә leksik-leksikoqrafik qavramlaşdırılma açıq bir şәkildә
göstәrilmәlidir. Belәliklә türkoloji dilçilik fәnni bundan sonra koqnitiv elmşünaslıq vә
linqvistikadan xәbәrdarlıqla vә yöntәmlәrinin türk dillәrinә uyğun bir hala gәtirilmәsiylә inkişaf
etdirilmәlidir.
Türkoloji dilçilik anlayışı ümumi türkologiya qavramını tәşkil edәn konseptual
xarakterli әsas komponentlәrdәn vә ya konkret qavram sahәlәrindәn biri vә ya birincisi olaraq
seçilir. Türk dillәrinin tarixi, müasir durumu, fonetik, fonoloji, leksik, leksikoqrafik, qrammatik,
sintaktik, semantik, frazeoloji vә mәtn quruluşu türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr әsas etibarilә
müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә әnәnәvi xarakterli tәsviri dilçilik metodları ilә
öyrәnilmişdir. İndi isә günün әn vacib mәsәlәlәrindәn biri koqnitiv (cognitive linguistics) dilçilik
vә kompüter dilçiliyi (computational linguistics) yönüm vә yöntәmlәrinin linqvistik araşdırma
mәqsәdilә türkoloji dilçilikdә dә özәl olaraq tәtbiq olunmasından ibarәtdir. Bu isә türkoloji
dilçiliyә dair görülәcәk әsas işlәrin vә ya problemlәrin vә perspektivlәrin konkret olaraq
müәyyәnlәşdirilmәsi vә mövcud araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrinin türk dillәrinә
uyğunlaşdırılması nәticәsindә hәyata keçirilә bilәr.
Günümüzdә Türkiyә ilә bәrabәr öz müstәqil dövlәtlәri olan digәr Türk
Respublikalarında da artıq ana dili hәm әdәbi dil, hәm dә dövlәt dili sәviyyәsindә işlәnilir.
Sözügedәn statusa Rusiya Fedarasiyasında vә Çindә Muxtar Respublikası olan türk xalqları da
qismәn nail olmuşdur. Hәr hansı bir müstәqil dövlәt statusu olmayan digәr kiçik türk xalqlarının
vә qruplarının dillәrinin bir qismi bәlli bir ölçüdә әdәbi dil sәviyyәsindә işlәnilmәkdәdir. Bir
qisminin isә tarixdә mövcud olmuş, bu gün isә işlәnilmәyәn yazısı vardır. Daha doğrusu, bәzi
türk dillәri yaxın vә uzaq keçmişlәrdә müәyyәn bir yazıya vә ya yazılı dil әnәnәsinә malik
olmuşdur. Günümüzdә isә bu dillәrin bir çoxu, tәәssüflәr olsun ki, artıq sadәcә danışıq vә ya
mәişәt dili sәviyyәsindә әhalisinin bәlli bir qismi tәrәfindәn danışılmaqdadır. Böyük türk
dillәrinin bir çoxunun ikidillilik vә çoxdillilik ortamlarında birinci vә ikinci dil, kiçik türk
dillәrinin isә çox vaxt sözügedәn linqvistik ortamlarda ikinci, üçüncü vә hәtta dördüncü dillәr
kimi işlәnilmәsinә dә tәsadüf olunmaqdadır.
Belә bir kontekstdә sinxronik xarakterli funksional dil özәlliklәrini vә sözügedәn müasir
dillәrin dünyadakı işlәnilmә coğrafiyasını müәyyәnlәşdirmәk istәdik. Bunun üçün aşağıda türk
dillәrinin öncәki coğrafi, tarixi, fonetik, morfoloji, tipoloji, ideoloji vә digәr mövcud qarışıq
tәsnifatlarından fәrqli olan sosiolinqvistik xarakterli yeni bir tәsniflәndirmәsini türkoloji dilçiliyә
26
dair yazılmış әn son tәdqiqatlar әsasında apardıq. Vә bundan öncә “Ortaq türk dili” qavramı vә
“Türk dillәrinin tәsnifflәndirmәsi” problemi üzәrindә qısaca olaraq durduq.
4.1. Ortaq türk dili qavramı
Sözün dar mәnasında türk әdәbi dillәri vә dialektlәrini ünsiyyәt saxlamaq vә fikirlәrini
ifadә etmәk mәqsәdilә bu vә ya digәr şәkildә işlәdәn bütün türk xalqlarının bir-birini başa düşә
bilәcәyi bir dili bildirir. Eynilә әrәblәrin işlәtdiyi “fәsih” әrәbcә (Qurani-Kәrimin dili vә ya әrәb
әdәbi dili), çinlilәrin danışdığı çin әdәbi dili, slavyan mәnşәli xalqların müәyyәn bir ölçüdә daha
yaxşı bir-birini başa düşә bildiyi rus dili kimi.
Sözün geniş mәnasında isә ortaq türk dili qavramı inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrindәn
birinin millәtlәrarası ortaq ünsiyyәt vasitәsi (lingua franca) sәviyyәsindә olması vә ya irәli
çıxması demәkdir. BMT-dә işlәnilәn ingilis, rus, ispan, çin, fransız ortaq dillәrindәn biri kimi.
Vurğulanmalıdır ki, ümumtürk dili vә ya türk dillәri dünyada әn çox danışılan 7 dildәn biridir.
Bәs son iki min il içәrisindә türkcә vә ya ümumtürk dili sözün dar vә geniş mәnasında
sözügedәn özәlliklәrә malik odlumu?!
- Oldu!
- Necә? Nә vaxt?
- B. e. öncә V-VI yüzillәrә qәdәr vә VI-VII yüzillәrdәn XIII-XIV yüzillәrә qәdәr.
Qәdim vә әn qәdim türk dili kimi.
Türk dillәri bu gün ortaq bir Avrasiya dili vә ya dünya türkcәsi ola bilmәk imkanını
hәm bir-birinә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr olma sәciyyәsi, hәm sosyolinqvistik olaraq
işlәnilmә yayqınlığı, hәm dә Avrasiya coğrafiyasında dillәr arasındakı qarşılıqlı dil-danışıq
әlaqәlәri ilә әldә etmәkdәdir.
4.1.1. Qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramları
Qohum dillәr vә onların içәrisindә yer tutan әn yaxın qohum dillәr vә ya yazı dillәri
qavramlarının linqvistik meyarlarla açıqlanması XX yüzilnin son qәrinәsindәn etibarәn
müqayisәli-tipoloji dilçilkdә mübahisә obyekti olaraq gündәmә gәlmişdir. Hind-Avropa dillәri
içәrisindә tәsniflәndirilәn slavyan dillәrinin digәr Hind-Avropa dillәrindәn fәrqli bir işlәnilmә
sisteminә malik olduğu da elә buna bağlı olaraq fәrq edilmişdir. Hәtta әn yeni dilçilik
27
arşdırmalarında rus, belarus vә ukrayna dillәrinin eyni bir dilin dialektlәri vә ya lәhcәlәri7 olaraq
qiymәtlәndirilmәsi günümüzdә müşahidә olunmaqdadır (Кузнeцoвa 2006: 124).
Sözügedәn sistematik fәrqliliyin vә ya linqvistik bәnzәrliklәrin dilçilikdә “әn yaxın
qohum dillәr” müstәvisindә müәyyәnlәşdirilmәsi bu gün artıq heç bir mübahisә doğurmur. Bir-
birinә çox yaxın olan digәr qohum dillәrin klassik müqayisәli-tarixi vә ya tarixi-müqayisәli
yöntәmlәrlә qohum dillәr olaraq tәrifi vә ya tәsniflәndirilmәsinin dә hәr hansı bir ciddi tәnqidә
dözmәdiyi çox açıqdır. Belә bir vәziyyәt qohum dillәr vә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr
nәzәriyyәlәri vә praktikalarının fәrqli müstәvilәrdәki linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır.
Tipoloji bölünmәlәrin hәrәkәti vә әsas dil tiplәrinin dәyişmәzliyi müstәvisindә yaxın vә
әn yaxın qohum dillәrin uyğun anlam sahәlәrinin dәyişkәn vә uzun zaman içәrisindәki eyniliyi
müasir dilçilikdә linqvistik parametrlәri ilә müşahidә olunur. Bu isә “sözügedәn dillәrin müxtәlif
linqvistik vә ekstralinqvistik proseslәrdә özünü qohum dillәr olaraq sәciyyәlәndirilmәsindәn
başqa eyni bir dil sәviyyәsindә olduğunu” (Мacлoвa 2004: 7) da göstәrmәkdәdir. Әn yaxın
qohum dillәr qavramlaşdırmasının gәrәkliliyi universal sәviyyәdә sistematik olaraq sübut
olunmaqdadır. Buna görә dә türk dillәrinin çox böyük bir qisminin “yaxın vә әn yaxın qohum
türk dillәri” sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәsinin yanlış olmadığı ortadadır. Vә ya onların
bütününün qәdim zamanlardan bәri Asiyadakı vә Avropadakı geniş etnik-dil yayılımı
müstәvisindә türk dillәri, türk әdәbi dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri olaraq adlandırılmasının
düzgün olduğu qәbul oluna bilәr.
Slavyan dillәrindәn bir-birinә daha yaxın olan türk dillәrinin bütünü üçün dә sadәcә
qohum dillәr deyil, hәm dә bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramlaşdırmaları
aparılmaqdadır. Buna bağlı olaraq türk dillәrindә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә praktikası
işlәrinin әsas prinsiplәri dә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir (Musaoğlu 2002: 196-203; 2003: 151-158;
2004b: 25-30). Vә konkret әdәbi mәtn uyğunlaşdırması örnәklәri Türk dünyasında 1990-cı
illәrdәn bәri çox geniş bir ölçüdә yayılmaqdadır. Bütün bunlar isә türk dillәrinә dair aparılan
7 “Dil, әdәbi dil, dialekt vә lәhcә sözlәr”i dilin leksik-funksional sistemindә bir-birilәri ilә sinonimlik tәşkil edir.
Ancaq әdәbi dildә hәmin sözlәrin dil-işlәnilmә funksiyalarında bir-birindәn fәrqlәnәn anlam çalarları da yox
deyildir. Başqa bir sözlә, “әdәbi dil, dialektlәr vә şivәlәr” sözügedәn hәr hansı böyük bir dilin alt qavrayışları vә ya
qavramları olaraq dәrk olunmaqdadır. “Lәhcә” sözündә isә sinonimi olan “dialekt” leksem-terminindәn fәrqli olaraq
dilin daha çox sәrbәst üslubla bağlı şivә-danışıq özәlliklәri dә ehtiva olunur. Biz dәrslikdә “Türk dillәri, әdәbi dillәri,
dialekt vә ya lәhcәlәri” temrin adlandırmalarını yerinә görә işlәdirik.
28
“qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr” qavramlaşdırmalarının düzgün olduğunu
göstәrmәkdәdir.
Türkcә vә ya ümumtürk dilinin adlandırılması XIX yüzildәn bәri Avrasiyadakı siyasi,
iqtisadi müәyyәnliklәrә vә müxtәlif mәdәniyyәtlәrә bağlı olaraq gerçәklәşәn inkişaf meyllәri vә
tәzyiqlәrindәn müәyyәn qәdәr asılı olmuşdur. Hәmin dil bu baxımdan daha çox etnik-milli
keçmişi vә çağdaş işlәnilmә-yayılım özәlliklәri dә göz önündә tutularaq fәrqli şәkillәrdә
adlandırılmışdır:
-Tatar dili, türk dili (Türkiyә türkcәsi olaraq);
- Türk dillәri, türk lәhcәlәri, türk әdәbi dillәri vә s. olaraq.
1940-cı ildәn başlayaraq Türkiyәdә “Türkiyә türkcәsi” termini işlәdilmәyә
başlanılnışdır. Hәmin termin Türkiyәdә danışılan türk dilini Osmanlı türkcәsindәn vә digәr türk
dillәri vә lәhcәlәrindәn ayırmaq üçün işlәdilmiş, әsas etibarilә Anadolu vә Rumeli danışıq-
şivәlәrini ehtiva etmişdir. Buna bağlı olaraq 1990-cı illәrdәn bәri Türk dünyasında vә әn çox da
Türkiyәdә türk dillәri vә lәhcәlәri qәlib-ifadәlәri ilә bәrabәr, aşağıda göstәrilәn termin-
adlandırmalar da işlәklik qazanmışdır:
-Azәrbaycan türkcәsi (azәricә),
-Qazax türkcәsi (qazaxca);
-Türkmәn türkcәsi(türkmәncә);
-Qırğız türkcәsi (qırğızca);
-Özbәk türkcәsi (özbәkcә);
-Tatar türkcәsi (tatarca);
-Başqırd türkcәsi (başqırdca);
-Uyğur türkcәsi (uyğurca);
-Tuva türkcәsi (tuvaca);
-Saha//yakut türkcәsi (sahaca//yakutca) vә s.
Bu gün Azәrbaycanda rәsmi olaraq Azәrbaycan dili termini qәbul olunmuşdur. Bununla
bәrabәr, “Azәrbaycan türk dili vә Azәrbaycan türkcәsi” termin-ifadәlәri dә Azәrbaycanda
işlәdilmәkdәdir. Әlbәttә, hәmin terminlәr Azәrbaycan cәmiyyәtindә bu gün, demәk olar ki,
sinonim ifadәlәr olaraq işlәdilir. Bu isә nә әşyanın tәbiәtinә vә dünyanın qavramlar xәritәsinin
dәrk olunması prosesinә, nә dә tarixi vә müasir gerçәkliklәrә heç bir vәchlә zidd deyildir
(Abdulla 2010: 65-67).
29
Türk әdәbi dillәri vә lәhcәlәri tarixi vә coğrafi; fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik
vә frazeoloji özәlliklәri ilә hәm tәsviri, hәm dә müqayisәli olaraq çox vaxt müxtәlif ideoloji vә
siyasi dünyagörüşlәri baxımından öyrәnilmişdir. Bütün bunlar vә ümumtürk dili vә onun әdәbi
dillәri vә dialektlәri üzәrindә oynanılan müxtәlif missionerlik oyunları türkcәnin vә ya türk
dilinin, tәәssüflәr olsun ki, müxtәlif şәkillәrdә adlandırılmasına yol açmışdır.
Müasir dünyada ümumtürk dilinin vә ya türk dillәrinin sadәcә ana dili deyil, bir xarici
dil olaraq da işlәnilmәsi vә öyrәnilmәsindәn dә hәrәkәt edilmәkdәdir. Belә ki, türk әdәbi dillәri,
dialektlәri vә ya lәhcәlәri yenidәn sosyolinqvistik olaraq tәsniflәndirilmәkdәdir. Onların qohum
türk dillәri (türk dili vә ya ümumtürk dili, çuvaş dili, saha//yakut dili) vә yaxın vә әn yaxın
qohum türk dillәri müstәvilәrindә qavramlaşdırmaları vә kateqoriyalaşdırmaları aparılmaqdadır.
Türk dünyasında belә bir qavramlaşdırmaya vә kateqoriyalaşdırmaya uyğun olaraq gәlәcәkdә
aşağıdakı tәdris-tәlim vә dil-işlәnimә modellәrinin işlәnilib hazırlanması tövsiyә olunmaqdadır:
- Türk dillәri vә lәhcәlәri müstәvisindә ana dili olaraq türkcә8 öyrәnmә modeli;
- Ortaq dünya dillәri vә Ural-Altay vә türk dillәri kontekstindә xarici dil olaraq türkcә
öyrәtmә modeli;
- Beynәlxalq ünsiyyәt müstәvisindә sösyolinqvistik yönlәriylә türkcәnin ortaq dil-
işlәnilmә vә avtomatik vә ya e-şifahi vә yazılı mәtn uyğunlaşdırması vә tәrcümә modellәri.
Sözügedәn әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә tәrcümә proqramlarının hazırlanmasıyla
türkoloji dilçilikdә “yaxın vә әn yaxın qohum dillәr fenomeni”nin öyrәnilmәsinә dair aparılan
işlәr daha da sürәtlәnә bilәr.
4.1.1.1. Türk dillәrinin tәsnifi
XIX yüzildә filologiyada müqayisәli-tarixi dilçilik metodu ortaya çıxdı. Orxon-yenisey
yazılı abidәlәri kәşf olundu vә deşifrә olunaraq oxundu. Bәzi tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-
tarixi әsәrlәr, özәlliklә dә Vilhelm Radlovun yazıya aldığı sözlü-şifahi mәtnlәr, türkoloji
araşdırmaları vә tәrtib etdiyi lüğәtlәr meydana çıxdı. Hәmin dövrdә, digәr Ural-Altay dillәri ilә
bәrabәr, ümumtürk dilinin dә tarixi-coğrafi prinsiplәrә, fonetik, morfoloji, leksik vә leksikoqrafik
әlamәtlәrә görә tәsniflәndirilmәsi türkloji dilçiliyin başlıca problemlәrindәn birinә çevrildi.
8 Burada müxtәlif türk әdәbi dillәrinin türkdilli xalqlara vә xaricilәrә öyrәdilmәsi söhbәtin mövzusu ola bilәr.
30
Ancaq “türk dillәrinin tәsnifinin tarixi XIX yüzildәn çox-çox әvvәllәrә gedib çıxır. İlk
dövrlәrdә tәsniflәrin әsasında coğrafi әlamәtlәr, yәni bu dillәrin tәsnif edilәn vaxt coğrafi
yerlәşmәsi әsas götürülmüşdür. Belә ki, hәlә XI әsrdә Mahmud Qaşqarlı türk tayfalarının
yerlәşmәsini (o, j ~ ∂ ~ т ~ з әvәzlәnmәsini dә qeyd edib) әsas tutaraq, onları dörd qrupa bölüb:
1) beçeneq; 2) qıfçaq, oğuz, yemәk, başğırt, basmıl, qay, yabaqu, tatar vә qırğızlar; 3) çıqıl, tuxsi,
yağma, iqraq, çaruq, çumul, uyğur, tankut vә xatay; 4) tavğaç” (Zeynalov 1981: 58). Mahmud
Qaşqarlıdan uzun bir vaxt sonra müasir dilçiliyin ortaya çıxması ilә türk dillәrinin
tәsniflәndirilmәsinә geniş bir ölçüdә yenidәn başlanılmışdır. XVIII yüzilin әvvәllәrindә “İsveç
әsir zabiti Filip Tabbert-Stralenberq Volqaboyunda vә Sibirdә yaşayan türkdilli xalqları Böyük
Tatarıstan vә Kiçik Tatarıstan türklәri deyә iki qrupa ayırmışdı (1730). O, tatar dillәri
adlandırdığı türk dillәri qrupuna çuvaş, tatar, başqırd, yakut, türkmәn, qaraqalpaq, baraba vә kan
dillәrini daxil etmişdi” (Zeynalov 1981: 63). Bundan sonra alman alimlәri M. Miller vә V. Şotun
vә digәr xarici türkoloqların da türk dillәrinin coğrafi prinsiplә aparılmış tәsniflәri vardır.
XIX-XX yüzillәrdә ümumtürk dili әvvәlәr hәm “türk dillәri vә türk lәhcәlәri”, sonralar
isә yalnız “türk dillәri” adlandırmaları ilә tarixi-coğrafi, fonetik-fonoloji, morfoloji-tipoloji vә
leksik-lekskoqrafik prinsiplәrlә tәsniflәndirilmişdir. Radlovun (1882: 280-290), Korşun (1910),
Samayloviçin (1922) әsәrlәrindә sözügedәn tәsniflәndirmә aparılarkәn hәm “türk dillәri”, hәm dә
“türk lәhcәlәri” terminlәrindәn istifadә olunmuşdur. Boqoroditski (1934: 5-18; 1953), Malov
(1951: 5-7), Menqes (1959: 1-10), Baskakov (1969: 350-355), Zeynalov (1981: 58-69), Tekin
vә Ölmәzin (2003) әsәrlәrindә “türk dillәri” ifadәsi işlәdilmişdir. “Türk dillәrinin müqayisәli-
tarixi qrammatikası” (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков…2002: 4-5)
kitabında da “türk dillәri” termini yer tutmuşdur. Mahmud Qaşqarlının “Divanü-Lüğәt-it türk”
(Dîvânu Luğati-t Türk Tercümesi 1992: 28-34) әsәrindә “türk boyları vә türk lәhcәlәri”
ifadәlәrindәn istifadә edilmişdir. Aratın (1953:5-139), Banguoğlunun (1974: 9-22), Ercilasunun
(1990: 55-63) vә Korkmazın (1994: 683-708) uyğun әsәrlәrindә isә sadәcә “türk lәhcәlәri”
termini işlәdilmişdir.
Türkologiyanın Türkiyә mәktәbinin xaricindә aparılan türk dillәri tәsniflәrindә әsas
etibarilә tәk bir prinsip izlәnilmişdir. Belә ki, hәr hansı bir türk әdәbi dili vә ya dialekti XX
yüzilin 20-ci illәrindәn bәri tarixi lәhcәlәri vә şivәlәri ilә birlikdә müstәqil bir dil sayılmışdır.
Türk dillәrinin bütünü qohum dillәr olaraq tәsniflәndirilmişdir. Türkoloji dilçiliyin Türkiyә
mәktәbindә isә ümumtürk dili qәdim vә müasir әdәbi dillәri vә dialektlәri ilә birlikdә bir bütün
31
dil olaraq qiymәtlәndirilmişdir. Bu mәktәbdә “türk lәhcәlәri” tәsniflәndirmәsi aparılmış, çuvaşca
vә sahaca//yakutca uzaq lәhcәlәr olaraq dәyәrlәndirilmişdir. İstәr “türk dillәri”, istәrsә “türk
lәhcәlәri” tәsniflәndirmәlәrindәki coğrafi, tarixi prinsiplәr vә morfoloji, leksikoloji özәlliklәrlә
fonetik meyarlar hәmәn-hәmәn eynidir. Mәsәlәn, V. B. Boqoroditskinin (1934: 5-18), M.
Rәsәnenin (1955) vә F. E. Korşun (1910) әsәrlәrindәki tәsnif coğrafi xarakter daşıyır. M.
Qaşqarlının (1992: 280-290), T. Banguoğlunun (1974: 9-22) vә K. Menqesin (1959: 2-10; 1968)
әsәrlәrindәki tәsniflәndirmә isә coğrafi-tarixi prinsiplә aparılmışdır. S. E. Malovun “qәdim vә
yeni türk dillәri” (1951: 5-7) olaraq adlandırdığı tәsniflәndirmәsi isә sırf tarixi sәciyyәlidir.
Fonetik tәsniflәndirmәlәrin içәrisindә tarixi vә elmi baxımdan A. N. Samoyloviçin
(1922) araşdırması diqqәti daha çox çәkir. A. N. Samoyloviç V. Radlovun vә F. E. Korşun
araşdırmalarına dayanaraq öz dövrünә görә türk dillәrinin yeni bir tәsniflәndirmәsini aparmışdır.
Bu tәsniflәndirmәdә ilk dәfә әsas olaraq qәbul edilәn prinsiplәrdәn biri sözün ortasında vә
sonunda ortaya çıxan sәs dәyişmәlәridir: d (T), Z (s), y; adak, atak, azak, ayak; kod, kot, kos,
koy. Sözügedәn prinsip qәbul edildikdәn sonra A. N. Samoyloviç cәnubi-qәrb qrupunu “y”
dialektlәri olaraq sәciyyәlәndirmişdir. Şәrq qrupu olaraq isә “d, z, t” dialektlәri
müәyyәnlәşdirilmişdir. Burada cağatayca vә polevestcә (kuman vә ya qıpçaq) “y” dialekti olaraq
tәsbit olunur. A. N. Samoyloviçin әsәrindә “dil” vә “lәhcә” terminlәri bir çox halda sinonim
sözlәr olaraq işlәnilir. Mәsәlәn, “Nә Korşun, nә dә mәnim әlavә tәsniflәndirmәmә görә Cәnubi-
Qәrb dialektlәri (altay, teleut, qara türklәr vә digәrlәri) Şәrq qrupuna aid edilmәmәlidir” (2007:
180). XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr böyük türkoloq V. Radlov (1882: 280-290) da “türk lәhcәlәri”
terminini (mәsәlәn, “Türk lәhcәlәri lüğәti tәcrübәsi” әsәrinin adı) işlәtmişdir. Rus türkoloqları
içәrisindә türk dillәrinin әn geniş tәsniflәndirmәsini isә N. A. Baskakov (1969: 350-355)
aparmışdır. Onun tәsniflәndirmәsindә hәm tarixi vә leksik, hәm dә fonetik vә qrammatik
meyarlara әsaslanılmışdır.
XX yüzildә türk dillәrinә dair aparılan bütün tәsniflәrdә A. N. Samoyloviçin fonetik
tәsniflәndirmәsinin tәsiri bu vә ya digәr dәrәcәdә hiss edilmәkdәdir. A. N. Samoyloviçin tәsnifi
ona qәdәr vә ondan sonrakı tәsniflәndirmәlәr arasında sanki bir aralıq vә ya sәrhәd tәşkil edir.
Buna görә qeyd olunmalıdır ki, “linqvistik әdәbiyyatda türk dillәri vә dialektlәrinin A. N.
Samoyloviçdәn öncәki vә sonrakı tәsniflәndirilmәsi kimi bi tәbir” (Seçdirmә bizimdir- Mehman
32
Musayev) dә işlәnilә bilәr9. Bütün bunlara baxmayaraq, nә birinci “türk dillәri”, nә dә ikinci
“türk lәhcәlәri” adları altında aparılan tәsniflәndirmәlәrdә şifahi vә yazılı olaraq işlәdilәn türk
әdәbi dillәri mәtnlәrinin linqvistik özәlliklәrinә diqqәt yetirilmәmişdir. Türk dillәrinin sintaktik
quruluşundakı sosiolinqvistik sәciyyәli dil-nitq fәrqliliklәri, yazı-ifadә tәrzlәrindәki vә danışıq
şәkillәrindәki özünәmәxsus inkişaf meyllәri vә dәyişmәlәrdәn dә heç bәhs olunmamışdır
(Musaoğlu 2002: 8-20).
Dәrslikdә ümumtürk dili (türk dili) vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәri Ural-Altay
dillәri içәrisindә çuvaş vә saha//yakut dillәri ilә birlikdә ümumi bir A. Qohum türk, çuvaş vә
saha//yakut dillәr qrupu olaraq tәsniflәndirilir. Belә bir tәsniflәndirmәnin aparılamasını qәdim
türk yazı dillәri vә tarixi lәhcәlәrinin böyük Avrasiya coğrafiyasının bütün bölgәlәrindә yazılan
vә danışılan dillәr olaraq yayılmaları vә müxtәlif siyasi dövlәt quruluşlarına vә tәmayüllәrinә
görә adlandırılmaları şәrtlәndirir. Mәsәlәn, Azәrbaycan türkcәsi, Türkiyә türkcәsi, İraq türkcәsi
vә ya türkmәncәsi kimi. Bununla bәrabәr, etnik sәciyyәli konseptual sxemlәşdirmәlәr vә ya
mәzmunlar da türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin adlandırılmasında tәsirli olmuşdur. Mәsәlәn,
qazax türkcәsi, qırğız türkcәsi, türkmәn türkcәsi, tatar türkcәsi, başqırd türkcәsi, uyğur türkcәsi
kimi.
Türk dillәri vә dialektlәri tarixi Avrasiya coğrafiyasının bütün bölgәlәrindә yer tutur,
buna görә dә yazılan vә danışılan dillәr olaraq sosiolinqvistik sәciyyәli yayılımaları ilә tәsvir
olunur. Onlar sadәcә әdәbi mәtn vә dialekt-şivә xarakterli dil fәrqliliklәri vә eyniliklәrinә görә
qavramlaşdırılsa vә kateqoriyalaşdırılsa sözügedәn problem hәll olunmaz. Buna görә dә, әnәnәvi
türkoloji araşdırmalar әvvәlcәdәn müәyyәnlәşdirlәn kәmiyyәt vә keyfiyyәt ölçülәri ilә nәzәrә
alınır. Bununla bәrabәr, tük dillәri vә dialektlәri arasında sadәcә fәrqliliklәr vә eyniliklәr deyil,
oxşarlıqlar vә ya variantlar da birincilәr vә ikincilәrlә sinkretik vә sinxronik olaraq müqayisәli-
tәsviri sәciyyәli linqvistik yöntәmlә öyrәnilir. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yöntәmi ilә dә türk
dillәri vә dialektlәrinin fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik, leksik-lekskoqrafik, frazeoloji
vә mәtnlinqvistik özәlliklәri müәyyәnlәşdirilir. Vә yeni bir türk dillәri vә dialektlәri vә ya
lәhcәlәri tәsniflәndirilmәsi aparılır.
9 A. N. Samoyloviçin “Türk dillәrinin tәsnifinә dair bәzi әlavәlәr” adlı tarixi әsәrinin “Dil
Arşadırmaları”(2007/1:175-184) jurnalında Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunaraq yayımlanmış mәtni
dәrsliyin “Әlavәlәr” bölümündә verilmişdir (Әlavә 1).
33
Belә bir linqvistik kontekstdә saha//yakut vә çuvaş dillәri xaricindәki türk әdәbi dillәri
vә dialektlәrinin oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas yaxın qohum dil qruplarından
ibarәt olan bir tәsniflәndirilmәsi ortaya çıxır. Bu tәsniflәndirmә ilә türkoloji dilçiliyә “Yaxın vә
әn yaxın qohum türk dillәri vә ya Avrasiya türkcәlәri” qavramlaşdırması gәtirilir. Burada
bütövlükdә saha//yakut, çuvaş vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri bir-biri ilә qohum dillәr; oğuz,
karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qrupları isә bir-biri ilә yaxın qrup qohum dillәr
olaraq tәsniflәndirilir. Oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qruplarında ayrı-
ayrılıqda yer tutan dillәr isә bir-biri ilә әn yaxın qohum dillәr sәviyyәlәrindә tәsniflәndirilir.
Mәsәlәn, oğuz qrupunda yer tutan Azәrbaycan, Türkiyә, türkmәn vә qaqauz türkcәlәri bir-biri ilә
әn yaxın qohum olan türk әdәbi vә ya danışıq dillәridir.
Belә bir tәsniflәndirmә türk әdәbi dillәri vә dil-danışıq şәkillәrinin müqayisәli-
tutuşdurmalı tәsvirinin aparılmasına, funksional qrammatikasının hazırlanmasına çox geniş
imkan yarada bilәr vә sözügedәn dillәrin qonşu qohum, yaxın qohum vә әn yaxın qohum dillәrlә
koqnitiv-konseptual yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinә dә yol açar. Belә ki, türk-slavyan dillәri
“Türkslavistik düşüncәsi” (Сулейманов: 2002: 31) әsasında Avrasiya coğrafiyasının iki böyük
dil-etnik vә mәdәniyyәt-yayılma çoxluğunun dәrk olunması ilә bilinmәkdәdir. Belә bir halda
sözügedәn dillәrin yeni tәrtib edilәcәk bir tәrcümә-çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә
yaxın vә әn yaxın qohum dillәr sәciyyәli vә dil tәminatlı avtomatik e-proqramla öyrәnilә bilәcәyi
müşahidә olunmaqdadır. Bu, bir Avrasiya gerçәkliyidir, bütünlüyüdür vә buna görә dә türk
dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri adlandırması ilә bәrabәr, yeni bir Avrasiya türkcәlәri
adlandırma-qavramlaşdırmasının gündәmә gәtirilmәsi dә yerinә düşәr.
Belәliklә, türk dillәri vә ya danışılan müasir Avrasiya türkcәlәrinin, tarixi әdәbi
dil=etnik-etnoloji vә etnoqrafik vә müasir sosiolinqvistik=dialekt-şivә ve koyne (eyni danışıq
sәviyyәsi) özәlliklәri seçilir. Onlar türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr aparılmış olan uyğun elmi-
praktik araşdırmalara vә işlәrә görә sinkretik, paradiqmatik vә sintaqmatik olaraq dәyәrlәndirilir.
Vә yenidәn çәkilәn bir dil xәritәsilә türk dillәri vә ya müasir Avrasiya türkcәlәri aşağıdakı
şәkildә uyğun bir açıqlanma ilә tәsniflәndirilir.
4.1.1.2. Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi
Türklük fenomeni, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bu gün artıq Avrasiya vә dünya
coğrafiyasında Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur,
34
tatar, başqırd, çuvaş, yakut, tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-balkar, qumuq, noqay, altay, salar,
xakas milli-mәdәni kimliklәri ilә sözün dar mәnasında etnik, geniş mәnasında isә ümumi bir dil-
mәdәniyyәt müәyyәnliyi zәminindә öyrәnilir. Ümumtürk mәdәniyyәti qavramını әnәnәvi vә yeni
dinlәr vә inanclar, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri formalaşdırır.
Bütün bunlar isә әdәbi dillәr vә dialektlәrdәn ibarәt olan ümumtürk dili ilә dәrk olunur. Bununla
bәrabәr, türkdilli xalqların Avrasiyada vә dünyanın digәr bölgәlәrindәki miqrasiya xarakterli
nüfus yerlәşimlәri, müstәqil vә muxtar respublikaları, milli-mәdәni muxtariyyat vә vilayәt
sәciyyәli avtonom tәşәkküllәri “Türklük fenomeni” şüurunun coğrafi-demoqrafik vә milli-siyasi
göstәricilәri kimi sәciyyәlәndirilir. Ümumtürk dilinin “Dil xәritәsi” dil daşıyıcılarının әdәbi dil-
lәri vә dialektlәrinin ana dili kimi birinci, ikinci vә sosiolinqvistik xarakterli işlәnilmә şәrtlәri,
tәdris vә tәlim özәlliklәrinә görә konseptual olaraq yenidәn tәrtib olunur.
Ümumtürk dili Ural-Altay dillәri içәrisindә çuvaş vә yakut dillәri ilә bәrabәr, qohum
әdәbi dillәr vә dialektlәr qrupu kimi tәsniflәndirilir. Çünki bәzi türk dillәri günümüzdә ümumxalq
danışıq dili vә ya dialektlәr sәviyyәsindә mövcuddur. Bunların bir qismi ya әdәbi dil özәlliyini
itirmiş, bәzilәrinin isә indiyә qәdәr heç belә bir statusu olmamışdır. Bu böyük dilin etnik-coğrafi
yerlәşimi, yazılan vә danışılan ümumxalq dillәri kimi sosiolinqvistik sәciyyәli yayılımı vә ehtiva
etdiyi müәyyәn dil-danışıq fәrqliliklәrinә görә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәri vә dialekt-
lәri kimi adlandırlması, bizcә, daha düzgündür. Bunların әdәbi vә danışıq dillәri kimi hәm tarixi
sәciyyәli etnik-mәdәni müәyyәnlik, hәm dә Avropa, Asiya, Amerika, Afrika vә Avstraliyadakı
sosiolinqvistik xarakterli dil yayılma-işlәnilmә dairәsinә görә xәritәsi isә aşağıdakı şәkildә tәrtib
olunur.
35
Tü
rk d
illәri xәritәsi
36
A. Tarixi sәciyyәli etnik yerlәşim yerlәri vә nüfus sayımları ilә
1. Әn yaxın qohum türk әdәbi dillәri vә dialektlәri
1.1. Oğuz-karluq-qıpçaq dil-dialekt sistemlәri vә danışılan müasir türk dillәri
1.1.1. Oğuz qrupu
1.1.1.1. Türkcә, türk dili vә ya Türkiyә türkcәsi Türkiyә Cümhuriyyәtinin dövlәt dili
vә 72 milyondan çox nüfusun ana dilidir. Türkiyәdә vә dünyanın bir çox ölkәsindә xarici dil kimi
öyrәdilir, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda birinci, ikinci vә ya üçüncü dil sәviyyәlәrindә işlәdilir.
İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә
yayılımına görә әn böyük türk dilidir.
1.1.1.2. Azәrbaycan dili vә ya türkcәsi Azәrbaycanda, Gürcüstanda, Rusiya
Federasiyasında, İranda vә s. işlәnilir. Bu dildә tәxminәn 50 milyondan çox insan danışır. Ana
dili, birinci, ikinci vә xarici dil kimi işlәdilir. İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya
coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә yayılımına görә Türkiyә türkcәsindәn sonra
yayğın olan ikinci böyük türk dilidir.
1.1.1.3. Türkmәn dili vә ya türkcәsi Türkmәnistanda, Özbәkistanda, Tacikistanda,
Qazaxıstanda, Rusiya Federasiyasında, İranda vә Әfqanıstanda danışılır. Tәxminәn 6 milyon
insan türkmәn dilini ana dili kimi işlәdir.
1.1.1.4. Qaqauz dili vә ya türkcәsi Moldovanın Komrat, Çadır-Lunq, Vulkaneşt,
Kaqaul bölgәlәrindә, Ukraynanın Odessa vilayәtindә, Qazaxıstanda, Özbәkistanda işlәdilir. Sovet
İttifaqında әhalinin 1989-ci ildәki siyahıya alınmasına görә 198 min nәfәr adam qaqauz dilindә
danışmışdır. Bunların 87,5 %-i qaqauz dilini ana dili hesab etmişdir. Aradan keçәn vaxt
içәrisindә sözügedәn rәqәm çox dәyişmişdir. Bu gün keçmiş SSRİ-nin torpaqlarında 250 min,
Bolqarıstanda vә Yunanıstanda isә 20 minә qәdәr qaqauz yaşayır. Qaqauz türkcәsi rumın vә rus
dillәri ilә bәrabәr, Moldovada yerlәşәn Qaqauziya vә ya Qaqauz yeri Muxtar Respulikasının
rәsmi dillәrindәn bir kimi işlәdilir (tr.wikipedia.org/wiki/Gagavuzya).
1.1.1.5. Salar dili vә ya türkcәsi Çin Respublikasının Sinhay bölgәsindә işlәnilir.
Әhalinin 1973-cü il siyahıya alınmasına görә 40 min adamın, 2000-ci ildә aparılan siyahıya
alınmaya görә isә 104. 500 nәfәrin salar dilini danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi danışdığı
mәlum olmuşdur (http://tr.wikipedia.org/wiki/Salarlar). Sözügedәn dil әdәbi dil sәviyyәsinә
malik olmadığından ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr.
37
1.1.1.6. Balkan türklәrinin dili: Balkan türklәri әsas etibarilә dialekt vә qismәn dә
әdәbi dil sәviyyәlәrindәki Türkiyә, qaqauz vә Krım-tatar türkcәlәrindә danışır. Mövzuya dair hәr
hansı bir sosiolinqvistik araşdırma (ana dili vә ya xarici dil kimi dil daşıyıcılarının sayı, etnik
tәrkibi vә s.) hәlәlik aparılmamışdır.
1.1.1.7. Sonkor dili vә ya türkcәsi danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir, cәmi
35 min adam tәrәfindәn İranın Sonkor şәhәrindә vә Fәrhad Xan yaşayış yerindә danışılır.
Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik olmadığından ümumtürk dilinin vә ya oğuzcanın bir
dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr.
1.1.1.8. Xalac dili vә ya türkcәsi İranda 40 min adam tәrәfindәn danışılır
(http://gag.wikipedia.org/wiki/Halaç) vә danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir. Bu dil G.
Dörferә, Talat Tәkinә vә Mәhmәt Ölmәzә görә әcdad dil türkcәdәn (prototürk) gәlәn müstәqil bir
türk dilidir (Языки Mира 1997: 471; Tekin, Ölmez 2003: 168). Ancaq xalac dilini digәr oğuz
qrupu türk dillәrindәn fәrqlәndirәn özәlliklәr çox deyildir (Языки Mира 1997: 471). Azәrbaycan
türkcәsi ilә iç-içә olması isә onun oğuz qrupu türk dillәrinin içәrisindә tәsniflәndirilmәsini
sosiolinqvistik olaraq şәrtlәndirir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik deyil. Vә әcdad
dilin özәlliklәrini müәyyәn ölçüdә bilvasitә mühafizә etdiyindәn ümumtürk dilinin bir dialekti
kimi qiymәtlәndirilә bilәr.
1.1.1.9. Xorasan dili vә ya türkcәsi İranda 400 min adam tәrәfindәn danışılır, danışıq
dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir, Azәrbaycan vә türkmәn türkcәlәri arasında keçid
xarakterli bir dil-dialekt sәviyyәsi tәşkil edir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik
olmadığından ümumtürk dilinin vә ya oğuzcanın bir dialekti kimi qüymәtlәndirilә bilәr.
1.1.1.10. İraq türkmәncәsi vә ya türkcәsi İraqın şimalında vә qismәn dә digәr
bölgәlәrindә әdәbi dil vә danışıq dili kimi işlәnilir. Sözügedәn dil fonetik-qrammatik quruluşuna
vә leksik-frazeoloji özәlliklәrinә görә әn çox Azәrbaycan türkcәsinә yaxınlığı ilә seçilir. Böyük
Türk Azәrbaycan şairi M. Füzulinin dә dili İraq Türkmәncәsi vә ya Azәrbaycan dilidir. Bununla
bәrabәr, son onilliklәrdә İraq türkmәnlәri daha çox Türkiyә türkcәsi әsaslı bir әdәbi dili işlәdir.
Türkmәnlәrin nüfusu tәxminәn 3 milyon nәfәrә qәdәrdir.
1.1.2. Karluq/uyğur qrupu
1.1.2.1 Özbәk dili vә ya türkcәsi Özbәkistanın xaricindә Tacikistanda, Qazaxıstanda,
Qırğızıstanda, Türkmәnistanda vә digәr ölkәlәrdә danışılır. Özbәkistanın rәsmi dövlәt dilidir.
38
Ana dili vә xarici dil kimi 28 milyona qәdәr insan tәrәfındәn işlәdilir. Türkiyә vә Azәrbaycan
türkcәlәrindәn sonra yayğın olan üçüncü böyük türk dilidir.
1.1.2.2. Uyğur dili vә ya türkcәsi Şәrqi vә Qәrbi Türkistanda; Çindә, Uyğur Muxtar
Respublikasında, Qazaxıstanda, Özbәkistanda, Qırğızıstanda, Türkmәnistanda vә digәr ölkәlәrdә
20 milyona qәdәr insan sözügedәn dildә danışır. Çindә dövlәt dili sәviyyәsindә, digәr ölkәlәrdә
isә danışıq vә әdәbi dil kimi işlәnilir. Türkiyә, Azәrbaycan vә Özbәk türkcәlәrindәn sonra
Avrasiyada yayğın olan dördüncü böyük türk dilidir.
1.1.3. Qıpçaq qrupu
1.1.3.1. Qazax dili vә ya türkcәsi Qazaxıstanda, Özbәkistanın, Qırğızıstanın,
Türkmәnistanın, Tacikistanın, Rusiya Federasiyasının bәzi bölgәlәrindә, Çindә, Monqolustanda
vә Әfqanıstanda işlәnilir. Qazaxıstanın dövlәt dilidir. Sovetlәr İttifaqında әhalinin 1989-cu ildә
hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә Qazaxların sayı 8 milyon 136 min olmuşdur. İndi isә
Qazax türkcәsi dünyada 16 milyon, Qazaxıstanda isә 10 milyon insan tәrәfindәn danışılır
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazakça). Türkiyә, Azәrbaycan, özbәk vә uyğur türkcәlәrindәn
sonra Avrasiya coğrafiyasında yayğın olan beşinci böyük türk dilidir.
1.1.3.2. Qırğız dili vә ya türkcәsi Qırğızıstanda, Özbәkistanda, Tacikistanda danışılır.
Qırğızıstatnın dövlәt dilidir. Qırğızların sayı Sovetlәr İttifaqında әhalinin 1989-cu ildә hәyata
keçirilәn siyahıya alınmasına görә 2 milyon 529 min olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm çox
dәyişmişdir. İndi Qırğız türkcәsi dünyada 5 milyon insan tәrәfindәn danışılır
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Kırgızca).
1.1.3.3. Tatar dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Tatarıstan Muxtar
Respublikasının dövlәt dilidir. Tatarlar әn çox Rusiya Federasiyasında yaşayır (79,3 %).
Tatarların sadәcә 26 %-i Tatarıstan Muxtar Respublikasının sakinidir. Әhalinin 1989-cu ildә
hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә 6 milyon 649 min tatar nüfusunun 5 milyon 523 mini
tatar dilini ana dili kimi qәbul etmişdir. İndi isә dünyada tәxminәn 5. 3 milyon nәfәr insan tatar
türkcәsindә danışır (http://en.wikipedia.org/wiki/Tatar_language). Türkiyә, Azәrbaycan, özbәk,
uyğur, qazax türkcәlәrindәn sonra Avrasiya coğrafiyasında yayğın olan altıncı böyük türk dilidir.
1.1.3.4. Başqırd dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Başqırdıstan
Muxtar Respublikasında işlәnilir. Başqırdıstanın dövlәt dilidir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata
keçirilәn siyahıya alınmasına görә başqırdların sayı 1 milyon 449 min olmuşdur. Bunlardan 1
milyon 75 mini başqırd dilindә danışmışdır. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox dәyişmişdir.
39
1.1.3.5. Altay dili vә ya türkcәsinin köhnә adı oyrot dili olmuşdur. Altay türkcәsi
Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Altay Muxtar Respublikasında işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә
hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә sözügedәn dildә 60 min nәfәr danışmışdır. 21 il
içәrisindә yәqin ki bu rәqәm dәyişmişdir. Sözügedәn dil danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә
işlәdilir. 2002-ci ilin mәlumatlarına görә Altay türkcәsindә tәxminәn 75 min nәfәr danışır
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Altayca).
1.1.3.6. Qaraqalpaq dili vә ya türkcәsi Özbәkistanın Qarqalpaq Muxtar
Respublikasında danışıq dili vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata
keçirilәn siyahıya alınmasına görә keçmiş SSRİ-dә sözügedәn dildә danışanların sayı 424 min
nәfәr olmuşdur. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox dәyişmişdir.
1.1.3.7. Qaraçay-balkar dili vә ya türkcәsi iki bir-birinә çox yaxın olan qaraçaylar vә
balkarlar adlı türk etnik qrupu tәrәfindәn işlәdilir. Qaraçaylar Rusiya Federasiyası Qaraçay-
Çerkessk Muxtar Respublikasında, balkarlar isә Kabardin-Balkar Muxtar Respublikasında
yaşayır. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә qaraçay-balkar
türkcәsindә danışanların sayı 231 min olmuşdur. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox
dәyişmişdir. Sözügedәn dil danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir.
1.1.3.8. Noqay dili vә ya türkcәsi danışıq dili sәviyyәsindә, qismәn dә әdәbi dil kimi
Rusiya Federasiyasının Stavropol, Astraxan vә Krasnodar vilayәtlәrindә vә Dağıstan Muxtar
Respublikasında işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә noqay-
ların sayı 45 min olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm yәqin ki dәyişmişdir.
1.1.3.9. Qumuq dili vә ya türkcәsi әn çox Rusiya Federasiyasının Dağıstan Muxtar
Respublikasında, qismәn dә Şimali Osetiya, Çeçenistan, İnquşetiya Muxtar Respublikalarında
işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә qumuqların sayı 282
min nәfәr olmuşdur. Bunların 97,4%-ü qumuq türkcәsini ana dillәri kimi qәbul etmişdir. 21 il
içәrisindә bu rәqәm yәqin ki dәyişmişdir. Qumuq dili Dağıstan Muxtar Respublikasınada
işlәnilәn 6 әdәbi dildәn biridir. Bolşevik inqilabından әvvәl qumuq dili sözügedәn vilayәtlәrdә
ortaq dil özәlliyinә malik olmuşdur. Sonralar hәmin funksiyanı rus dili yerinә yetirmişdir. Bu gün
dә sözügedәn funksiyanı rus dili hәyata keçirir.
1.1.3.10. Krım-tatar dili vә ya Krım tatarcası Ukrayna Respublikasında vә
Özbәkistanda işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә Krım
tatarlarının sayı keçmiş SSRİ-dә 272 min nәfәr olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm yәqin ki
40
dәyişmişdir. Bu tatarların 252 mini o zamankı sayım rәqәmlәrinә görә Krım tatarcasını ana dili
kimi qәbul etmişdir. Günümüzdә Krım tatarlarının böyük bir hissәsi Özbәkistandan vә keçmiş
Sovetlәr İttifaqının digәr bölgәlәrindәn Krıma köçüb gәlmişdir.
1.1.3.11. Krımçak dili vә ya türkcәsi Krımda yaşayan vә bir qrup yәhudi dininә
mәnsub olan bir türk xalqının dilidir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına
görә SSRİ-dә 1448 nәfәr krımçak yaşamışdır. Onların 34,9 %-u bu dili ana dili hesab etmişdir.
Sadәcә yaşlı nәsil bu dildә danışa bilir. Krımçaklar rus dilini işlәdirlәr. İndi gәnc nәsil dә bu dili
öyrәnmәk istәyir. 1989-cu ildә ana dillәrini öyrәnmәk üçün “Bazar günü mәktәblәri” açmışdırlar.
1.1.3.12. Karaim dili vә ya türkcәsi danışıq dili kimi işlәdilir. Yәhudi dinindәn olan
karaimlәr Litva, Ukrayna vә Polşanın bәzi şәhәrlәrindә yaşayırlar. Әdәbi dillәri yoxdur, amma
yazıları vardır. Әvvәllәr ibrani, sonralar isә kril әlifbasını işlәtmişlәr. Әhalinin 1989-cu ildә
hәyata keçirilәn ümumi siyahıya alınmasına görә keçmiş SSRİ-dә 2600 nәfәr karaim yaşamışdır.
Onların 21 %-i karaim dilini işlәtmişdir.
1.1.3.13. Alabuqat tatarcası/noqaycası Rusiya Federasiyası Kalmıkıstan Muxtar
Respublikasının Ulan-Holl bölgәsindә işlәdilir. Alabuqat tatarlarının vә ya noqaylarının dilidir.
Әdәbi dili vә ya özünә mәxsus bir yazısı yoxdur. Sözügedәn dildә cәmi 422 nәfәr adam danışır.
Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin vә ya tatarcanın bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
1.1.3.14. Astraxan noqaycası-qaraqaşcası Rusiya Federasiyası Krasnoyarsk bölgәsi
Harablinsk diyarının Astraxan rayonunda işlәdilir. Qaraqaşların sayı 1973-cü ildә 5 min nәfәr
olmuşdur. Әdәbi dili vә ya özünә mәxsus bir yazısı yoxdur. Bu dil dә ümumtürk dilinin bir
dialekti kimi qiymәtlndirilә bilәr.
1.1.3.15. Yurd tatarcası vә ya Astraxan noqaycası Rusiya Federasiyası Astraxan
şәhәri civarlarında işlәdilir. 1850-ci ildә Yurd tatarlarının vә ya noqaylarının sayı 8.700 nәfәrdәn
ibarәt olmuşdur. İndi kәndlәrdә onlardan cәmi 22 min nәfәr yaşayır. Әdәbi dili vә ya özünә
mәxsus bir yazısı yoxdur. Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin vә ya tatarcanın bir dialekti kimi
qiymәtlәndirilә bilәr.
1.1.3.16. Barabin tatarlarının dili tatarcanın bir dialektidir. Rusiya Federasiyasının
Novosibirsk bölgәsindә 8 min nәfәr tatar tәrәfindәn danışılır.
1.2. Qırğız-yenisey vә ya xakas qrupu
1.2.1. Xakas dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Xakas Muxtar Vilayәtindә,
Yenisey, Abakan vә Çulım çaylarının orta hövzәlәrindә yaşayan xalqlar tәrәfindәn danışılır.
41
Xakas dilindә danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә
81.428 nәfәr olmuşdur. Aradan keçәn müddәt içәrisindә bu rәqәm xeyli dәyişmişdir. Xakasların
sayı indi 78, 5000 nәfәrdir. Bunlardan 60, 168 nәfәri xakas türkcәsindә danışa bilir
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Hakas_Turkçesi). Sözügedәn dil daha çox danışıq, qismәn dә әdәbi
dil sәviyyәlәrindә işlәnilir.
1.2.2. Şor dili vә ya türkcәsi Sibirin Altay bölgәsindә işlәdilir. Әhalinin 1989-cu il
siyahıya alınmasına görә sözügedәn dili 9 min 400 nәfәr ana dili hesab etmişdir. Bu gün hәmin
rәqәm 9 min 800 nәfәr olmuşdur. (http://gag.wikipedia.org/wiki/Şor_dili). Sözügedәn dilin yazısı
vardır.
1.2.3. Çulım dili vә ya türkcәsi Sibirin Çulım bölgәsindә, Ob çayının sahilindә danışıq
dili kimi işlәdilir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil statusu vә ya özünә mәxsus bir yazısı olmadığından
ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
1.2.4. Sarı uyğur dili vә ya türkcәsi Çinin Qansu әyalәtindә danışıq dili sәviyyәsindә
işlәnilir. Sarı uyğurların sayı әhalinin 1990-cı ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә cәmi
12.297 nәfәr omuşdur. Bu gün hәmәn rәqәm yәqin ki dәyişmişdir. Sözügedәn dil dә ümumtürk
dilinin bir dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr.
1.2.5. Fu-yü qırğızcası Çinin Mançurya bölgәsindә danışıq dili sәviyyәsindә işlәnilir.
Müxtәlif mәnbәlәrә görә Fu-yü qırğızlarının sayı min nәfәrdәn ibarәtdir. Sözügedәn dil dә
ümumtürk dilinin vә ya qırğızcanın bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
1.3. Tuva qrupu
1.3.1 Tuva dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Tuva Muxtar Respublikasında
danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәdilir. Sovetlәr Birliyi dönәmindә Tuva Muxtar
Respublikasında bu dildә 200 min 929 nәfәrin danışdığı bildirilmişdir. İndi isә sadәcә Rusiya
Federasiyasının tәrkibindә olan Tuva Muxtar Respublikasında hәmin dildә 250.000 min nәfәrin
danışdığı göstәrilir. Bundan başqa, Monqolustanda 27.000 min nәfәrin, Çin Xalq
Respublikasında yerlәşәn Sincan Uyğur Muxtar Respublikasında isә 2. 400 nәfәr şәxsin dә hәmin
dildәn bir ünsiyyәt vasitәsi olaraq istifadә edildiyi ensiklopediyalarda qeyd olunur
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Tuvaca).
1.3.2. Tofalar vә ya karaqas dili Rusiya Federasiyasının İrkutsk bölgәsindә işlәnilir.
Sözügedәn dildә danışanların sayının 731 nәfәrdәn ibarәt olduğu vә bunlardan 314 nәfәr şәxsin
tofalar dilini özlәrinin ana dili hesab etdiyi Sovetlәr Birliyinә aid çap edilәn mәnbәlәrdә ifadә
42
olunmuşdur. Bu gün isә ensiklopediyalarda 3000 min nәfәrin tofalar dilindә danışdığı göstәrilir
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Tofaca). Tofalar dili ibtidai mәktәblәrdә dәrs kimi keçilir.
2. Yakut dili qrupu
2.1. Yakut/saha dili vә ya türkcәsindә danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә keçirilәn
siyahıya alınmasına görә 382 min nәfәrdәn ibarәt olmuşdur. İndi isә hәmin rәqәm
ensiklopediyalarda 456.288 nәfәr olaraq ifadә olunur (http://tr.wikipedia.org/wiki/Yakutça).
Sözügedәn dil Rusiya Federasiyasının Yakut (Saha) Muxtar Respublikasında danışıq vә
әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәdilir vә türk dillәri içәrisindә әn çov tuva dilinә yaxındaır. Yakut dili
ilә tuva dili arasındakı bir-birini başa düşmә faizi isә yüzdә sıfıra bәrabәrdir (Tekin, Ölmez 2003:
68). Buna görә dә hәmin dilin digәr türk dillәri ilә yaxınlığı yaxın vә әn yaxın dil qohumluğu
miqyaslarında deyil, qohum bir türk dili sәviyyәsindә tәsniflәndirilir.
2.2. Dolqan dili vә ya türkcәsinin Rusiya Federasiyasının Krasnoyarsk bölgәsindә vә
Yakut (Saha) Muxtar Respublikasında danışıq dili sәviyyәsindә cәmi 7 min nәfәr tәrәfindәn
işlәdildiyi Sovetlәr Birliyinә aid çap olunmuş mәnbәlәrdә göstәrilmişdir. Bu gün isә
ensiklopediyalarda hәmin dildә 5.000 min nәfәrә yaxın şәxsin danışdığı qeyd olunur
(http://gag.wikipedia.org/wiki/Dolgan_dili).Sözügedәn dil ümumtürk dilinin vә ya yakutcanın bir
dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr.
3. Bulqar qrupu
3.1. Çuvaş dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Çuvaşıstan Muxtar
Respublikasıda danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir. Keçmiş SSRİ-dә Çuvaş dilindә
danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә keçirilәn siyahıya alınmasına görә 1 milyon 839 min nәfәr
olmuşdur. Bu gün isә hәmin rәqәm ensiklopediyalarda 2 milyon olaraq ifadә olunur
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Çuvaşça).
4. Urum/rum dili vә ya urumca Ukraynanın cәnubunda Azov dәnizi sahillәrindә
milliyyәtcә yunan-xristian dininә mәnsub olan türkdilli xalq tәrәfindәn ana dili kimi danışılır.
Sözügedәn dil oğuz vә qıpçaq elementlәrindәn tәşkil olunur (Сравнительно-историческая
грамматика тюркских языков 2002: 5). Buna görә dә dә ayrıca öyrәnilir (Языки Mира 1997:
160-523).
43
B. Mühacir vә ya diaspor türk yazı-danışıq dillәri
Bunlar Sovetlәr Birliyi dağılana qәdәr әsas etibarilә Qәrbi Avropada, Cәnubi Afrikada,
Şimali vә Cәnubi Amerikada vә Avstraliyada evdә ana dili, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda isә
ikinci vә üçüncü dil kimi işlәnilirdi. Sözügedәn sosiolinqvistik ortamlarda böyük türk dillәrindәn
indiyә qәdәr әn çox Türkiyә, Azәrbaycan, tatar vә uyğur türkcәlәrinin işlәnildiyini söylәmәk
mümkündür. Bütövlükdә isә hәmin әdәbi danışıq dillәrinin sayı ondur. Daha doğrusu, yuxarıda
göstәrilәn siyahıya daşıyıcısı 1 milyonun üzәrindә olan aşağıdakı yayğın dillәri dә daxil etmәk
olar:
-Qazax türkcәsi;
-Qırğız türkcәsi;
-Özbәk türkcәsi;
-Başqırd türkcәsi;
-Türkmәn türkcәsi;
-İraq türkmәncәsi.
Bununla bәrabәr, yuxarıdakı tәsniflәndirmәdә göstәrilәn digәr türk әdәbi dillәri vә
dialektlәrinin dә Sovetlәr Birliyinin süqutundan sonra dil-işlәnilmә durumunun getdikcә
dәyişdiyi indi artıq bir sirr deyildir. Statistik olaraq istәr birinci, istәrsә dә ikinci qrupa daxil olan
diaspor sәciyyәli türk yazı-danışıq dillәrinin müxtәlif dünya ölkәlәrindә işlәnilmә-yayılma
sahәlәrinin genişlәndiyi müşahidә olunmaqdadır (Musaoğlu 2007: 22-27).
Qeyd olunmalıdır ki, dünyanın bir çox ölkәsindә bu gün geniş yayılan türk xalqları vә
türkdilli toplumların diaspor vә lobiçilik hәrәkatı 2000-ci illәrdәn etibarәn getdikcә
güclәnmәkdәdir. Dünyanın müxtәlif ölkәlәrindә türk xalqlarının sivil tәşkilatları, dәrnәklәri,
cәmiyyәtlәri, qrumları, qrupları vә s. yaradılmaqdadır. Mәsәlәn, indi Azәrbaycanlıların Rusiya
Federasiyasında, keçmiş Sovetlәr Birliyinin digәr respubliklarında, Avropada, Amerikada vә
dünyanın müxtәlif bölgәlәrindә yaradılan “Azәrbaycan cәmiyyәtlәri” bunun parlaq bir nümunәsi
olaraq göstәrilә bilәr.
Azәrbaycan diaspor vә lobiçilik hәrәkatını dünyada bir bütün olaraq ulu öndәr Heydәr
Әliyev Azәrbaycan respublikasının mstәqillik illәrindә yaratdı. Ulu öndәr hәmin hәrәkatı rәsmi
vә qeyri-rәsmi müәssisәlәrilә bir böyük “milli Azәrbacançılıq axını” olaraq formalaşdırdı. Ana
vәtәn Azәrbaycanda xaricdә yaşayan Azәrbaycanlılarla bağlı olaraq nazirlik sәviyyәsindә bir
“Dövlәt komitәsi” quruldu. Hәmin komitә bu gün xaricdә yaşayan Azәrbacanlıların mәdәni-
44
kütlәvi fәaliyyәtlәrini әlaqәlәndirir. 2001-ci ildә ulu öndәrin şәxsi tәşәbbüsü vә fәaliyyәti ilә
birinci “Dünya Azәrbaycanlıları Qurultayı” keçirildi.
Qurultayda ulu öndәr Heydәr Әliyev öz tarixi çıxışını elәdi.
O, Azәrbacançılıq qavramının ideoloji-siyasi әsaslarının nәdәn ibarәt olduğunu konkret
olaraq göstәrdi vә özünün mәşhur “Mәn fәxr edirәm ki, Azәrbaycanlıyam” yolgöstәrici hikmәtli
sözünü söylәdi.
İkinci “Dünya Azәrbaycanlıları Qurultayı” 2006-cı ildә, üçüncü “Dünya
Azәrbaycanlıları Qurultayı” isә 2011-ci ilin iyun ayında, әvvәki qurultaylar kimi, Bakıda
keçirildi. Azәrbaycan Respublikasının prezidenti İlham Әliyev hәr iki qurultayda çıxış elәdi.
İlham Әliyev çıxışlarında dünya Azәrbaycanlıları diaspor hәrәkatının әldә etdiyi
nәticәlәrdәn vә bәzi nöqsanlardan da bәhs etdi. O, ayrılıqda Azәrbaycan vә bütövlükdә Türk-
Azәrbaycan lobiçiliyinin inkişafından danışdı vә qarşıda duran tarixi vәzifәlәrin nәdәn ibarәt
olduğunu göstәrdi. Son qurultayda xarici ölkәlәrdә fәaliyyәt göstәrәn Azәrbaycan dәrnәklәri,
vәqflәri, müxtәlif cәmiyyәtlәri vә s. tәşkilatlarının birlikdә hәrәkәt etmәyinin zәruriyyәtini
özәlliklә vurğuladı. Vә onların hamısının hәmin ölkәlәrdәki Azәrbaycan sәfirliklәri ilә birgә
fәaliyyәt göstәrmәli olduğunu tövsiyә etdi.
Digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә dә sözgedәn qurultaylar indi hәmin ölkәlәrin paytaxt
şәhәrlәrindә mütәmadi olaraq keçirilmәkdәdir. Mәsәlәn, “Dünya Qazaxları, Qırğızları,
Türkmәnlәri, Özbәklәri” vә s. qurultayları.
Bu qurultaylar vә sözügedәn istiqamәtdә hәyata keçirilәn digәr mәdәni-kütlәvi
fәaliyyәtlәr bütün dünyada ümumtürk diaspor vә lobiçilik hәrәkatının artıq bütövlükdә ümumi
ana xәtlәrilә rәsmi xarakter alaraq müәssisәlәşdiyini tәsdiq edir. Belә bir hәrәkatın güclәnmәsi isә
dünyanın müxtәlif regionlarında ümumtürk dilinin ayrı-ayrı türk ana dillәri olaraq qorunması,
öyrәnilmәsi vә tәdris olunmasını şәrtlәndirir. Hәmin yerlәrdә türk dillәrindә bazar günlәri
mәktәblәri açılır, qәzetlәr, jurnallar yayımlanır, elektron yayımlar gerçәklәşdirilir; müxtәlif
mәrasimlәr, müsamirәlәr, görüşlәr, dini vә milli xarakterli bayram tәdbirlәri keçirilir. Mәsәlәn,
Novruz, Müstәqillik günü, Qurban vә Ramazan bayramları vә s. olaraq. Başqa bir sözlә, türk
dillәri artıq hәm yazılı vә şifahi, hәm dә elektronik ortamda ortaq bir ünsiyyәt vasitәsi yerindә
ifadә olunmağa başlayır.
Belә bir dil-danışıq konteksti mahiyyәt etibarilә yeni konseptual diskurs ortamları
yaradır. Әgәr belә demәk mümkündürsә, türk ana dillәri ayrılıqda ikinci, üçüncü vә dördüncü dil
45
olaraq artıq tәkcә etnik-mәişәt vә ya dialektlәrüstü dil-danışıq sәviyyәlәrindә işlәnilmir. Yәni
onlar getdikcә sadәcә danışıq dili vә ya dialekt-lәhcә olmaqdan çıxır. Daha doğrusu, hәmin dillәr
artıq rәsmi e-türkcә (Türkiyә türkcәsi) vә ya -Azәrbaycanca, -özbәkcә, -qazaxca, -qırğızca, -
türkmәncә, -tatarca, -uyğurca, -başqırdca, -yakutca, -çuvaşca vә bütövlükdә ümumtürkcә
sәviyyәsindә bir millәtlәrarası ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәnilmәyә başlayır. Bu isә ayrılıqda türk
dillәrinә, bütövlükdә isә ümumtürk dilinә yeni bir әdәbi vә rәsmi ortaq dil ola bilmә statusu
qazandırır.
Girişә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar
1. Türklük qavramının sadә sxematik çәrçivәsi hansı komponentlәrinin vә ya alt
qavrayışlarının mövcudluğu ilә müәyyәnlәşir? Bәs sözügedәn qavramın tәrkib hissәsini tәşkil
edәn әsas birlәşdirici komponentlәrdәn birincisi hansıdır?
2. Türklük qavramlaşdırması hadisәsi hansı yeni vә klassik elm sahәlәrinә әsasәn
öyrәnilir? Türkoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü hansı araşdırma-öyrәnilmә kontekstindә
konseptual olaraq dәyәrlәndirilir?
3. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual lahiyәlәndirilmәsi hansı әsas
komponentlәrinә vә ya üst vә alt qavramlarına görә aparılır?
4. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyindә dil necә vә hansı elmi әsaslara görә
öyrәnilir? İnsana mәxsus olan hansı duyğular koqnitiv dilçilikdә әsas araşdırma-öyrәnilmә
obyektlәri kimi yer alır?
5. Koqnitiv dilçiliyin әsas elmi-linqvistik prinsiplәri kimi özünü göstәrәn qavram-
laşdırma vә kateqoriyalaşdırma anlayışları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Türkoloji dilçilikdә ayrı-
ayrı dil sәviyyәlәrinә dair aparılan qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma әsnaları vә ya
proseslәri necә müәyyәnlәşdirilә bilәr?
6. Konseptual sәciyyәli qavramlaşdırmalar, kateqoriyalaşdırmalar vә “linqvistik
qavram”lar nә demәkdir? Bu qavramlaşmaların vә kateqoriyalaşmaların әsas prinsiplәrinin tәsbit
edilmәsi üçün sözügedәn kursda hansı dil sәviyyәlәri vә ya türkoloji dilçilik problemlәrinә toxu-
nulur?
7. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bir
hunanitar elm sahәsi olaraq türkologiya nә zaman ortaya çıxmışdır? Bәs bir humanitar elm sahәsi
olaraq nә vaxtdan bәri tam olaraq müәyyәnlәşmişdir? Türkoloji dilçiliyi tәşkil edәn qavramlar
46
hansı komponentlәrdәn ibarәtdir? Hansı dilçilik әsәrlәri başlanğıcda türkoloji dilçiliyin
inkişafında müәyyәnlәşdirici rol oynamışdır?
8. Türk dillәri vә dialektlәri indiyә qәdәr hansı adlandırmalarla vә elmi prinsiplәrlә
tәsriflәndirilmişdir. Sözügedәn dillәri vә dialektlәri tәsriflәndirәn hansı mәşhur türkoloqların
adlarını çәkә bilәrsiniz?
9. Dәrslikdә Avrasiya türkcәlәri ifadәsi nә üçün bir linqvistik termin olaraq işlәdilir?
Ümumiyyәtlә, dәrs vәsaitindә türk dillәri vә dialektlәrinin tәqdim edilәn sosiolinqvistik
tәsniflәndirmәsi әvvәlki uyğun türkoloji tәsniflәrdәn hansı özәlliklәrinә görә fәrqlәnir?
ӘDӘBİYYAT
Abdulla, Kamal 2010, Dilçiliyә sәyahәt, Dilçi olmayanlar üçün dilçilik, Bakı; Mütәrcim,
196 s.
Axundov, Ağamusa 1988, Ümumi dilçilik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 221 s.
Aksan, Doğan 1995, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle), I cilt, 5. baskı, Ankara, 568 s.
Алпaтoв 2003, Cтo лeт cпуcтя, или cбывaютcя ли прoгнoзы? –Вопросы
языкознания, No 2, s. 114-121.
Андреева С. В. 2004, Типология конструктивно-синтаксических единиц в русской
речи. – Вопросы языкознания, No 5, s. 32-44.
Arat, R. Rahmati 1953, Türk Şivelerinin Tasnifi. “Türkiyat” Mecmuası, X. İstanbul, s. 5-
139.
Ашмaрин Н. И. 1903, Опыт исследования чувашского синтаксиса. I, Казань, 570 с.
Bang W. 1917, Vom Köktürkischen Zum Osmanischen. I. Über das türkische
Interrogativpronomen//ABAW. 1917 No 6; 1921. Әsәr Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuşdur.
Ankara 1996. Göktürkçeden Osmanlıcaya. Türkçenin Karşılaştırmalı Grameriyle ilgili hazırlık
Çalışmalrı. 1. Bildiri: Türkçe Soru Zamiri Hakkında. Çev. Yrd. Doç. Dr. Tahsin Aktaş.
Banguoğlu, Tahsin 1998, Türkçenin Grameri, Ankara Üniversitesi, 628 s.
Бacкaкoв Н. A. 1969, Ввeдeниe в изучeниe тюркcких языкoв, Изд-во “Выcшaя
Шкoлa”, Москва.
Бoгoрoдицкий В. Б. 1934, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe, Кaзaнь, 168 s.
Бoгoрoдицкий В. Б. 1953, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими
тюркcкими языкaми, Кaзaнь.
47
Bilgisayar destekli dil bilimi çalıştayı bildirileri 2006, 14 Mayıs 2005, Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 139-158.
Bozşahin, Cem ve Zeyrek, Deniz 2000, Dilbilgisi, Bilişim ve Bilişsel Bilim. –Dilbilim
Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s. 41-48.
Дeмянкoв В. З. 1994, Когнитивная лингвистика как разновидность
интерпретирующего подхода. –Вопросы Языкознания, № 4. с. 17-33.
Dilbilim Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 1990-2004.
DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK TERCÜMESİ 1998, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, Cilt
I, 529 s. Cilt II, 366 s. Cilt III, 452 s. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
Дмитриeв Н. К. 1962, Стрoй тюркcких языкoв. Изд-во Вocтoчнoй Литeрaтуры,
Москва.
Doğan G. 2000, ‘İltifat olgusuna Bilişsel Bir Yaklaşım. –Dilbilim Araştırmaları,
Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s. 49-63.
Ercilasun, Ahmet Bican 1990, Türk Dilinin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları. Türk
Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yükseköğretim Öğrencileri için, Ankara,
Хaнинa О. В. 2004, Желание: когнитивно-функциональный портрет.–Вопросы
Языкознания, № 4, с. 122-155.
Jackendoff R. 1984, Sense and reference in a psychologically based semantics.//Talking
minds. Cambridge (Mass.), s. 49-72.
КАЗЫМ-БЕК 1846, Обшая грамматка турецкого-татарского языка. Казань, 457
s.
Кибрик А. А. 1994, Когнитивные исследования по дискурсу. –Вопросы
Языкознания, № 5, с. 126-139.
Кононов А. Н. 1980, Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX
вв. Ленинград, “Наука”, Ленинградское отделение, 225 с.
Korkmaz, Zeynep 1994, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, I. Cilt, TDK, Ankara.
Кoрш Ф. Е. Клaccификaция турeцких плeмeн пo языкaм. “Этнoгрaфичecкoe
Oбoзрeниe”, Москва.
Крaвченкo А. В. 2001, Когнитивная лингвистика и новая эпистемология (К
вопросу об идеальном проекте языкознания).–Известия АН. Серия Литературы и Языка,
том 60, № 5, с. 3-12. 88.
48
Кубрякoвa Е. С. 1994, Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика
– психология – когнитивная наука. –Вопросы Языкознания, № 4, с. 34-47.
Кубрякoвa Е. С. Об установках когнитивной науки и актуальных проблемах
когнитивной лингвистики. –Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 63, № 3, с. 3-
12.
Курт О. 2002, Обучение студентов языкового вуза идиомам турецкого языка на
основе когнитивно-культурологического подхода, АКД, Минск, 18 с.
Кузнeцoвa 2006, Н. Б. Ваxтин, E. В. Гoлoвкo. Coциoлингвиcтика и coциoлoия
языкка: Учeбнoe пocoбиe. CПб: ИЦ “Гуманитарная акадeмия”; Eврoпeйcкий унивeрcитeт
в Cанкт-Пeтeрбургe, 2004. 336 c. Рeцeнзия. –Вопросы языкознания, No 1, s. 123-128.
Gabain A. Von 1974, Alttürkische Grammatik, Otto Harrossowitz-Wiesbaden, 3989;
Türk dilinә tәrcümә edәn; Akalın, Mehmet. Eski Türkçenin Grameri, TDK, 3. Baskı, Ankara,
2000.
Грамматика Алтайского языка 1869, Составлена членами Алтайской миссии.
Казань, 289 s.
Grønbech, Karl 1936, Der Türkische Sprachbau, Kopenhagen.
Гуреeв В. А. 2004, Языковой эгоцентризм в новых парадигмах знания.– Вопросы
Языкознания, № 2. с. 57-67.
Гуреeв В. А. 2005, Проблема субъективности в когнитивой лингвистике.–
ИЗВЕСТИЯ РАН. СЕРИЯ ЛИТЕРАТУРЫ И ЯЗЫКА , T. 64, No 1, s. 3-9.
ЛЭC: 1990, Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, “Советская
Энциклопедия”, 1990, 683 с.
Мaлoв C. E. 1951, Пaмятники дрeвнeтюркcкoй пиcмeннocти, Москва.
Маслова Е. С. 2004, Динамика типологических распределений и стабильность
языковых типов. –Вопросы языкознания, No 5, s. 3-16.
Menges, Karl Heinrich 1959, Philologiae Turcicae Fundamenta, I. Wiesbaden. s. 2-20.
Menges, Karl Heinrich 1968, The Turkic Languages and Peoples. An Introduction to
Turkic Studies. –Ural-Altaische bibliothek, Wiesbaden, XV, s. 107-163.
Мурясов Р. З, Самигуллина А. С, Федорова А. Л. 2004, Опыт анализа оценочного
высказывания. –Вопросы языкознания, No 5, s. 68-78.
49
Musaoğlu, Mehman 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemer,
T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s.
Musaoğlu, Mehman 2003, Türkçedeki Kaynak ve Erek Metin Odaklı Dilbilgisel
Gelişmeler ve Dil Yanlışları Üzerine. Cumhuriyetimizin 80. Yılında Türkçemiz, Anaçev Anadolu
Çağdaş Eğitim Vakfı, Ankara, s. 151-158.
Musaoğlu, Mehman 2004a, Avrasya Türkçelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi. Dil
Dergisi, Sayı: 124 Nisan-Mayıs-Haziran, Ankara, 53-81.
Musaoğlu, Mehman 2004b, Anar’ın Eserleri Türkiye Türkçesinde. TÜRKSOY, Türk
Dünyası, Kültür, Sanat, Bilim, Haber ve Araştırma Dergisi, Ankara, s. 25-30.
Musaoğlu, Mehman, HӘSӘNOVA, Vәfa 2006a, Türkoloji dilçilikdә frazeologiya vә
frazeologizmlәrin kontrastiv- vә konfrontativ-müqayisәli tәsnifi. Türkologiya Dәrgisi, Beynәlxalq
Elmi Jurnal, No 2-4, Aprel- Dekabr, Bakı, s. 29-54.
Musaoğlu, Mehman, HӘSӘNOVA Vәva 2006b, Türkçede Deyimler. –TÜRKSOY, Türk
Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 19, Ekim, Ankara, s. 46-53.
Musaoğlu, Mehman 2007, Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Haritası, TÜRKSOY Türk
Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, 25/4, s.22-27.
Musaoğlu, Mehman, Kirişçioğlu, Fatih 2008, Türk Dil Biliminde Görünüş
Kategorisinin İncelenmesi Üzerine. –Türkologiya, No 1-2, 2008, s. 32-54.
Musaoğlu, Mehman 2008, Türkçede Çatı. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı,
Akçağ, s. 207-234.
Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti,
Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s.
Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe 1988, вып. XXIII, когнитивные аспекты языка,
Москва, “Прогресс”, с. 281-309.
Radloff, Wılhelm 1882, Vergleihende Grammatik der nördlichen Türksprachen, I.
Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig.
Radloff, Wılhelm 1888-1911, Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, 1, 2, 3,
4. Lüğәt 1888-1911-ci illәrdә S. Petersburg’da yayımlanmışdır. 1960-cı ildә Almaniyada eyni
şәkildә tәkrar nәşr olunmuşdur. Rusca vә Almanca.
50
Räsänen, Marti 1949, Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Sto. XV.
A. A. Yuldaşev әsәri alman dilindәn rus dilinә tәrcümә etmişdir: Мaтeриaлы пo иcтoричecкoй
фoнeтикe тюркских языков, Изд-во “Иностранной литературы”, Москва, 1955, 221 c.
Caмoйлoвич A. 1922, Нeкoтoрыe дoпoлнeния к клaccификaции турeцких
языкoв,Пeтрoгрaд. Mәqalәni rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә bu sәtirlәrin müәllifi tәrcümә
etmişdir: Türk Dillerinin Sınıflandırılmasına Dair Bazı Eklemeler. Dil Araştırmaları Dergisi,
2007 Bahar, Yıl: 1 Sayı1, s. 175-184.
Сeливeрстoвa О. Н. 2002, Когнитивная семантика на фоне общего развития
лингвистической науки. –Вопросы Языкознания, № 6, с. 12-26.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 2002, Региональные
реконструкции, Москва “Наука”.
Стариченок 2008, Бoльшoй лингвиcтичecкий cлoвaрь. Ростов-на-Дону, Феникс,
2008, 811 c.
Сулейманов О. 2002, Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских
языков и письменностей, Алматы, “АТАМҰРА”, 319 с.
Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet 2003, Türk Dilleri. Giriş. Yıldız. Dil ve Edebiyat 2,
İstanbul, 195 s.
Thomsen W. 1916, Turcica. Etedes cocernant l’inerprètation des inseriptions turques de
la Mongolie et de la Sibèrie.- MSFOu, 37.
Вoркaчoв С. Г. 2001, Концепт счастья: понятийный и образный компоненты. –
Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 60, № 6, с. 47-58.
Языки mира 1997, Тюркские языки, Издательский Дoм “Кыргызыстан” Бишкек,
542 s.
Zeynalov, Fәrhad 1981, Türkologiyanın әsasları. Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәrinin
tәlәbәlәri üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 345 s.
“VİKİPEDİ Özgür Ansiklopedi” Web Sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Gagavuzya
Erişim: 05.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Salarlar Erişim:
05.07.2011
“Açık ensiklopediya” Web Sitesi http://gag.wikipedia.org/wiki/Halac_dili Erişim:
05.07. 2011
51
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazakça Erişim:
06.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Kırgızca
Erişim:06:07:2011
WIKIPEDIA “The Free Encyclopedia” Web sitesi
http://en.wikipedia.org/wiki/Tatar_language Erişim: 07.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Altayca Erişim:
07.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Hakas_Turkçesi
Erişim: 07.07. 2011
Vikipediya “Açık ensiklopediya” Web Sitesi http://gag.wikipedia.org/wiki/Şor_dili
Erişim: 07.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Tuvaca
Erişim: 07.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Tofaca
Erişim: 07.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Yakutça
Erişim: 07.07.2011
Vikipediya “Açık ensiklopediya” Web Sitesi http://gag.wikipedia.org/wiki/Dolgan_dili
Erişim: 07.07.2011
Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Çuvaşça
Erişim:07.07.201
52
I HİSSӘ
TÜRKOLOJİ DİLÇİLİYİN TARİXİ
1. Türkoloji dilçiliyin keçdiyi tarixi inkişaf yolu
Hәmin yol indiyә qәdәr әsas etibarilә “XI-XVIII yüzillәrdәki vә ya V. Radlovdan
öncәki vә XIX yüzildәn vә ya V. Radlovdan sonrakı türkologiya” ümumi tezisi ilә
öyrәnilmişdir. Ancaq türkoloyada әsas önәmli dәyişikliklәr ya Birinci Türkoloji Qurultaya
qәdәr, ya da Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra baş vermişdir. Belә ki, BirinciTürkoloji
Qurultaya qәdәr türk dillәri vә dialektlәrinin ilk lüğәtlәri tәrtib olunmuş, bәzi qrammatika
kitabları yazılmış vә qәdim yazılı abidәlәri oxunmuşdur. Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra
isә türk әdәbi dillәrinin qrammatika kitabları sistemli olaraq yazılmış, yeni әdәbi dil normaları
müәyyәnlәşdirilmiş vә latın әsaslı әlifbalara keçilmişdir. Buna görә dә, dәrslikdә türkoloji
dilçiliyin ümumi tarixi inkişafı Birinci Türkoloji Qurultaydan öncәki vә sonrakı mәrhәlәlәri ilә
dövrlәşdirilәrәk öyrәnilir.
1. 1. I mәrhәlә
Hәmin mәrhәlәdә türk dillәri vә dialektlәri bütövlükdә Hind-Avropa vә ayrılıqda әrәb
dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn öyrәnilmişdir. Belә ki, XI-XVIII yüzillәrdә türk dillәri vә
dialektlәrinә dair araşdırmalar әsas etibarilә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmışdır.
XIX yüzildәn etibarәn isә mövcud araşdırmalar ümumilikdә Hind-Avropa dillәri qaydalarına
görә aparılsa da, әrәb dilçiliyi әnәnәlәri dә bu vә ya digәr şәkildә XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr
özünü göstәrmişdir. XX yüzilin әvvәllәrindәn başlayaraq isә türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa
dilçiliyi әnәnәlәrinin әsas rol oynadığı müşahidә olunur. Bu baxımdan Hüseyin Cahitin “Türkçe
Sarf ve Nahiv”i (2000) hәmin anlayışla türk dilindә yazılmış ilk qrammatika kitablarından biri
kimi uyğun sahәdә qaynaqlıq etmişdir (2000: 9). Belәliklә, türk dillәri vә dialektlәrinә dair
aparılan araşdırmalarda XI-XVIII yüzillәrdә әrәb, XIX yüzildәn etibarәn isә Hind-Avropa
dilçiliyi әnәnәlәri tәsirli olmuşdur. Birinci Türkoloji Qurultaydan әvvәlki böyük mәrhәlә
linqvistik inkişaf meyllәrinә görә iki tarixi dövrә bölünür.
1.1.1. XI-XVIII yüzillәrdә türkoloji dilçilik: ilk lüğәtlәr vә qrammatika kitabları
53
XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә dair yazılan lüğәtlәr vә qrammatika
kitabları “Sanskrit”in öyrәnilmәsi ilә sürәtlәnәn Hind-Avrupa dilçiliyi әnәnәlәri ilә bu vә ya
digәr şәkildә sıx әlaqәdardır. Ancaq lüğәtlәrlә birlikdә hazırlanan qrammatika kitabları әn çox
isim, feil, әdat nitq hissәlәri tәsniflәndirmәsinә әsasәn yazılmış olduğundan әrәb dilçiliyi vә İslam
mәdәniyyәti әnәnәlәrinә daha çox bağlıdır. Belә ki, hәmin dövrdә türk dillәrinә dair 30-a qәdәr
lüğәt vә qrammatika kitabı hazırlanmışdır. Hәmin kitabların bir çoxu türk vә әrәb soylu әrәb
dilindә yazan vә ya İslam mәdәniyyәtini mәnimsәmiş filoloqlar tәrәfindәn yazılmışdır
(Мелиоранский 1900: 4; Kaydarov 1999: 19-22; Татарская грамматика 1993: 43). Bu
baxımdan P. M. Melioranskinin “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1900) adlı әsәri dә
başlanğıcda müәllifi mәlum olmayan “Türk qrammatikası” kitabları10
ilә әlaqәdar olaraq qәlәmә
alınmışdır.
Türkoloji dilçiliyә dair әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk
qrammatika kitabı Mahmud Qaşqarlının hәlә dә әlimizә gәlib çatmayan “Kitabü cevahirü’l nahv
fi lûgati’t-Türk” adlı әsәridir. Mahmud Qaşqarlının XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan
“Divanü Lüğәt-it-Türk” (1998) adlı digәr әsәri ilә dә türk dillәrinin fonetik, qrammatik, leksik vә
leksikoqrafik quruluşunun öyrәnilmәsinә zәmin hazırlanmışdır (Демирчизаде 1972). Türkoloji
dilçiliyә aid “Codex Cumanıcus, Kitâbü’l-idrâk li Lisâni’l-etrak, İbn-i Mühennâ Lugati,
Mukaddimetü’l-Edeb” kimi әsәrlәr isә Qıpçaq, Oğuz, Karluq-Uyğur türk dillәri vә dialektlәri ilә
әlaqәdar olaraq yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192-193; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Bu kitablar
fonetika, qrammatika bölmәlәrindәn, lüğәtlәrdәn vә bәzәn dә mәtnlәrdәn ibarәt olub xaricilәrә
türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә hazırlanmıştır. Hәmin kitablarda türk dillәri vә dialektlәrinin әrәb
vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn özәlliklәri dә göstәrilmişdir. Belә ki, ayrılıqda türkcә sözlәrә, atalar
sözlәrinә vә deyimlәrә geniş yer verilmişdir. Hәmin әsәrlәrdә digәr nitq hissәlәrinә aid dә
mәlumatlar verilmiş vә onların bәzi qrammatik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ancaq ümumtürk
dilinin morfologiyası sözügedәn әsәrlәrdә bütövlükdә әrәb qrammatikası әnәnәlәrinә әsasәn
10
P. M. Melioranski İbni-Mühәnnanın “Türk dili haqqında” adlı әsәrinin Oksfortdakı (3), Parisdәki (1) vә
Berlinәdәki (1) әl yazması nüsxәlәrini araşdırmışdır. O, hәmin mövzu ilә әlaqәdar olaraq yazdığı “Әrәb filoloqu türk
dili haqqında” adlı әsәrini doktorluq dissertasiyası kimi müdafiә etmişdir. Ancaq P.M.Melioranski haqqında yazdığı
әsәrin kimә mәxsus olduğunu bilmәmişdir. Buna görә dә, onun bilinmәyәn әrәb soylu birisinә aid olduğunu güman
edәrәk әsәrә “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” adını vermişdir. 1920-ci ildә Kilisli Rüfәt әsәrin 6-cı nüsxәsinin әl
yazmasını İstanbul Dövlәt Muzeyinin Kitabxanasında taparaq onun İbni-Mühәnnaya aid olduğunu tәsbit etmişdir
(Малов 1928).
54
feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә öyrәnilmişdir. Bәzi sintaktik özәlliklәr dә elә eyni bölmәdә izah
olunmuşdur (Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî 2000; Kadri: 2002 vә s.).
Bunlardan Osmanlı türkcәsinә dair ilk olaraq yazılanı Beqramalı Kadrinin “Müyessiretü’l-Ulûm”
(2002) әsәridir.
1.1.2. XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırmalar
Türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçilik әnәnәlәrinә görә türk dillәri vә dialektlәrinә
dair әsәrlәr daha XV yüzildәn etibarәn yazılmağa başlamışdır. Ancaq hәmәn әsәrlәrin sistemli
olaraq hazırlanması XIX yüzildәn etibarәn sürәtlәnmişdir. XVII-XVIII yüzillәrdә dövrün Hind-
Avropa dillәri qaydaları ilә xarici dillәrdә türk dilinә dair yazılan qrammatika kitablarına daha
çox tәsadüf olunur. Mәsәlәn, 1612-ci ildә türk dilinә dair bir qrammatika kitabını Hieronymus
Megiser adında Stuttgartlı bir alman latın dilindә yazmışdır. Nitq hissәlәri hәmin kitabda әrәb
dilçiliyinә әsasәn müәyyәnlәşdirilәn feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә deyil, isim, sifәt, say,
әvәzlik, feil, zәrf, әdat, qoşma, bağlayıcı, nida sistemli struktur-funksional bir kateqoriyalaşdırma
ilә öyrәnilmişdir. Qrammatika kitabında 220 türk atalar sözü vә deyim dә verilmişdir (Megiser
1612).
XIX yüzil vә XX yüzilin әvvәllәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә dair Avropada,
Osmanlı İmperatorluğunda, Çar Rusiyasında әrәb vә latın mәnşәli dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә
әsasәn hazırlanmış müxtәlif araşdırmalar paralel olaraq davam etdirilmişdir. Türk yazılı abidәlәri
oxunmuşdur (Кононов 1982: 12-108). Renesansdan sonra filologiyada gerçәklәşәn yeni dilçilik
axınlarının tәsiri ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış
irihәcmli lüğәtlәr, qrammatika kitabları vә digәr araşdırmalar çoxalmışdır (Radloff 1882;
Ашмарин 1903; Deny 1941 vә s.).
Sözügedәn araşdırma vә qrammatika kitablarında fonem vә morfemlәrin, söz birlәşmәsi
vә cümlә quruluşlarının fonetik, morfoloji vә sintaktik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ümumtürk
dilinin tarixi sәciyyәli lüğәt tәrkibini vә danışılan dilin canlı söz varlığını tәşkil edәn leksemlәrin,
deyim vә atalar sözlәrinin leksik-leksikoqrafik tәsviri aparılmışdır. Belәliklә, türkologiyada
әnәnәvi xarakterli dilçilik yönümü formalaşmışdır. Bir başqa ifadә ilә tarixi-müqayisәli vә ya
müqayisәli-tarixi dilçilik vә onun uyğun araşdırma yöntәmlәri müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu ilkin
yöntәmlәrin müәyyәnlәşdirildiyi araşdırmalara aşağıdakı fundamental әsәrlәr örnәk olaraq
55
göstәrilә bilәr (Кaзым-бeк 1846; Böhтlingk 1851; Грамматика Алтайского языка 1869;
Radloff 1882; Мелиоранский 1900; Deny 1941vә s.).
1.2. II mәrhәlә
Klassik dilçilik әnәnәlәri kontekstindә tarixi-müqyisәli vә müqayisәli-tarixi pillәlәri ilә
müәyyәnlәşәn ümumi-müqayisәli (komparativistika) vә tәsviri-normativ xarakterli filoloji-
linqvistik yöntәmlәr türkoloji dilçiliyin hәmin inkişaf mәrhәlәsindә tәtbiq olunmuşdur. Ümumi-
müqayisәli dilçiliyin türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli yönümü vә yöntәmlәri ilә hәr hansı bir
türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin dil özәlliklәri türkoloji kontekstdә qәdim türk dili vә әcdad
dillә müqayisәdә öyrәnilir. Burada yeri gәldikcә digәr türk dillәrinin dil faktaları da müqayisәyә
cәlb olunur. Mәsәlәn, yuxarıda Mirzә Kazımbәyin (1846), Böthlinqkin (1851) vә Melioranskinin
(1900) adı çәkilәn әsәrlәri tarixi-müqayisәli yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmışdır. Müqayisәli-tarixi
dilçiliyin yönümü vә yöntәmlәri ilә isә hәr hansı bir türk dili deyil, bütövlükdә türk dillәri vә
ayrılıqda bir neçә vә ya qrup türk dillәrinin hәr cür dil sәviyyәlәri öyrәnilir. Burada әsas mәqsәd
әcdad dilin rekonstruksiyasının aparılması olur. Bu yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmış әsәrlәrә әn
tipik örnәk olaraq isә aşağıda adı çәkilәn kitab göstәrilә bilәr. Bu kitab 6 cilddәn ibarәt olan
“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984-2006) adlı әsәrdәn ibarәtdir.
Günümüzdә sözügedәn araşdırmalar artıq türk dillәri vә dialektlәrinin çağdaş sinxronik
kәsiyindә qohum olmayan dillәrlә müqayisәli-qarşılaşdırmalı, qohum olan dillәrlә isә müqyisәli-
tutuşdurmalı olaraq aparılmaqdadır (Hәsәnova 2011; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli
qrammatikası 2002). Belәliklә, Birinci Türkoloji Qurultaydan keçәn müddәtdә yuxarıda göstә-
rilәn dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan araşdırmalar XX yüzilin sonlarına qәdәr intensiv olaraq
davam etdirilmişdir. XX yüzilin 70-ci illәrindәn başlayaraq ya ümumi türkoloji kontekstdә, ya da
sadәcә çağdaş dilçilik axınları yönümlәrindә türk әdәbi dillәrinә dair yeni linqvistik yöntәmlәrlә
dә araşdırmalar aparılmaqdadır. Daha doğrusu, istәr tarixi-müqayisәli, istәrsә dә müqayisәli
tarixi araşdırmalarda bu vә ya digәr şәkildә dilçiliyin çağdaş yönüm vә yöntәmlәrindәn dә
istifadә olunmaqdadır (Musayev 2011).
1.2.1. XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar
Türkoloji dlçilikdә indiyә qәdәr әn çox dialektologiya, dil tarixi, әdәbi dil vә söz
yaradıcılığı; leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; fonetika, fonologiya vә qrammatika
56
fәnlәrinin öyrәnilmәsi әsas yer tutmuşdur. Hәmin fәnlәrә dair aparılan araşdırmalar Birinci
Türkoloji Qurultaydan bәri hәm ümumi-müqayisәli, hәm dә tәsviri-normativ xarakterli dilçilik
yönümlәri vә uyğun yöntәmlәri ilә günümüzә qәdәr dә bu vә ya digәr şәkildә aparılmaqdadır.
Müxtәlif xarici dillәrdә türk dillәrinin fonetikası vә qrammatikasına dair yazılan bәzi
kitablar monoqrafik sәciyyә daşıyır vә türkoloji dilçilikdә hәlә dә әsas fundamental elmi
mәnbәlәr sәviyyәsindә qiymәtlәndirilmәkdәdir. Sözügedәn kitablar әsas etibarilә tarixi-
nüqayisәli dilçilik kontekstindә klassik sәciyyәli tәsviri dilçilik metodları ilә yazılmışdır. Bu
kitablara dair aşağıdakı әsәrlәr örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Deny 1941; Дыренкова 1941;
Дмитриев 1948; Brockelman 1954; Koнoнoв 1956; Пoкрoвскaя 1964; Тeнишeв 1976a; 1976b
vә s.).
Rus dilindә vә müxtәlif türk dillәrindә әsas etibarilә müqayisәli-tarixi vә tәsviri-
normativ xarakterli dilçilik yöntәmlәri ilә türk dillәrinin müqayisәli fonetikasına vә
qrammatikasına dair yazılmış kitablar isә әn çox elmi kollektivlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır.
Sözügedәn elmi işlәrә dair hazırlanmış aşağıdakı kitablar diqqәti çәkmәkdәdir (Исследования
по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; 1956; 1961; 1962; Häzirki zaman
Türkmen dili 1962; Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986;
1988; 1997; 2002; 2006; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002 vә s.).
Belә kitablar türkoloji dilçilikdә fәrqli müәlliflәr tәrәfindәn dә yazılmışdır. Hәmin
kitablara dair ilk növbәdә daha çox milli dillәrdә vә ya müxtәlif türk әdәbi dillәrindә yazan
dilçilәrin әsәrlәri örnәk olaraq göstәrilә bilәr.
Bu kontekstdә Әmrәnin (1949), Erginin (1972), Banguoğlunun (1998), Karahanın
(1995), Qorxmazın (2003); Xıdırovun (1959:113-156), Әzimov vә Bәyliyevin (1961);
Hüseynzadә (1972) vә Mirzәzadәnin (1973) vә Sızdıkovanın (1984) әsәrlәrinin adını çәkmәk
mümkündür. Теnişevin (1976a; 1976b) vә Ахmetyanovun (1978;1981;1989) rus dilindә yazılan
oxşar dilçilik әsәrlәri dә sözügedәn qrupda sәciyyәlәndirilә bilәr.
Qeyd olunmalıdır ki, “Phılologıae Turcıcae Fundamenta” (1959), “SSRİ xalqlarının
dillәri. Türk dillәri” (1966), “Türk dillәri” (1998) vә “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi
qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kimi ümumilәşdirici qaynaqlar fәrqli elmi
heyәtlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır. Buna baxmayaraq, “Phılologıae Turcıcae Fundamenta”
(1959), “SSRİ xalqlarının dillәri. Türk dillәri” (1966) vә Lars Yoxansonun müәllifliyi vә
redaktorluğu ilә hazırlanan “Türk dillәri” (1998) әsәrlәrinin hәr üçü әsas etibarilә tәsviri-
57
normativ vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә qәlәmә alınmışdır. “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi
qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) qaynağı isә müqayisәli-tarixi dilçilik
yöntәmi yazılmışdır. Birincilәrdә türk әdәbi dillәrinin hәr birinin fonetik, qrammatik, leksik,
dialektoloji vә s. özәlliklәrinә dair linqvistik xarakterli açıqlanmalar, yazılı mәtnlәrindәn örnәklәr
verilmişdir. İkincilәrdә isә bir-biri ilә yaxın vә әn yaxın sәviyyәlәrdә qohum olan türk dillәri vә
dialektlәrinin diaxronik inkişafı izlәnilmәklә pra- vә protodil layları müәyyәnlәşdirilmişdir.
1.2.2. XX yüzilin sonu vә XXI yüzil: yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr
Türkoloji dilçilikdә yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәrlә dәyişim sәciyyәli
araşdırmaların aparılması işi XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri sürәtlәnmişdir. Bu dilçilik
araşdırmalarının ümumi türkoloji kontekstin nәzәrә alınmaqla yazılanları әsas etibarilә türk әdәbi
dillәrinin qrammatikası vә semantikasına aiddir. Bununla yanaşı, türk әdәbi dillәrinә dair tәrcümә
vә çevirmә vә ya bir türk dilindәn digәrinә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması nәzәriyyәsi; informasiya
texnologiyaları dilçiliyi; sosiolinqvistika vә mәtn dilçiliyi mәsәlәlәrinә dә hәmin araşdırmalarda bu
vә ya digәr şәkildә toxunulmuşdur (Cavadov 1975; Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Nurmanov...
1992; Uzun 1995; Языки мира. Тюркские языки 1997: 160-525; Abdullayev 1999; Uğurlu 2004;
Musaoğlu 2003; 2006; 2011; Kazımov 2004: 428-457 vә s.).
XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri türk әdәbi dillәrinin ümumi türkoloji kontekstdә
öyrәnilmәsi işi linqvistik olaraq yenidәn formalaşmaqdadır. Hәmin yönüm hәm dilçilikdәki
mövcud klassik әnәnәdәn, hәm dә әn yeni linqvistik tәmayüldәn fәrqlәnir. Birincidәn yeni
linqvistik yöntәmlәrin türkoloji dilçilik araşdırmalarında sistematik olaraq tәtbiqi, ikincidәn isә
hәmin araşdırma prosesindә türk dillәri vә dialektlәrinin diaxronik-sinxronik mahiyyәtinin
bütövlükdә dәrk olunması ilә seçilir.
Mәlumdur ki, müqayisәli-tarixi vә ya tarixi-müqayisәli vә tәsviri-normativ xarakterli
әnәnәvi dilçilik araşdırmalarında yeni linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması sistematik xarakter
daşımır. Müasir türk әdәbi dillәrinә dair konkret dil hadisәlәrini vә faktlarını sadәcә çağdaş dil-
çilik axınları kontekstindә öyrәnәn araşdırmalarda isә ümumi türkoloji kontekst çox vaxt
unudulur. Mәsәlәn, ümumtürk dilinә dair sabit söz sıralı simmetrik sıra vә inversiya, ellipsis vә s.
özәllikli asimmetrik-sintaktik qavramlaşdırması vә uyğun kateqoriyalasdırılması prinsiplәri
flektiv sәciyyәli Hind-Avropa dillәri sintaksisinin sıralanması qaydaları ilә müәyyәnlәşdirilir
(Эргуванлы 1987; Юхансон 1987; Uzun 2000 vb.)
58
Fikrimizcә, türk әdәbi dillәrinә dair indiyә qәdәr yeni linqvistik yönümlәrlә vә
yöntәmlәrlә aparılan araşdırmaların mәqsәdyönlü nәticәlәrinin ümumilәşdirilmәsi bundan sonra
türkoloji dilçilikdә әsas iş olmalıdır. Әnәnәvi, yeni vә әn yeni araşdırma yönümlәri vә yöntәmlәri
sistematik bir bağlılıqla bir-biri ilә birlәşdirilmәlidr. Bununla da türk әdәbi dillәrinin öyrәnil-
mәsinә dair konseptual-struktur xarakterli qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma prinsiplәrinin
düzgün müәyyәnlәşdirilmәsi işi tәmin edilә bilәr.
2. Türk dillәrinin müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә
öyrәnilmәsi
Türkoloji dilçiliyin tarixi vә türk dillәrinin müqayisәli (comparative) öyrәnilmәsi vә ya
hәr cür müqayisәlilik (comparativizm), başqa bir ifadә ilә türk müqayisәli dilçiliyinin yaranması
Mahmud Qaşqarlının adı ilә bağlıdır. Türkologiya vә türkoloji dilçilik elmi Mahmud Qaşqarlının
XI yüzildә qәlәmә aldığı “Divanü-lüğәt-it türk” adlı әsәri ilә dünya filologiyasına açılmışdır.
“Divanü-lüğәt-it türk” (1998) әsәri hicrәt tarixi ilә 466-cı ildә, yәni 1072-ci ildә (1998:5)
yazılmışdır. Әsәr әrәblәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә hazırlanmışdır. Sözügedәn әsәrdә
türkcә sözlәr әrәb dilinin fonetik qayda-qanunlarına görә sıralandırılmışdır. Onların mәnaları
uyğun dil örnәklәri, o sıradan müxtәlif türk lәhcәlәrindә işlәnilәn deyim vә atalar sözlәri vә
onların yer aldığı dördlüklәrlә açıqlanmışdır.
O zamanlar humanitar elmşünaslıqda vә ya Әrәb xilafәtindә bütövlükdә dörd, İraqda isә
ayrılıqda iki şәkildә formalaşan dilçilik mәktәbi vә buna uyğun yöntәmi mövcud olmuşdur.
Dilçilik elmi dә daha çox bu yöntәmlәrdәn biri ilә әdәbi vә ya nәfis әrәb dili materialları
әsasında, ikincisi ilә isә әrәb dilinin dialektlәrinә görә müqayisәli olaraq öyrәnilirdi. Mahmud
Qaşqarlı da mәhz ikinci araşdırma-öyrәnilmә metodunu mәnimsәmişdir. O, “Divanü-lüğәt-it
türk” adlı әsәrini sinxronik olaraq o zamankı türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin materialları
әsasında müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә yazmışdır. Buna görә dә türkologiyada müqayisәli
araşdırma-öyrәnilmә metodunun әsasını Mahmud Qaşqarlı qoymuşdur. Müqayisәli dilçiliyin
tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi çәrçivәli yöntәmlәri isә bütün parametrlәrilә daha sonralar,
yәni XIX yüzildәn etibarәn müәyyәnlәşmişdir. XI-XVIII yüzillәrdә türkologiyada istifadә olunan
yöntәmlәr isә daha çox müqayisәli-tutuşdurmalı vә tәsviri filoloji-dilçilik metodlarından ibarәt
olmuşdur.
59
Türkoloji dilçilikdә müqyisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilik araşdırmalarının aparılması
vә lüğәtlәrinin tәrtib olunması Mahmud Qaşqarlıdan sonra, әgәr belә demәk mümkündürsә, bir
dә XIX yüzilin ortalarından etibarәn Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yenidәn
başlanılmışdır.11
Alman әsilli rus türkoloqu Vilhelm Radlov (05. 01. 1837-1918) 1858-ci ildә
Rusiyaya gәlmişdir. O, bir il Sankt-Petersburqda qalmış vә orada rus dilini öyrәndikdәn sonra
Barnaula getmişdir. V. Radlov, ilk öncә Sibirdә, Altayda, Orta Asiyada vә çarlık Rusiyasının
digәr bölgәlәrindә yaşayan türk xalqlarının folklorik örnәklәrini vә müxtәlif danışıq
materiallarını toplamış vә bütövlükdә onların dillәrinin canlı danışıq şәkillәrini öyrәnmişdir. O,
hәmin materiallar әsasında “Türklәrin şifahi xalq әdәbiyyatı örnәklәri” (1866-1907), “Türk
dialektlәrinin lüğәt tәcrübәsi”(1888-1911) vә digәr çox mәşhur әsәrlәrini isә yaradıcılığının son
dövründә yazıb tamamlamışdır (Radloff 1999: 9-18).
Bundan sonra sözügedәn türkoloji kontekstdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin
müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi istәr Rusiyada, istәrsә dә Qәrbi Avropa
ölkәlәrindә getdikcә sürәtlәnmişdir. Türk dillәri hәm bir-biri ilә, hәm dә qohum olmayan xarici
dillәrlә müqaysisәli olunaraq öyrәnilmişdir (Radloff 1882). Araşdırmalarını türk әdәbi dillәri vә
dialektlәrinin materialları әsasında davam etdirәn dilçi-türkoloq P. M. Melioranskinin (1894;
1897) әsәrlәri ilә isә türkoloji dilçilik XIX yüzilin sonlarında artıq bir elmi istiqamәt olaraq
formalaşmışdır.
XX yüzildә vә ya Sovetlәr Birliyi dönәmindә isә sözügedәn müqayisәli vә müqayisәli-
tarixi dilçilik kontekstindә tәsviri-normativ xarakterli linqvistik araşdırmaların aparılmasında üç
әsas elmi-praktik istiqamәt müәyәnlәşmişdir:
-Türk dillәrinin müqayisәli-tәsviri dialektoloji araşdırmalarının aparılması vә atlaslarının
hazırlanması;
-Türk dillәrinin etimoloji lüğәtinin vә ya lüğәtlәrinin tәrtib olunması;
-Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikasının yazılması vә türkoloji dilçiliyin
әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi.
Türkoloji mәrkәzlәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin hәr birinin tarixi, müasir
durumu, qrammatikası vә dialektoloji özәlliklәri konkret olaraq öyrәnilmişdir. Bütün bunlar,
11
XI-XVIII yüzillәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dair әrәb diliçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış
qrammatika kitabları, lüğәtlәr vә digәr dilçilik әsәrlәri haqqında yuxarıda qısaca olaraq mәlunmat verilmişdir.
Aşağıda da sözügedәn mövzudan yeri gәldikcә uyğun örnәklәrlә vә linqvistik açıqlamalarla daha geniş bәhs
olunacaqdır.
60
yuxarıda qarşıya qoyulan elmi-praktik mәqsәdlәrә çatmaq üçün, artıq bir yerdә vә ya konkret bir
araşdırmada elmi-yaradıcı kollektiv tәrәfindәn nüәyyәn bir plan-prospektlә tәdqiqata cәlb
olunmuşdur (Phılologıae Turcıcae Fundamenta 1959; Языки нaрoдoв CCCР 1966). Türk ümumi
müqayisәli dilçilik elminin әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi üçün aparılan hazırlıq xarakterli
araşdırmalar tәxminәn 40-50 il davam etdirilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, altayşünaslıq
kontekstindә türk dillәrinin fundamental sәciyyәli ilk müqayisәli qrammatika kitabları Sovetlәr
Birliyindәn öncә Qәrb ölkәlәrindә yazılmışdır (Räsänen 1949; Poppe 1960). Bu istiqamәtdә
klassik Qәrb vә ya alman xarakterli; ingilis, Danimarka, fransız, italyan-macar-fin mәrkәzli
türkoloji dilçilik mәktәbi (Bang 1917a; 1925-1934; Gabain 1974; Brockelman 1954; Räsänen
1957; 1969; Bazın 1980 vb.) mәşhur olmuşdur. Hәmin mәktәbin müasir davamçılarına Türkiyәdә
bu gün dә tәsadüf olunur (Bozkurt 2002; Tekin, Ölmez 2003).
Bu elmi-linqvistik kontekstdә sadәcә bir neçә türk dilinin, o cümlәdәn Azәrbaycan
türkcәsinin başlanğıcda dialektoloji atlası hazırlanmışdır. Bununla bәrabәr, Avrasiya
türkcәlәrinin dil coğrafiyasına söykәnәn önәmli ümumilәşdirici әsәrlәr dә yazılmışdır (Гaджиeвa
1975; 1979). Sovetlәr Birliyindә çoxcildli “Türk dillәrinin etimoloji lüğәti”nin (1974; 1978;
1980; 1989; 1997; 2000; 2003) tәrtib olunmasına başlanılmışdır. Avropada vә Türkiyәdә türk
dillәrinin tәkcildli etimoloji lüğәtlәri yayımlanmışdır (Clauson 1972; Eren 1999). Yuxarıda
göstәrilәn vә mahiyyәtinә görә XIX yüzilin sonlarından etibarәn türkoloji dilçilikdә hәdәflәnәn
bir iş olaraq “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası”(Сравнительно-историческая
грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı fundamental әsәr artıq
tamamlanmışdır. Sözügedәn kitabın dördüncü cildindә pra- vә prototürkdә, yәni әcdad dildә
işlәnilmiş 1000 sözün rekonstruksiyası aparılmışdır. Beşinci cilddә türk dillәrinin daxili sistemi
müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә bәrabәr, eyni zamanda dil sәviyyәlәri vә vahidlәrinin
linqvistik dil coğrafiyası müstәvisindәki araşdırmaları kontekstindә dә hәm fonetik, hәm dә
morfoloji özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır. Ümumtürk dilinin linqvistik әsaslarının
müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq daha Sovetlәr Birliyi dönәmindә başladılan, qәdim vә yeni
türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin bütününü ehtiva edәn tәsviri-tarixi vә sosiolinqvistik sәciyyәli
dilçilik әsәri dә XX yüzili sonunda yayımlanmışdır (Языки mира. Тюркские языки, 1997).
Qәdim vә çağdaş türk dillәri sözügedәn әsәrdә hәm dünya, hәm dә Ural-Altay dillәri
kontekstindә, tipoloji-sosiolinqvistik özәlliklәri ilә sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir
olunmuşdur. Buna görә dә hәmin kitab ensiklopedik-linqvistik xarakterili bir yayındır.
61
Bütün bunlara baxmayaraq, türk dillәrinә dair dünyanın hәr yerindә aparılan әnәnәvi vә
yeni dilçilik araşdırmalarının vә görülәn praktik işlәrin arasındakı koordinasiyanın vә elmi-
linqvistik xronologiyanın türkoloji dilçilikdә bötövlükdә göstәrilә vә tәsbit edilә bildiyini
söylәmәk hәlәlik çәtindir. Çünki, indiyә qәdәr sadәcә dil araşdırmaları vә bütövlükdә dilçilik
elminin tarixi vә müasir inkişafı kontekstindә “Türkoloji dilçiliyin tarixi”, “Türkoloji dilçiliyә
giriş”, “Türkoloji dilçiliyin әsasları” vә qısaca olaraq “Türkoloji dilçilik” kimi әsәrlәr vә ya
dәrsliklәr yazılmamışdır. Vә hәmin fәnlәrin әsas vә fakultativ dәrslәr olaraq tәdrisi dә Türk
Cümhuriyyәtlәri universitetlәrindә sistematik olaraq hәyata keçirilmәmişdir. Hind-Avropa dillәri
materialları әsasında yaradılmış metodologiyaları, ümumiyyәtlә, ümumi dilçiliyi vә çağdaş
linqvistik axınları istiqamәtlәndirәcәk nә bir araşdırma, nә dә bir açıqlamalı-linqviğstik
biblioqrafiya vә ya ensiklopediya türkoloji dilçilikdә sözün tam mәnasında daha ortaya
çıxmamışdır. Sözügedәn istiqamәtdә görülәn işlәr isә әsas etibarilә bir neçә tәsviri sәciyyәdәki
türkoloji dilçilik lüğәtindәn vә türkoloji dilçiliyin tarixinә dair yazılmış olan xronoloji-başlanğıc
xarakterli әsәrdәn (Кононов 1982; Eren 1998) ibarәtdir.
Türkoloji dilçiliyin ümumi tarixi yazılmalıdır. Elә bu tarixә görә dә onun elmi әsasları
müәyyәnlәşdirilmәlidir. Hәmin elmi әsaslar müәyyәnlәşdirilәrkәn indiyә qәdәr ümumtürk dilinә
dair yazılmış bütün fundamental işlәrdәn qırmızı bir xәtt kimi keçәn әnәnәvi vә çağdaş linqvistik
axınların bir-birini tamamlayan keçişlәrinә görә hәrәkәt edilmәlidir. Buna baxmayaraq, bu gün dә
türk әdәbi dillәrinin çağdaş tәlim-tәdris yöntәmlәri vә işlәnilmә normaları sadәcә olaraq әnәnәvi
dilçilik vә ya klassik türkologiyanın qaydalarına görә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Ümumi türkoloji
әnәnә ilә çağdaş dilçilik axınlarını bir-birinә bağlayan linqvistik bağlar bir çox halda nәzәrә
alınmamaqdadır.
Türkologiya vә ya klassik dilçilik әnәnәsi ilә çağdaş linqvistik dәyişmәlәr arasında
sağlam bir sәlәf-xәlәf әlaqәsi vә fikir mübadilәsinin olduğunu da bu gün söylәmәk mümkün
deyildir. Sözügedәn әlaqә Türk Cümhuriyyәtlәrindә әsas etibarilә “türkologiya-dilçilik” vә
“türkoloq-dilçi” vә ya “türkologiya-xarici dil vә dilçilik mәnşәli mütәxәssislik qarşılaşması”
müstәvisindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Aparılan elmi mübahisәlәr dә sadәcә ayrı-ayrı linqvistik
terminlәrin vә müxtәlif imla qaydalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq ortaya
çıxmaqdadır. Ancaq ümumtürkcә vә ya türk dili bütövlükdә çağdaş yazı dillәri, dialektlәri vә
canlı danışıq şәkillәri ilә böyük bir dildir. O, hәm ümumi türkoloji xronologiya vә klassik dilçilik,
hәm dә çağdaş linqvistik axınlar nәzәrә alınaraq öyrәnilmәlidir.
62
Birinci Türkoloji Qurultayın keçirlmәsinin 80 illik yubileyinә hәsr olunmuş Beynәlxalq
Elmi Konfransda sözügedәn problemlәrin aktuallığı vә onların çağdaş linqvistikanın, digәr
humanitar vә dәqiq elmlәrin yöntәmlәri ilә çözümlәnә bilirliyi perspektivlәri mübahisә obyektinә
çevrilmişdir. Belә ki, bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin әsas
problemlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә vә onların çözümlәnmәsinә dair konkret tәkliflәr irәli
sürülmüşdür (Musaoğlu 2006).
Bu kontekstdә türk dillәri vә dialektlәrinә dair yazılan hәr cür әnәnәvi sәciyyәli dilçilik
araşdırmaları tarixinin tәsvir olunması vә dövrlәşdirilmәsi yönümündә indiyә qәdәr müqayisәli
olaraq aparılan türkoloji işlәr ilk növbәdә diqqәti cәlb edir. Bunlardan Krımskinin (1930),
Boqoroditskinin (1934; 1953), Sartbayevin (1962), Baskakovun (1969), Nurmaxanovanın (1971)
Zeynalovun (1970; 1974; 1975; 1981), Kaydarovun (1985) vә Xәlilovun (2006) әsәrlәri
müqayisәli türkoloji dilçiliyin tarixindә önәmli yer tutur. Hәmin әsәrlәr ayrılıqda müqayisәli
türkoloji dilçiliyin vә bütövlükdә türkologiya elminin araşdırılması, öyrәnilmәsi vә tәdris
olunması baxımından çox önәmlidir.
Ancaq sözügedәn klassik müqayisәli әsәrlәrdә müәyyәnlәşdirilәn elmi-linqvistik
yönümlәr vә yöntәmlәr günümüzdә çağdaş Avrasiya türkcәlәrindә gerçәklәşәn yeni inkişaf
meyllәrinin öyrәnilmәsindә tәsirsiz vә yetәrsiz qalmaqdadır. İndi aparılan monoqrafik
araşdırmalarda, yazılan dәrs kitablarında vә vәsaitlәrindә çağdaş dilçilik elmindә işlәnilәn yeni
yönüm vә yöntәmlәrdәn çox geniş istifadә olunmalıdır. Çünki, hәr hansı bir canlı dilin vә ya
qohum dillәrin fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji quruluşuna dair aparılan
işlәrdә sadәcә konkret dil işarәlәrinin tәsvir edilmәsi bu gün artıq qәnaәtbәxş hesab oluna bilmәz.
Sözügedәn qohum vә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr dilin dәrindәki vә üzdәki
quruluşu “fenomenlәrinin funksionallığına vә semantikliyinә” (Seçdirmә bizimdir-M.M.) vә
onların dünyanın dil xәritәsi kontekstindә aparılan qavramlaşdırılmasına vә
kateqoriyalaşdırılmasına görә açıqlanmalıdır.
Bu kontekstdә türk dillәrinin qrammatikasına dair modern dilçilik yöntәmlәri ilә
aparılan araşdırmalara isә bu vә ya digәr şәkildә 1970-ci illәrdәn bәri tәsadüf olunur. Hәmin
әsәrlәrә aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Axматoв 1983; Нoвoе в зaрубежнoй
лингвистикe… 1987; Чeрeмиcина 1988; Бeрдалиeв 1989; Нурмaнoв 1992; Taтарcкая
грамматика 1993; Musayev 1994; Uzun 1995; Abdullayev 1999; Demircan 2003 vb.).
63
Bir-birinә qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinin istәr tәdrisindә, istәrsә dә
müqayisәli olaraq öyrәnilmәsindә sözügedәn araşdırmalarda irәli sürülәn yöntәmlәrdәn dә
türkoloji dilçilikdә kifayәt qәdәr faydalanıldığını söylәmәk daha mümkün deyildir. Vә ya onların
bütövlükdә faydalanıla bilәn bir hala gәtirildiyini dә. Halbuki türkoloji dilçilikdә informasiya
texnologiyaları dövrünün tәlәblәrinә uyğun olaraq lazımi elmi-metodoloji inkişaf meyllәrinin vә
praktik vәrdişlәrin tәmin olunması vә müxtәlif türk dillәrinә dair hәm ayrı-ayrı, hәm dә hәr cür
müqayisәli olaraq davam etdirilәn araşdırmalarda işlәnilәn modern dilçilik yöntәmlәrinin
ümumtürk dili materialları ilә hәyata keçirilә bilir bir hala gәtirilmәsi Avrasiya türkcәlәrinin
bundan sonra müqayisәli-tutuşdurmalı vә -tәsviri olaraq aparılacaq modern araşdırılmasında
faydalı ola bilәr.
2.1. Qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinә dair müqayisәli fonetik, fonoloji,
qrammatik, leksikoloji, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik araşdırmalar
Türk dillәrinin sözügedәn bir çox şöbәsi müqayisәli olaraq geniş bir ölçüdә daha XIX
yüzilin ortalarından etibarәn öyrәnilmişdir. Yalnız fonologiya vә özәlliklә dә ona bağlı olaraq
müәyyәnlәşdirilәn fonomorfologiya vә ya morfofonologiya bölümü türkoloji dilçilikdә bütün
parametrlәri ilә hәrtәrәfli olaraq XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn öyrәnilmәyә başlanılmışdır
(Зaкиeв 1984: 35-43).
Bu kontekstdә frazeologizmlәrin dil-nitq sәviyyәlәrinin müxtәlif türk dillәri
materiallarına görә müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi dә hәlәlik başlanğıc vә ya nәzәri açıqlanma
mәrhәlәsindәdir. Türkoloji dilçilikdә frazeologizmlәrin hәm nәzәri, hәm dә praktik olaraq ilkin
açıqlanma durumunu әks etdirәn linqvistik işlәrdә çox zaman bu vә ya digәr bir türk әdәbi dilinin
materialları әsas alınmışdır. Mәsәlәn, S. N. Muratovun (1961) monoqrafiyasında başqırd, M. M.
Mirzәlievanın (1995) monoqrafiyasında Azәrbaycan dili materialları digәr türk әdәbi dillәrinә
dair frazeoloji örnәklәrlә müqayisә edilәrәk öyrәnilmişdir. Әhmәdovanın (2003) kitabında isә
Azәrbaycan vә Türkiyә türkçәlәri materiallarına müqayisәli olaraq yer verilmişdir.
M. F. Çernovun bir mәqalәsindә (1978) frazeologizmlәrin “Sovet türkologiyası”nda
öyrәnilmәsindәn bәhs edilmişdir. O, “frazeologiya vә frazeologizmlәr hadisәsi”ni (1982) vә “feli
idiomatik birlәşmәlәrin frazeoloji tәbiәti”ni (1985) çuvaş dili materiallarına әsasәn
müәyyәnlәşdirmyә cәhd etmişdir. E. A. Umarovun (1970), Z. Q. Uraksinin (1981) vә J. M.
Quzeevin (1984) mәqalәlәrindә türk dillәri frazeologiyasının leksikoqrafik problemlәrindәn söz
64
açılmış vә türk frazeoloji lüğәtlәrinin bir çox tәrtibi prinsipi örnәklәrlә göstәrilmişdir. Xertekin
(1976) mәqaәsindә isә türk vә monqol dillәrindә özünü göstәrәn frazeoloji paralellәrdәn bәhs
olunmuşdur.
Mәtn dilçiliyi araşdırmaları türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr sadәcә inkişaf etmiş qәdim
(Uzun 1995) vә yeni türk әdәbi dillәrinә (Закиeв 1963), Azәrbaycan türkcәsinә (Mәmmәdov
2001; Novruzova 2002; Kazımov 2004: 428-468 vә s.) vә onların dil materiallarına görә
aparılmışdır.
Bu araşdırmalardan bәzilәri Kitabi-Dәdә Qorqud dastanları vә digәr türk folklorik
mәtnlәrinin mәtnlinqvistik tәhlilinә hәsr olunmuşdur (Üstünova 1998; Musaoğlu 2003; 2008a).
Yuxarıda göstәrilәn mәqalәlәrdә vә monoqrafik işlәrdә әn çox mәtn dilçiliyinin ümumi vә xüsusi
mәsәlәlәrindәn bәhs edilmişdir.
Sözügedәn linqvistik diskursda indiyә qәdәr söylәnilәn konkret elmi fikirlәrin bir çoxu
K. Abdullayevә mәxsusdur. O, 1970-ci illәrdәn başlayaraq mәtn dilçiliyinә dair tezislәr,
mәqalәlәr, proqramlar vә kitablar yazmış (Abdullayev 1978; 1980; 1982) vә Azәrbaycan dili
materialları әsasında mәtn dilçiliyi anlayışını nәzәri vә praktik baxımdan qavramlaşdırmışdır.
Sadә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin sәhәdlәri, mәtnin tәrkibini tәşkil edәn formal vә mәna
kateqoriyaları onun “Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri” (1999: 175-260) adlı dәrs
vәsaitindә konkret olaraq göstәrilmişdir. Bütün bunlarla bәrabәr, istәr mürәkkәb sintaktik
bütövlәrin, istәrsә dә mikro- vә makromәtnlәrin türk dillәri materialları әsasında müqayisәli-
tutuşdurmalı vә müqayisәli-tipoloji araşdırılması işi isә türkoloji dilçilikdә yalnız son zamanlarda
gündәmә gәtirilmişdir. Bu iş M. M. Musayevin “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә
sintaksisi” (2011) adlı kitabında yerinә yetirilmişdir. Hәmin dәrs vәsaitindә ümumtürk mәtninin
konseptual-linqvistik mahiyyәtindәn vә konkret olaraq da mәtnlinqvistik-sintaktik özәlliklәrindәn
bәhs edilmişdir.
Sözügedәn kitabda istәr nәsrlә, istәrsә dә şeirlә söylәnilәn vә yazılan bәdii mәtnlәrin
simmetrik vә asimmetrik xarakterli linqvistik oxşarlıqları vә fәrqliliklәri üzәrindә ayrıca olaraq
durulmuşdur. Hәmin oxşarlıqlar vә fәrqliliklәr müxtәlif Azәrbaycan-türk әdәbi qaynaqlarından
gәtirilәn bәdii mәtn örnәklәri ilә müqayisәli-tutuşdurmalı olaraq gösәrilmişdir (Musayev 2011:
269-336).
Türk dillәrinә dair әnәnәvi müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә aparılan linqvistik
araşdırmalarda fonetik, qrammatik, leksik vә lekskoqrafik dil özәlliklәri vә faktlarının tarixi
65
inkişafı vә onların ilkin yaranış formaları türkoloji dilçilikdә indi artıq diaxronik olaraq tamamәn
müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, әcdad dildә, yәni pra- vә
prototürkdә 1000 dәnә türk mәnşәli sözün ilkin şәkillәri canlandırılmışdır. Başqa bir ifadә ilә
söylәsәk, hәmin sözlәrin leksik rekonstruksiyası aparılmışdır (Сравнительно-историческая
грамматика тюркских языков …, 1997). Mәlum olmuşdur ki, әcdad türklәr öz aralarında bir-
birilә, әsasәn, min әdәd söz vasitәsilә ünsiyyәt saxlamışdır. Bununla bәrabәr, müasir türk
dillәrindә dә özünü göstәrәn bir çox oxşar vә fәrqli dil-nitq paralellәri artıq hәm әnәnәvi
müqayisәli-tәsviri, hәm dә yeni konseptual-linqvistik yöntәmlәrlә müәyyәnlәşdirilir. Mәsәlәn,
oğuz qrupu türk dillәri semantik-sintaktik quruluşlarının oxşar vә fәrqli özәlliklәri әnәnәvi
dilçilik metodları ilә (Oğuz grupu türk dillәrinin müqayisәli qrammmatikası…, 2002), mürәkkәb
cümlәlәrin yeni tәsnifatında ortaya çıxan subordinativ, koordinativ vә korrelyativ-sintaktik
omomodellәr vә hәmin omomodellәrә görә müәyyәnlәşdirilәn 23 mәnaca növ isә konseptual-
linqvistik yöntәmlәrlә müәyyәnlәşdirilir (Musayev 2011:75-268).
Türk müqayisәli dilçiliyi XX yüzilin axırlarında әnәnәvi müqaiyisәli-tarixi vә tarixi-
tipoloji metodlarla aparılmış bir çox linqvistik araşdırmalarla (Бacкaкoв 1975; 1979; 1982; 1988;
Мамeдoв 1985) irәli çıxmışdır. Vә linqvistik-coğrafi vә coğrafi-tarixi dilçilik yöntәmlәrinin
sinkretik olaraq tәtbiq olunması ilә (Гaджиeвa 1975; 1979) yeni keyfiyyәt vә kәmiyyәt mәzmunu
qazanmışdır. Ümumtürk dilinin әsas fonetik, qrammatik, leksik özәlliklәri Ural-Altay dillәri
kontekstindә (Sinor 1990), aqqülitinativ vә fәrqli sistemlәrdәki digәr dillәrlә müqayisәli-
linqvistik müstәvilәrdә sinxronik, diaxronik vә retrospektiv (Гaрипoв 1979; Cулeймaнoв 2002)
olaraq öyrәnilmişdir. Türk dillәri fonemlәrinin müxtәlif kombinator sәs mövqelәrindә fonoloji vә
morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәrinin çözümlәnmәsi
baxımından rәhmәtlik Aydın Mәmmәdovun yuxarıda göstәrilәn “Türk samitlәri. Anlaut vә
kombinatorika (Türk dillәrindә samitlәrin fonoloji vә morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-
tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәri)” adlı әsәri isә milli türkoloji dilçiliyimizin tarixindә yeni bir
orijinal linqvistik araşdırma olaraq diqqәti cәlb etmişdir.
Belәliklә, ümumi müqayisәli dilçilik zәminindә, XIX yüzildә meydana çıxan
müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli çәrçivәli türkoloji dilçilik XX yüzilin axırları vә XXI
yüzilin әvvәllәrindә öz inkişafının әn yüksәk tarixi zirvәsinә gәlib çatmışdır. Belә ki, çoxcildli
“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” kitabı nәhayәt Rusiya Federasiyası Elmlәr
Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Ural-Altay Dillәri şöbәsindә tamamlanmış vә, yuxarıda
66
göstәrildiyi kimi, Moskvada “Elm Nәşriyyatı” tәrәfindәn yayımlanmışdır (Сравнительно-
историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006). Türk
dillәrinin müqayisәli-tarixi leksikoqrafiyası arşdırmaları da sözügedәn elmi-tәdqiqat
müәssisәsindә yerinә yetirilәn uyğun elmi-linqvistik layihәlәndirmәnin içәrisindә yer almaqdadır.
Müqayisәli-tarixi yöntәmlә hazırlanan “Türk dillәrinin etimoloji sözlüyü”nün
(Этимoлoгичecкий cлoвaрь тюркcкиx языкoв…, 1974; 1978; 1980; 1989; 1997; 2000; 2003)
tәrtib olunması işlәri dә bu gün yuxarıda sözgedәn şöbәdә hәlә dә davam etdirilmәkdәdir
(Sovetlәr Birliyi dövründә sözügedәn şöbә “Türk-monqol dillәri sektoru” adı ilә adlandırılırdı.).
2.1.1. Fonetika vә fonologiya
Aşağıda müqayisәli türkoloji dilçilikdә aparılmış fonetik vә fonoloji araşdırmalardan vә
türk dillәri materialları әsasında yazılmış uyğun elmi vә praktiki işlәrdәn bәhs etmәdәn öncә,
dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi haqqında qısaca olaraq bilgi vermәk istәrdik. Fonem,
fonetika vә fonologiya anlayışları nә demәkdir? Bunları çox yığcam bir şәkildә xülasә etmәyin
bir dәrs kitabında vә ya tәdris vәsaitindә tәlәbәlәr üçün dә faydalı olduğunu fikirlәşdik.
2.1.1.1. Dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi
Fonem (phōnēma) yunanca sәs demәkdir, dildә morfemlәrin, yәni sözlәrin vә ya
şәkilçilәrin tәrkibindә seqment komponent olaraq işlәnilir, onların mәnalı hissәlәrini seçir vә
tanıyır. Çünki o, dilin invariant vahididir (ЛЭC 1990: 552). Fonem anlayışı ilә bağlı linqvistik
açıqlanmalar dilçilikdә vә fonologiyada ayrıca elmi istiqamәt vә ya konkret bir fәnn olaraq ilk
dәfә Kazan dilçilik mәkәtәbinin nümayәndәlәrindәn biri olan Boduen de Kurtune tәrәfindәn
söylәnilmişdir. Ancaq “fonem” termini daha öncә Fransız dilçiliyindә alman dilindәki
“sprachlaut” (dilin sәsi) sözünә uyğun olaraq işlәnilmişdir. Fonetika (phōnētikόs) sözü dә yunan
dilindәn alınmışdır vә o da sәs demәkdir. Fonetika dilçiliyin, başqa şöbәlәrindәn fәrqli olaraq,
dilin sәs quruluşunu öyrәnәn bir bölümüdür. O, yalnız dilin funksiyasını deyil, araşdırma
obyektini dә maddi olaraq öyrәnir: danışıq orqanlarının işlәnilmәsi, sәs vahidlәrinin akustik
olaraq sәciyyәlәndirilmәsi vә dilin danışanlar tәrәfindәn dәrk olunması.
Belәliklә, müasir fonetikada sәs sisteminin yuxarıda göstәrilәn dörd yönü tәsbit
edilmişdir. Bunlar da әslindә ünsiyyәt-danışıq modelinin komponentlәri ilә birә-bir üst-üstә
düşür. Yuxarıda göstәrilәnlәrlә aşağıdakıları müqayisә edin.
67
1.Ünsiyyәtin linqvistik-funksional әsası;
2. Ünsiyyәtin artikulyasiyası vә ya sәsin mәxrәci;
3. Ünsiyyәtin akustik әsası;
4. Ünsiyyәtin dәrk etmә vә ya idraki әsası (Veyselli 2008: 92).
Fonetika dilin dәrk edilmәsi vә tәşәkkülünә aid olan anatomiya, fiziologiya vә akustika
kimi birbaşa linqvistik mahiyyәt daşımayan digәr fәnlәrlә dә bağlıdır. Mәhz bu baxımdan
fonetika, dilçiliyin digәr şöbәlәrindәn fәrqlәnir vә dilçilik elmindә qrammatikanın sәrhәdlәri
xaricindә dә işıqlandırılır. Fonetikanın dilçlik şöbәlәri içәrisindәki yeri türkologiyanın Türkiyә
mәktәbi ilә digәr Türk Cümhuriyyәtlәri vә Topluluqlarınadakı türkoloji dilçilik әnәnәsindә dә
fәrqli şәkillәrdә izah olunur:
1.Türkologiyanın Türkiyә mәktәbindә fonetika bәhsi qrammatikanın içәrisindә öyrәnilir;
2. Digәr Türk Cümhuriyyәtlәri vә Topluluqlarında isә fonetika qrammatikadan ayrı bir
bölüm olaraq öyrәnilir.
“Fonologiya” yunan dilindәn alınmış bir sözdür: -phōnē “sәs”, -loqos “söz, oxuma,
öyrәnmә, elm, tәlim” demәkdir. “Fonologiya” dilin sәs quruluşunun funksional vә struktural
qaydalarını incәlәyәn linqvistik bir bölümdür. Bununla da “fonologiya” bir semiotik fәnn sahәsi
olaraq әsl “fonetika”dan fәrqlәnir. Çünki, fonetikada әsasәn dilin fiziki vә akustik artikulyasiya
tәrәflәri öyrәnilir. Sözügedәn fәnlәrin bir-birilә daxili bağlılığı, yәni “fonetika” ilә
“fonologiya”nın birlikdә öyrәnilmәsi isә, hәr şeydәn öncә, onların terminoloji ifadәsi ilә şәrtlәnir.
Bir çox halda “fonologiya”nı “funksiional fonetika” (A. Martine) adı ilә dә adlandırırlar vә ya
bәzәn “fonetika” termini “fonologiya” sahәsini dә ehtiva edәn qavram vә mәzmunu ifadә edir,
yәni, bunların arasında qәti bir fәqlilik yoxdur. Buna baxmayaraq, “fonologiya” da dilçiliyin
digәr bölümlәri (qrammatika: morfologiya, sintaksis) kimi, dil sistemindә müәyyәn bir tәbәqәni
ifadә edir (ЛЭC 1990: 555). Belәliklә, “fonologiya” dilin sәs komponentlәrinin eyniliklәrini vә
fәrqlilikәrini öyrәnir. “Fonologiya elmi XX yüzilin 20-30-cu illәrindәn “diaxronik fonologiya”
olaraq da bilinir.
2.1.1.2. Müqayisәli türkoloji dilçilikdә fonetika vә fonologiyaya dair araşdırmalar
Müqayisәli türkoloji dilçilikdә istәr fonetika vә onun bir bölmәsi olan fonologiya, istәrsә
dә digәr dil sәviyyәlәrinin ümumi müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә öyrәnilmәsinә, yuxarıda
da göstәrildiyi kimi, XIX yüzildә ilk öncә aşağıdakı şәkildә başlanılmışdır. Әvvәlcә konkret bir
68
türk dili vә bir türk dili qrupunu vә ya bölgәsini tәşkil edәn türk dillәri hәm sinxronik, hәm dә
diaxronik olaraq nisbәtәn tarixi-müqayisәli, daha geniş bir ölçüdә isә tәsviri-linqvistik
yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi
qrammatikası” (1846) adlı kitabında Osmanlı türkcәsi digәr yaxın türk dillәri ilә qismәn tarixi-
müqayisәli, daha çox isә tәsviri-linqvistik yöntәmlә araşdırılmaya cәlb olunmuşdur. O.
Bötlinqkin “Yakut dili haqqında” (1851) adlı әsәrindә yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәrinin vә
qohum olmayan digәr bölgә dillәri materiallarının da araşdırılmaya cәlb olunması ilә tarixi-
müqayisәli yöntәmin daha geniş bir ölçüdә tәtbiq olunduğu müşahidә olunur. N. F. Katanovun
“Digәr türk mәnşәli dillәrlә әsas qohumluq әlaqәlәrinin göstәrilmәsilә Uryanxay (xakas) dilinin
araşdırma tәcrübәsi” (1903) adlı әsәrindә dә xakas dili hәm tarixi-müqayisәli, hәm dә tәsviri-
linqvistik üsulla öyrәnilmişdir. V. Radlovun “Şimal türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası, I.
Şimal türk dillәrinin müqayisәli fonetikası” (1882) adlı әsәrindә isә Sibirdәki türk dillәrinin
fonetik quruluşu artıq qrup vә ya bölgә türk dillәrinin ayrıca bir dil-nitq sәviyyәsi olaraq
araşdırılmışdır. Bu baxımdan hәmin әsәr ayrılıqda qrup, bütövlükdә isә bütün türk dillәrinin
müqayisәli-tarixi araşdırılmasının bir ilkin başlanğıc mәrhәlәsi olaraq dәyәrlәndirilә bilәr.
Ümumi müqayisәli türkoloji dilçiliyin öncә müqayisәli-tarixi, sonra isә tarixi-müqayisәli
çәrçivәli yöntәmlәrinә vә hәmin yöntәmlәrlә aparılan linqvistik araşdırmalara dair daha geniş
bilgi vә linqvistik açıqlanmalar tәfәrrüatlı olaraq aşağıda yer alacaqdır. Hәmin bilgi vә
açıqlanmalar konkret ümumtürk dili örnәklәrinin öyrәnildiyi linqvistik araşdırmalara dayanılaraq
verilәcәkdir.
XX yüzildә türk dillәrinin fonetikasına vә fonologiyasına dair araşdırmalar bir öncәki
dönәmdәkilәrdәn fәrqli olaraq hәm ümumtürkoloji vә türkoloji dilçilik, hәm dә altayşünaslıq vә
ümumi dilçilik zәminlәrindә, daha geniş bir filoloji-linqvistik miqyasda aparılmışdır. Başlanğıcda
bir türk dilinin digәr türk dillәri ilә vә iki vә ya daha çox türk dilinin bir-birilә vә qohum olmayan
dillәrlә dә ümumi müqayisәli kontekstdә öyrәnilmәsi diqqәti çәkir. XIX yüzildә vә XX yüzilin
әvvәllәrindә türkoloji dilçilik sahәsindә aparılmış olan elmi-monoqrafik vә publisistik-kütlәvi
sәciyyәli yazılarda türk dillәri vә ya ümumtürk dili ya “Tatar dili”, ya “Tatar-türk, türk-tatar dili”,
çox zaman da “türk dili” adı ilә adlandırılmışdır.12
Belә bir vәziyyәt hәmin vaxtlarda ümumtürk
12
IX yüzildәn etibarәn Çinin şimalındakı müxtәlif mәnşәli bütün köçәri tayfalar, özәlliklә dә müxtәlif türk
lәhcәlәrindә danışan xalqlar çin tarixçilәri, Avropalılar vә ruslar tәrәfindәn öncә “Tatar”, sonra isә “Türk” adları ilә
adlandırılmışdır. “Tatar” adının Avrasiya coğrafiyasında bir “etnonim” olaraq getdikcә yayğınlaşmasını bir tәrәfdәn
dә XIII-XIV yüzillәrdә baş verәn işğalçı Monqol-Tatar hәrәkatı şәrtlәndirmişdir. Çünki o zaman monqollar da
69
dilinin fonetikasına dair yazılmış әsәrlәrdә dә bir istisna tәşkil etmir. Mәsәlәn, F. E. Korşun
“Türk dilindә “Baldak” sözü vә saitlәrin uzanması” (1909), V. Y. Vladimirtsovun vә N. N.
Poppenin “Monqol-türk әcdad dildә vokalizmә dair” (1924), V. B. Boqoroditskinin “Tatar
dilçiliyinә giriş” (1934: 5-18) adlı әsәrlәrinin adlarında sözügedәn xüsus müşahidә olunur.
Sonuncu әsәr türkoloji dilçiliyin tarixindә böyük önәmә sahibdir. Hәmin әsәrdә türk
dillәrinin fonetik quruluşu ilk dәfә olaraq eksperimental üsulla, yәni müxtәlif fonetik cihazlar
vasitәsilә öyrәnilmәyә başlanılmışdır. Bununla da türk dillәri sәs sisteminin labaratoriyada
müxtәlif sәs ölçümü cihazları ilә eksperimental olaraq öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Bundan
sonra türk dillәri fonetik quruluşunun, fonetik vә fonoloji sәs sisteminin eksperimental üsulla
öyrәnilmәsi dilçilikdә geniş vüsәt almışdır. Belәliklә, türk dillәrinin sәs quruluşu hәm digәr yaxın
vә uzaq qohum dillәrlә (Вaйчурa 1962), hәm dә qohum olmayan dillәrlә (Veyselli 2008)
müqayisәli-kontrastiv aspektdә eksperimental olaraq da öyrәnilmişdir.
XX yüzilin 40-cı illәrindәn etibarәn türk dillәrinin fonetik-fonoloji sәs quruluşuna vә
kombinator fonem dәyişmәlәrinә dair müqyisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә aparılan
araşdırmaları dillәrin vә konkret dil materiallarının seçiminә görә iki qrupa ayırmaq mümkündür.
Birinci qrup araşdırmalarda yenә dә hәr hansı konkret bir türk dilinin fonetik quruluşu әsas alınır.
Ancaq hәmin dilin vә çox zaman da onun dialektlәrinin fonetik sistemi ümumtürkoloji aspektdә
digәr türk dillәrindәki uyğun yeni vә qәdim dil faktlarının da fonetik araşdırılmaya cәlb olunması
ilә müqayisәli-tarixi yöntәmlә işıqlandırılır. Araşdırmanın müqayisәli-tarixi yöntәmlә aparıldığı
çox zaman әsәrin adında konkret olaraq göstәrilir. Mәsәlәn, C. Q. Kiekbayevin “Başqırd dilinin
fonetikası. Tәsviri vә müqayisәli-tarixi araşdırma tәcrübәsi” (1959) vә Ş. X. Akbayevin
“Tatar” adı ilә adlandırılırdı. Digәr tәrәfdәn isә XVI-XIX yüzillәrdә baş verәn böyük rus-türk qarşıdurması vә
yüzillik müharibәlәri türklәri böyük Osmanlı İmperatorluğunun qurucu komponenti olaraq da Avrasiya
coğrafiyasında bir lider durumuna gәtirmişdi. Bunun nәticәsindә Avrasiya coğrafiyasında yaşayan türk xalqları
hәmin zamanlardan etibarәn çox tәbii olaraq hәm dә “Türk” adı vә ya etnonimi ilә adlandırılmışdır. Belәliklә,
“Türk-tatar, tatar-türk” vә hәmin vaxtlarda bunlara paralel olaraq bir dә “Turkî” şәklindә ifadә olunan “türk-türklük-
türk dünyası” qavramı”nın ümumi bir adlandırılması vә ya konkret olaraq qavramlaşdırılması ortaya çıxmışdır. Daha
sonralar hәmin qavram daha bitәrәf bir sözlә vә ya sözlәrlә ifadә olunmuşdur. Xalq vә ya millәt adı anlamında:
тюрok и тюрки ‘türk vә türklәr’. Onların dili anlamında isә: ingiliscә turkic, rusca тюркcкий язык ‘türkcә, türk
dili, ümumtürk dili” vә s.’ (Zakiyev 2002: 280). “Türk” etnonimi bu gün dә Türkiyә vә Türkmәnistan
cümhuriyyәtlәrinin hәm ölkә-dövlәt olaraq adlarında, hәm dә xalq vә millәt olaraq dillәrinin adlandırılmalarında
mühafizә olunmaqdadır. Әn çox XIX yüzildә vә XX yüzilin әvvәlәrindә Azәrbaycan türkcәsindә, elәcә dә Mirzә
Kazım bәyin yuxarıda göstәrilәn әsәrinin adında da işlәdilәn “Türk-tatar tәbiri” isә hәmin qavram-adlandırma
ifadәsinin çox bariz bir nümunәsidir. Әslindә Mirzә Kazım bәyin әsәrinin tam adı da belәdir: “Türk-tatar dilinin
ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә.”
70
“Qaraçay-balkar dilinin dialektlәrinin fonetikası: müqayisәli-tarixi araşdırma tәcrübәsi” (1963)
adlı әsәrlәri vә hәmin әsәrlәrin adları buna bariz nümunә olaraq göstәrilә bilәr.
V. Hatiboğlunun “Türk Kelimelerinin Önsesleri” (1962) adlı Türkiyә türkcәsindә
yazdığı әsәrindә isә türkoloji dilçilikdә çox mübahisәli olan bir fonetik hadisә işıqlandırılmışdır.
Daha doğrusu, söz başında, yәni anlautda fonemlәrin işlәnilmәsi, bir-birilә dәyişmәsi, onların
tarixi inkişafı, düşmәsi, artırılması vә s. mәsәlәsi araşdırılmaya türk dillәrindәn gәtirilәn konkret
dil örnәklәri ilә cәlb olunmuşdur. Burada nәzәrdә tutulan vә araşdırılan dil isә hәr hansı konkret
bir türk dili deyil, bütövlükdә türkcәdir, yәni ümumtürk dilidir.
Sözügedәn dönәmdә türk dillәrinin müasir fonetik quruluşuna vә ümumi sәs sisteminә
dair әsasәn müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә qәlәmә alınan linqvistik
araşdırmalarda әn azı iki türk dilinin materialı konkret olaraq müqayisәli-tutuşdurmalı
araşdırmaya cәlb olunmuşdur. Q. K. Vernerin “Tuva vә tofalar dillәrindә farinqalizasiyanın
mәnşәyi problemi” (1972) vә R. Q. Axmetyanovun “Tatar vә Çuvaş dillәrinin müqayisәli
öyrәnilmәsi. Fonetika vә Leksiska” (1978) adlı әsәrlәrindә bir-birilә eyni linqvistik coğrafiyada,
ancaq fәrqli yarımqruplarda yer alan türk dillәrinin fonetik sәs sistemi öyrәnilmişdir.
Sözügedәn dönәmdә işıq üzü görәn digәr fonetik araşdırmalarda vә monoqrafiyalarda
isә ümumtürk dilinin fonetik quruluşu vә ya sәs sistemi әsas etibarilә müxtәlif türk dillәrindәn
gәtirilәn konkret dil örnәklәrinә dayanılaraq öyrәnilmişdir. Burada hәm sinxronik (Emre 1949;
Мeльникoв 1962), hәm dә diaxronik olaraq aparılan araşdırmalara tәsadüf edilir. Diaxronik
sәciyyәli araşdırmaların böyük bir qisminin (Räsänen 1949; Исследования по сравнительной
грамматике тюркских языков 1955; Биишeв 1963 vә s.) bu vә ya digәr şәkildә müqayisәli-
tarixi yöntәmlә aparıldığını söylәmәk mümkündür.
Belәliklә, XX yüzilin sonuna doğru müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-müqayisәli,
linqvistik-coğrafi vә linqvistik-tipoloji dilçilik yöntәmlәrinin dә müәyyәn ölçülәrdә zәngin dil
materiallarına tәtbiq olunması ilә ümumtürk dilinin bir çox fonetik-fonoloji probleminә açıqlıq
gәtirilmişdir. Hәmin fonetik-fonoloji sәciyyәli problemlәrә, hәr şeydәn öncә, aşağıda
göstәrilәnlәr aid edilә bilәr:
–Türk dillәrindә saitlәrin vә samitlәrin sinxronik vә diaxronik olaraq oxşar vә fәrqli sәs
mәxrәclәrindә işlәnilmәsi, onların sayı, qrafiki, transkripsiyası vә transliterasiyasının ifadә
şәkillәri;
71
–Söz әvvәlindә (anlautda) vә ortasında (inlautda) kar vә cingiltili samit-fonem
dәyişmәlәri, onların fonetik vә fonoloji qanunauyğunluqlarının sinxronik vә diaxronik olaraq
müәyyәnlәşdirilmәsi;
–Fonetik qanunlar vә hadisәlәrin sinxronik vә diaxronik sәciyyәli dil materiallarına
dayanılaraq bir-birindәn fәrqlәndirilmәsi, bunula da onların hamısının müәyyәn bir tarixi özәlliyә
sahib olduğunun konkret dil faktları ilә göstәrilmәsi;
–Saitlәrin ilkin vә sonrakı uzanma hadisәsi, bunun vә bәzi digәr fonetik hadisәlәrin, o
cümlәdәn diftonqların türk dillәrindә işlәnilmәsinin qohum olmayan xarici dillәrin tәsirlәrinә dә
bağlanılması meyllәri;
–Әcdad dildә vә ya pra- vә -prototürkdә neçә, hansı sayda vә nә qәdәr sait sәs-fonemin
işlәnilmәsinә bağlı olaraq onların sәkkiz, doqquz, on iki vә ya sәkkiz qısa, sәkkiz dә uzun saitdәn
ibarәt olduğunun iddia edilmәsi;
–Әcdad dildә vә ya pra- vә -prototürkdә neçә vә nә qәdәr samit sәs-fonemin
işlәnilmәsinә bağlı olaraq onların birinci tarixi mәrhәlәdә 11-12, ikinci tarixi mәrhәlәdә isә 17-18
sayılarında işlәnilmәsinin iddia olunması vә s.
Yuxarıda göstәrilәn problemlәrin çözümlәnmәsinә açıqlıq gәtirәn, özәlliklә dә әcdad
dildә vә ya pra- vә prototürkdә fonemlәrin ilkin arxetipik şәkillәrini canlandıran fundamental
әsәrlәr dә XX yüzilin 70-ci illәrindәn sonra meydana çıxmışdır. Sözügedәn әsәrlәrin
yazılmasında müqayisәli-tarixi vә ya sırf müqayisәli çәrçivәli türkoloji dilçilik yöntәmi artıq
sözün tam mәnasında hәyata keçirilmişdir.
Hәmin әsәrlәr A. M Şerbakın “Türk dillәrinin müqayisәli fonetikası” (1971) vә keçmiş
Sovetlәr Birliyi Elmlәr Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Türk-Monqol dillәri sektorunda
yaradıcı müәllif heyyәti tәrәfindәn kollektiv olaraq hazırlanan “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi
qrammatikası. Fonetika” (1984) kitablarından ibarәtdir.
A. M. Şerbakın sözügedәn monoqrafik әsәrindә türk dillәrinin sait vә samit kәmiyyәtli
fonemlәrinin әsas fonetik-fonoloji әlamәtlәrinin vә artikulyasiyon-tәlәffüz özәlliklәrinin geniş
müqayisәli-linqvistik tәsviri verilmişdir. Sözügedәn әsәrdә әcdad dilin funksional vә fonoloji
sistemi bütövlükdә canlandırılmış, çox zәngin vә konkret dil faktlarına söykәnilәrәk pra- vә
prototürk fonemlәrinin fonetik tәşәkkülü tәsvir olunmuşdur. Bununla bәrabәr, kitabın “İlkin uzun
saitlәrin mәnşәyi” vә “Türk saitlәrinin inkişafı” kimi xüsusi bölmәlәrindә prototürk fonetik
72
sistemi Ural-Altay dillәri xaricindә ayrıca bir müqayisәli-tipoloji kontekst olaraq
cananlandırılmış vә bununla bağlı problemlәrә toxunulmuşdur.
Çox seçkin vә dönәmin mәşhur türkoloqlarından ibarәt yaradıcı müәlliflәr heyyәti
tәrәfindәn hazırlanan “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Fonetika” (1984) kitabı
“Giriş”(E. R. Tenişev) vә dörd fәsildәn ibarәtdir:
–I fәsil: saitlәr (L. S. Levitskaya, L. A. Pokrovskaya, A. A. Yuldaşev);
–II fәsil: samitlәr (N. Z. Qadjieva, E. R. Tenişev, K. M. Musayev, N. A. Baskakov);
–III fәsil: vurğu (V. D. Arakin);
–IVfәsil: fonomorfologiya (N. A. Baskakov, A.A. Kovşova).
Bu kitabda әcdad dil türkcәnin vә ya pra- vә prototürkün fonetik quruluşunun
rekonstruksiyası aparılmışdır. Bununla bәrabәr, sözügedәn kitabda türkcәnin fonetik quruluşunun
tәşәkkülü qәdim vә yeni türk dillәri vә dialektlәrinin materiallarına görә tәfәrrüatlı olaraq
öyrәnilmişdir. Belәliklә, istәr pratürkdә, istәrsә dә prototürkdә kar samitlәrin başlanğıcda çox
intensiv olaraq işlәnildiyi, ancaq türk dillәrinin sonrakı inkişaf mәrhәlәlәrindә isә
cingiltilәşmәnin getdikcә yayğınlaşdığı göstәrilmişdir.
Mәlum olduğu kimi, türk dillәrindә sözün başında b fonemi dilin tarixi inkişafı
әsnasında ortaya çıxır. Sözün ortasında isә cingiltili, novlu g, ğ (Є), z fonemlәri tәşәkkül tapır.
Belә örnәklәr türk dillәrindә sözügedәn fonetik hadisәnin bariz göstәricilәri olaraq
qiymәtlәndirilә bilәr.
2.1.2. Morfologiya
Müqayisәli türkoloji dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına dair yazılmış olan
fundamental araşdırmaların tәhlilinә keçmәdәn öncә, aşağıda “morfem” vә “morfologiya”
terminlәrinin linqvistik olaraq nәyi ifadә etdiyi üzәrindә durulmuşdur. Bunlara bağlı olaraq da
tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi, tarixi-tipoloji vә tәsviri dilçilik yöntәmlәrinin bildirdiyi
qavrayış vә mәzmuna dair qısa mәlumat da verilmişdir.
2.1.2.1. “Morfem” vә “morfologiya” terminlәri haqqında
“Morfem” sözü yunan dilindәn alınmış bir kәlmә olub, lüğәvi mәnası “morphé”
‘forma, şәkil’ demәkdir. Morfem dilin әsas vahidlәrindәn biridir. O, çox vaxt dilin әn kiçik
işarәsi kimi dә tәsbit edilir. Sözügedәn dil vahidi müәyyәn bir qavrayışı ifadә etmәkdә vә yer
73
aldığı “Morfologiya” fәnni içәrisindә isә daha kiçik vahidlәrә bölünmәkdәdir (ЛЭC 1990: 312).
Türk dillәrindә morfemlәr leksik-funksional olaraq, әsasәn, iki qismә bölünür:
1. Anlamlı vә ya әsas morfemlәr;
2. Kömәkçi vә ya asılı morfemlәr.
Birincilәrә kök vә gövdә (kök vә şәkilçidәn ibarәt olan düzәltmә söz) morfemlәr
daxildir. İkincilәrә isә әsas etibarilә şәkilçilәr daxil edilir. Tәbii ki, belә bir tәsniflәndirmә şәrti
olaraq qәbul edilmәkdәdir. Belә ki, kömәkçi vә ya asılı morfemlәr yalnız şәkilçilәrdәn ibarәt
deyildir. Yәni, kömәkçi nitq hissәlәri, özәlliklә dә әdatlar bütövlükdә kömәkçi vә ya asılı
morfemlәr olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.
Şәkilçi morfemlәr leksik-qrammatik funksiyalarına görә üç hissәyә bölünür:
–Sözdüzәldici vә ya leksik şәkilçilәr: isimdәn isim, feildәn isim, isimdәn feil vә s.
düzәldәn şәkilçilәr;
–Sözdәyişdirici vә ya qrammatik şәkilçilәr: isimlәrdә hal, feillәrdә zaman, şәkil, şәxs vә
s. şәkilçilәri;
–Formadüzәldici vә ya leksik-qrammatik şәkilçilәr: felin növ, feli sifәt, feli bağlama vә
s. qrammatik kateqoriyalarını formalaşdıran şәkilçilәr (Musaoğlu 2002: 230-258; 2008b; 2008c).
Sözdәyişdirici vә formadüzәldici şәkilçilәr kәlmә köklәrinә vә gövdәlәrinә artırılaraq
sözün şәklini vә ya formasını әmәlә gәtirir. Hәr hansı bir qrammatik formada müәyyәnlәşdirilәn
sözlәr isә cümlәnin konkret bir üzvü kimi meydana çıxır. İsimlәrdә “cәm vә hal”, feillәrdә isә
“şәxs, zaman vә şәkil” formaları qrammatik kateqoriyalar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Sözün leksik-
qrammatik şәkillәnmәsindә isә gövdәnin şәkli vә mәnası qrammatik planda dәyişir. Vә ortaya
çıxan yeni gövdә leksik deyil, daha çox qrammatik bir mәnanı ifadә edir.
Belәliklә, qrammatik gövdә vә ya şәkil quruluşuna aşağıdakı kateqoriyalar mübahisәsiz
olaraq daxil edilә bilәr:
–İsimlәrdә: mәnsubiyyәt kateqoriyası;
–Sifәtlәrdә: müqayisә vә kiçiltmә dәdrәcәlәri kateqoriyaları (alman dilindә: komparativ,
Osmanlı türkcәsindә: derecei-itfal);
– Feillәrdә: felin növ, mәsdәr, feli-sifәt vә feli bağlama kateqoriyaları. Sözdüzәltmә
prosesindә isә şәkilçilәr kökә vә gövdәyә artırılaraq yeni sözlәr düzәldir.
74
“Morfologiya” sözü dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, yunanca bir kәlmә olub, morphē,
‘şәkil’, loqos ‘söz, oxuma, öyrәnmә, elm, tәlim’ demәkdir. “Morfologiya” bir dilçilik fәnni
olmaq etibarilә, әsasәn, aşağıda göstәrilәn elmi, praktik vә linqvistik istiqamәtlәri ehtiva edir:
1. Dildә söz şәklinin qavrayışını vә quruluşunu tәmin edәn mexanizmlәr sistemini;
2. Qrammatikanın sözügedәn sistemin qaydalarını vә inkişafını öyrәnәn bir bölümünü.
2.1.2.2. Tәsviri, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji dilçilik
yöntәmlәri haqqında
Türk dillәrinin morfologiyasına vә digәr dil sәviyyәlәrinә dair yazılmış olan bütün
müqayisәli araşdırmalar vә müqayisәli olmayan müxtәlif sәciyyәli linqvistik-praktik işlәr elmi-
metodik baxımdan әsas etibarilә dörd hissәyә bölünә bilәr:
Birinci. Bu qrupda yer alanlar konkret olaraq ayrı-ayrı türk dillәrinin vә dialektlәrinin
morfologiyasına dair aparılmış olan sinxronik xarakterli elmi-praktik işlәrdәn ibarәtdir.
Muharrem Erginin çağdaş Türkiyә türkcәsi (1972), Muxtar Hüseynzadәnin çağdaş Azәrbaycan
türkcәsi (1972) vә yaradıcı müәllif heyyәtinin yazdığı çağdaş “Türkmәn dilinin qrammatikası”
(2000) kimi kitablar mәhz hәmin bölgüdә yer almaqdadır. Bu vә müasir türk dillәrinә dair
yazılmış olan bunun kimi digәr әsәrlәr sözügedәn әdәbi dillәrin tәsviri qrammatika kitablarından
ibarәtdir. Göstәrilәn tip işlәrdә türk әdәbi dillәrinin morfologiyası digәr qohum olan vә olmayan
dillәrlә müqayisәli deyil, tәsviri dilçilik metodu ilә öyrәnilir.
İkinci. Türkoloji dilçilikdә hәr hansı bir türk dilinin ayrılıqda tarixi qrammatikası vә ya
morfologiyası vә bütövlükdә tarixi sәpgidә sinxronik, diaxronik vә dialektoloji dil özәlliklәrinin
digәr türk dillәri materialları ilә müqayisәli aspektdә öyrәnilmәsi işi isә tarixi-müqayisәli
yöntәmlә yerinә yetirilmişdir. Mәsәlәn, Levitskayanın “Çuvaş dilinin tarixi morfologiyası”
(1976); Н. X. Мaкcютoвanın “Başqırd dilinin şәrq dialektinin tarixi-müqayisәli metodla
öyrәnilmәsi” (1976) vә В. И. Рaccaдинин “Tofalar dilinin morfologiyasının müqayisәli
öyrәnilmәsi” (1978) kimi yazdığı әsәrlәr hәmin dilçilik yöntәmi ilә hazırlanmışdır.
Türkoloji dilçiliyin vә ya bütövlükdә türkologiyanın Türkiyә mәktәbindә isә, yuxarıda
göstәrildiyi kimi, türk dili bütün lәhcәlәri vә ya dialektlәri ilә bir bütün dil olaraq öyrәnilir. Bu
dilin tarixinә aid yazılmış hәr hansı bir әsәrdә dә türk әdәbi dillәri vә “tarixi lәhcә”lәri tarixi dil
sәviyyәlәrinin müxtәlif inkişaf meyllәri ilә müqayisәli araşdırmaya cәlb olunur. Bu baxımdan
hәmin әsәrlәr dә tәbii olaraq tarixi-müqayisәli sәciyyә daşıyır. Bu cür dilçilik işlәrinin adı da elә
75
“Türk dili” adı ilә adlandırılır. Mәsәlәn, Әhmәd Cәfәroğlunun “Türk Dili Tarihi” (1984) vә
Әhmәd Bican Әrcilasunun “Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi” (2004) adlı әsәrlәri
dә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmilә yazılmışdır. Әhmәd Bican Әrcilasunun kitabında türk
dilinin dünya dillәri arasındakı yeri göstәrilmiş, әn qәdim türk dastnlarının vә göy türk, orxon-
yenisey abidәlәrinin dili, özәlliklә dә morfoloji özәlliklәri ilә hәrtәrәfli öyrәnilmişdir. Hәmin
әsәrdә bulqar, uyğur, oğuz, qıpçaq, karluk türklәrindәn vә Qarxanlılardan qalan әdәbi mәtnlәrin
dili Qәrb vә Şәrq türkcәlәri olaraq oxşar vә fәrqli fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәrinә görә
örnәklәri ilә tәhlil edilmişdir.
Üçüncü. Türk dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsi başlanğıcdan etibarәn, hәr şeydәn öncә,
bir “tarixilik prisipi”nin tәdbiq olunması zәruriyyәtini meydana çıxartmışdır. Hәr hansı bir
konkret türk әdәbi dilinin, dialektinin vә bütövlükdә ümumtürk dilinin tarixi morfologiyası vә ya
digәr dil sәviyyәlәrinin tarixi aspektdә öyrәnilmәsi onun digәr türk dillәri vә dialektlәri ilә
müqayisәli olaraq araşdırılmasını da gündәmә gәtirmişdir. Türkologiyanın vә onun bir qolu olan
türkoloji dilçiliyin ilk inkişaf mәrhәlәlәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә aid yazılan әsәrlәrdә әn
çox tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunduğu müşahidә olunur. XX
yüzilin sonlarına doğru isә istәr tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi, istәrsә dә tәsviri dilçilik
yöntәmlәri ilә bәrabәr, bir dә tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәdbiqi gündәmә gәlmişdir.
Tarixi-müqayisәli vә tәsviri dilçilik metodları ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair
yazılmış fundamental әsәrlәr haqqında sözügedәn fәsilin sonrakı bölmәlәrindә daha geniş vә
әtraflı bәhs olunacaqdır.
N. A. Baskakakovun “Türk dillәrinin quruluşunun tarixi-tipoloji xarakteristikası: söz
birlәşmәsi vә cümlә” (1975), “Türk dillәrinin tarixi-tipoloji morfologiyası: sözün quruluşu vә
aqqlütinasiyanın mexanizmi” (1979), “Türk dillәrinin tarixi-tipoloji fonologiyası” (1988) olaraq
adlandırılan kitabları tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәtbiqi ilә meydana çıxmışdır. Aydın
Mәmmәdovun “Türk samitlәri. Anlaut vә kombinatorika: türk dillәrindә samitlәrin fonoloji vә
morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәri” (1985) adlı әsәrindә
isә hәm müqayisәli-tarixi, hәm dә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmindәn istifadә olunmuşdur.
Sözügedәn әsәrlәrdә çağdaş türk dillәrinin materialları tәkcә bir-birilә, qәdim vә әn qәdim әcdad
türk dili örnәklәri ilә müqayisә edilmәmişdir. Hәmin materiallar hәm Ural-Altay dillәrinin, hәm
dә ümumtürk dili ilә qonşu olmuş diri vә hәtta ölü dillәrin materialları ilә müqayisә olunmuşdur.
Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixdә sadәcә Ural-Altay dillәri ilә deyil, Yaxın Şәrqin xett, hitit
76
kimi ölü dillәrlә olan dil tәmasları da göstәrilmişdir. Vә hәmin tәmaslar nәticәsindә yaranmış
olan fonetik, fonoloji vә leksik dil paralellәri müәyyәnlәşdirilmişdir.
Dördüncü. Türkoloji dilçilikdә vә bütövlükdә türkologiyada tarixi-müqayisәli dilçilik
vә müqayisәli-tarixi dilçilik tәbirlәri çox zaman eynimәnalı sinonim ifadәlәr vә ya dilçilik
yöntәmlәri olaraq başa düşülmәkdәdir. Әlbәttә, bunların hәr ikisi bir-birinә geneoloji baxımdan
qohum olan dillәrin tarixi inkişaf tәmayüllәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә ilkin әcdad dil
sәviyyәlәrinin rekonstruksiyasının aparılması üçün istifadә edilәn dilçilik yöntәmlәridir. Ancaq
bәzi dilçilәr türk dillәrinә bütövlükdә hәsr etdiklәri әsәrlәrinin adlarında vә ya mövzularının
mәzmun vә ifadә planlarının adlandırılmasında belә heç sözügedәn temrin-birlәşmәlәrdәn ayrı-
ayrılıqda istifadә etmәmişdir. Mәsәlәn, mәşhur dilçi-türkoloq A. M. Şerbak13
türk dillәrinin
müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi әsәrlәrindә bir dilçilik termini olaraq çox zaman
sadәcә “müqayisәli” sözündәn istifadә etmişdir.
Belәliklә, türkoloji dilçilik zәminindә “tarixi-tipoloji” vә “müqayisәli-tarixi” dilçlik
ifadәlәri türk dillәrinә dair müxtәlif müqayisәli mövzuların adlarının, mәzmun vә ifadә
planlarının adlandırılmasında әn çox XX yüzilin 70-ci illәrindәn sonra “dilçilk repertuarı”nda
işlәdilmәyә başlanılmışdır. Türkoloji dilçilikdә sözügedәn axırıncı yöntәmlә aparılan elmi vә
praktik-linqvistik işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, iki vә ya daha çox, çox zaman da
bütövlükdә türk dillәri vә dialektlәrinin öyrәnilmәsinә hәsr edilәn әsәrlәrdәn ibarәtdir. Bundan
sonrakı paraqrafda hәmin әsәrlәrin konseptual-linqvistik açıqlanması üzәrindә durulacaqdır.
2.1.2.3. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik araşdırmaları
Müqayisәli türkoloji dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına dair aparılan hәr cür elmi
araşdırmalar vә praktik-linqvistik işlәr XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn yuxarıda göstәrilәn
dilçilik yöntәmlәrinin sinkretik olaraq tәtbiq olunması ilә getdikcә sürәtlәnmişdir. Sözügedәn
13
Aşağıda A. M. Şerbakın türk dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi linqvistik araşdırmalarından ayrıca
olaraq bәhs olunacaqdır. Türkoloji dilçilikdә vә ümumiyyәtlә türkologiyada tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi
dilçilik termin-ifadәlәrini daha çox Ural-Altay nәzәriyyәsini qәbul edәn dilçi-türkoloqlar işlәtmişdir. Bu nәzәriyyәyә
görә türk dillәrinin monqol, tunqus-mancur vә hәtta koreya, yapon vә fin-uqor dillәri ilә genetik baxımdan qohum
olduğu iddia olunur. Bu nәzәriyyәnin tәrәfdarlarından Tabert Stralenberq, V. Şott, F. Vidmen, B. Munkaçi, M. A.
Kastern, V. Banq, Q. Ramstedt, M. Rәsәnen, N. Poppe vә başqalarının adını çәkmәk olar. Altay dillәrinin tarixәn
eyni mәnşәdәn olmasını qәbul etmәyәnlәrin miqdarı da xeyli çoxdur. Vә bunların sayı getdikcә çoxalmaqdadır.
Mәsәlәn, hәmin dilçi-türkoloqlardan A. M. Şerbakı, C. Klousonu, Q. Dörferi, Q. D. Sanjayevi vә başqalarını
göstәrmәk olar (Zeynalov 1981: 6). Göründüyü kimi, A. M. Şerbakın adı da ikincilәrin sırasında yer alır. Elә diqqәti
çәkәn dә budur.
77
әsәrlәri dә öyrәnilәn dillәrin, onların faktik dil materiallarının seçiminә vә qrammatik
kateqoriyalarının öyrәnilmәsinin üsullarına görә bütövlükdә iki qrupa ayırmaq mümkündür.
Birinci qrupa daxil edilәn türkoloji dilçilik әsәrlәrindә hәr hansı bir konkret türk dilindә müәyyәn
qrammatik-morfoloji kateqoriyalar ya sinxronik, ya da sinxronik vә diaxronik olaraq araşdırılır.
Ancaq sözügedәn әsәrlәrdә digәr qohum dillәrin elmi vә praktik materialları vә onlara dair irәli
sürülmüş fikirlәr vә linqvistik dәyәrlәndirmәlәr dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, bu vә ya digәr
şәkildә araşdırmaya cәlb olunur. Hәmin materiallar, irәli sürülmüş fikirlәr vә dәyәrlәndirmәlәr
çox vaxt aparılmış olan uyğun araşdırmalardan alınır. Onlar öyrәnilәn dilin faktik dil materialları
ilә hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq qarşılaşdırılır, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-
tarixi yöntәmlә öyrәnilir. Hәmin әsәrlәrә örnәk olaraq yuxarıda da adı çәkilәn V. Banqın
“”Göytürkcәdәn Osmanlıcaya. Türk dilinin müqayisәli qrammatikası ilә әlaqәdar hazırlıq işlәri.
1. Mәruzә: Türkcә sual әvәzliyi haqqında” (1917a), V. B. Boqoroditskinin “Digәr Türk dillәrilә
müqayisәli kontekstdә tatar dilçiliyinә giriş” (1953), V. İ. Rassadinin “Tofalar dilinin
morfologiyasının müqayisәli öyrәnilmәsi” (1978) kimi kitabları göstәrmәk olar. Seyitnazar
Arnazarovun “Türkmәn dilindә nitq feillәri (müqayisәli planda)” (1982) monoqrafiyası vә E. A.
Qruninanın “Türk dilindә indikativ: tarixi-müqayisәli işıqlandırma” (1975) adlı doktorluq
dissertasiyası da bu qәbildәn olan әsәrlәrdәndir.
Q. F. Blaqovanın “Türk hal sisteminin areal-tarixi işıqlandırılması: cәnub-şәrq regionu”
(1982) adı ilә adlandırılan monoqrafiyasında Avrasiya coğrafiyasının cәnub-şәrq bölgәsindә yer
alan türk dillәri araşdırmaya regional-linqvistik özәlliklәri ilә cәlb olunmuşdur. Hal kateqoriyası
hәmin dillәrdә areal-tarixi linqvistik yöntәmlә öyrәnilmişdir. Ali Fehmi Karamanoğlunun
“Kıpçak Türkçesi Grameri” (1994) adlı kitabında qıçaq qrupu türk dillәrinin tarixi-diaxronik,
Mustafa Önerin “Bugünkü Kıpçak Türkçesi: Tatar, Kazak vә Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı
Grameri” (1998) monoqrafiyasında isә hәmin dillәrin bu günkü sinxronik durumu
işıqlandırılmışdır.
XX yüzilin 40-cı vә әsas etibarilә 50-ci illәrindәn sonra türk dillәrinin morfologiyasına
aid ikinci bir müqayisәli araşdırma-öyrәnilmә qrupuna daxil edilә bilәn dilçilik araşdırmalarını vә
digәr hәr cür linqvistik işlәri dә әslindә iki yarımqrupa ayırmaq olar. Birinci yarımqrupa daxil
olan dilçilik araşdırmalarında әn çox türk dillәrinin tarixi lәhcәlәrә vә ya orta türk dövrü yazı
dillәrinә söykәnәn ayrı-ayrı dil-danışıq qrupları vә ya kıpçaq qrupu, karluq qrupu, oğuz qrupu
türk dillәri vә s. olaraq işıqlandırılmışdır. Türkoloji dilçilikdә ümumtürk dilinin qrammatik
78
kateqoriyaları sözügedәn istiqamәtdә indiyә qәdәr әn çox cәnub-qәrb vә ya oğuz qrupu türk
dillәrinin materialları әsasında öyrәnilmişdir.
A. P. Potseluevskinin “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә indiki zaman formalarının
mәnşәyi haqqındakı problemә dair” (1948) adlı әsәrindә felin zaman kateqoriyası araşdırmaya
cәlb olunmuşdur. A. Borçakovun “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә iş adları vә ya mәsdәr”
(1976) adlı kitabında feildәn düzәlәn hәrәkәt adları vә mәsdәr kateqoriyası araşdırılmışdır.
Himmet Birayın “Cәnub-qupu türk әdәbi dillәrindә isim” (1999) adlı kitabı bütövlükdә isim
kateqoriyasına hәsr edilmişdir. B. Hocayevin “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә feli sifәt
formaları” (1977) vә M. Soyeqovun “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә feli bağlamalar” (1981)
adlı monoqrafiyalarında isә felin tәsriflәnmәyәn formaları öyrәnilmişdir.
Sözügedәn digәr yarımqrupda yer alan mәqalәlәr, kollektiv yaradıcı müәllif heyyәtlәri
vә ayrı-ayrı görkәmli türkoloqlar tәrәfindәn türk dillәrinin morfologiyasına dair yazılan
müqayisәli-türkoloji işlәrin hazırlanmasında isә metodoloji baxımdan da öünәmәxsusluq yox
deyildir. Sözügedәn araşdırmalar birbirinә yaxın olan iki linqvistik yöntәmdәn istifadә olunaraq
yazımışdır. Hәmin araşdırmaların bir qismi müqayisәli vә müqayisәli-tarixi, digәr qismi isә
tarixi-tipoloji yöntәmlә qәlәmә alınmışdır. Aşağıda göstәrilәn dilçilik әsәrlәri әsas etibarilә
müqayisәli, qismәn dә müqayisәli-tarixi yöntәmlә yazılmışdır. Burada ilk irihәcmli müqayisәli
fundamental әsәrlәr olaraq müxtәlif türk dillәrinә vә ya qruplarına dair oçerk şәklindә görkәmli
türkoloqlar tәrәfindәn yazılan “Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikasına dair araşdırmalar. II
hissә, Morfologiya” (1956) vә M. Rәsәnenin “Türk dillәrinin morfologiyasına dair materiallar”
(1957) adlı kitablarının adı çәkilә bilәr.
A. N. Kononovun “-(°) P, -(°) b, -(y)° b, -(°) pan, -(°) ban, -(°) banı, -(°) banıñ (n) türk
feli sifәtinin rekonstruksiyası tәcrübәsi: türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikasına aid
mәlumatlar” (1965) adlı mәqalәsi dә, adından göründüyü kimi, sözügedәn dilçilik yöntәmi ilә
yazılmışdır14
.
Azәrbaycanda milli müqayisәli türkoloji dilçiliyimizin, әgәr belә demәk mümkündürsә,
qurucusu Fәrhad Zeynalovdur. Fәrhad Zeynalov (1929-1984) respublikamızda “Türkologiyanın
әsasları” adlı fәnnin dә yaradıcılarından vә onu ilk tәdris edәn alimlәrdәn vә müәllimlәrdәn biri
olmuşdur. Onun hәmin fәnnin Ali mәktәblәrdә tәlimi vә tәdris olunması üçün yazdığı
14
Sözügedәn mәqalә rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuş vә “Türkolojinin Çeşitli
Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemeler (2002:261-275) adlı kitabımızda yayımlanmışdır.
79
“Türkologiyanın әsasları” (1981) adlı dәrslik indi sadәcә Azәrbaycanda deyil, qardaş ölkә
Türkiyәdә vә digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә dә türkoloqların stolüstü kitabına çevrilmişdir. F.
Zeynalovun “Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası” (1974; 1974) adlı kitabları da bütövlükdә
müqayisli vә qismәn dә müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә yazılmış monoqrafik sәciyyәli ilk
dәrslik araşdırmalardan sayıla bilәr.
Mәşhur dilçi-türkoloq vә F. Zeynalovun müәllimi N. A. Baskakovun “Türk dillәrinin
tarixi-tipoloji morfologiyası: aqqlütinasiyanın mexanizmi vә sözün quruluşu” (1979) adlı
kitabında isә türk dillәrinin morfoloji quruluşu digәr Ural-Altay dillәri ilә müqayisәdә vә çox
geniş bir ümumi dilçilik kontekstindә işıqlandırılmışdır. Hәmin әsәr müәyyәn bir ölçüdә
müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli dilçiliyin dә elmi-praktik nәticәlәri ehtiva olunmaqla,
ancaq kitabın adından da göründüyü kimi, tarixi-tipoloji yöntәmdәn istifadә edilәrәk yazılmışdır.
Belәliklә, XX yüzilin 50-ci illәrindәn başlayaraq, müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-
müqayisәli, müqayisәli-tarixi, linqvistik-coğrafi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәri türk dillәrinә
çox vaxt sinkretik olaraq tәtbiq olunmuşdur. Hәmin klassik dilçilik metodları ilә vә özәlliklә dә
müqayisәli-tarixi yöntәmlә, hәr şeydәn öncә, türk dillәri morfoloji quruluşunu tәşkil edәn әsas vә
asılı morfemlәrin ilkin şәkillәri әcdad dil pratürkdә vә prototürkdә müәyyәnlәşdirilmişdir.
Sözügedәn dilçilik metolarının, ağırlıqlı olaraq da tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәlili-tarixi
yöntәmin müәyyәn ölçülәrdә zәngin dil materiallarına tәtbiq olunması ilә ümumtürk dili
morfologiyasının tәşәkkülünә dair bir çox önәmli problemә açıqlıq gәtirilmişdir. Hәmin
morfoloji-arxetipik sәciyyәli problemlәrә bütövlükdә aşağıda göstәrilәnlәr aid edilә bilәr:
– Ümumtürk dili morfologiyasının tarixi inkişaf vә tәmayül mәrhәlәlәrinin konkret türk
dillәri vә dialektlәrinin materiallarına әsasәn müqayisәli olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi;
–Ümumtürk dilinin әsas vә asılı nitq hissәlәrinin klassik Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәsinә
görә konkret türk dillәri vә dialektlәri örnәklәri ilә müqayisәli olaraq tәsniflәndirilmәsi;
–Ümumtürk dilindә ismin cәm, hal vә mәnsubiyyәt, felin şәxs, zaman, şәkil, növ vә
digәr nitq hissәlәrinә dair leksik-qrammatik kateqoriyaların türk dillәri vә dialektlәri
materiallarına әsasәn müqayisәli olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi;
–Ümumtürk dilindә işlәnilәn müxtәlif qrammatik kateqoriyaların morfoloji
әlamәtlәrinin vә ya başqa bir ifadә ilә söz şәkillәrinin, yәni әsas vә asılı morfemlәrin әcdad
dilimizi tәşkil edәn pratürkdә vә prototürkdә ilkin rekonstruksiyasının ayrı-ayrı olaraq
canlandırılması.
80
XX yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dilinin morfologiyasına aid yuxarıda
adları çәkilәn vә çәkilmәyәn problemlәrin çözümlәnmәsi ilә әlaqәdar olaraq yazılan bir çox
önәmli müqayisәli türkoloji dilçilik әsәri meydana çıxmışdır. Bunlardan biri A. M. Şerbakın üç
cilddәn ibarәt olan kitabıdır. Hәmin kitab müәllifin “Türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına
dair oçerklәr: ad (1977), feil (1981), zәrf, kömәkçi nitq hissәlәri, tәqlidi sözlәr” (1987) adlı
fundamental monoqrafiyadan ibarәtdir. İkincisi dә Sovetlәr Birliyi Elmlәr Akademiyası Dilçilik
İnstitutunun Türk-Monqol Dillәri sektorunda dövrün çox mәşhur dilçi-türkoloqları tәrәfindәn o
vaxtlar yazılmağa başlanmış olan bir qrammatika kitabıdır. Sözügedәn altı cildli kitab Sovetlәr
Birliyi dağıldıqdan sonra hәmin İnstitutun “Ural-Altay dillәri şöbәsi”ndә 2006-cı ildә
tamamlanmışdır. Hәmin fundamental әsәrin tam adı isә belәdir:“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi
qrammatikası. Fonetika (1984); Morfologiya (1986), Sintaksis (1988), Leksika (1997), Regional
rekonstruksiyalar (2002), Pratürk vә prototürk (2006)”.
Türkoloji dilçiliyin sözügedәn fundamental әsәrlәrindә pratürk, prototürk, qәdim türk vә
ümumtürk dilindә әsas vә asılı morfemlәrin ilkin şәkillәrinin rekonstruksiyaları ayrı-ayrı vә
sadәcә dil faktlarına dayanılaraq verilmişdir. A. M. Şerbakın türk dillәrinin morfologiyasına dair
yazdığı fundamental әsәrlәrindә isә әsas vә kömәkçi nitq hissәlәrinin qrammatik şәkillәri,
semantik-funksional mәzmunu çağdaş vә qәdim türk dillәrinin materialları vә linqvistik
kontekstindә müqayisәli olaraq öyrәnilmişdir.
Yuxarıda adı çәkilәn ikinci çoxcildli kitabın ikinci cildi, adından da göründüyü kimi,
türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına hәsr olunmuşdur. Sözügedәn kitab müqayisәli vә
müqayisәli-tarixi dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına aid indiyә qәdәr yaradıcı müәllif
heyyәti tәrәfindәn yazılmış olan çox önәmli fundamental әsәrlәrdәn biridir. Buna görә dә aşağıda
sözügedәn әsәrin biblioqrafik-linqvistik açıqlanmasını әlinizdәki dәrslikdә qısa bir örnәk olaraq
tәqdim edirik.
Sözügedәn әsәr 8 bölmәdәn ibarәtdir:
– Ön söz, Giriş, tәklik vә cәmlik kateqoriyaları (E. Tenişev);
–Mәnsubiyyәt kateqoriyası, mәsdәr, tәqlidi sözlәr (V. D. Arakin);
–Hal kateqoriyası, şәxs vә işarә әvәzliklәrinin hallanması, söz yaradıcılığı vә ya isim
düzәltmә (A. Çeçenov);
– Şәxs vә şәxs-işarә әvәzliklәri (F. D. Aşnin);
– Sifәt (L. Pokrovskaya);
81
– Zәrf, qoşmalar (L. S. Levitskaya);
– Felin növ kateqoriyası, feil düzәltmә (A. Yuldaşev);
– Zaman kateqoriyası (İ. V. Kormuşin);
– Şәkil kateqoriyası (N. A. Baskakov);
– Feli bağlamalar, feli sifәtlәr (N. Z. Hacıyeva);
– Әdatlar, bağlayıcılar (K. Musayev).
Yuxarıda adları çәkilәn vә sözügedәn bölmәlәri yazan dilçi-türkoloqlar göstәrilәn
morfoloji vahidlәr vә kateqoriyalar haqqında özәl elmi araşdırmaları vә böyük әksәriyyәtinin isә
doktorluq dissertasiyaları olan alimlәrdir. Başqa bir ifadә ilә kitabın hәr bir hissәsi hәmin
linqvistik sahәnin vә ya mövzunun özәl mütәxәssisi tәrәfindәn yazılmışdır. Kitabın digәr beş
cildi dә hәmin cildlәrdә yer alan mövzuların dar ixtisas sahiblәri tәrәfindәn qәlәmә alınmışdır.
Kitabın “Giriş” bölmәsindә ayrılıqda ümumtürk dilinin morfoloji özәlliklәri, şәkilçilәrin,
qrammatik kateqoriyaların, nitq hissәlәrinin orijinal tәsniflәndirilmәsi vә bütövlükdә isә türk
dillәrinin qrammatik quruluşunun qısa bir normativ-elmi tәsviri verilir. Bununla bәrabәr, söz
gövdәsinin tәşәkkülü, qrammatik, leksikoqrafik sәciyyәli sözdüzәltmә modellәri ilә qrammatik
tәsriflәnmә morfoloji kontekstdә müqayisә olunur. Bunun nәticәsindә dә onlar aşağıdakı şәkildә
bir-birindәn fәrqli qrammatik-morfoloji sistemlәr olaraq müәyyәnlәşdirilir:
• İsimlәrdә mәnsubiyyәt şәkillәri; sifәtlәrdә dәrәcәlәr; feillәrdә feli sifәtlәr, feli
bağlamalar, aspekt (tәrz), növ, mәsdәr.
• Qrammatik tәsriflәnmәnin komponentlәri isә aşağıdakılardan ibarәtdir:
• Feillәrdә şәkil, zaman, şәxs kateqoriyaları vә şәkilçilәri; adlarda (isimlәrdә) vә saylarda
tәsriflәnmә şәkillәri.
Belәliklә, kitabın “Giriş” hissәsindә әsas vә kömәkçi morfemlәrin ümumtürk dilinin
qrammatik quruluşunun ontoloji özәlliklәrinә vә nitq hissәlәrinin funksional-semantik
fәrqliliklәri kontekstinә uyğun olaraq yığcam bir tәrifi verilmişdir.
Әdhәm Tenişev türk dillәrinin ümumi morfoloji tәsvirini verәrkәn ümumtürk dilinin, hәr
şeydәn öncә, aqqlütinativ bir dil olduğunu qeyd edir. O, eyni zamanda ümumtürk dilinin pra- vә
prototürk әcdad dil durumlarında söz yanaşması (mürәkkәb sözlәr) vә sәslәrin yerlәrini
dәyişdirmәsi ilә söz yaradıcılığı faktlarına da sahib olduğunu vurğulayaraq bәzi fәrqli elmi
nәticәlәr әldә edir. Daha doğrusu, kitabın sözügedәn bölmәsindә türk mәnşәli şәkilçilәrin leksik
mәna daşıyan sözlәrdәn vә ya yardımçı (kömәkçi) morfemlәrdәn әmәlә gәldiyinә dair әnәnәvi
82
türkoloji dilçilikdәki mövcud fikirlәrin elmi xarakter daşımadığı iddia edilir. Bu isә o demәkdir
ki, sözügedәn әsәrdә ümumtürk dilinin morfoloji quruluşu sadәcә müqayisәli-tarixi dilçilik
metodu ilә deyil, hәm dә çağdaş tәsviri-semantik yöntәmlә dә öyrәnilmişdir. Ancaq, kitabın
sadәcә bu bölmәsinin deyil, digәr bölmәlәrinin dә әnәnәvi müqayisәli-tarixi, çağdaş tәsviri,
struktur, semantik, funksional-linqvistik yöntәmlәrlә kifayәt qәdәr öyrәnildiyini söylәmәk
mümkün deyidir. Çünki, dәyәrlәndirilәn ümumtürk dili materialları çox vaxt araşdırma-
öyrәnilmә sәciyyәli müxtәlif mәnbәlәrdәn, yәni dissertasiyalardan, qrammatika kitablarından,
araşdırmalardan vә ya bәdii әsәrlәrdәn götürülmüşdür.
Kitabı belә bir intellektual-elmi diskursda yazanların çoxu danışılan türk dillәri ilә canlı
olaraq tәmasda olmamışdır. Onlar yaşayan Avrasiya türkcәlәrinin semantik-funksional
özәlliklәrini, deyimlәr vә atalar sözlәri sistemini vә ya “mәcazlar dünyası”nı da bir dil-danışıq
daşıyıcısı olaraq dәrinlәmәsinә bilmәmişdir. Adları çәkilәn dilçi-türkoloqlar ümumtürk dilinin
müqayisәli-tarixi qrammatikasını düz bir bucaq altında hazırlamağı qarşılarına mәqsәd
qoymuşdur. Belә ki, onlar dil kateqoriyalarının tarixi inkişafının izlәnilmәsinin sadәcә pra- vә
prototürk, qәdim türk vә ümumtürk dili dövrlәrinin mexaniki olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә
mümkün olacağını düşünmüşdür. Halbuki, dil gerçәkliklәri dil xarici mahiyyәtlәrdәn vә ya
semiotik işarәlәrdәn әmәlә gәlmişdir. Buna görә dә müxtәlif dil sәviyyәlәrindә bir rekonstruksiya
vә ya fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik, frazeoloji bir canlandırmanı hәyata keçirәn hәr hansı
bir dilçi öz dar ixtisasının xaricinә çıxmağı da bacarmalıdır. O, çox geniş bir konseptual
müstәvidә dünyanın qavramlar xәritәsindәn hәrәkәt etmәli vә çağdaş sosial vә fәnn elmlәrinin
nәticәlәrindәn dә xәbәrdar olmalıdır. Necә ki, artıq çağdaş türkoloji dilçilikdә sözügedәn
әsәrdәki rekonstruksiya yöntәmlәri mübahisә obyektinә çevrilir, türk dillәrinin tarixi inkişafının
vә tәkamülünün yeni mәrhәlәlәri müәyyәnlәşdirilir, bir sözlә, tamamilә fәrqli rekonstruksiya
prinsiplәri irәli sürülür15
.
Bütün bunlara baxmayaraq, sözügedәn әsәrin әn önәmli elmi-linqvistik özәlliyi pra- vә
prototürkdә vә qәdim türk dilindә morfemlәrin vә morfoloji komponentlәrin rekonstruksiyasının
verilmәsi vә buna bağlı olaraq da onların tarixi inkişaf meyllәrinin göstәrilmәsindәn ibarәtdir.
Qeyd ounmalıdır ki, sözügedәn morfoloji komponentlәrin ilkin formaları canlandırılırkәn vә
15
Yu. V. Şekanın “Rekonstruksiya prinsiplәri” (2005) adlı mәqalәsindә sözügedәn prinsiplәrindәn geniş bәhs
olunmaqdadır. Hәmin mәqalә rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuş vә “Dil Araşdırmaları”
(Sayı:4 Bahar 2009, s.125-134) adlı dәrgidә yayımlanmışdır. Mәqalәnin türk dilindәki tәrcümәsi dәrsliyin “Әlavәlәr”
hissәsindә yer almaqdadır (Әlavә 2).
83
onların inkişaf mәrhәlәlәri tarixi zamanlara görә müәyyәnlәşdirilirkәn bütün uyğun qrammatik
şәkillәrin qrammatika kitabında yer almasına ciddi sәy göstәrilmişdir. Sadәcә çatı kateqoriyasının
morfoloji göstәricilәri (şәkilçilәri) vә ya onların tarixi inkişaf mәrhәlәri kitabda yer alamamışdır.
Bir neçә konkret şәkilçinin inkişaf mәrhәlәlәri vә rekonstruksiyası isә kitabda bütövlükdә
verilmәkdәdir.
Burada mәnsubiyyәt şәkilçilәri vә şәxs әvәzliklәrinin yiyәlik halın şәkillәrinә vә söz
sonunda işlәnilmәsinә bağlı olduğu, üçüncü şәxs әmr şәklinin -γın (-sın) şәkilçisinin -ğın feli sifәt
morfoloji әlamәti ilә eynilәşdiyi göstәrilir. Bu, kiabdakı әn çox mübahisә doğuran linqvistik
açıqlanmalardandır. Kitabda müqyisәli-tarixi yöntәmlә bәrabәr, yetәrincә olmasa belә, digәr
linqvistik metodlardan da yeri gәldikcә istifadә edilmişdir. Mәsәlәn:
1. Müqayisәli-tәsviri vә ya -tutuşdurmalı (sifәtlәr tәsvir olunarkәn);
2. Tipoloji (mәnsubiyyәt kateqoriyası vә digәr kateqoriyalar tәsvir olunarkәn);
3. Regional-tipoloji (tәsriflәnmә sistemi açıqlanarkәn vә örnәklәri ilә tәsvir olunarkәn);
4. Semantik-funksional (feli sifәtlәr, feli bağlamalar, zaman, şәkil, növ kateqoriyaları
tәsvir olunarkәn).
Dәrslikdә sözügedәn böyük әsәrin ikinci cildinin mәzmunu vә hәmin cilddә istifadә
edilәn linqvistik yöntәmlәrin işlәnilmәsi haqqında nisbәtәn daha geniş vә qismәn dә mübahisә
doğuran bir kontekstdә qısaca mәlumat verdik. Belә bir mәlumat mübahisә doğuran bir diskursda
sözügedәn әsәrin digәr cildlәri haqqında da aşağıda yeri gәldikcә verilmәkdәdir.
2.1.3. Sintaksis
“Sintaksis” leksik vahidi bir termin olaraq mәnşәcә yunan dilindәki “sýntaxis”sözündәn
alınmış olub “quruluş, sıra” demәkdir. Sintaksis anlayışını bir linqvistik elm sahәsi sәviyyәsindә
әsas metodik vә praktik parametrlәri ilә aşağıdakı kimi sәciyyәlәndirmәk olar: 1) Konkret dillәrә
xas olan vә nitq vahidlәrini tәşkil edәn qayda vә vasitәlәrin bütünü; 2) Qrammatikanın nitq
törәmәsi vә ya yaranması proseslәrini öyrәnәn bir bölümüdür. Burada, hәr şeydәn öncә, cümlә
içәrisindә sözlәrin bir-birini izlәmәsi vә uyğunluğu işıqlandırılır. Bundan başqa, söylәm olaraq
mәtnin hissәsi, dilin isә müstәqil vahidi sәviyyәsindә cümlәnin ümumi özәlliklәri dә hәmin
bölmәdә öyrәnilir (ЛЭC 1990: 448).
Sintaksis bәhsinsdә dilin sintaktik vahidlәr sistemi işıqlaqndırılır. Bu bölmәyә, hәr
şeydәn öncә, söz birlәşmәlәri, kәlmә qrupları, sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr, son zamanlarda
84
da mürәkkәb sintaktik bütövlәr16
daxil edilir. Burada sintaktik vahidlәrin quruluş qaydaları vә
onları bir-birinә bağlayan müxtәliv dil-nitq vasitәlәri öyrәnilir. Әslindә sintaksis mahiyyәt
etibarilә iki böyük bölmәdәn tәşkil olunur: söz birlәşmәlәri vә cümlәlәr. Türk dillәrindә söz
birlәşmәlәrinin başından bәri, әsasәn, iki növü öyrәnilir:
– İsmi birlәşmәlәr;
– Feli birlәşmәlәr.
Feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr tәrkiblәri vә qoşmalı birlәşmәlәr dә söz qrupları olaraq
söz birlәşmәlәrinin içәrisindә öyrәnilir.
2.1.3.1. Müqayisәli türkoloji dilçilikdә sintaksisә dair araşdırmalar
Müxtәlif sistemli dillәrin vә ya böyük vә kiçik dil ailәlәrinin sintaktik quruluşu
müqayisәli-tarixi dilçilikdә bütün parametrlәri ilә hәlәlik geniş öyrәnilmәmişdir. Bunun
nәticәsindә müqayisәli türkoloji dilçilikdә dә sintaksis mövzusunun bütövlükdә ümumtürk
dilinin, ayrılıqda isә müxtәlif türk dillәrinin materiallarına görә müqayisәli olaraq
araşdırdırılmasının çox da yayğın olmadığı müşahidә olunur. XX yüz il boyunca qrammatikanın
sözügedәn sahәsinә aid yazılmış әsәrlәrdәn yalnız aşağıdakı fundamental kitabların adlarını özәl
olaraq çәkmәk mümkündür (Aшмaрин 1903; Исследования по сравнительной грамматике
тюркских языков 1962; Гaджиeвa 1973; Пoкрoвcкaя 1978; Oğuz qrupu türk dillәrinin
müqayisәli qrammatikası 2002).
Bununla bәrabәr, ümumtürk dilinin “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası”
(1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı kitabının ayrıca bir cildini dә N. Z. Hacıyevanın vә B.
A. Serebrennikovun yazdığı “Sintaksis” (1988) adlı әsәr tәşkil edir. Sözügedәn әsәr türk dillәri
sintaksisinin müqayisәli olaraq öyrәnilmәsindә çox mühüm әhәmiyyәt kәsb edir.
Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr sintaksisin әn çox aşağda göstәrilәn mövzuları tarixi-
müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmişdir:
–Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi sintaksisi sözügedәn dillәrin tarixi morfologiyası ilә
birlikdә işıqlandırılmışdır. Bu baxımdan türk dillәrinin tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi
16
Dәrs vәsaitinin müasir türkoloji dilçiliyin aktual problemlәrinә hәsr edilәn ikinci hissәsindә mürәkkәb sintaktik
bütövlәrdәn, o sradan mәtn sintaksisi vә mәtn dilçiliyi qavramlarından çağdaş türkoloji dilçiliyin aktual mәsәlәlәri
olaraq daha geniş bәhs olunacaqdır.
85
sintaksisindә sintaktik vahidlәrin arxetiplәri17
bir tipoloji model olaraq dilin semantikası vә
sintaktik sırası ilә birlikdә konkret morfoloji modellәrә söykәnilәrәk müәyyәnlәşdirilmişdir.
Mәsәlәn, “sifәt+isim”, “feli sifәt+isim” vә s. birlәşmә modellәr kimi. Altı cildlik “Türk dillәrinin
müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kitabının yuxarıda adı
keçәn “Sintaksis” (1988) adlı cildi isә quruluşu vә mәzmunu etibarilә, әsasәn, alman sintaksisti
V. Delbryukun fikirlәrinә әsaslanılaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn qrammatika kitabının
“Sintaksis” bölümündә ismi vә feli söz birlәşmәlәri, sadә vә mürәkkәb, ismi vә feli cümlәlәr
mövzuları işlәnilmişdir. Burada ümumtürk dilinin sintaktik arxetiplәri vә onların tәşәkkülü ismi
vә feli söz birlәşmәlәri ilә bütövlükdә cümlәyә aid olan inkişaf meyllәri vә dәyişmәlәrә görә
müәyyәnlәşdirlmişdir. Belәliklә, sözügedәn әsәrdә istәr söz birlәşmәlәrinin, istәrsә dә müxtәlif
cümlә tiplәrinin qәdim türk dilindәn bәri çox vaxt morfoloji göstәricilәrә görә gerçәklәşәn
transformasiyası konkret dil materiğalları ilә tәsvir olunmuşdur.
–Türk dillәrinin inkişafının ilk dönәmlәrindә tabe edәn-tabe olan (atributiv) sıralanmalı
söz birlәşmәlәrinin sintaktik quruluşun inkişafında ilkin mәrhәlәni tәşkil etdiyi fikri irәli
sürülmüşdür. Bu fikir sintaksisdә nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf
nәzәriyyәsinin әsasını tәşkil etmişdir. Hәmin fikrә görә, qaraqalpaq dilindәki “Meniñ atam
awulga barğan” ‘Mәnim atam kәndә getdi’ cümlәsi ilk dönәmdә “Meniñ atam awulga barğan
ol” ‘Mәnim atam kәndә gedәn odur’ birlәşmәsindәn ibarәt olmuşdur. Ancaq “nominativ
quruluşun türk dillәrindә birinci olduğu mülahizәsi” (Бacкaкoв 1975) türkoloji dilçilikdә çox
geniş mübahisә doğurmuş vә J. Deni, (1921;1941), O. Böhtlinqk (1851), Qrönbex (1936) kimi bir
çox türkoloq tәrәfindәn әsas bir elmi-metodik istiqamәt olaraq qәbul edilmәmişdir. Bunun kimi
feli tәrkiblәrin transformasiyaya uğrayaraq, tabesiz mürәkkәb cümlә komponentlәrinin isә
müstәqilliyini itirmәsi nәticәsindә tabeli mürәkkәb cümlәlәrә çevrilmәsi fikri dә artıq türkoloji
dilçilikdә çox ciddi tәnqid edilmәkdәdir (Musayev 2011: 85-87). Çünki, çağdaş türk dillәri
diferensiallaşana qәdәr polipredikativ vahidlәrin bütün tiplәri, istәr “mürәkkәblәşmiş” sadә geniş
17
“Arxetip” bir filoloji termin olaraq yunan dilindәn alınmışdır. Hәmin termin mәnşәcә “archétypon”sözündәndir
vә lüğәvi mәnası “proobraz, praforma, prototip” demәkdir. Bir dil işarәsi olaraq konseptual mәzmunu vә
semasioloji-leksik adlandırması isә әcdad dilin, mәsәlәn pra- vә prototürkün ilk şәkli, modeli vә ya müxtәlif
sәviyyәlәrinin formaları vә modellәri anlamına gәlir. Bunlar fonetik arxetiplәr, morfoloji arxetiplәr, sintaktik
arxetiplәr, leksik arxetiplәr vә s. olaraq bilinir. Bәdii әdәbiyatda vә әdәbiyyatşünaslıq elmindә isә arxetipik obrazlar,
miflәr, qavramlar vә digәr özәl mәtnqurucu işarәlәr işlәnilir. Belәliklә, sözügedәn arxetiplәr müqayisәli-tarixi
dilçilikdә hәr hansı bir dilin vә ya qohum dillәrin müxtәlif dil sәviyyәlәrinin ilkin tәşәkküllәri vә ya formaları olaraq
öyrәnilir (ЛЭC 1990: 47).
86
cümlәlәr, istәrsә dә mürәkkәb cümlәlәr ümumtürk dilindә bir-biri ilә paralel olaraq işlәnilmişdir.
Bunu türkoloji dilçilikdә aparılan son araşdırmalarda mürәkkәb cümlәlәrin daha protodil
sәviyyәsindә işlәnildiyinin göstәrilmәsi dә sübut etmәkdәdir (Şeka 2009: 127).
Türk dillәrinin sintaktik quruluşunun inkişafına dair türkoloji dilçilikdә irәli sürülәn bәzi
fikirlәr çağdaş dilçiliyin işığında hәr yönü ilә öyrәnildikdә bu gün artıq özünü doğrultmur. Bunlar
әsas etibarilә nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf, feli tәrkiblәrin
transformasiyaya uğraması, tabesiz mürәkkәb cümlә komponentlәrinin müstәqilliyini itirmәsi vә
flektiv dillәrin tәsiri ilә türk dillәrindә mürәkkәb cümlә quruluşlarının formalaşması kimi
mülahizәlәrdәn ibarәtdir. Bütün bu fikir vә mülahizәlәr klassik vә yeni türk әdәbi dillәri, dialekt
vә danışıq şәkillәri materiaları ilә retrospektiv, prospektiv vә interospektiv aspektlәrdә saf-çürük
edildikdә hәr hansı ciddi bir tәnqidә dözmür. Belәliklә, ümumtürk dilinin sintaktik quruluşunun
tarixi inkişaf mәrhәlәlәrinin vә tәmayüllәrinin düzgün müәyyәnlәşdirilmәsi üçün, onun klassik vә
yeni әdәbi dillәri, dialektlәri vә canlı diskursiv şәkillәri çağdaş linqvistik yöntәmlәrlә
öyrәnilmәlidir.
2.1.3.1.1. Mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur tәsniflәndirmәsi
Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr türk dillәri sintaksisinin әn mübahisәli mövzusunu
“tәrkib vә budaq cümlә mәsәlәsi” tәşkil etmişdir. Sözügedәn problemә dair mübahisәlәr, artıq
200 ildir ki, türkoloji dilçilikdә davam edir. Bәs bu problemin әsl linqvistik-filoloji mahiyyәti
nәdәn ibarәtdir? Nә üçün sözügedәn problemlә bağlı mübahisәlәr bu gün dә hәlә öz canlılığını
qoruyur? Sözügedәn problemin çözümlәnmәsinin dilimizin tәdrisindә nә kimi elmi-praktik
әhәmiyyәti vardır? Bütün bunlar vә mürәkkәb cümlә sintaksisi ilә bağlı digәr mübahisәli xüsuslar
haqqında M. M. Musayevin “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011) adlı dәrs
vәsaitindәn daha geniş vә tәfәrrüatlı mәlumat ala bilәrsiniz. Burada isә sadәcә mәsәlәnin әsas
mahiyyәtinә vә mürәkkәb cümlәnin sözügedәn kitabda verilәn yeni tәsnifinә qısaca olaraq
toxunmaq istәyirik.
Türk dillәrinә dair qrammatika kitabları vә lüğәtlәr, yuxarıda vә aşağıda da göstәrildiyi
kimi, XI yüzildәn başlayaraq öncә әrәb, sonra isә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә
yazılmışdır. XIX yüzilә qәdәr yazılan qrammatika kitablarında, әsasәn, müәyyәn fonetik
mәlumatlar vә geniş morfoloji açıqlanmalar yer tutmuşdur. Qrammatika kitablarının sonunda çox
zaman haqqında danışılan dillәrin leksikonuna aid qısa lüğәtlәr dә verilmişdir. Yalnız XIX
87
yüzildәn etibarәn klassik Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәrinә görә yazılan qrammatika kitablarında
“Sintaksis” bәhsi vә müvafiq surәtdә “Mürәkkәb cümlә” mövzusu ayrıca olaraq işlәnilmişdir.
Hәmin mövzu isә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, iki yüz il boyunca türkoloji dilçiliyin әn
mübahisәli mәsәlәlәrindәn birinә çevrilmişdir. Mübahisә asılı komponentin, yәni budaq
cümlәnin predikativ18
mәrkәzinin qrammatik baxımdan formalaşması ilә bağlıdır. Yәni hәmin
mәrkәz vә ya xәbәr hansı feillә ifadә olunmalıdır? Şәxsә, zamana vә kәmiyyәtә görә tәsriflәnәn
feillәmi vә ya tәsriflәnmәyәn feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrlәmi?
Biz hәmin suala birmәnalı olaraq belә cavab veririk: mürәkkәb cümlә dilin qrammatik
sistemindә sadә geniş cümlәlәrlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә bir sintaktik sistemin ayrı-ayrı
müstәqil vahidlәrindәn birini tәşkil edir. Sadә geniş cümlәlәrin cümlә üzvlәri feli sifәt, feli
bağlama, mәsdәr tәrkiblәri vә qoşmalı birlәşmәlәrlә ifadә oluna bilәr.
Ancaq, sözügedәn tәrkiblәr vә yarımpredikativ sәciyyәli müxtәlif söz qrupları dilin
üzdәki aqqilütinativ-diferensial ifadәsi baxımından türk dillәrindә budaq cümlә olaraq işlәnilә
bilmәz.
Hәmin genişlәnmiş cümlә üzvlәri dilin “dәrindәki” sintaktik quruluşuna vә ya
mәzmununa görә müyәyәn predikativlik vә modallıq münasibәtlәri ifadә edir. Ancaq, onların
predikativ mәrkәzlәri, yәni feli sifәtlәr, feli bağlamalar vә mәsdәrlәr şәxsә vә kәmiyyәtә görә
tәsriflәnәn vә ya “verbum-finitum”da işlәnilәn feillәr deyidir. Hәmin feillәr nә tәsriflәnәn bir
qrammatik formadadır, nә dә yeni düzәltmә leksik vahidlәrdir. Onlar, yuxarıda göstәrildiyi kimi,
müәyyәn “yan leksik anlam” ifadә edәn “qrammatik gövdә”lәrdәn (Seçdirmәlәr bizimdir- M. M.)
ibarәtdir. Sözügedәn tәrkiblәri formalaşdıran feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrin şәkilçilәri
leksik-qrammatik mәzmun ifadә edәn formadüzәldici morfoloji әlamәtlәrdir.
Azәrbaycanda vә digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә daha 1950-ci illәrdәn başlayaraq ali vә
orta mәktәb praktikasında tәrkiblәr budaq cümlә kimi deyil, sadә cümlәnin genişlәnmiş üzvlәri
olaraq öyrәdilir. Yalnız Türkiyә tәhsisl sistemindә vә әsas etibarilә Avropa türkoloji dilçilik
әnәnәsindә tәrkiblәr vә müxtәlif qoşmalı birlәşmәlәr, әsasәn, mürrәkkәb cümlә bәhsi içәrisindә
işıqlandırılır. Vә bu zaman da mürәkkәb cümlәnin sәrhәdlәri itir. Bununla bәrabәr, postmodern
Türk cümhuriyyәtlәrindә ana dilinin tәdrisi hәlә dә tabeli vә tabesiz, bağlayıcılı vә bağlayıcısız
18
Predikat” termini latın dilindәn alınmış alınmış olub ‘praedicatum’sözündәndir, lüğәvi mәnası “söylәnmiş,
deyilmiş” demәkdir. Hәmin söz hәm dilçiliyә, hәm dә mәntiq elminә mәxsus olan bir termindir vә ifadә edilәn hәr
hansı bir hökmün dәyişilmәz üzvüdür.
88
mürәkkәb cümlәlәr tәsniflәndirmәlәri ilә davam etdirilir. Türkiyә Cümhuriyyәti tәdris sistemindә
isә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, üstәlik tәrkiblәr dә budaq cümlә hesab edilir. Mürәkkәb cümlә vә
bütövlükdә ümumtürk dili sintaksisi bu şәkildәki “Hind-Avropa mәnşәli” (Seçdirmә bizimdir-
M.M.) mövcud sintaktik tәsniflәndirmәlәrlә tәdris olunur. Bu isә ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin
istәr ana dili, istәrsә dә xarici dil olaraq öyrәnilmәsini çәtinlәşdirir. Çünki ana dillәrinin tәdrisi
zamanı sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütöbvlәrin hәr biri ayrı-
ayrılıqda qurucu qrammatik vasitәlәri vә sintaktik özәlliklәri ilә konkret konseptual-sintaktik
modellәr olaraq öyrәdilmәlidir. Mәhz bütün bunlar vә mürәkkәb cümlәlәrin struktur, semantik vә
funksional baxımlardan öyrәnilmәsi ilә bağlı digәr xüsuslar M. M. Musayevin yuxarıda adı
çәkilәn “Türk dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011) adlı kitabında çox geniş
işıqlandırılmışdır. Sözügedәn “Dәrs vәsaitindә türkologiya, türkoloji dilçilik, ortaq türk dili vә
türk әdәbi dillәri qavramları (konseptlәri) yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla açıqlanır.
Mürәkkәb cümlәnin subordinativ, koordinativ, korrelyativ-sintaktik omomodellәri
müәyyәnlәşdirilir; polipredikativlik, sintaktik omonimlik vә çoxmәnalılıq anlayışlarına açıqlıq
gәtirilir. Sözügedәn omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri tәsniflәndirilir,
normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik normaları vә variantları bir-birindәn fәrqlәndirilir.
Çağdaş türk әdәbi dillәrindә 23 konseptual-struktur növü müәyyәnlәşdirilәn mürәkkәb
cümlәlәrin sintaktik arxetiplәri qәdim türk dilindә tәsbit olunur. Hәmin sintaktik
konstruksiyaların dil-danışıq faktı olaraq aktual üzvlәnmәsi vә mürәkkәb cümlә komponentli
ümumtürk mәtninin quruluşu da dәrs vәsaitindә öyrәnilir” (Musayev 2011: 3).
Mәlum olduğu kimi, klassik dilçilkdә mürәkkәb cümlәlәr semantik baxımdan tәközәkli vә
cütözәkli olmaq etibarilә, әsasәn, iki sintaktik quruluşda öyrәnilirdi: budaq cümlәsi baş cümlәnin
konkret bir üzvünә aid olan mürәkkәb cümlәlәr vә budaq cümlәsi baş cümlәnin bütününә aid
olan mürәkkәb cümlәlәr olaraq. Birincilәr subordinativ (tәközәkli), ikincilәr isә koordinativ
(cütözәkli) sintaktik quruluşlar olaraq xarakterizә edilirdi. Sözügedәn tәsniflәndirmә mürәkkәb
cümlәlәrin tәdrisi prosesindә özünü doğrultmurdu. Çünki elә mürәkkәb cümlә quruluşları vardır
ki, onlarda baş vә budaq cümlәlәrin sintaktik әlaqәlәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, subordinadiv
vә koordinativ tabeliliklә deyil, bәrabәr sintaktik tabelilik әlaqәsi ilә gerçәklәşir. Yәni baş cümlә
budaq cümlәyә, budaq cümlә dә baş cümlәyә eyni sintaktik tabeliliklә, relyat-korrelyat vasitәlәrlә
vә ya qarşılıqlı olaraq işlәnilәn bağlayıcı sözlәrlә aid olur. Mәsәlәn, Nә әkәrsәn, onu biçәrsәn;
Hara deyirәm, ora get; Nә qәdәr istәyirsәn, o qәdәr al vә s. Buna görә dә biz sözügedәn dәrs
89
vәsaitindә mürәkkәb cümlәlәrin komponentlәrinin tabelilik әlaqәlәrinin subordinativ, koordinativ
vә korrelyativ-sintaktik omomodellәrni müәyyәnlәşdirdik. Nә üçün omonimik modellәrini?
Çünki hәr modeldә müәyyәnlәşdirilәn bir mürәkkәb cümlә növü digәr bir modeldә dә
gerçәklәşir. Mәsәlәn, zaman mәnalı mürәkkәb cümlә, keçmiş terminologiya ilә ifadә etsәk,
zaman budaq cümlәlәli tabeli mürәkkәb cümlә hәr üç sintaktik omomodeldә özünü göstәrir.
Budaq cümlә birincilәrdә daha çox baş cümlәnin konkret bir üzvünә, ikincilәrdә isә әsasәn, baş
cümlәnin bütününә aid olur. Üçüncülәrdә isә baş vә budaq cümlәlәr bir-birini qarşılıqlı olaraq
tamamlayırlar Mәsәlәn:
– Subordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә (MC): Azәrb. Evim o gün yıxıldı,
Ağam bir xatun aldı (Bayatı); qaqauz. -Çıkarer bu gözünün birini, o zaman kardaşı verer, ona
biraz tereke. ‘Çıxardır gözlәrinin birini, o zaman qardaşı ona biraz yemәk verir’ (Qaqauz folkloru
1964:190); türkmәn. Öwez bendi bolup, Hüňkar soltanyň ýanyna getirilende, patyşa Öweziň köp
sözlerine düşünmedi, Serwijanyň bolsa düşünmeýän dili ýokdy, şonuň üçin Hüňkar Serwijany
dilmaçlyk üçin çagyrdy, şonda Serwijan Övezi görüp, onuň mertligine, owadanlygyna jan-dil
bilen aşyk boldy ‘Әvәz әsir düşüb Hünkar Soltanın yanına gәtirilәndә, patışah Әvәzin çox sözünü
başa düşmәdi, Sәrvicanın isә bilmәdiyi bir dil yox idi, onun üçün Hünkar Sәrvicanı dilmaclıq
üçün çağırdı, onda Sәrvican Әvәzi görüb onun mәrdliyinә, yaraşığına cani-dildәn aşiq
oldu’(Görogly 1958: 384). Qәdim türk dilindә isә subordinativ-zaman konstruksiyalarının әsas
komponentindә asılı hissәnin siqnalçısı kimi qačan ‘haçan’ sual әvәzliyi özünü göstәrir; mәs.:
harislïqnï qojar haris er qaçan/ölüp jatsa topraq ičiŋä kirip “aлчный муж ocтaвит aлчнocть,
кoгдa/умрeeт и вoйдeт в зeмлю.” ‘Tamahkar kişi acgözlüyündәn o zaman qurtarır ki, ölüp
torpaq altına girir’ (ДТC: 199).
–Koordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә: Azәrb. Sәrdar Rәşidә tәzәcә qәlyan
vermişdilәr ki, evindәn telefon etdilәr (Ordubadi 1965: 370); O gün ki, alәmә yayıldı şölәn,
Dağlar öz donunu lalәdәn biçdi (Vurğun 1976: 11); türk. Eniştemle henüz bir dans bitirmişdim
ki, kapının önünde teyzem, Tarık da yanında ayakda durmuş, bana yanına gelmemi işaretle
bildirmişti. ‘Yeznәmlә daha bir rәqs nömrәsini oynayıb bitirmişdim ki, qapının qarşısında xalam,
Tarık da yanında ayaqda durmuş, mәnә yanına gәlmәyimi işarәtlә bildirmişdi’ (Adıvar 1958: 13);
Çırak, dükkanın yarı inik kepenklerini tam kaldırmıştı ki, ağa Kooperatif berberinin yanındakı
köşeden çıktı. ‘Şagird dükanın yarı enmiş qapılarını tam qaldırmışdı ki, ağa Kooperativ dәllә-
yinin yanındakı dalandan çıxdı’ (Yenә orada, s.11);
90
Qaqauz türkcәsindә göstәrilәn quruluşlu koordinativ-zaman konstruksiyalarında “ki”
bağlayıcısının funksiyasını açan ‘nә zaman, nә vaxt, haçan’ sözü yerinә yetirir. “Açan” sözü bir
sıra hallarda bağlayıcı söz (nisbi әvәzlik) funksiyasından uzaqlaşaraq, tabelilik bağlayıcısı
yerindә dә işlәnir (Пoкрoвcкaя 1964: 157). Daha doğrusu, oğuz qrupu türk dillәrindә bağlayıcı
söz kimi korrelyativ konstruksiyalarda işlәnәn vә әsas komponentdә korrelyat qarşılığı olan
(mәsәlәn, haçan-o vaxt) leksik-sintaktik vasitә burada koordinativ quruluşlu xüsusi-mürәkkәb
polipredikativ vahidlәrdә özünü göstәrir. Bu isә subordinativ MC uyğun ifadәlәrin qәlib-әvәzlik
funksiyasından uzaqdır. Koordinativ-zaman mәnalı MC komponentlәrin yeri qaqauz türkcәsindә
daha sәrbәstdir: asılı hissә hәm pre-, hәm inter-, hәm dә postpozisiyada gәlir; mәs.: Açan yoluk-
partal fukara gelmiş beyara, zengin olan artık orodaymış. ‘Haçan sökük-yoluk fәqir biyara
gәlmiş, zәngin olan artıq oradaymış’ (Babaoglu 1962: 89); Şindi açan şkolayı bitirdi, geri geldi,
daa isle işler, hem de başkasını da üreder. ‘İndi, haçan ki, mәktәbi bitirdi, geri gәldi, daha yaxşı
işlәyir, başqalarını da öyrәdir’(Budcaktan sesler 1959: 22); Çok sevinersin, açan işidersin
gagauz melodiyalarını, hem kaval sesini… ‘Çox sevinәrsәn, haçan eşidәrsәn qaqauz
melodiyalarını, hәm dә qaval sәsini…’ (Budcaktan sesler 1959: 24).
–Korrelyativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә: Azәrb. Havaxt toy sәsi eşitsәn, o gün
bizdәsәn (Mәlikzadә 1977: 247); türk. Ne vakit mümkün olursa, o vakit gelirsiniz. ‘Nә vaxt
mümkün olarasa, o vaxt gәlәrsiniz’ (“Türk Dili” jurnalı, 1976, s.199); türkmәn. –Siz haçan
gitseňiz, menem şonda… ‘Siz haçan getsәniz, mәn dә onda…’(B. Seýtäkow. Bedirkent, 1972,
s.136).
Korrelyativ-zaman mәnalı MC komponentlәrini әlaqәlәndirәn bağlayıcı vasitәlәr
fakultativ dә olur; mәs.: Azәrb. Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalının әlin alır dışara çıxardı
(KDQ, 1962, s.150); qaq. Açan baksalar, derenin kenarında kum içinde düüner bir balık…
‘Haçan baxsalar, dәrәnin kәnarında qum içindә çırpınır bir balıq…’(Budcaktan sesler 1959: 12);
türkmәn. Haysı nomer kime degişli bolsa, şol sekuntda jogap gaýtaryldy ‘Hansı nömrә kimә
aiddirsә, o saniyәdә cavab verildi’(Kerbabaýew 1957: 39); qәdim qıpçaq. Gaçan kelsä yangi eldä
uzun tuqmi bolur “кoгдa винoгрaд oкaжeтcя в нoвoй cтрaнe, oн будeт кaзaтьcя киcлым.” ‘Nә
vaxt üzüm yeni bir ölkәdә meydana çıxsa, o turş olar’ (Сaрaи 1975: 26); qәdim özbәk. Kaçan
kim iki saf tursa baзavlan seniң çekerläriң kökrär çu arslan “кoгдa жe cтaнoвятcя в ряды твoи
вoйны, oни издaют грoмoвoй клич, слoвнo львы.” ‘Onlar nә vaxt sәnin ordunun sıralarında yer
tutsalar, şir kimi göy gurultusuna bәnzәr sәs çıxararlar’(Щeрбaк 1956: 131). Qәdim türk dilindә
91
tәsadüf edilәn koordinativ-zaman mәnalı MC dә әsas komponentdә qarşılıq söz fakultativ olur; mәs.:
qačan ol moγočlar bidilχ їmqa tẹgdilär ẹrsär ol jultuz tẹbrämädin šük turdї “кoгдa тe мaги дocтигли
Вифлeeмa, тa звeздa ocтaнoвилacь нeпoдвижнo.” ‘Nә vaxt hәmin sehrbazlar Viflemeyә çatsalar, o
ulduz hәrәkәtsiz qalar’ (ДТC: 400).
Mәlum olduğu kimi, türkoloji dilçilikdә tabeli mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan
sintaktik konstruksiyalar sintaktik әlaqә üsullarına görә dörd qrupa ayrılmışdır: analitik, analitik-
sintetik, sintetik, leksik-morfoloji. Hәmin sintaktik konstruksiyalar struktur-funksional baxımdan isә
cümlә üzvәlәrinә görә tәsnif eilmişdir (Musayev 2011: 92). Daha doğrusu, türk dillәrindә nә qәdәr
cümlә üzvü varsa, o qәdәr dә budaq cümlә vә ya tabeli mürәkkәb cümlә növü müәyyәnlәşdirilmişdir.
Bunu aşağıdakı”Sxem”dә açıq-aydın görә bilәrik:
Mürәkkәb cümlә
Sintaktik әlaqә üsulları
analitik analitik-sintetik sintetik leksik-morfoloji
mübtәda
xәbәr
tamamlıq
tәyin
zaman
yer
sәbәb
mәqsәd
tәrzi-hәrәkәt
kәmiyyәt
dәrәcә
nәticә
mübtәda
xәbәr
tamamlıq
tәyin
zaman
yer
sәbәb
tәrzi-hәrәkәt
kәmiyyәt
nәticә
şәrt
güzәşt
mübtәda
tamamlıq
zaman
şәrt
güzәşt
tamamlıq
tәyin
bu
daq
cü
mlә
lәri
n t
iplә
ri
92
Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn tәsniflәndirmә dә ali vә orta tәhsil sistemindә mürәkkәb
cümlәnin tәdrisi prosesindә özünü adekvat bir yöntәm olaraq çox da doğrultmamışdır.
Yuxarıdakı sxemdәn dә göründüyü kimi, cümlә üzvlәri ilә mürәkkәb cümlәnin növlәri hәm say,
hәm dә mәzmun etibarilә üst-üstә düşmür. Mәsәlәn, “qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә” bildirәn
cümlә üzvlәri yoxdur, ancaq qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәlәri vә ya
qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr vardır. Bu baxımdan
sözügedәn kitabda mürәkkәb cümlәlәr sadә-geniş cümlәlәrdәn fәrqli olaraq hәm dә xüsusi-
mürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәr olaraq araşdırmaya cәlb olunaraq tәsvir edilir.
Onların komponentlәri arasındakı semantik-sintaktik tebelilik mürәkkәb cümlә sisteminin
struktur, semantik, funksional vә konseptual özәlliklәri ilә qarşılıqlı olaraq müәyyәnlәşdirilir.
Sintaksisdә polipedikativliyin xüsusi bir quruluş-kateqoriya sәviyyәsindә
müәyyәnlәşdirilmәsi ehtiyacı әslindә sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin adekvat tәsnifinin
aparılmasındakı çәtinliklәrdәn irәli gәlmişdir. Belә ki, istәr stpuktur-funksional, istәrsә dә
әnәnәvi struktur-semantik aspektlәrdә mürәkkәb cümlәlәrin omonimik-semantik özәlliklәri vә
buna uygun sintaktik modellәri nәinki göstәrilmәmiş, hәtta omonimliklә çoxmәnalılıq bir çox
halda qarışdırılmışdır. Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin omomodellәrә әsaslanan struktur-
sematik tiplәri indiyә qәdәr müәyyәnlәşdirilmәmişdir.
Ayrı-ayrı mürәkkәb cümlәlәr sintaktik-diskursiv kontekstdә ümumi semantikasına görә
birdәn çox konseptual sәciyyәli mәnaya malik ola bilirlәr. Mәsәlәn, şәrt-zaman, şәrt-güzәşt vә s.
konkret mürәkkәb cümlә növlәri kimi. Bunları mürәkkәb cümlә sintaksisindә sintaktik çoxmәna-
lılıq hadisәsi olaraq da adlandıra bilәrik. Bu barәdә yuxarıda sözügedәn kitabın sonrakı bölüm-
lәrindә daha geniş vә örnәklәrә әsasәn әtraflı danışılmışdır (Musayev 2011: 207-237). Bundan
öncә, mürәkkәb cümlәnin komponentlәrinin eyni bir tabelilik әlaqәsi vә buna uyğun bağlayıcı
vasitәlәri ilә qurulan ayrı-ayrı sintaktik quruluşlarında müxtәlif vә eyni sәciyyәli mürәkkәb cümlә
93
növlәri sıralanmasını göstәrmәk istәyirik. Biz burada mürәkkәb cümlәnin sintaktik әlaqәnin
xarakterinә görә müәyynlşәn quruluşlarını omomodellәr, hәmin omomodellәrdә sıralanan
konseptual-funksional sahәlәri isә onun mәnaca növlәri olaraq tәsniflәndiririk.
Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, komponentlәrin sintaktik-semantik tabeliliyinә vә bunlara
uyğun konstituent, yәni qurucu bağlayıcı vasitәlәrә görә mürәkkәb cümlәnin subordinativ-
sintaktik, koordinativ-sintaktik vә korrelyativ-sintaktik sәciyyәli omonimik modellәri qurulur.
Belәliklә dә xüsüsi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin 23 konseptual-struktur tipi vә ya konkret
olaraq mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri hәmin omomodellәrdә konseptual-funksional sahәlәrә
әsasәn müәyyәnlәşir. Bunlar aşağıdakılardan ibarәtdir:
1) subordinativ-subyekt;
2) subordinativ-obyekt;
3) subordinativ-qapalı-obyekt;
4) subordinativ-tәyinetmә;
5) subordinativ-zaman;
6) subordinativ-sәbәb;
7) subordinativ-mәqsәd;
8) subordinativ-tәrz bildirmә;
9) subordinativ-dәrәcә;
10) subordinativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;
11) koordinativ-zaman;
12) koordinativ-sәbәb;
13) koordinativ-mәqsәd;
14) koordinativ-nәticә;
15) koordinativ-şәrt;
16) koordinativ-güzәşt vә ya -müqayisәli-güzәşt;
17) korrelyativ-subyekt;
18) koppelyativ-obyekt;
19) korrelyativ-tәyinetmә;
20) korrelyativ-saman;
21) korrelyativ-yer vә -yer-mәkan;
22) korrelyativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;
94
23) korrelyativ-kәmiyyәt bildirmә.
Mürәkkәb cümlәnin komponentlәri arasınadakı sintaktik tabelilik әlaqәlәri, yuxarıda da
göstәrildiyi kimi, bütövlükdә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik omomodellәr
çәrçivәlәrindә müәyyәnlәşdirilir. Ayrılıqda isә ümumtürk dili sintaksisinә mәxsus әn üst
predikativlik dәrәcәlәri ilә gerçәklәşәn konseptual-funksional sahәlәr hәmin omomodellәrdә
mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı konkret mәnaca növlәri kimi kateqoriyalaşdırılır. Mürәkkәb
cümlәlәrin konseptual-struktur modeli dünyanın dil xәritәsinin “semantik tablosu”nda yer alan
konseptual-funksional sahәlәrin dәrk olunması proseslәrinә görә qurulur. Subyekt-obyekt,
zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, sәbәb-mәqsәd, şәrt-qarşılaşdırma, tәrz-müqayisә, yer-mәkan vә
s. konseptual-funksional sahәlәri sözügedәn dәrk etmә kontekstini tәşkil edәn başlıca semantik
kateqoriyalardır. Aşağıdakı sxemdә bütün bunlar daha әyani şәkildә göstәrilmişdir. (Sxem
№2).
95
subordinativ
koordinativ
korrelyativ
obyekt
subyekt
qapalı-obyekt
tәyin etmә
zaman
sәbәb
dәrәcә
tәrz bildirmә
mәqsәd
gәrәkdirmә
sәbәb
subyekt
mәqsәd
nәticә
şәrt
zaman
müqayisәli-güzәşt
tәyin etmә
zaman
gәrәkdirmә
yer-mәkan
kәmiyyәt bildirmә
obyekt
Mürәkkәb
cümlәnin
konseptual-
struktur modeli
96
2.1.3.1.2.Mürәkkәb cümlәlәrin normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik
normaları vә variantları
Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin (PV) yuxarıda göstәrilәn konseptual-struktur
növlәrinin bir sira quruluşları dil-nitq sistemindә üslubi-sintaktik variantlar kimi işlәnir19
. Üslubi-
sintaktik variantlar sәviyyәsindә özünü göstәrәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә
sifahi nitq prosesindә informasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq komponentlәrin
yerlәşmәsinә, yәni formanın ifadәsinә görә uyğun normativ analoq-konstruksiyalardan fәrqlәnir.
Burada komponentlәrin yerdәyişmәsi inversiya hadisәsindәn fәrqli olaraq daimidir vә dil-nitq faktı
sәviyyәsindәdir. Aşağıda subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrә dair verilәn uyğun
linqvistik açıqlanma vә hәm sözügedәn sintaktik konstruksiyaların normativ-sintaktik
quruluşlarına, hәm dә üslubi-sintaktik variantlarına aid gәtirilәn örnәklәr söylәdiklәrimizi tәsdiq
etmәkdәdir.
Әsas komponentdәki subyektin ifadәsinә görә subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb
PV vә ya subordinativ-subyekt mәnalı MC iki yerә bölünür. Birincilәrdә müxtәlif qәlib-
әvәzliklәr vә digәr “nominallaşmış” bağlayıcı vasitәlәrlә ifadә olunan subyekt әsas komponentin
mübtәdası yerindә işlәnir vә asılı hissә dә mәhz onları tamamlayır, yaxud da әvәz edir.
İkincilәrdә isә müxtәlif “predikatlaşmış” bağlayıcı vasitәlәr (işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri,
kömәkçi leksik vahidlәr vә s.) cümlәnin әsas komponentinin xәbәri yerindә işlәnir, asılı hissә dә
hәmin “yarımçıq” subyekt-xәbәri aydınlaşdırır. Bu tip MC әsas komponentin әvәzliklәrlә vә
digәr “predikatlaşmış” kömәkçi leksik vasitәlәrlә ifadә olunmuş xәbәri “bağlayıcı-operator”
(Typниязов 1987) funksiyasında işlәnir. Bunlar tәrәflәri әlaqәlәndirәn başlıca vasitә kimi özünü
göstәrir. Buna görә dә birincilәrdәn fәrqli olaraq, hәmin MC göstәrilәn konstituent bağlayıcı
vasitәlәr fakultativ olmur.
A) Әsas komponent daha çox öncә, asılı hissә isә sonra gәlir. Bu tip MC tәrәflәrinin
әlaqәlәnmәsindә “ki” bağlayıcısı özünü göstәrir. Bәzәn dә asılı hissәnin xәbәri şәrt quruluşunun
-sa2 morfoloji-sintaktik әlamәti ilә işlәnir, ona -mı
4 şәkilçilәşmiş әdatı da qoşulur vә burada
qrammatik-sintaktik vasitәlәrin fakultativliyi dә istisna olunmur. Asılı hissә әsas komponentin
işarә vә başqa nominallaşmış әvәzlik vә digәr kömәkçi qәlib-leksik vahidlәrlә ifadә edilәn,
yaxud da fakultativ olan subyekt-mübtәdasına, yәni qrammatik mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin bi-
rinci tәrәfinә aıd olur. Әsas komponentdә “siqnalçı” әvәzliklәrin vә digәr qәlib leksik vahidlәrin
19
M. M. Musayevin sözügedәn kitabında mürәkkәb cümlәlәrin üslubi-sintaktik variantlarından geniş bәhs olunur.
97
işlәnib-işlәnilmәmәsinә, çox hallarda isә fakultativliyinә görә haqqında danışılan MC iki qrupa
ayırmaq olar.
1. Әsas hissәdәki mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsindә birincinin yerliyi kimi o, ol, bu, elәlәri,
belәlәri (Azәrb.), şu (türk), ol, şu (türkmәn) kimi işarә vә elәsi, belәsi, orası, burası, bәzi, bәzilәri
(Azәrb.), dahası (türk) kimi nominallaşmış әvәzliklәr, elәcә dә digәr kömәkçi “bir neçәsi, bir
neçәlәri, bir şey, bir mәsәlә, bir hal, bu cәhәt, o cәhәt, bir cәhәt” kimi qәlib-leksik vahidlәr
işlәnilir; mәs.: Azәrb. Bu da tәsadüfi deyil ki, yazıçılarımız keçmişimizin Xәtainin adı vә
fәaliyyәti ilә bağlı olan parlaq vә mürәkkәb mәrhәlәsinә xüsusi maraq göstәrirlәr (“Әdәbiyyat vә
incәsәnәt” qәzeti, 20 may, 1983-cü il, s. 6); Bu yalan imiş ki, girmәz oğru cәnnәt bağinә
(Kisvәri. Әsәrlәri,1984, s. 36); O da sonradan mәlum oldu ki, danışıqlarının çoxu yalan imiş
(Danışıqdan); Elәlәri dә vardır ki, heç danışdırmasan yaxşıdır (Danışıqdan); Burası yaxşıdır ki,
Әkrәm Әylisi şәri hәyat faktı kimi inandırıcı vә qabarıq göstәrir, ona qarşı barışmaz mövqe tutur
(“Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzeti, 20 may 1983-cü il, s. 6); Klassiklәrimizin elәsi yoxdur ki,
külliyyatı vә ya seçilmiş әsәrlәri bu 50 ildә öz әlifbamızda çap edilmәmiş olsun (“Kommunist”
qәzeti, 13 iyun 1992-ci il, s.2); O cәhәt maraqlıydı ki, kinoya heç kim gәlmәmişdi (Danışıqdan).
Azәrbaycan türkcәsindә göstәrilәn subordinativ-subyekt mәnalı MC elә quruluşları
vardır ki, bütövlükdә frazadanböyük vahidin sonluğu kimi özünü göstәrir. Jәni frazadanböyük
vahidin әvvәlki cümlәsindәki rema üzv kәnara çıxır vә hәmin mәtndәki ikinci cümlә-
komponentin birinci tәrәfinin predikativ mәrkәzinin tema әsas hissәsi kimi işlәnilir; mәs.;
Görünür, bu da çıxmır, aşkar hiss olunur. Hiss olunur ki, artisliyi bacarmırsan (M.Cәlal.
Seçilmiş әsәrlәri, 4 c., 1969, s. 286).
Göstәrilәn dil-nitq hadisәsi dә parselyat-qoşulmalı mәtn-konstruksiyalar kimi izah
olunur. Çünki burada hәr hansı bir söylәmin buraxılmış üzvü kәnara çıxaraq bir frazadanböyük
vahid әmәlә gәtirir. İstәr mono-, istәrsә dә polipredikativ vahidlәrin mәzmununa görә tamam-
lanmayan rema üzvü informasiyavericilikdә yerlәşdiyi sintaktik әhatәdәn ayrılaraq MC mәtnin
sonluq-komponenti kimi formalaşdırır.
Qaqauz vә türkmәn türkcәlәrindә subordinativ-subyekt mәnalı MC göstәrilәn
quruluşunda әsas komponent daha çox postpozisiyada işlәnir. Dilçilik әdәbiyyatında hәmin
uzus-sintaktik keyfiyyәt qaqauz türkcәsinin qrammatik quruluşunda ekstralinqvistik faktor kimi
qiymәtlәndirilir. Belә bir vәziyyәtin Hind-Avropa dillәri ilә bir әrazidә yerlәşәn qaqauz
98
türkcәsinin sintaktik quruluşuna sözügedәn dillәrin göstәrdiyi dilxarici tәsirlәrdәn әmәlә
gәldiyi söylәnilir (Дмитpиев 1962: 251).
Azәrbaycan türkcәsindә sözügedәn uzus-keyfiyyәtin yeni bir sintaktik quruluşda
reallaşması (Cәfәrzadә 1976) qәdim türk dili sintaktik qurumunun günümüzә qәdәr qorunması
demәkdir. Belә ki, güclü informasiyavericiliyә malik olduğundan özünәmәxsus analitizmi ilә
fәrqlәnәn türk dillәrinin qәdim vә ilkin mәrhәlәlәrindә MC tema әsas hissәsi prepozisiyada vә
interpozisiyada çox geniş işlәnir. Bu da sözügedәn konstruksiyaları göstәrilәn qurumlu
subordinativ-subyekt mәnalı MC sintaktik arxetiplәri kimi qiymәtlәndirmәyә әsas verir.
Sintaktik quruluşu etibarilә hәmin konstruksiyaların özәlliyi ondan ibarәtdir ki, onlarda digәr
bağlayıcı vasitәlәrә tәsadüf edilmir; mәs.: qaq. Yankuyu yoktu nee aaramaa, bu belliydi.
‘Yanku nә üçün axtarılmırdı, bu bәlliydi’ (N.Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.115); türkmәn.
Häzir ajal kimiň ýakasından öňürti tutjak, ol mälim däl... ‘İndi әcәl kimin yaxasından daha
әvvәl yapışacaq, bu mәlum deyil’ (H. Derýaew. Ykbal; Nartyev, 1988, s. 86 ); Men üstün
çyksam, baýrama mynasyp bolžakmy ỳạ-da ýok, ine, şu anyk däl. ‘Mәn qalib gәlsәm,
bayrama münasib olacağammı vә ya yox, mәhz bu, mәlum deyil’ (O.Akmämmedov.
Jezalandyrylmaўan jenaўatçylar: Jenә orada, s. 88); Azәrb. Bayram adında bir oğlan vardı, o da
yerimi demәdi (Danışıqdan).
Azәrbaycan türkcәsindә bu tip sintaktik konstruksiyaların üslubi-sintaktik normaları
çoxdan formalaşmışdır20
. Bunlar qpammatik-sintaktik norma kimi formalaşmış olan
subordinativ-subyekt mәnalı MC komponentlәrinin yerlәşmәsinә, yәni informasiyavericilikdә
tema komponentin rema-komponent kimi işlәnilmәsi ilә fәrqlәnir. Burada asılı hissә әvvәl gәlir
vә әsas komnonentdәki “bu, o, onlar” qәlib-әvәzliklәrinә aid olur; mәs.: C.Mәmmәdquluzadә
burada din mәktәblәrini pislәmәklә, hәm dә tәlim-tәrbiyәnin kiçik yaşlardan düzgün getmәmәsini
irәli sürür ki, bu da da çox böyük әhәmiyyәtә malikdir; Etajerka vә mәrtәbәlәrarası artırmalar 45
әvәzinә 60 dәrәcәli bucaq altında quraşdırılmışdır ki, bu da adamların çıxıb-düşmәsi üçün
tәhlükәlidir; 1963-64-çü illәrdә respublikamızın kolxozları qoyunçuluqdan 23 milyon gәlir
göturmüşdür ki, bu da heyvandarlıqdan әldә edilәn gәlirin 34 faizini tәşkil edir (M. Adilov.
Qәzet dili, s. 5-6 ); Otağın önündә kirişi gәrdi, keyigi sinirlәdi. Baxdı gördu bu otaq (mәgәr
20
Üslubi-sintaktik normalara aid edilәn konstruksiyalarda rema-komponent özünün bir qәdәr fәrqli sintaktik
quruluşuna görә seçilir. Yәni buradakı MC modelindә bütövlükdә bir dәyişiklik olmasa da, onun asılı vә ya әsas
rema-komponenti müәyyәn konstituentlәrinә görә fәrqlәnir. Üslubi-sintaktik normalar dil sistemindә әdәbi dilin
müxtәlif üslublarının inkişafı nәticәsindә formalaşır vә informasiyavericilikdә nitq faktından dil amilinә çevrilir.
99
Bajbecan qızı) Banıçiçәk otağıymış ki, Beyrәyin beşik kәrtmә nişanlısı, adaxlısıydı (KDQ, 1962,
s.46); Bağdaddan gәtirilәn vәsiqәlәrin içәrisindә çox qiymәtli vә tarixi vәsiqәlәr dә vardir ki,
onlar birinci Mәmun xәlifәnin yazılarıdır (M. S. Ordubadi. Qılınc vә qәlәm).
Dilçilikdә sözügedәn örnәklәr nisbi vә ya qoşulma budaq cümlәli tabeli mürәkkәb
cümlәlәr kimi izah olunmuşdur (Γаджиева 1963: 19-220; Adilov 1973: 5-6; Abdullayev 1974:
345-349). Әslindә isә bu tip cümlәlәr, özünün әnәnәvi adı ilә adlandırılsa, mübtәda budaq
cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Türk dillәrinin mürәkkәb cümlә sintaksisindәn danışılanda
nisbi budaq cümlәlәr adı altında nәyin nәzәrdә tutulduğu başa düşülmür. Bu, yәqin ki türk
dillәrini flektiv dillәrin qrammatikasına әsaslanaraq öyrәnmәkdәn irәli gәlmişdir. Bundan başqa,
ilkin türk-oğuz mәrhәlәsindәn işlәk olan hәmin konstruksiyalarda әsas komponentdәki qәlib-
әvәzliklәr fakultativ dә olur.
Burada sintaktik-normativ quruluşla üslubi-sintaktik normalar arasındakı fәrqlәr
konstruktiv xarakter daşıyır. Daha doğrusu, birincilәrdә әsas komponentin mübtәdası müxtәlif
nominallaşmış leksemlәrlә, ikincilәrdә isә әsasәn “o, bu, onlar” әvәzliklәri ilә ifadә olunur.
Birinci halda “ki” bağlayıcısı әsas komponentdә, ikinci vәziyyәtdә isә asaslı hissәdә işlәnir.
Subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin hәr iki normativ quruluşu türk-oğuz
layında ilkin mәrhәlәdәn işlәk olmuşdur. Çağdaş türk dillәrinin differensiallaşması ilә әlaqәdar
olaraq onlardan birincisi qrammatik-sintaktik norma kimi reallaşmışdır. İkincisi isә әdәbi dilin
inkişafı ilә bağlı olduğundan üslubi-sintaktik norma kimi özünü göstәrir. Bu da onun öyrәnilәn
türk әdәbi dillәrindә ekstralinqvistik faktor olaraq qohum olmayan dillәrin tәsiri ilә yarandığı
fikrini tәkzib edir.
2. Әsas komponentdә mübtәda buraxılır. O, kontekstual “yarımçıq” cümlәlәrdәn ibarәt
olur. Asılı hissә daha çox onun ismi xәbәrlә ifadә olunan predaktiv mәrkәzlәrindәki subyekt-
mübtәda qütbünü әvәz edir. Burada әsas komponentin subyekt-mübtәdası çox hallarda fakultativ,
bәzәn dә sıfır-fakultativ vәziyyәtlәrindә olur. Әsas komponentin predaktiv mәrkәzi ismi vә ya
digәr mürәkkәb feli xәbәrlәrlә ifadә olunanda mübtәda-subjekt burada tәsәvvür edilir. (Predikativ
mәrkәz kimi dәrs vәsaitindә asılı vә әsas hissәlәrin xәbәrlәri nәzәrdә tutulur.) Onun predikativ
mәrkәzi frazeoloji birlәşmәlәrdәn, әn çox da interpozisiyada işlәnәn adlardan vә digәr kömәkçi
leksik elementlәrdәn ibarәt olan mürәkkәb xәbәrlәrdәn tәşkil olunanda isә vәziyyәt tamamilә
dәyişir. Daha doğrusu, bu cür әsas komponentli sintaktik konstruksiyalar göstәrilәn subordinativ-
100
subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin üslübi-sintaktik variantları kimi qiymәtlәndirilә bilәr vә
onların subyekt-mübtәdası da özünü yalnız asılı komponentlәrdә büruzә verir.
Xüsüsı-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin ayrı-ayrı struktur-semantik tiplәrinin bәzi
quruluşları dil-nitq sistemindә üslübi-sintaktik variantlar kimi özünü göstәrir. Üslubi-sintaktik
variantlar kimi işlәnәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә şifahi nitq prosesindә
informasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq komponentlәrin yerlәşmәsinә vә bağlayıcı
vasitәlәrin işlәnmәsinә görә uyğun normativ-sintaktik konstruksiyalardan fәrqlәnir. Yslubi-
sintaktik normalardan isә hәmin konstruksiyalar daha çox nitq aktı vә kontekstlә bağlılığına görә
seçilir. Subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin sözügedәn quruluşunun işlәnilmәsi dә
turk dillәrinin qәdim sintaktik layı ilә әlaqәdardır. Bununla belә, o, ünsiyyәtin arxitoktenikasında
sonradan ortaya çıxan digәr sәciyyәvi cәhәtlәrlә dә bağlıdır. Dil sistemindә isә onlar
informasiyavericiliyi reallaşdıran başlıca aktlarda-cümlә vә frazadanböyük vahidlәrdә verilәn
mәlumatı aktuallaşdırmağa xidmәt edәn kontekstual vasitәlәrdәn biri kimi özünü büruzә verir.
İnformasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq müxtәlif ifadә formalarında özünü
göstәrәn üslubi-sintaktik variantlar dilin әn qәdim layından başlayaraq müvafiq dil–uzus–norma
dәyişmәlәrindә normativ-sintaktik konstruksiyalarla paralel olaraq işlәnilmişdir. Türk dillәrinin
mürәkkәb cümlә sistemindә üslubi-sintaktik normalar kimi özünü büruzә verәn konstruksiyalar
isә әdәbi dilin, elәcә dә klassik yazı üslubunun tәsiri ilә intensivlәşir. Bunlar normativ-sintaktik
vahidlәrlә birlikdә öyrәnilmәli olsa da, müәyyәn konstituentlәri ilә seçilәn xüsusi-mürәkkәb
quruluş-keyfiyyәtdir vә iki formada işlәnir:
1. İndiyә qәdәr qoşulma budaq cümlәli TMC kimi izah edilәn vә buna oxşar
konstruksiyalar;
2. Asılı hissәsi predikativ tәyin olan korrelyativ xüsusi-mürәkkәb polipredikativ
vahidlәr.
Normativ-sintaktik konstruksiyalar kimi özünü göstәrәn birincilәrin komponentlәri
ki//kim bağlayıcısı ilә әlaqәlәnir, -mı4, -sa
2 elementlәri dә hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ
vahidlәrin әsas hissәlәrinin predikativ mәrkәzinә qoşulur. Bununla bәrabәr, hәmin bağlayıcı
vasitә vә elementlәrin fakultativliyi burada istisna olunmur; mәs.: Azәrb. Yadınızdadırsa,
“Azәrbaycan gәnclәri”nin 17 fevral 1983-cü il tarixli nömrәsindә “Silah dostlarımı axtarıram”
sәrlövhәli yazı vә şәkil dәrc olunmuşdu (“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 31 may 1983-cü il, s. 4);
Yadındadırmı, anan sәni bizә gәtirmişdi. (Danışıqdan); Fәrrux Yassarın adından yazılan bu
101
mәktubda bildirilirdi ki, qoca Şirvanşah ölüm yatağındadır... (F.Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü );
Mәlum olunur ki, ol münafiq, Almış әlә nöqsi-әhdi-sabiq ( Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa, 1977, s.165 );
Xoşdur ki, bulam visalә firsәt (M. Füzuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s.105); Yadın olsun kim, mәni-
biçarәni yad etmәdin (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 49); Ol sәbәbdәndir ki, mәn bimarü rәncur
olmuşam (N. Nәsimi. Әsәrlәri, 1985, s. 91); On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz
(KDQ, 1962, s. 58); türk. Belliydi ki, onlar da işe hazırlanıyorlardı. ‘Mәlumdu ki, onlar da işә
hazırlanırlardı’ (O. Kemal. Bereketli topraklar üzerinde,1967, s. 61); İyi ki, her şeyi düşünüp senin
kaybolduğunu polise haber verdim. Yaxşı ki, hәr şeyi fikirlәşib sәnin itdiyini polisә xәbәr verdim’
(M. Hikmet. Yeşil Elmalar, 1965, s.115); türkmen. Beўle maglumdyr ki, hiç bir gamgusarym
galmaz-a. ‘Belә mәlumdur ki, heç bir qәm-qüssәm qalmaz’ (Magtymguly. Saýlanan eserler,
1,1983, s. 26); Maglum, ki ne nöwg jogap etgeý men ‘Mәlum ki, nә cür cavab vermişәm’
(Baýram han. Saýlanan eserler, 1970, s.111).
Qaqauz tükcәsindә göstәrilәn tip xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrdә asılı tәrәf
әsas komponentә әn çox “ani” bağlayıcısı ilә bağlanır. Slavyan dillәrindә olduğu kimi, burada da
bağlayıcı asılı hissәnin tәrkibindә işlәnir; mәs.: Belliydi, ani artık yanıldılar, gerı yolu görämezdi
‘Bәlliydi ki, artıq yanılmışdılar, geriyә yolun olduğunu görә bilmәzdilәr’(Н. Бабаоглу. Буджaк
ежеллери, 1979, с. 80); Saat altıda çıktım dinnenmek odasından, başladım bakınmaa da taa o
zaman qeldi aklıma, ani ben dünden ekmek imedim. ‘Saat altıda istirahәt otağından çıxdım, ora-
bura baxdım vә o zaman ağlıma gәldi ki, mәn dünәndәn bәri yemәk yemәmişәm’(Yenә orada,
s.197).
“Ki” bağlayıcılı xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr daha çox türkmәn klassiklә-
rinin dilindә işlәnir vә çağdaş sintaktik sistemdә artıq arxaiklәşmişdir (Coeгoв 1991: 47). Әsas
komponentin buraxılmış mübtәdasını әvәz edәn digәr subordinativ-subyekt konstruksiyaları isә
quruluşca Azәrbycan, türk, qaqauz dillәrindәki uyğun normativ-sintaktik vahidlәrdәn fәrqlәnir.
Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas hissә asılı komponentdәn sonra gәlir vә tәrәflәr diyip//diylip
bağlayıcı sözü (Hanser 1975) ilә әlaqәlәnir, bәzi hallarda isә -mı4 şәkilçilәşmiş әdatı asılı
hissәnin predikativ mәrkәzinә qoşulur. Burada hәmin bağlayıcı vasitәlәrin vә elementlәrin
fakultativliyi dә istisna olunmur; mәs.: Ýagşydan at galar diýlip, ýöne ýerden aýdylmaýar.
‘Yaxşının adı qalar deyә, boş yerә söylәnmir’ (“Edebiýat ve sungat” gazeti; Nartyýew, 1988, s.
89); Studentler gulak asýamy-asmaýamy perwaýyna hem däl. ‘Tәlәbәlәr qulaq asırmı-asmırmı
vecinә belә deyil’ (G.Gurbansähedow. Toýly Mergen; Yenә orada, s. 88); Seni bolsa kysmat nirä
102
cekýä, maňa mälim däl. ‘Sәni qismәtin hara çәkir, mәnә mәlum deyil’(H. Derýaew. Ykbal; Yenә
orada, s. 86).
Teyin-tiyin, tip (qәdim türk), deyә diyәn, diye (Azәrb., türk), deyni (qaq.), diýip
~diýlip~öýdüp (türkmәn) formal-paradiqmatik vasitәlәri әslindә eyni bir bağlayıcı sözün müxtәlif
fonomopfoloji variantlarıdır (Кoнoнoв 1980:228; Mirzәzadә 1990: 364-365; Quliyev 1990: 67-
68). Sözügedәn bağlayıcı sözlә işlәnәn mürәkkәb cümlәlәr türk dillәrindә arxetip sintaktik
konstruksiyalar hesab edilir. Çünki komponentlәri göstәrilәn bağlayıcı vasitә ilә әlaqәlәnәn
xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr qәdim türk dilindә әn işlәk normativ-sintaktik
konstruksiyalardandır.
Әsas komponentdә mübtәdası buraxılan xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin elә
quruluşları vardır ki, onlar üslubi-sintaktik variantlar kimi öyrәnilir. Belә ki, bu cür sintaktik
konstruksiyalar tәksubyektliliyi ilә seçilir; hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәtta
“yarımçıq “ müptәdası әsas hissәdә tәsәvvür olunur vә yalnız asılı hissәdә müәyyәnlәşir. Üslubi
sintakik-variantlardan biri olaraq müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt sintaktik konstruksiyala-
rının әsas komponentlәrindә predikativ mәrkәzlәr ya zaman bildirәn adlarla, ya da feli frazeoloji
birlәşmәlәrlә ifadә edilir.
a) Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla işlәnәn subordinativ-subyekt mәnalı
mürәkkәb cümlәlәrә Azәrbaycan dilindә rast gәlinir. Asılı komponent әsas hissәyә ki//kim
bağlayıcısı ilә bağlanır; mәs.: Bir xeyli müddәtdir ki, “Ana” radiojurnalındakı çıxışlarımla bağlı
saysız-hesabsız mәktublar alıram (“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 25 iyun 1983-ci il, s. 3); Üç
hәftә olardı ki, hәyәtin qarovulunu ümüd etdiyimiz Pәsәr birdәn-birә vәrdişini pozmuşdu
(“Ulduz” jurnalı, 1990, №12, s.25) ; Müddәti boldu kim, ol dildarını ğörmәz ğözüm (Kişvәri.
Әsәrlәri,1984, s. 57 ) ; On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz (KDQ, 1962, s. 58).
Әsas komponent asılı hissәnin içәrisindә –interpozisiyada daha çox işlәnir. Burada
aktual üzvlәnmәyә görә, әsas mәlumat asılı hissәdә verilir, әsas komponent isә onu bir növ
tәsdiqlәyir. Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas komponent yalnız qrammatik üzvlәnmәyә ğörә
müstәqil hesab olunmalıdır. Әslindә әsas komponentin atılması mövcud sintaktik vahidin quru-
luşuna heç bir xәlәl gәtirmir. Bunlar baş cümlәlikdәn transformasiyaya uğramış zaman zәrflәri
kimi dә sәciyyәlәndirilә blәr. Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla ifadә olunan subordinativ-
subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri arasında ki//kim bağlayıcısı özünü göstәrir, bәzәn
dә onun yeri fakultativ olur; mәs.: Gamal Әliyev iyirmi ildәn çoxdur ki, milis orqanlarında
103
çalışır (“Kommunist” qәzeti, 30 iyun 1983-cü il, s. 4); Mәn üç ildir növbәyә yazılmışam (Anar.
Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi, 1962, s. 8); Yaşı әllini haqlamış Qasım bәy bir ildәn artıq
idi ki, bütün ölkәni әlәk-vәlәk etmiş, Әrdәbildә “qeybә” çıxan Heydәr oğlu İsmayılı tapa
bilmәmişdi (F. Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü. 1982, s. 228).
Azәrbaycan dilindә göstәrilәn subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ
vahidlәrin elә quruluşlarına da tәsәdüf edilir ki, onlarda әsas komponent parselyasiyaya uğrayır.
Yarımçıq cümlә quruluşunda özünü büruzә verәn hәmin qoşulma-parselyat konstruksiyalar
qoşulduğu bazis-cümlә ilә birlikdә artıq söylәm//cümlә deyil, frazadanböyük vahid//mәtn tәşkil
edir; mәs.; Murad nә gәzir ölüb gedib. Çoxdandı; Nәnәm yazıq yaman gündәdir. Üç ildi
(Danışıqdan.)
Dilçilik әdәbiyyatında indiyә qәdәr hәr cür qoşulma-parselyat konstruksiyaların
qoşulduğu bazis-cümlәlәrlә әlaqәsi daha çox cümlә sintaksisisi sәviyyәsindә izah edilmişdir
(Sadıqov 1980; Aлиев 1985; Kazımov 1989). Ancaq әsas vә ya asılı komponentlәrdәn kәnara
çıxan bu cür hissәlәrin әvvәlkilәrlә sintaktik әlaqәsi tәkcә mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri
arasındakı bağlayıcılıq hadisәsi olaraq izah edilә bilmәz.
Bu hadisә hәm dә frazadanböyük vahid//mәtn formalaşmasının tәzahürlәrindәn biri
kimi özünü ğöstәrir. Belәliklә, mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә ösünü büruzә verәn “qoşulma
cümlәlәr” (Cәfәrzadә 1976; 1977) hәm yarımçıq, hәm dә bütöv sintaktik quruluşlarda olur.
Hәmin sintaktik konustruksiyalar bütövlükdә mürәkkәb cümlәlәrin vә frazadanböyük
vahidlәrin üslübi-sintaktik normaları olub, dil sisteminә daxildir. Parselyativ-qoşulma
konstruksiyalar isә bilavasitә nitq fәaliyyәtindә meydana çıxır. Onlar qoşulduğuğu baziz-
cümlәlәrlә birlikdә üslübi-sintaktik variantlar olub, daha çox “yarımçıq” sintaktik qurluşlarda
özünü ğöstәrir.
b) Әsas komponentin predikativ mәrkәzi “elә gәlir, elә (belә) çıxır, belә görünür” vә
s. feli frazeoloji birlәşmәlәrlә ifadә edilir. Asılı tәrәf әsas hissәnin mübtәdası yerindә işlәnir vә
ona “ki” bağlayıcisi ilә bağlanır; mәs.: Azәrb. Onların danışığından elә (belә) çıxırdı ki, “qara
kağız”ı ğәlәnlәrin çoxusu sonradan sağ-salamat qayıdıb ğәlir (“Azәrbaygan qadını” jurnalı,
1983, №5, s.15); Mәnә elә gәlir ki, sәnin müәllim dostların içәrisindә әn sәdaqәtlisi vә sәni
әn çox istәyәn Nazir müәllimdir (A. Babayev. Bir parça hәyat,1971, s. 67); Böylә görünür ki,
aşinasәn (M. Füzüli. Seçilmiş әsәrlәri,1988, s.188); türk. Cülbahara öylә geliyordu ki, canını
104
ver Memo dese, Memo sevncden aklını yitirecekti. ‘Gülbahara elә gәlirdi ki, Memoya canını
ver dese, sevincdәn ağlını itirәcәkdi’(O. Kemal. Ağrıdağı Efsanesi,1978, s.7).
Göstәrilәn feli frazeoloji birlәşmәlәrin әsas komponentlәrindәn “görünür, ola
bilsin”ifadәlәri müstәqil sintaktik mövqedә işlәnәrәk, Azәrbaycan dilindә müәyyәn modallıq
münasibәtlәri bildirәn ara sözlәr kimi dә özünü göstәrir (Seyidov 1958: 55). Bağlayıcının
fakultativliyi dә burada istisna olunmur; mәs.: Görünür, zәngәzurlu Qaçaq Hәcәri hәddәn
ziyadә şişirdirlәr, әlahәzrәt (S. Rәhimov. Qafqaz qartalı,1971, s. 41); Onlar da, görünür ki,
mәnim tәlәbәlәrim kimi dәrs qurtaranda sevindiklәrindәn quş kimi uçurlar (A. Babayev. Bir
parça hәyat. 1972, s. 5); Ancaq, ola bilsin ki, sәnin buralı olmağının da tәsiri var (İ.
Әfәndiyev. Seçilmiş әsәrlәri, 1959, s. 178)
Dilçilik әdәbiyyatında qeyd olunur ki, “elә ğәlmәk” birlәşmәsi Azәrbaycan dilindә
frazeoloji vahid deyildir. Rus dilindәki “мне кажется” (vә ya başqa misallarda “ему
казалось”) konstruksiyasının kalkasıdır” (Bayramov 1978: 19). Qaqauzcada göstәrilәn
subordinativ-subyekt konstruksiyalarının rus dilindәki adekvat quruluşa daha uyğun şәkildә
işlәnmәsi dә bu baxımdan müәllifin fikrini sanki tәsdiqlәyir. Hәmin dildә bu tip MC
komponentlәri әsasәn “ani” vә “sansın” bağlayıcıları ilә әlaqәlәnir; mәs.: Şansora gelärdi, ani
(sansın) kemençä öter heptan kusursuz. ‘Ona elә gәlirdi ki, sanki kamança qüsursuz çalır’(D.
Kara Çoban. Tamannık,1977, s.125).
Ğöründiyi kimi, әsas komponentdә konkretlәşdirici “elә, belә” zәrf-әvәzliklәri
işlәnmәmişdir. Bu da qaqauz türkcәsinin sintaktik qurumuna dilxarici tәsirlәrin nәticәsi kimi
izah oluna bilәr. Burada sanki sözlәr dә rus dilindә olduğu kimi sıralanmışdır. Müqayisә edin:
Kostiya gelerdi “Koстe kaзaлocь”; Sidorа gelerdi” Сидору kaзaлocь” örnәklәrindә dә olduğu
kimi.
Bununla belә, Azәrbaycan türkcәsindә, elәcә dә digәr türk әdәbi dillәrindә xüsusi-
mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin normativ-sintaktik quruluşları kimi bütün üslubi-sintaktik
variantları da onların öz daxili resursları hesabına formalaşır. Ekstralinqvistik tәsirlәr burada
yalnız ayrı-ayrı cümlә quruluşlarının işlәnilmә tezliyindә özünü göstәrir. Mәhz belә bir
intensivlik biri digәri ilә tәmasda olan, lakin qohum olmayan dillәrin sintaktik quruluşundakı
bir sıra universaliyaların ekstralinqvistik dil faktorları kimi izah edilmәsinә sәbәb olmuşdur.
Rus dilindә ayrı-ayrı frazeoloji birlәşmәlәr türk dillәrinә kalka olunub, bәzi subordinativ-
subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin әsas komponentlәrinin predikativ mәrkәzlәrinin ifadәçisi
105
kimi formalaşsa belә, bu onları frazeologizmlikdәn cıxartmır. Buna görә dә türk dillәrinin
mürәkkәb cümlә sintsksisindә әsas komponentlәrinin prediktiv mәrkәzlәri frazeoloji birlәş-
mәlәrlә ifadә olunan konstruksiyalar subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin
üslubi-sintaktik variantları kimi öyrәnilmәlidir. Frazeoloji birlәşmәli mürәkkәb cümlәlәrin
üslubi-sintaktik variantlar sәviyәsindә izah edilmәsinin әsas bir sәbәbi dә tema-komponent
kimi özünü göstәrәn frazeologizimlәrin polipredikativ vahidlәrdә daha sәrbәst işlәnmәsidir.
B) Әsas komponent öncә, asılı hissә isә sonra işlәnir. Bu tip xüsusi-mürәkkәb
polipredikativ vahidlәrin tәrәflәrinin әlaqәlәnmәsindә “ki” bağlayıcısı özünü göstәrir. Burada
da hәmin qrammatik-sintaktik әlamәtin fakultativliyi istisna olunmur. Asılı hissә әsas
komponentin işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri vә hәmin әvәzliklәrlә bәrabәr müxtәlif leksik-
qrammatik elementlәrlә ifadә olunan subyekt xәbәrini tamamlayır. Mübtәda-xәbәr
üzvlәnmәsinin ikinci tәrәfinә aid olur. Bu tip subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb
polipredikativ vahidlәr әsas komponentindәki xәbәrin quruluşuna görә iki yerә ayrılır.
Subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәmin quruluşunda әsas
komponentin xәbәri sadә olduqda әvәzliklәrlә vә digәr әvәzlik-zәrf xarakterli sözlәrlә ifadә
olunur. Mürәkkәb olduqda birinci tәrәfi әvәzlik, ikinci komponent isә müxtәlif kömәkçi
leksik-qrammatik elementlәrdәn ibarәt olur.
1) Әsas komponentin xәbәri işarә, bәzi hallarda isә qeyri-müәyyәn әvәzliklәrdәn vә
digәr әvәzlik-zәrf xarakterli sözlәrdәn ibarәt olur; mәs.: O da budur ki, Qәdirin tapançasını
tapıb ailәsinә vermәk lazımdır (Ә.Yusifoğlu. Düşmәnimin düşmәni, 1978, s. 99); Söz odur ki,
haqqa vara (Atalar sözü); Qәribә burasındadır ki, bu mәlumatların çoxunu mәnә hamıdan
әvvәl Alxanov özü çatdırıb (F. Ağayev. İldırım ömrü, 1971, s. 40); Amma sәhvi buradadır
ki, haman vücudi-küllә iradә vә ixtiyar qәrar verir (M. F. Axundov. Әsәrlәri, II, 1961, s. 204-
205 ); Qorxum bu ki, karü bari-Bәrqa, Eylәyә bizi cahanә rüsva (Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa,
1977, s. 60 ); İmdi fikrim budurur kim, can sana qurban qılay (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 114
); Bütpәrәst andaq ki, bütün gәrgәc iman tapşurur (Yenә orada, s. 22 ); Aşiq oldur kim, qılar
canan fәda canına (M. Fizuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s. 174); -Xanım, bu gәz Bayandır
xandan buyruq boylәdir kim, oğlu-qızı olmayanı tanrı taala qarğayıbdır, biz dәxi qarğarız...
(KDQ, 1962. s. 17 ) ; türk. Senden ricam sudur ki, bana ötekilerin, başkalarının nasıl insan eti
yediklerini anlatsın. ‘Sәndәn xahişim budur ki, mәnә digәrlәrinin, başqalarının necә insan әti
yediklәrini nağıl etsin’(N. Hikmet. Yeşil elmalar,1965, s.192 ); qaq. Eski gagauz adeti öle; isle
106
dostunu leezım buyuredesin evine bir ikrama. ‘Köhnә qaqauz adәti belәdir ki, gәrәk dostunu
evinә qonaq dәvәt edәsәn’ (N. Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.148); türkmәn. –Niçigi şol,
patyşa ýedi ýaşardan ýetmiş ýaşara çenli, wezir-wekili bilen bar şaўyny tutup, awa-şikara
gitdi, galada erkek göbekliden jandar ýok, oglum. ‘Sәbәbi budur ki, padışah yeddi yaşdan
yetmiş yaşa qәdәr vәzir-vәkili ilә bütün hazırlığını görüb ova-şikara getdi, qalada heç bir kişi
yoxdur, oğlum’ (Görogly,1958, s. 294); Mert oldur ki, bolsa köňli rehimli, Göwresi giň gerek,
özi pähimli ‘Mәrd odur ki, olsa könlü rәhmli, Gövdәsi gen gәrәk, özü ağıllı’(Magtymguly.
Saýlanan eserler, 1, 1983, s. 118 ); Derwüş oldur könli (bolgaý) dolu gam, özüni sagınsa, halk
içre adem ‘Dәrviş oldur könlü (olsa) dolu qәm, özünü saxlasa, (olar) xalq içrә adam’
(Döwletmämmet Azady. Wagzy-azat, 1962 s. 144 ).
Yuxarıdakı örnәklәrdәn birindә işlәnilәn andaq//antaq işarә әvәzliyi sözügedәn
funksiyada qәdim türk abidәlәrinin dilindә dә özünü göstәrir. Aşağıda hәmin әvәzliklә işlәnәn
xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrә dair uyğun örnәklәr verilir.
2) Әsas komponentin xәbәri mürәkkәb quruluşda işlәnir. Sözügedәn xәbәrin birinci
hissәsi “o, bu, orası, burası, elә, belә” vә s. işarә vә qeyri-müәyyәn әvәzliklәri ilә ifadә olunur.
İkinci tәrәf isә “deyil, demәk, ibarәt idi” vә s. kömәkçi leksik-sintaktik vahidlәr, “idi, imiş”
yarımçıq, “olmaq” kömәkçi feillәrindәn ibarәt olur. Әsas komponentin bu cür formalaşan
“yarımçıq” isim-feli xәbәrlәri asılı hissәdә konkretlәşir. Bu tip subordinativ-subyekt mәnalı
mürәkkәb cümlәlәr daha çox Azәrbaycan vә qaqauz tükcәlәrindә yayılmışdır; mәs.: Üçüncü
niyyәti dә bundan ibarәt idi ki, Şeyix Әliyә bir cam şәrbәtin içindә zәhәr verilmәlidir (F.
Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü. 1982, s. 20); Bu qәribәlik ondan ibarәt idi ki, o artıq ğücünü
itirmişdi (Yenә orada); Tәәccüblü burası idi ki, tarlada heç kim görünmürdü (Danışıqdan);
Sәnin dә muzdun bu olar ki, mәnim kimi bәy ilә qohum olarsan (Ü. Hacıbәyov. Arşın mal
alan); Bә qәrәzi bu imiş ki, biz ona sitayiş edәk (M. F. Axundov. Әsәrlәri, 1, 1958, s. 262). )
Qaqauz türkәcәsindә göstәrilәn tip mürәkkәb cümlәlәrin әsas komponentinin xәbәri
sinkretik şәkildә işlәnir. Daha doğrusu, әsas komponentin xәbәrini әvәzliklәrlә “idi “ yarımçıq
feli ifadә edir. Hәmin morfemlәrin arasına bitişdirici ünsür әlavә olunur vә ikincinin ilk saiti
düşür. Azәrbaycan türkcәsindә bütöv bir morfoloji vahid kimi özünü göstәrәn vә әdәbi dildә
tәdricәn normaya çevrilәn “elәydi, belәydi” vә s. formaları qaqaz tükcәsindә mövçud sintaktik
konstruksiyaların predikativ mәrkәzini formalaşdıran әlamәt kimi artıq reallaşmışdır; mәs. ;
107
Köprü öleжeydi, ki may-may yıkıleжek. ‘Körpü elәydi ki, sanki hәmәn uçacaqdı’ (Gaydarji,
1981, s. 37).
Asılı hissәsi әsas komponentin mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin ikinci tәrәfinә görә
müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin sintaktik
arxetiplәri qәdim türk dilindә özünü ğöstәrir. Sözügedәn subordinativ-subyekt xüsusi-
mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin arxetiplәri qәdim türk dilindә bağlayıcısız işlәnir vә
burada әsas komponentin xәbәri dә xәbәrlik morfoloji әlamәti olmadan özünü büruzә verir;
mәs.; Körüg sabi antag; Tokuz Oğuz budun üze kagan alurtı. ‘Casusun sözü belәdir ki, dokuz
oğuz millәtinin üstündә xaqan oldu’ (M. Ergin. Orhun Abideleri 1980, s. 92.); ẹrändä ẹri ol
qamuγ nẹŋkä ẹrk “(настояший ) муж из мужей тот, кто властен (букв. у кого есть власть)
над всеми вeщaми.” ‘Kişilәrin içәrisindә әr kişi odur ki, hәr şeyin üstündә hakimiyyәti
vardır’( ДТС, с.179); kiši јïlqï birlä aδïrtï bu ol / taδuqa јarašïq јesä aј oγul. “O юноша,
разница между людьми и скотом заключается в том, что они едят, что соотвествует их
природе.” ‘Ay oğul, insanla qoyun arasındakı fәrq ondan ibarәtdir ki, onların hәr birinin
yediyi öz tәbiәtlәrinә uyğun olur’ (ДТС, с. 240); baγïrsaq ol ol kör kišig ẹδläsä. “добрый тот,
кто оказывает внимание людям.” ‘Xeyirxah odur ki, insanlara diqqәt göstәrir’ (ДТС, с.165).
Azәrbaycan türkcәsindә subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin göstәrilәn
quruluşunun üslubi-sintaktik variantlarına da rast gәlinir, mәs.; Bir budu ki, eldәn ayıbdı; Heç
ayıbı yoxdu, bir odu ki, balaca axsıyır (Danışıqdan ). Nitq fәaliyyәtindә әsas hissә kәnara
çıxır vә burada qoşanla qoşulanın әlaqәsi frazadanböyük vahidlәrin komponentlәri arasındakı
bağlılıq kimi özünü göstәrir; mәs; Xasiyyәti pis olan bir arvadla ömrünü-gününü çürütmә –
sәnә mәslәhәtim budu (Danışıqdan ).
Dil-nitq dәyişmәlәri prosesindә üslubi-sintaktik variantların işlәnilmәsi ünsiyyәtin
arxitoktenikasinin sәciyyәvi cәhәtlәrindәndir. Dil sistemindә isә onlar informasiyavericiliyi
reallaşdıran başlıca aktlarda- cümlә vә mikromәtnlәrdә verilәn biliyi vә ya mәlumatı
aktuallaşdırmağa xidmәt edәn qrammatik-üslubi vasitәlәrdәn biri kimi işlәnilir.
Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin üslubi-sintaktik variantları ilkin oğuz-türk
layında (X-XIV yüzillәr) özünü göstәrir vә cağdaş Azәrbaycan türkcәsindә daha geniş
yayılmışdır. Lakin mürәkkәb cümlә quruluşlarının üslubi-sintaktik variantlarının qәdim türk
dilindә dә işlәnilmәsi istisna olunmur. Әksinә, qәdim türk dilindә üslubi-sintaktik variantlar
sәviyyәsindә özünü göstәrәn bәzi konstruksiyalar türk dillәrinin sonrakı inkişaf mәrhәlәlәrindә
108
normativ-sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә müәyyәnlәşir. Demәli, mürәkkәb cümlә sintaksisindә
üslubi-sintaktik variantların formalaşması әdәbi dil әnәnәlәrinin möhkәmlәnmәsi, onun funksio-
nal üslublarının sabitlәşmәsi vә “norma-uzus-variant” sisteminin bütövlükdә müәyyәnlәşmәsi ilә
şәrtlәnir. Mürәkkәb cümlә üslubi-sintaktik variantlarının müxtәlif türk әdәbi dillәrindә fәrqli
polipredikativ vahidlәrlә işlәnilmәsi isә daha çox hәr hansı bir dilin sintaktik quruluşu, elәcә dә
aid olduğu arxetipika ilә bağlıdır.
Bu baxımdan hәr hansı bir üslubu-sintaktik variantın mürәkkәb cümlә sistemindә uyğun
normativ analoq-konstruksiyası vardır. Hәmin ilkin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin
әksәriyyәti oğuz-qıpçaq dil-dialekt sisteminә daxil olan türkcәlәrin çoxunda işlәk olduğundan,
mürәkkәb cümlәlәri ümumtürk sәciyyәli struktur-semantik konustruksiyalar kimi xarakterizә
etmәk olar.
Türkoloji dilçilikdә qarşıda duran aktual mәsәlәlәrdәn biri sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin
konseptual-struktur modellәri әsasında sintaktik arxetiplik mәsәlәsinin qoyulması vә әn qәdim
türk dilindә mürәkkәb cümlә sintaksisi quruluşunun müәyyәnlәşdirilmәsidir. Qәdim türk yazıları
türk xalqlarının daşlar üzәrinә hәkk olunmuş böyük tarixi olmaqla bәrabәr, hәm dә onların әdәbi-
bәdii sәnәt nümunәlәridir. Bu gün çağdaş türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn xüsusi-mürәkkәb
polipredikativ vahidlәrin әksәriyyәti hәmin abidәlәrin dilindә dә işlәk olmuşdur. Bu isә dil siste-
minin digәr sәviyyәlәri ilә bәrabәr istәr pratürkdә, istәrsә dә prototürkdә sadә vә mürәkkәb cümlә
sintaksisi vә onun әsasında formalaşan әski türk mәtni rekonstruksiyasının
müәyyәnlәşdirilmәsinin vacibliyi mәnasına gәlir.
Qәdim türk, xüsusilә dә orxon-oğuz yazılarında mürәkkәb cümlәlәrin ritmik
harmoniyası vә hәr hansı bir konkret fikrin ifadәsi ücün onlardakı tema-rematik üzvlәnmә dә
diqqәti çox çәkir. Bununla bağlı olaraq yazılı tarix-abidәlәrin dilindә mürәkkәb cümlәlәrin vә
bütövlükdә sintaktik konustruksiyaların konseptual-struktur tiplәrinin dәqiq göstәrilmәsi zәru-
ridir. Bütün bunlar qәdim türk mәtnlәrinin tipologiyasinın müәyyәnlәşdirilmәsinә, elәcә dә
hәmin dillәrin sonrakı etnik-coğrafi vә inzibati-mәdәni qruplaşmalarında formalaşan dil-nitq
qanunauyğunluqlarını vә universal-tipoloji keyfiyyәtlәri әtraflı öyrәnmәyә kömәk edәr.
Orxon-oğuz yazılarının tarixi-tipoloji qaynaqlarının hәrtәrәfli araşdırılması ilә bәrabәr,
onların әdәbi-filoloji vә elmi-linqvistik şәrhinin verilmәsi dә çağdaş türkologiya elminin
qarşısındakı önәmli vәzifәlәrdәndir. Ona görә ki, hәr hansı bir xalqın abidәlәrinin әdәbi-filoloji
şәrhi vә sintaktik quruluşunun tәsviri onun keçib gәldiyi inkişaf yolunu izlәmәyә daha geniş yol
109
açır. Belә ki, bir dilin digәr sәviyyәlәrdәn fәrqli olaraq sintaksisi daha böyük bir ölçüdә millidir
vә onun dәyişmәsi әslindә yeni qohum dillәrin yaranması demәkdir. Orxon-oğuz yazılarının da
sintaktik quruluşu digәr qohum olmayan dillәrә mәxsus qәdim kitabәlәrdәki mәtn sintaksisindәn
fәrqlәnir vә çağdaş türkcәlәrdә dә mahiyyәtcә böyük bir ölçüdә dәyişilmәz qalır.
Bu kontekstdә N. B. Steblevanın “Gültәkin” vә Tonyukuk” abidәlәrinin dilindә
işlәnilәn sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdә özünü göstәrәn sinsemantik özәllik haqqında söylәdiyi
aşağıdakı fikir çox böyük maraq doğurur:
“Gültәkin abidәsinin Böyük vә Kiçik kitabәlәrinin, hәmçinin Tonyukukun şәrәfinә
yazılmış kitabәnin mәtnlәrini araşdırdıq. Biz belә bir vәziyyәtә diqqәt yetirdik ki, kitabәlәrin hәr
bir runik sәtri bir cümlә yox, cümlәlәr qrupundan ibarәtdir. Vә onlar bir fikri ifadә edәn sadә vә
mürәkkәb cümlәlәrdәn tәşkil olunur. Kitabәlәrin mәzmunu cümlәdәn cümlәyә deyil, cümlә
qruplәrından cümlә qruplarına açılır, yәni sıralarla verilir” (Стеблева 1965:7).
N. B. Steblevanın orxon abidәlәrinin dilinin sintaksisinә dair sözügedәn mülahizәlәri
çox böyük maraq doğurur. Әslindә türk mәtninin tipologiyasının, özәlliklә dә әski türk şerinin
vәzn vә qafiyә sisteminin sadә vә mürәkkәb cümlә komponentlәrinin sintaktik paralelizimә görә
sıralanması әsasında öyrәnilmәsi bir çox orijinal linqvistik nәticәlәrә gәlib çıxmağa yol
açmaqdadır. Bu barәdә әsәrin ikinci hissәsindә Dәdә Qorqud mәtninin sintaktik quruluşundan
bәhs edilәrkәn daha geniş mәlumat verilәcәkdir.
Belәliklә, ilkin türk-oğuz dövrünün vә onun әsasında duran Orxon-Oğuz әsaslı qәdim
türk dilinin keçib gәldiyi inkişaf mәrhәlәlәri frontal aspektdә retrospektiv, prospektiv, perspektiv
vә interospektiv baxımlardan bir yerdә öyrәnilmәlidir. Bununla bağlı olaraq mürәkkәb cümlәlәr,
elәcә dә digәr “predikativ” konustruksiyaların çağdaş sinxronik kәsikdә struktur-semantik vә ya
artıq başqa bir deyişlә konseptual-struktur modellәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi dә zәruridir. Ona
görә ki, dilin bütün sәviyyәlәrinin, elәcә dә onun mono- vә polipredikativ vahidlәrinin struktur-
semantik modellәri dәqiq tәyin edilmәzsә, onda onun keçib gәldiyi tarixi inkişaf yolunu da
hәrtәrәfli açıqlamaq olmaz.
2.1.4. Leksika, leksikologiya vә leksikoqrafiya
A. “Leksika” sözü mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub “lexikós” sözә aid olan
demәkdir. “Leksika” termini hәr hansı bir dildәki sözlәri vә dilin leksik tәrkibini bütövlükdә
ehtiva edir (ЛЭC 1990: 257). Sözügedәn terminlә dilin leksik tәrkibinin әn müxtәlif tәbәqәlәrinә
110
daxil olan sözlәrin yeri dilin ümumi semantik-funksional sistemindә lüğәvi mәnaları ilә göstәrilir.
Bu kontekstdә dilin mәişәt, işgüzar, gündәlik işlәnilәn leksikası, dilin elmi-funksional leksikası,
bәdii-publisistik leksika, yeni sözlәr vә s. işıqlandırılır. Vә ya İ. Nәsiminin, M. Füzulinin, M. P.
Vaqifin, M. F. Axundzadәnin, M. Ә. Sabirin, Sәmәd Vurğunun, Bәxtiyar Vahabzadәnin, Anarın,
Elçinin, Әkrәm Әylislinin, Kamal Abdullanın, Ramiz Rövşәnin, “Kitabi-Dәdә Qorqud
dastanları” dilinin leksikası vә s. deyilir vә hәmin leksika sözügedәn semantik-funksional
kontekstdә öyrәnilir.
Leksika, hәr şeydәn öncә, dilçiliyin leksikologiya, semasiologiya (leksik semantikanı
öyrәnәn linqvistik sahә) onomasiologiya (dildәki bütün adları öyrәnәn linqvistik sahә) kimi ayrı-
ayrı bölmәlәrindә öyrәnilir. Hәr hansı bir dilin leksikası gerçәkliyi ümumi vә xüsusi adları vә
mәcazi adlandırmaları ilә bilvasitә vә bilavasitә olaraq bütövlükdә ehtiva edir. Belә ki,
cәmiyyәtdәki hәr cür sosial, xalqın hәyatındakı maddi, mәdәni, etnik-etnoqrafik, demoqrafik vә
milli-mәnәvi dәyişmәlәr dilin lüğәt tәrkibindә bütün canlılığı ilә әks olunur. Hәr bir dilin
leksikası yeni әşyaları, faktları, hadisәlәri, fenomenlәri, kәşflәri, proseslәri vә әn әsası isә
qloballaşan dünyanın getdikcә genişlәnәn qavramlar xәritәsini ifadә etmәk üçün fasilәsiz olaraq
yeni sözlәrlә zәnginlәşir. Belәliklә, elm vә texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq, yeni özәl
terminlәrlә bәrabәr, yeni terminoloji dil tәbәqәlәri dә meydana çıxır. Mәhz hәmin tәbәqәlәri
ehtiva edәn yeni sözlәr dil daşıyıcılarının ortalama tәhsil vә mәdәniyyәt sәviyyәsinә bağlı olaraq
tәdricәn yayğın, yәni hamının gündәlik hәyatda işlәdә bildiyi kәlmәlәrә çevrilir.
B. “Leksikologiya” sözü dә mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub “lexikós” sözә aid
olan vә “lógos” ‘oxuma, elm, tәlim’ demәkdir vә dilçiliyin dilin lüğәt tәrkibini öyrәnәn konkret
bir bölmәsidir. Dilçiliyin leksikologiya bölmәsindә әn çox aşağıdakılar öyrәnilir: dilin әsas vahidi
olaraq söz problemi; leksik vahidlәrin tiplәri vә işlәnilmәsi; dilin lüğәt tәrkibinin quruluşu,
inkişafı vә zәnginlәşdirilmәsi; leksika vә dilxarici gerçәklik vә s. (ЛЭC 1990: 259).
Hәr hansı bir dilin lüğәt tәrkibindә cәmiyyәtin müxtәlif tәbәqәlәrinin sosial durumu,
davranış şәkillәri, hәyat tәrzi, sәnәt, peşә, bütövlükdә mәslәk vә intellektual dünyasının bir çox
özәlliklәri әks olunur. Daha doğrusu, cәmiyyәtin sosial vәziyyәtinә vә sosial tәbәqәlәşmәsinә
bağlı olaraq sosial dialektlәr ortaya çıxır. Mәsәlәn, zәnginlәrin vә intellektualların dili, sadә xalq
dili, arqo, jarqon vә s. kimi. Sosial tәbәqәlәşmәnin dillәrindәki müxtәliflik dilçiliyin
sosiolinqvistika vә psixolinqvistika kimi sahәlәrindә öyrәnilir21
. Bütün bunlarla bәrabәr, bir dilin
21
Dәrs vәsaitinin ikinci hissәsindә dilçiliyin sosiolinqvistika sahәsindәn ayrıca olaraq bәhs olunacaqdır.
111
lüğәt tәrkibinә dil daşıyıcılarının müxtәlif bölgә dialektlәrinә vә ağızlarına aid olması da öz
tәsirini göstәrir. Bu baxımdan hәmin dilin lüğәt tәrkibindә yerli dil özәlliklәri dә әks olunur. Belә
yerli vә ya regional dil özәlliklәri isә dilçiliyin dialektolgiya sahәsindә öyrәnilir.
Çağdaş türk dillәrinin lüğәt tәrkibinә daxil olan sözlәr mәnşә etibarilә iki qrupa bölünür:
1. Türk mәnşәli sözlәr;
2. Alınma sözlәr.
Türk mәnşәli sözlәr bu günkü türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә bәzi fonetik
dәyişmәlәrlә bu vә ya digәr leksikoqrafik şәkillәrdә işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn leksik tәbәqәni
semantik mәzmununa görә üç qrupa bölmәk mümkündür: 1) ad bildirәn sözlәr; 2) keyfiyyәt vә
kәmiyyәt bildirәn sözlәr; 3) hәrәkәt ifadә edәn sözlәr.
Birinci qrupa insan adları, heyvan adları, qohumluq vә әqrәbalıq ifadә edәn sözlәr, bitki
adları, ay, gün, hәftә, il adları vә әn müxtәlif özәl isimlәr vә s. daxildir. Mәsәlәn: adağ ‘ayaq’,
gün, qara, quş, qız, söz, su vә s.
Dilin lüğәt tәrkibindә ikinci qrupa daxil olan sözlәr kәmiyyәt vә keyfiyyәt özәlliklәrini
bildirmәklә, üçüncü qrupa daxil olan sözlәr isә hәr hansı bir hәrәkәti vә fәaliyyәti ifadә etmәklә
seçilir. Mәsәlәn, qәdim türk dilindәn gәtirilәn aşağıdakı sözlәr buna parlaq misal ola bilәr: alp
‘qәhrәman’, edgü ‘yaxşı’, eçi ‘böyük’ vә s.; ay- ‘demәk’, ur- ‘vurmaq’ vә s.
Çağdaş türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasının digәr qismini isә, yuxarıda da
göstәrildiyi kimi, başqa qohum olmayan dillәrdәn tarixin әn müxtәlif dövrlәrindә vә bu gün dә dil
әlaqәlәri nәticәsindә alınan alınma sözlәr tәşkil edir. Sözügedәn dillәrin leksikası vә
leksikologiyası haqqında yazılmış bütün elmi-linqvistik işlәr isә elmi-praktik baxımdan, әsasәn,
iki qrupa ayrılır:
1) Ayrıca bir türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin leksikası vә leksikasındakı müәyyәn bir
semantik anlam-mәna sahәsini tәşkil edәn söz vә kәlmә-ifadә qrupu işıqlandırılır. Hәr hansı bir
türk әdәbi dilinin leksik tәrkibindә omonimlik, sinonimlik, antonimlik, çoxmәnalılıq, yeni sözlәr,
arxaik vә alınma kәlmәlәr çox vaxt hәm leksik, hәm dә leksikoloji baxımlardan bir yerdә vә
hәrtәrәfli olaraq öyrәnilir. Türkoloji dilçilikdә leksika vә leksikologiyaya dair bu sәpgidә vә ya
ayrı-ayrı türk dillәri üzrә yazılmış linqvistik işlәr böyük әksәriyyәti tәşkil edir.
2) Türk dillәrinin leksikologiyasına nisbәtәn onun leksikası türkoloji dilçilikdә
müqayisәli olaraq daha geniş öyrәnilmişdir. Ancaq hәr iki halda türk әdәbi dillәrinin vә ya
112
bütövlükdә Avrasya türkcәlәrinin leksikası vә ya ümumi lüğәt tәrkibi leksikoloji vә semasioloji
özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır.
Belәliklә, ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi dillәrinin leksik vahidlәri çağdaş türkoloji
bölmәlәrdә әn çox uyğun elmi-praktik işlәrә vә filoloji-linqvistik tәhsil tәcrübәsinә görә
öyrәdilir. Onlar әsas linqvistik parametrlәri ilә indiyә qәdәr dә konkret olaraq göstәrilәn anlam-
mәna sahәlәrinә görә aşağıdakı kimi tәsniflәndirilir:
1. Meteoroloji, tәbiәt hadisәlәri, mәnzәrә vә s. adları;
2. Heyvan, maldarlıq vә s. bildirәn adlar;
3. Bitki, bitkiçilik vә kәnd-fermer tәsәrrüfatına dair adlar;
4. Qohumluq vә әqrәbalıq terminlәri vә insanın bәdәn orqnlarının adları;
5. Ay, gün, hәftә vә s. adları;
6. Kәmiyyәt vә keyfiyyәt ifadә edәn adlar vә ya isimlәr;
7. Antropologiya vә adlar;
8. Sosial әlaqәlәr, ticarәt, maddi mәdәniyyәt, nәqliyyat vә s. anlam-mәna sahәhәlәrini
ifadә edәn sözlәr vә ya adlar;
9. Feillәr mәnalarına görә müxtәlif leksik-semantik kateqoriyalara bölünür:
9.1. Hәrәkәt feillәri: özbәkcә. uçmàk ‘uçmaq’; tatarca. çığu ‘çıxmaq’ vә s.
9.2. Fәaliyyәt vә iş ifadә edәn feillәr: tatarca. yasau ‘düzәltmәk’, yazu ‘yazmaq’;
Türkiyә türkcәsindә. sağmak, sürmek, suvarmak vә s.
9.3. Durum, vәziyyәt vә hal ifadә edәn feillәr: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә.
yatmaq//yatmak, oynamaq//oynamak vә s.
9. 4. Duymaq vә ya hiss etmәklә meydana çıxan dәrk etmә feillәri (Verba sentiendi):
Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. görmәk//görmek, eşitmәk//işitmek vә ya duymak,
sezmәk//sezmek, dadmaq//tatmak vә s.
9. 5. Görmә feillәri: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. baxmaq//bakmak, seyr
etmәk//seyr etmek vә s.
9. 6. Eşitmә feillәri: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. qulaq asmaq,
dinlәmәk//dinlemek vә s.
9.7. Nitq-danışıq feillәri (Verba dicenti): Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. de-;
başqırd. ti-; çuvaş. te-; xakas. ti-; qәdim türk. tä-//ti-, ayt- söylә-, gop et-, danışmaq,
anlatmaq//başa salmaq vә s.
113
Avrasiya türkcәlәri leksikasının yuxarıda sözügedәn tәsniflәndirmә әsasında türkoloji
dilçilikdә müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi XX yüzil boyunca davam etmişdir. Bәzi linqvistik
işlәrdә ya eyni bölgәdә yer alan iki türk dilinin (Axмeтьянoв 1978) vә ya digәr qohum olmayan
bölgә dillәri ilә birlikdә qıpçaq türk dillәrinin ümumi leksikası öyrәnilmişdir (Axмeтьянoв
1981;1989). R. Q. Axmetyanovun göstәrilәn son monoqrafik araşdırmasında dil materialları
yuxarıdakı tәsniflәndirmә әsasında “Tәbiәt, insan, cәmiyyәt” ümumi tematik mövzusuna görә
işlәnilmişdir. Daha doğrusu, tәhlil olunan leksik vahidlәr hәmin ümumi tematik mövzunun
aşağıdakı anlam-mәna sahәlәri üzrә tәsniflәndirilmişdir: “1) göy, kosmos, hava; 2) zaman, an,
vaxt, epoxa; 3) relyef, bitki, nәbatat; 4) arıçılıq; 5) geodeziya; 6) maldarlıq; 7) at vә atçılıq; 8)
xәstәlik, gigeniya, müalicә; 9) sosial hәyat; 10) köçmә, yerlәşmә, sakin olma, tikinti, mәnzil, ev;
11) hәrbi tәşkilat, silahlanma; 12) ölçü vә böyüklüyün qiymәtlәndidrilmәsi; 12) sosial tәbәqәlәr”
(Джaвaдoв., Муcaeв 1990:107). Ümumtürk dili mәntiqi vә ya onun bir bütün olaraq
adlandırması әsasında türk dillәrinin ümumi vә xüsusi leksikasının, hәtta ayrı-ayrı leksik
vahidlәrinin türkoloji dilçilikdә müqayisәli vә müqayisәli-tarixi aspektlәrdә öyrәnilmәsi işi isә
XX yüzilin başlarından başlayaraq günümüzә qәdәr davam etmişdir (Кoрш 1909; Иcтoричecкoe
рaзвитиe лeкcики тюркских языков…, 1962; Исследования по сравнительной грамматике
тюркских языков…, 1962; Тюркcкaя лeкcикoлoгия и лeкcикoгрaфия…, 1971; Дaнилoвa
1972; Муcaeв 1975 vә s.). Türk dillәri leksik vahidlәrinin leksik-semantik quruluşu vә
etimologiyası Ural-Altay dillәri leksikasının özәlliklәri ilә hәm eyni kökdәn gәlәn qohum dillәr
sәviyyәsindә müqayisәli-tarixi (Лигeти 1964; Oчeрки cрaвнитeльной лeкcикoлoгии aлтaйcкиx
языков…, 1972), hәm dә eyni kökdәn gәlmәyәn dillәrin әlaqәlәri kontekstndә (Шeрбaк 1966)
qohum olmayan dillәr olaraq müqayisәli öyrәnilmişdir.
Türkoloji dilçilikdә türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasının müqayisәli-tarixi yöntәmlә
öyrәnilmәsinә, әcdad dil olan pratürkdә vә prototürkdә ümumtürk vә ya türkcә leksik vahidlәrin
arxetiplәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә dair yazılmış әn böyük fundamental әsәr isә 1997-ci ildә
yayımlanmışdır. Bu әsәr yuxarıda sözügedәn “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası”
(Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002;
2006) kitabının “Leksika” (1997) olaraq adlandırılan dördüncü cildindәn ibarәtdir. Әsәrdә әcdad
türklәrin dialektlәrinin daşıyıcılarının yaşam vә mәşğuliyyәt sahәlәrini tәşkil edәn daxili vә xarici
dünyanı vә tәbiәti adlandıran anlam-mәna sahәlәri vә adların açıqlanmaları yer almaqdadır.
Başqa bir sözlә, әsәrdә әcdad türk dili dövrünә vә maddi mәdәniyyәtinә görә işlәnilәn min sözün
114
(leksik vahidin) sruktur-semantik vә funksional açıqlanmaları vә müqayisәli-tarixi
canlandırmaları (rekonstruksiyası) verilmәkdәdir. Sözügedәn әsәrdә leksik tәrkib yuxarıda
müәyyәnlәşdirilәn oxşar leksik-semantik kәlmә qruplarının tәrtibinә әsasәn yerlәşdirilmişdir:
1) Meteorologiya;
2) Göy cismlәri vә göy qübbәsi;
3) Zaman, mövsümlәr;
4) Bitkilәr;
5) Canlılar;
6) İnsan vә s.
Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn çoxcildli kitabın digәr cildlәrindә olduğu kimi bu
cildindә dә irad tutulacaq xüsuslar yox deyildir. Mәsәlәn, belә bir әsәrdә etnik-milli mәnsubiyyәt;
din, inanc, elm, yazı, oxumaq, saymaq kimi әsas kulturoloji mövzulara dair leksik-semantik
sahәlәrә vә hәmin sahәlәri ifadә edәn konkret leksik vahidlәrә, demәk olar ki, heç
toxunulmamışdır. Nә üçün, nәdәn?! Mәgәr әcdad türk dili dövründә türklәr oxuyub-yazmağı
bilmәmişdirlәrmi vә ya başqa xalqlar kimi Aya, Günәşә vә digәr güclәrә itaәt etmәmişdirlәrmi?
Bәs “Şamanlıq vә Göy Tanrı” inancları harada qaldı?! Fikrimizcә, sözügedәn әsәr mәhz bu
baxımdan hәr hansı bir ciddi tәnqidә dözmür. Çünki, hәr hansı bir dilin vә ya dil ailәsinin әcdad-
ana dil tәbәqәsi hәmin dilin vә ya dil ailәsinin arxetipik mәdәniyyәt sәviyyәsi ilә eyni kontekstdә
vә müstәvidә müqayisәli olaraq öyrәnilmәlidir. Burada sadәcә quru dil faktlarından çıxış etmәk
son dәrәcә yetәrsiz qalır!
C. Leksikoqrafiya dilçiliyin müxtәlif lüğәtlәrin hazırlanması vә tәcrübәsini ehtiva edәn
bir bölmәsidir. Sözügedәn termin mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub “lexikós” sözә aid olan
vә “gráphō” ‘yazıram” leksik vahidlәrindәn ibarәtdir (LES 1990: 258). Bu gün istәr praktik,
istәrsә dә elmi leksikoqrafiyada kulturoloji vә siyasi baxımlardan çox önәmli işlәr
görülmәkdәdir. Bunların әsas hissәsi vә ya indiyә qәdәr yerinә yetirilmiş olanları mәzmununa,
kütlәvi vә elmi-praktik mәqsәdlәrinә çataraq xalq arasında geniş yayılması vә istifadә olunmasına
görә çağdaş elmi-metodoloji tәsniflәndirmәlәri ilә aşağıdakı bölümlәrdә qruplandırılır:
1) Dil tәdrisi: bir, iki vә çoxdillilik ortamalrında istәr ümumi, istәrsә dә xüsusi olaraq ana
dilinin tәdrisi vә xarici dilin öyrәdilmәsi durumları sәviyyәlәrinә görә sәciyyәlәndirilir.
1) Ana dilinin vә müvafiq olaraq da әdәbi dilin normalaşması vә elmi tәsviri. Hәr iki
funksiya, hәr şeydәn öncә, izahlı lüğәtlәrlә hәyata keçirilir. Bundan başqa, sözügedәn linqvistik
115
işlәr frazeologizmlәr (deyimlәr) vә atalar sözlәri; omonim, sinonim vә antonim sözlәr, statistik,
sıxlıq, tәrs sıralanmalı vә s. lüğәtlәrlә dә yerinә yetirilir.
2) Dillәrarası retrospektiv vә prospektiv sәciyyәli daimi әlqәlәr: ikidilli, üçdilli, çoxdilli
lüğәtlәr, danışıq kitabçaları vә әyani vәsait xarakterli digәr dil öyrәnmә vә öyrәtmә vasitәlәri ilә
yerinә yetirilir.
3) Dilin qavramlar xәritәsinin vә buna bağlı olaraq leksikasının linqvistik vә
leksikoqrafik olaraq öyrәnilmәsi: etimoloji, tarixi, dialektoloji, ölü dillәrin, yaşayan, bir-birinә
yaxın vә әn yaxın olan dillәrin sinxronik sәciyyәli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) lüğәtlәri
vasitәsilә yerinә yetirilir.
Bu gün ümumi vә xüsusi dilçilik, buna bağlı olaraq qohum olmayan vә ya bir-birilә
müxtәlif sәviyyәlәrdә qohum olan dillәrin leksikalarının diaxronik vә sinxronik olaraq tәsvir
olunması әsas etibarilә klassik vә yeni Hind-Avropa linqvistik-leksikoqrafik әnәnәlәrinә görә
davam etdirilir. Mәlumdur ki, Hind-Avropa dil ailәsini german, roman, slavyan, fars, hind vә s.
dillәr tәşkil edir. İber-Qafqaz dillәri kimi bәzi ozәl dil ailәlәri vә qrupları da genetik olaraq
hәmin dillәrlә bir yerdә tәsniflәndirilir. Buna baxmayaraq, onlardan bәzilәri fonetik, fonoloji,
morfoloji, sintaktik, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik quruluşları ilә sözügedәn dillәrdәn
gözәçarpacaq dәrәcәdә fәrqlәnir. Buna görә dә sözügedәn dil ailәsinin genetik mәnşәyinin
öyrәnilmәsi ilә bağlı olaraq dilçilikdә formalaşan müqayisәli-tarixi vә tipoloji tәsniflәndirmә
metodu bütün parametrlәri ilә artıq filoloji elmdә 1980-ci illәrdәn bәri bir sәslә qәbul edilmir.
Bununla bәrabәr, sözügedәn dil ailәsinin içәrisindә yer alan slavyan dillәrinin vә digәr bәzi özәl
dil ailәlәrinin öz aralarında yaxın vә әn yaxın qohum dillәr olaraq öyrәnilmәsi istiqamәti dә
çağdaş dilçilikdә diqqәti çәkir. Müqayisәli-tarixi vә tipoloji dilçilikdә yaxın vә әn yaxın qohum
dillәr nәzәriyyәsinin ayrıca bir istiqamәt olaraq meydana çıxması leksikoqrafiyada uyğun
lüğәtlәrin yeni bir uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) növünün yaxın tarixi keçmişdәn başlayaraq
tәrtib olunmasını şәrtlәndirir. Bu baxımdan türk dillәri dә yaxın vә әn yaxın әdәbi dillәr
sәviyyәsindә öyrәnilmәlidir. Sözügedәn nәzәriyyәdәn vә çağdaş dilçiliyin digәr leksikoqrafik
nәticәlәrindәn hәrәkәtlә türk dillәrinin sinxronik sәciyyәli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı)
lüğәtlәrinin tәrtibi bu gün artıq türkcә dәrk etmә modeli әsasında yerinә yetirilmәlidir. Bunun
üçün qloballaşan dünya şәrtlәri kontekstindә lazım olan bütün siyasi, kulturoloji vә linqvistik
şәrtlәr artıq mövcuddur.
116
Bu gün dünyanın dil xәritәsi konseptual-linqvistik aspektdә ümumi tipoloji prinsiplәrlә
tәsvir olunur. Müxtәlif dillәrin tәlimi, tәdrisi vә öyrәnilmәsi qlobal dil siyasәtinә görә yenidәn
qurulur. Belә bir siyasәtin qurulmasında vә müәyyәnlәşdirilmәsindә, әsasәn, Avropa mәrkәzli
fransızca dövlәt-dil әnәnәsinә vә ingiliscәnin dünyadakı dil-yayılma miqyasına dayanılır. Hind-
Avropa dillәri kontekstindә latın mәnşәli vә yayılma xarakterli çağdaş dil-işlәnilmә
modellәşdirilmәsi göstәrilәn hәr iki linqvistik vә siyasi sәciyyәli meyarı bu vә ya digәr şәkildә bir
bütün olaraq ehtiva edir. Sözügedәn modellәşdirmә, hәr şeydәn öncә, dil hafizәsindә yer alan vә
dil saxlancı vә ya qabiliyyәti bankında әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının ünsiyyәt әsnasında
vә ya konkret danışıq ortamlarında seçilә bilmәsi ilә qurulur. Daha doğrusu, Hind-Avropa
dillәrindә kommunikasiya adresantla (danışanla) adresatın (dinlәyәnin) dil hafizәsindә öncәdәn
hazır olan söz şәkillәrinin ünsiyyәt әsnasında seçilәrәk işlәnilmәsilә reallaşır. Türkcәdә vә ya
ümumtürk dilindә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий язык) isә söz şәkli yuxarıda göstәrilәn söz
işlәnilmә formasından fәrqli olaraq müxtәlif söz kökü, gövdәsi vә şәkilçilәrinin ifadә etdiyi
funksiya vә anlam sahәlәrinin ünsiyyәt әsnasında vә ya “dolğun an”dakı (Kamal Abdulla) ard-
arda düzülüşüylә gerçәklәşir. Mәsәlәn, rus dilindә “в eгo твoрчecтвe”, ingilis dilindә isә “in his
works” kimi işlәnilәn sözlәrin söz sırasına görә ifadә edә bildiyi anlam Türkcәdә
“yaradıcılığındakı” sözünün “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı şәkilçilәri vasitәsilә
formalaşan düzülüşüylә ifadә edilir. Türkcәdә köklәr vә şәkilçilәr; düz, yan vә qrammatik
anlamlarının yer tutduğu ard-arda bölünmәyәn bir düzülüşlә sıralanır. Sözügedәn düzülüş dil-
danışıq ortamında konkret bir ünsiyyәt ehtiyacına bağlı olaraq dolğun anda vә ya dil vә düşüncә
fәaliyyәtinin gerçәklәşdiyi aktual zaman kәsimindә reallaşır. Belәliklә, flektiv dillәrdә söz
leksikonuna vә sәrbәst sırasına görә ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyәsindә müәyyәnlәşәn söz
forması türkcәdә ünsiyyәtin dolğun anı vә dil daxili fәaliyyәt fenomeni olaraq xaraterizә olunur.
Belә bir söz forması dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramların dәrk olunmasını,
hәr şeydәn öncә, sözdüzәldici (leksik), formadüzәldici (leksik-qrammatik) vә sözdәyişdirici
(qrammatik) şәkilçilәrin söz kökündәn sonrakı mәntiqi sıralanmasıyla gerçәklәşdirir (Musaoğlu
2009: 19). Sözügedәn dil-danışıq fenomeni bu gün Avrasiya mәrkәzli ikinci bir dil-
kommunikasiya modellәşdirmәsinin semantik, struktur vә funksional mexanizminin
qurulmasında konseptual-koqnitiv dәrk etmә әsasını tәşkil edә bilәr.
Çağdaş dünyanın qavramlar xәritәsi dillә dәrk edilәrәk bildirilir vә sözlәrlә ifadә
olunaraq üst vә alt qavramlarına görә kateqoriyalaşdırılır. Buna görә dә günümüz dünyasında
117
konseptual, koqnitiv, linqvistik, antropoloji, psixoloji yöntәmlәrlә, kompüter vә informasiya
texnologiyaları vasitәlәri ilә müәyyәnlәşdirilәn ikinci bir dil-danışıq modellәşdirmәsinin
qurulmasına çox böyük ehtiyac vardır. Fikrimizcә, belә bir modellәşdirmә indiyә qәdәr
qrammatik quruluşu etibarilә mәntiqi bir dil kimi sәciyyәlәndirilәn, ancaq hәmin mәntiqi sistemi
türkoloji dilçilikdә konkret fenomenlәri ilә açılmayan türkcәyә görә qurula bilәr.
Türkcәnin mәntiqi sistemi sәs uyumuna, aqqilütinativ quruluşuna vә simmetrik-sintaktik
sıralanmasına söykәnәn konseptual-koqnitiv xarakterli dәrk etmә әsasına görә müәyyәnlәşir. Bu
mәntiqi sistemin açıqlanması üçün başlanğıcda әn müxtәlif qavramları aqqilütinativ quruluşlu
sözlәrlә ifadә edә bilәn ümumtürk dilinin әn azı 200.000 min sözdәn vә uyğun semantik
yuvalanmalardan ibarәt olan leksik vahidlәrinin sinxronik xarakterli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı
(izahlı) lüğәtinin tәrtib olunması vacibdir.
2.1.4.1. Türkoloji dilçilikdә leksikoqrafik işәr
Türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair ilk lüğәt, yuxarıda da göstәrildiyi kimi,
әrәblәrә vә digәr xarici vәtәndaşlara türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә XI yüzildә ilk olaraq әrәb
dilindә22
tәrtib olunmuşdur. Bu tarixi yazılı abidә Mahmud Qşqarlının “Divani-lüğәt-it türk” adlı
әsәri olmuşdur (Dîvân-u Lugâti’t-Türk 1992). Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәti müqayisәli-
tutuşdurmalı dilçilik yöntәmi ilә yazılmışdır. Burada müxtәlif türk boylarının dialektlәrindәn vә
әdәbi dillәrindәn kәlmәlәr verilmişdir. Hәmin kәlmәlәrin qarşısında mәnaları göstәrilmişdir.
Sözlәrin ifadә etdiyi mәnalar açıqlanarkәn deyimlәrdәn, atalar sözlәrindәn vә müxtәlif danışıq vә
nәzm parçalarından istifadә olunmuşdur. Lüğәtin sinxronik leksikonu o zamankı Türk dünyasına
aid olan әsas qavramlar dünyasını vә әhatә etdiyi geniş coğrafiyanı üst vә alt anlam-mәna
sahәlәri ilә bütövlükdә ehtiva etmişdir. Lüğәtdә ümumtürk dilinin leksik vahidlәrindәn bәhs
edilәrkәn onların fonetik, morfoloji, hәtta sintaktik vә mәtnlinqvistik özәlliklәri sistemli vә çox
zaman da sәtraltı olaraq göstәrilmişdir. Bütün bunlara görә dә әsәr bütövlükdә Türk dünyasına vә
ayrılıqda etnik-mәdini bir bütünlük olan türklüyә dair bir ensiklopedik lüğәt funksiyasına sahib
olmuşdur. Bundan sonra XII-XVIII yüzillәr boyunca klassik türk әdәbi dillәrinә vә tarixi
22
Mәlum olduğu kimi, orta әsrlәr Şәrqindә әrәb dili elm, fars dili isә şeir dili hesab olunurdu. Buna görә dә Mahmud
Qaşqarlı elmi әsәrlәrini әrәb, Nizami Gәncәvi vә Әfzәlәddin Xaqani isә şeirlәrini fars dilindә yazmışdır. Әlbәttә,
dönәmin digәr alim vә şairlәri dә bir çox halda hәmin yolla gedәrәk, türk dili ilә bәrabәr, әsәrlәrini әrәb vә fars
dillәrindә dә yazmışdır. Vә hәmin әnәnә XIX yüzilә qәdәr bu vә ya digәr şәkildә davam etmişdir.
118
dialektlәrinә dair, әsasәn, türk әsilli olmayan müәlliflәr tәrәfindәn yazılan qrammatika
kitablarının sonunda “Qlossari” başlığı altında daha çox tәrcümә xarakterli konkret lüğәt
bölmәlәri yer almışdır. XIX yüzildәn başlayaraq isә hәmin filoloji-leksikoqrafik әnәnәyә
söykәnilәrәk türk dillәrinin müqayisәli-etimoloji tәrcümә lüğәtlәri (Будaгoв 1869; Radloff 1881-
1911 vә s.) tәrtib olunmuşdur. Sonralar sözügedәn lüğәtlәrin tәrtib olunması vә yayımlanması işi
XX yüzildә getdikcә sürәtlәnmişdir. Hәmin әsәrlәrә M. Rәsәnenin (1969-1971) vә C. Klausonun
(1972) etimoloji lüğәtlәri dә tipik örnәklәr olaraq göstәrilә bilәr.
Belәliklә, Mahmud Qaşqarlı ilә başlayan konkret leksikoqrafik fәaliyyәt türkoloji
dilçilikdә lüğәtçilik işinin birinci vә әsas başlanğıc mәrhәlәsini tәşkil etmişdir. Bu da türkoloji
leksikoqrafiyada mahiyyәt etibarilә müqayisәli-etimoloji tәrcümә lüğәtçiliyi sahәsi olaraq
sәciyyәlәndirilә bilәr.
Türkoloji lüğәtçiliyin ikinci әsas bölmәsini tәşkil edәn vә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәri
leksikalarına dair tәrtib olunan müxtәlif açıqlamalı vә ya izahlı, imla, terminoloji, dialektoloji,
tarixi vә s. lüğәtlәr dә xüsusi olaraq göstәrilmәlidir. Hәmin lüğәtlәrin hazırlanması işlәri XX
yüzilin әvvәlәrindәn, daha konkret olaraq isә I Türkoloji Qurultaydan etibarәn sürәtlәnmişdir. Bu
lüğәtlәrә, hәr şeydәn öncә, türk әdәbi dillәrinә dair tәrtib olunmuş izahlı lüğәtlәr örnәk olaraq
göstәrilә bilәr; Mәsәlәn:
1. Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti (1964, 1980, 1983, 1987; 2006)
2. Türkmәn dilinin izahlı lüğәti” (Türkmen Diliniň Sözliği 1962);
3. “Qazax dilinin izahlı lüğәti” (Kazak tiliniң Tüsındırme Sözdığı 1974; 1978; 1980;
1982; 1983; 1985; 1986);
4. “Türkiyә türkcәsinin izahlı lüğәti” (Türkçe Sözlük 2005) vә s.
5. “Özbәk dilinin izahlı lüğәti” (Uzbek Tilinin İzoxli Luğati 1981).
Yuxarıda göstәrilәn digәr izahlı-açıqlamalı xarakterli lüğәtlәrә dair isә “Azәrbaycan
dialektoloji lüğәti” (1999; 2003) adlı iki cildli әsәri yeni tipoqrafik üsulla yığılmış konkret bir
leksikoqrafik örnәk olaraq göstәrilә bilәr.
Sözügedәn lüğәt Sovetlәr Birliyi zamanı Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi
adına Dilçilik İnstitutunun “Dialektolagiya” şöbәsindә mәşhur dilçi, dialektoloq-türkoloq
akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin rәhbәrliyi altında kril әlifbasında tәrtib olunmuşdur. Ancaq
әsәr Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra Azәrbaycandan Türkiyәyә gәtirilmiş vә Türk dil Qurumu
tәrәfindәn Ankarada latın әlifbası ilә yayımlanmışdır.
119
Türk әdәbi dillәrinin qohum olmayan dillәrlә müxtәlif sinxronik tәrcümә lüğәtlәrinin
tәrtib olunması işlәri dә türkoloji lüğәtçiliyin çox böyük praktik әhәmiyyәtә vә qәdim bir
linqvistik әnәnәyә sahib olan әsas sahәlәrindәn üçüncüsüdür. Sözügedәn elmi-praktik lüğәtlәrә
örnәk olaraq aşağıdakı leksikoqrafik mәnbәlәr göstәrilә bilәr:
1. Azәrbaycanca-rusca lüğәt 1965;
2. “Qırğızca-rusca lüğәt” (Kırgızça-Orusça Sözdük 1965);
3. “Türkmәncә-rusca lüğәt” (Türkmençe-Rusça Sözdük 1968);
4.“Karaimcә-rusca-polyakca lüğәt” (Кaрaимcкo-руccкo-пoльcкий cлoвaрь 1974);
5. Rusça-Türkçe Sözlük 1972; Türkçe-Rusça Sözlük 1977;
6. Rusca-Azәrbaycanca lüğәt 1982; 1975; 1978;
7. “Rusca-türkmәncә lüğәt” (Rusça-Türkmenje Sözdük 1981, 1987);
8. “Qaraçay-balkarca-rusca lüğәt” (Karaçay-Malkar-Orus Sözlük 1989) vә s. (Musaoğlu
2004b:276-282).
Belәliklә, türkoloji lüğәtçilikdә XI yüzildәn bәri tәrtib olunmuş müxtәlif lüğәtlәri vә
bütün leksikoqrafik mәnbәlәri mәzmun, forma vә linqvistik yöntәm baxımından mahiyyәt
etibarilә dörd qrupda tәsniflәndirmәk mümkündür:
1. Müqayisәli olaraq tәrtib olunmuş etimoloji-tәrcümә lüğәtlәri;
2. Hәr hansı bir türk әdәbi dilinә dair tәrtib olunmuş açıqlamalı-tәsviri vә ya müxtәlif
izahlı-tәsviri lüğәtlәr;
3. Qohum olmayan dillәrlә qarşılıqlı olaraq tәrtib olunmuş dillәrarası-sinxronik tәrcümә
lüğәtlәri;
4. Bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinә dair müqayisәli-tutuşdurmalı
yöntәmlә tәrtib olunmuş sinxronik mәzmunlu uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr.
Sözügedәn müqayisәli sәciyyәli etimoloji vә sinxronik tәrcümә, açıqlamalı-tәsviri vә
dillәrarası-sinxronik tәrcümә lüğәtçilik işlәri türkoloji dilçilikdә bu gün dә bütün sürәti ilә davam
etdirilmәkdәdir. Bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinә dair müqayisәli-
tutuşdurmalı yöntәmlә tәrtib olunmuş sinxronik mәzmunlu uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrә
gәldikdә isә aşağıdakıları söylәmәk lazımdır.
Mәlum olduğu kimi, 1990-cı illәrdә bütün Avrasiya coğrafiyasında vә Türk dünyasında
dil ortamı, siyasәti vә ümumiyyәtlә dil quruculuğu işlәri büsbütün dәyişdi. Türk әdәbi dillәrinin
bir çoxu birinci vә ya ikinci dil olaraq rәsmi dövlәt dili statusu әldә etdi. Bütün dünyada türk vә
120
ya türklük xarakterli diaspor hәrәkatı getdikcә genişlәndi vә ayrı-ayrı qurum vә quruluşları ilә
müәssisәlәşdi. Türk cümhuriyyәtlәri vә topluluqları arasındakı siyasi, iqtisadi vә kulturoloji
әlaqәlәr artdı vә böyük bir miqyasda da qloballaşdı. Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada
ortaq bir türkcә vә ya türk dilindә danışmaq vә ya ünsiyyәt saxlaya bilmәk ehtiyacı yarandı.
Bütün bunların nәticәsindә müqayisәli sәciyyәli sinxronik-etimoloji tәrcümә lüğәtlәrinin
uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sahәsi türkoloji lüğәtçilikdә ayrıca bir müstәqil leksikoqrafik sahә vә
ya dördüncü leksikoqrafik istiqamәt olaraq müәyyәnlәşdi. Hәmin sahәyә dair bәzi yeni
leksikoqrafik işlәr hәyata keçirildi vә Türkiyә türkcәsindә konkret lüğәtlәr yayımlandı. Bunlardan
aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1991;
Türkmence-Türkçe Sözlük 1995; Tatarca-Türkçe Sözlük 1997, Türkçe-Tatarca Sözlük 1998;
Altayça-Türkçe Sözlük 1999; Türkçe-Kırgızca Sözlük 2005 vә s.).
2.1.4.1.1. Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr
Türk dillәri leksikasının konkret sinxronik-leksikoqrafik tәsviri, hәr şeydәn öncә, oğuz-
karluq-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt qruplarında yer alan çağdaş türk әdәbi dillәrinin
funksional olaraq işlәnilmәsi ilә bağlıdır. Çünki belә bir leksikoqrafik tәsvir sözügedәn әdәbi
dillәrin hәm bir dil-danışıq alışqanlığı olaraq normalaşan vә variantlaşan, hәm dә dil-danışıq
özәlliklәri ilә canlı bir şәkildә mәcazilәşәn vә qәliblәşәn leksikonuna görә aparılır.
Türk dillәrinin sözügedәn leksikasına dair bu günә qәdәr görülәn uyğunlaşdırmalı-
açıqlamalı leksikoqrafik işlәr dә elә oğuz-karluq-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt qruplarında
yer alan әdәbi dillәr haqqında hazırlanan lüğәtlәrlә davam etdirilir. Türk әdәbi dillәrinә dair
sözügedәn leksikoqrafik işlәr üst vә alt kateqoriyaları ilә iki qrupa bölünür:
1. Çağdaş ümumtürk dili leksikasını mәcazilәşәn sabit söz birlәşmәlәri vә deyimlәşәn
(frazeologizmlәşәn) dil-danışıq qәliblәri ilә ehtiva edәn vә ikidәn çox әdәbi dilli ümumi
müqayisәli vә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sinxronik lüğәtlәr:
1.1.Türkcә ilә qohum olmayan dllәrin sinxronik xarakterli iki vә ya üçdilli lüğәtlәri;
1.2. Sinxronik xarakterli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı türk әdәbi dillәri lüğәtlәri;
2. Özәl xarakterli vә müqayisәli olaraq türk dillәrinә vә ya bir türk әdәbi dilinә dair
uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sinxronik lüğәtlәr:
2.1. Atalar sözlәri, deyimlәr (frazeologizmlәr), yeni sözlәr, terminlәr, alınma sözlәr
lüğәtlәri;
121
2.2. Feil vә isim, omonim, sinonim vә antonim sözlәr lüğәtlәri;
2.3. İkidilli, üçdilli vә çoxdilli fәrqli kәlmәlәr, şәkilcә eyni vә mәnaca müxtәlif olan
sözlәr (Türkiyә türkcәsindә: yalançı eşdәyәrlәr) vә s. lüğәtlәri23
.
Türkcәnin klassik türkoloji metodlarla tәrtib edilәn etimoloji-tәrcümә lüğәtlәrindә türk
dillәrindәn verilәn sözlәrin qarşısında onların әcnәbi dillәrdәn birindә tәrcümәsi dә yer alırdı.
Mәsәlәn, Mahmud Qaşqarlının yuxarıda göstәrilәn lüğәtindә türkcә sözlәrin tәrcümәsi әrәb, V.
Radlovun lüğәtindә rus vә alman, C. Klausonun lüğәtindә isә ingilis dillәrindә verilmişdir.
Bu gün uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrdә hәr hansı bir әcnәbi dildә (rus, alman,
ingilis dillәri kimi) türk әdәbi dillәrinin leksikasında yer alan sözlәrin, deyimlәrin vә ya
mәcazilәşmiş dil-danışıq vahidlәrinin tәrcümlәrinin verilmәsinә ehtiyac yoxdur. Çünki ümumtürk
dili artıq özü getdikcә genişlәnәn dil-diaspor hәrәkatı ilә dә Avrasiya vә bütün dünya
coğrafiyasında bir ortaq dil olma yolunda çox sürәtlә irәlilәmәkdәdir.
Sözügedәn dilin müxtәlif anlam-mәna sahәlәrini ifadә edә bilәn sabitlәşәn söz
birlәşmәlәri, sintaktik predikativlәri, qәliblәşmiş cümlәlәri vә s. kimi leksik-qrammatik tәbәqәlәri
vardır. Bunlar daha çox oxşar vә qismәn dә fәrqli cәhәtlәri ilә seçilir ki, uyğunlaşdırmalı-
açıqlamalı lüğәtlәrdә linqvistik olaraq tәsvir edilmәlidir. Çağdaş türk dillәrindә normalaşan,
variantlaşan, qәliblәşәn leksik-qrammatik vahidlәr, söz birlәşmәlәri, cümlәlәr vә s.
uyğunlşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrdә әnәnәvi türkologiyadakı kimi sadәcә türkcәnin bilinәn
sondan şәkilçi sıralanmalı prinsipinә görә tәsvir olunmamalıdır. Sözügedәn lüğәtlәrdә sözlәr vә
dil-ifadә baxımından mәcazilәşәrәk kәlmәlәşәn dil vahidlәri çağdaş türk әdәbi dillәrindәki digәr
bütün söz yaradıcılığı poensiaının da nәzәrә alınması ilә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Başqa bir sözlә,
ümumtürk dilindә analitik, yәni sözlәrin birlәşmәsi ilә vә fonomorfoloji, yәni morfemlәrdә sait
vә samitlәrin yerlәrinin dәyişmәsi vә ya sürüşmәsi ilә dә söz yaradıcılığının mövcud olduğu
unudulmamalıdır (Musaoğlu 2004b: 276-279).
Türk dillәri leksikonunun müqayisәli olaraq leksikoqrafik tәsviri işinin aparılması
açıqlamalı vә sinxronik-tәrcümә sәciyyәli lüğәtlәrin tәrtib olunması ilә XI yüzildә başlamışdır.
XIX yüzildәn etibarәn türkoloji lüğәtçilik yeni bir inkişaf mәrhәlәsinә girmiş, XX yüzilin
23
Dәrs vәsaitinin üçüncü hissәsindә “Türkcә-Azәrbaycanca uyğunlaşdırnalı-açıqlamalı lüğәt”in tәrtibi prinsiplәri vә
özәl xarakterli “Atalar sözlәri vә deyimlәr, şәkilcә eyni vә mәnaca müxtәlif olan sözlәr (Türkiyә türkcәsindә:
yalançı eşdәyәrlәr) vә feil uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrinә dair örnәklәr 3-cü “Әlavә”dә yer almaqdadır
(Әlavә 3: 3.1; 2.2; 3.3; 3.4).
122
sonlarına doğru müxtәlif müqayisәli etimoloji-tәrcümә lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. XXI yüzilin
başlarında isә artıq türk dillәrinin aqqilütinativ sisteminin analitiklik, sintetiklik, simmetriklik,
asimmetriklik özәlliklәrinә görә hazırlanan uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrinin tәrtib
olunmasına böyük ehtiyac vardır (Musaoğlu 2004b: 281-282).
2.2. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi
Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi başlanğıcda әn çox
Türkiyә vә ya Oğuz türkcәsi, Osmanlı vә Cağatay türkcәlәrinә dair XI-XVIII yüzillәrdә yazılmış
olan tәsviri-normativ xarakterli qrammatika kitablarının yayımlanması ilә bağlı olmuşdur. Hәmin
kitablar latın mәnşәli Hind-Avropa dillәrinin “Sanskrit”in araşdırılması ilә formalaşan klassik
filologiyaya dayalı әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә hazırlanmışdır (Musaoğlu 2009: 5-8).
Qrammatika kitabları başlanğıcda daha çox tәsviri dilçilik metodu ilә, XIX yüzildәn etibarәn isә
hәm tәsviri, hәm dә tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmlәri ilә qәlәmә alınmışdır. Türk
dillәri vә dialektlәrinә dair müxtәlif dil araşdırmaları vә qrammatika kitabları Türkcә, Tatarca,
Oyrotca, Osmanlıca vә Çar Rusiyasında işlәnilәn digәr Avrasiya türkcәlәrinin adları ilә isә,
әsasәn, XIX yüzildәn etibarәn daha geniş bir miqyasda yazılmışdır. Bu әsәrlәrdәn ilk növbәdә rus
dilindә yazılan qrammatika kitabları diqqәti daha çox cәlb edir. Mәsәlәn, İ. İ. Qiqanovun “Tatar
dilinin qrammatikası” (1801) adlı әsәri tatar dilinin ilk qrammatika kitabı olaraq bilinir (Eren
1998: 164). M. İvanovun “Tatar qrammatikası” (1842) adlı kitabı da tatar dilinin ilk qrammatika
kitablarındandır. Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası”(1846),
missionerlәrin yazdığı “Altay dilinin qrammatikası”(1869) vә P. M. Melioranskinin “Qazax-
qırğız dilinin qısa qrammatikası” (1894;1897) adlı kitablarını da sözügedәn әsәrlәrә dair tipik
örnәklәr olaraq göstәrmәk olar. Otto von Bötlinqkin “Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә
lüğәt” (1851) adlı mәşhur kitabı isә alman dilindә yazılmış olub sonradan rus dilinә tәrcümә
edilmişdir.
Әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinin vә dialektlәrinin
faktik dil materiallarına görә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilmәsi türkoloji dilçilikdә XX yüzil boyunca
davam etdirilmişdir. Dilçiliyin bu sahәsindә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bütövlükdә dil,
ayrılıqda isә dialektologiya, dil tarixi, әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksikologiya, leksikoqrafiya
vә frazeologiya; toponimika vә üslubiyyat kimi filoloji-linqvistik sahәlәr öyrәnilmişdir. Bununla
bәrabәr, türk dillәrindә dilçiliyә giriş vә ümumi dilçilik әsәrlәri (Ahanov 1965; Aksan 1995;
123
Axundov 1988) dә yazılmışdır. Hәmin әsәrlәrdә yeri gәldikcә türk dillәri materiallarından
istifadә edilmişdir. Fonetika, morfologiya vә sintaksis kimi sırf linqvistk sahәlәr daha çox ümumi
dilçilik әsasında araşdırılmaya cәlb olunmuşdur. XX yüzil boyunca vә hәtta günümüzә qәdәr әsas
etibarilә әnәnәvi-linqvistik yöntәmlәrlә yazılan türkoloji dilçilik әsәrlәrinin sayı gözәçarpacaq
dәrәcәdә çoxdur. Hәmin әsәrlәrin bir qismi ayrı-ayrı dilçi-türkoloqlar, digәr qismi isә yaradıcı-
professional sәviyyәli müәllif heyyәtlәri tәrәfindәn yazılmışdır. Onların böyük bir hissәsini
mövzularına vә yazıldığı ayrı-ayrı türk dillәrinә görә aşağıdakı şәkildә qruplaşdıraraq olar:
1. Ümumi vә xüsusi qrammatika mövzuları
1.1. Türkiyә türkcәsinә dair XX yüzildә qrammatika mövzusunda yazılmış
fundamental әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar 24
:
1.1.1. Jan Deni “Türk dilinin qrammatikası: Osmanlı lәhcәsi” (1921). Sözügedәn әsәr
fransız dilindә yazılmışdır. Türk dili müәllimi Ali Ülvi Elöve tәrәfindәn fransız dilindәn Türkiyә
türkcәsinә tәrcümә olunmuş vә 1941-ci ildә İstanbulda yayımlanmışdır. Hәmin әsәrdәn sonralar
Cümhuriyyәt dönәmindә Türkiyә türkcәsinә dair müxtәlif qrammatik araşdırmaların
aparılmasında vә türk dilinin tәdris olunması üçün qrammatika kitablarının yazılmasında ilk
mәnbәlәrdәn biri kimi çox geniş istifadә olunmuşdur. Kitab bu gün dә öz aktuallığını müәyyәn
ölçüdә qoruyub saxlamaqdadır.
1.1.2. A. Samoyloviç “Müasir Osmanlı-Türk dilinin qısa tәdris qrammatikası” (1925);
1.1.3. V. Qordlevski “Türk dilinin qrammatikası: morfologiya vә sintaksis” (1928).
Sözügedәn әsәrlәr daha çox Türkiyәdә, XX yüzilin әvvәllәrindә Atatürklә başlayan dil
inqilabından öncәki türk dilinә, bir başqa sözlә, Osmanlı vә ya Tәnzimat dönәmi türkcәsinә
aiddir vә hәcmcә kiçik olub kitabça şәklindәdir. Hәmin әsәrlәr XX yüzilin әvvәllәrindә rusların
vә ya rusdilli oxucuların Sovetlәr Birliyindә türk dilini öyrәnmәsi mәqsәdilә yazılmışdır.
1.1.4. A. N. Kononovun “Müasir türk әdәbi dilinin qrammatikası” (1956) adlı әsәri
Cümhuriyyәt dönәmi türkcәsi gәlişmlәrini vә qrammatik-üslubi özәlliklәrini dә öz içәrisindә
ehtiva edәn böyük hәcmli mükәmmәl bir qrammatika kitabıdır. Bu kitabdan Türkiyәdә bu gün dә
çox istifadә edirlәr. 1950-ci illәrdә kitab rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuşdur vә
24
Sözügedәn әsәrlәrin vә ümumiyyәtlә müxtәlif dillәrdәki dilçiliyә vә türkologiyaya dair elmi mәnbәlәrin adları
mәtn içәrisindә Azәrbaycan dilindә verilmişdir. Bu, tәlәbәlәrin vә Azәrbaycan dilli oxucuların hәmin mәnbәlәri daha
asanlıqla başa düşәrәk qavraya bilmәsi üçün belә edilmişdir. Әdәbiyyat siyahısında isә istifadә olunan mәnbәlәrin
adları yazıldığı dillәrdә göstәrilmişdir.
124
bu tәrcümә indi dә Türk Dil Qurumunun kitabxanasında saxlanılır. Ancaq tәrcümә o qәdәr dә
uğurlu alınmadığı üçün yayımlanmamışdır.
1.1.5. Muharrem Erginin “Türk dilinin qrammatikası” (1972) adlı kitabı Türkiyәdә
türkcәnin qrammatik quruluşuna dair özünәmәxsus çox önәmli elmi korrektivlәri vә linqvistik
açıqlamalrı ilә seçilәn bir әsәrdir. Әsәr istәr milli-linqvistik dәrinliyi, istәrsә dә özәl metodik
müşahidәlәri ilә yazılmış sanballı bir әsәr olaraq türk tәhsil vә tәdris sistemindә bu gün dә hәlә öz
aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır.
1.1.6. Vәcihә Hatipoğlunun “Türk dilinin sintaksisi” (1972) vә
1.1.7. Yüksәl Göknәlin “Modern türk dilinin qrammatikası” (1974) adlı kitabları isә daha
çox modern vә “öztürkcә” (türkcә mәnşәli) xarakterli bir dilçilik terminologiyası ilә yazılmışdır.
1.1.8. S. N. İvanovun “Türk qrammatikası kursu. İsmin qrammatik kateqoriyaları” (1975)
adlı kitabı Türkiyә türkcәsindә isimlә bağlı xüsusi qrammatik mövzulara hәsr olunmuş bir
әsәrdir. Әsәr, әlbәttә, rus dilindә yazılmış olub keçәn әsrdә SSRİ ali mәktәblәrinin filologiya vә
ya şәrqşünaslıq fakültәlәrinin türkoloji bölümlәrindә bir dәrs kitabı olaraq işlәdilmәk üçün
yazılmışdır.
1.1.9. Leyla Karahanın “Türk dilinin sintaksisi” (1995) adlı kitabında Türkiyә
türkologiyasında mürәkkәb cümlәlәrin sintaktik quruluşuna dair ilk dәfә olaraq yeni bir elmi-
metodik münasibәt bildirilmişdir. Belә ki, hәmin kitabda feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәr
tәrkiblәrinin budaq cümlә vә feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәnin xәbәri
olmadığı göstәrilmişdir. Feli tәrkiblәrә belә bir münasibәt eynilә Sovet türkologiyası әnәnsindә
olduğu kimidir. Ancaq sözügedәn kitabın son nәşrindә Leyla Karahan (2009) ümumiyyәtlә türk
dilindә mürәkkәb cümlә quruluşunun olmadığı qәnaәtinә gәlmişdir. O, tәrkibli cümlәlәrin türk
dilindә mürәkkәb cümlә yerindә, funksional olaraq onun әvәzindә işlәnildiyini iddia etmişdir.
Sadәcә Türkiyә türkcәsi sintaksisinin faktlarına dayanılaraq söylәnilәn belә bir fikirlә razılaşmaq
çәtindir. Çünki, mürәkkәb cümlәlәr söz birlәşmәlәri, kәlmә qrupları, sadә cümlәlәr vә mürәkkәb
sintaktik bütövlәrlә birlikdә ümumtürk dili sintaksisinin әsas sintaqmatik yaruslarından birini
tәşkil edir. Ayrıca olaraq hәmin sintaktik quruluş әn müxtәlif dünya dillәrindә dә dil-danışıq
universaliyalarından biri kimi özünü göstәrir.
1.1.10. Tәhsin Banquoğlunun “Türk dilinin qrammatikası” (1998) adlı kitabı fransız
dilçiliyi vә Yan Deninin yuxarıda göstәrilәn “mәşhur qrammatikası”nın elmi-praktik prinsiplәri
125
әsasında yazılmışdır. Hәmin kitab Türkiyәdә bu günә qәdәr dilçiliyә vә türk dilinin
qrammatikasına dair әsas elmi mәnbәlәrdәn biri olaraq işlәdilmәkdәdir.
1.1.11. Zeynәb Qorxmazın “Türkiyә türkcәsinin qrammatikası: morfologiya” (2003) adlı
әsәri isә Türkiyәdә türk dilinin morfologiyasına dair yazılmış 1224 sәhifәlik çox böyük bir
qrammatika kitabıdır. Hәmin kitab 2000-ci illәrdә Türkiyә türkcәsinin morfologiyasına dair
tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodu ilә yazılaraq yayımlanmış olan sanballı bir
monoqrafik әsәr olaraq da diqqәti cәlb edir.
1.2. Digәr qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair keçәn әsrdә ümumi vә xüsusi qrammatik
mövzularda yazılmış olan fundamental xarakterli türkoloji dilçilik әsәrlәrindәn isә aşağıdakıların
adlarını çәkmәk olar:
1.2.1. N. K. Dmitrievin “Qumuq dilinin qrammatikası” (1940) vә “Başqırd dilinin
qrammatikası” (1948);
1.2.2.N. P. Dırenkovanın “Oyrot dilinin qrammatikası” (1940), “Şor dilinin
qrammatikası” (1941) vә “Xakas dilinin qrammatikası: fonetika vә morfologiya” (1948) adlı
kitabları 1940-cı illәrdә yazılmışdır. Bu kitablar 1920-1930-cu illәrdә әdәbi dil normaları,
variantları vә dil-danışıq alışqanlıqları yenidәn formalaşan vә yazıları öncә latın, sonra isә kril
әlifbalarında dәyişdirilәn türk dillәrinin ilk elmi-normativ qrammatikalarından sayılır.
1.2.3. A. Von Qabainin “Qәdim türk dilinin qrammatikası” (1941, 1950 vә 1974 nәşrlәri)
vә
1.2.4. C. Brockelmanın “Orta Asiya türk әdәbi dillәrinin qrammatikası” (1954) adlı
kitablarında qәdim vә orta әsrlәr türk әdәbi dillәrinin qrammatik quruluşu işıqlandırılmışdır.
Hәmin kitablarda türk әdәbi dillәrinin qrammatik quruluşu Hind-Avropa vә özәlliklә dә Alman
türkoloji dilçiliyi әnәnәlәri әsasında tәsviri vә tarixi-müqayisәli metodlarla öyrәnilmişdir.
1.2.5. Talat Tekinin “Orxon türkcәsinin qrammatikası” (1968-ci il ingiliscә vә 2003-cü il
türkcә nәşrlәri) vә
1.2.6. A. N. Kononovun “VII-VIII yüzillәr türk runik abidәlәrinin dilinin qrammatikası”
(1980) adlı kitabları da qәdim türk dilinin qrammatik özәlliklәrinә dair yazılmış әsәrlәr olaraq
tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmışdır.
1.2.7. L.N. Xaritonovun “Yakut dilindә felin tәrz (aspekt) formaları” (1960) adlı kitabında
tәrz ifadә edәn düzәltmә, analitik, sәs tәqlidi vә deyimlәşmiş (frazeologizmlәşmiş) feillәrdәn
bәhs olunmuşdur. Hәmin feillәrlә ifadә olunan müxtәlif hәrәkәt vә vәziyyәtlәrin bitmişliyi,
126
sürәkli olaraq davam etdiyi vә bitmәmişliyi formalarının statik vә ya dinamilk sәciyyәli olması
ilә iş-hәrәkәtin yerinә yetirilmәsi prosesisi öyrәnilmişdir. Әsәrdә felә mәxsus vә ya ona bağlı
olan leksik, morfoloji vә sintaktik müstәvidәki sözdәyişdirici vә formadüzәldici әlamәtlәrlә
psixoloji-koqnitiv olaraq ifadә olunan aspektuallıq fenomeni konkret bir tәrz kateqoriyası
sәviyyәsindә araşdırılmışdır. Bununla da türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә xüsusi qrammatik
mövzuların monoqrafik olaraq öyrәnilmәsi tarixindә felin tәrz kateqoriyasına dair XX yüzildә
yazılmış әn әhatәli klassik türkoloji dilçilik araşdırmalarından biri meydana çıxmışdır. Sözügedәn
әsәr zәngin yakut dili materialları әsasında tәsviri vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә yazılmışdır
(Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008: 44).
1.2.8. A. N. Kononov “Müasir özbәk әdәbi dilinin qrammatikası” (1960);
1.2.9. F. Q. İsxakov., A. A. Palmbax “Tuva dilinin qrammatikası: fonetika vә
morfologiya” (1961);
1.2.10. P. Azımov, X. Baylıyev “Türkmәn dilinin qrammatikası” (1961);
1.2.11. “Azәrbaycan dilinin morfologiyası” 1961;
1.2.12. “Qırğız dilinin qrammatikası” (1964);
1.2.13. L. A. Pokrovskaya “Qaqauz dilinin qrammatikası: fonetika vә morfologiya”
(1964);
1.2.14. “Özbәk dilinin qrammatikası” (1969);
1.2.15. M. Hüseynzadә “Müasir Azәrbaycan dili” (1973);
1.2.16. “Noqay dilinin qrammatikası” (1973);
1.2.17. “Xakas dilinin qrammatikası” (1975).
1.2.18. “Başqırd dilinin qrammatikası” (1981);
1.2.19. “Müasir yakut dilinin qrammatikası” (1982);
1.2.20. Ә. Z. Abdullayev, Y. M. Seyidov, A. Q. Hәsәnov “Müasir Azәrbaycan dili”
(1985);
1.2.21. M. P. Amzorov “Şor dilinin qrammatikası” (1992);
1.2.22. “Türkmәn dilinin qrammatikası” (1999). Sözügedәn kitablar 1960-cı illәrdәn
etibarәn türk dillәrinin elmi qrammatikasına dair rus dilindә vә müxtәlif türk dillәrindә Sovet
dövrü dil quruculuğu siyasәti vә direktivlәri istiqamәtindә yazılmış olan fundamental
әsәrlәrdәndir. Hәmin kitablar çağdaş türk әdәbi dillәrinin sinxronik tәsvirinә hәsr olunmuşdur.
Buna görә dә onlar әsas etibarilә elmi-tәsviri dilçilik metodu ilә yazılmışdır. Müәlliflәri konkret
127
olaraq göstәrilmәyәn qrammatika kitabları isә yaradıcı dilçi-türkoloq müәllif heyyәtlәri
tәrәfindәn dönәmin Elmi-Tәtqiqat İnstitutlarında vә Universitetlәrindә hazırlanmışdır.
1.2.23. Ә. Z. Abdullayevin “Müasir Azәrbaycan dilindә tabeli mürәkkәb cümlәlәr”
(1974);
1.2.24. Q. A. Qaydarjinin “Qaqauz sintaksisi. Budaq cümlәlәrin nisbi vә bağlayıcısız
tabeliliyi” 1978), “Qaqauz sintaksisi. Budaq cümlәlәrin bağlayıcılı tabeliliyi” (1981);
1.2.25. N. Nartıevin “Müasir türkmәn dilindә mürәkkәb cümlәnin quruluşu” (1988) vә
1.2.26. K. M. Abdullayevin “Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri” (1999) adlı
kitabları isә türk dillәrindә mürәkkәb cümlә vә ümumiyyәtlә sintaksis kursu xüsusunda özәl bir
qrammatik-sintaktik mövzuya hәsr olunmuş monoqrafik sәciyyәli önәmli fundamental
araşdırmalardandır. Sonuncu әsәr hәm dә ali mәktәblәr üçün yazılmış bir dәrs vәsaiti olaraq
Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin tәdris sistemindә öyrәdilmәsinin başlanılması
baxımından da böyük әhәmiyyәt kәsb edir.
Türkoloji dilçilikdә istәr felin tәrz kateqoriyasına, istәrsә dә mürәkkәb cümlә quruluşuna
dair ayrıca monoqrafik araşdırmaların yazılması heç dә tәsadüfi deyildir. Çünki, yuxarıda da
göstәrildiyi kimi, ümumtürk dili qrammatikasının XX yüzildә iki başlıca problemi daha qabarıq
olaraq ortaya çıxmışdır vә bunlar bu günә qәdәr davam edәn çox uzun elmi mübahisәlәrә sәbәb
olmuşdur. Bunlar isә aşağıdakılardan ibarәtdir:
1. Türk dillәrindә felin tәrz kateqoriyasının olub-olmaması vә hәmin kateqoriyanın ayrıca
olaraq leksik, qrammatik vә sintaktik vasitәlәrinin işlәnib-işlәnilmәmәsi mәsәlәsi;
2. Mürәkkәb cümlә vә feli tәrkib problemi. Yәni feli tәrkiblәrin mürәkkәb cümlәlәrin
budaq cümlәlәri vә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәlәrin xәbәrlәri
yerindә işlәnib-işlәnilmәmәsi.
Hәr iki qrammatik problemin hәlli türkoloji dilçilikdә uzun müddәt mübahisә obyekti
olmuşdur. Hәtta 24-27 sentyabr 1956-cı ildә Almatıda türk dillәrindә felin tәrz kateqoriyasının vә
mürәkkәb cümlәlәrin sәrhәdlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә dair SSRİ miqyasında böyük bir
millәtlәrarası konfrans keçirilmişdir. Moskvadan, Leninqraddan, Bakıdan vә SSRİ-nin digәr
İttifaq Respublikalarından vә bölgәlәrindәn gәlәn dilçilәr vә türkoloqlar yuxarıda göstәrilәn
qrammatik problemlәrin üzәrindә hәrtәrәfli olaraq mübahisә etmişdir. Konfransda sözügedәn
mövzulara dair aşağıdakı elmi-linqvistik nәticәlәr әldә edilmişdir:
128
1. Türk dillәrindә felin ayrıca olaraq tәrz kateqoriyası yoxdur. Sadәcә bәzi feillәrin bәlli
bir ölçüdә aspektuallıq anlamı ifadә edәn müәyyәn qrupları vardır. Türk dillәrindә feillәrdәki
sözügedәn anlamı bәzi sözdüzәldici şәkilçilәr, tәrkibi feillәr vә müәyyәn keçmiş zaman şәkliçlәri
ifadә etmәkdәdir;
2. Türk dillәrindә felin tәrkibi feillәrlә, müәyyәn sözdüzәldici şәkilçilәrlә vә keçmiş
zaman şәkilçilәri ilә formalaşan tәrz kateqoriyası vardır (Вoпрocы грaммaтики тюркских
языков…, 1958:247-248).
Aspektuallıq vә ya felin tәrz kateqoriyası faktına vә onun dilin qrammatik sәviyyәsindә
ifadәsinә bağlı olaraq әldә edilәn birinci nәticә türkoloji dilçilikdә dövrünә görә o zamanlar yeni
bir elmi-metodik kәşf sәciyyәsi daşıyırdı. İkinci nәticә isә türkoloji dilçilikdә daha “Altay dilinin
qrammatikası” (1869) әsәrindәn etibarәn mövcud idi. Belәliklә, 1950-ci illәrin sonu vә 1960-cı
illәrdәn etibarәn sözügedәn fenomen, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, artıq sadәcә qrammatika
sәviyyәsindә deyil, öncә leksik vә sintaktik olaraq, günümüzdә isә kontekstual vә konseptual
baxımlardan da işıqlandırılmaqdadır (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008c: 32-54).
Mürәkkәb cümlәnin sәrhәdlәrinin müәyyәnlәşdirilәmәsi ilә bağlı olaraq әldә edilәn ikinci
nәticә isә daha Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846) adlı әsәrinin
yayımlanmasından etibarәn mövcuddur25
.
Mürәkkәb cümlәyә dair Mirzә Kazım bәyin feli tәrkiblәrin budaq cümlә, feli sifәt, feli
bağlama vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәnin xәbәri yerindә işlәnilmәsi fikrindәn, sözügedәn
konfransda bir nәticә olaraq bәhs olunmuşdur. Belә ki, hәmin konfransda da mürәkkәb
cümlәlәrin budaq cümlәlәrinin türk dillәrindә feli sifәtlәrlә vә feli bağlamalarla ifadә edilә bildiyi
göstәrilmişdir (Вoпрocы грaммaтики тюркских языков…, 1958:246-248). Әslindә sözügedәn
fikir vә onun türk dillәrinin tәlim vә tәdrisi sistemindә bu vә ya digәr şәkildә tәtbiq olunması
ümumtürk dilinә qohum olmayan xarici dillәrin, özәlliklә dә rus dilinin sintaktik quruluşunun
tәsiri nәticәsindә meydana çıxmışdır.
Konfransda ikinci mövzuya dair әldә edilәn birinci әsas nәticәyә görә isә mürәkkәb
cümlәnin baş vә budaq cümlәlәrinin xәbәri sadәcә tәsriflәnәn feillәrlә ifadә olunur. Şәxsә vә
kәmiyyәtә görә tәsriflәnmәyәn feli sifәtlәr, feli bağlamalar vә mәsdәrlәr isә budaq cümlәlәrin
25
Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846) adlı әsәrindәn aşağıda qısaca olaraq bәhs
olunacaqdır.
129
xәbәri olaraq qәbul edilmir. Feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrlә tәşkil olunan feli tәrkiblәr әsas
etibarilә mürәkkәb cümlәlәrin deyil, sadә geniş cümlәlәrin mürәkkәb üzvlәri yerindә
tәsniflәndirilir (Вoпрocы грaммaтики тюркских языков…, 1958: 79-128; 176-245; 246-248).
Belәliklә, Sovet türkologiyasında 1950-ci illәrdәn etibarәn mürәkkәb cümlә sintaksisinin
öyrәnilmәsindә vә ümumiyyәtlә sintaksis kursunun tәhsil sistemindә öyrәdilmәsi ilә әlaqәdar
olaraq yeni bir dövr başlanılmışdır.
Türkiyә türkologiyasında isә sözügedәn feli tәrkiblәr vә bunun kimi polipredikativ
sәciyyәli digәr kәlmә qrupları hәlә dә mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәlәri olaraq öyrәnilmәkdә
vә tәdris olunmaqdadır (Hengirmen 1999: 56-361). Ancaq Leyla Karahan mürәkkәb cümlә
haqqındakı sözügedәn araşdırmalardan yararlanmayaraq tәsriflәmәyәn felillәrin hәr hansı bir
cümlәnin xәbәri olmadığını Türkiyә türkcәsi materialları ilә dә göstәrmişdir (Karahan 1995).
2. Dialektologiya, dil tarixi vә qәdim türk dilinә dair yazılan әsәrlәr dә türkoloji
dilçiliyin önәmli elmi nailiyyәtlәrindәn hesab olunmaqdadır. Hәmin әsәrlәr ayrı-ayrı türk әdәbi
dillәrindә, rus dilindә vә digәr xarici dillәrdә yazılmışdır. XX yüzildә yazılmış sözügedәn
monoqrafik, toplu vә kollektiv fundamental türkoloji dilçilik әsәrlәrinә örnәk olaraq ilk öncә
aşağıdakı kitabların adını çәkmәk olar:
2.1. N. İ. Aşmarin. “Nuxa şәhәri türk xalq şivәlәrinin ümumi icmalı” (1926);
2.2. S. E. Malov. “Qәdim türk dili yazısının abidәlәri” (1951);
2.3. M. R. Fedotov. “Çuvaş dilinin tarixi” (1961);
2.4. Ә. Dәmirçizadә. “Azәri әdәbi dili tarixi” (1967);
2.5. İ. A. Batmanov “Qәdim türk dili yazısı yenisey abidәlәrinin dili” (1959);
2.6. M. Ş. Şirәliyev. “Azәrbaycan dialektologiyasının әsasları” (1968);
2.7. N. K. Antonov. “Qәdim türk dili: V-VII yüzillәr (1970);
2.8. Z. B. Muxamedova. “XI-XIV yüzillәr türkmәn dili tarixinә dair araşdırmalar” (1973);
2.9. T. İ. Hacıyev. “Azәrbaycan әdәbi dili tarixi: tәşәkkül dövrü” (1976);
2.10. V. Әbülqasımov “XIX yüzilin ikinci yarısında qazax әdәbi dili” (1976);
2.11. Ә. Cәfәroğlu. “Türk dili tarixi” (1984);
2.12. P. Sızdıkova. “XVIII-XIX yüzillәr qazax әdәbi dilinin tarixi” (1984);
2.13. H. İ. Mirzәzadә. “Azәrbaycan dilinin tarixi qrammatikası” (1990);
2.14. M. M. Cәfәrzadә. “Azәrbaycan dilinin dialekt sintaksisi” (1990);
2.15. E. A. Qrunina. “Türk dilinin tarixi qrammatikası” (1971);
130
2.16. N. Hacıeminoğlu. “Qaraxanlı türkcәsi” (1996); ”Xarәzm türkcәsi”(1997);
2.17. “Azәrbaycan dialektoloji lüğәti” (1999; 2003);
2.18. O. Süleymanov. “Tarixә qәdәrki türklәr. Qәdim türk dillәri vә yazıları haqqında”
(2002);
2.19. Ә B. Әrcilasun. “ Başlanğıcdan iyirminci yüzilә qәdәr türk dilinin tarixi” (2004) vә
s.
Sovet türkologiyasında ümumtürk dilinin tarixinә vә dialektlәrinә dair yazılmış uyğun
әsәrlәrdә hәr bir türk әdәbi dili özünün funksional üslubları, dialektlәri vә şivәlәri ilә birlikdә
müstәqil bir dil sәviyyәsindә xarakterizә olunmuşdur. Bunun әksinә XX yüzildә vә günümüzә
qәdәr Türkiyәdә dil tarixi, dialektologiya vә bütövlükdә türk dilinә dair yazılmış әsәrlәrdә isә
türkcә qavramı fәrqli bir şәkildә açıqlanmışdır. Türk dili vә ya türkcә çox vaxt müxtәlif qolları
vә ya әdәbi dillәri vә tarixi lәhcәlәri ilә bir bütün dil olaraq sәciyyәlәndirilmişdir.
3. XX yüzildә vә günümüzә qәdәr müasir әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksika,
leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; toponimika vә üslubiyyat kimi ayrı-ayrı müstәqil
filoloji-linqvistik sahәlәrә dair türkoloji dilçilikdә yazılan әsәrlәrә isә aşağıdakıları örnәk olaraq
göstәrmәk mümkündür:
3.1. M. V. Balakaev. Qazax әdәbi dili (1987);
3.2. Ә. Dәmirçizadә. Azәrbaycan dilinin üslubiyyatı (1962);
3.3. S. Cәfәrov. Müasir Azәrbaycan dili: leksika (1970);
3.4. N. A. Bayramov. Azәrbaycan dili frazeologiyasının әsasları (1978);
3.5. N. Xudiyev. Radio, televizor vә әdәbi dil (2001) vә s.
Qeyd olunmalıdır ki, üçüncü qrupda yer alan türkloloji dilçilik әsәrlәri dә Sovetlәr
Birliyinin mәlum ideoloji sisteminә әsasәn tәtbiq olunan dil quruculuğu proqramlarının elmi-
metodik istiqamәtlәrinә uyğun olaraq hazırlanmışdır. Hәmin әsәrlәr XX әsrdә Sovetlәr Birliyinin
müәyyәn filoloji qurumlarında konkret olaraq tәrtib olunan plan-prospektlәrdәki direktivlәrә görә
yazılmışdır. Belә ki, hәmin әsәrlәrdә dә daha çox rus dilinә görә vә rus dilindә müәyyәnlәşdirilәn
әdәbi, üslubi, qrafik, frazeoloji vә toponimik-linqvistik qayda-qanunlar әsasında türk әdәbi
dillәrinin normaları vә normalaşdırmaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, onların әlifbalarıdakı
müxtәlif düzәltmәlәr, unifikasiya vә kodifikasiyasa problemlәri vә ya әdәbi dillәrdәki әn müxtәlif
inkişaf istiqamәtlәri vә s.
131
2.2.1. Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları
Türkologiyada sözügedәn dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk qrammatika
kitabı, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Mahmud Qaşqarlının hәlәlik bizim әlimizә gәlib çatmayan
“Kitabü cevahirü’l nahv fi lûgati’t-Türk” adlı orta әsrlәrdә itmiş olan mәşhur әsәridir. Bu kitab
dönәmin türk lәhcәlәrinin qrammatikası haqqındadır vә әldә olan bilgilәrә görә müqayisәli
metodla yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192).
Әlbәttә, sözügedәn qrammatika kitabı әgәr itmәsәydi vә ya XI-XII yüzillәr Türk Dünyası
keşmәkeşlәrindә itirilmәsәydi, bu gün türkoloji dilçiliyin inkişafı tarixindә çox önәmli bir elmi-
linqvistik mәnbә olaraq yer alacaqdı. Bu gün isә hәmin itmiş qrammatika kitabının tapılması
türkologiyanın vә türkoloji dilçiliyin tarixindә büyük bir elmi-linqvistik hadisә olardı. Buna görә
dә Türk Dünyası Avrasiya Yazarlar Birliyi Tәşkilatı kitabın tapılıb ortaya çıxardıla bilmәsi üçün
xüsusi bir pul mükafatı tәsis etmişdir. Bu pul mükafatı beş min mәblәğindәki Amerika
dollarlından ibarәtdir vә kitabı tapıb ortalığa çıxardan şәxsә verilәcәkdir.
Mahmud Qaşqarlı XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan “Divanü Lüğәt-it Türk”
(1992) adlı digәr әsәri ilә ayrılıqda ümumtürk dilinin fonetikası vә qrammatikasının, bütövlükdә
isә onun leksikoqrafiyasının elmi-praktik olaraq öyrәnilmәsinin әsasını qoymuşdur. Sözügedәn
lüğәtdә dönәmin ümumtürk dilinin vә dialektlәrinin leksikoqrafik tәrkibi ilә bәrabәr, onun
fonetikası vә qrammatikasına dair ümumi biblioqrafik mәlumatlar vә biliklәr, müәyyәn linqvistik
xarakterli qeydlәr dә sәtraltı olaraq yer almışdır (Дeмирчизадe 1972: 33-36). Belә ki, hәmin
lüğәtdә dönәmin türk dialektlәrinin müxtәlif qruplarında samitlәrin söz başındakı (anlautda),
ortasındakı (inlautda) vә sonundakı (auslautda) fәrqli morfoloji vәzifәlәri göstәrilmiş vә bununla
da onların orijinal fonomorfoloji funksiyaya malik olduğu daha XI yüzildә
müәyyәnlәşdirilmişdir. Kitabda adların köklәrdәn vә gövdәlәrdәn әmәlә gәldiyi dә qeyd
olunmuşdur (Кoнoнoв 1972: 13-14). Belәliklә, Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәtindә
sistematik olmasa belә, ümumtürk dilinin әsas qrammatik kateqoriyaları haqqında müәyyәn
biliklәr vә ciddi linqvistik müşahidәlәr yer almaqdadır (Курышжанoв 1972: 53-58;
Дeмирчизадe 1972: 35).
Mahmud Qaşqarlının “Divanü Lüğәt-it Türk” adlı kitabı dönәmin әrәb dilçiliyi Kufә
mәktәbinin әnәnәlәrinә әsasәn müqayisәli olaraq yazılmışdır26
. Türkoloji dilçiliyin tarixindә bu
26
Sözügedәn dilçilik mәktәbindә ümumi dil nәzәriyyәsinin vә onun әsas qayda-qanunlarının müәyyәnlәşdirilmәsindә
sadәcә bir dilә vә ya әrәb әdәbi dilinә (Qurani-Kәrimin әrәbcәsinә) әsaslanmırdılar. Hәmin dilçilik mәktәbindә
dönәmin bütün mövcud әrәb dialektlәri dә әsas olaraq götürülürdü. Bunun әksinә olaraq dönәmin Bәsrә dilçilik
132
kitabın yazılması ilә müqayisәli-tәsviri vә ya müqayisәli-tutuşdurmalı dilçilik yöntәminin dә
әsası qoyulmuşdur.
Әrәb dilindә yazılmış lüğәt-qrammatika kitablarının bir çoxu türk vә әrәb soylu müәlliflәr
tәrәfindәn әrәblәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә qәlәmә alınmışdır. Türkoloji dilçilikdә
sözügedәn әsәrlәri müәlliflәri mәlum olan vә olmayan lüğәt-qrammatika kitabları olaraq iki
qrupa ayırmaq olar. Müәlliflәri mәlum olan vә türkoloji dilçilikdә haqqında çox bәhs edilәn
әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar:
-Zәmahşәrinin “Mukaddimetü’l-Edeb” adlı әsәri;
-Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk” adlı әsәri;
-İbn-i Mühennanın “Hilyetü’l-Lisân ve Hulbetü’l-Beyân” adlı mәşhur lüğәti;
-Cәmalәddin Әbû Mәhәmmәd Abdullah әt-Türkinin “Bulgatü’l-müştak fî Lugati’t-Türk
ve’l-Kıpçak” adlı әsәri;
-Molla Sâlihin “Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it-Türkiyye”
adlı әsәri,
Anonim yazarların әrәb dilindә yazdığı sözlük-gramer kitablarından ise aşağıdakılar
göstәrilә bilәr:
-“Codex Cumanıcus” adlı әsәr;
-“Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” adlı әsәr;
- “Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mogolî” adlı әsәr;
-“Ed-Dürretü’l-mudîa fi’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr;
-“El-Kavâninü’l-külliye li-Zabatı’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr.
Belәliklә, XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә vә lәhcәlәrinә dair yazılan
lüğәt vә qrammatika kitabları әrәb dilindә, bәzәn türk, әn çox Osmanlı Türkcәsi vә başqa xarici
dillәrdә dә işıq üzü görmüşdür.
Bu kitablar әsas etibarilә qıpçaq, oğuz, karluq-uyğur vә qismәn dә digәr türk әdәbi
dillәri vә dialektlәrinә aid olaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn kitablarda hәmin dillәrin fonetikası
vә qrammatikasına dair bölmәlәr, kiçik lüğәtlәr (qlossarilәr) vә bәzәn dә müxtәlif mәzmunlardakı
ayrı-ayrı әdәbi mәtnlәr yer almışdır (Caferoğlu 1984:192-193; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Elә P.
mәktәbindә isә sözügedәn nәzәriyyәnin vә onun qayda-qanunların müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas etibarilә әdәbi dilә
dayanırdılar.
133
M. Melioranskinin yuxarıda göstәrilәn “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1890) adlı әsәrindә dә
bir vaxtlar müәllifi mәlum olmayan oxşar qrammatika kitablarının fonetik, morfoloji, qismәn dә
sintaktik özәlliklәridәn vә lüğәt tәrkibindәn geniş bәhs edilmişdir. Bu kontekstdә ayrılıqda saitlәr
vә samitlәr sistemi; isim, sifәt, say, feil, әdat vә bütövlükdә isә nitq hissәlәri vә onlara aid olan
hal, növ, zaman vә s. qrammatik kateqoriyalar işıqlandırılmışdır. Vә samitlәrin sözün başında,
ortasında vә sonunda gәlmәsi, feli sifәtlәrin vә feli bağlamaların sintaktik vәzifәlәri kimi
funksional özәlliklәr dönәmin tükoloji vә linqvistik diskurs ortamında öyrәnilmişdir.
Sözügedәn kitablarda türk dilinin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn dil özәlliklәri ayrıca
olaraq göstәrilmişdir. Türkcә vә ya ümumtürkcә sözlәrә, atalar sözlәrinә vә frazeoloji ifadәlәrә,
әn müxtәlif deyimlәrә dә hәmin kitablarda çox geniş yer verilmişdir. Morfologiya bәhsi әrәb
dilçiliyi әnәnәlәrinә görә feil//ad//әdat quruluşu müstәvisindә digәr nitq hissәlәrinin
özәlliklәrini dә bu vә ya digәr şәkildә ehtiva etmәklә işıqlandırılmışdır. Bununla bәrabәr,
ümumtürk dilinin bәzi sintaktik özәlliklәri dә elә eyni bölümdә açıqlanmışdır (Kitâb-ı Mecmû-ı
Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî: 2000; Kadrı: 2002 vә s.).
2.2.1.1. Zәmahşәrinin “Müqәddimәtül-әdәb” adlı әsәri
134
“Müqәddimәtül-әdәb” adlı әsәr mәşhur tәsfirçi, leksikoqraf alim Zәmahşәrinin (Ebu’l-
Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-Zamahşari El-Hvarizmi)
1127-1144-cü illәrdә yazıb Xarәzmşah Atsıza tәqdim etdiyi әrәbcә praktik bir lüğәtdәn ibarәtdir
(Zәmahşәri, Yüce 1993: 5). Әsәrin müәllifinin özünün yazdığı әlyazma, tәәssüflәr olsun ki,
әlimizә gәlib çatmamışdır. Ancaq lüğәtin әsas nüsxәdәn surәti çıxardılan vә fars, türk, monqol vә
s. dillәrә tәrcümә edilmiş müxtәlif nüsxәlәri bir çox şәhәrin kitabxanasında saxlanılır. Sözügedәn
lüğәt türklәrin әrәb dilini öyrәnmәsi mәqsәdilә yazılmış vә sonralar türkoloji dilçilikdә vә
leksikoqrafiyada çox önәmli bir araşdırma-öyrәnilmә obyektinә çevrilmişdir. Bunun sәbәbi,
yuxarıda göstәrildiyi kimi, hәmin lüğәtin müxtәlif dillәrә, o cümlәdәn yazıldığı dövrün Xarәzm
türkcәsinә tәrcümә edilmәsi vә hәmin dillәrdә müxtәlif açıqlanmalrının verilmәsi olmuşdur.
Lüğәt haqqında yazılan hәmin elmi-leksikoqrafik işlәrin bir çoxu yayınlanmışdır (Zәmahşәri,
Yüce 1993: 12-23). Zәmahşәrinin lüğәti haqqında yazılmış әn son elmi-biblioqrafik mәtn Nuri
Yucenin Türkiyә Türkcәsindә “Ebu’l-Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin
Ahmed Ez-Zamahşari El-Hvarizmi. Mukaddimetü’l-Edeb” adı altında hazırladığı әsәrdir (1993).
Әsәrdә lüğәtin Xarәzm türkcәsinә edilmiş tәrcümәsi vә Şuşter nüsxәsi üzәrindә araşdırma
aparılmışdır.
2.2.1.2. Beqramalı Kadrinin “Müyyessiretü’l-Ulum” adlı әsәri
Bu әsәrlәrdәn Türkiyә türkcәsi haqqında türkcә olaraq yazılan ilk qrammatika kitabı
Beqramalı Kadrinin hazırladığı “Müyyessiretü’l-Ulum” әsәridir. Hәmin әsәrin әl yazması 1530-
cu ildә Qanuni Sultan Süleymanın sәdrәzәmi İbrahim Paşaya tәqdim edilmәk üçün
hazırlanmışdır. Әsәr 1946-cı ildә ilk dәfә olaraq Türk Dil Qurumunda işıq üzü görmüşdür. Esra
Karabacak sözügedәn qrammatika kitabının mükәmmәl әdәbi-tәnqidi mәtnini hazırlamış vә
hәmin mәtn 2002-ci ildә Türk Dil Qurumu tәrәfindәn yenidәn yayınlanmışdır.
Sözügedәn kitabda öncә sözün ümumi bir tәrifi verilir vә bütün sözlәr isim, feil vә әdat
olmaqla üç yerә bölünür. Sonra isә “bilmәk” feli әsas alınaraq sözügedәn felә dair әrәb dilindә
olduğu kimi örnәklәr gәtirilir. Türkcә bütün feil zamanlarının qrammatik açıqlanmaları da bu
şәkildә aparılır, şәkilçilәrin tәsdiq vә inkar, mәlum vә mәchul formaları göstәrilir vә hәr birinin
tәsriflәnmәlәrinә dair konkret nümunәlәr verilir. Hәmin hissәdә “ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i
tasgîr, ism-i mensûb, ism-i tafdîl ve fiil-i taaccub üzәrindә ayrıca olaraq durulur. İkinci bölümdә
isә isimlәr açıqlanır. İsimlәrin növlәri, ismin halları, saylar, әvәzliklәr, zәrflәr, sual әdatları, tәyini
135
söz birlәşmәlәri vә quruluşları, cümlә tamlayıcıları (determinantlar), zәrflәr, ismi cümlәlәr, işarә
isimlәri (әvәzliklәri) vә әdatlar işıqlandırılır”( Karabacak 2002: 9).
Göründüyü kimi, sözügedәn kitab da әrәb diliçiliyi әnәnәlәrinә görә yazıldığından,
ümumtürk dilinin sintaktik özәlliklәri nitq hissәlәrinin ad//feil//әdat olaraq tәsnif olunduğu
bölümdә öyrәnilmişdir.
2.2.1.3. Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” (Türklerin dil ve idrak
kitabı) adlı әsәri
Fuad Köprülü demişdir ki, Әbu-Hәyyanın sözügedәn әsәri türk filologiyası tarixindә
ayrıca bir müstәqil filoloji mәrhәlә tәşkil edir (Abû-Hayyân 1931:7). Kitabın әldә olan әn
mükәmmәl elmi-tәnqidi mәtnini hәmyerlimiz Әhmәd Cәfәroğlu hazırlamış vә 1931-ci ildә
İstanbulda yayınlatmışdır. Sözügedәn yayın daha öncәki bütün mövcud nәşrlәr әsasında bir
әdәbi-tәnqidi mәtn olaraq çox diqqәtlә hazırlanmışdır. Әhmәd Cәfәroğlu kitabın öncәki nәşrlәrini
tәnqidi şәkildә öyrәnәrәk katiplәrin bir çox yanlışını düzәltmiş vә onun müxtәlif әl
yazmalarındakı әksikliklәri son nüsxәdә müqayisәli olaraq ortadan qaldırmışdır. Belәliklә,
türkoloji dilçiliyin leksikoqrafik vә qrammatik biblioqrafiyası tarixindә ortaya çox nadir bir
yayın-kitab qoyulmuşdur.
Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı әsәrinin XIII-XIV yüzillәrdә
yazıldığı ehtimal olunur. Kitabın müәllifi Әndәlüs ülәmasından olan Әsirәd-din Әbu-Hәyyan
Mәhәmmәd-ibn Yusif-ibn Әli-ibn Yusifdir. Onun әsli bәrbәrdir. O, 1256-ci ildә Qrenadada
anadan olmuşdur. Әbu-Hәyyan bir neçә elmi mәrkәzdә qrammatika vә hәdis elmlәrini
öyrәndikdәn sonra Afrika vә Şimali Misirdә qәrar tutmuş vә bir çox әsәrini dә elә orada qәlәmә
almışdır.
Әbu Hәyyanın yazdığı bir çox elmi әsәrdәn әlimizә on beşi gәlib çatmışdır. Onlardan
biri dә “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı haqqında bәhs edilәn mәşhur kitabıdır. Әbu-
Hәyyanın özünün dә dediyi kimi, sözügedәn әsәr türk dilinin lüğәti, onun morfologiya vә
sintaksisi (sәrf vә nәhvi) haqqında yazılmışdır. Müәllifin izahatından әsәrin konkret olaraq hansı
türk dilinә vә ya o dövrә görә türk dialektinә vә ya lәhcәsinә aid olduğu mәlum olmur. Ancaq
kitabın lüğәt bölmәsindә Türk dünyasına vә ümumәn türklәrә aid olan boy, lәhcә vә yer adlarının
işlәnildiyi dә müşahidә edilir. Bunlardan “qıpçaq vә türkmәn” adlarına daha çox, “tatar, bulqar,
136
toksuba, uyğur, Türküstan” kimi türk qәbilә, lәhcә vә yer adlarına isә daha az tәsadüf olunur
(Abû-Hayyân 1931: 9).
Ә. Cәfәroğlunun hazırladığı Әbu Hәyyana aid olan “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı
әsәrin sözügedәn yayını “Başlanğıc”, “İxtisarlar”, “Lüğәt”, “Qrammatika” vә әsәrin әrәb әlifbası
ilә yazılmış orijinalından, yәni faksimelindәn ibarәtdir. “Başlanğıc”da kitabın müәllifi, onun
müxtәlif әl yazmaları, kitabda yer alan bölmәlәr, әsәrin yazılmasının mәqsәdi vә s. haqqınada
qısa mәlumat verilir. “İxtisarlar”da әsәrdә yer alan dillәrin, lәhcәlәrin vә elmi mәnbәlәrin
adlarının qısaltmaları ilә bәrabәr, kitabın mәtnindә işlәnilәn bәzi hәrflәrin transkrip işarәlәri dә
yer almışdır.
Lüğәt bölmәsi kitabın 131 sәhifәlik әn böyük hissәsini tәşkil edir (Abû Hayyân 1931: 1-
131). Burada sözlәr әlifba sırası ilә düzülmüş vә onların hansı mәnbәlәrdәn alındığı qarşısında
göstәrilmişdir. Bir neçә mәnası olan çoxmәnalı vә omonim sözlәrin mәnaları açıqlanmışdır.
Lüğәtin leksikoqrafik tәrkibi, tәbii ki, yazıldığı dönәmin ümumişlәk leksikasını ehtiva edir.
Feillәr sözügedәn lüğәtdә әsas etibarilә mәsdәr formaları ilә deyil, felin tәsriflәnәn sadә vә
mürәkkәb şәkillәrindә verilmişdir. Mәsәlәn, ağardı ‘qocaldı’; ‘ağardı, yәni ağ oldu’ (1931:1-2),
aldandı ‘bu günkü mәnasında’(1931:3), içirdi ‘bu günkü mәnasında’(1931: 37), taŋladı ‘tәәccüb
etdi’ (1931: 98) vә s.
Qrammatika bölmәsi kitabın 51 sәhifәlik ikinci böyük hissәsini tәşkil edir (Abû Hayyân
1931: 135-186). Hәmin bölmәdә ilk olaraq türk dilindә işlәnilәn mәnalı sözlәrin isimlәrdәn,
feillәrdәn vә hәrflәrdәn ibarәt olduğu göstәrilir (Abû Hayyân 1931: 135). Sonra isә ismә vә felә
mәxsus olan morfoloji özәlliklәr açıqlanır. Kitabda ayrı-ayrı morfoloji әlәmәtlәr çox vaxt hәrf
kimi izah edilir. Mәsәlәn, felin mәchul vә qayıdış növlәrini düzәldәn 0n formadüzәldici leksik-
qrammatik әlamәtindәn “n” hәrfi vә onun әmәlә gәtirdiyi müstәqil mәnalar kimi danışılır (1931:
143). Bunun kimi “s,0b, t, d, q, k, ğ,
0ş,
0l, v” şәkilçilәri vә hәmin fonemlәrlә ifadә olunan bәzi
morfemlәrin funksional sәciyyәli komponentlәri dә müxtәlif mәnalar ifadә edәn hәrflәr olaraq
açıqlanır (1931: 143-150.).
Kitabda mürәkkәb sözlәrdәn, әvәzliklәrdәn vә zәrflәrdәn dә bәhs edilir (1931: 149-152).
Feil bәhsi isә kitabda әmr, keçmiş vә gәlәcәk zaman şәkillәri ilә öyrәnilir. Mübtәda vә xәbәrdәn
ismi vә feli xәbәrlәrdәn, mәsdәrlәrdәn, zaman vә yer zәrflәrindәn, hәtta hal kateqoriyasından da
kitabın feil bәhsindә danışılır (1931: 152-167). Sifәt mövzusu kitabda ayrıca olaraq işıqlandırılır
vә istәr sifәt bәhsindә, istәrsә dә digәr bәhslәrdә inversiyaya uğramış cümlәlәrә dair örnәklәr
137
gәtirilir. Mәsәlәn, “akil bir adam gördüm” yerinә “kördüm bir uslu är” (1931: 179) cümlә
konstruksiyasının türk dilindә işlәnilmәsi normal hesab edilir. Sifәtin cümlәdәki sintaktik
funksiyası ilә әlaqәdar olaraq “Pederi gidici olan adam kalktı” yerindә “turdı bir er kim atası
kitmiştir” (1931: 179) cümlәsinin işlәnilmәsinin mümkün olduğu göstәrilmişdir. Hәmin sintaktik
konstruksiya isә әslindә korrelyativ-tәyin mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya
ilә ifadә etsәk tәyin budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir.
Klassik türkologiyada şәrt dövrü olaraq adı keçәn şәrt kateqoriyasından vә onun sa2
şәklindә ifadә olunan morfoloji-sintaktik әlamәtindәn sözügedәn kitabda ayrıca olaraq bәhs
olunmuşdur (1931: 183-185). Morfologiyada felin şәrt şәkli olaraq öyrәnilәn kateqoriya
sintaksisdә әsas etibarilә şәrt-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsinin predikativ
mәrkәzlәrinin formalaşmasında özünü göstәrir. Maraqlıdır ki, kitabda sa2
-dan bir şәrt hәrfi
olaraq bәhs edәn müәllifin sözügedәn mövzuya dair gәtirdiyi örnәklәrin çoxu elә koordinativ-şәrt
mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdir vә ya kassik terminologiya ilә ifadә etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli
mürәkkәb cümlәlәrdir. Mәsәlәn: “Sencer turmuş olsa idi Sokur turmuş idi” (1931: 184).
Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı kitabında fonemlәr hәrflәr, söz
birlәşmәlәri vә cümlәlәr isә isim vә feil morfoloji әlamtlәrinin işlәnildiyi örnәklәr olaraq
işıqlandırılmışdır. Başqa bir sözlә, fonetika vә sintaksis mövzuları morfologiya bәhsinin
içәrisindә öyrәnilmişdir. Bu isә XI-XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәlәrinә görә әrәb vә
türk dillәrindә yazılan qrammatika kitablarının әsas elmi-metodiki özәlliklәrindәn biri olmuşdur.
2.2.1.4. Molla Sâlihin “Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it-
Türkiyye” adlı әsәri
Sözügedәn kitabı Besim Atalay әrәb dilindәn türk dilinә çevirmiş vә 1949-cu ildә
İstanbulda yayınlatmışdır. Kitab orta әsrlәrdә, Misir vә Şimali Afrika torpaqları Osmanlı
dövlәtinin әlinә keçdikdәn sonra yazılmışdır. Kitabın әlimizdә iki nüsxәsi vardır. Birinci
nüsxәnin surәti Misirdә hicri tarixi ilә 1047-ci ildә çıxarılmışdır. Әsәrin müәllifi Molla Salih
Misirdә Әşrәfiyyә mәdrәsәsindә müdәrris, yәni müәllim olmuşdur. Bu kitab әrәblәrә vә daha çox
o vaxt Misiirin qazisi olan şәxsin Әhmәd adındakı oğluna türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә
yazılmışdır. Kitab dörd böyük bölmәdәn ibarәtdir. Birimci bölmәdә feillәrdәn, ikinci bölmәdә
isimlәrdәn, üçüncü bölmәdә әvәzliklәrdәn, dördüncü bölmәdә әrәb dilindәn türk dilinә keçmiş
ortaq sözlәrdәn bәhs edilir. Kitabın sonunda isә türk dilindә danışıq mәtnlәri vә cümlә qurma
138
örnәklәri verilmişdir ki, bu da o vaxta qәdәr hәr hansı bir qrammatika vә ya dәrs kitabında yer
almamışdır (Molla Salih 1949: 3-6).
2.2.1.5. “Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” (Türk dilinә zәrif hәdiyyә) adlı
әsәr
Sözügedәn әsәrin yazıldığı tarix vә müәllifi mәlum deyildir. Qeyd etmәk lazımdır ki,
“Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” adlı әsәrin yeganә nüsxәsi İstanbulda Bәyazıt
camisinin yanındakı Vәliddin Әfәndi Kitabxanasında 3092 nömrә ilә mühafizә olunur. Hәmin
әsәr XIII-XV yüzillәrdә Şimali Afrikada, Suriyada vә Fәlәstindә geniş yayılmış vә tәxminәn 250
il hökmranlıq sürmüş Mәmlük Sultanlığı vә ya başqa bir adı ilә Kölәmәnlәr sülalәsinin vә
ardıcıllarının rәsmi dövlәt dilinin qrammatikası haqqındadır. Hәmin dil isә, mәlum olduğu kimi,
Qıpçaq türkcәsi olmuşdur. Әsәr әrәblәrin türkcә öyrәnmәsi mәqsәdilә vә әrәb dilindә yazılmışdır.
Bu qrammatika kitabı haqqına elm alәminә ilk mәlumatı Fuat Köprülü 1922-ci ilin iyun ayında
bir Macar jurnalına yazdığı mәqalәsindә vermişdir (Atalay 1945: 11). Bundan sonra hәmin kitab
türkoloqların diqqәtini özünә cәlb etmişdir. Sözügedәn qrammatika kitabı Besim Atalay
tәrәfindәn 1945-ci ildә türk dilinә tәrcümә olunmuş vә 1945-ci ildә yayınlanmışdır. Kitabı
sonralar E. İ. Fazılov vә M. T Ziyaeva әrәb dilindәn “Изысканный дар тюркскому языку”
(1978) adı ilә rus dilinә tәrcümә etmişlәr. Әsәr әsas etibarilә iki hissәdәn tәşkil olunur. Birinci
hissә 78 sәhifәlik bir lüğәtdәn ibarәtdir. İkinci hissә isә türk dilinin vә ya qıpçaq türkcәsinin
qrammatikası haqqındadır (Atalay 1945: 15). Birinci hissәdә “Әsirgәyәn, yarğılayan Tanrının
adıyla! Tanrım yardım et!” başlığı altında öncә bu әsәrin hansı mәqsәdlә yazıldığı, qıpçaq
dialektindә hәrflәrin sayı vә әrәb әlifbası ilә yazılışı göstәrilir. Sonra isә isimlәr vә feillәr olaraq
qığçaq dialektindәki sözlәrin müxtәlif tematik mövzulardakı lüğәti verilir (Atlay 1945: 5-44).
Kitabın qrammatika hissәsi Besim Atalayın tәrcümәsindә 57 sәhifәlik bir yer tutur.
Burada, hәr şeydәn öncә, müәyyәnlik vә qeyri-müәyyәnlik anlayışları dövrün qrammatik diskurs
ortamında izah edilir vә müxtәlif qrammatik kateqoriyaları bir-birindәn ayıran fәrqlәr dә “ayrım
vә ya ayırma, ayrılma” adı altında göstәrilir. Kitabın qrammatika hissәsindә әn çox tatar
diyalektindәn vә bәzәn dә türkmәncәdәn konkret örnәklәr gәtirilir. Hәmin örnәklәrә әsasәn
qarışıq xarakterli linqvistik-filoloji açıqlanmalar verilir. Hәmin açıqlanmalar da әsasәn aşağıda
göstәrilәn nitq hissәlәri vә müәyyәn qrammatik kateqoriyalar haqqında olur:
139
-Әvәzliklәr, zәrflәr, feli sfәtlәr, felin mәchul vә qayıdış şәkillәri, mәsdәrlәr, felin әmr
şәkli, inkarlıq kateqoriyası, felin keçmiş vә gәlәcәk zamanları;
-Tәsirli vә tәsirsiz feillәr, sual şәkillәri, şәrt әdatı vә digәr әdatlar, kәmiyyәt kateqoriyası,
mübtәda vә xәbәr vә s.
-Bağlayıcılar, söz yaradıcılığı vә ya isimdәn feil düzәldilmәsi, nida vә s. (Atalay 1945:
75-131).
Kitabın qrammatika bölmәsi әrәb dilçiliyi mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn nitq hissәlәrinin
isim//feil//әdat tәsnifilәndirilmәsi kontekstindә yazılmışdır. Bununla bәrabәr, hәmin bölmәdә
sadәcә isimlәr, feillәr vә әdatlar deyil, demәk olar ki, bütün nitq hissәlәrinin ayrı-ayrı morfoloji,
bәzәn dә sintaktik özәlliklәri haqqında sistemsiz olaraq mәlumat verilmişdir.
2.2.1.6. “El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye” (Türk dili
qaydalarının tәsbit olunması vә bütünü) adlı әsәr
XV yüzilin әvvәllәrindә Qahirәdә yazılan bu әsәrin müәllifi elm alәminә mәlum deyildir.
Әsәrin tәk әlyazması İstanbulda Süleymaniyyә kitabxanasının Seyid Әli Paşa bölmәsindә, 2659
nömrәli kataloqda saxlanılır. Hәmin nüsxә 1928-ci ildә Fuad Köprülünün “Ön söz”ü ilә Kilisli
Rüfәt Bilgә tәrәfindәn Tirkiyyat İnstitutunda yayınlanmışdır. Kilisli Rüfәt yayınında mәtnin
orijinalını olduğu kimi vermişdir. Macar tәdqiqatçısı S. Teleqdi Kilisli Rüfәtin nәşrinә
әsaslanaraq әsәrdәki bәzi qrammatik bilgilәri vә içindәkilәri Alman dilinә tәrcümә edәrәk çap
etdirmişdir (Hacıeminoğlu 1997: 17; Toparlı, Çögenli, Yanık 1999: 3). Әn son olaraq M. Sadi
Çögenli ilә Nevzat Yanık sözügedәn әsәrin әrәbcә mәtnini türk dilinә tәrcümә etmişdir. R.
Toparlı isә әsәrin Türk dilinin qrammatikasına uyğun bir şәkildә redaktәsini edәrәk Türk Dil
Qurumunda yayınlatmışdır (El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye 1999).
Kitabda әsas nitq hissәlәri kimi isim vә feillәrlә bәrabәr, şәkilçilәr dә öyrәnilmişdir. Türk
dilindә sözügedәn nitq hissәlәrindәn әn işlәk olanının feil olduğu vurğulanmış vә kitabın birinci
bölmәsindә felin şәkillәri vә ayrı-ayrı şәkilçilәri üzәrindә durulmuşdur (El-Kavânînü’l-Külliyye
Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye 1999: 5; 6-34). Kitabın ikinci bölmәsindә isim vә onunla hәmhüdut
kateqoriyalar, mәsәlәn әvәzlik, mübtәda, tamamlıq, izafәt hadisәsi, söz birlәşmәlәri vә bunlarla
bağlı olaraq da tabe söz tabe edәn söz münasibәtlәri öyrәnilmişdir (1999: 35-84). Kitabın üçüncü
bölmәsindә isә -r4
-t4, -dır
4 leksik-qrammatik morfoloji әlamәtinin vә -r
4 geniş zaman, -ma
2
inkarlıq vә -sa2 şәrt şәkilçilәrinin feil sistemindәki yeri örnәklәrlә göstәrilmişdir (1999: 85-96).
140
2.2.1.7. “Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye” (Türk dilinin parlaq incisi)
adlı әsәr Mәmlüklәr Sultanlığı dövründә (1250-1517) Türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә әrәbcә-
türkcә bir lüğәt olaraq yazılan kitablardan biridir. Bu әsәrin orijinal әlyazması Florensiyadakı
“Medicea Bibliotheca Laurenziana”da “Orient 130” nömrәsi ilә qeyd olunmuşdur. A.
Zaynçkovski 1963-cü ilin sentyabr ayında Venedikdә keçirilәn II Millәtlәrarası Türk Sәnәtlәri
Konqresindә iştirak etmәk üçün İtaliyaya getdiyi vaxt orada Şәrq әlyazmalarına baxarkәn hәmin
әsәri tapmışdır. O, hәmin әsәri 1965-ci ildә Varşavada “Rocznik Orientalistyczny” jurnalında iki
mәqalә halında yayınlatmışdır (Hacıeminoğlu 1997: 17). Bununla bәrabәr, A. Zaynçkovskinin
Qıpçaq Türkcәsi әsasında sözügedәn lüğәtә dair yazdığı digәr araşdırmaları da vardır (Ed-
Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye 2003: 9-109). Sözügedәn әsәri Türk dilindә “Ön
söz”ü, “Biblioqrafiya”sı, “Qıpçaqca-Türkcә” lüğәti vә “İndeks”i ilә bir mükәmmәl kitab olaraq
Rәcәb Toparlı çapa hazırlamış vә Türk Dil Qurumunda yuxarıda göstәrilәn adı ilә yayınlatmışdır
(2003).
2.2.2. Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmış linqvistik işlәr
Ümumtürk dilinә vә ya türk dillәrinә, özәlliklә dә Osmanlı türkcәsinә dair sözügedәn
dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn daha XV-XVIII yüzillәrdә latın, italyan, fransız, alman vә s.
Avropa dillәrindә kitablar yazılmışdır. Hәmin kitabların mәtnlәri çox vaxt latın hәrflәri vә uyğun
transkripsiya ilә hazırlanmışdır. “Bu metinler Osmanlı devleti ile daha çok ticari ve siyasi
ilişkilerde bulunan devletlerin mensubiyetinde olan kimselerin XV. yüzyıldan itibaren
hazırladıkları sözlük ve gramer kitablarından ibarettir (Kartallıoğlu 2011: 26).
Ancaq Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә ayrı-ayrı konkret türk dillәri vә
dialektlәrinә dair daha mükәmmәl qrammatika kitablarının yazılmasına vә digәr hәr cür linqvistik
xarakterli araşdırmaların sistemli olaraq aparılmasına türkoloji dilçilikdә XIX yüzildәn etibarәn
başlanılmışdır.
Avropada türkcә haqqında ilk qrammatika kitablarından birini Hieronymus Meqiser adlı
Ştuqqartlı bir alman latın dilindә yazmışdır. Sözügedәn әsәr Avropanın klassik qrammatika
kitablarının tәrtip olunma prinsiplәrinә әsasәn hazırlanmış vә 1612-ci ildә yayımlanmışdır.
Kitabda türkcәnin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqli dil özәllәklәri müәyyәnlәşdirilmiş vә nitq
hissәlәri qrammatik kateqoriyalara әsasәn aşağıdakı sıralanma ilә tәsvir olunmuşdur:
141
1. İsimlәrin hallanması;
2. Sifәtin müqayisә dәrәcәlәri;
3. İsimlәrin düzәldilmәsi vә ya söz yaradıcılığı;
4. Say adları;
5. Әvәzliklәr;
6. Feil;
7. Feillәrin tәsriflәnmәsi;
8. Mәlum növ (passivum);
9. Feillәrin düzәldilmәsinә dair qeydlәr;
10. Feli sifәtlәr;
11. Zәrflәr;
12. Әdatlar;
13. Bağlayıcılar;
14. Nidalar.
Sözügedәn qrammatika kitabında 220 atalar sözü vә deyim dә yer almaqdadır ( Dilaçar:
1971).
Belәliklә, XIX yüzildәn etibarәn türk dili haqqına Hind-Avropa dillәrinin qayda-
qanunlarına әsasәn müxtәlif qrammatika kitabları sistemli olaraq yazılsa da, әrәb dilçilik
mәktәbinin әnәnәlәri türkoloji dilçilikdә XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr davam etmişdir. Hәmin
dövrdә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәri baxımından türk dilindә yazılmış ilk qrammatika
kitablarından biri olmaq etibarilә Hüseyn Cahidin “Türkcә sәrf vә nәhv” adlı әsәri diqqәti çәkir.
Hәmin kitab özündәn sonrakı türkcә yazılan qrammatika kitablarının hazırlanmasında ciddi bir
elmi mәnbә rolunu oynamışdır (Cahit 2000: 9).
2.2.2.1. XIX yüzil vә XX yüzilin ilk qәrinәsindә әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmi ilә
yazılmış dil vә qrammatika kitabları
Sözügedәn dövrdә Avropada, Osmanlı İmeratorluğunda vә çar Rusiyasında hәm әrәb,
hәm dә latın mәnşәli dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn qrammatika kitabları yazılmış vә
müxtәlif etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuşdur. Türk yazılı abidәlәrinin kәşf olunması vә deşifrә
olunaraq oxunması işi isә bütün dünyada hәmin dövrün başlıca filoloji-tarixi hadisәlәridәn biri
kimi qiymәtlәndirilmişdir (Кoнoнoв 1982: 12-108). Bununla bәrabәr, renesans dönәmindәn
142
sonrakı dünyada dilçilikdә gerçәklәşәn yeni elmi-filoloji axınların da türkoloji dilçiliyin
inkişafına çox böyük tәsiri olmuşdur. Mәhz hәmin tәsir nәticәsindә türk әdәbi dillәri vә
dialektlәri haqqında rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış daha әhatәli elmi-filoloji әsәrlәr
meydana çıxmışdır. Belә ki, türkoloji dilçilikdә müxtәlif dilli etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuş,
geniş hәcmli tәsviri xarakterli qrammatika kitabları yazılmış vә digәr çox önәmli linqvistik
araşdırmalar aparılmışdır (Будагoв 1869, 1871; Radloff 1882; Aшмарин 1903; Катанoв 1903;
Deny 1921).
Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, başlanğıcda әn çox
tatar dili, türk-tatar dili, türk dili terminlәri ilә vә ya keçmiş Çar Rusiyasında yaşayan müxtәlif
türkdilli xalqların әdәbi dillәri vә dialektlәrinin adları ilә adlandırılmışdır. Rusiyanın elmi-filoloji
mәrkәzlәrindә hazırlanan türkoloji dilçilik әsәrlәri әsas etibarilә rus dilindә qәlәmә alınmışdır.
Qәrbi Avropada türk dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan linqvistik işlәr isә daha çox alman vә
fransız dillәrindә yazılmışdır. Bununla bәrabәr, XIX yüzilin sonları vә XX yüzilin әvvәllәrindәn
etibarәn sözügedәn әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәrindә dә işıq üzü görmәyә başlamışdır. Belә
ki, Osmanlı, Azәrbaycan, qazax-qırğız, özbәk (cağatay) vә tatar türkcәlәrindә dә müxtәlif
mәzmunlu türkoloji dilçilik әsәrlәri vә daha çox qrammatika kitabları yayımlanmışdır (Kononov
1982: 109-129; Deny 1921; Cahit 2000 vb.).
Sözügedәn әsәrlәrdә әn çox türkoloji dilçiliyin fonetika, qrammatika, leksika,
leksikoqrafiya vә dil tarixinә aid olan aşağıdakı ümumi vә özәl mövzuları tәsviri vә tarixi-
müqayisәli yöntәmlәrlә işlәnilmişdir:
-Türk dili qrammatikasının әsas sәviyyәlәri vә ya şöbәlәri;
-Fonemlәrin, morfemlәrin, söz birlәşmәlәrinin vә qruplarının, cümlә quruluşlarının
fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik özәliklәrinә görә müәyyәnlәşdirilmәsi;
- Lüğәt tәrkibinin vә ya sözlәrin, frazeologizmlәrin, atalar sözlәri vә mәsәllәrin leksik
vә leksikoqrafik olaraq tәsvir olunması;
-Qәdim türk dili abidәlәrinin vә ya mәtnlәrinin tәsbit olunması, oxunması, araşdırılması
vә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilmәsi.
Sözügedәn dövrdә türkoloji dilçiliyә dair müxtәlif müәlliflәr vә yaradıcı kollektivlәr
tәrәfindәn hazırlanan vә yayımlanan kitabların içәrisindә Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin
ümumi qrammatikası” (1846), Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında” (1851), “Altay dilinin
qrammatikası” (1869) vә P. M. Melioranskinin Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası” (1894-
143
1897) adlı әsәrlәri xüsusi bir yer tutur. Çünki hәmin kitablar yuxarıda sözügedәn qrammatik
mövzuların öz dövründә müqayisәli vә tәsviri olaraq hәrtәrәfli öyrәnilmәsinә görә öncәki uyğun
әsәrlәrdәn seçilir. Türk dillәrinin fonetik quruluşunun әsas özәliklәri ilk dәfә olaraq hәmin
әsәrlәrdә işıqlandırılmışdır. Mәsәlәn, saitlәrin vә samitlәrin sıralanması, ahәng qanunu, dodaq
ahәngi, assimilyasiya, vurğu, hecalanma kimi fonetik qanunlar vә hadisәlәr haqqında geniş vә
sistematik mәlumat “Altay dilinin qrammatikası” vә P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin
qısa qrammatikası” kitablarında yer almışdır. Ümumtürk morfeminә, söz birlәşmәsi vә cümlә
quruluşlarına dair ümumi linqvistik tәsvirlәr vә nitq hissәlәrinin tәsnifi “Altay dilinin
qrammatikası”, “Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası” kitablarında, Mirzә Kazım bәyin vә O.
Böthlinqkin yuxarıda göstәrilәn әsәrlәrindә öyrәnilmişdir.
2.2.2.1.1. Mirzә Kazım Bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası.
Azәrbaycan lәhcәsi ilә” (1846) adlı kitabı
Mirzә Kazım bәyin sözügedәn qrammatika kitabı üç bölmәdәn ibarәtdir:
1. Әlifba, hәrflәrin tәlәffüzü vә nitq hissәlәri olaraq isim, sifәt, say vә әvәzlik;
2. Feil, qoşma, zәrf, bağlayıcı, nida;
3. Söz birlәşmәsi vә digәr söz qrupları vә hәr cür söz vә cümlә birlәşmәlәri vә ya
sintaksis.
Bu әsәrdә öz dövrünün Osmanlı türkcәsi morfologiyası vә sintaksisinin quruluşu
Azәrbaycan türkcәsi vә tatar türkcәsnin vә onların müxtәlif dialektlәrinin uyğun dil sәviyyәlәri
ilә müqayisәli olaraq örnәklәrlә çox geniş tәsvir olunmuşdur. Kitab, tәbii ki, Hind-Avropa
dilçiliyi әnәnәlәrinә görә tarixi-müqayisәli vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә yazılmışdır. Ancaq
Mirzә Kazım bәy bir şәrqşünas vә öyrәndiyi dillәrin bilavasitә daşıyıcısı olduğu üçün sözügedәn
kitabında qәrb vә şәrq filologiyası әnәnәlәrindәn bir yerdә uğurla istifadә edә bilmişdir. Әsәrdә
Fransız dilçisi Joberin qrammatika vә sintaksis modeli әsas götürülmüşdür27
. Ancaq sözügedәn
modelin türk dillәrinin sintaktik quruluşunun tәsvir olunmasında әsas götürülmәsi sonralar
türkoloji dilçililikdә yanlış tәsniflәndirmәlәrә, uzun vә mәzmunsuz mübahisәlәrә yol açmışdır.
27
Ancaq Joberin cümlәlәrin sintaktik quruluşuna dair nәzәri görüşlәri ümumtürk dilinin bәzi qrammatik qaydalarının
Mirzә Kazım bәy tәrәfindәn tәsvir edilmәsindә yetәrli olmamışdır. Çünki Joberin görüşlәri bir flektiv dil olan
fransızcanın sintaktik quruluşuna görә irәli sürülmüşdü vә hәm flektiv, hәm dә aqqilütinativ quruluşlu dillәrin
materiallarına әsaslanmırdı. Bir sözlә, hәmin görüşlәr tipoloji-müqayisәli sәciyyә daşımırdı.
144
Bu, özünü әn çox müәyyәn vә qeyri-müәyyәn söz birlәşmәlәrinin vә mürәkkәb cümlәlәrin
öyrәnilmәsindә göstәrmişdir. Sözügedәn mübahisәlәr, hәr şeydәn öncә, feli sifәt, feli bağlama,
mәsdәr vә bәzi qoşmalı sintaktik konstruksiyaların mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsi (clause)
olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә bağlı olmuşdur. Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi
qrammatikası” adlı әsәrindә fonetika bölmәsi hәcm etibarilә çox qısadır. Hәmin bölmәdә türk
dilinin önәmli fonetik hadisәlәri, ahәng qanunu vә dodaq ahәngi mövzularına heç toxunulmamış,
fonemlәrdәn hәrflәr olaraq bәhs edilmişdir (Kononov 1982: 229-231; 301). Bütün bunlara
baxmayaraq, Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adlı kitabı ümumtürk
dilinin fonetikası, morfologiyası vә sintaksisi haqqında tәsviri vә tarixi-müqyisәli dilçilik
yötәmlәrilә yazılan geniş hәcmli bir әsәr olaraq türkoloji dilçiliyin tarixindә özünәmәxsus bir yer
tutmaqdadır.
2.2.2.1.2. Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt”
(1851) adlı kitabı
Sözügedәn kitab sadәcә türkologiya fәnni nöqteyi-nәzәrindәn deyil, ümumi müqayisәli
dilçilik elmi baxımından da dilçilik tarixindә çox böyük önәm daşıyır. Buna görә hәmin әsәr
sonrakı dövrlәrdә türkoloji dilçilik sahәsindә dә bir elmi mәnbә rolunu oynamışdır. Bu әsәr, hәr
şeydәn öncә, yakut dilinin ilk elmi qrammatikasıdır. Әsәrdә ümumtürk dilinin ayrıca bir müstәqil
qolu olaraq nüәyyәnlәşdirilә bilәn yakut (saha) dilinin fonetik vә qrammatik quruluşunun geniş
linqvistik tәsviri verilmişdir. Bununla bәrabәr, kitabda ayrı-ayrı yakutca mәtnlәr vә 4600 sözdәn
ibarәt olan “Yakutca-almanca lüğәt” dә yer almaqdadır. Burada yakut dilinin fonetik vә
qrammatik quruluşu hәm digәr türk dillәri vә dialektlәri, hәm Ural-Altay dillәrindәn sayılan
monqol vә tunqus-mancur dillәrinin materialları ilә öz dövrünün linqvistik hadisәlәri vә
gәlişmәlәri kontekstindә müqayisәli öyrәnilmişdir. Әsәr alman dilindә yazılmış vә çox sonralar
rus dilinә tәrcümә olunmuşdur.
2.2.2.1.3. “Altay dilinin qrammatikası” (1869) adlı kitabı haqqında
Sözügedәn kitabın üzәrindә әsәrin kimin tәrәfindәn yazıldığına dair hәr hansı bir
mәlumat verilmәmişdir. Sadәcә kitabın Altay missionerlәri tәrәfindәn hazırlandığı göstәrilmişdir.
Ancaq hәmin kitabın dilçi N. İ. İlminski, türkoloq V. İ. Verbitski vә bir din xadimi olan M. A.
145
Nevski tәrәfindәn hazırlandığı28
türkoloji dilçilikdә artıq çoxdan tәsbit olunmuşdur (Kononov
1982: 291- 292). Bu әsәr öncәki oxşar qrammatika kitablarından bir çox quruluş özәlliklәri vә
elmi-üslubi sistematikliyi ilә fәrqlәnir. Saitlәrin vә samitlәrin istәr artikulyasiyaya, istәrsә dә
fonetik funksionallığa görә sistemli tәsnifi, sözdә vә cümlә sıralanmalarındakı vurğu haqqında
biliklәr türkoloji dilçilikdә ilk dәfә olaraq bu kitabda yer almışdır. Nitq hissәlәri burada isim, sifәt
vә zәrf olaraq sintaktik funksionallığına görә tәsnif olunmuşdur. İç//dış//yan//ön vә s. morfemlәr
hallana bilәn sözlәrlә işlәnilәn kömәkçi adlar olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir. Bununla bәrabәr,
sözügedәn qrammatika kitabında felin tәrz kateqoriyası üzәrindә dә durulmuş, tәyini söz
birlәşmәlirinә dair geniş mәlumat verilmiş, feli sifәt vә feli bağlama tәrkiblәri mürәkkәb
cümlәlәrin komponentlәri olaraq xarakterizә olunmuşdur.
2.2.2.1.4. P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin qrammatikası” (1894-1897)
adlı kitabı haqqında
Sözügedәn әsәrin birinci cildini “Fonetika vә etimologiya”, ikinci cildini isә “Sintaksis”
bölmәlәri tәşkil edir. P. M. Melioranski bu әsәrini 1869-cu ildә yayımlanan “Altay dilinin
qrammatikası” kitabı örnәyinә görә hazırladığını göstәrmişdir. Onun istәr bu әsәri ilә, istәrsә dә
digәr “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1890), “Gültәkin abidәsi haqqında”(1899) kimi digәr
әsәrlәri ilә türkologiya elminin sonrakı inkişaf dövrlәrindә linqvistik bir kontekstin yaranmasının
yolu açılmışdır (Kononov 1982: 271-272; 303).
2.2.3. XX yüzildә türkoloji dilçilik әsәrlәri
Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri Sovetlәr Birliyindә, Avropada, Amerikada,
Türkiyәdә vә dünyanın digәr bölgәlәrindә әsas etibarilә әnәnәvi dilçilik metodları ilә tәsviri
olaraq yerinә yetirilmişdir. Bununla bәrabәr, oxşar linqvistik әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәri vә
dialektlәri vә bir-birinә qohum olmayan digәr dillәrin materialları ilә dә müqayisәli
hazırlanmışdır. Daha doğrusu, hәmin әsәrlәr müqayisәli-tarixi, müqayisәli-coğrafi vә müqayisәli-
28
Bunların hәr üçü xristian missioneridir (Eren 1998: 331). Onların yazdığı bu kitab türkoloji dilçilikdә
qrammatikaya aid bir çox mövzunun ilk dәfә olaraq işıqlandırılması ilә bilinmәkdәdir. Ancaq göstәrilәn әsәr, hәr
şeydәn öncә, öz dövründә hәlә yazısı belә olmayan türk dialektlәrinin müstәqil linqvistik kontekstdә ayrıca dillәr
olaraq öyrәnilmәk istәndiyi ilә dә diqqәti çәkir. Bu isә o demәkdir ki, sözügedәn әsәrdә bütövlükdә türk dialektlәri
vә ayrılıqda Altay türkәcәsi ayrı-ayrı müstәqil dillәr olaraq işıqlandırılmışdır. Buna görә dә hәmin dövrdә oxşar
qrammatik işlәrin ortaya çıxması ilә bağlı olaraq yaranan “Missionerlik qrammatikası” ifadәsi bu gün çox böyük
maraq doğurur. Bu baxımdan hәmin ifadә vә ya qavram türkoloji dilçiliyin tarixindә ayrıca olaraq öyrәnilmәlidir.
146
tipoloji dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmışdır (Муcaeв., Пoкрoвcкaя., Ceвoртян., Гaджиeвa.,
Юлдaшeв., Бacкaкoв., Кoвшoвa., Тeнишeв., Лeвитcкaя., Иcxaкoвa., Aшнин 1972: 3-19;
Кoнoнoв 1974: 5-12; Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:3-22).
Sintaktik quruluşa dayalı dilçilik metodları ilә bәrabәr, dilçilikdә funksiyaya,
konseptuallığa vә informasiya texnolgiyalarına söykәnәn yeni linqvistik yöntәmlәr dә ortaya
çıxmışdır. Onların türk әdәbi dillәrinә bu vә ya digәr şәkildә tәdbiq edilmәsi isә, yuxarıda
göstәrildiyi kimi, türkoloji dilçiliyin son inkişaf dövrlәrindә özünü göstәrir. Bu baxımdan bәzi
müәlliflәrin universal sәciyyәli sistematik linqvistik yöntәmlәrlә yazılan bәzi әsәrlәrindәn
(Эргувaнлы 1987: 299-310; Юxaнcoн 1987: 398-425; Uzun 2000) keçәn әsrdә bir elmi-metodik
vasitәçilik rolunun oynanılması gözlәnilirdi. Bu rol türkoloji dilçilkdә әnәnәvi dilçiliklә koqnitiv-
informativ sәciyyәli linqvistik yöntәmlәrin tәtbiqi arasında bir keçid mәrhәlәsinin vә
bağlantıların yaradıla bilmәsindәn ibarәt idi.
Qeyd olunmalıdır ki, belә bir vәzifә göstәrilәn dilçilik әsәrlәrindә yerinә yetirilә
bilmәmişdir. Çünki, sözügedәn linqvistik әsәrlәrdә türk dillәrinin özünәmәxsus olan bir çox
önәmli fonetik, qrammatik, leksik vә leksikoqrafik özәlliyi lazımi sәviyyәdә dәrk olunmamışdır.
Bunlar, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dilinin әsas vә kömәkçi morfemlәrinin postpozisiyonda bir-
birinә artırılması, sözlәrin söz yaradıcılığı әsnasında birlәşә bilmәsi vә sәslәrin interpozisyonda
qaynaşa bilmәsi ilә geçәklәşәn funksionallıqla şәrtlәnir. Söz birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb
sintaktik bütövlәrdә isә söz sırasının simmetrik vә asimmetrik sәciyyәli sıralanması da hәmin
әsәrlәrdә ümumtürk dilinin lazımi sәviyyәdә dәrk olunmayan özәlliklәrindәndir (Musaoğlu
2004ç: 30-32). Sözügedәn dönәmdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri bir çox halda dilçilik elminin
ümumi qayda-qanunlarına әsasәn işıqlandırılmır. Onların obyektiv olaraq deyil, çox vaxt
ümumtürk dilinә qohum olmayan ayrı-ayrı xarici dillәrin araşdırılması yöntәmlәri ilә subyektiv
olaraq öyrәnilmәk istәndiyi müşahidә olunur (Musaoğlu 2004c:2145-2147). Bu isә türkoloji
dilçiliyә aid aparılan әnәnәvi, yeni vә әn yeni linqvistik işlәrin arasında sistemli vә düzgün bir
bağlantının qurulmasını böyük bir ölçüdә bu gün dә әngәllәmәkdәdir. Sözügedәn әngәllәrin
ortadan qaldırılması isә türkoloji dilçiliyә dair linqvistik sәciyyәli aparılan bütün işlәrin bir yerdә
qiymәtlәndirilmәsi, yanlışlıqların vә tutarsızlıqların obyektiv olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi ilә
mümkün ola bilәr.
Türkoloji dilçiliyә dair işlәr lap әvvәldәn әnәnәvi xarakterli müxtәlif linqvistik
yöntәmlәrin türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin materiallarına bir yerdә tәtbiq olunması ilә yerinә
147
yetirilmişdir. XX yüzildә dә әsas etibarilә öncәki yüzildә başladılmış olan dil vә qrammatika üzrә
aparılan işlәrin hәyata keçirilmәsi vә getdikcә genişlәndirilmәsi bu vә ya digәr şәkildә davam
etdirilmişdir. Bu baxımdan türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin bir çoxunun qrammatika kitabları
daha XX yüzilә qәdәr yazılmamışdı. Sadәcә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, Türkiyә (Osmanlı)
Azәrbaycan, tatar, yakut (saha), Altay, qazax, Çuvaş vә tuva türkçәlәrinin qrammatika kitabları
ayrıca olaraq bu vә ya digәr şәkildә yayımlanmışdı. XX yüzildә isә bir çox türk dilinin
qrammatik quruluşuna dair ilk kitablar hazırlanmışdır. Bunlardan bәzilәrinin adını, yuxarıda da
göstәrildiyi kimi, türk dillәrinә aid yazılmış örnәk kitablar olaraq aşağıda çәkmәk olar:
1. “Qumuq dilinin qrammatikası” vә “Başqırd dilinin qrammatikası” (Дмитриeв 1940;
1948);
2. “Qaraqalpaq dili” (Бacкaкoв 1951; 1952);
3. “Oyrot dilinin qrammatikası”, “Şor dilinin qrammatikası” vә “Xakas dilinin
qrammatikası” (Дырeнкoвa 1940; 1941; 1948);
4. “Karaim dilinin qrammatikası” (Муcaeв 1964);
5. “Qaqauz dilinin qrammatikası” (Пoкрoвcкaя 1964);
6. “Sarı uyğur dilinin quruluşu” vә “Salar dilinin quruluşu”(Тeнишeв 1976a; 1976b);
XX yüzilә qәdәr türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әsas etibarilә fonetikası, qrammatik
quruluşu, hәmin quruluşun müxtәlif linqvistik özәlliklәri vә lüğәtçilik sahәsi öyrәnilmişdir.
Bununla bәrabәr, göytürk, әrәb vә uyğur yazısı ilә yazılan qәdim әdәbi abidәlәrin vә әsәrlәrin dili
vә mәtnlәrinin oxunmasına dair dә çox iş görülmüşdür. XX yüzildә isә durum fәrqlidir. Bu
yüzildә artıq bütövlükdә türk әdәbi dillәrinin vә ayrılıqda onların hәr birinin funksional olaraq
işlәnilmә sahәlәrinin öyrәnilmәsi gündәmә gәlmişdir. Belә ki, danışıq dili vә dialektologiyaya
dair müxtәlif işlәr görülmüşdür. Türk әdәbi dillәrindә yazan mәşhur yazıçıların hәr birinin dili vә
üslubu öyrәnilmişdir. Buna bağlı olaraq ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinin tarixlәri vә ümumi dil
tarixi kateqoriyaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Türkoloji dilçilikdә ümumi onomastika, frazeologiya,
semantika, leksikologiya vә leksikoqrafiya sahәlәri; müstәqil fonetika, fonologiya, qrammatika
şöbәlәri vә dilin öyrәnilmәsindә özünü ayrıca olaraq göstәrәn nitq mәdәniyyәti istiqamәti
formalaşmışdır. Bütün bunlarla bәrabәr, türk dillәrindә yazılan vә yuxarıda göstәrilәn digәr fәnlәr
kimi milli filologiya fakültәlәrindә keçilәn “Dilçiliyә giriş” vә “Ümumi dilçilik” kimi kitablar da
ortaya çıxmışdır. Yuxarıda sözügedәn türkoloji fәnlәrә dair müxtәlif türk әdәbi dillәrindә qәlәmә
148
alınan monoqrafiyalara, dәrs kitablarına vә vәsaitlәrinә örnәk olaraq aşağıdakı kitabların adını
çәkmәk olar:
1. H. Baylıyev. “Müasir türkmәn dilinin qrammatikasının qısa kursu” (1948);
2. M. N. Xıdırov. “Türkmәn dilinin tarixindәn materiallar” (1962);
3. S. Cәfәrov. Müasir Azәrbaycan dili: leksiska” (1970);
4. Q. Әbdürrәhmanov., A. Rüstәmov. Qәdim türk dili” (1982);
5. B. Әbülqasımov. XIX әsrin ikinci yarısında qazax әdәbi dili” (1976);
6. A. A. Axundov. “Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nәzәriyyәsi vә metodları” (1988);
7. E. Aqmanov. “Qazax dilinin tarixi sintaksisi” (1986);
8. N. Cәfәrov. “Azәrbaycan türkcәsinin millilәşmә tarixi” (1955);
9. N. Xudiyev. “Radio, televiziya vә әdәbi dil” (2001) vә s.
Ana dillәrindә sistematik olaraq tәlim vә tәdris işlәri aparılmayan türk dillәrinә dair
keçmiş Sovetlәr Birliyindә yayımlanmış әsәrlәr isә әsas etibarilә rus dilindә yazılmışdır (Муcaeв
1964; Рaccaдин 1978).
Türk milli әdәbi dillәrindә hәm nәzәri, hәm dә tәtbiqi türkoloji dilçilik işlәrinin müxtәlif
yerlәrdә yazılmağa vә yayımlanmağa başlanıldığı ümumi tarix türkologiya elmindә әsas etibarilә
XVIII-XIX yüzillәr olaraq qәbul edilir (Banguoğlu 1998: 144). Daha doğrusu, sözügedәn tarixin
biblioqrafik olaraq göstәrilmәsi işi әn çox türk әdәbi dillәrinin XIX yüzildәn etibarәn formalaşan
müxtәlif funksional üslublarının, özәlliklә dә hәmin dillәrdә bәdii üslubların gerçәklәşmәsi
prosesinә dayanır. Buna baxmayaraq, müxtәlif türk әdәbi dillәrinin ayrılıqda başlanğıc tarixlәri
vә bütövlükdә tәşәkkül prosesinin mәrhәlәlәri XV-XVIII yüzillәrә vә hәtta XI-XIV yüzillәrә
qәdәr dә götürülür (Hydyrow 1959; Cыздыкoвa 1984: 20). Bununla bәrabәr, XV yüzilә qәdәr
yazılmış vә yayımlanmış olan әsas yazılı abidәlәrimizin vә müxtәlif әdәbi әsәrlәrimizin fonetik,
qrammatik, leksikoloji vә leksikoqrafik özәlliklәri arasında çox da böyük fәrqlilklәrin olmadığı
da bir hәqiqәtdir. Buna görә dә, fikrimizcә, qәdim (VI-XI yüzillәr) vә orta (XI-XIV yüzillәr)
türk dili olaraq adlandırılan mәrhәlәlәrin әslindә ümumi vә ortaq bir әdәbi dil kontekstindә dәrk
olunması daha doğrudur. Çünki, türk dillәrinin bir-birindәn çox da fәrqli olmayan linqvistik
özәlliklәrlә XIV yüzilә qәdәr ümumi bir әdәbi dil әnәnәsinә sahib olduğu mәşhur türkoloqlar
tәrәfindәn dә ifadә olunur (Бacкaкoв 1986: 42; Hacıeminoğlu 1996: 2). Türkdilli coğrafiyadakı
tarixi әsәrlәrimizin hәr hansı bir türk boyunun olmadığı göstәrilir. Hәmin әsәrlәrin bütün
149
türklәrin ümumi sәrvәti olduğu vә türk boylarının müxtәlif xalqlar olaraq isә XV yüzildәn
etibarәn formalaşdığı digәr bir elmi mәnbәdә dә vurğulanır (Муxaмeдoвa 1973: 7-13).
Belәliklә, türkologiyada başından bәri öncә әnәnәvi, sonra isә müәyyәn bir ölçüdә
struktur vә sistematik xarakterli linqvistik yöntәmlәrlә yazılmış araşdırmalar vә müxtәlif dilçilik
işlәri vardır. Bütün bunları XX yüzildәki elmi-praktik istiqamәtlәri, tәtbiqi yönlәri vә ya әsas
mövzuları ilә aşağıdakı şәkildә qruplaşdırmaq mümkündür.
2.2.3.1. Fonetika vә fonologiyaya dair görülәn işlәr
Ümumtürk dilinin hәm dialektlәr üstü әdәbi dillәrinә, hәm dә dialektlәrinә vә şivәlәrinә
dair fonetik işlәr 1920-ci illәrdәn başlayaraq bir çox türkoloji mәrkәzdә eksperimental metodla da
davam etdirilmişdir. Türk әdәbi dillәri vә onun dialektlәrinin saitlәr vә samitlәr sistemi, ahәng
qanunu, sәs uyumu, assimilyasiya, dissimilyasiya, metateza, proteza, vurğu, intonasiya, heca vә
digәr fonetik qanunlar vә hadisәlәr türkoloji dilçilikdә çox geniş işıqlandırılmışdır. Bütün bu işlәr
hәm әnәnәvi xarakterli fonetik-fonoloji araşdırma üsulları ilә, hәm dә labaratoriyalarda tәtbiq
edilәn yeni eksperimental yöntәmlәrlә yerinә yetirilmişdir. Türk dillәri vә dialektlәrindәn hәr
hansı birinin işlәnilmәsinә bağlı olaraq müәyyәnlәşәn fonemlәrin dil sistemindәki konkret
fonoloji vәzifәlәri vә pozisiya dәyişmәlәri sinxronik vә diaxronik aspektlәrdә tәdqiqata cәlb
olunmuşdur. Sözügedәn araşdırma-öyrәnilmә işlәri daha çox tәsviri, müqayisәli-tarixi vә
müqayisәli-tipoloji yöntәmlәrlә gerçәklәşdirilmişdir (Муcaeв., Пoкрoвcкaя., Ceвoртян.,
Гaджиeвa., Юлдaшeв., Бacкaкoв., Кoвшoвa., Тeнишeв., Лeвитcкaя., Иcxaкoвa., Aшнин 1972:
5-6; Kononov 1974b: 3; Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв.,
Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982:7).
2.2.3.2. Qrammatika: morfologiya, sintaksis vә söz yaradıcılığı sәviyyәsinin
öyrәnilmәsi
Söz yaradıcılığı türk dillәri vә dialektlәrindә bütövlükdә aqqilitünativ vә analitik
üsullarla, ayrılıqda isә felin növ, ismin mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq vә s. semantik-funksional
xarakterli formadüzәldici leksik-qrammatik şәkilçilәri ilә gerçәklәşir. Hәmin proses türkoloji
dilçilikdә hәm paradiqmatik-sintaktik, hәm dә sintaqmatik-leksik özәlliklәri ilә qarşılıqlı olaraq
öyrәnilir. Bu baxımdan ümumtürk dili qrammatikasına dair XX yüzildә görülmüş işlәrdә
әvvәlkilәrә görә araşdırma-öyrәnilmә sahәlәrinin genişlәndiyi vә getdikcә sistematik bir quruluşa
150
çevrildiyi müşahidә olunur. Türk dillәrinin qrammatikasına dair aparılan linqvistik
kateqoriyalaşdırmalar klassik Avropa qrammatikasının modellәri ilә dilin hәm quruluşuna, hәm
dә sisteminә görә müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu kontekstdә dilin qrammatik sistemindә yer alan vә
onun alt qrammatik şәbәkәsini tәşkil edәn hal, mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq, müәyyәnlik vә qeyri-
müәyyәnlik, tәsdiq-inkar, növ, şәkil, şәxs, zaman vә s. kateqoriyalaşdırmaları uyğun morfoloji
әlamәtlәrinә görә tәsniflәndirilmişdir. Üst qrammatik kateqoriyalaşdırmalar olaraq isә
aşağıdakılar müәyyәnlәşdirilmişdir:
-İsim, sifәt, әvәzlik, zәrf, say, feil, yardımçı ad, әdat, qoşma, bağlayıcı, nida vә s. nitq
hissәlәri;
-Tәyini söz birlәşmәlәri, feli tәrkiblәr vә digәr söz qrupları;
-Cümlә vә xәbәr formaları; sadә, mürәkkәb cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr.
Üst qrammatik kateqoriyalaşdırmalar türkoloji dilçilikdә daha çox sintaktik vә qismәn
dә mәtnlinqvistik özәliklәri ilә işıqlandırılmışdır. Söz yaradıcılığı ümumi dilçilikdә hәm
morfologiya vә leksikologiyada (Aлпaтoв 2004:103), türkoloji dilçilikdә isә daha çox
qrammatikanın bir bölmәsi olaraq öyrәnilmişdir (Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:5). Buna
baxmayaraq, ümumtürk dilinә mәxsus olan normativ, tәsviri vә funksional sәciyyәli mükәmmәl
bir qrammatika kitabının türkoloji dilçilikdә artıq hazırlanıldığı hәlәlik söylәnilә bilmәz.
Çünki istәr Türkiyәdәki tәnzimat vә bütövlükdә Türk dünyasındakı XIX yüzil vә ya
respublika dönәmi öncәsi vә istәrsә dә sonrası türkoloji dilçilik işlәri lap әvvәlindәn latın mәnşәli
Avropa qrammatikasına әsaslanmışdır. Başqa bir ifadә ilә hәmin işlәr sadәcә әrәb, slavyan-rus,
fransız vә ingilis dilçiliyi әnәnәlәrinә deyil, hәm dә çox vaxt söz konusu dillәrin qrammatik
qayda-qanunlarına söykәnmәmişdir. Türkcәyә vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dayanan vә
onlara görә inkişaf etdirilәn orijinal bir linqvistik metodologiya vә ya dilçilik mәktәbi
olmamışdır.
Bu kontekstdә türk dilinә görә orijinal bir metodologiyanın formalaşdırılması üçün
qrammatikaya dair qavramların (konseptlәrin) vә kateqoriyaların әsas komponentlәri ilә
sistematik olaraq yenidәn qavramlaşdırılması vә detalları ilә kateqoriyalaşdırılması işlәri
başlanılmalıdır. Mәsәlәn:
A. Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә söz yaradıcılığının növlәri onların tәrkibini tәşkil
edәn konseptual-leksik komponentlәrin linqvistik-qrammatik göstәricilәri ilә müәyyәnlәşir.
Bunların bir-birindәn leksik-qrammatik fәrqlәri vә ya algılanmaya görә müәyyәnlәşәn fәrqlilik
151
dәrәcәlәri konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilmәlidir. Onda türk dillәrindә mürәkkәb söz vә
onların bitişik vә ya ayrı yazılması problemi dә hәll olunacaqdır.
B. İsmin hal, mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq; felin şәkil, tәrz, növ kateqoriyaları;
tәsriflәnmәyәn feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr vә digәr kәlmә qruplanmaları, bütövlükdә cümlәlәr
türkoloji dilçilikdә yenidәn tәsniflәndirilmәlidir. Bunlara bağlı olaraq predikativlik-modallıq üst
vә alt sәviyyәlәrinin leksik-qrammatik göstәricilәri konseptual olaraq modellәşdirilmәlidir.
Yalnız o zaman tәrz kateqoriyasının dilin leksik-qrammatik sistemindәki yeri; sadә, mürәkkәb
cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin türkcә mәtndәki sәrhәdlәri açıq olaraq
müәyyәnlәşdirilә bilәr.
2.2.3.3. Leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsi
Sözügedәn dil sәviyyәsi birinci vә ikinci dәrәcәli nominativ adlandırmaları ilә
bütövlükdә söz problemi ilә bağlı olan mәsәlәlәri, ayrılıqda isә söz yaradıcılığını vә dildәki
frazeologizmlәşmә hadisәsini әhatә edir. Söz yaradıcılığı prosesi türk dillәrindә, hәr şeydәn öncә,
şәkilçilәrin sözlәrin kök vә gövdәlәrinә artırılması vә müxtәlif sözlәrin vә qoşa sözlәrin
birlәşәrәk bir mürәkkәb söz әmәlә gәtirmәsi ilә gerçәklәşir. Dildә söz yaradıcılığının qrammatik-
morfoloji formalaşma ilә dә bağlı olaraq isimdәn feil, feildәn isim, isimdәn isim, feildәn feil
düzәldilmәsi hadisәlәri ortaya çıxır. Bütün bunlar vә sintaktik şәkillәnmәlәri ilә növ,
mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq, feli sfәt vә feli bağlama funksionallığının kateqoriyalaşdırmaları hәm
qrammatik, hәm dә leksik parametrlәri ilә öyrәnilir. Bununla bәrabәr, qovuşma, uyuşma vә
birlәşmә semantik diferensiallaşma dәrәcәlәri ilә gerçәklәşәn frazeologizmlәşmә hadisәsi dә
sözügedәn dil sәviyyәsindә işıqlandırılır (Bayramov 1978: 5-27).
2.2.3.3.1. Leksikologiya türkoloji dilçilikdә bir linqvistik şöbә vә ya fәnn olaraq türk
әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair aparılmış olan struktur-semantik işlәrin 1960-1970-
ci illәrdә sürәtlәnmәsi ilә formalaşmışdır. Hәmin dilçilik işlәrindә, hәr şeydәn öncә, leksik
vahidlәrin müxtәlif mövzular üzrә üst vә alt semantik qrupları vә uyğun leksik-semantik
kateqoriyalaşmaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrindә әrәb, fars, monqol,
Qafqaz, Fin-Uqor vә digәr Hind-Avropa dillәrindәn, özәlliklә rus dilindәn alınaraq işlәnilәn
alınmaların unifikasiyası vә kodifikasiyası işlәri aparılmışdır. Türk әdәbi dillәri vә
dialektlәrindәn digәr qohum olmayan dillәrә, özәlliklә dә slavyan dillәrinә alınan dil alınmaları
isә leksikologiya vә etimologiya elmlәri baxımlardan öyrәnilmişdir. Leksikologiyaya dair
152
fundamental dilçilik işlәri günümüzә qәdәr hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq davam
etdirilmişdir. Dilin leksik tәrkibi onun әdәbi-funksional müstәvidә işlәnilmәsi problemlәri ilә
bağlı olaraq işıqlandırılmışdır. Sözün tәbii quruluşu vә anlamlarına bağlı olaraq türk әdәbi dillәri
vә dialektlәrinin leksikasına dair türk mәnşәli vә alınma leksik tәbәqәlәr müәyyәnlәşdirilmişdir.
Bununla bәrabәr, dildәki ümumi inkişaf vә dәyişmәlәrә görә quruluş vә semantik mütәnasiblik
tәsbit edilmiş, çoxmәnalı sözlәrin vә digәr baş sözlәrin leksik-semantik inkişaf özәlliklәri diqqәt
mәrkәzindә olmuşdur. Termin problemi vә terminlәrlә bağlı olan qavramların qarşılıqlarının
yaradılması vә ya mövcud olanların türk әdәbi dillәrindә düzәldilmәsi vә kodlaşdırılması
gündәmdә hәmişә öz aktuallığını saxlamışdır. Vә türk onomastikasına dair dә bütövlükdә bir çox
iş görülmüşdür (Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв.,
Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982; Бacкaкoв 1986). Nәticәdә bir-birilә qohum, yaxın
qohum vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinin sosial-mәdәni xarakterli dil әlaqәlәrinin keçmişә,
indiyә, gәlәcәyә vә “milli öz”ә görә daha geniş bir diskursiv aurada öyrәnilmәsinin yolu
açılmışdır.
Türkoloji dilçilik işlәrinin indiyә qәdәr әsas etibarilә әnәnәvi-tәsviri, tarixi-müqayisәli
vә müqayisәli-tarixi linqvistik yöntәmlәrlә aparıldığı artıq hamıya çox yaxşı mәlumdur. Ancaq
leksik vahidlәrin konseptual olaraq dәrinlәmәsinә öyrәnilmәsindә bu gün artıq yalnız sözügedәn
әnәnәvi sәciyyәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunması qәnqәtbәxş deyildir. Hәmin әnәnәvi
yöntәmlәrin tәtbiqi ilә hәm әdәbi dil, hәm dә ümumi dil tarixi baxımından “Әn Yeni Türk Dili
dönәmi” ilә dәyәrlәndirәn ümumtürk dili fenomeninin çağdaş araşdırma-öyrәnilmә şәrtlәri bir-
birinә uyğun gәlmir. Buna görә dә nominativ adlandırmalı leksik vahidlәrin vә ad köçürülmәsi ilә
gerçәklәşәn frazeologizmlәrin öncә konseptual konponentlәrinin göstәricilәri vә ilk örnәklәri
tәsbit edilmәlidir. Bundan sonra isә onların qavramlaşdırılması vә leksik-leksikoqrafik
quruluşları vә frazeologizmlәşmә dәrәcәlәri ilә kateqoriyalaşdırılması lazımdır.
Türkoloji dilçiliyin leksika vә leksikologiya bölmәsindә bu günә qәdәr linqvistik-
leksikoqrafik olaraq görülәn әsas işlәrdәn biri xarici dillәrdәn türk әdәbi dillәrinә keçәn alınma
sözlәrә qarşılıqların tapılması vә ya düzәldilmәsi olmuşdur. Hәmin qarşılıqlar daha çox müxtәlif
türk dili mәnbәlәrindәn, dialektlәrdәn, ağızlardan alınmış vә ya dilin daxili imkanları hesabına
sintetik vә analitik üsullarla düzәldilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, xarici dillәrdәn ümumtürk
dilinә keçәn sözlәrә leksik qarşılıqların tapılması vә düzәldilmәsi işi әn çox Türkiyә türkcәsindә
aparılmışdır. Hәtta digәr türk әdәbi dillәrindә “nәnә” vә “baba” kimi işlәnilәn vә ümumiyyәtlә
153
ümumtürk dili leksikasında var olan sözlәrin qarşılıqları Türkiyә türkәcәsindә Avropa dillәrindәn
kalka yolu ilә alınaraq “babaanne” vә “büyükbaba” şәklindә düzәldilmişdir. Vә ya çağdaş
Türkiyә türkcәsindә Hind-Avropa dillәrinin sintaktik modellәrinә uyğun olaraq “ilxı” yerinә “at
sürüsü, “yüyәn” yerinә isә “at başlığı” da işlәnilir. Digәr türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn bir çox
alınma sözlәrin leksikoqrafik modellәri çox zaman öz әsillәrinә uyğun olaraq, heç
dәyişdirilmәdәn, yәni kodifikasiya vә unifikasiya olunaraq işlәnilmişdir. Mәsәlәn, qrammatika,
morfologiya, sintaksis, faks vә s. sözlәr. Ancaq hәmin sözlәr çağdaş Türkiyә türkcәsindә “Dil
bilgisi, şәkil bilgisi, söz dizimi vә bәlgәgeçәr” şәkillәrindә dә işlәnilir. Әqrәbalıq, yaxın vә uzaq
qohumluq, heyvandarlıq vә s. bildirәn sözlәr, ifadәlәr vә terminlәr digәr türk әdәbi dillәrinin
leksikasında bu gün dә öz yerini qoruyub saxlamaqdadır. Belәliklә, müxtәlif alınma sözlәr vә ya
ifadәlәr hәm hәrfiyyәn, hәm olduğu kimi, hәm dә kalka yolu ilә vә semantik olaraq türk dillәrinin
sәs quruluşuna vә qrammatik özәlliklәrinә uyğunlaşdırılmış vә leksikoqrafik olaraq
kodlandırılmışdır. Bu kontekstdә türk dillәrini bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum
әdәbi dillәr vә dialektlәr olaraq formalaşdıran leksikoloji, leksikoqrafik vә digәr oxşar
kateqoriyalaşdırmalara dair türkcә olaraq gәlişdirilәcәk metodologiyaya uyğun bir koqnitiv vә
leksikoqrafik prinsip müәyyәnlәşdirilmәlidir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә hәm dil daxili, hәm
dә dil xarici faktorların tәsirilә diferensiallaşan tәyini söz birlәşmәlәrindәn mürәkkәb sözlәrin
әmәlә gәlmәsi prosesi müәyyәnlәşdirilәcәkdir. Hәmin prinsipә görә dә türk әdәbi dillәri vә
dialektlәrindә ayrıca bir sintaktik-leksikoqrafik kateqoriyalaşma işi tәsbit olunmalıdır. Sözügedәn
kateqoriyalaşma işi Türkiyә türkcәsindә işlәnilәn “söz dizimi, sözdizimi, sözdizim; dil bilimi,
dilbilimi, dilbilim; Türklük bilimi, Türklükbilimi, Türkbilim//Türklükbilim” örnәklәrinә vә digәr
oxşar qrammatik gәlişmәlәrә vә dәyişmәlәrә görә dә aparıla bilәr (Musaoğlu 2002: 178).
2.2.3.3.2. Leksikoqrafiyaya dair aparılan linqvistik xarakterli işlәrin tarixi türkoloji
dilçilkdә Mahmud Qaşqarlının “Divani-lüğәt-it türk” adlı әsәrinә qәdәr uzanıb gedir. Bu şöbә
әslindә türkoloji dilçiçilyin әn inkişaf etmiş sahәlәrindәn biri olaraq da diqqәti cәlb edir. Müxtәlif
lüğәtlәrin tәrtibi prinsiplәrinin inkişaf etdirilmәsi türk leksikoqrafiyasında bu gün dә tam sürәtlә
davam etdirilmәkdәdir. 1990-cı illәrdәn etibarәn türk leksikoqrafiyasında türk әdәbi dillәri vә
dialektlәrinin, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, tәrtib olunmasında yeni bir elmi-linqvistik
mәrhәlәyә qәdәm qoyulmuşdur. İndi artıq, yuxarıda göstәrilәn digәr lüğәtlәrlә bәrabәr, yeni tipli
türkoloji lüğәtlәr dә tәrtib olunmaqdadır. Bunlar hәm ümumi müqayisәli türk dillәri lüğәtlәri,
hәm dә özәl atalar sözlәri, frazeologizmlәr, terminlәr lüğәtlәrindәn ibarәtdir (Musaoğlu 2002:
154
211-217). Dәrsliyin III hissәsindә ikincilәrdәn sinxronik müqyisәli-açıqlamalı lüğәt örnәklәri
olaraq әtrafı bәhs olunur.
2.2.3.3.3. Frazeologiya tәsviri-açıqlamalı vә müqayisәli-tәsviri frazeoloji lüğәtlәri ilә
birlikdә bir türkoloji dilçilik şöbәsi vә ya fәnni olaraq XX yüzildә formalaşmışdır (Musaoğlu
2002: 211-217). Ancaq hәlәlik türk frazeologiyasının ümumi linqvistik prinsiplәri vә
frazeologizmlәrin digәr hәmhüdud dil vahihlәri ilә konkret sәrhәdlәri türkoloji dilçilikdә dәqiq
olaraq göstәrilmәmişdir. Halbuki frazeologizmlәşmәnin qovuşma (фразеологические
сращения), uyuşma (фразеологические единства) vә ya bütövlükdә idiom vә birlәşmә adlı
semantik dәrәcәlәri dilçilikdә çoxdan müәyyәnlәşdirilmişdir (Винoгрaдoв 1977:118-161).
Hәmin semantik-frazeoloji dәrәcәlәrә görә frazeologizmlәrin konseptual-linqvistik tәsviri işi
türkoloji dilçilikdә qәnaәtbәxş sәviyyәdә aparılmamış, türk dillәrinin müqayisәli-açıqlamalı
frazeoloji lüğәtlәrinin tәrtib olunmasına isә başlanılmamışdır. Belә bir vәziyyәt frazeologizmlәrin
türk dilinin digәr şöbәlәri ilә müqayisәdә xarici türkoloqlar vә ya dilçilәr tәrәfindәn lazımi
sәviyyәdә öyrәnilmәmәsinә bağlı olaraq da izah edilә bilәr.
Bu hadisә, hәr şeydәn öncә, bütövlükdә bir dilin frazeologiyasının vә ya onun frazeoloji
tәbәqәlәrinin yalnız hәmin dilin daşıyıcısı tәrәfindәn hәrtәrәfli olaraq öyrәnilә bilmәsi gerçәkliyi
ilә şәrtlәnmәkdәdir. Çünki frazeologizmlәrin әmәlә gәlmәsi, istәr dil sistemindә, istәrsә dә
interaktiv danışıq әsnasında gerçәkliyin dillә ifadәsinә görә ilkin olan vә universal-tipoloji
fenomen olaraq da sadәcә sözlәrlә diferensiallaşan adi bir simmetrik adlandırma hadisәsi
deyildir. Sözügedәn hadisә dil sistemindә milli dәrk etmә, şüur vә tәfәkkürün ümumi inkişafına
bilavasitә bağlı olan kommunikativ xarakkterli simmetrik-asimmetrik sәciyyәli
frazeologizmlәşmә prosesidir. Başqa bir sözlә, hәmin linqvistik hadisә sözlәrlә, söz birlәşmәlәri
vә frazeologizmlәşmiş cümlәlәrlә mәcazi olaraq gerçәklәşәn ikinci bir dil vasitәsilә dәrk etmә vә
adlandırılma sәviyyәsidir. Buna görә dә frazeologiyanın vә yuxarıda göstәrilәn semantik
dәrәcәlәrinә görә frazeoloji vahidlәrin türkoloji dilçilikdә lazımi konseptual-linqvstik tәhlili
yalnız sözügedәn dilllәrin daşıyıcıları olan dilçi-türkoloqlar tәrәfindәn istәnilәn sәviyyәdә yerinә
yetirilә bilәr.
2.2.3.4. Dialektologiyaya dair türkoloji dilçilikdә aparılan linqvistik-dialektoloji
araşdırmalar әsasәn XX yüzilin ilk qәrinәsindәn etibarәn başlanılmışdır. XX yüzilin axırlarında
isә hәmin işlәr akademik bir filoloji-linqvistik vә areal sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Sözügedәn
araşdırmalarda vә konkret dialektoloji işlәrdә yazısı olan vә olmayan vә ya әdәbi dili XX yüzildә
155
formalaşan bütün türk dialektlәri vә şivәlәrinin fonetik quruluşu, sintaktik özәlliklәri vә morfoloji
kateqoriyalarını tәşkil edәn linqvistik göstәricilәr tәsvir olunmuşdur. Türkoloji dilçilkdә
dialektoloji işlәrin aparılması XX yüzil boyunca getdikcә sürәtlәnmişdir. Bunun nәticәsindә bir-
birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәri dialektlәrinin vә şivәlәrinin bir
çoxunun ayrı-ayrı dialektoloji lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. Bulqar, oğuz, karluq, qıpçaq, uyğur vә
s. etnik-linqvistik dil-dialekt qruplarının vә şivәlәrinin regional sәciyyәli dialektoloji vә tipolopji
dil özәlliklәrini ehtiva edәn vә tәfәrrüatlı olaraq göstәrәn dil xәritәlәri hazırlanmışdır.
Türkologiyada ilk dialektoloji dil xәritәlәri örnәklәrindәn biri Azәrbaycanda hazırlanmışdır. Bu
xәritә Azәrbaycan dialektlәrinin atlasından ibarәtdir Hәmin atlas mәşhur tütkoloq, dialektoloq,
akademik M. Ş. Şirәliyevin rәhbәrliyi ilә tәrtib olunmuşdur. Müxtәlif dialekt faktlarını vә
hadisәlәri ifadә edәn fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәr ayrı-ayrı regional xarakterli türk
dillәri dialektoloji dil xәritәlәrindә konkret olaraq tәsbit olunmuşdur. Dialektoloji biliklәrdәn,
mәlumatlardan vә bütövlükdә sözügedәn istiqamәtdә aparılan linqvistik işlәrdәn, hәr şeydәn
öncә, ümumtürk dili tarixinin konseptual olaraq öyrәnilmәsindә faydalanılmışdır. Bununla
bәrabәr, hәmin işlәrdәn bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәrinin
tarixlәrinin araşdırılmasında vә ya türk dillәrinә aid müxtәlif dil tarixi dövrlәşdirmәlәrinin
müәyyәnlәşdirilmәsindә geniş istifadә olunmuşdur. Belәliklә, türkcә regional xarakterli fonetik,
fonoloji, qrammatik vә leksik göstәricilәri tarixi-coğrafi özәlliklәri ilә xәritәlәşdirәn vә XX
yüzilin axırlarında isә türkoloji dilçilikdә dә getdikcә coğrafi vә ya regional linqvistika olaraq
diferensiallaşan bir fәnn dә bu gün böyük bir ölçüdә dialektoloji işlәrin nәticәlәrinә
dayanmaqdadır (Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:7-8; Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa.,
Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв., Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982:12-13).
2.2.3.5. Türkoloji dilçilikdә dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları
Ümumtürk dilinin tarixi keçmiş zamanlardan bәri inkişaf edib gәlәn vә dәyişәn dil,
dialekt vә şivә özәlliklәrinә, etnik-coğrafi vә sosiolinqvstik xarakterli dil-danışıq işlәnilmә
bölgәlәrinә görә araşdırılır. Buna bağlı olaraq ümumtürkcә şifahi xalq әdәbiyyatının yayılması vә
bölgәlәrarası şәhәr danışıq dillәri proseslәri müәyyәnlәşdirilir. Müxtәlif yazı sistemlәri
kontekstlәrindә qәdim vә yeni әdәbi dillәrin fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik, leksik,
leksikoqrafik, tekstoloji vә mәtnlinqvistik özәlliklәri öyrәnilir. Bu baxımdan müqayisәli-tarixi
dilçilik ilk türk vә ana türk mәrhәlәsi dönәmlәrinin fonetik, fonoloji, qrammatik vә leksik
156
rekonstruksiyonları ilә ümumtürk dili tarixinin indiyә qәdәrki әn әhatәli elmi araşdırma istiqamәti
olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
Bu kontekstdә çağdaş Avrasiya türkcәlәri tәşәkkülü tarixlәrinin hәr birinin ayrı-
ayrılıqda sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir olunması sözügedәn müqayisәli vә müqayisәli-
tarixi işlәri tamamlamaqdadır. Türk dillәrinin hәm müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlә bir
bütün dil olaraq araşdırılması, hәm dә onların ayrı-ayrılıqda tәsviri vә tarixi-müqayisәli
yöntәmlәrlә işıqlandırılması nәticә etibarilә ümumtürk dili tarixinin öyrәnilmәsi mәnasına gәlir.
Sözügedәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrdә aparılmış olan dilçilik işlәrindә әn önәmli xüsuslardan
birini isә ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsi mәsәlәsi tәşkil edir. Ümumtürk dili tarixinin
dövrlәşdirilmәsi mövzusuna dair söylәnilәn fikirlәri vә aparılan konseptual qavramlaşdırmaları
yuxarıda göstәrilәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrә bağlı olaraq әsas etibarilә iki qrupa ayırmaq
mümkündür.
Birincisi, ümumtürk dilini dialektlәri, şivәlәri, qәdim vә yeni әdәbi dillәri ilә bir bütün
dil olaraq qavramlaşdıranlar gәlir. Әlbәttә, onların qavramlaşdırmalarında yer alan açıqlamalar
müәyyәn terminoloji müxtәliflik vә linqvistik fәrqliliklәri dә ehtiva edir. Ancaq bütün bunlar
Әhmәd Cәfәroğlunun ana xәtlәri ilә müәyyәnlәşdirdiyi ümumtürk dili tarixi-xronoloji
dövrlәşdirmәlәri ilә eyni bir istiqamәtdә birlәşir. Sözügedәn dövrlәşdirmә isә konkret olaraq
aşağıdakı ümumi xronoloji sıralanma ilә müәyyәnlәşir:
1. İlk türk vә ya milatdan öncәki Altay-Monqol dönәmi;
2. Ana türk-hun dönәmi vә ya әn qәdim türk dili: I-VI yüzillәr;
3. Qәdim türk dili: göytürkcә, uyğurca; VI-X yüzillәr;
4. Orta türk: Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s. XI-XIV yüzillәr;
5. Yeni türk: Osmanlıca, Cağatayca vә s. XV-XIX yüzillәr;
6. Çağdaş türk dillәri: XIX-XX yüzillәr (Caferoğlu 1984).
Ümumtürk dilinin sözügedәn dövrlәşdirmәsi müxtәlif әlifbalarda yazılmış yazılı
abidәlәrin, türkcә olan hәr cür mәtnlәrin vә dialekt-şivә faktlarının materialları ilә sinkretik
olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir.
İkincisi, ümumtürk dilinin tarixini bir-birilә qohum olan ayrı-ayrı türk dillәrinә görә
dövrlәşdirәnlәr vә ya konseptual olaraq hәmin müstәvidә qavramlaşdıranlar gәlir. Sözügedәn
qavramlaşdrma ümumtürk dili tarixinin hәr bir türk dili vә ayrı-ayrılıqda onların әdәbi dillәri
tarixlәri istiqamәtlәrindә öyrәnilmәsi ilә müәyyәnlәşmәkdәdir. Başqa bir sözlә, türk dillәri vә
157
dialektlәrinin başlanğıc vә sonrakı inkişafının tarixlәri bir-birilә qohum olan dillәrin vә әdәbi
dillәrinin tarixlәri olaraq dövrlәşdirilmәkdәdir. Belә ki, müxtәlif türk dillәrinin başlanğıc tarixlәri
hәm qohum dillәr, hәm dә әdәbi dillәr tarixlәri olaraq әsas etibarilә XI yüzilә, bәzәn dә XIV
yüzilә qәdәr vahid bir qәdim türk dili әsasında dövrlәşdirilmәkdәdir. Sözügedәn tarixlәr VIII, XI-
XIII-XIV, XV-XVI, XIX vә s. yüzillәr olaraq da göstәrilmәkdәdir. Mәsәlәn, qәdim uyğur dili
(VIII yüzil), qәdim özbәk dili (XI yüzil), qәdim Azәrbaycan dili (XIII-XIV yüzil), qәdim tatar
dili (XV yüzil), qәdim qazax dili (XVI yüzil) vә s. kimi. Bunlar özünәmәxsus olan nәzәri leksik-
qrammatik parametrlәri vә konkret әdәbi dil mәtnlәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Bunun nәticәsindә
ümumtürk dilinә dair iki dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışı vә ya konseptual qavramlaşdırması
meydana çıxır: hәr bir milli dilin tarixi vә onun әdәbi dilinin tarixi. Buna uyğun olaraq da
aşağıdakı tarixi-filoloji kateqoriyalaşdırmalar sıralanır: 1. Milli dilin tarixi qrammatikası; 2.
Әdәbi dilin tarixi qrammatikası; 3. Әdәbi dil tarixi (Hydyrow 1959: 113-156; Abdurahmanov.,
Şukurov 1973: 19; Сыздыкова 1984: 20; Tenişev 1988: 75).
Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra, ayrılıqda türk dillәrinin, bütövlükdә isә ümumtürk
dilinin tarixindә yeni bir tarixi dönәm başladı. Belә bir vәziyyәt ümumtürk dili tarixinin istәr
vahid bir dil, istәrsә dә iki qohum dillәr tarixi olaraq dövrlәşdirilmәsindә başlanğıcda, hәr şeydәn
öncә, elmi-populyar xarakterli fikirlәrin irәli sürülmәsi ilә dә müәyyәnlәşmәkdәdir. Bu
fikirlәrdәn biri kimi ayrılıqda hәr bir böyük türk boyunun, daha doğrusu, boy birlәşmәlәrinin
dilinin vә ya Ana Oğuzca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca komponentlәrinin Qәdim
Türk dilindәn әvvәlki Ana Türkcә kontekstindә birlәşdirilmәsindәn ibarәtdir.
Sovetlәr Birliyindә “Az i Ya” әsәri ilә (Musaoğlu 2002: 179-184) mәşhurlaşan vә
ümumtürk dili leksiksına dair irәli sürdüyü cәsarәtli fikirlәri ilә tanınan Oljas Süleymanovun da
türk dillәri tarixinin dövrlәşdirilmәsinә dair maraqlı fikirlәri vardır. Onun әsas dünya
mәdәniyyәtlәri, dillәri vә yazıları kontekstindә ümumtürk dilinin tarixinә dair gerçәklәşdirdiyi
dövrlәşdirmәsi vә buna uyğun olan tәsniflәndirmәsi konkret dil faktlarına vә dil sәviyyәlәrinin
linqvistik inkişafına vә dәyişmәlәrinә söykәnmir. Buna baxmayaraq, sözügedәn dil tarixi
dövrlәşdirmәsi vә türk dillәrinin ona uyğun olaraq aparılan tәsniflәndirmәsi böyük maraq
doğurur. Oljas Süleymanov ümumtürk dili vә ya türk dillәri tarixinin fәrqli bir dövrlәşdirilmәsi
vә әdәbi dillәrinin tәsniflәndirilmәsini aşağıdakı kimi gerçәklәşdirmişdir:
“1. Ana türkcә
1.1.Ana oğuzca
158
1.2.Ana karluqca
1.3.Ana qıpçaqca
1.4.Ana bulqarca
1.5.Ana altayca
2. Әn qәdim türk yazısı
2.1. Orxon-Yenisey yazısı-dili; VI-VII yüzillәr
2.1.1. Qәdim oğuz dili
2.1.1.1. Türkiyә türkcәsi
2.1.1.2. Azәrbaycan türkcәsi
2.1.1.3. Türkmәn türkcәsi
2.1.1.4. Gaqauz türkcәsi
2.1.2. Qәdim uyğur dili
2.1.2.1. Uyğur türkcәsi
2.1.2.2. Özbәk türkcәsi
2.2. Böyük Bulqarıstan yazısı-dili; VIII yüzil
2.2.1. Çuvaş türkcәsi
2.2.2. Qәdim qazax, tatar, noqay, qıpçaq vә ya dәşti-qıpçaq dillәri
2.2.2.1. Qazax türkcәsi
2.2.2.2. Qaraqalpaq türkcәsi
2.2.2.3. Balkar türkcәsi
2.2.2.4. Noqay türkcәsi (Qafqaz)
2.2.2.5. Tatar türkcәsi
2.2.2.6. Başqırd türkcәsi
2.2.2.7. Qumuq türkcәsi
2.2.2.8. Qaraçay türkcәsi
2.2.2.9. Karaim türkcәsi
2.2.2.10. Noqay vә ya Krım-tatar türkcәsi
2.2.2.11. Altay türkcәsi
2.2.2.12. Qırğız türkcәsi
2.2.2.13. Xakas türkcәsi
2.2.2.14. Tuva türkçesi
159
2.2.2.15. Şor Türkcәsi
2.2.2.16. Saqay türkcәsi
2.3. Yenisey yazılı abidәlәrinin dili
2.3.1. Saha (Yakut) dili” (Cулeймaнoв 2002: 316).
Türk dillәri tarixinin sözügedәn dövrlәşdirilmәsindә Dәşti-Qıpçaq dillәrinin bütövlükdә
Orxon-Yenisey vә böyük Bulqarıstan yazısının, ayrılıqda isә Yenisey yazılı abidәlәrinin birbaşa
xәlәfi olduğu göstәrilir. Tarixi Dәşti-Qıpçaq dillәrinin qәdim uyğur vә oğuz dillәrinә, çağdaş
Dәşti-Qıpçaq dillәrinin isә uyğur vә özbәk türkcәlәrinә bağlı olduğuna işarә olunur.
Dövrlәşdirmәdәn göründüyü kimi, Ana Türkcә üst qavramı Ana Oğuzca, Ana Karluqca, Ana
Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca alt qavramları vә ya komponentlәri ilә birlәşdirilәrәk
qvramlaşdırılır. Orxon-Yenisey yazısı, böyük Bulqarıstan yazısı vә Yenisey abidәlәrinin dili isә
ümumi bir әn qәdim türk yazılı dili dönәmi olaraq sәciyyәlәndirilir. Qәdim oğuzca vә uyğurca
Orxon-Yenisey yazısına, Dәşti-Qıpçaq dillәri isә hәr üç qәdim yazı dilinә aid edilir (Cулeймaнoв
2002: 316). Türk dillәri tarixinin sözügedәn dövrlәşdirilmәsi nәticәsindә yuxarıda göstәrilәn
birinci vә ikinci fikrin sahiblәrinin birlәşdiyi ortaq nöqtә dә inkar edilir. Belә ki, qıpçaq vә bulqar
dillәrinin bu vә ya digәr şәkildә orta әsrlәrdә qәdim oğuz vә qәdim uyğur-karluq kontekstindә
şәkillәnmәsi (Cулeймaнoв 2002: 315) fikrinә qarşı çıxılır. Buna baxmayaraq, müәllif hәm
birinci, hәm dә ikinci fikrin sahiblәrini dәstәklәyir. Çünki Ana Türkcә Ana Oğuzca, Ana
Karluqca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca olaraq öz daxili layları vә ya komponentlәri
ilә tәbәqәlәşdirilir. Bu da әcdad dilin pra- vә prototürk mәrhәlәlәri ilә müәyyәnlәşdirilәn ilkin
yazısız dövrünün tәsbit olunması mәnasına gәlir.
Yuxarıdakı sxemdә göstәrilәn hәr üç yazı-dil kontekstinin runik vә runik sәciyyәli VI-
XI yüzillәr olaraq birinci mәrhәlәni tәşkil etdiyi ifadә edilir. Bununla da digәr vә özәlliklә әrәb-
fars yazısı xarakterli XI-XIV yüzillәrin birinci mәrhәlә ilә bәrabәr, bütövlükdә ikinci bir qәdim
türk әdәbi dili müstәvisindә dövrlәşdirilmәk vә ya qavramlaşdırılmaq istәnildiyi müşahidә
olunur. XV-XIX yüzillәrin isә ümumtürk dilinin dövrlәşdirilmәsindә bir tәrәfdәn әrәb-fars yazısı
vә dillәri istiqamәtli klassik әdәbi dillәr (Osmanlıca, Cağatayca) olaraq xarakterizә olunduğu
görünür. Digәr tәrәfdәn hәmin dövrün Oljas Süleymanov tәrәfindәn türk dialektlәri vә şivәlәri,
şifahi xalq әdәbiyyatı, şәhәr vә regional kәnd danışıq dillәri ilә bir yerdә öyrәnildiyi dә fәrz
edilir. Bunların isә bu vә ya digәr şәkildә hәm birinci, hәm dә ikinci fikri irәli sürәnlәr tәrәfindәn
dәstәklәndiyi bilinir. Qәdim oğuz, qәdim uyğur vә Dәşti-Qıpçaq dillәrinin milli vә ya әdәbi dillәr
160
olaraq formalaşmalarının qәdim türk dili dövrünün birinci dönәminә qәdәr uzandığı iddia edilir.
Hәmin dillәrin әnәnәvi türk dillәri kontekstindә sonrakı inkişaf mәrhәlәlәri ilә çağdaş Avrasiya
türkcәlәri olaraq tәsvir olunmaq istәndiyi dә müşahidә olunur. Ancaq belә bir vәziyyәtdә o da
qeyd olunmalıdır ki, ümumtürk dilinin tarixi sadәcә inkişaf mәrhәlәlәri bir-birindәn ayrı olaraq
tәsәvvür edilәn uzaq qohum dillәrin vә ya әdәbi dillәrin tarixlәri kontekstindә öyrәnilmәmәlidir.
Ümumtürk dilinin sözügedәn inkişaf mәrhәlәlәri tarixi kateqoriyalaşdırmalar sәciyyәli әdәbi
dillәri, dialektlәri vә şivәlәri ilә bir bütün olaraq qavramlaşdırılmalıdır. Çünki konseptual
xarakterli qavramlaşdırmaya görә deyil, müxtәlif tarixi kateqoriyalaşdırmalara әsasәn aparılmış
olan tәsniflәndirmәlәr vә ya dövrlәşdirmәlәr indiyә qәdәr türkoloji dilçilikdә bir açıqlıq qazana
bilmәmişdir. Çox vaxt hәm dil tarixi, hәm dә әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә vә
müәyyәnlәşdirilmәsindә eyni mәnbәlәrdәn vә әdәbi mәtnlәrdәn istifadә olunmuşdur. Hansının
“Dil Tarixi”, hansının “Әdәbi Dil Tarixi” fәnni olduğunu belә seçә bilmәk çәtin olmuşdur.
Sovetlәr Birliyi dönәmindә müxtәlif türk әdәbi dillәrinin tarixlәri çox vaxt ümumi
türkologiya vә ya türkoloji dilçilik elmi kontekstindә deyil, bir-birindәn qopardılmış müstәqil
dillәr müstәvisindә (Cәfәrov 2004: 553-557) işıqlandırılmışdır. Hәm dә bu iş rus dili vә ya rus
әdәbi dili tarixinin yazılması prinsiplәri әsasında görülmüşdür. Bunun nәticәsindә dil tarixinin
öyrәnilmәsindә dialekt vә şivәlәrin, әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә isә әdәbi mәtnlәrin rolları
retrospektiv vә prospektiv aspektlәrdә uyğun linqvistik sәviyyәlәr olaraq düzgün
göstәrilmәmişdir. Çünki ümumtürk dilinin vә ya türk dillәrinin tarixinә dair hәr hansı bir qavram
vә kateqoriya prospektiv, retrospektiv vә dinamik bir elmi fәnn olaraq dәyәrlәndirilә bilәn
türkoloji dilçiliyin üst vә alt qavramlaşdırılmaları vә kateqoriyalaşdırılmaları çәrçivәsindә
müәyyәnlәşdirilmәlidir. Tarixi bir kateqoriyalaşdırma olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәn hәr hansı bir
әdәbi dil tarixinin isә belә bir keyfiyyәtә vә kәmiyyәtә malik olmadığı çox açıqdır.
Ümumtürk dilinin tarixi milli türk dillәri tarixlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi ilә, onların
özәlliklәri vә konkret dil faktları ilә öyrәnilmәli vә әcdad dilin ilk türk (pra- vә prototürk)
dönәmindәn bәri dövrlәşdirilmәlidir (Cәfәrov 2004: 557). İlk türkcә dönәminә qәdәr uzanan
oğuzca, qıpçaqca, karluqca, uyğurca vә s. orijinal dil özәlliklәri dә ümumtürk dilinin ilk
dönәmlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsindә nәzәrә alınmalıdır. Ümumtürk dilinin tarixi ayrı-ayrı
klassik türk әdәbi dillәri, tarixi lәhcәlәri, şivәlәri vә çağdaş Avrasiya türkcәlәri ilә bir bütün tәşkil
edir. Bu tarixin müәyyәnlәşdirilmәsindә ilk, ana, qәdim türk dönәmlәrinә aid olan dil faktları vә
yazılı abidәlәrimiz, orta, yeni vә әn yeni türk dili dövrlәrindә yazılan mәtnlәrimiz fioloji-
161
linqvistik tәhlilә sinkretik olaraq cәlb olunmalıdır. Hәr bir çağdaş Avrasiya türkcәsi vә ya türk
әdәbi dili konseptual-filoloji xarakterli ümumtürk dili kontekstindә özünәmәxsus müәyyәn bir
milli-tarixi formalaşma prosesi, dil-danışıq, folklorik, dialekt vә şivә özәlliklәri ilә
seçilmәkdәdir. Ümumtürk dilinin tarixi vә ya ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin tarixi deyincә hәm
dialekt vә şivә mateialları, hәm dә folklorik vә digәr әdәbi mәtnlәrin öyrәnilmәsi nәzәrdә
tutulur. Qәdim vә orta klassik türk әdәbi dilllәri, çağdaş Avrasiya türkcәlәri vә ya әdәbi dillәri
deyincә isә, hәr şeydәn öncә, yazılı mәtnlәr vә konkret dil-danışıq faktları ağla gәlir. Bu
baxımdan hәr hansı bir türk dilinin vә ya әdәbi dilininin tarixi vә onun qrammatikasının
komponentlәri, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dili tarixi qavramının bir alt qavramları vә ya
başlıqları olaraq qiymәtlәndirilmәlidir. Hәr hansı bir türk dilinin әdәbi dilinin tarixi isә hәm dә
elә onun tarixi demәkdir.
Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixi inkişafını hәm yazısız Ana türk dönәmi, hәm dә yazılı
klassik vә çağdaş türk әdәbi dillәri özәlliklәrinin retrospektiv, prospektiv vә interospektiv
görünümü aspektlәrindә işıqlandırılması ilә aşağıdakı şәkildә dövrlәşdirmәk mümkündür.
1. Ana vә ya әcdad türk dönәmi (pra- vә prototürk)
1.1. İlk türk dönәmi (bizim eradan әvvәl I-IV vә ya I-VI yüzillәr; Altay dönәmi);
1. 2. Ön türk vә ya I-VI yüzillәr Hun dönәmi;
1.3. Qәdim türk dönәmi (göytürkcә, uyğurca; Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s.; VI-XIV
yüzyillәr);
2. Orta türk dönәmi (Osmanlıca vә Çağatayca; ayrı-ayrı regional türk lәhcәlәri, danışıq
vә ya әdәbi dillәri; XV-XIX yüzillәr);
3. Yeni vә әn yeni türk dönәmi (qohum vә bir-birinә әn yaxın qohum olan türk dillәri
vә ya әdәbi dillәri; XIX-XXI yüzillәr).
Birinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar
1. Türkologiyanın tarixindә alman әsilli rus türkoloqu V. Radlovun hansı filoloji-
linqvistik vә leksikoqrafik xidmәtlәri olmuşdur? Bәs bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda
türkoloji dilçiliyin tarixi indiyә qәdәr әn çox V. Radlovla әlәqaәlәndirilәn hansı ümumi tezislә
öyrәnilmişdir? İndi müasir filologiyada türkoloji dilçiliyin tarixi yenә dә V. Radlovun elmi
fәaliyyәti ilә әlaqlәndirilәn ümumi tezislә öyrәnilirmi? Әgәr türkoloji dilçiliyin tarixi sadәcә
162
sözügedәn ümumi tezislә öyrәnilmirsә, onda hansı tarixi hadisә vә elmi-linqvistik gәlişmәlәrә
görә işıqlandırılır?
2. Türkoloji dilçiliyin tarixi inkişafı hansı böyük mәrhәlәlәrә vә hәmin mәrhәlәlәrә görә
müәyyәnlәşәn uyğun konkret dönәmlәrә ayrılır? Sözügedәn dilçiliyin tarixindә hansı dilçilik
mәktәbi әnәnәlәri özünü göstәrmişdir? Daha doğrusu, mövcud qrammatika kitabları vә digәr
dilçilik araşdırmaları әsas etibarilә hansı dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmışdır? Fikrinizi
ayrı-ayrı türkoloji dilçilik әsәrlәrinә vә ya qrammatika kitablarına dair gәtirdiyiniz konkret
örnәklәrlә ifadә edin.
3. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr tәsviri-normativ metodla bәrabәr, müqayisәli
dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrindәn
daha çox istifadә olunmuşdur. Hәmin yöntәmlәr arasındakı fәrq әsas etibarilә nәdәn ibarәtdir?
Türkoloji dilçiliyin tarixindә sözügedәn dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmış hansı әsәrlәri örnәk
olaraq göstәrә bilәrsiniz?
4. Türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-normativ
yöntәmlәrlә hazırlanan dilçilik әsәrlәri әn çox hansı dillәrdә vә kimlәr tәrәfindәn yazılmışdır?
Hәmin әsәrlәrә dair konkret örnәklәr göstәrin?
5. Yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәr türkoloji dilçilikdә nә zamandan etibarәn tәtbiq
olunmağa başlanılmışdır? Hәmin yönüm vә yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdә bütövlükdә
filologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin hansı ümumi vә konkret linqvistik mәsәlәlәrinә
toxunulmuşdur?
6. Türkologiyanın tarixindә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçiliyin әsasını kim qoymuşdur?
Bәs onunla eyni bir dönәmdә hansı türkoloqun әsәrlәrindә türkoloji dilçilik bir elmi istiqamәt
olaraq formalaşmışdır? İlk mәrhәlәdә sözügedәn müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tәsviri
türkoloji dilçilik araşdırmlarından sonra türk dillәrinin öyrәnilmәsindә konkret olaraq hansı yeni
elmi-praktik istiqamәtlәr ortaya çıxmışdır? Hәmin istiqmәtlәri göstәrә bilәrsinizmi?
7. Türkoloji dilçilikdә hansı linqvistik sahәlәr vә ya dil şöbәlәri indiyә qәdәr müqayisәli
vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә daha geniş vә әtraflı surәtdә öyrәnilmişdir? Bәs türk dillәrinә
dair bәdii mәtnlәr türkoloji dilçilikdә müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә araşdırmaya cәlb
olunmuşdurmu? Mәsәlәn, Azәrbaycan dilindә yazılan hansı dәrs vәsaitindә bәdii-tarixi mәtnlәrin
mәtn dilçiliyi baxımından konseptual-linqvistik tәhlili aparılmışdır?
163
8. XX yüzilin axırlarında türk müqayisәli dilçiliyinin başlıca araşdırma-öyrәnilmә
yöntәmlәri vә aspektlәri әsas etibarilә hansı linqvistik tәşәkküllәrdәn vә ya istiqamәtlәrdәn
ibarәtdir? Bәs türkoloji dilçiliyin tarixindә ümumtürk foneminin müxtәlif kombinator sәs
mövqelәrindә fonoloji vә mofonoloji sәs dәyişmәlәrini müqayisәli dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә
tarixi-tipolji yöntәmlә öyrәnәn Azәrbaycanlı dilçi, tәnqidçi-filoloq kim olmuşdur?
9. Fonetik sәs sisteminin araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri ilә ünsiyyәt-danışıq modelinin
üst-üstә düşәn әsas qurucu komponentlәri hansılardır? Bәs türk dillәrinin fonetik quruluşunun
eksperimental üsulla öyrәnilmәsi nә zaman, harada vә kim tәrәfindәn başladılmışdır? Sözügedәn
eksperimental xüsus türkoloji dilçiliyin tarixindә ilk dәfә olaraq hansı türkoloji әsәrdә hәyata
keçirilmişdir? Belәliklә dә müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-müqayisәli, linqvistik-coğrafi vә
tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә türk dillәrinin hansı fonetik-fonoloji
problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir?
10. Әcdad dildә vә ya pra- vә prototürkdә fonemlәrin ilkin arxetipik şәkillәrini
canlandıran fundamental әsәrlәr ümumi müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilikdә әsas etibarilә
nә zaman ortaya çıxmışdır? Hәmin әsәrlәr hansılardır, onların әlinizdәki dәrslikdә verilәn vә
verilmәyәn qısa siyahısını tәrtib edin.
11. Bütövlükdә türklük qavramının alandırılması vә ayrılıqda isә türk etnik-mәdәni
kimlik adı vә ya semiotik işarәsi elmi-kütlәvi әdәbiyyatda XIX yüzildәn etbarәn hansı adlarla vә
ya söz-terminlәrlә ifadә edilmişdir? Bunları konkret olaraq göstәrә bilәrsinizmi? Bәs türklük vә
türk qavramının adlandırılmasında vә ya semiotik olaraq işarәlәnmәsindә XIV-XIX yüzillәr
Avrasiya coğrafiyasında baş verәn hansı tarixi-siyasi hadisәlәr, müxtәlif hәrәkatlar vә elmi-
mәdәni әlaqәlәr tәsirli olmuşdur? Bütün bunları konkret olaraq ayrı-ayrı faktlarla göstәrin.
12. XX yüzil boyunca vә günümüzdә türkoloji dilçilikdә tәtbiq olunan tәsviri,
müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tarixi-tipoloji dilçilik yönüm vә yöntәmlәrinin arasındakı
filoloji-linqvistik xarakterli başlıca fәrqlәr nәdәn ibarәtdir? Hәmin fәrqlәri sözügedәn yönüm vә
yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdәn gәtirilәn konkret linqvistik tәsbitlәrlә vә açıqlanmalarla göstәrin.
13. “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Morfologiya” (1986) adlı әsәrindә
mübahisә doğuran linqvistik açıqlanmalar hansılardır? Hәmin açıqlanmalar әlinizdәki dәrslikdә
necә qiymәtlәndirilmişdir? Bәs ümumiyyәtlә müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik
әsәrlәrindә ümumtürk dili morfologiyasının әn çox hansı problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir? XX
yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dili morfologiyasına dair A. M. Şerbakın hansı
164
mәşhur әsәrlәri meydana çıxmışdır? A. M. Şerbakın vә digәr Sovet türkoloqlarının türkoloji
görüşlәrindәki başlıca fәrq nәdәn ibarәt olmuşdur?
14. Azәrbaycanda sözün әsl mәnasında müqayisәli türkoloji dilçiçiliyin banisi kim
olmuşdur? Hәmin türkoloqun hansı әsәrlәrini tanıyırsınız? Bәs onun hansı әsәri bu gün qardaş
ölkә Türkiyәdә türkoloqların stolüstü kitabına çevrilmişdir?
15. Dilçiliyin sintaksis bәhsindә nә öyrәnilir? Bәs türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr tarixi-
müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә türk dillәri sintaksisinin әn çox hansı mövzuları
qәlәmә alınmışdır? Filologiya elmindә arxetiplәr vә arxetiplik hadisәsi nә demәkdir? Hansı
ümumi-mәdәni, әdәbi-filoloji vә linqvistik xarakterli arxetiplәr vә ya arxetiplik hadisәlәri vardır?
Dilin sintaktik arxetiplәri bir tipoloji model olaraq onun semantikası vә sintaktik söz sırası ilә
bәrabәr qiymәtlәndirilir. Bәs hәmin arxetiplәr dilçilkdә konkret olaraq hansı morfoloji-sintaktik
sıralanmalara әsasәn müәyyәnlәşdirilmişdir? Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi sintaksisinә dair
XX yüzilin axırlarında rus dilindә yazılan ciddi bir elmi-monoqrafik araşdırma olaraq hansı әsәr
diqqәti daha çox cәlb edir?
16. İndiyә qәdәr türk dillәri sintaksisindә sadә vә mürәkkәb cümlә quruluşu haqqında әn
çox hansı mövzu XX yüzildә geniş elmi mübahisәlәrә yol açmışdır? Hәmin mövzunun vә ya
sintaktik problemin öyrәnilmәsi barәdә nә deyә vә hansı faktları göstәrә bilәrsiniz? Türkoloji
dilçilikdә mürәkkәb cümlәlәrә dair indiyә qәdәr aparılan semantik, struktur vә konseptual
tәsniflәndirmәlәr hansılardır? Bәs әlinizdәki dәrslikdә mürәkkәb cümlәlәr necә
tәsniflәndirilmişdir?
17. Türk dillәri leksikasının lüğәt tәrkibini mәnşә etibarilә, әsasәn, hansı leksik vahidlәr
vә ya ümumişlәk sözlәr, terminlәr vә s. tәşkil edir? Bәs hәmin sözlәri semantik mәzmunu
etibarilә hansı leksik qruplara ayırmaq olar? Daha doğrusu, türk dillәrinin leksikasını tәşkil edәn
sözlәr anlam-mәna sahәlәrinә görә türkoloji leksikologiyda konkret olaraq necә tәsniflәndirilir?
Türk dillәrinin leksikasının tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmәsinә dair
yazılmış hansı türkoloji dilçilik әsәrlәrini göstәrә bilәrsiniz? Hansı leksikoloji vә leksikoqrafik
xarakterli elmi-linqvistik mononoqrafiyada ilk dәfә olaraq әcdad dil türkcәdәki min sözün
rekonstruksiyası aparılmışdır?
18. Dilçiliyin leksikoqrafiya sahәsindә tәrtib olunan müxtәlif lüğәtlәrin nә kimi elmi,
ümumi mәdәni, siyasi vә filoloji-linqvistik әhәmiyyәti var? Bәs lüğәtlәrin tәlim-tәrbiyә vә tәdris
sahәsindәki әsas önәmi nәdәn ibarәtdir? Dillәrin leksikası ilә dil-işlәnilmә vә ya ünsiyyәt
165
saxlamaq arasında hansı intellektual, konseptual vә psixoloji әlaqәlәr vardır? Türkcәnin dil-
ünsiyyәt modeli filektiv dillәrin sözügedәn uyğun modelindәn fәrqli olaraq hansı fonetik,
morfoloji vә sintaktik sistemә dayanır?
19. Türk leksikoqrafiyası vә ya lüğәtçiliyi deyildiyi zaman ümumilikdә nәyi başa
düşürsünüz? Türk dillәrinә dair tәrtib olunmuş lüğәtlәrin forma vә mәzmun vә linqvistik yöntәm
baxımından konkret olaraq hansı növlәrini göstәrә bilәrsiniz? 1990-cı illәrdәn bәri türkoloji
dilçilikdә hansı lüğәtlәrin tәrtib olunması ayrıca bir yeni leksikoqrafik sahәnin vә ya linqvistik
istiqamәtin ortaya çıxmasına yol açdı? Hәmin lüğәtlәrә dair әlinizdәki dәrs vәsaitindә verilmiş
leksikoqrafik örnәklәri açıqlayın.
20. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinin
ümumi linqvistik parametrlәri nә üçün çox vaxt bir-birilә üst-üstә düşür. Әnәnәvi-tәsviri
yöntәmlәrlә türk dillәrinin әsas etibarilә hansı filoloji-linqvistik sahәlәri öyrәnilmişdir? Hәmin
sahәlәr әlinizdәki dәrslikdә ayrı-ayrı konkret mövzular üzrә necә qruplandırılmışdır? Mәsәlәn,
ayrı-ayrı türk dillәrindә ümumi vә xüsusi qrammatika mövzularına dair yazılmış hansı dilçilik
әsәrlәrinin adını çәkә bilәrsiniz? XX yüzildә mürәkkәb cümlә sintaksisinә vә feil
kateqoriyalarına dair hansı mövzular türk dillәri qrammatikasının öyrәnilmәsindә başlıca
problemlәrә çevrilmişdir? Hәmin problemlәr hansılardır? Onlar haqqında bildiklәrinizi söylәyin.
21. XX yüzildә türk dillәrinin tarixi vә dialektologiyasına dair Azәrbaycanda, digәr Türk
Cümhuriyyәtlәrindә vә türkloji mәrkәzlәrdә müxtәlif dillәrdә yazılmış hansı fundamental
әsәrlәrin adlarını çәkә bilәrsiniz? XX yüzildә vә günümüzә qәdәr әdәbi dil vә söz yaradıcılığı;
leksika, leksikologiya, lekskoqrafiya, frazeologiya, toponimika, üslubiyyat kimi dil şöbәlәrinә
dair hansı mövzular işlәnilmişdir? Sözügedәn sahәlәrә vә onlara uyğun mövzulara dair әnәnәvi-
tәsviri yöntәmlәrlә yazılmış hansı dilçilk әsәrlәrinin adlarını çәkә bilәrsiniz?
22. XI-XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış hansı lüğәtlәri
vә qrammatika kitablarını göstәrә bilәrsiniz? Türkoloji kontekstdә vә ya türkologiya fәnnindә
әrәb dilçilik mәkәtәbi әnәnәlәrinin rolu nәdәn ibarәt olmuşdur? Hәmin rolun nә demәk olduğunu
sözügedәn kitablardan gәtirdiyiniz filoloji-linqvistik xarakterli örnәklәrlә vә ya açıqlanmalarla
göstәrin.
23. Türkologiyada Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә dil vә qrammatika
araşdırmalarının aparılmasına vә onlara uyğun kitabların yazılmasına nә zamandan etibarәn
başlanılmışdır? Bәs türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә ilk
166
qrammatika kitabı nә zaman, kim tәrәfindәn vә hansı dildә yazılmışdır? Sözügedәn kitabın
ümumi mәzmunu vә konkret olaraq da içindәki qrammatik tәsniflәndirmә vә tәsriflәndirmәlәr
haqqında nә deyә bilәrsiniz?
24. XIX yüzilin axırları vә XX yüzilin әvvәllәrindә tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik
yöntәmlәri ilә yazılan әsәrlәrdә türk dillәrinә dair әn çox hansı mövzular işlәnilmişdir? Türk
dillәrinin fonetik, qrammatik quruluşunun әsas özәlliklәri ilk dәfә olaraq hәmin dövrdә yazılan
hansı qrammatika kitablarında vә monoqrafik araşdırmalarda işıqlandırılmışdır? Mirzә Kazım
bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә” (1846) adlı kitabı hansı
bölmәlәrdәn ibarәtdir? Sözügedәn әsәrin türkoloji dilçiliyin tarixindәki yeri barәsindә kiçik bir
referat-mәtn hazırlayın.
25. Hansı fundamental monoqrafik әsәr hәm dә yakut dilinin ilk elmi qrammatika kitabı
hesab edilir? Kitabda hansı ümumi bölmәlәr yer almaqdadır? Sözügedәn әsәri kim vә hansı dildә
yazmışdır? Bәs “Altay dilinin qrammatikası” (1869) kitabını kimlәr yazmışdır? Kitabda türk
dillәrinin fonetik vә qrammatik quruluşuna dair hansı linqvistik mövzular Altay dili materialları
ilә ilk dәfә olaraq işıqlandırılmışdır?
26. XX yüzilin axırlarınada türk dillәrinә dair әnәnәvi-tәsviri, tarixi-müqayisәli vә
müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә yazılan dilçilik işlәri ilә bәrabәr, daha hansı yeni linqvistik
araşdırmalar ortaya çıxır? Hәmin araşdırmalar әlinizdәki dәrslikdә hansı ümumi vә konkret
mövzularına görә qruplandırılır? Sözügedәn araşdırmalara әsasәn yazılan hansı kitabların adını
çәkә bilәrsiniz? Bәs XX yüzildә hansı türk dillәrinin qrammatika kitabları dönәmin mәşhur
türkoloqları tәrәfindәn ilk dәfә olaraq yazılmış vә müxtәlif türkoloji mәrkәzlәrdәki nәşriyyatlarda
yayımlanmışdır? Sözügedәn kitablardan bәzilәrinin adını çәkә bilәrsinizmi?
27. XX yüzildә aparılan linqvistik araşdırmalar XIX yüzildә görülәn dilçilik işlәrindәn
fәrqli olaraq hansı yeni sahәlәrin ayrı-ayrı elmi istiqamәtlәr olaraq müәyyәnlәşmәsinә yol
açmışdır? Hәmin istiqamәtlәrә әsasәn müәәynlәşәn dilçilik fәnlәrinә dair müxtәlif türk dillәrindә
yazılmış hansı kitabları örnәk olaraq göstәrә bilәrsiniz?
28. XX yüzildә türk dillәrinә dair tәsviri dilçilik yöntәmi ilә aparılan fonetik
araşdırmalarda başlıca elmi-praktik vә metodoloji yenilik nәdәn ibarәtdir? Qrammatika vә ya
norfologiya vә sintaksislә bәrabәr, söz yaradıcılığı sәviyyәsinin öyrәnilmәsindә hansı yeni elmi-
praktik istiqamәtlәr müәyyәnlәşmişdir? Bәs türkoloji dilçilikdә leksikologiya, leksikoqrafiya vә
frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsindә sinerjik olaraq sözlә bağlı başlıca problemlәr
167
hansılardır? Türk dillәrindә söz yaradıcılığı prosesi әn çox hansı fonetik, leksik, sintaktik vә
dilxarici amillәrlә bağlıdır?
29. Sözlәr dildә quruluşuna görә sadә, düzәltmә vә mürәkkәb olur. Sözlә bağlı olaraq
gerçәklәşәn ad köçürülmәli frazeologizmlәşmә hadisәsinin konseptual-sintaktik quruluşu isә , hәr
şeydәn öncә, onun semantik dәrәcәlәrinә әsasәn müәyyәnlәşir. Hәmin semantik dәrәcәlәr
hansılardır? Onları adlandırmaları ilә göstәrә bilәrsinizmi? Türkoloji dilçilikdә semantik-
frazeoloji dәrәcәlәrә әsasәn frazeologizmlәrin konseptual-linqvistik tәsviri vә müqayisәli-
açıqlanmalı lüğәtlәrinin tәrtib olunması işlәri qәnaәtbәxş hesab edilә bilәrmi? Әgәr qәnaәtbәxş
deyildirsә, nә üçün?! Bunun sәbәbi nәdir?
30. Türkologiyada dialektoloji araşdırmalar nә zamandan etibarәn başlanılmışdır? XX
yüzildә ümumtürk dialektologiyasın әsas elmi-linqvistik vә praktik nәticәlәrindәn biri hesab
olunan dialektoloji atlasların hazırlanmasında Azәrbaycan türkoloqlarının nә kimi bir rolu
olmuşdur? Bәs türkologiya elmindә, ümumiyyәtlә, dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları dedikdә
nәyi başa düşürsünüz? Dil tarixi vә әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә hansı dil materialları әsas
götürülür? İndiyә qәdәr ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsindә hansı tәsnifatlar mәşhurdur?
Әdәbiyyat
Абдуллаев К. М. 1978, Сложное синтаксическое целое как объект семантико-
грамматического анализа.–Советская Tюркология, № 5. с. 10-19.
Абдуллаев К. М. 1980, Oбocнoвaниe синтаксическогo иccлeдoвaния тeкcтa. –
Azәrb. CCR EA-nın mәruzәlәri, No 9.
Абдуллаев К. М. 1982, Лингвиcтикa тeкcтa. –Прoгрaммa cпeцкурcoв. Изд.
Aзгocунивeрcитeтa, Бaку.
Abdullayev K. M. 1999, Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri, Ali mәktәblәr
üçün dәrs vәsaiti, “Maarif” Nәşriyyatı, 281 s.
Abdullayev Ә. Z. 1974, Müasir Azәrbaycan dilindә tabeli mürәkkәb cümlәlәr, Bakı,
“Maarif” Nәşriyyatı, 416 s.
Abdullayev Ә. Z., Seyidov Y. M., Hәsәnov A. Q. 1985, Müasir Azәrbaycan dili,
Sintaksis, IV hissә, Ali mәktәblәr üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 465 s.
168
Abduraxmanov Ğ., Şukurov Ş. 1973, Uzbek tilining tarixiy grammatikası: morfologiya
va sintaksis, Toşkent.
Abduraxmanov Ğ., Rustamov A. 1982, Kadimgi Turkiy Til, Toşkent, “Ukituvçi”, 166 s.
Abû-Hayyân 1931, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk, İstanbul, Evkaf Matbaası.
Adilov M. 1973, Qәzet dili, Bakı, ADU nәşri, 111 s.
Ahanov K. 1965, Til bilimine kirispe, Almatı.
Аxмaтoв И. Х. 1983, Структурно-семантические модели простого предложения в
современном карачаево-балкарском языке (осовные вопросы теории), Нальчик: Изд-во
“Эльбрус”, 355 s.
Аxмeтянoв Р. Г. 1978, Cрaвнитeльнoe иccлeдoвaниe тaтaрcкoгo и чувaшcкoгo
языкoв (Фoнeтикa и Лeкcикa), Изд-вo “Нaукa”, Мocквa.
Аxмeтянoв Р. Г. 1981, Обшая лексика дуxoвнoй культуры народов cредного
поволжья, Изд-вo “Нaукa”, Мocквa.
Аxмeтянoв Р. Г. 1989, Обшая лексика материальной культуры народов cредного
поволжья, Москва, 193 с.
Axundov A. A. 1988, Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nәzәriyyәsi vә metodları, İkinci
nәşr, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 221 s.
Aksan D. 1995, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), I cilt, II cilt, III cilt, Türk
Dil Kurumu, Ankara, 568 s.
Aкбaeв Ш. X. 1963, Фoнeтикa диaлeктoв кaрaчaeвo-бaлкaрcкoгo языкa (Oпыт
cравнительно-историческoгo изучeния), Чeркeccк.
Aгмaнoв E. 1986, Kaзaк тилиниң тaриxи cинтaкcиcи, Aлмaты: Meктeп, 112 c.
Алиeв А. А. 1985, Явлeниe пaрцeлляции в языкe coврeмeннoй aзeрбaйджaнcкoй
прoзы. –Советская Тюркология, № 3, s. 72-78.
Aлпaтoв В. М. 2004, Лингвиcтичecкaя кoнцeпция A. И. Cмирницкoгo (к 50-лeтию
co дня cмeрти). –Вопросы Языкознания, No 5 c. 93-107.
Altayça-Türkçe Sözlük. N. A. Baskakov ile T. M. Toşçakova’nın Oyrotsko-Ruskiy
Sözlüğünden Genişletilmiş. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali, Muvaffak Duranlı,
Ankara, 1999.
Aмзoрoв М. П. 1992, Грaммaтикa шoрcкoгo языкa, Нoвoкузнeцcк.
Aнтoнoв Н. К. 1970, Былыргы тюрк тылa (V-VIII үйэлэр), Якутcк.
169
Ашмaрин Н. И. 1903, Опыт исследования чувашского синтаксиса. Часть первая.
Казань: Типо-литография В. М. Ключникова, 570 с.
Ашмaрин Н. И. 1926, Oбщий oбзoр нaрoдныx тюрĸcĸиx гoвoрoв гoрoдa Нуxи,
Бaку, 190 c.
Aшнин Ф. Д., Бacкaкoв Н. A., Гaджиeвa Н. З, Кoрмушин И. В., Лeвитcкaя Л. C.,
Муcaeв К. М, Пoцeлуeвcкий Е. A., Тeнишeв Э. Р., Чeчeнoв A. A. 1982, Итoги, прoблeмы и
зaдaчи тюркcкoгo языкoзнaния. –Советская Tюркология, № 6, c. 3-27.
Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, I, 1964; II, 1980; III, 1983; IV, 1987, “Elm”
Nәşriyyatı, Bakı.
Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, Dörd cilddә, I, II, III, IV Cildlәr, ŞӘRQ-QӘRB, Bakı,
2006.
Azәrbaycan dialektoloji lüğәti, I cild, A-L, Türk Dil Kurumu Yayınları: 661, Ankara,
1999, 374 s.; II cild, M-Z, Türk Dil Kurumu Yayınları: 828, Ankara, 2003, 653 s.
Azәrbaycan dilinin morfologiyası, APİ nәşri, Bakı, 1961.
Azәrbaycanca-Rusca Lüğәt, Tәrtib edәn: X. F. Әzizbәyov. Azәrbaycan Dövlәt
Nәşriyyatı, Bakı, 1965.
Azумow P., Baýlуýew H. 1961, Türkmen diliniň grammatikasу, 15-nji neş. Aşgabat,
156 s.
Bang W. 1917a, Vom Köktürkischen Zum Osmanischen. I. Über das türkische
Interrogativpronomen//ABAW. 1917 No 6; 1921. No 2. Әsәr Türkiyә türkcәsinә tәrcümә
olunmuşdur: Ankara 1996. Göktürkçeden Osmanlıcaya. Türkçe’nin Karşılaştırmalı Grameriyle
İlgili Hazırlık Çalışmaları. 1. Bildiri: Türkçe Soru Zamiri Hakkında. Çev. Yrd. Doç. Dr. Tahsin
AKTAŞ.
Bang W. 1917b, Turcica-Mitteleilungen der Vorderasiatischen Gesellsehaft, Leipzig.
Bang W. 1925-1934, Berlin’deki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları, Çeviren:
Dr. Şinasi Tekin, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum, 1980, 161 s.
Banguoğlu T. 1998, Türkçenin Grameri, Ankara Üniversitesi Basımevi, 628 s.
Бacкaкoв Н.A. 1951; 1952, Кaрaкaлпaкcкий, Фoнeтикa и мoрфoлoгия, I, II,
Мocквa.
Бacкaкoв Н.A. 1969, Ввeдeниe в изучeниe тюркcкиx языкoв, Издaниe втoрoe, Изд-вo
“Выcшaя Шкoлa”, Мocквa, 383 c.
170
Бacкaкoв Н.A. 1975, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя xaрaктeриcтикa cтруктуры
тюркcкиx языкoв (cлoвocoчeтaниe и прeдлoжeниe), Мocквa.
Бacкaкoв Н.A. 1979, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя мoрфoлoгия тюркcкиx языкoв
(Cтруктурa cлoвa и мeкaнизм aглютинaции), Изд-вo “Нaукa”, Мocквa, 272 c.
Бacкaкoв Н.A. 1982, Aлтaйcкaя ceмья языкoв и eё изучeниe, Изд-вo “Нaукa”,
Мocквa.
Бacкaкoв Н.A. 1986, O нeкoтoрыx oбщиx зaдaчax тюркcкoгo языкoзнaния,–
Советская Tюркология, № 4, c. 39-52.
Бacкaкoв Н.A. 1988, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя фoнoлoгия тюркcкиx языкoв, Изд-
вo “Нaукa”, Мocквa, 207 c.
Бaлaкaeв М. В. 1987, Қaзaқ әдәби тили, Aлмaты, 269 c.
Бaтмaнoв И. A. 1959, Язык йeниceйcкиx пaмятникoв дрeвнeтюркcкoй
пиcьмeннocти, Фрунзe.
Baýlуýew H. 1948, Häzirki Türkmen diliniň grammatikasуnуň gysga kursy, I bölüm.
Aşgabat.
Бaйчурa У. Ш. 1962, Звукoвoй cтрoй тaтaрcкoгo языкa в cвязи c нeкoтoрыми
другими тюркcкими и финнo-угoрcкими языкaми, Кaзaнь.
Bayramov N. A. 1978, Azәrbaycan dili frazeologiyasının әsasları, “Maarif” Nәşriyyatı,
Bakı, 174 s.
Bazın L. 1980, Türk Lengüistiği ve Kültür Alış-Verişi Meseleleri (Ön rapor), Çeviren:
Efrasyap Cemalmaz, Erzurum, 25 s.
Бeрдaлиeв А. 1989, Семантико-сигнификативная парадигматика и
синтагматические отношения в конструкциях сложноподчиненного предложения
узбекского языка, АДД, Ташкент, 51 s.
Биишев А. 1963, “Первичные” долгие гласные в тюркcкиx языках, Уфа.
Biray, Hümmet 1999, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim, Ankara.
Бирюкович Р.М. 1979; 1981, Морфология чулумско-тюркcкого языка,Том I,
Мocквa,1979; Том II,Саратов,1981.
Благова Г. Ф. 1982, Тюркское склонение в ареально-историческом освещении (юго-
восточный регион). Издaтeльcтвo “Наука”, Главная Редакция Восточной Литературы,
Москва, 304 с.
171
Бoгoрoдицкий В. Б. 1934, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими
тюркcкими языкaми, Татгосиздат, Сектор учебно-педагогической литературы, Кaзaнь, 168
c.
Бoгoрoдицкий В. Б. 1953, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими
тюркcкими языкaми, Кaзaнь.
Borçakov A. 1976, Türki dilleriň günorta-günbatar toparında iş atlary, Aşgabat,
“Ylум”.
Bozkurt, Fuat 2002, Türklerin Dili, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınevi, 744 s.
Böhtlingk, von Otto 1851, Über Die Sprache Der Jakuten: Grammatik: Text und
Wörterbuch, S. Petersburg; Rus dilindә: О языке якутов, . Новосибирск, 1989, 645 s. Alman
dilindәn rus dilinә V. İ. Rassadin tәrcümә etmişdir.
Brockelman, Carl 1954, Osttürkişe grammatik der Islamischen literatur Sprachen
Mittelasiens, Leiden. 429 s.
Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, Т. I, С.
Петерсбург, 1869; С. Петерсбург, Т. II, 1871.
Clauson, Sir Gerard 1972, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century
Turkish, Oxford, At The Clarendon Press.
Caferoğlu, Ahmet 1984, Türk Dili Tarihi, I-II, 3. Baskı, İstanbul, 242 s.
Cahit, Hüseyn 2000, Türkçe Sarf ve Nahiv. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Leyla Karahan-
Dilek Ergünenç, Ankara, 720 s.
Cavadov Ә. 1975, Azәrbaycan dilindә söz sırası, Bakı, “Elm” Nәşriyyatı.
Cәfәrov C. 1970, Müasir Azәrbaycan dili (Lesika), Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәri
üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 235 s.
Cәfәrzadә M. M. 1976, Azәrbaycan danışıq nitqindә qoşulma konstruksiyaları (dialekt
materialları üzrә). “Elmi әsәrlәr”, Azәrb. SSR Ali vә Orta İxtisas Tәhsili Nazirliyi, “Dil vә
Әdәbiyyat” seriyası, No 3, s. 8-15.
Cәfәrzadә M. M. 1977, Azәrbaycan dialekt nitqindә qoşulma cümlәlәr. “Elmi әsәrlәr”,
Azәrb. SSR Ali vә Orta İxtisas Tәhsili Nazirliyi, “Dil vә Әdәbiyyat” seriyası, No 1, s. 42-46.
Cәfәrzadә M.M. 1990, Azәrbaycan dilinin dialekt sintaksisi, Bakı, Azәrnәşr, 349 s.
Cәfәrov N. 1995, Azәrbaycan türkcәsinin millilәşmә tarixi, Bakı.
172
Cәfәrov N. 2004, Azerbaycan Dili Tarixinin Metodoloji Problemleri. –V. Uluslararası
Türk Dili Kurultayı, I. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 553-557.
Чeрeмиcинa М.И., Скрибник Е. К. 1988, Глагольные грамматикализованные
конструкции в алтайских языках. – Сб.: Языки народов СССР. Новосибирск, с. 5-20.
Чернов М. Ф. 1978, Изучение тюркской фразеологии в работах советской
тюркологов. –Советская Тюркология, № 1, с. 85– 95.
Чернов М. Ф. 1982, К определению фразеологизма (на материале чувашского
языка). –Советская Тюркология, № 4, с. 62-73.
Чернов М. Ф. 1985, Глагольные идиоматические сочетания в современном
чувашском языке. –Советская Тюркология, № 6, с. 65-75.
Данилова Л. В. 1972, Метеорологическая лексика тюркcкиx языкoв, АКД,
Ташкент.
Demircan, Ömer 2003, Türk Dilinde Çatı, İstanbul, 175 s.
Deny, Jan 1941, Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Fransız dilindә1921-ci ildә çap
olunmuş әsәri türk dilinә Ali Ulvi Elöve tәrcümә etmişdir, İstanbul, Maarif Matbaası, 1142 s.
Демирчизаде А.М. 1972, Сравнительный метод Манмуда Кашгари.–Советская
Тюркология, № 1, с. 31-42.
Dәmirçizadә Ә. M. 1962, Azәrbaycan dilinin üslubiyyatı, Ali mәktәblәr üçün dәrs
vәsaiti, Azәrtәdrisnәşr, 271 s.
Dәmirçizadә Ә. M. 1967, Azәri әdәbi dili tarixi, Bakı.
Dilaçar A. 1971, Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve
tarihçesi. –Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1971’den ayrı basım. Ankara Üniversitesi
Basımevi, s. 83-144.
DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK TERCÜMESİ 1998, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, Cilt
I, 529 s. Cilt II, 366 s. Cilt III, 452 s. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
Джавадов А. А., Мусаев М. М. 1990, “Р. Г.Ахметьянов. Общая лексика
материальной культуры народов среднего поволжья, Москва, 1989, 193 с.” adlı кitabına rәy
yazmışlar. –Советская Тюркология, № 4, c.107-108.
Дыренкова Н. П. 1940, Грамматика ойротского языка. М.- Л. Издaтeльcтвo AН
CCCР.
173
Дыренкова Н. П. 1941, Грамматика шорского языка. М.- Л. Издaтeльcтвo AН
CCCР. 308 s.
Дыренкова Н. П.1948, Грамматика хакасского языка, Фoнeтикa и мoрфoлoгия,
Абакан.
Дмитриeв Н. K. 1940, Грaммaтикa кумыкcкoгo языкa, Издaтeльcтвo AН CCCР, M.
– Л.
Дмитриев Н. К. 1948, Грамматика башкирского языка. Издaтeльcтвo AН CCCР,
М.- Л. 276 с.
Дмитриeв Н. К. 1962, Cтрoй тюркcкиx языкoв. M.: Изд-во “Вocтoчнoй
литeрaтуры”.
Eбилкacимoв Б. 1976, XIX ғacыргын eкинши жaрaтacындaғы кaзaқ әdәbi tili,
Aлмaты.
El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye 1999, Kitabı әrәb dilindәn türk
dilinә tәrcümә edәnlәr vә hazırlayanlar: Receb Toparlı, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık, Türk
Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 135 s.
Emre, Ahmet Cavat 1949, Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri (İlk Deneme), Birinci
Kitap. Fonetik, İstanbul, Bürhaneddin Erenler Matbaası.
Ercilasun, Ahmet Bican 2004, Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ
Yayınları, 488 s.
Eren, Hasan 1998, Türklük Bilimi Sözlüğü. I. Yabancı Türkologlar, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 349 s.
Eren, Hasan 1999, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara.
Ergin, Muharrem 1972, Türk Dil Bilgisi, Minnetoğlu Yayınları, İstanbul, 391 s.
Эргувaнлы Э. 1987, Нетипичный случай падежного оформления в турецкой
каузативной конструкции. –в сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы
современной тюркологии, Москва: Прогресс.
Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye 2003, Hazırlayan: Recep Toparlı, Türk
Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 126.
Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye 1945, Çeviren Besim Atalay, İstanbul, 296 s.
Этимoлoгичecкий cлoвaрь тюркcкиx языкoв, T. I, 1974; T. II, 1978; T. III, 1980; T.
IV, 1989; T. V, 1997; T. VI, 2000; T. VII, 2003, Moskva.
174
Әhmәdova K. 2003, Azәrbaycan vә türk dillәrindә frazeologizmlәr, Bakı Universiteti
Nәşriyyatı, 158 s.
Ärnazarov S. 1982, Türkmen dilinde sözleýiş işlikleri (Deňeşdirme planda), Aşgabat,
“Ylум”.
Федотов М. Р. 1961, История чувашского языка, I. Звуки. Чебоксары.
Gabain A. Von 1974, Alttürkische Grammatik. Otto Harrossowitz-Wiesbaden, 398 s.
Alman dilindәn Türk dilinә tәrcümә edәn: Mehmet Akalın. Eski Türkeçenin Grameri, Türk Dil
Kurumu, 3. Baskı, Ankara, 2000.
Göknel, Yüksel 1974, Modern Türkçe Dilbilgisi, Hür Efe Matbaası, İzmir, 187 s.
Hacıeminoğlu, Nacmettin 1996, Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu,
Ankara, 212 s.
Hacıeminoğlu, Nacmettin 1997, Harezm Türkçesi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat
Fakültesi Yayınları, Ankara, 189 s.
Hacıyev T.İ. 1976, Azәrbaycan әdәbi dili tarixi (Tәşәkkül dövrü), Tәdris vәsaiti, ADU-
nәşri, Bakı, 153 s.
Hanser O. 1975, Türkische Nebensätze in der Form direkter rece. Turcia. Rewue
U”e”tudes Turques Tome Y11, Paris-Straßbourg, s. 34-24.
Hatipoğlu, Vecihe 1962, Türk Kelimelerinin Önsesleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara.
Hatipoğlu, Vecihe 1972, Türkçenin Sözdizimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Hengirmen, Mehmet 1999, Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi, 351 s.
Hәsәnova V. Ç. 2011, Müxtәlif sistemli dillәrdә frazeologizmlәrin müqayisәli-tipoloji
özәlliklәri (rus vә türk dillәrinin materialları әsasında), Fәlsәfә üzrә doktorluq dissertasiyasının
avtoreferatı, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı. 22 s.
Häzirki zaman Türkmen dili, Sintaksis. Türkmen Döwlet Uniwersiteti, 1962, 311 s.
Hydyrow M. N. 1959, Türkmen diliniň taryhyndan materiallar. A. M. Gorkiý adyndaky
Türkmen Döwlet Uniwersitetiniň ylmy ýyzgylary, Vyp. XVI. S.
Hydyrow M. N. 1962, Türkmen diliniň taryhyndan materiallar. Aşgabat.
Hojaýew B. 1977, Türki dilleriň günorta-günbatar toparynda ortak işlik formalary,
Aşgabat, “Ylум”.
175
Hüseynzadә M. 1973, Müasir Azәrbaycan dili, Morfologiya, III Hİssә, Bakı, “Maarif”
Nәşriyyatı.
Xaритoнoв Л. Н. 1960, Фoрмы глaгoльнoгo видa в якутcкoм языкe, Издaтeльcтвo
AН CCCР, M. – Л.
Хертек Я. Ш. 1976, О фразеологических параллелях в некоторых тюркских и
современном монгольском языках. –Советская Тюркология, № 4, с. 12-24.
Xәlilov B. 2006, Türkologiyaya giriş, Bakı, “Nurlan” nәşriyyatı, 384 s.
Xudiyev N. 2001, Radio, televiziya vә әdәbi dil, Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, Bakı,
569 s.
Ызысканный дар тюркскому языку (Грамматический трактат XIV в. на арабском
языке). Введение, лексико-грамматический очерк, перевод, глоссарий, грамматический
указатель Э. И. Фазылова и М. Т. Зияевой. Под редакцией академика А. Н. Кононова.
Издaтeльcтвo “Фан” Узбекской СССР. Ташкент, 1978, 450 с. Orta әsrlәrdә yazıldığı tәxmin
edilәn vә müәllifi mәlum olmayan mәşhur “Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” (Türk
dilinә zәrif hәdiyyә) adlı әsәri әrәb dilindәn rus dilinә E. İ. Fazılov vә M. T. Ziyaeva tәrcümә
etmişdir.
Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; 1956; 1961;
1962, Фонетика; Морфология; Лексика; Синтаксис, Изд-во АН СССР. Москва.
Историческое развитие лексики тюркcкиx языкoв, Москва, 1962.
Иванов М. 1842, Татарская грамматика, Казань.
Иванов С. Н. 1975, Курс турецкой грамматики. Часть 1. Грамматические
категории имени существительного. Л.,100 с.
Исхаков Ф. Г. , Пальмбах А.А. 1961, Грамматика тувинского языка (Фoнeтикa и
мoрфoлoгия, Изд-во “Вocтoчнoй литeрaтуры”, Москва, 472 c.
Kadri, Bergamalı 2002, Müyessiretü’l-Ulûm. Hazırlayan: Esra Karabacak, Türk Dil
Kurumu, Ankara.
Karaçay-Malkar-Orus Sözlük 1989, 30000-ne djuyuk söz, “Русский Язык” Moсква.
Караимско-русско-польский соварь 1974, 17400 slov, Под редакцией
Н.А.Баскакова А. Зайнчковского, С. М. Шапшала,Издательсто “Русский Язык”, Moсква.
Karahan, Leyla 1995, Türkçede Söz Dizimi, Cümle Tahlilleri, Ankara, 167 s.
Karahan, Leyla 2009, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, 192 s.
176
Karamanoğlu, Ali Fehmi 1994, Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara.
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1991, I, II, (Kılavuz Kitap), Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara.
Kartallıoğlu, Yavuz 2011, Klassik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses düzeni (16, 17 ve
18. yüzyıllar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 586 s.
Kaşgarlı, Mahmut, Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi, Cilt I, 1998; Cilt II, 1998; Cilt III,
1999; Cilt IV, 1999/Çeviren: Besim Atalay. 4. Bsk, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
Катановъ Н. Ф. 1903, Опытъ изследования урянхайского языка с указанием
главнейщих родственных отношений его к другим языкам тюркского корня, Т. 2, Типо-
литография Императорского Казаньского Университета, Казань, 487 с.
Kaydarov, Abdu-AliTurganbayulı ve Meyirbek Orazov 1985, Türklük Bilgisine Giriş.
Qazax dilindәn Türkiyә Türkcәsinә tәrcümә edәn Dr. Vahit Türk, İstanbul: 1999, 228 s.
Қaзак тилiниң түсындырме сөздығы, I, 1974; III, 1978; V, 1980; VI, 1982; VII, 1983;
VIII, 1985; IX, 1986, Қaзак ССР-инин “Ғылым” баспасы, Aлматы.
Казым-бек, (Мирзе) А. 1846;1848, Обшая грамматка турецкого-татарского
языка. С Азербайджанским наречием, Казань, 457 s.
Kazımov İ. B. 1989, Azәrbaycan dilindә parselyasiya hadisәsi.–Azәrbaycan dili vә
әdәbiyyat tәdrisi. No 2, s. 17-19.
Кazımov Q. Ş. 2004, Müasir Azәrbaycan dili. Sintaksis, Ali mәktәblәr üçün dәrslik
(ikinci nәşr), “ASPOLİQRAF” MMC, Bakı, 494 s.
Kыргыз тилинин грамматикасы, Морфология, 1964, Фрунзе.
Kыргызча-орусча сөздүк, Сөздүктө 40000- ге жакын сөз бар. Tүзгөн: Prof. K. K.
Юдахин, “Советская Энциклопeдия” Басмасы, Москва, 1965.
Киекбаев Дж. Г. 1959, Фoнeтикa башкирского языка (Опыт описательного и
сравнительно-исторического исследования), АДД, Москва.
Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî/ Hazır. Prof. DR. Recep
Toparlı, Prof. Dr. Sadi Göğmeli, Doç. Dr. Nevzat H. Yanık. Ankara: TDK, 2000.
Кононов А. Н. 1956, Грамматика coврeмeннoгo турeцкoгo литературнoгo языкa,
Издaтeльcтвo AН CCCР, M. – Л.
Кононов А. Н. 1960, Грамматика coврeмeннoгo узбeкcкoгo литературнoгo языкa,
Издaтeльcтвo AН CCCР, M. – Л.
177
Кононов А. Н. 1965, Опыт реконструкции тюркского деепричастия – (o) p, - (o) b,
- (y)ob, - (o) pan, - (o) ban – (o) banı, - (o) banıñ (n). –Вопросы Языкознания, No 5, c. 100-
111. Sözügedәn mәqalәni rus dilindәn türk dilinә tәrcümә etmişik: – (o) p, - (o) b, - (y)ob, - (o)
pan, - (o) ban – (o) banı, - (o) banıñ (n) Türk Zarf-Fiilinin Rekonstrüksiyonu Denemesi (Türk
Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihi Dil Bilgisine Ait Veriler). Prof. Dr. Mehman Musaoğlu.
Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemler, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları,
2002, s. 261-276.
Кононов А. Н. 1972, Mахмуд Кашгарский и его “Дивани Лүғәти-т-Түрк”.–
Советская Tюркология, №1 с. 3-17.
Кононов А. Н. 1974а, Нeкoтoрые итоги развития советской тюркологии и
задачи советскогo комитета тюрколов, –Советская Tюркология, № 2, c.5-12.
Кононов А. Н. 1974b, Тюркское языкознание в Академии Наук СССР.–Советская
Tюркология, № 3, с. 3-18.
Кoнoнoв А. Н. 1980, Грaммaтикa языкa тюркcкиx руничecкиx пaмятникoв VII-IX
вв. Л: “Наука”, Лeнингрaдское отделение, 255 c.
Кoнoнoв А. Н., Тенишев Э. Р., Фазылов Э. И. 1981, Тюркское языкознание в СССР:
итоги и перспективы.–Советская Tюркология, № 1, c. 3-22.
Кононов А. Н. 1982, Иcтoрия изучeния тюркских языкoв в Рoccии.
Дooктябрcкий пeриoд. Издание Второе, Ленинград, “Наука”, 299 s.
Korkmaz, Zeynep 2003, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu,
Ankara, 1224 s.
Корш Ф. Е. 1909, Слово “балдак” и долгота гласных в турецом языке. – В кн.:
Живая старина. С. Петерсбург, вып. 2-3.
Крімскій А. Е. 1930, Тюркі, іх мові та літературі, 1. Тюркскі мові, вип. 2, Кіїв.
Курышжанов Ф. К. 1972, Махмуд Кашгари о кыпчакском языке.–Советская
Tюркология, №1, с. 52-60.
Гаджиева Н. З. 1963, Синтаксис сложноподчиненного предложения в
азербайджанском языке (в историческом освешении). М.: Изд-во АН СССР, 220 с.
Гаджиева Н. З. 1973, Основные пути развития синтаксической структуры
тюркских языков. М.: Наука, 397 с.
178
Гаджиева Н. З. 1975, Проблемы тюркской ареалной лингвистики.
Среднеазиатский ареал, Издaтeльcтвo “Наука” , Москва, 303 с.
Гаджиева Н. З. 1979, Тюркоязычные ареалы Кавказа, Издaтeльcтвo “Наука” ,
Москва, 263 с.
Гaрипов Т. М. 1979, Кыпчакские языки Урало-Поволжья. Опыт синхронической и
диахронической характеристики. Издaтeльcтвo “Наука” , Москва, 304 с.
Гайдаржи Г. А. 1978, Гагаузский синтаксис. Относительное и бессоюзное
подчинение придаточых. Кишинев: Изд-во «Штиинца», 92 с.
Гайдаржи Г. А. 1981, Гагаузский синтаксис. Придаточые предложения союзного
подчинения. Кишинев: Изд-во «Штиинца», 132 с.
Гиганов И. 1801, Грамматика тaтaрcкoгo языкa, СПБ.: Академия Наук, 75 с.
Гордлевский Вл. 1928, Грамматика турeцкoгo языкa (морфолгия и синтаксис).
М.: Издaние Института Востоковедения им. Н. Нариманова при ЦИК CCCР, 159 с.
Грамматика Алтайского языка 1869, Составлена членами Алтайской миссıи.
Казань, Въ университетской типографıи, 289 s.
Грамматика хакасского языка 1975, Издaтeльcтвo “Наука” , Москва, 418 c.
Грамматика ногайского языка 1973, Т. 1, Фонетика и морфология, Черкесск.
Грамматика современного башкирского языка 1981, М.: Наука.
Грамматика современного якутского литературного языка 1982, М.: Наука.
Grønbech K. 1936, Der türkische Sprachbau. 1, Leiden, munksc AARD EINAK MUNK
SC AAKD, Kopenhagen.
Грунина Е. А. 1971, Историческая грамматика турецкого языка. Москва,
Издaтeльcтвo МГУ.
Грунина Е. А. 1975, Индикатив в турецком языке (в сравнительно-историческом
освещении), АДД, Москва.
Quliyev Ә. A. 1990, Qәdim türk yazılı abidәlәrinin sintaksisi. Bakı, 76 s.
Гузеев Ж. М. 1984, Тюркская фразеология и ее лексикографическая разработка.
–Советская Тюркология, № 6, с. 46-52.
Левитская Л. С. Историческая морфология чувашского языка, Москва.
Лигети Л. 1964, Монголские елементы в диалектах хазара в Афганистане.–
Краткие Сообщения Ин-та Народов Азии, Вып. 83: Монголоведение и Тюрколoгия.
179
Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, “СОВЕТСКАЯ
ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.
Малов С. Е. 1928, Ибн-Муханна о турецком языке.–Записки коллеги востоковедов,
T. III, Вып. 2, Ленинград, s. 221-248.
Мaлoв С. E. 1951, Пaмятники дрeвнeтюркoй пиcьмeннocти. Teкcты и
иccлeдoвaния.– М.Л.: Изд-во AН CCCР, 79 c.
Максютова Н. Х.1976, Восточный диалект башкирского языка сравнительно-
историческом освщении, Москва, Наука.
Мамедов А. М. 1985, Тюркские согласные: анлаут и комбинаторика
(сравнительно-исторические и иcтoрикo-типoлoгичecкие проблемы фoнoлoгических и
морфонологических изменений согласных в тюркских языках), Баку, 187 с.
Megiser, Hieronymus 1612, Institutionum linguae turcicace libri quatuor, Leipzig, 320
s.
Мелиоранский П. М. 1900, Араб филолог o турецком языке.Типография
Императорской Академии Наук, С. Петербургь.
Мелиоранский П. М. Краткая грамматика казакь-киргизского языка, Оренбург,
1894, Часть I, С. Петербургь, 1897, Часть II. 92 с.
Мeльникoв Г. Р. 1962, Некоторые способы описания и анализа гармонии гласных в
современных тюркских языках. –Вопросы Языкознания, No 6.
Mәmmәdov A. Z. 2001, Mәtn yaranmasında formal әlaqә vasitәlәrinin sistemi. Bakı,
2001.
Mirzәliyeva M. M. 1995, Türk dillәri frazeologiyasının nәzәri problemlәri, Bakı, 144 s.
Mirzәzadә H. İ. 1990, Azәrbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Azәrbaycan Dövlәt
Universiteti Nәşriyyatı, Bakı, 375 s.
Molla Sâlih 1949, Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it-Türkiyye.
Әrәb dilindәn türk dilinә tәrcümә edәn: Besim Atalay, İstanbul, Üçler Basımevi, 70 s.
Мухамедова З. Б. 1973, Исследования по истории туркменского языка XI-XIV вв.
Издaтeльcтвo “Ylум”, Aşgabat, 234 c.
Муратов С. Н. 1961, Устойчивые словосочетания в тюркских языках, Изд-во
“Восточной Литературы”, Москва, 127 с.
180
Мусаев К. М., Покровская Л. А., Севортян Э. В., Гaджиeвa Н. З., Юлдашев А. А.,
Бacкaкoв Н. A., Ковшова А. A., Тeнишeв Э. Р., Лeвитcкaя Л.C., Исхакова Х. Ф., Ашнин Ф.
Д. 1972, Тюркское языкознание в СССР за пятьдесят лет.–Советская Tюркология, № 6 c.
3-19.
Мусаев К. М. 1964, Грамматика караимского языка: фонетика, морфология.
Москва.
Мусаев К. М. 1975, Лекска тюркских языков в сравнительном освещении
(заподнокыпчакская группа), Изд-вo “Нaукa”, Мocквa, 357 с.
Musayev M. M. 1994, Türk dillәrindә tabeli mürәkkәb cümlә, Doktorluq dissertasiyası,
Azәrbaycan Respublikası Elmlәr Akademiyası, Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu, Bakı, 285 s.
Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti,
Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s.
Musaoğlu, Mehman 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemer,
T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s.
Musaoğlu, Mehman 2003, Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Folklorik Temelleri.–
Dil Dergisi, Sayı:118, Ocak-Şubat, Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 16-25.
Musaoğlu, Mehman 2004a, Avrasya Türkçelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi.–Ankara
Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Sayı: 124, Haziran-Temmuz-Ağustos, s. 53-81.
Musaoğlu, Mehman 2004b, Türk Sözlükçülüğü ve Türkçe Karşılaştırmalı-Açıklamalı
Sözlükler (Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlüğü’nün
Düzenlenme Prensipleri).–Zeynep Korkmaz Armağanı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 276-282.
Musaoğlu, Mehman 2004c, Türkçe Dilbilgisinin Düzenlenmesinde Yeni Dilbilimsel
Yöntemlerin Uygulanması Üzerine. –V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, II. Cilt, Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s.2139- 2155.
Musaoğlu, Mehman 2004ç, Türk Dilbiliminde Dilbilgisi Çalışmaları.–Ana Dili. Dil
Kültürü ve Eğitim Dergisi, Sayı: 33, Mayıs-Haziran-Temmuz-Ağustos, s.26-35.
Musaoğlu, Mehman 2006, Birinci Türkoloji Kurultayı’nın 80. Yılı Dolayısıyla Bakû’de
Düzenlenen Uluslararası Bilimsel Konferans’ın Düşündürdükleri.–Türk Dili. Dil ve Edebiyat
Dergisi, Sayı: 656, Ağustos 2006, s. 182-192.
181
Musaoğlu, Mehman 2008a, Dede Korkut Metni’nin Sentaksı üzerine. –Dil, Әdәbiyyat vә
onların tәdrisi metodikasının aktual problemlәri, Prof. F. Veysәlliyә hәsr olunur. Bakı, s. 108-
128.
Musaoğlu, Mehman 2008b, Türkçede Çatı.–Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı,
Akçağ Yayınları, Ankara, s. 207-234.
Musaoğlu, Mehman., Kirişçioğlu, Fatih 2008c, Türk Dil Biliminde Görünüş
Kategorisinin İncelenmesi Üzerine.–Türkologiya, No 1-2, s. 32-54.
Musaoğlu, Mehman 2009, Türk Dil Bilimi Çalışmaları.–Türkologiya, No 1-2, s. 3-28.
Musaoğlu, Mehman 2009, Türk Lehçelerinin Bilgisayar Ortamında Aktarımı Mümkün
Mü?. –TÜRKSOY. Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 29//2, s. 14-19.
Нaртыeв Н. 1988, Строй сложного предложения в современном туркменском
языке. Ашхабад: Ылым, 200 с.
Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe 1987, Проблемы современной тюркологии,
Выпуск XIX, Москва“Прогресс” 490 с.
Novruzova N. 2002, Mәtn sintaksisi, “Tәhsil” Nәşriyyatı, Bakı, 183 s.
Нұрмаханова Е. Н. 1971, Түркі тілдерінің салыштырмалы грамматікасы,
“Мектеп” Баспасы, 288 с.
Nurmanov A., Mahmudov N., Ahmedov A. 1992, Uzbek tilinin mazmuniy sintaksisi,
Toshkent.
Очерки сравнительной лексикогии алтайских языков 1972, Ленинград.
Oğuz qrubu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002, III hissә, Sintaksis, Bakı, 192
s.
Ömer, Mustafa 1998, Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak ve Kırgız Lehçeleri
Karşılaştırmalı Grameri, Ankara.
Покровская Л. А. 1964, Грамматика гагаузского языкa, Фонетика и морфолгия.
М.: Изд-во “Наука”, 157 с.
Покровская Л. А. 1978, Синтаксис гагаузского языкa в сравнитeльном
освещении, М.: Изд-во “Наука”, 204 с.
PHILOLOGIAE TURCICAE FUNDAMENTA. TOMUS PRIMUS, 1959, Wiesbaden
Bd. I., 810 s.
182
Поцелуевский А. Р. 1948, К вопросу о происхождении формы настоящего времени
в тюркских языках юго-западной группы. Ашгабат.
Poppe, Nikalaus 1994, Altay dillerinin Karşılaştırmalı Grameri, 1. Kısım: Karşılaştırmalı
Ses Bilgisi. Әsәri alman dilindәn türk dilinә Zeki Yılmaz tәrcümә etmişdir, Ankara, 269 s. Alman
dilindә “Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen” (Altay dillәrinin müqayisәli
qrammatikası) adı ilә adlanan böyük әsәrin “Vergleichende Lautlehre, Wiesbaden 1960. Porta
Linguarum Orientalium, 199 s.” adlı birinci bölmәsi (Müqayisәli fonetika) alman dilindәn türk
dilinә tәrcümә edilmişdir.
Radloff W. 1882, Vergleihende Grammatik der nördlichen Türksprachen, I. Phonetik
der nördlichen Türksprachen. Leipzig.
Radloff W. 1888-1911, Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, 1, 2, 3, 4.
“Türk dialektlәrinin lüğәt tәcrübәsi” adlı çoxcildli әsәr rus vә alman dillәrindә 1888-1911-ci
illәrdә S. Petersburgda nәşr edilmişdir. 1960-cı ildә isә sözügedәn әsәr Almaniyada tәkrarәn
yayımlanmışdır.
Radloff W. 1999-2000, Türklerin Kökleri. Dilleri ve Halk Edebiyatından Denemeler. I,
II, III, IV, V, VI cildlәr. V. Radlovun мәşhur “Probren” (Образцы народных литератур
тюрков) vә ya “Türklәrin şifahi xalq әdibiyyatı nümunәlәri” adlı әsәri (1866-1907) bütövlükdә
10 cilddәn ibarәtdir. Göstәrilәn cildlәr hәmin böyük әsәrdәn alınaraq Ankara Univesiteti
TÖMӘR-dә lazımi filoloji-linqvistik açıqlanmalar vә әlavәlәrlә alman dilindәn türk dilinә
tәrcümә edilmişdir. Sözügedәn cildlәr Ankarada EKAV vәqfi tәrәfindәn yayımlanmışdır. Әsәri
ilk dәfә olaraq türk dillәrindәn birindә çapa hazırlayan yaradıcı-tәrcümәçi heyәtin üzvlәrindәn
biri dә bu sәtrlәrin müәllifi olmuşdur. Mәhz bu sәtrlәrin müәllifi sözügedәn әsәrin I, II, III, IV vә
VI cildlәrinә Qurum adından “Ön söz” dә yazmışdır. Beşinci cilddә “Manas” dastanı yer
almaqdadır. Hәmin cildin “Ön Söz”ünü isә Zeyneş İsmayıl qәlәmә almışdır.
Рассадин В. И. 1978, Морфология тофаларского языка в сравнительном
освещении, Москва.
Räsänen M. 1949, Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Sto. XV. 249
s. Eseri A. A. Yuldaşev alman dilindәn rus dilinә tәrcümә etmişdir: “Материалы по
исторической фонетике тюркских языков”, Москва, 1955. Әsәrin adı Azәrbaycan dilinә
aşağıdakı şәkildә tәrcümә oluna bilәr: “Türk dillәrinin tarixi fonetikası üzrә materiallar”.
183
Räsänen M. 1957, Materialen zur Morphologie der türkischen Sprachen. StO XXI,
Helsinki, 256 s.
Räsänen M. 1969-1971, Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen,
Helsinki.
Русско-турецкий словарь 1972, 47 700 слов, Составили Э. Мустафаев и В. Г.
Щербинин, “СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, Москва, 1028 с.
Rusсa-Azәrbaycanca lüğәt, I, 1982; II, 1975; III, 1978, “Elm” Nәşriyyatı, Bakı.
Rusça-Türkmenje Sözlük, I, 1981; II, 1987, Москва, “Русский Язык”.
Sadıqov Ә. Ş 1980, Azәrbaycan orijinal nәsr abidәlәrinin dilindә qoşulma
konstruksiyalar. –Azәrbaycan SSR EA Xәbәrlәri, Әdәbiyyat, dil vә incәsәnәt seriyası, No 1, s.
104-108.
Самойлович А. М. 1925, Краткая учебная грамматика совремнного османско-
турeцкoгo языкa. Москва, 154 с.
Сартбаев К. К. 1962, Түрк тилдеринин салыштырма грамматикасы, Фрунзе.
Seyidov Y. M. 1958, Qrammatik cәhәtdәn cümlә üzvlәri ilә әlaqәdar olmayan sözlәr.
B.: ADU nәşri, 74 s.
Сыздыкова Р. 1984, XVIII-XIX ğğ. Қазақ едебi тілінің тарыхы, Алматы, “Meктeп”,
246 с.
Sinor D. 1990, Essays in Comparative Altaic Linguistics. Indiana University Researh
Institute for Inner Aslan Studies. Bloomington. Indiana, 464 p.
Сoeгoв M. 1991, Рaзвитиe cинтаксичecкoй cиcтeмы туркмeнcкoгo
литературнoгo языкa в coвeтcкую эпoxу (в cвязи c рacширeниeм cфeр eгo примeнeния).
AДД. Aшxaбaд, 55 c.
Söýegow M. 1981, Türki dilleriň günorta-günbatar toparynda hal işlikler, Aşgabat,
“Ylум”.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988;
1997; 2002; 2006, Фонетика; Морфология; Синтaксис; Лексика; Региональные
реконструкции, прa- и прoтoязык, Москва “Наука”.
Стеблева И. В. 1965, Поезия тюрков VI-VII веков. М.: Изд-во “Наука”, 147 с.
Сулейманов О. 2002, Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских
языков и письменностей, Алматы, “АТАМҰРА”, 319 с.
184
Şeka Yu. V. 2009, Rekonstrüksiyon Prensipleri.–Dil Araştırmaları. Uluslararası Hakemli
Dergi, Sayı: 4 Bahar, s.125-134. Mәqalә “Алтайские языки и восточная филология, Москва,
Восточная Литература РАН, 2005, 519 с.” adlı topludan götürülәrәk rus dilindәn türk dilinә
tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuşdur.
Шербак A. M. 1966, О характере лексических взаимосвязей тюркских,
монгольских и тунгусо-маньжурских языков.–Вопросы Языкознания, No 3.
Шербак A. M. 1971, Сравнительная фонетика тюркских языков, Изд-во “Наука”,
Ленинградское Отделение.
Шербак A. M., Очeрки пo сравнительнoй морфологии тюркских языкoв (Имя)
1977; (Глaгoл) 1981; (Наречие, служебные части речи, изобразиельные слова) 1987, Изд-во
“Наука”, Лeнингрaдское Oтделение.
Şirәliyev M. Ş. 1968, Azәrbaycan dialektologiyasının әsasları, Bakı, “Maarif”.
Татарская грамматика 1993, T. I, 552 с, T. II 396 с, T. III, 1992, 488 с, Казань,
Татар. Книжное Изд-во.
Tatarca-Türkçe Sözlük, Ahmet Veli Menger Vakfı Yardımıyla basılmıştır, 22 bin
civarında kelime verilmiştir, “İnsan” Yayınevi, Kazan-Moskva, 1997.
Tekin T. 1968, A. Grammar of orkhon turkic. İndiana University publications. The
Hague (Uralic and altaic Series. Vol. 69). Türkcәsi: Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri
Araştırmaları Dizisi: 9, İsstanbul, 2003, 272 s.
Tekin T., Ölmez M. 2003, Türk Dilleri, Giriş. Yıldız, Dil ve Edebiyat 2, 196 s.
Тенишев Э. Р. 1976a, Строй саларского языка. Москва “Наука”, 576 с.
Тенишев Э. Р. 1976b, Строй сарыг-югурского языка. Москва “Наука”, 307 с.
Тенишев Э. Р. 1988, Принципы составления исторических грамматик и историй
тюркских литературных языков.–Советская тюркология, № , с. 67-78.
The Turkıc Languages 1998, EDITEDRY Lars Johanson and Éva Á. Ccató, London
And NEW YORK 474 s.
Турниязoв Н. К. 1987, К вoпрocу o cинтаксичecкoй дeривaции гипoтaкcиca (на
материале coврeмeннoгo узбecкoгo языкa). –Советская Тюркология, № 6, с. 111-115.
Türkçe-Tatarca Sözlük, Ahmet Veli Menger Vakfı yardımıyla basılmıştır, 20 bin
civarında kelime ve ifade verilmiştir. “İnsan” Yayınevi, Kazan-Moskva, 1998.
185
Türkçe-Kırgızca Sözlük, 50.000 kelime, Hazırlayan: Gülzura Cumakunova, Kırgızıstan-
Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek, 2005, 999 s.
Türkçe-Rusça Sözlük, 48 000 kelime, Москва, Изд-вo “Русский Язык”, 1977, 966 s.
Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005, 2244 s.
Türkmen diliniň grammatikasy. Morfologiýa, Aşgabat, “Ruh”, 2000, 608 s.
Türkmen diliniň sözlüği, Türkmenistan SSR Ylymlar Aĸademiýasının Neşriýatı,
Aşgabat, 1962.
Türkmençe-Rusça Sözlük, Takmınan 400000 söz, Москва, Изд-вo “СОВЕТСКАЯ
ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1968.
Türkmence-Türkçe Sözlük, Hazırlayanlar: Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Emine Ceylan,
Zuhal Ölmez, Süer Eker, Ankara 1885.
Тюркская лексикология и лексикография, Москва, 1971.
Умаров Э. А. 1970, Фразеологические словари тюркских языков.–Советская
Тюркология, № 5, с. 121-124.
Ураксин З. Г. 1981, Лексикографическая разработка фразеологии тюркских
языков. –Советская Тюркология, № 3, с. 39-46.
Uğurlu, Mustafa 2004, Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği.–Bilig, Türk
Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 29, s. 30-39.
Uzun, Nadir Engin 2000, Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, İstanbul.
Uzun, Leyla Subaşı 1995, Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı, Ankara, 176 s.
Uzbek tili grammatikası, Toshkent, 1969, Fan.
Uzbek Tilinin İzoxli luğati, İkki Tomli, 60000 suz ve birikmasi, I, II, Москва, Изд-вo
“Русский Язык”, 1981.
Üstünova, Kerime 1998, Dede Korkut Destanları ve Cümleden Büyük Birlikler, İstanbul,
380 s.
Veyselli F. Y. 2008, Azerbaycan Türkçesi Fonetiği, Kültür Ajans Yayınları, Ankara, 176
s. Kitab Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn çevrilmişdir.
Вернер Г. К. 1972, Проблема происхождения фарингализации в тувинском и
тофаларском языках. –Советская Tюркология, № 5, с. 17-24.
186
Виноградов В. В. 1977, Основные понятия русской фразеологии как
лингвистической дисциплины. –Избранные труды. Лексикология и лексикография, Изд-во
“НAУКА”, Москва.
Владимирцов В. Ю., Поппе Н. Н. 1924, Из области вокализма монголо-турецкого
праязыка.–ДАН, сер. 8.
Βoпрocы грамматики тюркских языкoв 1958, Издaтeльcтвo AН Кaзaxcкoй CCР,
Aлмa-Aтa.
ЯЗЫКИ НАРОДОВ СССР 1966, Тюркские языки, Москва “Наука”.
ЯЗЫКИ МИРА 1997, Тюркские языки, Издатель. Дом “Кыргызстан” Бишкек, 542
с.
Юхансон Л. 1987, Определенность и актуальное членение в турецком языке. –в
сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы современной тюркологии, Москва:
Прогресс.
Закиев М.З. 1984, Тюркской морфонологии.–Советская Тюркология, № 1.
Закиев М. З. 1963, Синтаксической строй татарского языка. Казань: Изд-во
Казанского ун-та, 464 с.
Zakiyev M. Z. 2002, Tatarlar ve Tatar Etnoniminin Anlamı Üzerine. İdil Tatarlarının
Eski Etnonimlerinin Etimolojisi Üzerine. –“Mehman Musaoğlu. Türkolojinin Çeşitli Sorunları
Üzerine Makaleler-İncelemeler, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 277-292”.
Sözügedәn mәqalәlәr M. Z. Zәkiyevin “Татары:проблемы истории и языка (сборник статей
по проблемам линвоистории, возрождеия и развития татарской нации), Казань 1995, с. 247-
267” кitabından götürülәrәk rus dilindәn türk dilinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuşdur.
Зaĸиeв М. З. 1963, Синтаксической строй татарского языка. Казань: Изд-во
Казанского ун-та, 464 с.
Zemahşerî (Ebu’l-Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-
Zamahşari El-Hvarizmi) 1993, Mukaddimetü’l-Edeb. Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter
Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Hazırlayan: Nuri Yüce, 2. Baskı, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 223 s.
187
Zemahşerî (Ebu’l-Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-
Zamahşari El-Hvarizmi) 2009, Mukaddimetü’l-Edeb. Moğolca-Çağatayca çevirinin sözlüğü,
Hazırlayan: N. N. Poppe, Tercüme eden: Musatafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 191.
Zeynalov F. R. 1970, Müasir türk dillәrindә kömәkçi nitq hissәlәri, Bakı, 262 s.
Zeynalov F. R. 1974; 1975, Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası, I, 140 s; II, 130 s,
Bakı, Azәrbaycan Dövlәt Universiteti Nәşriyyatı.
Zeynalov F. R. 1981, Türkologiyanın әsasları, Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәrinin
tәlәbәlәri üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 445 s.
Mәnbәlәr
Adıvar H. E. 1958, Akile Hanım Sokağı, İstanbul, 247 s.
Ağayev F. 1981, İldırım ömrü, roman. Bakı, Gәnclik, 303 s.
Axundov M. F. 1961, Әsәrlәri, II. Azәrb. SSR EA nәşri, Bakı, 573 s.
ANAR 1981, Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi,. Povest vә roman. Bakı, Yazıçı, 356 s.
Azady, Döwletmämmed 1962, Wagzy-azat. Aşgabat: TSSR Ilymlar Akademiýasynyň
neşirýaty, 118 s.
“Azәrbaycan” jurnalı, 1983, No 5.
“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 31 may 1983-cü il; 25 iyun 1983-cü il.
Бaбаоглу Н. Н. 1962, Гагауз дили, 7-8 класлар ичин. Kишинев, “Kaртя Moлдовеняске”,
256 s.
Бaбаоглу Н. Н.. 1979, Вужяк ежеллери. Kишинев, “Литература артистике”, 209 s.
Babayev A. 1971, Bir parça hәyat. Bаkı, Gәnclik, 96 s.
Baýram Han 1970, Saýlanan eserler. Aşgabat: “Türkmenistan” neşirýatу, 157 s.
Буджактан сеслäр 1959, Литература йазылары. Kишинев, “Kaртя Moлдовеняскэ”, 227 s.
Cәlal M. 1969, Seçilmiş әsәrlәri, 4 c, Bakı, Gәnclik, 474 s.
Дмитрий Кара Чобан 1977, Таманнык. Kишинев, “Литература артистикэ”,158 s.
DTS: Дрeвнeтюркcкий cлoвaрь. Л: “Наука”, Лeнингрaдское отделение, 676 c.
“Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzeti, 20 may 1983-cü il; 26 aprel 1985-ci il.
Әfәndiyev İ. 1959, Seçilmiş әsәrlәri. Bakı, Azәrnәşr, 402 s.
Füzuli M. 1988, Seçilmiş әsәrlәri, 2, Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 590 s.
188
Гaгaуз фoлкьлoру 1964, coбирaтeль и cocтaвитeль Н. И. Бaбaoглу. Кишинeв: “Кaртя
Мoлдoвeняcкэ”, 259 c.
Görogly 1958, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 627 s.
Hikmet N. 1965, Yeşil Elmalar, Roman, İstanbul: Pınar Yayınevi, 280 s.
Kemal O. 1967, Bereketli Topraklar Üzerinde. Sofya: NP, 66 s.
Kemal Y. 1978, Ağrıdağı Efsanesi, Milliyet Yayınları, Ağaoğlu Yayınevi, 144 s.
Kerbabaew B. 1957, Nebitdag, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 571 s.
Kәrimzadә F. 1982, Xudafәrin köprüsü, Bakı.
KDQ: Kitabi-Dәdә Qorqud. 1962, Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 175 s.
Kişvәri 1984, Әsәrlәri, B.: Yazıçı, 163 s.
“Kommunist” qәzeti, 30 iyun 1983-cü il; 12 yanvar 1985-ci il; 13 iyun 1991-ci il.
Magtymguly 1983, Saýlanan eserler, iki tomluk, I, II, Aşgabat: “Türkmenistan”, 264 s.; 299 s.
Mәlikzadә İ. 1989, Yaşıl gecә. Roman vә povestlәr, Bakı, Yazıçı, 305 s.
Mәsihi 1977, Vәrqa vә Gülşa. Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 286 s.
Нaджип Э. Н. 1975, Тюркoязычный пaмятник XIV вeкa “Гулиcтaн” Ceйфa Caрaи и eгo
язык, ч. II. Aлмa-Aтa: Изд-во “Наука” Кaзax. ССР, 299 s.
Нaртыeв Н. 1988, Cтрoй сложного предложения в coврeмeннoм туркмeнcкoм языке,
Aшxaбaд: Ылым, 200 c.
Nәsimi İ. 1985, Әsәrlәri, V. Bakı, Elm, 355 s.
Ordubadi M. C. 1983, Qılınc vә qәlәm. B.: Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 663 s.
Rәhimov S. 1971, Qafqaz qartalı. Bakı, Gәnclik, 202 s.
Seýтäkow B. 1972, Bedirkent, roman. Aşgabat: “Türkmenistan” Neşirýaty, 442 s.
Шeрбaк A. М. 1959, Oгузнaмe. Муxaббaтнaмe. Пaмятники дрeвнeуйгурcкoй и
cтaрoузбeкcкoй пиcьмeннocти. M.: Изд-во “Вocтoчнoй литeрaтуры”, 170 s.
“Ulduz” jurnalı, 1990, No 12.
Vurğun S. 1976, Seçilmiş әsәrlәri, I c., Şeirlәr. B.: Azәrnәşr, 286 s.
Yusifoğlu Ә. 1981, Düşmәnimin düşmәni, roman. Bakı, Yazıçı, 336 s.
189
II HİSSӘ
TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK BU GÜN: PROBLEMLӘR, PERSPEKTİVLӘR VӘ
YENİLİKLӘR
1. Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәr
Türk dillәrinә dair qrammatika kitablarının yazılmasında tәdbiq edilәn linqvistik yönüm
vә yöntәmlәr Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәri vә axınları ilә çox yaxından bağlı olmuşdur.
Bununla bәrabәr, daha Mahmud Qaşqarlı tәrәfindәn tәtbiq edilәn әrәb dilçiliyi mәktәbi
әnәnәlәrinә görә dә orta әsrlәrdә türk dillәrinin qrammatikasına dair klassik tәsviri yöntәmlәrlә
kitablar yazılmışdır. XIX yüzildәn başlayaraq türk dillәrinә dair qrammatika kitablarının
hazırlanması vә digәr önәmli türkoloji araşdırmaların aparılmasında hәm tәsviri, hәm dә tarixi-
müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrdәn istifadә olunmuşdur. 1970-ci illәrdәn bәri türk
dillәri materiallarına görә yeni dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan çağdaş linqvistik araşdırmalar öncә
Avropada vә Rusiyada, sonra Türkiyәdә vә digәr Türk cümhuriyyәtlәrindә gözәçarpacaq
dәrәcәdә sürәtlәnmişdir. Ancaq türkoloji dilçilikdә orijinal bir yeni elmi qrammatikanın
yazılmasını tәmin edәn şәrtlәrin elmi-praktiki baxımdan sözün tam mәnasında ortaya çıxdığından
isә hәlәlik söhbәt gedә bilmәz.
Türk dillәrinin elmi qrammatikasının yazılması vә ümümiyyәtlә çağdaş türkoloji
kontekstdә linqvistik araşdırmaların aparılması günümüzdә vә gәlәcәkdә әn yeni dilçilik
yönümlәri vә yöntәmlәrinin dә tәtbiq olunması ilә mümkündür. Bunun üçün, hәr şeydәn öncә,
sözügedәn әnәnәvi vә yeni dilçilik yönüm vә yöntәmlәrinin indiyә qәdәr davam etdirilmiş olan
tәdbiqi obyektiv olaraq qiymәtlәndirilmәlidir. Onların çatışmazlıqları vә tutarsızlıqları yeni bir
elmi-konseptual kontekstdә düzgün müәyyәnlәşdirilmәlidir.
1.1. Әnәnәvi-tәsviri türkoloji dilçiliyin çatışmazlıqları vә ya tutarsızlıqları
Sözügedәn çatışmazlıqlara vә ya tutarsızlıqlara örnәk olaraq göstәrilә bilәn ayrı-ayrı
linqvistik vә qrammatik açıqlanmalar әslindә yuxarıda da bu vә ya digәr şәkildә söhbәtin
mövzusu olmuşdur. Türkologiyada bunlardan әn çox türk dillәri qrammatikasının mübahisәli
mәsәslәlәri kimi bәhs edilmişdir. Hәmin mübahisәli mәsәlәlәrә örnәk olaraq isә, hәr şeydәn öncә,
aşağıdakıları göstәrmәk olar:
190
–Türkoloji dilçilikdә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların, mәsdәrlәrin vә oxşar digәr kәlmә
qrupu polipredikativ mәrkәzlәrinin mürәkkәb cümlә komponentlәrinin xәbәrlәri kimi
göstәrilmәsi;
–Türk dillәrindә hәrәkәtin bitmişliyi, sürәkliliyi vә bitirilәcәyini leksik, semantik vә
morfoloji faktorlarla ifadә edә bilәn feillәrdә vә ya bütövlükdә feil sistemindә tәrz
kateqoriyasının yox sayılması;
–Leksik//sözdüzәldici, qrammatik//sözdәyişdirici vә leksik-qrammatik//formadüzәldici
şәkilçilәrin sәrhәdlәrinin qarışdırılması. Әnәnәvi nitq hissәlәri kontekstindә müәyyәnlәşdirilәn
hal, şәkil, şәxs vә mәnsubiyyәt; cәm, növ vә söz yaradıcılığı sәviyyәlәrinin bir çox halda bir-
birinin içәrisindә vә ya üst vә alt başlıqları ilә әksik olaraq kateqoriyalaşdırılması;
–Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin vә ya frazadan böyük vahidlәrin sıralı, tabesiz,
bağlayıcısız, qarışıq tipli mürәkkәb cümlә quruluşları olaraq öyrәnilmәsi;
–Türk dillәrindә sözün vә şәkilçilәrin vә ya müxtәlif sintaktik vahidlәrin dialektik
materializm dünyagörüşünә әsasәn qrammatik inkişafı nәzәriyyәsinin uydurulması vә s.
Bu gün müstәqillik illәrindә linqvistik vә qrammatik açıqlanmalardakı sözügedәn vә
digәr bunlara bәnzәr çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar türkoloji dilçilikdә artıq dilә
gәtirilmәkdәdir. Onlar çağdaş dilçilik nәzәriyyәlәrinin, müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin
digәr inkişaf etmiş dillәrdәki tәtbiqinin işığında türk dillәrinin quruluşuna vә diaxronik inkişafına
uyğun olaraq qiymәtlәndirilmәkdәdir.
1.2. Türkoloji dilçilikdә modern linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması
Türkoloji dilçilikdә funksional, semantik, mәtnlinqvistik, koqnitiv vә s. yeni linqvistik
yönümlәrlә aparılan araşdırmalardan vә onlarda tәtbiq edilәn uyğun yöntәmlәrdәn yuxarıda yeri
gәldikcә bu vә ya digәr şәkildә bәhs edilmişdir.
191
Bu gün әnәnәvi türkologiyanın vә ya dilçiliyin içәrisindә XX yüzilin 60-70-ci illәrindәn
etibarәn çox yönlü olaraq özünü göstәrәn hәmin araşdırmalar, hәr şeydәn öncә, türkoloji
dilçilikdә artıq ilk tәcrübәlәr olmaqdan çıxarılmalıdır. Daha doğrusu, sözügedәn araşdırmalar,
onlarda tәtbiq olunan yönüm vә yöntәmlәr türk dillәrinin qrammatik quruluşuna, tarixi vә müasir
inkişaf tәmayüllәrinә uyğun olaraq türkoloji dilçilikdә istifadә edilә bilmәk üçün bütövlükdә
funksional vә konseptual xarakterli yeni bir ümumi linqvistik metodologiyaya çevrilmәlidir. Bәs
sözügedәn zaman içәrisindә bütövlükdә türkoloji dilçilikdә vә ya ayrılıqda türk dillәri
materialları әsasında yazılan linqvistik araşdırmalarda özünü göstәrәn hansı yeniliklәrdәn vә
konkret olaraq yeni tәtbiq olunan hansı yönüm vә yöntәmlәrdәn bәhs edilә bilәr?! Aşağıda qısaca
olaraq bunların üzәrindә durulacaqdır. Birincisi sözügedәn zaman içәrisindә hal, tәrz vә şәxs
kateqoriyalarının funksional-semantik olaraq türk dillәrindә işlәnilmәsinә vә onların tarixinin
öyrәnilmәsinә dair yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla bәzi gözәçarpan korrektivlәr edilmişdir
(Насилов 1989: 28-31; Гаджиахмедов 1998; Demircan 2003: 10-15). Mәsәlәn,türkoloji
dilçilikdә tәrz kateqoriyasının öyrәnilmәsinin tarixi iki mәrhәlәyә ayrılmışdır: “1) 1869-cu ildәn
1956-cı ilә qәdәr; 2) 1956-cı ildәn günümüzә qәdәr. Birinci mәrhәlәdә vә hәtta müәyyәn bir
ölçüdә hәmin mәrhәlәnin davamı olaraq 1970-ci illәrә qәdәr dә tәrz kateqoriyasına dair aparılan
araşdırmalar, әsasәn, eyni bir linqvistik-metodoloji istiqamәtdә yerinә yetirilmişdir. Belә ki,
1869-cu ildә yayımlanmış olan “Altay dilinin qrammatikası” kitabında rus dilindә tamamlanmış
(совершенный) vә tamamlanmamış (несовершенный) şәkillәrindә prefiks vә infikslәrlә çox
açıq olaraq ifadә edilәn tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmә prinsiplәri Altay dilinin
qrammatikasında olduğu kimi tәtbiq olunmuşdur. Hәmin prinsiplәr sonralar digәr türk dillәrindә
dә tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas götürülmüşdür. Belәliklә, türk dillәrinin
qrammatika kitablarında sözügedәn kateqoriyanın tәsvir olunmasına dair yanlış bir linqvistik
açıqlanmanın meydana çıxmasının yolu açılmışdır. Bu da 1960-cı illәrә qәdәr bu vә ya digәr
şәkildә davam etmişdir. 1956-cı ildә Almatıda felin tәrz vә ya görünüş (Alm. Aspekt,
subjektivische Anschauungsform, Verlaufsstufe; Fr. aspect,; İng. aspect) kateqoriyası vә
mürәkkәb cümlә probleminә dair keçirilәn bir simpoziumda türk dillәrindә tәrz kateqoriyasının o
zamana qәdәrki rus dili örnәyindә yerinә yetirilmiş olan tәsvirinin yanlış olduğu göstәrilmişdir.
Bununla da sözügedәn kateqoriyanın öyrәnilmәsi tarixindә yeni bir dönәmә girilmişdir. Belә ki,
tәrz vә ya görünüş vә qılınışın29
(Alm. Aktionsart, Art der Handlung; Fr. ordre de procés; İng.
29
Qılmaq feli Azәrbaycan türkcәsindә ‘etmәk, görmәk, yerinә yetirmәk, әda etmәk, icra etmәk’, qılınmaq feli isә ‘görülmәk,
192
manner of action) konseptual komponentlәri (Korkmaz 2003: 109-110; 146) tәk bir leksik-
morfoloji kateqoriya sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilmişdir. Daha doğrusu, göstәrilәn kateqoriya
türkoloji dilçilikdә 1970-ci illәrdәn sonra әsas etibarilә türk dillәrinә mәxsus olan linqvistik
parametrlәri ilә vә dövrün yeni dilçilik nәzәriyyәlәrinin işığında öyrәnilmişdir (Musaoğlu.,
Kirişçioğlu 2008).
İkincisi Türk dillәrindә cümlә vә mәtn komponentlәri arasındakı dilә vә aktual
üzvlәnmәyә söykәnәn semantik, funksional әlaqәlәr vә bәzi simmetrik-asimmetrik
mütәnasipliklәr türkoloji dilçilikdә dә artıq tәsbit olunmuşdur (Maxмудoв 1984: 49-56;
Nurmanov 1992; Abdullayev 1999).
Üçüncüsü sözügedәn dillәrdә morfoloji vә sintaktik vahidlәrә dair qrammatik
kateqoriyaların struktur-semantik vә funksional kriteriyaları yeni linqvistik yönüm vә
yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin sintaqmatik vә paradiqmatik
özәlliklәri göstәrilmişdir. Onların dil sistemindәki uyğun struktur-funksional modellәri
müәyyәnlәşdirilmişdir (Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Турниязова... 1992: 87-91; Musayev
2011).
әmәlә gәtirilmәk, edilmәk, yerinә yetirilmәk’ mәnasında işlәnilir (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 2006: 135). Qılınış sözü hәmin
morfemlәr әsasında düzәldilir. Bu söz-termin felin milli mentalitetә bağlı olaraq әsas vә anlamlı morfemlәrlә gerçәklәşәn leksik-
semantik mahiyyәtini vә eyni zamanda mәnaca növlәrini ifadә edir. Leksik-semantik mahiyyәtә malik olan danışıq (verba
dicenti), tәfәkkür (verba sentiendi), hәrәkәt, iş (verba operandi), hәrәkәt (verba movendi) vә s. feillәr (Dmitriev 1962: 570-598)
tәsirlilik-tәsirsizlik, tәsdiq-inkar vә növ kateqoriyaları ilә feil qavramlaşmasının birinci, zaman, şәkil vә şәxs kateqoriyaları ilә isә
ikinci alt qavramlaşdırmasını tәşkil edir. Belәliklә, burada felin leksik qavramlaşdırılması qılınış, ikinci alt morfoloji qavram-
laşdırması isә görünüş sözlәri ilә ifadә olunmuşdur.
193
Dördüncüsü sözügedәn araşdırmalarda tәdbiq edilәn linqvistik yöntәmlәrin bir ümumi
metodologiya olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi istiqamәtindә türk dillәrindә, özәlliklә dә Türkiyә
türkcәsindә bir çox linqvistik terminin türkcә olaraq qarşılıqları yaradılmışdır (Berge 1989).
Hәmin növ terminlәr әnәnәvi türkoloji kontekstdә türk dillәrinә uyğunlaşdırılmış vә
kodlaşdırılmışdır (Исхакова 1987). Bu gün hәmin linqvistik terminlәrin ifadә etdiyi qavramların
köhnә әnәnәvi qrammatik istiqamәtlәrdә aparılmış olan tәdqiqatlarda işlәnilәn terminlәrlә
açıqlanması artıq mümkün deyildir vә ya sadәcә bir qismi onlarla işlәnilә bilәn bir sәviyyәdәdir.
Çünki sözügedәn terminlәr bütövlükdә dilçilik elminin inkişafına bağlı olaraq aparılan ümumi
linqvistik müşahidәlәrә vә kameral işlәrә bağlı olaraq yaradılmaqdadır. Onlar yenidәn
tәsniflәndirilәn, ümumi özәlliklәri vә tәfәrrüatları ilә şәkillәndirilәn linqvistik qavramlaşdırma vә
kateqoriyalaşdırmalara әsasәn dәqiqlәşdirilmәkdә vә kodlaşdırılmaqdadır. Mәsәlәn, Azәrbaycan
dilindә “sintaqm” vә “sintaqmatik üzvlәnmә”, Türkiyә türkcәsindә isә onların qarşılıqları olaraq
“sözcә” vә “sözcәlәmә” terminlәri kimi. Bizim Türkiyәdә yayımlanan “Türkolojinin Çeşitli
Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemler” adlı kitabımızda türkcә olaraq işlәtdiyimiz
“tekbirleşimli (subordinativ), tambirleşimli (koordinativ), çiftbirleşimli (korrelyativ), parselyatik,
retprosperspektif, (2002: 105; 315-320) kimi terminlәrlә ifadә olunmuş qavramlar vә
kateqoriyalar da bu qәbildәndir. Bunun kimi Hind-Avropa dillәrindә әnәnәvi vә yeni dilçilik
istiqamәtlәrindә aparılmış olan araşdırmalarda işlәnilәn linqvistik terminlәr arasında da müәyyәn
fәrqlәr özünü göstәrmәkdәdir (ЛЭC 1990: 603-626; 627-650).
Belәliklә, keçәn әsrin 70-ci illәrindәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә yeni linqvistik
yönüm vә yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalar vә ayrı-ayrı türk dillәrinә dair görülәn konkret
praktik işlәr günümüzdә artıq müәyyәn bir elmi-metodoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Hәmin
araşdırmalar vә ya elmi-praktik işlәr әsas etibarilә semantik, funksional, riyazi, sosiolinqvistik,
statistik, korpus, mәtnlinqvistik, koqnitiv-konseptual vә s. digәr yeni araşdırma-öyrәnilmә
yönümlәri vә yöntәmlәri ilә aparılmışdır. Aşağıda sözügedәn araşdırmalardan bu vә ya digәr
şәkildә bәhs olunacaqdır.
1.2.1. Türkoloji dilçilikdә riyazi vә sosiolinqvistik istiqamәtlәr
194
XX yüzildә hәm riyazi, hәm dә ictimai elmlәrin yöntәmlәri ilә dillәrin sinkretik olaraq
araşdırılması vә öyrәnilmәsi prosesi getdikcә sürәtlәnmişdir. Riyazi-linqvistik yöntәmlәrlә
aparılan tәtbiqi dilçilikdә әn çox mәtnlәrin avtomatik tәrcümәsi vә müxtәlif dil-danışıq
çevirilәrinin avtomatiklәşdirilmәsi problemlәrinin hәll olunması üzәrindә durulmuşdur.
Sosiolinqvistik yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalarda isә әn çox dil vә cәmiyyәt, dil vә etnoqrafiya,
etnolinqvistika, dil vә mәdәniyyәt әlaqәlәri, ikidillilik vә çoxdillilik ortamları işıqlandırılmışdır.
1.2.1.1. Riyazi-linqvistik araşdırmalar
195
Modern linqvistik yöntәmlәr vә ya yeni bir türkoloji dilçilik nöqteyi-nәzәri ilә aparılan
araşdırmaların sürәtlәndirilmәsi hәmişә bәlli bir ölçüdә riyazi-linqvistik istiqamәtin filologiya
elmindәki ümumi inkişafına bağlı olmuşdur. Dil mühәndisliyinin vә ya riyazi dilçiliyin әsasları
XX yüzilin 20-ci illәrindә qoyulmuşdur. Dillәrin hәm filoloji-linqvistik, hәm dә riyazi-hesablama
yöntәmlәri ilә bir yerdә öyrәnilmәsi XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri elmşünaslıqda tәtbiqi riyazi-
linqvistik bir metodologiya olaraq müәyyәnlәşmişdir. Söz konusu metodologiya vә ona bağlı
tәtbiqi metodlarla görülәn işlәrdә XX yüzilin 60-cı illәrindәn bәri öncә elektronik hesablama
maşını ilә (ЛЭC 1990: 14-15; 397), sonraları isә kompüterlә müxtәlif tәrcümә-çeviri
proseslәrinin avtomatiklәşdirilmәsi işlәri canlandırılmışdır. Bütövlükdә koqnitiv elmә,
linqvistikaya, informasiya texnologiyalarına söykәnәn kompüter-mühәndis dilçiliyinin әsaslarını
da böyük bir ölçüdә XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri getdikcә inkişaf edәn riyazi-linqvistik
istiqamәtdә görülmüş konkret işlәr tәşkil edir. İndi hәm koqnitiv, hәm dә kompüter-mühәndis
dilçiliyi ilә funksional-linqvistik bir istiqamәtdә aparılan işlәr sadәcә mәtn tәrcümәsinin
avtomatiklәşdirilmәsi proseslәrinin inkişaf etdirilmәsi vә nәticәlәndirilmәsi işlәmlәrindәn ibarәt
deyildir. Çünki, getdikcә sürәtlәnәn linqvistik qloballaşma nәticәsindә ortaq ünsiyyәt vasitәlәrinә
çevrilәn bәzi inkişaf etmiş dillәrin işlәnilmәsi vә öyrәdilmәsi işlәmlәri koqnitiv vә kompüter-
mühәndis dilçiliyi yöntәmlәri ilә dә aparılır. Başqa sözlә, indi artıq hәm mәtn dәstәkli dilin
(langue), hәm dә diskur ortamlı danışıq dilinin (parole) ortaq dünya dillәri materialları ilә
avtomatiklәşdirilәrәk vә informasiyalaşdırılaraq bütün dünyada işlәnilmәsi söhbәtin mözusuna
çevrilmişdir. Ortaq vә regional sәciyyәli dillәrin sözügedәn dil materialları ilә birlikdә müәyyәn
bir ölçüdә tәrcümә nәzәriyyәsi vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması praktikası kontekstlәrindә tәdrisi
vә tәlimi dә bu gün gündәmә gәlmәkdәdir. Sözügedәn elmi-praktik sәciyyәli işlәr 1960-cı
illәrdәn bәri bu vә ya digәr şәkildә türkoloji dilçilikdә dә öz әksini tapmışdır. Sovetlәr Birliyindә
hәmin işlәr daha çox nәzәri әsaslara dayanmaqla әsas etibarilә aşağıdakı istiqamәtlәrdә hәyata
keçirilmişdir:
–Mәtnin avtomatik analizi vә sintezi;
–Linqvistik tәdqiqatların avtomatiklәşdirilmәsi;
–Struktural-tipoloji tәdqiqatların aparılması (Муcaeв… 1972: 16-18).
196
Sözügedәn elmi-praktik istiqamәtlәrdә morfoloji, sintaktik, leksikoloji vә leksikoqrafik
dil vahidlәrinin müxtәlif alqoritmlәri hazırlanmış vә görkәmli Türk dünyası yazıçılarının
әsәrlәrinin tezlik lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. Türkiyәdә isә әsas etibarilә bilgi işlәm vә
informasiya texnologiyalarına aid türk dilindә yaradılmış terminlәrlә, sistemlәrlә vә müxtәlif
proqram tәminatları vә ya yazılımı ilә tәdbiqi-praktik sәciyyәli müxtәlif işlәr görülmüşdür
(Köksal 1981). Günümzdә sözügedәn işlәr türkcә materiallarla hәm koqqnitiv vә kompüter-
mühәndis dilçiliyi (Bozşahin ve Zeyrek 2000: 41-48), hәm dә türk dillәri arası әdәbi mәtn
uyğunlaşdırması (Musaoğlu 2010: 11-60) kontekstlәrindә dә aparılmaqdadır. Gәlinәn nöqtәdә
Türk dillәri arası hәm yazılı, hәm dә şifahi mәtnlәrin birindәn digәrinә çevrilmәsi vә ya әdәbi
mәtn uyğunlaşdırılması proseslәri sürәtlә avtomatiklәşdirilmәlidir. Türk dillәrinin işlәnilmәsi vә
öyrәnilmәsinin konseptualaşdırılması vә müxtәlif texnoloji vasitәlәrlә on-line olaraq
informasiyalaşdırılması işi dә buna paralel olaraq aparılmalıdır. Bunlar türkoloji dilçiliyin әn
aktual problemlәrindәndir vә aşağıda onlardan da örnәklәrlә bәhs olunacaqdır.
1.2.1.2. Sosiolinqvistik-filoloji araşdırmalar
Sosiolinqvistik araşdırmalar dilçilikdә әsas etibarilә XX yüzilin 20-ci illәrindәn bәri
davam etdirilmәkdәdir. Sözügedәn araşdırmalarda “dil faktları ilә sosial faktorlar arasındakı
әlaqәlәr, bunların bir-birinә tәsiri vә bir-birinin variantı kimi ortaya çıxması, başqa sözlә, bu iki
növ fenomen arasındakı ekvivalentlik öyrәnilmәkdәdir” (Berge 1989: 204). Sosiolinqvistikanın
yöntәmlәri hәm dilçiliyin, hәm dә sosiologiyanın üslubları vә konkret imkanları әsasında
formalaşır (ЛЭC 1990: 482). Dil vә cәmiyyәt, dil vә etnik-demoqrafik mәdәniyyәt, regional vә
sosial dialektlәr vә ictimai sәciyyәli müxtәlif dil amillәri vә hadisәlәrinin bir-birinә diaqlostik
tәsiri nәticәsindә ortaya bir çox qeyri-mütәnasib hallar da çıxır. Mәsәlәn, ikidillilik vә çoxdillilik
ortamları nәticәsindә hәr hansı bir dili danışanların say etibarilә azalması vә hәmin dilin
işlәnilmәsinin funksional imkanlarının daralması (Bosnalı 2007: 144) kimi mәsәlәlәr hәmin
qeyri-mütәnasib hallara örnәk olaraq göstәrilә bilәr. Türk dillәrinin regional lәhcәlәri, ağızları,
sosial dialektlәri, әdәbi dillәrindәki norma vә normalaşmaları, müxtәlif mәkanlardakı birinci dil,
ikinci dil, әcdad dil, rәsmi dil, ana dili olma vә işlәnilmә problemlәri dә türkoloji dilçiliyin
sosiolinqvistika sahәsindә açıqlığa qovuşdurulmalıdır.
197
Sovetlәr Birliyi dönәmindә türk dillәrinә aid sosiolinqvistik araşdırmalar, әsasәn, rus dili
vә digәr milli dillәrin әlaqәlәri vә ikidilliliyi kontekstindә, rus dilinin millәtlәrarası bir ünsiyyәt
vasitәsi olaraq problemlәrinin çözümlәnmәsi istiqmәtindә aparılmışdır. Yalnız “yenidәnqurma”
(perestroyka) dövründә hәm ikidillilik, hәm dә çoxdillilik ortamlarında digәr milli dillәrin dә
millәtlәrarası ünsiyyәt dili olma statusuna vә azınlıq dillәrin isә sosiolinqvistik vәziyyәtlәrinә
toxunulmuşdur. Hәmin dillәrin praktik olaraq öyrәnilә bilmәsi üçün hәmin dövrdә müxtәlif
yayınlar, o cümlәdәn terminoloji sözlüklәr, danışıq kitabçaları, dәrs vәsaitlәri vә kitabları belә
hazırlanmışdır (Koрмушин 1984: 4-5).
198
Türkiyәdә isә sosiolinqvistik vәziyyәt digәr Türk Cümhuriyәtlәrindәn vә türk xalqlarının
yaşadığı digәr bölgәlәrdәki uyğun vәziyyәtlәrdәn fәrqlidir. Türk dili vә ya Türkiyә türkcәsi XI-
XII yüzillәrdәn etibarәn Anadoluda bir üst vә ya ortaq rәsmi dil sәciyyәsi daşımışdır. Hәmin dil
XIV-XIX yüzillәrdә Osmanlı türkcәsi olaraq da eyni funksiyada işlәnilmişdir. Türkiyәnin
әhalisinin әksәriyyәti müsәlmandır. Buna görә dә türk mәnşәli olmayan müsәlman әhalinin türk
kimliyini vә dilini müәyyәn bir ölçüdә Osmanlının mirası vә çağdaş milli unitar dövlәtin isә bir
atributu kimi qәbul etdiyi müşahidә olunur. Türk insanı әdәbi dil olaraq da öncә Osmanlı
türkcәsindәn istifadә etmiş, indi isә çağdaş Türkiyә türkcәsini işlәtmәkdәdir. Cümhuriyәt
qurulduqdan sonra ulu öndәr Atatürkün direktivlәri ilә başladılan dil inqilabı da Türk dilinә
әsasәn hәyata keçirilmişdir. Dil haqqında aparılan işlәrin çoxu, hәr şeydәn öncә, türk dilinin
әcnәbi elementlәrdәn tәmizlәnmәsi vә onların yerinә türkcә qarşılıqlarının işlәnilmәsi vә
yaradılması fәaliyyәtlәri ilә sıx bağlı olmuşdur. Yeni qavramların, anlayışların, elm vә
texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq gündәlik işlәnilәn sözlәrin, terminlәrin düzәldilmәsi,
onların işlәnilmәsinin tәşviq edilmәsi dil fәaliyyәtlәrindә geniş yer tutmuşdur. Türkologiyada dil
tarixinә vә ona bağlı olaraq da müxtәlif türk şifahi vә yazılı mәnbәlәrinin tәnqidi mәtnlәrinin
hazırlanmasına, xalq dilinin vә ağızlarının öyrәnilmәsinә dair işlәr dә indiyә qәdәr әn çox
Türkiyәdә görülmüşdür. Türkiyәdә, әsasәn, ilk növbәdә türk dilinә görә müәyyәnlәşәn milli
dövlәtin bir simvolu sәciyyәsindәki tәkdilliliyә vә ya türkcәyә dayanan standart bir әdәbi dil
ortamı mövcuddur. Çoxdillilik ortamları isә әvvәllәr әn çox türkcә-fransızca, indiysә türkcә-
ingiliscә paralelli vә tәlim-tәdris sәciyyәli әdәbi dillәrin işlәnlimәsi durumu ilә bilinmәkdәdir.
Ancaq son illәrdә kürdcәnin vә digәr ana dillәrinin dә müәyyәn sosial vә tәdris ortamlarında,
Türkiyә türkcәsi ilә bәrabәr, milli dillәr olaraq funksionallığını genişlәndirdiyi müşahidә
olunmaqdadır. Belә bir vәziyyәt Türkiyәdә dә sosiolinqvistik araşdırmaların aparılmasının
zәruriyyәtini şәrtlәndirmәkdәdir.
Belәliklә, Türkiyә tükcәsi digәr türk dillәrindәn ümumi sosiolinqvistik vәziyyәti vә
funksional olaraq işlәnilmәsi baxımından çox fәrqlidir. O, hәr şeydәn öncә, birinci dil olaraq ana
dili daşıyıcılarının sayca çoxluğu vә Avrasiya türkcәlәri kontekstindә ortaq bir ünsiyyәt dili kimi
işlәnilә bilmәsi özәlliklәri ilә hәm türk dillәri, hәm dә çağdaş dünya dillәrindәn seçilir. Belә bir
seçkinlik aşağıda göstәrilәn amillәrlә birbaşa әlaqәdardır:
–700 il boyunca böyük bir coğrafiyada bu vә ya digәr şәkildә bir rәsmi dövlәt dili
statusunda olması;
199
–XIX yüzilin ortalarından vә ya tәnzimat dönәmindәn etibarәn başlayan dildә yenilәnmә
hәrәkatı vә buna bağlı olaraq da bir milli-әdәbi dil sәviyyәsindә müstәqil inkişafı;
–Cümhuriyyәt dövründә gerçәklәşdirilәn dil inqilabı vә türk dilinә söykәnәn
aqqilitünativ vә mürәkkәb söz düzәltmә sәciyyәli söz yaradıcılığı prosesi ilә qavramlaşdırma vә
kateqoriyalaşdırma işlәri vә ya cidd-cәhdlәri;
–Bütün rәsmi vә rәsmi olmayan dil-danışıq vә ya ünsiyyәt sahәlәrindә tәk bir әdәbi dilin
işlәnilmәsinin funksional imkanlarına vә linqvistik özәlliklәrinә sahib olunması.
Bütün bunlarala bәrabәr, Türkiyә türkcәsi әn çox çağdaş filologiya elminin bilinci vә ya
dilçilikdә ortaya çıxan yeni linqvistik nәzәriyyәlәrә, metodologiyalara vә yöntәmlәrә bәlәdliklә
kifayәt qәdәr araşdırılmamışdır. O, tәәssüflәr olsun ki, indiyә qәdәr әn çox әnәnәvi dilçilikdәn
türkologiyaya miras qalmış klassik metodlarla öyrәnilmişdir. Bunun nәticәsindә türkoloji dilçilik
elmi dilçilikdәki çağdaş inkişaf tәmayüllәrindәn, nәzәriyyә vә yöntәmlәrindәn müәyyәn qәdәr
ayrı qalmışdır.
Yuxarıda göstәrildiyi kimi, digәr türk dillәrinә dair Sovetlәr Birliyi dövründә görülmüş
olan dilçilik işlәrindә sözügedәn xüsus bir qәdәr başqa şәkildә dә qiymәtlәndirilә bilәr.
Ancaq hәmin dillәrdә dә çağdaş dilçiliyin nәticәlәrindәn kifayәt qәdәr yararlanıldığını
vә yöntәmlәrinin isә lazımi sәviyyәdә vә bilincli olaraq tәtbiq edildiyini söylәmәk mümkün
deyildir. Bu da istәr bütün Türk dünyasında, istәrsә dә Türkiyәdә dil vә cәmiyyәt, dil vә etnik-
demoqrafik mübadilә kimi әlaqәlәri digәr sosial elmlәrin imkanları ilә öyrәnәn sosiolinqvistik
araşdırmaların ortaya çıxmasına vә yayğınlaşdırılmasına mane olmuşdur. Halbuki, Türkiyәdә
sosiolinqvistik sәciyyәli araşdırmaların indiyә qәdәr yerinә yetirilmiş olması, digәr Avrasiya
türkcәlәrinin işlәnilmә vә funksional özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә dil-danışıq sahәlәri
daralmalarının öyrәnilmәsi baxımından çox yararlı olardı. Bu baxımdan çağdaş Hind-Avropa
dilçiliyindәki linqvistik әnәnәyә dayanaraq türk dilinin İrandakı sosiolinqvistik durumunun
öyәrәnilmәsi (Bosnalı 2007: 11-124) çox sevindiricidir.
1.2.2. Türkoloji dilçilikdә konseptual-funksional qrammatika anlayışı
Öncә funksional qrammatika anlayışı vә ya alt qavramının nә olduğuna diqqәt yetirәk.
Bu alt qavram vә ya qavrayış (konsept) konkret bir qrammatika sahәsi vә ya növü yerindә dilin
mәtn, cümlә, cümlә birlәşmәlәri, müxtәlif morfoloji-sintaktik quruluşlar vә s. kimi dil-nitq
vahidlәri vә diskurslarının qarşılıqlı funksiyalarını vә onların işlәnilmә qaydalarını ehtiva edir.
200
Funksional qrammatikada müxtәlif dil sәviyyәlәrindәn tәşkil olunan linqvistik sistem quruluş
(struktur) qurucu komponentlәrinin semantik vәzifәlәrinin qarşılıqlı birliyi әsasında işıqlandırılır.
Mәlum olduğu üzrә, dil materiallarının tәsvir olunmasında funksional qrammatikanın
yaradılmasının metodologiyasını tәşkil edәn prinsiplәrdәn biri olaraq başlanğıcda әnәnәvi
şәkildәn, yәni konkret dil vasitәsindәn funksiyaya vә mәnaya yönәlmә yöntәmi әsas götürülür.
Bu yöntәm funksiyadan şәklә, yәni konkret bir dil vasitәsinә yönәlmәyi qәbul edәn yönümә
uyğun hala gәtirilәrәk işlәdilir. Dilin işlәnilmә sisteminin sinxronik tәsvirindә hәr iki yönüm vә
yöntәmin qarşılıqlı olaraq bir-birinә uyğunlaşdırılması ilә tәtbiq olunması isә dilçilikdә daha
sonrakı dönәmlәrdә hәyata keçirilmişdir (Бондарко 1984;1987; ЛЭС 1990).
Ümumtürk dilinin linqvistik-kommunikativ sistemi, hәr şeydәn öncә, saitlәrin vә
samitlәrin qarşılıqlı sәs uyumuna, sözdüzәldici, sözdәyişdirici vә formadüzәldici şәkilçilәrin
aqqilütinativ sırasına vә “kәlmә mürәkkәblәşmәli” yönümlü söz yaradıcılığına görә
müәyyәnlәşdirilir. Göstәrilәn sistem qrammatikal, aspektual vә konseptual olaraq qurulur. Cümlә
üzvlәrinin mübtәda-tamamlıq-xәbәr sıralı simmetrik vә daha geniş bir müstәvidәki tәyin-
mübtәda-tәyin-tamamlıq-zәrflik-xәbәr sәciyyәli genişlәnәn asimmetrik sıralanmasının da rolu
burada yox deyildir.
Çağdaş türk әdәbi dillәrinin sinxronik dil-işlәnilmә sisteminin yuxarıda göstәrilәn yönüm
vә yöntәmlәrin funksional qrammatika metodologiyasının әsas prinsiplәrinә әsasәn qarşılıqlı
olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi ilә tәsvir olunması mürәkkәb cümlә sintaksisinin öyrәnilmәsinә daha
uyğundur. Bu, ümumtürk dilinin sәs uyumu, aqqilütinativ vә standart sintaktik quruluşu ilә
Avropa İttifaqı vә gәlәcәk Avrasiya çoxdillilik ortamında dәyişәn dil tәdrisi vә tәlimi dәyәrlәri
(Templer 2002) arasında da ziddiyyәt tәşkil etmәyәcәkdir. Bununla bәrabәr, elm vә
informatikanın inkişafının dәyişmә sürәtinә görә әmәlә gәlәn funksional anlam sahәlәri,
mәrkәzlәri vә çalarlarının sinxronik-kommunikativ, mәtnlinqvistik vә konseptual olaraq
mühәndis dilçiliyi ilә tәsvir olunması şәrtlәndirilәcәkdir.
Qrammatika anlayışını ifadә edәn sözün (yunan. Grammatike – “gramma” sözündәn
düzәldilmişdir) lüğәvi mәnası “hәrf, yazmaq” demәkdir. Konseptual olaraq bir üst ana qavram vә
ya başlıq (sәrlövhә) mәzmununu bildirir. Bu qavramı ehtiva edәn alt qavramlar vә ya başlıqlar isә
dilçilikdә әnәnәvi olaraq göstәrilәn morfologiya, sintaksis, söz yaradıcılığı, qismәn yeni olaraq
müәyyәnlәşdirilәni isә mәtn sintaksisi vә qrammatikası sahәlәrindәn ibarәtdir. Dilçilikdә nisbәtәn
yeni elmi sahә olan fonomorfologiya vә ya morfofonologiya da bura daxil edilir.
201
Türk әdәbi dillәri bu günә qәdәr әsas etibarilә tәsviri, tarixi-müqayisәli, müqayisәli-
tarixi vә müqyisәli-tutuşdurmalı dilçilik metodları ilә öyrәnilmişdir. 1970-ci illәrdәn etibarәn
türkoloji dilçilikdә dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, yeni linqvistik metodlarla aparılmış
araşdırmalar diqqәti çәkmәyә başlamış vә struktur-semantik vә -funksional qrammatika
anlayışları ortaya çıxmışdır. 1980-ci illәrdәn bәri formalaşan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә
kompüter-mühәndis dilçiliyi sahәlәri struktur-semantik vә funksional araşdırmalar әsasında yeni
bir konseptual-funksional qrammatika anlayışını da gündәmә gәtirmәkdәdir. Әslindә belә bir
anlayışın dilçilikdәki gündәmә gәlişini “çağdaş linavistikada funksional әnәnә ilә generativ
istiqamәtin birlәşdirilmәsi vә uyğun metodlarının bir yerdә tәtbiq olunması istәklәri” (Φëдoрoва
2008: 98-104) dә dәstәklәmәkdәdidr.
Qeyd olunmalıdır ki, dilçilikdә “funksional qrammatika” anlayışı 1920-1930-cu illәrdә
Praqa dilçilik mәktәbindә ortaya çıxmış, 1950-ci illәrdә isә aktual üzvlәnmә nәzәriyyәsi vә
praktik dilçilik araşdırmaları ilә daha yüksәk bir inkişaf mәrhәlәsinә qәdәm qoymuşdur.
“Generativ transformasional qrammatika” linqvistik qavramı isә struktur dilçiliyin bir davamı
olaraq 1950-ci illәrdә Amerikada ortaya çıxmışdır. Sözügedәn qavram H.Xomskinin 1957-ci ildә
yazıb tamamladığı “Sintaktik quruluşlar” adlı әsәri ilә bir linqvistik nәzәriyyә vә praktik tәlim
olaraq formalaşmışdır. Birincisi dili leksik-qrammatik vasitәlәr vә kontekstin vәhdәtindә
götürәrәk bunlarla bütövlükdә ifadә edilәn fikrә vә ayrılıqda reallaşan funksiyaya
dayanmaqdadır. Burada semantika vә funksiyanın bir-birinә bağlı olaraq reallaşması vә hәmin
kontekstdә fikrin konkret dil vasitәlәri ilә ifadәsinin öyrәnilmәsi daha geniş yer almaqdadır. İkincisi
isә dili daha çox müәyyәn formal transformasional modellәr şәklindә öyrәnmәkdә vә gәlinәn
metalinqvistik inkişaf mәrhәlәsindә onu beynin koqnitiv-konseptual bir funksiyası olaraq
dәyәrlәndirmәkdәdir (Φëдoрoва 2008: 98-104).
1960-cı illәrdәn başlayaraq dilin semantikasına, funksiyasına, quruluşuna,
antropologiyasına vә işlәnilmәsinә dair yuxarıda göstәrilәn dilçilik mәktәblәrindә bir-birindәn
fәrqli fikirlәr irәli sürülmüşdür. Sözügedәn mübahisәlәr bu vә ya digәr şәkildә günümüzә qәdәr
davam etmәkdәdir. Ancaq bugünkü metalinqvistik açıqlanma mәrhәlәsindә yeni bir dönәmә
girilmişdir. Belә ki, hәm birinci mәktbә daxil olan işlәrin, hәm dә ikinci qrupda yer alan nәzәri vә
praktik dilçilik araşdırmalarının bir yerdә tәtbiq oluna bilәn funksional-konseptual cәhәtlәri
üzәrindә durulmaqdadır. Bizim “Türkoloji dilçilik kursu”muzda vә müvafiq dәrsliyimizdә dә
mәhz hәmin cәhәtlәrdәn hәrәkәt edilmәkdәdir.
202
Belәliklә, konseptual-funksional qrammatika anlayışının konseptual qisminin örnәklәrlә
açıqlanmasına keçmәdәn öncә, klassik “funksional qrammatika” qavramının әsas parametrlәri vә
prinsiplәrinin nә olduğunun qısaca olaraq bir daha aydınlaşdırılmasının faydalı olduğunu
düşünürük. Vә hәmin linqvistik parametrlәri vә prinsiplәri sadә cümlәnin, mürәkkәb cümlәnin vә
mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi timsalında aşağıda göstәririk (Musayev 2011:
37-39).
1.2.2.1. Sadә cümlәnin qrammatik vә aktual üzvlәnmәsi
Cümlәdә vә mәtndә söz qrupları vә cümlә üzvlәri indiyә qәdәr әnәnәvi olaraq nitq
hissәlәrinә vә cümlә komponentlәrinin arasındakı sintaktik әlaqәlәrә görә öyrәnilmişdir.
“Mübtәda, tәyin, tamamlıq, zәrflik vә xәbәr vә ya baş cümlә-budaq cümlә” әnәnәvi-qrammatik
üzvlәnmәsi tәdris sistemindә әsas rol oynamışdır. Sözügedәn sintaktik vahidlәrin semantik-
funksional parçalar olaraq öyrәnilmәsi isә 1970-ci illәrdәn başlayaraq tәdris vә tәhsil sistemindә
getdikcә daha geniş yer tutmuşdur (Abdullayev 1999: 89-124). Sintaktik vahidlәr cümlә
üzvlәrinin aktual üzvlәnmәsinә görә yeni linqvistik terminlәrlә adlandırılmışdır: tema (thema:
yun. verilmiş, bәlli olan) vә rema (rhema. yun. kәlmә, söylәnilәn, diqqәtә aldırılan). Müasir
funksional qrammatikada sintaksis vә mәtn bölmәlәrinin tәrtib olunmasının әsas prinsilәrindәn
biri cümlәnin vә ya mәtn komponentlәrinin konkret bir sintaqmatik sistem tәşkil etmәsi ilә
bağlıdır. Belәliklә, dilin vә ya dillәrin sintaqmatik olaraq işlәnilmәsinә görә funksional bir
qrammatikanın hazırlanması dilçilikdә 1960-cı illәrdә ortaya çıxmış, 1970-ci illәrdә isә tәdbiq
olunmuışdur. Sadә cümlә әsasında ümumtürk dilinin hәm әnәnәvi-paradiqmatik, hәm dә yeni
sintaqmatik araşdırma-öyrәnilmә mәrhәlәlәri aşağdakı sxemdә göstәrildiyi şәkildә müәyyәn-
lәşdirilә bilәr.
203
SXEM 1
T R
Tәlәbә//kitabı oxudu
Paradiqmatik 1. Morfologiyaya görә:
2. Sintaksisә görә:
İ1
M
İ4
T
F
X
Sintaqmatik 3. Semantikaya görә:
4. Semantik-funksional
üzvlәnmәyә görә
S
T
O P
R
“Tәlәbә kitabı oxudu” cümlәsindә morfologiyaya görә modellәşdirmәdә isimlәrin, yәni
adların hansı hal şәkilçilәri ilә işlәnildiyi “Nom. ‘adlıq’ + Gen. ‘yiyәlik’ +Dat. ‘yönlük’+ Akk.
‘tәsirlik’ +Lok. ‘yerlik’+Abl. ‘çıxışlıq’ sırası ilә işarәlәnmişdir:
İ1-adlıq halı;
İ4-tәsirlik halı;
F-feil.
Sonraki modellәşdirmәlәrdә isә M- mübtәdanı, T-tamamlığı, X-xәbәri; S-subyekti, O-
obyekti, P-predikatı; T-temanı, R-remanı göstәrir. Sözügedәn birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr
hәr hanısı bir dilin sintaktik sisteminin paradiqmatik olaraq gerçәklәşәn semantik vә semantik-
funksional mәrhәlәlәrinin әsasını tәşkil edir. Birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr dilin konkret
quruluşunu, üçüncü vә dördüncü modellәşdirmәlәr isә onun semantik vә funksional işlәnilmә
mahiyyәtini ehtiva edir. Sözün tam mәnasınada türkcәnin funksional bir qrammatikasının
hazırlanması birincilәrdәn ikincilәrә vә ikincilәrdәn birincilәrә keçidlәrlә yerinә yetirilә bilәr.
Funksional-konseptual vә ya konseptual-funksional qrammatika anlayışı bәlli
qavramlardan semantik-funksional sahәlәrә, oradan da dilin fonetik-fonoloji, morfoloji-sintaktik,
leksik-leksikoloji, lekskoqrafik-frazeoloji sistemlәrinә ierarxik keçişlәrә bağlı olaraq
açıqlanmalıdır. Daha doğrusu, hәr hansı bir dilin konseptulal-funksional qrammatikası günümüz-
dә vә gәlәcәkdә koqnitv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi yönümlәri vә yöntәmlәrinin tәtbiq
olunması ilә hazırlana bilәr.
Ümumtürk dilinin Türkiyә türkcәsi әsasındakı yeni bir cümlә üzvlәri tәsniflәndirmәsi
isә atalar sözlәrimizin sintaktik-mәtnlinqvistik özәlliklәrindәn hәrәkәtlә sadә cümlә örnәyindә
mümkün ola bilәn bir semantik-funksional sıralanma ilә formullaşdırıla bilәr.
204
SXEM 2
M+T/Z+X=(M=T+Z+X; Z+T=M+X; T=Z+X; Z=T+X vә s..)
M=mübtәda
T= tamamlıq
Z=zәrflik
X=xәbәr
T (M) R (TZX)
1. Dost = acı söyler (Türk.)
Süyji dil =ýylanı hininden çykarar (Türkmәn.)
Aqil = bozorda sotilmaydi (Özbәk.)
T(ZT) R(MX)
2. Sürüden ayrılan koyunu = kurt kapar (Türk.)
Sürüdәn ayrılan qoyunu =qurd yeyәr (Azәrb.)
Sürüden azaşan goynu =gurd alar (Türkmәn.)
Podadan ayrilgan qo’yni =bo’ri yer (Özbәk.)
Bölingendi =böri ceydi(Qazax.)
T(T) R(ZX)
3. Ayağını = yorganına göre uzat (Türk.)
Ayağını = yorğanına görә uzat (Azәrb.)
T(Z) R(TX)
Yorgana görä = ayak uzat (Türkmen.)
Körpängä karap = ayak uzat (Özbәk.)
Körpeňe qaray = ayağıňdı kösil (Qazax.)
Göründüyü kimi, sözügedәn cümlә-mәtnlәrdә vә ümumiyyәtlә dilin sintaktik sistemindә
söylәnilәn bәlli olan–bilinәn (tema) vә bәlli edilәn–yeni söylәnәn (rema) semantik-funksional
parçalar vә ya sintaqmlar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yönümü vә
yöntәmi cümlә üzvlәrinin әnәnәvi tәsniflәndirmәsindәn fәrqlidir. Belә ki, yuxarıda gәtirilәn
birinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә “tamamlıq/zәrflik/xәbәr qrupu” xәbәrliklә vә ya bәlli
edilәnlә (rema ilә) işlәnilir. İkinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә mübtәda xәbәrlә birlikdә
205
xәbәrlik vә ya bәlli edilәn (rema) qrupunu tәşkil edir. Üçüncü müqayisәli atalar sözü
kontekstindә isә sadә cümlә parçalarının sintaktik kontekstdәki semantik-funksional yerlәşmәsi
birinci vә ikinci kontekstdәkilәrdәn fәrqli bir sıralanma ilә gerçәklәşir. Belәliklә, Türkiyә vә
Azәrbaycan türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya görә tәsniflәndirilmәsi T=Z+X
formuluna dayanır. Türkmәn, özbәk, qazax türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya
görә tәsniflәndirmәsi Z=T+X formuluna әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Mürәkkәb cümlә örnәyindә
tema-rema aktual üzvlәnmәsindәn isә aşağıda bәhs edilәcәkdir.
Müasir dilçilikdә hәr hansı bir dildәki cümlә üzvlәrinin semantik-funksional parçalara
ayrılmasının linqvistik-sintaktik formulları mәtnә vә ya öyrәnilәn dilin sabit vә iniversiyalı
sıralanmalarına görә gerçәklәşәn ontoloji sәciyyәli әsl mәtn örnәyinә görә öyrәnilir. Sözügedәn
әsl mәtn örnәyinin yazılı vә şifahi olaraq gerçәklәşәn müxtәlif formaları kontekstә, dilin
işlәnildiyi sosyolinqvistik ortama, diskursa vә ya canlı dilin danışıq-xәbәrlәşmә vasitәsi olaraq
hәr şәkildәki işlәnilişninә görә müәyyәnlәşir. Bu baxımdan sözügedәn semantik-funksional
parçaların, yәni tema vә remaların hәr hansı bir mәtlinqvistik ortamdakı sayı istәr türk әdәbi
dillәrindә, istәrsә dә digәr dünya dillәrindә bir universal-linqvistik amil olaraq fakültativ
sәciyyәlidir. Bunların sayı hәr hansı bir dilin müxtәlif dil-danışıq sahәlәrindәki işlәnilmә
potensialına bağlı olaraq ortaya çıxar (Musayev 2011: 39-42).
Sintaktik konstruksiyaların polipredikativlik dәrәcәlәrinin sözügedәn qavram vә
kateqoriyalaşdırma baxımından müәyyәnlәşdirilmәsi dilçilikdә nisbәtәn yeni bir istiqamәtdir.
Burada polipredikativlik dәrәcәsindәn asılı olaraq, birdәn artıq predikativ vә yarımpredikativ
mәrkәzlәri olan “mürәkkәblәşmiş” sadә geniş cümlәlәr vә bütün mürәkkәb cümlәlәr birlikdә
polipredikativ quruluş kimi tәdqiq olunur (Черемисина, Колосова 1987).
İnformasiyavericilikdә birincilәrlә ikincilәr frazadanböyük vahidlәrin tәrkibindә belә eynitipli
çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmәyә mәruz qalır. Müq.et.:
(1) – Azәrb. Şamxal/ anasını gözü yaşlı görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini /
zәnn etdi (İ. Şıxlı. Dәli Kür, 1968, s. 28).
T[ (T1s - R1v) – ( T2 s - R2v)] –asılı hissә – R – әsas hissә.
(2) – Adam da // yıxılıb ölür./ Bir at // nәdir ki // özünü üzürsәn.
( F. Kәrimzadә. Xudafәrin Körpüsü, 1982, s. 104).
206
R [( T1 s – R1 v) – (T2 s – R2 v)] – әsas hissә – T – asılı hissә30
Frazadanböyük konstruksiyanın tәrkibindәki “Bir at// nәdir ki// özünü üzürsәn” xususi-
mürәkkәb quruluşlu ikinci polipredikativ vahid mürәkkәb cümlәdir. “Şamxal/ anasını gözü yaşlı
görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini / zәnn etdi” xususi-mürәkkәb quruluşda olmayan
birinci polipredikativ vahid isә sadә genişlәnmiş cümlәdir. Hәr iki sintaktik vahid yalnız ifadәnin
formasına görә bir-birindәn fәrqlәnir. İfadәnin mәzmun planına, yәni semantik-funksional
sahәlәrin reallaşmasına görә isә hәr iki sintaktik konstruksiya bir-birinә bәnzәyir. Daha
doğrusu, hәr iki polipredikativ vahid sәbәb-nәticә әlaqәli linqvistik bir qavrama (qavrayışa) görә
ayrı-ayrı konkret sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә gerçәklәşmişdir (Musayev 2011: 80).
1.2.2.2. Mürәkkәb cümlәnin aktual üzvlәnmәsi
Dilçilikdә aktual üzvlәnmәdәn, daha doğrusu, sintaktik vahidlәrin kommunikativ
vәzifәsindәn vә müәyyәn informativ hissәlәrә ayrılmasından ilk dәfә sadә cümlә sәviyyәsindә
bәhs edilmişdir (Крушельницкая 1956: 55-67; Русская грамматика 1980: 190-203). Bu da
tәsadüfi deyildir ki, bir dil-nitq hadisәsi kimi aktual üzvlәnmәnin sadә cümlә sәviyyәsindә daha
asan öyrәnilmәsi linqivistik әdәbiyyatda xüsusi olaraq qeyd edilmişdir (Золотова 1982: 293).
Bununla belә, aktual üzvlәnmә mürәkkәb cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә dә tәdqiqata cәlb
edilmişdir (Шешукова 1972: 69-111; Распопов 1973: 148-186; Страхова 1977: 40-52;
Слюсарева 1979: 3-15; Кормановская 1987: 102-110; Крылова, Матвеева 1990: 60-70). O da
qeyd olunmalıdır ki, ilk әvvәllәr mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsi ilә struktur-semantik
aspektdә tәdqiqi mәsәlәlәri dilçilikdә qarışdırılmışdır. Daha doğrusu, burada aktual üzvlәnmә adı
altında әslındә xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin struktur-semantik tiplәrindәn bәhs
edilmiş vә mürәkkәb cümlә komponentlәri heç informativ-sintaktik qütblәrә dә ayrılmamışdır
(Распопов 1964: 137-194). Halbuki xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrlә, elәcә dә
bütövlükdә cümlәnin struktur-semantik aspektdә tәdqiqi ilә onun aktual üzvlәnmәsinin öyrәnil-
mәsi tamamәn eynilәşdirilә bilmәz. Ona görә ki, әgәr birincidә semantik-funksional sahәlәrә
(obyekt, zaman, sәbәb, tәrz, şәrt, vә s.) vә formal-paradiqmatik әlamәtlәrә (bağlayıcı vasitәlәrә,
komponentlәrin düzülüşü ilә şәrtlәnәn tabeliliyin xarakterinә vә s.) görә cümlәnin dil
30
T – tema, R – rema, S – mübtәda, yaxud hәr hansı başqa bir substantiv element, v – xәbәr vә ya hәr hansı bir polipredikativ
mәrkәz. Mötәrizәdә aktual üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi göstәrilmişdir. /xәtt ilә aktual üzvlәnmәnin birinci, // xәtt ilә isә aktual
üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi işarә edilmişdir. Oxşar örnәklәr eyni bir sıra nömrәsi ilә verilmişdir.
207
sistemindәki struktur-semantik tipologiyası müәyyәnlәşdirilirsә, ikincidә onun predikativliyә vә
modallığa әsaslanan kommunikativ yükü vә bununla bağlı olaraq ünsiyyәtin ümumi
arxitoktenikasında yeri vә mәqamı başa düşülür.
Türkoloji dilçilikdә isә aktual üzvlәnmәdәn әsasәn sadә cümlә sәviyyәsindә bәhs
olunmuşdur (Амиров 1970: 34-38; Әlizadә 1983: 75-82; Абдуллаев 1983: 68-91; 1999: 89-124;
Джанибеков 1992). Yәni aktual üzvlәnmә sadә vә mürәkkәb cümlәlәr vә ya mәtn sәviyyәlәrindә
daha geniş bir tәdqiqata çәlb edilmәmişdir. Onun ayrı-ayrı sintaktik quruluşlarındakı milli-özәl
tәzahürlәri isә biri digәrindәn fәrqlәndirilmәmişdir. Bununla bәrabәr, türk әdәbi dillәrinin
sintaksisindә aktual üzvlәnmәnin mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә öyrәnilmәsinin perspektivli
olduqu da qeyd edilmişdir (Абдуллаев 1983: 90-91). Polipredikativ vahidlәrin xüsusi-mürәkkәb
quruluşundan danışılanda onların informatik-semantik qütblәrә- tema vә pemaya bölündüyünә
toxunulmuş vә hәmin dil-nitq hadisәsinin mәtn-söylәmdә reallaşmasına dair konkret nümunәlәr
göstәrilmişdir (Мусаев 1987: 79).
Bu kontekstdә yuxarıda sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsinә dair gәtirilәn
konkret örnәklәr ümumtürk dilinin konseptual-funksional qrammatikasının hazırlanmasında
sintaktik-kommunikativ sәciyyәli araşdırma-öyrәnilmә aspektinin nә qәdәr gәrәkli olduğunu
göstәrir. Aşağıda gәtirilәn mikromәtnlәrdә dә mәtnlinqvistik xarakterli tema-rema üzvlәnmәsini
komponentәrin tema vә remaya ayrılmasına görә asanlıqla müşahidә edә bilirik; mәsәlәn:
i. Ala qarğa//qoruğa da lazım deyil. //Onu// ovlamıırsınız, /ona görә dә iki yüz il yaşayır
(İ. Mәlikzadә. Yaşıl gecә).
Göstәrilәn cumlәlәr daha böyük bir mәtnin bütöv bir hissәsi kimi mikromәtn tәşkil edir vә
“vahid kommunikativ mәqsәd”(Шешукова 1972: 69) bildirir. Ona görә ki, hәmin sintaktik-
informatik konstruksiyanin vahid bir tema-pematik üzvlәnmәsi mövcuddur. Onu da aşağıdakı
kimi formullaşdırmaq olar: T [( T1s - R1v ) - ( T2s - R2v )] - asılı hissә; R-әsas hissә.
Sözügedәn söylәm çoxmәrhәlәli mәtnlinqvistik sәviyyәdә aktuallaşmışdır vә kiçik bir
mikromәtndәn ibarәtdir. Birinci komponent ikinciyә görә tema sәviyyәsindә özünü göstәrir.
Belәliklә, konkret bir koordinativ-nәticә quruluşlu xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidin (Onu
ovlamırsınız, ona görә dә iki yüz il yaşayır) mәtndә işlәnmәsi özündәn әvvәlki cümlә ilә (Ala
qarğa qoruğa lazım deyil) şәrtlәnir. Mәtndә cümlәlәrin bu cür qarşılıqlı әlaqәsi haqqında
Vittmeps yazır: “Cumlә harada oldu, özünә yer tuta bilmәz, çünki onunla bağlı olan söylәmin
mәtnin müәyyәn bir yerindә gәlmәsi zәruridir” (Wıttmers 1970: 9).
208
ii. Sevil sakitcә oturub kitab oxuyurdu vә xәbәri yox idi ki, /cәmi yarımca saat bundan
әvvәl onun bu xurmayı saçları bütün dәnizin üzәrinә yayılmışdı; //xәbәri yox idi ki, Baladadaş
dәnizin üzәrinә yayılmış bu saçları cәmi yarımca saat bundan әvvәl öpürdü; //xәbәri yox idi ki,
onun bu xurmayı saçlarının şormәzә tәmini Baladadaş indi dә dodaqlarında hiss edirdi (Әylisli
2006: 256).
Yuxarıda gәtirilәn örnәk әslindә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәnin bir
islubi-sintaktik variantı olaraq işlәnilir. Әgәr klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, hәmin cümlәni
tamamlıq budaq cümlәli qarışıq tipli tabeli mürәkkәb cümlә adı ilә adlandıra bilәrik. “Sevil
sakitcә oturub kitab oxuyurdu vә xәbәri yox idi ki” komponenti sözügedәn mürәkkәb sintaktik
vahidin baş cümlәsidir. Burada baş cümlәnin “xәbәri yox idi ki” parçası sintaktik tәkrar olaraq
işlәnilmişdir. Sintaktik paralellәrlә ifadә olunmuş hәmcins budaq cümlәlәr klassik qrammatik
üzvlәnmә baxımından baş cümlәnin “nәdәn?” sualına cavab verәn buraxılmış tamamlığını әvәz
edir. Cümlәnin aktual üzvlәnmәsi baxımından isә baş cümlә burada söylәmin temasını, sintaktik
paralellәrlә ifadә olunan hәmcins budaq cümlәr isә bütövlükdә onun remasını tәşkil edir. Yәni
burada tema olaraq bәlli olan vә bilinәn şey “Sevilin sakitcә oturub kitab oxuması vә hәr şeydәn
xәbәrsiz olması” olayıdır. Yeni olan vә ifadә edilәn hadisә isә “Sevilin xurmayı saçlarının
yarımca saat bundan әvvәl dәnizin üzәrinә yayılmasından, Baladadaşın yarımca saat bundan
әvvәl hәmin saçları öpmәsindәn vә xurmayı saçların şormәzә tәminin Baladadaşın dodaqlarında
indi dә hiss olunması”ndan ibarәtdir. Әlbәttә, budaq cümlәlәrdә müәyyәn bir zaman
ardıcıllığında gerçәklәşәn sәbbәb-nәticә kontekstindә Baladadaşın ilk mәhәbbәtini ifadә edәn
rema-cümlәlәr dә tema-rematik olaraq üzvlәnir. Belә ki, burada birinci vә ikinci budaq cümlәlәr
tema, üçüncü cümlә isә rema olaraq dәyәrlәndirilә bilәr.
Belәliklә, mürәkkәb cümlәlәrin aktual üsvlәnmәsi sadә cümlәdәki uyğun semantik-
sintaktik dil-nitq hadisisindәn iki cәhәti ilә fәrqlәnir:
-Aktual-informativ vahidlәrin mürәkkәb cümlәlәrdә yerlәşmәsi hәmin konstruksiyaların
özünәmәxsus xüsusiyyәti olub sözügedәn sintaktik vahidlәrdә tam predikativ mәrkәzin birdәn
çox olması ilә şәrtlәnmәkdәdir.
-Mürәkkәb cümlә komponentlәri informativ hissәlәrә bölünür, çoxmәrhәlәli xarakter
daşıyır, ayrı-ayrılıqda tema vә remaya ayrılır.
Mürәkkәb cümlә quruluşunda әsas hissә çox vaxt temaya uyğun gәlir. Asılı hissә isә
әksәr hallarda remaya uyğun gәlsә dә, lakin әksinә qütblәnmә dә istisna deyildir. Bundan başqa,
istәr әsas, istәrsә dә asılı komponentlәr ayrılıqda mәnalı informativ hissәlәrә, yәni qütblәrә bölü-
nür. Elә hallar da da olur ki, mükәkkәb cümlә özü bütövlükdә qütblәrә ayrılır: әsas komponentlә
asılı tәrәfin bir hissәsi, yaxud asılı komponentlә әsas komponentin bir hissәsi, yaxud da әsas
komponentlә asıslı hissәnin hamısı vә s. tema vә ya rema kimi diferensnallaşır. Mürәkkәb
cümlәnin özü bütövlükdә mәtnin aktuallaşmasında ya tema, ya da rema olur.
Bütün bunlar isә dilin predikativ-sintaktik sәviyyәlәrindә, elәcә dә onun sintaktik-
informatik vahidlәri olan frazadanböyük konstruksiyalarında ortaya çıxan aktual üzvlәnmәnin
linqvistik baxımdan ayrıca olaraq qiymәtlәndirilmәsini şәrtlәndirir. Daha doğrusu, hәmin dil-nitq
209
hadisәsinә görә müәyyәnlәşәn monopredikativ, polipredikativ komponentli hәr hansı başqa kiçik
vә ya böyük mәtnlәrin tәsnifinin konkret konsituasiyadan, verilәn informasiyadan vә
kommunikativ mәqsәddәn asılı olduğunu göstәrir.
Mürәkkәb cümlәlәrin kommunikativ-sintaktik aspektdә öyrәnilmәsi ierarxik sәciyyәli bir
xarakter daşımaqdadır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә işi, hәr şeydәn öncә, struktur-funksional vә
struktur-semantik sәciyyәli tәsniflәndirmәlәrin sadә cümlә sintaksisindәki tәtbiqinә dә dayanır.
Bu isә bir tәrәfdәn mono- vә polipredikativ konstruksiyalarda, frazadanböyük vahidlәrdә, elәcә
dә bütün mikro- vә makromәtnlәrdә aktual üzvlәnmәnin nitq fәaliyyәti ilә bağlılığından irәli
gәlir. Digәr tәrәfdәn isә müxtәlif sistemli dünya dillәrindә hәmin dil-nitq hadisәsinin universal-
tipoloji keyfiyyәt kimi hәlәlik lazımınca öyrәnilmәmәsi ilә dә şәrtlәnir.
Aktual üzvlәnmә dil sistemindә, hәr şeydәn öncә, nitq parçalarının intonasiyasına vә
sıralanmasına görә müәyyәnlәşir. Burada quruluş (paradiqmatik) sintaksisindәn başqa, dil-nitq
vahidlәrinin düzülüş (sintaqmatik) qanunauyğunluğu da mühüm rol oynayır.
Mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsi nitq fәaliyyәtindә qarşıya qoyulmuş, yәni
adresat, adresant vә referentin qarşılıqlı әlaqәlәrindә ifadә olunmuş konkret kommunikativ
vәzifәlәrdәn asılıdır. Sintaksisdә informativ vahidlәrin aktuallaşması üçün әvvәlcәdәn
müәyyәnlәşdirilmiş, ‘xüsusi’ formal-paradiqmatik әlamәtlәr dә mövcud deyildir. Yәni müәyyәn
aktualizatorlar söylәmdә mәtnin ümumi tәşkilindәn vә konsituasiyadan asılı olaraq özünü büruzә
verir. Belәliklә, mürәkkәb cümlә sintaksisindә aktual üzvlәnmәnin öyrәnilmәsi mәtn dilçiliyinin
gәlәçәk daha geniş tәdqiqi üçün zәruridir. Ona görә ki, gedişatın ümumi siqnifikativ mәzmununu
bildirәn müxtәlif semantik-funksiohal sahәlәrin tәzahürü nitq kәsiyi kimi frazadanböyük
vahidlәrin informativliyinә әsaslanır. Bununla da mәtnin linqvistikası, sintaksisi, elәcә dә onun
bütün paradiqmatik tәyinedicilәri aktual vә qrammatik üzvlәnmәnin vәhdәtindә tәsnif oluna bilәr.
Belәliklә, mürәkkәb cümlәlәr indiyә qәdәr struktur-funksional vә struktur-semantik
aspektlәrdә öyrәnilәrkәn onların sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri vә mәtnin bir
komponenti sәviyyәsindә qapalı bir sintaktik quruluş olaraq işlәnilmәsi nәzәrә alınmamışdır.
Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı tiplәrinin, elәcә dә onun elmi-linqvistik tipolo-
giyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә çox zaman semantik-funksional sahәlәrin oppozisiyasına vә
sıralanmasına әsaslanılmamışdır. Bunun әvәzinә isә paradiqmatik tәyinedicilәrә (funksional
asılılıq, bağlayıcı vasitәlәr vә s.) istinad edildiyindәn әnәnәvi dilçiliyin әsas sahәlәrindәn biri olan
mürәkkәb cümlә sintaksisindә dә tәhtәlşüur tәcrübәdәn irәli gedilmәmişdir. Mürәkkәb cümlәlәrin
210
adekvat elmi-linqvistik tәsvirini vermәk üçün, hәr şeydәn öncә, onların dil sistemindә
sintaqmatik xüsusiyyәtlәrini, o cümlәdәn semantik-funksional sahәlәrin çoxmәnalılığına
әsaslanan omomodellәrini müәyyәnlәşdirmәk lazım idi.
Sintaktik omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәlәrin struktur-semantik tiplәrini
müәyyәnlәşdirәrkәn xüsusi-mürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәrin digәr әvvәlki aspektlәri
ilә bәrabәr, sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri dә nәzәrә alınmalıdır. Bunsuz sintaktik
arxitoktenikanın dil-nitq dәyişmәlәrindә müәyyәnlәşәn informasiyavericilik tәrәfi kölgәdә qalar
(Musayev 2011: 99-103).
1.2.2.3. Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi
Mәtn dilçiliyi qavramı bütün parametrlәri vә prinsiplәri ilә 1970-ci illәrdә ortaya
çıxmışdır. Bundan sonra türkologiyada da tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan
sintaktik konstruksiyaların mikromәtnlәr sәviyyәsindә öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Bununla
da çağdaş dilçilikdә artıq mürәkkәb cümlәlәrin klassik tabeli mürәkkәb cümlәlәr (hipotaksis) vә
tabesiz mürәkkәb cümlәlәr (parataksis) sistemi olaraq tәsniflәndirilmәsi lüzumu getdikcә ortadan
qalxmışdır. Konseptual olaraq mürәkkәb cümlәnin qavramlaşdırılması, sintaktik modellәrinә vә
mәnaca növlәrinә görә uyğun kateqoriyalaşdırılması31
işi isә çağdaş dilçilikdә artıq tabeli
mürәkkәb cümlәlәrә görә aparılmaqdadır. Sadә vә mürәkkәb cümlә qarşılaşmasının ikinci
tәrәfindә tabeli mürәkkb cümlәlәr işqlandırılmaqdadır. Daha doğrusu, artıq sadәcә söz
birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәr (tabeli mürәkkәb cümlәlәr) sintaksisin әsas
kateqoriyaları olaraq tәsniflәndirilmәkdәdir (Гурeeв 2002: 37-48). Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr
vә ona bәnzәr digәr sintaktik konstruksiyalar isә müasir linqvistikada sadә quruluşlu mürәkkәb
sintaktik vahidlәr olaraq öyrәnilmәkdәdir.
1.2.2.3.1. Sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi
Bu kontekstdә tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq tәsniflәndirilәn sintaktik konstruksiyalar
çağdaş dilçilikdә sintaksis vә mәtn sәviyyәlәri arasındakı bağlantını tәşkil edәn aralıq bir mәrhәlә
31
Koqnitiv dilçilikdә klassik mәnası ilә insan zәkasına, müasir izahı ilә isә intellektinә vә birbaşa parçalanmayan,
bir bütün kimi dәrk olunan tәcrübәsinә dair mücәrrәd qavramlar vә bir yerdә birlәşdirilә bilәn konkret kateqoriyalar
bir-birindәn fәrqlәndirilir. Mәsәlәn, giley-güzar, tәәssüf, istәk, arzu, mәqsәd, sәbәb, nәticә vә s. bildirәn
konseptual mәna sahәlәri dünyanın insan tәrәfindәn yenidәn aparılan tәsviri ilә qavramlaşdırılır vә
kateqoriyalaşdırılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004).
211
sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Bunlar cümlә intonasiyalı vә sadә quruluşlu mikromәtn
örnәklәridir. Vә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik mürәkkәb cümlә modellәri
olaraq adlandırdığımız (Musayev 2011:123-262) xüsusi-mürәkkәb quruluşdakı
konstruksiyalardan fәrqlidir.
Cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәri, xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli cümlәlәr kimi eyni
bir mövzunu vә ya durumu ifadә edә bilsәlәr dә, onlar kimi qapalı deyil, açıq bir sintaktik
quruluşa malikdir. Yәni xüsusi-mürәkkәb quruluşlu cümlәlәr bağlayıcılar vә bağlayıcı özәllikli
digәr qurucu yardımçı morfemlәri olan sintaktik vahidlәrdir. Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq
adlandırılan sintaktik konstruksiyalar isә cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәridir vә özünә
mәxsus konkret qurucu üzvlәri yoxdur. Klassik dilçilikdә tabesizlik bağlayıcıları olaraq
adlandırılan bağlayıcı vasitәlәr isә yalnız onların deyil, sadә geniş cümlәlәrin vә sintaktik
bütövlәrin dә komponentlәrini bir-birinә bağlayır.
Sözügedәn mikromәtn örnәklәri konkret qurucu üzvlәri olmayan, kontekstә vә diskursa
görә diferensiallaşan dil-danışıq parçalarıdır. Buna görә dә cümlә intonasiyalı hәmin mikromәtn
örnәklәri dil-danışıq әlaqәlәri sistemindә sintaksis vә mәtnlәr arasındakı kontekstual bağlılığı
әmәlә gәtirәn diskursiv parçalar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Çünki bunlar monopredikativ vә
yarımpredikativ quruluşlu sadә cümlәlәr vә xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli polipredikativ vahidlәrlә
әsl mәtn örnәklәri arasındakı linqvistik qarşılaşmanı “yumşaltmaqda” vә bütövlükdә bunların
birindәn digәrinә keçid rolunu oynamaqdadır. Bu baxımdan ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi
dillәrinin gәlәcәkdә yazılacaq bir funksional qrammatikasının әsas başlıqlarından biri “cümlә
intonasiyalı vә sadә quruluşlu sintaktik bütövlәr vә ya mikromәtnlәr” olaraq müәyyәnlәşdirilә
bilәr.
Bütövlükdә ümumtürk dilindә vә ayrılıqda Azәrbaycan dilindә sözügedәn sintaktik
kateqoriyalaşdırmanın göstәrilәn aspektdә düzgün aparıldığını tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq
adlandırılan sintaktik konstruksiyaların komponentlәrinin aktual, yәni semanik üzvlәnmsi ilә dә
tәsdiq edilir. Bu baxımdan aşağıda müxtәlif türk dillәrindәn gәtirilәn atalar sözlәri
komponentlәrinin semantik-funksional bağlılıqlarına görә sralanması vә ya aktuallaşması diqqәti
çәkir. Müq. et:
212
(1) T = tema, R = rema, S = subyekt vә ya mübtәda, O= obyekt vә ya
tamamlıq, V=xәbәr vә ya predikat
T + R// T + R vә s. = (S = O+V//S=OV; S=OV//S=O+V; O=S+V//O=SV)
– ümumi formul
(1.1.) T (S) R(OV) T(S) R(OV)
Aç// ne yemez, / tok// ne demez (Türk.)
Ac// nә yemәz,/ tox //nә demәz (Azәrb.)
Açlyk// näme iýdirmez, /dokluk //näme diýdirmez (Türkmәn.)
Aç //ne cemes, /toq// ne demes (Qazax.)
( 1. 2.) T (S) R (OV) T (S) R (OV)
Koyun //can derdinde, /kasap //yağ derdinde (Türk.)
Keçi //can hayındadır,/qәssab //piy axtarır
(Azәrb.)
(1. 3.) T(O) R(SV) T(O) R(SV)
Anlayana //sivrisinek saz, /anlamayana //davul zurna az (Türk.)
Anlayana //bircә milçәk dә sazdır, /anlamayana //zurna-qaval da azdır
(Azәrb.)
Yuxarıdakı sxemdә göstәrilәn cümlә intonasiyalı sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik
bütöv vә ya mikromәtn örnәklәrinin semantik-kommunikativ parçalara, başqa bir ifadә ilә
temaya vә remaya görә aktuallaşması uyğun bir şәkildә işarәtlәnmişdir. Daha doğrusu, gәtirilәn
atalar sözlәri örnәklәrindә / xәtt mikromәtnin iki kommonentini vә ya sadә cümlәni bir-birindәn
ayırır. Komponentlәrdә tema vә remanı tәşkil edәn cümlә üzvlәri isә klassik adlandırmaları ilә
“mübtәda”, “tamamlıq” vә “xәbәr” olaraq göstәrilir. Mikromәtnin komponentlәri, göründüyü
kimi, sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Buna görә dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik
213
bütövlәrdәki aktuallaşma mikromәtn komponentlәrinin paralel aktual üzvlәnmәsi olaraq
qiymәtlәndirilә bilәr.
1.2.2.3.2. Mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi
Yuxarıda gәtirilәn sintaktik konstruksiyalar komponentlәrinin sayına vә onlardakı
işlәm mәqamlarının struktur, semantik vә funksional olaraq gerçәklәşmәsinә әsasәn sadә
quruluşda müәyyәnlәşәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrdir. Çünki, onlar iki komponentdәn
ibarәtdir vә iki işlәm mәqamına malikdir. Onlarda mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşunun
formalaşması üçün xarakterik olan baş, orta vә son mәrhәlәlәr yoxdur. Aşağıda gәtirilәn
mürәkkәb sintaktik bütövdә isә mikromәtnin hәr üç mәrhәlәsi ayrı-ayrı sadә vә mürәkkәb
cümlәlәrlә ifadә edilmişdir. Buna görә dә hәmin mikromәtn örnәyi mürәkkәb quruluşlu
sintaktik bütövdür. Müq. et:
(2) Qatarlarda daşınan bütün bu yüklәri bir-birini tanımayan cürbәcür adamlar
hazırlayırdı, düzәldirdi, yüklәyirdi, bir-birinә göndәrirdi. Әbili bunu fikirlәşirdi vә hәrdәn
ona elә gәlirdi ki, gözlәrinin önündәn ötüb keçәn bu yük qatarları adi qatarlar deyil, bu yük
qatarları taxta-şalbanla, traktorla, kombaynla bәrabәr adamların sirrini bir-birinә yetirir.
/Adamların o sirrini ki, gecә yerindә uzanırsan vә uzaq-uzaq ölkәlәrdә, böyük-böyük
şәhәrlәrdә yaşayanlar barәdә fikirlәşirsәn (Ә. Әylisli. Bu kәnddәn bir qatar keçdi, 1977).
Verilmiş mәtndә birinci cümlә başlanğıc-komponentdir. Ikinci cümlәdә göstәrilәn nitq
kәsiyindәki әsas mәlumat, yәni başqa yüklәrlә birlikdә adamların sirrinin dә bir-birinә
göndәrildiyi çatdırılır. Üçüncü cümlәdә hәmin sirr aşkarlanır. Özü dә hәmin üçüncü
konstruksiya bilavasitә öncәki әsas komponentdәn kәnara çıxan predikativ tәyinli asılı hissәdәn
ibarәtdir ki, burada o, mәtnin sonluğu funksiyasında işlәnir. İkinci cümlәdәki tәkrar olunan vә
olunmayan “yük qatarları, qatarlar, bir-birinә” vә s. sözlәr birinci başlanğıc komponentdәki
kataforik vasitәlәrә (haqqında danışılan mәtndüzәldici elementlәr kursivlә verilir) görә işlәnәn
anaforik leksik vahidlәrdir. Hәmin cümlәdәki “bunu” әvәzliyi anaforik bir vasitә funksiyasında
işlәnәrәk özündәn öncәki başlanğıc-komponentin remasına, yәni nәyin göndәrildiyinә,
hazırlandığına işarә edir. “Ona” anaforik aktualizatoru vә ya müәyyәnlәşdiricisi yerlәşdiyi
frazadanböyük vahidin temasına, yәni “Әbili” sözünә aiddir. Tәkrar olunan “bu” anaforik
әvәzliyi birinci cümlәdә kataforik leksik vasitә olaraq işlәnәn vә hәmin başlanğıc-komponentin
214
tema qrupuna daxil olan “yük” sözünә işarәdir. Predikativ tәyinli asılı hissә ilә ifadә olunan
axırıncı cümlә isә verilmiş mәtnin remasıdır. Әslindә mürәkkәb sintaktik bütövün (MSB-nin)
başlanğıc vә orta mәrhәlәlәrini tәşkil edәn cümlәlәr mәtnin bütövlükdә mürәkkәb bir temasını
tәşkil edir. MSB-nin hәmin komponentlәri vә rema olaraq müәyyәnlәşdirilәn son komponenti
dә hәr biri ayrı-ayrılıqda yuxarıda 1-ci sadә quruluşlu mәtn örnәyindә göstәrildiyi kimi, tema-
rematik parçalarına ayrıla bilәr. Belәliklә, MSB-nin başlanğıc, orta vә son mәrhәlәlәrini tәşkil
edәn cümlәlәrin hәr birinin ayrı-ayrılıqda tema-rematik üzvlәrinә parçalanması sadә quruluşlu,
başlanğıc vә orta mәrhәlәlәri tәşkil edәn cümlәlәrlә son mәrhәlәni tәşkil edәn cümlәnin ümumi
tema-rematik üzvlәnmәsi isә mürәkkәb quruluşlu çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmә olaraq
qiymәtlәndirilir. Mәtndәki bağlayıcılar dәqiqlәşdirici vә ya aktualizator funksiyasında işlәnir.
“Belә ki, vә” tabesizlik bağlayıcısı daxil olduğu frazafövqü vahidin komponentlәrini, “ki”
tabelilik bağlayıcısı isә mürәkkәb cümlәnin hissәlәrini әlaqәlәndirir.
“Baş, orta vә son mәrhәlә”lәrdәn ibarәt olan MSB-lәr “Azәrbaycan dilindә mürәkkәb
sintaktik bütövlәr” (2012: 253-264) adlı kitabımızda geniş bir şәkildә öyrәnilir. Azәrbaycan
bәdii mәtnlәrindәn alınan mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә aktual üzvlәnmәni tәşkil edәn tema vә
remalar göstәrilir. Bundan başqa, mәtndüzәldici vә aktual üzvlәnmәdә aktuallaşdırıcı üzvlәr
olaraq işlәnilәn anaforik, kataforik, koranaforik vә korkataforik vasitәlәr türkcә mәnşәli yeni
elmi-linqvistik terminlәrlә adlandırılır. Onların sözügedәn mәtnlәrdәki mәtnlinqvistik
funksiyası yeni terminoloji sistemlә vә yeni bir linqvistik-sintaktik açıqlanma ilә göstәrilir.
Bütün bunlar bütövlükdә MSB-lәrin günümüzdә vә gәlәcәkdә mikro- vә makromәtnlәrdә daha
geniş bir projeksiyada әlaqәli araşdırılmasının önünü açır. Vә ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii
mәtni vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәm filologiya elminin sahәlәri kimi
әdәbiyyatşünaslıq vә üslubiyyat, hәm dә ümumi bir işarә vә işarәlәr sistemi elmi olan semiotika
ilә bağlı olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir.
İşarәli dil vahidlәri zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, şәrt-müqayisә vә s. mәnalı funksional-
semantik aurada paradiqmatik vә sintaqmatik komponentlәr olaraq ifadә olunur. Mәtn vә ya
mürәkkәb sintaktik bütövlәr hәmin komponentlәrin hәr hansı bir kommunikativ prosesdә ardıcıl
birlәşmәsilә şifahi vә ya yazılı olaraq gerçәklәşir. O, hәr şeydәn öncә, bir ünsiyyәt vasitәsidir
vә konkret bir tәrkib vә ya rabitәli söylәm (diskurs) kimi tәrif edilir. Bütövlük, ardıcıllıq vә
komponentlәrin bir-birinә daxili bağlılığı, yәni konseptual-linqvistik ierarxiklik hәr hansı bir
215
mәtnin indiyә qәdәr çox geniş bir miqyasada öyrәnilәn әsas struktur, semantik vә funksional
әlamәtlәridir.
Mәtn vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik vahidlәr yetәrli ölçüdә daxili enerji ehtiva
edәn, hәmin enerji әsasında tәşәkkül tapan, öz-özünә inkişaf edәn vә etdirilәn vә sözün tam
mәnasında mәdәniyyәtlә qidalanan bir fenomendir. Sözügedәn tәşәkkül vә tәdrici inkişaf
klassik tәrifi ilә bütövlükdә verici vә alıcı vasitәsilә ortaya çıxır, ayrılıqda isә danışan vә
dinlәyәn arasında şifahi, yazıçı vә oxucu arasında yazılı mәtn olaraq gerçәklәşir. Danışan vә
dinlәyәn, yazıçı vә oxucu, bir başqa sözlә, verici vә alıcı mәtnquruculuğu prosesinin ayrı-ayrı
konseptual-intellektual komponentlәri olaraq müәyyәnlәşir. Mәtnin qurulması vә ya onunla
ünsiyyәt saxlamaq prosesi olaraq tәrif edilә bilәn mәtn tәşәkkülünün bütününü tәşkil edәn
komponentlәr çağdaş dil-danışıq ortamında iç-içә gәlir. Çünki bilgi axını gündәn-günә
sürәtlәnir, dil ortamı şifahilәşir vә çox hallarda görünәn bir hala çevrilir, e-dil vә buna bağlı
olaraq e-türkcә vә ya e-Azәrbaycanca ehtiyacı getdikcә aktuallaşır. Bunun nәticәsindә
linqvistik-kommunikativ vahid olaraq “verici-alıcı” formulu şәklindә tәrif edilәn
mәtnquruculuq işi çağdaş dil-işlәnilmә ortamına görә yeni bir konseptual-filoloji müstәvidә
öyrәnilir. Başqa bir sözlә, mәtn müasir dilçilikdә bir tәrkib, bir linqvistik-kommunikativ proses
vә tәşәkkül şәklindә vә ya onu tәşkil edәn komponentlәrinin bir yerә yığılması olaraq
qiymәtlәndirilir. Sözügedәn yığılmaya әsasәn müәyyәnlәşdirilәn “verici-göndәrilәn-alıcı”
formulu isә mәtn komponentlәri müstәvisindә yenidәn tәsniflәndirilir (Зaeвcкaя 2002: 62-73).
Bu kontekstdә mәtnin komponentlәrinin yeni bir tәrifi vә ya “kommunikativ dövrә”si,
“verici-göndәrilәn-alıcı” әlәqәlәrinin “bilvasitә-bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi”nә әsasәn
aşağıdakı şәkildә formullaşdırılır:
a-Verici
b-Vericinin projeksiyası
c-Mәtnin gövdәsi vә ya göndәrilәn
ç-Mәtnin projeksiyası
d-Alıcı
216
Kommunikativ dövrә
Sxem 3.
Verici-alıcı әlaqәlәrinin bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi danışan-dinlәyәn, bilvasitә
projeksiyalı gerçәklәşmәsi isә yazıçı-oxucu komponentlәri ilә yerinә yetirilir. Birincidә şifahi,
217
ikincidә isә yazılı mәtn gerçәklәşir. Hәr iki halda mәtnötürücü vә mәtnqәbuledici tәrәflәrin vә ya
bütövlükdә qavramların vә onların semiotik işarәlәrlә ifadәsi söhbәtin mövzusudur.
Türk mәtni XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, türkoloji
dilçilikdә struktur-semantik vә müәyyәn bir ölçüdә funksional baxımlardan mәtnlinqvistik
meyarlarla da araşdırılır. Bu araşdırmalarda әn çox mәtni tәşkil edәn komponentlәrin sintaktik vә
mәtnlinqvistik sıralanması öyrәnilir. Mәtnin sәrhәdlәri, mәzmunu, “hökm-bilgi vә cümlә-mәtn”
müstәvisindә temaya vә remaya ayrılması vә mәtndüzәldici struktural faktorlar göstәrilir.
Konkret mәtn parçalarındakı cümlәlәrarası әlaqәlәr vә hәmin әlaqәlәri әvәzliklәrlә vә digәr dil
vahidlәri ilә yaradan faktorlar mәtnquruculuğunun flektiv dillәrdә öyrәnilmәsi tәcrübәsinә әsasәn
müәyyәnlәşdidrilir. Sonuncular anaforiklik vә kataforiklikdәn (Yun. anaphora-önә vә arxaya
göndәrәn; catarhoric reference: önә göndәrmә elementi; anaphorik reference: önә vә arxaya
göndәrmә elementi) ve koranaforiklik vә korkataforiklik (co-reference: mәtnin hәm yuxarı, hәm
dә aşağı hissәlәrinә göndәrmә vә göndәrilmә faktorları) ibarәtdir (ЛЭC 1990: 32.; Dilçilik
ensiklopediyası 2006: 49; 321). Göründüyü kimi, linqvistik әdәbiyyatda mәtn komponentlәrini bir-
birinә bağlayan konkret dil vasitәlәri anafora, anaforiklik vә katafora, kataforiklik; koranafora,
koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri ilә adlandırılır. Hәmin terminlәr flektiv
quruluşlu Hind-Avropa dillәrinә aid mәtnlәrin komponentlәri arsındakı struktur, semantik vә
funksional әlәqәlәri işarәlәyir. Bәzәn bu terminlәrlә ümumtürk mәtninin komponentlәri arasında
әlaqә yaradan dil vasitәlәri göstәrilәrkәn anafora//anaforiklik vә katafora//kataforiklik
terminlәrinin işlәdilmәsindә “fikir qarışıqlığı vә üslub anlaşılmazlığı” (Seçdirmә bizimdir- M. M)
özünü göstәrir. Birincilәrin hәm mәtnin sonrakı, hәm dә öncәki hissәlәrinә bir “qrammatik-
semantik göndәrmә götürә bilmә” özәlliyi vardır. İkincilәr mәtnin sonrakı hissәlәrinә
“qrammatik-semantik göndәrmә”ni birincilәrin işlәnimәsilә gerçәklәşdirir. Ümumtürk mәtninin
mәtnlinqvistik quruluşu simmetrik vә asimmetrik-sintaktik xarakterli komponentlәrin bir yerә
yığılaraq sıralanmsı ilә müәyyәnlәşir vә sözügedәn linqvistik terminlәrin ümumtürk mәtni
komponentlәrinin işarәlәnmәsinә eynilә tәtbiq olunması bir çox halda özünü doğrultmur. Buna
görә dә dәrsliyimizin bu hissәsindә katafora vә kataforiklik termini, Türkiyә türkcәsindә olduğu
kimi, öngöndәrәn, öngöndәrimli vә öngöndәrimlilik, anafora vә anaforiklik termini isә
altgöndәrәn, altgöndәrimli vә altgöndәrimlilik sözlәri ilә ifadә olunmuşdur. Koranafora,
koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri dә, Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi,
eşgöndәrimli vә eşgöndәrimlilik “işçi termini” ilә әvәzlәnmişdir (Abdullayev., Mәmmәdov.,
218
Musayev… 2012: 256). Әslindә tәklif olunan “işçi termin”lәr birincilәrlә paralel sәviyyәlәrdә,
sinonim ifadәlәr-işarәlәr olaraq işlәdilir. Vә burada fikrin vә ya ifadә olunan mesajın
eşgöndәrimli dil vahidlәri ilә mәtnin yuxarı vә aşağı hissәlәrinә bәrabәr surәtdә vә proporsional
olaraq götürülә vә göndәrilә bilmәsi başa düşülür. Yuxarıda sözügedәn bütün mәtndüzәldici
elementlәr türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr hәm tarixi yazılı abidәlәrin, hәm dә çağdaş mәtnlәrin
kompozisiyası ilә әlaqәdar olaraq müәyyәn bir ölçüdә işıqlandırılmışdır (Uzun 1995; Üstünova
1998; Abdullayev 1999; Musaoğlu 2003).
1.2.2.3.3. Parselyatikli MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi vә türkcә mәtn örnәklәrindә
parselyatiklәşmә32
hadisәsi
Sözügedәn asimmetrik-sintaktik hadisә öncә müxtәlif danışıq vә ya diskurs
ortamlarında, sonra isә yazılı olaraq ifadә olunan әdәbi-bәdii mәtnlәrdә gerçәklәşir. Sintaktik-
mәtnlinqvistik xarakterli bir dil-nitq hadisәsidir. Parselyatiklәşmә hadisәsi әslindә sadә vә
mürәkkәb cümlәlәrin qırılaraq mәtnlәşmәsi demәkdir vә türk yazı dillәrindә mәtnlәşmәnin әsas
tәşәkkül vә hәm nәsrlә, hәm dә şeirlә ifadә olunan tәkamül yollarından biridir. Sadә vә mürәkkәb
cümlәlәrdәn qopub ayrılan ayrı-ayrı komponentlәr vә ya cümlә üzvlәri, baş vә budaq cümlәlәr
yeni sintaktik kontekstdә artıq müstәqil cümlә intonasiyası ilә deyilir. Cümlәlәrdәn qopub
ayrılmış parselyatiklәrlә bazis-cümlәlәr әslindә sadә quruluşlu bir mürәkkәb sintaktik bütöv
tәşkil edir. Qoşan bazis-cümlәlәrlә qoşulan parselyatik-konstruksiyalar arasında obyekt, zaman,
mәkan, sәbәb-nәticә vә s. semantik-funksional әlaqә sahәlәri ifadә olunur. Sözügedәn sintaktik
bütövlәrdә bazis-cümlәlәr mәtnlinqvistik әlaqәlәr baxımından öngöndәrimli (kataforik),
parselyatiklәr isә altgöndәrimli (anaforik) mәtnqurucu vasitәlәr olaraq özünü göstәrir.
Parselyatiklәr bağlı olduqları bazis-cümlәlәrin mübtәdasını, tamamlığını, tәyinini,
zәrfliyini vә s. digәr açıq olaraq ifadә olunmamış üzvlәrini vә ya oxşar anlamlı cümlәlәrini
tamamlayır vә semantik baxımdan konkretlәşdirir. Bu isә mәtnin struktur-semantik quruluşunda
32
Parselyasiya – sözünün lüğәvi-leksik mәnası (fransız. parselle-hissә) yer sahәlәrinin bölünmәsi demәkdir.
Linqvistikada isә bu, hәr şeydәn öncә, nitq fәaliyyәtindә özünü göstәrәn kommunikativ vә informativ fakt kimi başa
düşülür. Şifahi vә yazılı olaraq gerçәklәşәn söylәmlәrin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәrin ayrı-ayrı tiplәrindә
qoşan (bazis-cümlә) vә qoşulan (parselyatik) vahid bir struktur-semantik bütöv tәşkil edir. Bu cür sintaktik
formalaşma nitq fәaliyyәtindә bazis-cümlәyә vә parselyatiklәrә bölünür. Parselyatik-qoşulma konstruksiyalar bazis-
cümlәnin hәr hansı bir ifadә edilmәmiş üzvünü (genişlәndirici- determinant, mübtәda-agens, tamamlıq-obyekt vә s.)
konkretlәşdirir, aydınlaşdırır, yaxud da ümumilәşdirir. Parselyatik-konstruksiyalar bazis-cümlә ilә birlikdә dilin
invariantı, nitqin isә variantıdır. Sözügedәn MSB-dә bazis cümlә әsas etibarilә tema, parselyatik qoşulan hissә isә
rema olaraq işlәnilir.
219
altgöndәrimli әlaqә ilә komponentlәrin bir-birinә bağlanılması mәnasına gәlir. Bazis-cümlәnin
parselyatiklә bağlılığı daha çox öngöndәrimli mәtnlinqvistik әlaqә olaraq izah olunur.
Parselyatik-konstruksiya ilә özündәn öncә gәlәn bazis-cümlәnin sintaqmatik әlaqәsi isә
öngöndәrimli vә altgöndәrimli sintaktik әlaqәlәr sәviyyәsindә öyrәnilir.
Parselyatiklәşmә hadisәsinә hәm folklorik, hәm dә çağdaş ümumtürk әdәbi-bәdii mәtni
örnәklәrindә tәsadüf edilir. Türk dillәrinin qәrb qoluna daxil olan “Koroğlu”, “Kitabi-Dәdә
Qorqud”, şәrq qoluna daxil olan “Manas” (qırğız), “Maaday-Qara” (Altay) qәhrәmanlıq
dastanlarının mәtnlәrindә sözügedәn dil-nitq hadisәsi geniş yayılmışdır. Türk qәhrәmanlıq
eposlarının dilindә perselyatik-qoşulma konstruksiyalı sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktur-
semantik tiplәri işlәnilir.
A) Parselyatiklәr özündәn әvvәlki bazis-cümlәdәn qopub ayrılır, onun ifadә edilmәmiş,
yaxud da “yarımçıq üzә çıxarılmış” agens-mübtәdasını, obyekt-tamamlığını aydınlaşdırır vә
semantik baxımdan әvәz edir; mәs.:Mızrak ile delip geçti. /Eşiginin köngögün. ‘Qapısının
derisini’ (Manas; P. Kıdırbaeva, 1988, c.17); Kılıç ile (birisine) kestirdi./Celedeki tayların.
‘Dayçaların ipini’(Yenә orada); Kette-küçük karıñar./Bayjigit toktop kalganı. ‘Baycigit duruxdu
(söz ya da hәrәkәt olaraq)’; Baştan ayak baarıñar ‘Baştan sona hepiniz’/ Kalkka süylop salganı.
‘Xalqa xitab etdi.’ (“Manas” eposu); Aylangılap turbay kayttı. /Kara-Kula kaan kiji (“Maaday-
Kara” dastanı. Эпос народов СССР‚ М., 1973, с.175); Cılasun goç jigitlәrә qalaba ölkә verdi:
/şalvar, cübbә, çuqa (KDQ); Bu işә Mehri xanım da razı oldu. /Әhmәd xan da (“Koroğlu”
dastanı).
B) Parselyatiklәr bazis cümlәdәki buraxılmış olan genişlәndirici-determinat üzvlәri
konkretlәşdirir; mәs.: Atası Manas baatırday, Баатыр болчу жан экен. ‘Babası Manas bahadır
gibi Bahadır olacak bir canmış (kişiymiş)’./Tayaтаsı Каrакаn. ‘Babası (ana tәrәfdәn) Karakan’;
Nogoydun Çagoo karı bar. ‘Noqaylardan ixtiyar Cagoo var’./Oşo toptun içinde’ ‘O qrupun
içindә’; Kırgız, kazak çogulup. ‘Qırğız, Qazax toplanıb’./Kara Kum, Sarı Arka. ‘Kara-Kum,
Sarı-Arka Türkmәnistan vә Qazaxıstanda çöldür.’ (“Manas” dastanı); Arban yattı, kargan yattı.
/Kara-Tayı abakayda (“Maaday-Kara” dastanı, s, 178); Başlar kәsildi. Top kibi KDQ); Çadır
tikdilәr. /Kafәr için (Yenә orada); Paşalar Çәnlibelә qoşun çәkirlәr. /Bolu bәy Әrzincan
tәrәfdәn, Әrәb Reyhan Qars tәrәfdәn, Hasan paşa özü dә Toqat tәrәfdәn (“Koroğlu”
dastanı).
220
Parselyatiik-qoşulma konstruksiyalı vә xususi-mürәkkәb quruluş xarakterli sözügedәn
sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktur-semantik tiplәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, “Kopoğlu” vә
“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanlarının mәtnlәrindә geniş işlәnilir; mәs.: Beyrәk gördi Qazan bәgin
xatunı boyı uzun Burla gәldi. /Qara qıyma gözlәri qan yaşlı. (KDQ); Baxdı ki, gәlәn
Koroğludu. /Dәlilәrin arxası (“Koroğlu” dastanı); Atı vurub sıldırımın başına qalxdı ki, oradan
Arab Reyhanı yaxşı görsün. /Düşmәni (Yenә orada).
Yuxarıda gәtirilmiş nümunәlәrdәn dә göründüyü kimi, parselyatik-qoşulma
konstruksiyaların quruluşca sadә olan semantik-struktur tiplәri daha çox söylәm//cümlә
sәviyyәsindә özünü göstәrir. Bununla bәrabәr, “Koroğlu” dastanının, elәcә dә çağdaş Azәrbaycan
әdәbi-bәdii mәtnlәrindә parselyatik-qoşulma konstruksiyaların xüsusi-mürәkkәb quruluşlu
tiplәrinin işlәnilmәsinә dә tәsadüf edilir. Maraqlıdır ki, bu tip parselyatik-qoşulma
konstruksiyalarda әsas vә asılı hissәlәr, uyğun sintaktik formalaşmaların sadә analoqlarındakı
kimi, yarımçıq cümlә quruluşunda olur. Ancaq “mürәkkәb parselyasiya”ya uğramış
komponentlәr bazis-cümlәlәrlә birlikdә, quruluşca sadә olan uyğun analoqlardan mәtnlinqvistik
quruluşu baxımından fәrqlәnir. Onlar, sözügedәn mәtnlәşmә prosesindә sıradan söylәm//cümlә
deyil, sözün tam mәnasında frazadanböyük vahidlәr vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәr
sәviyyәsindә özünü göstәrir. Daha doğrusu, sözügedәn MSB-dә ikinci komponent özü dә
semantik-funksional baxımdan aktual üzvlәrә vә ya tema vә remaya ayrılır; mәs.: Koroğluya özü
kimi fәndgir adamlar lazımdı. /Elә adamlar ki, //paşalara, xotkarlara qan uddura bilsin
(“Koroğlu” dastanı); Bizә, ümumiyyәtlә, şeir deyil, zәmanәmizin, hәyatımızın problemlәri ilә
ayaqlaşan, onun inkişafına tәkan verәn, böyük ideallarımızı vәsf edәn, insanları ucaldan poeziya
lazımdır. /Elә poeziya ki, //bir yel kimi ötüb keçmәsin, hәmişә öz әtrini, tәravәtini saxlasın
(“Kommunist” qәzeti, 12 yanvar 1985-ci il, s, 4).
Sintaksisin retprospektiv istiqamәtdә tarixi-müqayisәli tәdqiqi qәdim dilin bütün
sәviyyәlәrdәki apxetiplәrinin uyğun modellәrini bәrpa etmәyә kömәk edә bilәr. Bu, hәm dә hәr
bir türk yazı dilinin vә biri digәri ilә yaxın olan türk dil-dialekt sistemlәrinin keçib gәldiyi yolu vә
mәphәlәlәri әtraflı olaraq izlәmәyә imkan verәr. Oğuz-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt
sistemlәrinә daxil olan ayrı-ayrı türkcәlәrin struktur-tipoloji quruluşlarının özәlliklәrinin
müәyyәnlәşdirilmәsi isә bütövlükdә Ural-Altay nәzәryәsinin nә dәrәcәdә doğru olub-olmadığını
göstәrәr. Mәhz belә bir tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tipoloji tәsnifatdan aydın olur ki, türk
dillәrinin qәrb qolu, yәni oğuz-qıpçaq layı, şәrq qolundan, o cümlәdәn hәmin qola daxil olan vә
221
xarakterik türk dillәrindәn biri sayılan qırğız türkcәsindәn sintatik quruluşunun analitikliyi ilә
seçilir. Bu isә onu göstәrir ki, birincilәr hәlә qәdim türk dövründәn öncә Ön Asiyanın qonşu
dillәri ilә yaxın tәmasda olmuşdur. İkincilәrin quruluşundakı sintetiklik isә hәmin dövrdә onların
Mәrkәzi vә Şәrqi Asiyanın sintetik quruluşlu dillәri ilә yanaşı vә birlikdә işlәnilmәsindәn irәli
gәlir. Orxon-Yenisey epoxasındakı qәdim türk dilinin bütün sәviyyәlәrdәki analitizmi isә onun
bir dövlәt dili kimi güclü informasiyavericiliyә malik olması ilә izah edilir.
Türk dillәrinin oğuz-qıpçaq dil-dialekt sistemindә mürәkkәb cümlәnin konseptual-
struktur modellәri vә mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşları formal-paradiqmatik vasitәlәrlә
sintaqmatik әlamәtlәrin vahid bir sistem kimi inkişafına әsaslanaraq müәyyәnlәşdirilir. Bununla
bәrabәr, sintaktik tabeliliyin xarakterindәn asılı olaraq polipredikativ konstruksiyaların
düzülüşündә ortaya çıxan çoxmәnalılıq da burada mütlәq nәzәrә alınmalıdır.
1.3. Modern linqvistik araşdırmalardakı çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar
Çağdaş türk әdәbi dillәri materialları әsasında 1970-ci illәrdәn bәri yeni linqvistik yönüm vә
yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalardakı konseptual xarakterli çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar yuxarıda
kitabın ayrı-ayrı bölmәlәrindә dә yeri gәldikcә göstәrilmişdir. Bu çatışmazlıq vә ya tutarsızlıqların başlıca
sәbәbi türk dillәrinә dair konkret dil hadisәlәrinin vә faktlarının sadәcә çağdaş dilçilik axınları
istiqamәtindә vә çox zaman da ümumi dilçiliyin qanunauyğunluqlarına görә deyil, ayrı-ayrı flektiv dillәrin
xüsusi qaydalarına әsasәn öyrәnilmiş olmasıdır. Hәmin linqvistik araşdırmalarda ümumtürkoloji kontekst,
onun tarixi-xronoloji inkişaf mәrhәlәlәri vә әnәnәvi dilçilik metodları ilә aparılmış tәdqiqatlar, görülmüş
çox önәmli işlәr çox vaxt unudulur vә ya onlara heç әhәmiyyәt belә verilmir. Belәliklә dә, aşağıdakı
ümumi nәticәlәr ortaya çıxır:
–Türk dillәrinin özünәmәxsus olan fonetik, qrammatik, leksik, mәtnlinqvistik, leksikoqrafik vә
frazeoloji özәlliklәri ümumi dilçilik müstәvisindә çağdaş linqvistik axınlar baxımından lazımi sәviyyәdә
dәrk olunmamışdır. Mәsәlәn, türk dillәrindә sözün prosodik modelinin iki zirvәliliyi müqayisәli-
tutuşdurmalı olaraq heç araşdırılmamışdır. Türk dillәrindә vurğu sözün son hecasının üzәrinә düşür
ümumi tezisindәn hәrәkәt edilmişdir.
– Әsas vә kömәkçi morfemlәrin, eyni zamanda müxtәlif sintaktik konstruksiyaların simmetrik
sәciyyәli sıralanması vә diskurs ortamında hәmin sıralanma nәticәsindә gerçәklәşәn ümumtürkcә
ünsiyyәtin aqqilitünativ-mәntiqi mahiyyәti dә hәlәlik açıqlanmamışdır.
222
–Türk dillәrindә sintaktik paralelizm, parselyasiya, inversiya, ellipsis kimi dil-nitq hadisәlәrinin
simmetrik vә asimmetrik mahiyyәtinin dolğun elmi-linqvistik açıqlanması vә hәrtәrәfli kameral-filoloji
tәsviri dә indiyә qәdәr verilmәmişdir.
Türk dillәri materialları әsasında yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә aparılmış olan bütün
araşdırmalardakı çatışmaqlıqlar vә tutarsızlıqlar yalnız ümumi türkologiya vә dilçilik elmi sahәlәrindә
birgә görülәn konseptual sәciyyәli işlәrlә ortadan qaldırıla bilәr.
Bunun üçün әnәnәvi, yeni vә әn yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә yöntәmlәri sistematik-
ierarxik bir bağlılıqla bir-biri ilә sıx birlәşdirilmәlidir. Türkoloji dilçiliyin әsas perspektivlәri dә mәhz belә
bir kontekstdә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Aşağıda hәmin әsas perspektivlәr istiqamәtindә aparılan bәzi
araşdırmalar vә onlarda gerçәklәşdirilәn filoloji-linqvistik sәciyyәli yeniliklәr üzәrindә uyğun olan iki üst
vә müvafiq alt başlıqlar altında örnәklәrlә qısaca vә ardıcıl olaraq durulacaqdır.
2. Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil
qavramları
Ana dil (rusca. прaязык, alm. ursprache, fr. langue mére, ing. primitive language) qavramı, hәr
şeydәn öncә, genetik cәhәtdәn qohum olan müxtәlif dillәrin vә dialektlәrin bütün bir әcdad vә ya ulu dilә
sahib olunması ilә mövcudluğu mәnasına gәlir. Hәmin dillәr vә dialektlәr sözügedәn ulu dilin ayrı-ayrı
qollarından ibarәt olur. Әgәr onlar bu gün müxtәlif diskursiv ortamlarda canlı ünsiyyәt vasitәsi olaraq
işlәnirlәrsә, o zaman onların hәr biri eyni zamanda ana dili sәciyyәsini dә daşıyır. Belәliklә, ana dili (alm.
muttersprache, fr. langue matternelle, ing. native language, mother tongue, rusca. рoднoй язык) anlayışı
bir adamın anasından öyrәndiyi dil vә buna bağlı olaraq böyük millәtlәr vә toplumların, müxtәlif xalqların
vә etnik qrupların, hәtta çox kiçik azınlıqların danışdığı vә bir ünsiyyәt vasitәsi kimi toplu olaraq işlәtdiyi
dil mәnasına da gәlir. Ana dili yazısı vә heç bir әdәbi dili olmayan ayrı-ayrı lәhcәlәr vә ya bir neçә yüz
nәfәrin danışdığı bir danışıq dili dә ola bilәr.
Bu kontekstdә ümumtürk dili pra- vә prototürk dövründәn bәri qohum, yaxın qohum vә әn yaxın
qohum dillәr şәkillәrindә işlәnilәn vә bütünlüyünü bu gün dә müәyyәn bir ölçüdә qoruyub saxlayan vә
yaşayan böyük bir ana dildir. Bu baxımdan sözügedәn dilin ayrı-ayrı qolları; Türkiyә türkcәsi,
Azәrbaycan türkcәsi, türkmәn türkcәsi, qazax türkcәsi, qırğız türkcәsi, özbәk türkcәsi, tatar türkcәsi,
başqırd türkcәsi vә s. adlarla da adlandırılmaqdadır. O, türkcә, Azәrbaycanca, qazaxca, qırğızca, özbәkcә,
tatarca, başqırdca vә s. olaraq türk әdәbi dillәrindәn vә hәm dә ana dillәrindәn ibarәtdir. Göstәrilәn әdәbi
dillәr bu gün öz ölkәlәrindә hәm dövlәtin rәsmi dili, hәm dә hәmin respublikalarda yaşayan xalqların
ortaq dillәri olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsi Türkiyәdә türklәrlә bәrabәr, ermәni,
yәhudi, rum, kürd, çeçen, çәrkәz kimi müxtәlif xalaqlar tәrәfindәn dә ortaq bir dil olaraq işlәnilmәkdәdir.
Azәrbaycan türkcәsi Azәrbaycanda Azәrbaycan türklәri vә ya Azәrbaycanlılarla bәrabәr digәr xalqların da
223
hәm rәsmi dövlәt dili, hәm dә ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәdilәn ortaq bir dildir. Hәmin xalqlardan rus,
gürcü, kürd, tat, talış, lahıç, lәzgi, avar, saxur vә s. göstәrmәk olar.
Yeni dünya düzәnindә ortaq dünya dillәrinin işlәnilmәsi baxımından son onilliklәrdә gündәmә
gәlәn linqvistik mәsәlәlәrdәn biri dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, ortaq türk dili qavramı vә onun
komponentlәrinә әsasәn konseptual olaraq açıqlanmasıdır. Çünki, türk dillәri vә ya ümumtürk dili
Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada әn çox işlәnilәn 7 dildәn biridir. Bu gün artıq 10-un üzәrindә
türk dili bu vә ya digәr şәkildә birinci vә ikinci dillәr kimi öz ölkәlәrindә hәm rәsmi dövlәt dili, hәm dә
ortaq dillәr olaraq işlәnilmәkdәdir. Buna görә dә hәmin dillәrdәn birinin hәm dünyadakı türk xalqları
arasında, hәm dә millәtlәrarası arenada vә BMT-dә bir ortaq ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәnilmәsi ehtiyacı
ciddi bir surәtdә ortaya çıxmaqdadır. Mәlum olduğu kimi, bu günkü durumda hәmin dil Türkiyә Türkcәsi
ola bilәr.
Türk dillәrinin әdәbi, rәsmi vә bu vә ya digәr şәkildә ortaq dillәr sәviyyәlәrindә qloballaşan yeni
dünya düzәnindә işlәnilmәsinin hәrtәrәfli öyrәnilmәsi bu gün türkoloji dilçiliyin әsas aktual istiqamәtini
vә ya başqa bir ifadә ilә “problematika”sını tәşkil etmәkdәdir. Bu gün artıq hәmin ümumi “problematika”
ilә yaxından bağlı olan mәsәlәlәr türkoloji dilçilikdә dә gündәmә gәtirilmәkdәdir. Bu baxımdan dil
portfolyosu, әdәbi dil normalaşmaları, e-dil, tәrcümә, ikidillilik vә ümumtürk mәtninin konseptual-
linqvistik tәhlili kimi mәsәlәlәr hәmin istiqamәtin müxtәlif üst vә alt başlıqları altında aşağıda tәfәrrüatlı
şәkildә öyrәnilmәkdәdir.
2.1. Avrasiya dil portfolyosu qavramı
Avropa İttifaqı ölkәlәrindә “Avropa dil portfolyosu” (European Language Portfolio) adı ilә
әsas etibarilә 2000-ci illәrdәn etibarәn hәyata keçirilәn bir “Avropa dillәrinin öyrәnilmәsinin ortaq çәrçivә
proqramı” vardır. Hal-hazırda Türkiyә Cümhuriyyәtinin uyğun tәdris müәssisәlәri vә qurumlarında da
sözügedәn proqram çәrçivәsindә hәm türk, hәm dә digәr Avropa dillәrinin öyrәnilmәsi fәaliyyәtlәri hәyata
keçirilmәkdәdir. “Avrupa dil portfolyosu” üç bölmәdәn ibarәtdir: 1. Dil pasportu; 2. Xarici dil öyrәnmә
keçmişi vә ya biblioqrafiyası; 3. Dosya vә ya xarici dillәrin öyrәnilmәsinә dair bütün sәnәdlәrin mәcmusu.
Dil pasportunda hәr hansı bir fәrdin xarici dillәri nә dәrәcәdә bildiyi ilә әlaqәdar müxtәlif biliklәr vә
texniki mәlumatlar verilir. Xarici dillәri öyrәnmә keçmişi vә ya biblioqrafiyası bölmәsindә bir dili
öyrәnәnin öyrәnmә prosesindә özünün bacarıqlarını fәrq etmәsi vә dәyәrlәndirә bilmәsi faktları göstәrilir.
Burada sözün dar mәnasında konkret dil öyrәnmә aurası, sözün geniş mәnasında isә mәdәniyyәtlәr arası
tәcrübәlәr vә müxtәlifliklәr kontekstindә bir fәrdin yazılı vә şifahi ünsiyyәt әsnasında göstәrә bildiyi
bacarıqlar haqqında mәlumatlar yer alır. Dosyada isә dil öyrәnәn bir şәxsin müxtәlif dillәrin
öyrәnilmәsinә dair aldığı sertfikatı vә diplomları, tәrtib edilәn plan-prospekt örnәklәri vә mәqalәlәr kimi
sәnәdlәr olur (Mirci 2012).
224
XX yüzilin sonlarına qәdәr xarici dillәrin tәdrisindә hәyata keçirilәn başlıca elmi-metodik
yönüm vә yöntәmlәr dünya praktikasında әsas etibarilә müxtәlif dillәrin qrammatik qayda-qanunlarının,
lüğәt tәrkibinin vә mәtnlәrinin öyrәdilmәsindәn ibarәt olmuşdur. Ancaq keçәn әsrin sonlarından etibarәn
getdikcә genişlәnәn linqvistik qloballaşma vә dünyada bәzi dillәrin ortaq ünsiyyәt vasitәsinә çevrilmәsi
sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrin artıq modern dil öyrәnmә tәlәblәrinә cavab verә bilmәdiyini meydana
çıxartmışdır. Bununla bәrabәr, bәzi böyük milli dillәrinin ünsiyyәt-işlәnilmә sferalarının daralması, bir
çox dilin isә yox olma tәhlükәsiylә qarşı-qarşıya qalması da dil öyrәnmә praktikasında ciddi
dәyişikliklәrin aparılması vә korrektivlәrin edilmәsi zәruriyyәtini çoxdan ortaya qoymuşdur. Buna bağlı
olaraq bütün dünyada, özәlliklә dә Avropada hәr hansı bir xarici dilin öyrәnilmәsindә yeni tәlәblәr vә ya
konkret olaraq dil öyrәnmә bacarıqları bu gün әsas meyarlar olaraq götürülmәkdәdir. Hәmin meyarlar
aşağıdakılardan ibarәtdir:
1. Xarici dildә danışığı dinlәmәk vә ya hәmin dildәn hәr hansı yazılı vә ya şifahi mәtni,
söhbәti qulaq asaraq asanlıqla başa düşmәk;
2. Xarici dildә oxumaq vә ya hәmin dildәn hәr hansı yazılı bir mәtni asanlıqla oxuyub
başa düşmәk;
3. Xarici dildә danışmaq vә ya hәmin dildә dialoji, monoloji vә daxili nitqlә öz fikrini
ifadә edә bilmәk;
4. Xarici dildә yazmaq vә ya hәmin dildә öz fikrini yazılı olaraq ifadә etmәk (Mirci
2012);
5. Öyrәnilәn hәr hansı bir ortaq xarici dildә, yuxarıda göstәrilәnlәrlә vә eyni zamanda
ana dilindә milli dilin qavramlar xәritәsini konseptual olaraq dәrk etmәyi vә intellektual ifadә
alışqanlığını mühafizә etmәklә bәrabәr, düşünә bilmәk.
Türk dillәrinin istәr ana dili, istәrsә dә xarici dillәr olaraq böyük Avrasiya
coğrafiyasında sadәcә Avropa mәrkәzli linqvistik görüş vә fәaliyyәtlәr modellәrindәn hәrәkәtlә
öyrәnilmәsi vә öyrәdilmәsinin mümkün olmadığı da ortaya çıxmışdır. Buna görә indi artıq
“Avropa dil portfolyosu” ilә paralel olaraq bir “Avrasiya dil portfoliyosu” qavramının da alt
qavram sahәlәri vә kateqoriyaları ilә konseptual olaraq sxemlәşdirilmәsi lazımdır. “Avrasiya dil
portfolyosu”nun bölmәlәri ayrı-ayrı türk dillәrinin ingiliscә, rusca, ispanca, farsca, çincә,
fransızca, almanca, әrәbcә kimi dillәrlә bir yerdә danışıldığı bölgәlәrә vә millәtlәrarası ünsiyyәt
kontekstinә әsasәn müәyyәnlәşdirilmәlidir. Sözügedәn dillәr dil pasportu, dil öyrәnilmәsi keçmişi
vә dosyası әsasında tәrtib olunacaq bir “Avrasiya dillәri öyrәnilmәsinin ortaq çәrçivә proqramı” ilә
öyrәdilmәlidir. Bu proqram tәrtib edilәrkәn Avrasiya coğrafiyasında yer alan vә bir-birinә qohum olan vә
225
olmayan dillәrin işlәnilmә sferaları; aralarındakı ikidillilik, üçdillilik, dörddillilik ortamları nәzәrә
alınmalıdır. Burada türk dillәrinin yaxın vә әn yaxın qohum dillәr olaraq türk xalqları arasındakı tәdrisi
mәsәlәsi dә hәmin dillәrin xaricilәrә öyrәdilmәsindәn fәrqlәndirilmәlidir. Bütün bunlarun vә bütövlükdә
linqvistik qloballaşmanın tәsiri ilә bu gün türkoloji dilçiliyin gündәminә bir çox aktual filoloji-linqvistik
problemin öyrәnilmәsi vә yeni araşdırma-öyrәnilmә perspektivlәrinin açılımı xüsusları da gәlmәkdәdir.
Türk әdәbi dillәrindә yeni yaranan әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqlarının, e-dil
anlayışının, e-türkcә vә e-azәrbaycanca qavramlarının, tәrcümә vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları
proseslәrinin, Avrasiyada rusca-türkcә vә türkcә-rusca ikidillilik ortamlarının öyrәnilmәsi dә hәmin
xüsuslardandır.
2.2. Yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları
Ayı-ayrı türk әdәbi dillәrinin leksikonuna, danışıq sintaksisisinә, diskurs vә mәtn sәviyyәlәrinә
bu gün yaxın vә әn yaxın qohum dillәrin, qohum olmayan xarici dillәrin vә ümumiyyәtlә inkişaf edәn vә
dәyişәn sosiolinqvistik faktorların ciddi tәsiri müşahidә olunur. Hәmin tәsir sözügedәn dillәrdә müxtәlif
leksik vә qrammatik yeniliklәr, bәzәn dә qәlәti-mәşhur sәciyyәli gәlişmәlәr olaraq da özünü göstәrir.
Әslindә çağdaş türk dillәrindә özünü göstәrәn hәmin gәlişmә vә dәyişmәlәr, hәr şeydәn öncә, müxtәlif
sosiolinqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә gerçәklәşәn yeni әdәbi dil normaları vә
normalaşmalarından başqa bir şey deyildir. Bu normaların gerçәklәşmәsi danışıq alışqanlığı vә ya vәrdişi,
ayrıca olaraq da dil-nitq yenilәnmәsi nәticәsindә getdikcә normalaşan dil-nitq variantlarının işlәnilmә
sıxlıqları ilә müşahidә olunur. Sözügedәn sıxlıqlar, hәr şeydәn öncә, dәyişmәz vә ya uzun müddәtli
dönәmlәrdә dәyişәn dil normalarının variantları kimi dә işlәnilir. Bunlar dildәki ierarxik, sistematik vә
ardıcıl inkişafı tәmin edәn fonem, morfem, sintaksem, leksem, frazem vә tekstem kimi dil; sintaqm, söylәm
vә diskurs olaraq da nitq vahidlәrinin statistik, struktur-semantik vә konseptual-koqnitiv tәsvirinә әsasәn
öyrәnilir. Dil variantlarının funksional işlәnilmә sahәlәrinin vә ya mәzmun vә ifadә özәlliklәrinin
müәyyәnlәşdirilmәsi işi isә “diskurs-mәtn yaradıcılığına, bu yaradıcılığın vә ya prosesin” (Seçdirmә-
M.M.) gerçәklәşdiyi gündәlik danışılan dilә vә kütlәvi informasiya vasitәlәrinә vә variantların konseptual-
koqnitiv olaraq dәrk olunmasına vә sosiolinqvistik ortamına әsasәn aparılmalıdır. Yeni sözlәr, ünsiyyәt-
işlәnilmә tәrzlәri, deyimlәr vә qәlib-ifadәlәr; asimmetrik gәlişmәlәr vә dәyişmәlәr müxtәlif dil-danışıq
variantları olaraq Avrasiya türkcәlәrindә әn çox 1970-ci illәrdәn başlayaraq özünü göstәrir. Hәmin
variantlar insanlarda gündәlik olaraq gerçәklәşәn әqli dәrk olunmaya vә ümumәn dә şüura söykәnәn
danışıq dilindә yuxarıda göstәrilәn “verici-göndәrilәn-alıcı kommunikativ dövrәsi”nә (Musayev 2011:
275) әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Gәlinәn nöqtәdә sözügedәn variantalar vә ya yeni dil-danışıq normaları bu
gün artıq koqnitiv-funksional vә informasiya-kommunikativ ünsiyyәt vasitәsi kimi sәciyyәlәndirilә bilәn
e-dildә işlәnilmәkdә, seçilmәkdә vә dilimizә girmәkdәdir.
226
Әlbәttә, sözügedәn әdәbi dil normaları vә onların müxtәlif variantları bütün çağdaş türk әdәbi
dillәrindә bu vә ya digәr şәkildә müxtәlif linqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә
işlәnilmәkdәdir. Tәbii ki, bunların müqayisәli-tutuşdurmalı olaraq öyrәnilmәsi dә türkoloji dilçiliyin әn
aktual problemlәrindәn biridir. Ancaq burada indilikdә görülәcәk әsas iş isә türk әdәbi dillәrindә
sözügedәn әdәbi dil normalaşmalarının әsas istiqamәtlәrinin, dil-danışıq normalarının vә onların
variantlarının sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Mәhz bu baxımdan aşağıda
Azәrbaycan dilindә yeni yaranan bәzi dil-danışıq alışqanlıqları vә müxtәlif xarakterli alınmaları üzәrindә
durulur.
2.2.1. Azәrbaycan dilindә yeni dil-danışıq alışqanlıqları vә alınmaları
XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn dünyada yeni siyasi, iqtisadi, etnoqrafik, demoqrafik vә
kulturoloji bir qlobal düzәn gerçәklәşmәyә başlamışdır. Bu proses Sovet İttifaqının dağılması vә Avrasiya
coğrafiyasında yeni müstәqil dövlәtlәrin, muxtar respublikaların vә federal gәlişmәlәrin meydana çıxması,
Avropa İttifaqının genişlәnmәsi, Çinin dünyaya açılması vә nәhayәt Yaxın Şәrqin yenidәn şәkillәnmәsi vә
“Әrәb baharı” ilә özünü göstәrir. Belә bir düzәnin gerçәklәşmәsi dünyada özü ilә bәrabәr yeni bir dil-
ünsiyyәt ortamı vә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәr dә gәtirmişdir. Bir çox dil; rәsmi dövlәt dili statusu vә ya
müәyyәn bir miqyasda isә yeni işlәnilmә, tәrcümә oluna vә ya çevrilә bilmә sferaları әldә etmişdir. Ortaq
ünsiyyәt vasitәsi olan dillәrin, özәlliklә dә ingilis, ispan, çin dillәrinin vә latın әsaslı әlifbaların işlәnilmә
funksionallığı vә sahәlәri genişlәnmişdir. Dünyada danışılan bir çox dil artıq sadәcә kütlәvi informasiya
vә tәlim-tәrbiyә vasitәlәri vә ya diplomatik әlaqәlәr vasitәsilә yayılmır. Hәmin dillәrin funksionallığının
genişlәnmәsi hәm dә daşıyıcılarının dünyanın iqtisadi olaraq inkişaf etmiş vә etmәkdә olan vә üçüncü
dünya ölkәlәrindә yayılması ilә dә özünü göstәrir. Bunun nәticәsindә yeni dil-işlәnilmә vә tәrcümә-
çevrilmә bölgәlәrinin tәşәkkül tapması ilә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәrin yaranmasına yol açılır. Bir-birinә
әn yaxın qohum dillәr olan Avrasiya türkcәlәri arasındakı әlaqәlәr dә yeni bir әdәbi vә danışıq dili
işlәnilmәsi vә çevrilmәsi müstәvisindә inkişaf etmәyә başlamışdır.
Belә bir konseptual kontekstdә 1950-ci illәrdәn başlayaraq Azәrbaycan dilindә dilimizin öz
daxili imkanları hesabına yaranan yeni ifadә vasitәlәrinin, özәlliklә dә ayrı-ayrı yeni sözlәrin işlәnilmәsi
prosesi getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Müstәqillik illәrindәn öncә vә sonra işlәnilmәyә başlayan hәmin yeni
sözlәrә dair artıq xarakterik leksikoqrafik örnәklәr dә göstәrilә bilәr.
Mәsәlәn: ilğım, şәfqәt bacısı, nәfәslik, işıqfor, әylәc, dincәliş, soyuducu, taleyüklü, yetәrsay,
çalar, çimәrlik vә s.
Elm vә texnikanın inkişafı, millәtlәrarası yeni iqtisadi, siyasi, mәdәni sahәlәrin vә әlaqәlәrin
yaranması nәticәsindә Hind-Avropa mәnşәli onlarla yeni sözün bu gün dilimizdә işlәnildiyi dә müşahidә
olunmaqdadır. Mәsәlәn: Nostalji vә ya nostalgiya, konsorsium, konsensius, mentalitet, aura,
227
kompüter, monitor, not-buk, mobil telefon, lot (qiymәtli sәhmlәrin hәr birinin dәyәri), media,
aksion, konsern, terminal, konstruktiv, tender (ihalә), konvensiya, konsolidasiya, qlobal, sammit
(zirvә), sponsor, opsion (hissә sәnәdi), makslimit, legitim, deportasiya, prezentasiya (tәqdimat),
passionarlıq vә s. Hәmin sözlәrin bir çoxunun dilimizә alınmasında Türkiyә türkcәsinin dә müәyyәn
rolunun olduğu inkar edilә bilmәz.
Bu kontekstdә Azәrbaycan dilindәki bәzi әrәb, fars vә slavyan mәnşәli sözlәrin vә dil-danışıq
qәliblәrinin yerinә Türkiyә türkcәsindәn yeni söz vә ifadәlәrin alınması diqqәti daha çox çәkmәkdәdir.
Sözügedәn linqvistik gәlişmә son dövrlәrdә türkoloji dilçilikdә ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır
(Musaoğlu 2002: 159-171; Melikli 2004: 125). Bu alınmalar Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә yeni
yaranan eyni sosiolinqvistik şәrtlәrә vә dil-danışıq ortamına bağlı olaraq ortaya çıxmaqdadır. Bunlar dil-
nitq vahidlәrinin vә digәr ünsiyyәt vasitәlәrinin çoxmәnalılığının, sinonimliyinin, omonimliyinin,
antonimliyinin vә s. inkişafının vә hәmin dillәr arasında dil-işlәnilmә, tәrcümә oluna vә çevrilә bilmә
әlaqәlәri potensialının genişlәnmәsinin әn açıq göstәricisidir. Hәmin alınmalar leksik-etimoloji mәnşәyi;
leksikoqrafik, diskursiv vә funksional işlәnilmә müxtәlifliyinә әsasәn aşağıdakı qruplara ayrıla bilәr.
2.2.1.1. Türk mәnşәli leksik-funksional alınmalar
Bu gün Azәrbaycan dilindә bәzi әrәb vә fars mәnşәli sözlәrin yerindә Türkiyә türkcәsindәn
alınan türk mәnşәli sözlәr işlәnilmәkdәdir. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn leksik vahidlәr artıq
Azәrbaycan dilindә getdikcә daha çox vәtәndaşlıq hüququ qazanmaqdadır. Hәmin sözlәrә aşağıdakılar
örnәk olaraq göstәrilә bilәr:
-“Hadisә” yerinә “olay”, “tәhqiqat vә tәdqiqat ” yerinә “araşdırma”;
-“İnkişaf vә ya tәrәqqi” yerinә “gәlişmә//gәlişim vә dәyişmә//dәyişim”;
-“İzah etmәk/şәrh etmәk” yerinә “açıqlamaq”;
-“İzah vә ya şәrh” yerinә “açıqlama vә ya “açıqlanma”;
-“Әhәmiyyәt” yerinә “önәm”, “әhәmiyyәtli” yerinә “önәmli”;
-“Nәşr etmәk/çap etmәk” yerinә “yayınlamaq//yayımlamaq”, “nәşr/çap” yerinә “yayın//yayım”;
-“İclas” yerinә “toplantı”, “vәziyyәt” yerinә durum”, “xüsusi” yerinә “özәl”;
-“Hәsrәt çәkmәk” yerinә “özlәmәk”, “kәdәrlәnmәk” yerinә “üzülmәk”;
- “Mәnbә vә ya mәxәz” yerinә “qaynaq” vә s.
2.2.1.2. Sinonim xarakterli vә yaxınmәnalı leksik-funksional alınmalar vә ya yeni dil-
danışıq normaları vә normalaşmaları
Bәzi sinonim xarakterli sözlәr vә dil-ifadә qәliblәri bu gün çağdaş Türkiyә vә Azәrbaycan
türkcәlәrindә paralel olaraq işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn sözlәr vә dil-ifadә qәliblәrinin çağdaş Azәrbaycan
228
türkçәsindә işlәnilmәsinini bütövlükdә millәtlәrarası yeni sosial aura vә buna bağlı olaraq da iqtisadi,
siyasi vә kültürәl әlaqәlәr müәyyәnlәşdirmәkdәdir. Bәs bugünkü funksional Azәrbaycan türkcәsindә
sözügedәn dil-danışıq normalaşmasının vә normalarının tәşәkkül tapmasını konkret olaraq şәrtlәndirәn
başlıca konseptual amillәr hansılardır?! Bu funksional normalaşma, hәr şeydәn öncә, Azәrbaycanın
müstәqil bir dövlәt, Azәrbaycanın dilinin dә onun rәsmi dövlәt dili olmasına әsaslanır. Azәrbaycan dili
müstәqil rәsmi dövlәt dili olmaqla bәrabәr, hәm dә ana dili vә ortaq dildir. O, kütlәvi informasiya
vasitәlәri vә texnologiyalarının dili vә ya qısaca olaraq e-dil33
kimi dә әdәbi dildәki normalaşma vә
normaların müәyyәnlәşmәsini şәrtlәndirmәkdәdir. Bu normalaşmanın vә ya konkret olaraq da dil-danışıq
normalarının tәşәkkülü Azәrbaycan dilindә әn çox onun ümumişlәk leksikonundan müәyyәn söz vә
ifadәlәrin seçilәrәk funksional әdәbi dildә daha aktiv işlәnilmәsi ilә bağlıdır. Belәliklә, bu әdәbi dil-
danışıq prosesi Türkiyә türkcәsindәn, daha çox da Türkiyә türkcәsinin vә digәr ekstralinqvistik amillәrin
tәsiri ilә Azәrbaycan dilinin ümumişlәk leksikonundan alınan uyğun sözlәrin vә dil-ifadә qәliblәrinin
hesabına genişlәnir. Mәsәlәn, örnәk, bölgә, birlik, qırmaq//qırılmaq, qavram//qavrayış, qatılmaq kimi
sözlәr, әlbәttә, Azәrbaycan dilinin ümumişlәk leksikonunda әvvәllәr dә müxtәlif leksik mәnalarda
işlәnilirdi. Ancaq bu gün belә söz vә ifadәlәr dilimizdә yeni-yeni funksional anlam yükü qazanaraq
interaktiv ünsiyyәtdә daha sıx işlәnilmәkdәdir. Hәmin sözlәrә vә dil-ifadә qәliblәrinә aşağıdakılar konkret
örnәk olaraq göstәrilә bilәr.
A. Sözlәr:
-“Gündәlik” lә bәrabәr “gündәm”; “rayon”la bәrabәr “bölgә”; “müasir”lә bәrabәr “çağdaş”;
-“Bilik, mәlumat”la bәrabәr “bilgi”; “müәssisә” ilә bәrabәr “qurum”;
“Yazıçı” ilә bәrabәr “yazar”; “ittifaq”la bәrabәr “birlik”; “әvvәl//әvvәlcә ilә bәrabәr “öncә”;
-“Müsbәt”lә bәrabәr “olumlu”; “hәyat”la bәrabәr “yaşam”; “kömәkçi” ilә bәrabәr “yardımçı”;
-“Әlaqә” ilә bәrabәr “bağlantı”; “ifadә” ilә bәrabәr “deyim”; “mәqsәd”lә bәrabәr “hәdәf”;
-“Azad//azadlıq”la bәrabәr “özgür//özgürlük”; “adam”la bәrabәr “insan”;
-“Kefinә dәymәk//incimәk”lә bәrabәr “qırmaq//qırılmaq”; “әsr”lә bәrabәr “yüzil”;
-“Başa düşmәk//başa düşülmәk”lә bәrabәr anlamaq//anlaşılmaq; “mәna” ilә bәrabәr “anlam”;
-“Mәdәni” ilә bәrabәr “kültürәl”; “sistem”lә bәrabәr “düzәn”; “dövr”lә bәrabәr “dönәm”;
-“Fikirlәşmәk”lә bәrabәr “düşünmәk”; “işlәmәk”lә bәrabәr “çalışmaq”;
33 Elektronik dil (e-dil) sözün dar mәnasında müxtәlif informasiya texnologiyalarında vә ya informatikada,
özәlliklә dә kompüterdә işlәnilәn dil mәnasına gәlir. Әlbәttә, e-dil şәrti olaraq işlәnilәn vә başa düşülәn
bir ifadә-anlayışdır. Çünki hәmin dil ingiliscә, rusca, fransızca, almanca, türkcә (Türkiyә türkcәsi),
Azәrbaycanca vә s. dillәr ola bilәr. İndi buna bağlı olaraq e-dövlәt, e-iqtisadiyyat, e-turizm vә s. qavramlar
da ortaya çıxmışdır. Bunlar hamısı müxtәlif elm vә texnologiya, iqtisadiyyat, sәnaye, tәdris kimi sahәlәrin
sürәtlә kompüterlәşmәsi, informatikanın vә ya informasiya texnologiyaları vasitәlәrinin sözün geniş
mәnasında e-dildә işlәnilmәsi vә bununla da mediologiyanın müstәqil elm olaraq formalaşması ilә
bağlıdır.
229
-“Şәrait”lә bәrabәr “ortam”; “yoldaş”la bәrabәr “arkadaş”; “kimi” ilә bәrabәr “olaraq”;
-“Çeşitlәnmәk” ilә bәrabәr “çeşitlәndirmәk”; “şәhadәtnamә” ilә bәrabәr “sertifikat”;
-“Konsept”lә vә ya “mәfhuml”la bәrabәr “qavram//qavrayış”;
-“İştirak etmәklә” bәrabәr “qatılmaq”; “ifadә” ilә bәrabәr “deyim”;
- “Maraq”la bәrabәr “ilgi, “maraqlanmaq”la bәrabәr “ilgilәnmәk”, “maraqlı” ilә bәrabәr “ilginc”
vә s.
B. Qәlib-ifadәlәr:
-Әstәğfürullah; icazәnizlә//müsaidәnizlә; istirahәt günü vә ya günlәri//hәftәsonu
-Özündәn muğayat ol//özünüzdәn muğayat olun//özünüzә yaxşı baxın;
-Yer almaq//yer tutmaq; ev dağıldı vә ya uçdu//ev çökdü; birbaşa veriliş//canlı yayın;
-Kömәk etmәk//kömәklik göstәrmәk//yardım etmәk//yardımçı olmaq;
-Әl telefonu//cib telefonu//mobil telefon; malik olmaq//sahib olmaq
-Üstünә//üzәrinә getmәk vә s.
2.2.1.2.1. Azәrbaycan dilinә Türkiyә türkcәsindәn keçәn müxtәlif mәnşәli leksik alınmalar
Azәrbaycan dilinin lüğәt tәrkibindә mövcud olan, ancaq interaktiv xarakterli gündәlik
ünsiyyәtdә çox geniş dil-işlәnilmә yayğınlığına sahib olmayan bәzi sözlәr Türkiyә türkcәsindәn
Azәrbaycan türkcәsinә fәrqli mәnaları vә çalarları ilә gәlmәkdәdir. Bunları iki qrupa ayırmaq
mümkündür:
A. Türk kökәnli leksik vahidlәr. Mәsәlәn: dәstәk//dәstәklәmәk; sayı; yolsuzluq; öndәr vә s.
Bunlarla bәrabәr, Azәrbaycan türkcәsindә işlәnilәn elә yeni sözlәr vardır ki, onlar Türkiyә
türkcәsindәki mövcud leksik modelә әsasәn düzәldilir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә “beklemek” feli vә
hәmin feildәn düzәldilmiş “beklenti” ismi vardır. Azәrbaycan Türkcәsindә “beklenti” felinin sözügedәn
mәnadakı leksik qarşılığı olaraq “gözlәmәk” feli işlәnilir. Artıq Azәrbaycan dilindә hәmin feildәn mövcud
leksik-leksikoqrafik modelә әsasәn yeni bir “gözlәnti” ismi düzәldilmişdir. Vә hәmin söz bu gün
dilimizdә çox geniş işlәnilmәkdәdir.
B. Müxtәlif dillәrdәn alınan vә türkcә dil-işlәnilmә modeli ilә Azәrbycan dilinә keçәn bәzi
leksik alınmalar. Mәsәlәn: mesaj, rәqәmsal, kontur, media, manyak, helikopter, kültürәl vә s. Qeyd
olunmalıdır ki, çağdaş Türkiyә türkcәsindә -sal, -sel kömәkçi morfemi mәhsuldar bir iki variantlı sifәt
düzәldәn leksik şәkilçi olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: kumsal, bilimsel, yapısal, siyasal vә s. (Musaoğlu
2002:234). Azәrbaycan dilindә isә indiyә qәdәr sözügedәn şәkilçi ilә düzәldilәn tәkcә bir “qumsal” leksik
vahidi işlәnilirdi. İndi isә hәmin leksikoqrafik modelә әsasәn “rәqәmsal” sözü dә düzәldilmişdir. Ancaq
hәmin söz dilimizdә ya ahәng qanununa әsasәn “rәqәmsәl” şәklindә, ya da Türkiyә türkcәsindәki uyğun
230
mәnası ilә “sayısal” leksik vahidi olaraq işlәnilmәlidir. “Mesaj” sözü isә dilimizin interaktiv lüğәt
tәrkibindә ahәng qanununa әsasәn “mәsaj” şәklindә yer almalıdır.
2.2.1.2.2. Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә yeni leksik-qrammatik vә sintaktik
normalar vә normalaşmalar
Son 20-25 il içәrisindә Türkiyә Türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә keçәn müxtәlif dil-danışıq
vasitәlәrini sadәcә leksik vahidlәrlә mәhdudlaşdırmaq mümkün deyildir. Burada sintaktik birlәşmәlәrdәn
dә bәhs edilә bilәr. Mәsәlәn: internet mediası, hava alanı, canlı yayın vә s.
İndi Azәrbaycan türkcәsindә çox vaxt әdәbi-diskursiv kontekstdәn dә asılı olaraq felin indiki
zamanının vә ya xәbәr şәklinin yerindә onun vacib formasının işlәnildiyinin intensivlәşmәsi özünü
göstәrir. Mәsәlәn: işlәnilir//işlәnilmәkdәdir vә ya davam etdirilir//davam etdirilmәkdәdir vә s. Bu gün
artıq Azәrbaycan dilindәn dә bәzi dil-danışıq elementlәrinin az da olsa Türkiyә Türkcәsinә keçdiyi
müşahidә olunmaqdadır. Mәlum olduğu kimi, müxtәlif mәnalı subordinativ, koordinativ vә korrelyativ
polipredikativ vahidlәr vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tabeli mürәkkәb cümlәlәr Azәrbaycan
dilindә Türkiyә türkcәsinә nisbәtәn daha yayğındır. Türkiyә Türkcәsindә isә feli bağlama, feli sifәt,
mәsdәr tәrkibi vә qoşmalı birlәşmәlәrlә qurulan sadә geniş cümlәlәrin işlәnilmә sıxlığı yüksәkdir.
Mәsәlәn, bir cümlә konstruksiyası Azәrbaycan Türkcәsindә “Mәn onu demәk istәyirәm ki, siz hamınız
çox yaxşı uşaqlarsınız” şәklindә ifadә olunur. Türkiyә türkcәsindә isә hәmin konstruksiya adәtәn
aşağıdakı şәkildә işlәnilir: “Ben sizin hepinizin çok iyi çocuklar olduğunuzu söylemek istiyorum.” Ancaq
sözügedәn mürәkkәb cümlә konstruksiyalarının bu gün paralel olaraq Azәrbaycan dilinin vә digәr türk
әdәbi dillәrinin dә tәsiri ilә Türkiyә türkcәsindә daha sıx işlәnildiyi müşahidә olunur. Bu gün Türkiyә
türkcәsindә “yerine getirmek”le bәrabәr “yerine yetirmek”, “hoşuna getmek”le bәrabәr “hoşuna gelmek”
ifadәlәrinin, “işlәnmәk//işlәnilmәk” feil modelindәki kimi “kullanmak”la bәrabәr “kullanılmak”ın da
işlәnildiyinә tәsadüf olunur. Bunlar da Türkiyә türkcәsinә Azәrbaycan türkcәsinin tәsiri olaraq açıqlana
bilәr.
2.3. Tәrcümә, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı
Bir-birinә әn yaxın olan qohum dillәr vә ya әdәbi dillәr XX yüzilin sonlarından etibarәn fәrqli
konseptual parametrlәri vә özünәmәxsus linqvistik detalları ilә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә
interospektiv araşdırma-öyrәnilmә aspektlәrindә әn yaxın qohum dillәr olaraq öyrәnilir. Bununla da
filologiya elmindә “dillәrin dili” olaraq bilinәn tәrcümә (Göktürk 2004) nәzәriyyәsi vә praktikası ilә
bәrabәr, bir böyük dilin әdәbi dillәrinin yazılı vә şifahi formalarında özünü göstәrәn әdәbi mәtn
231
uyğunlaşdırması vә ya çeviri34
prosesinin konseptual-linqvistik olaraq öyrәnilmәsi vә tәrif edilmәsi
mәsәlәsi dә bu gün türkoloji dilçilikdә gündәmә gәlmişdir.
Bir-birilә qohumluq әlaqәsi olmayan dillәrdә hәr hansı bir şifahi vә yazılı mәtnin birindәn
gigәrinә aparılan çevirisi tәrcümәdir. Mәsәlәn, bir xarici dildәn Azәrbaycan dilinә, Azәrbaycan dilindәn
dә hәr hansı bir xarici dilә edilәn çeviri kimi. Bir-birinә qohum olan ingilis dilindәn alman dilinә vә bir-
birinә daha uzaq olan ingilis dilindәn rus dilinә vә әksinә edilәn çevirilәr dә tәrcümәdir. 40%-80%
civarında dәyişәn “Provoslav-Kiril” vә Katolik-Latın” kültürәl komponentlәri ilә slavyan dillәri (Тoлcтoй
1977) vә qәdim türk dili әsaslı türk әdәbi dillәri isә bir-birinә әn yaxın qohum dillәrdir. Bunların birindәn
digәrinә edilәn әdәbi mәtn uyğunlaşdırması isә tәrcümә deyildir. Bu, bir çeviri vә ya әdәbi mәtn
uyğunlaşdırması işi olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
Bu baxımdan Mirzә Әlәkbәr Sabir daha 100 il әvvәl bir türk dilindәn digәr bir türk dilinә (o
zamana görә Osmanlı türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә) tәrcümә etmәyin mümkün olmadığını yazırdı:
“Osmanlıcadan tәrcümә türkә”- bunu bilmәm,
Gerçәk yazıyor Gәncәli, yainki hәnәkdir,
Mümkün iki dil bir-birinә tәrcümә, amma
“Osmanlıcadan tәrcümә türkә” nә demәkdir?! (Sabir 1992).
Şifahi-yazılı mәtnlәrin bir türk dilindәn digәrinә çevirildiyi vaxt özünü göstәrәn eyniliklәr,
ayrılıqlar, variantlar, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәr ümumtürk dilinin fonetik, qrammatik, sintaktik,
leksik vә frazeoloji vahidlәri olaraq dәyәrlәndirilә bilәr.
Qaynaq dil çevirilәn, hәdәf dil isә çeviri edilәn vә ya çevirinin konkret olaraq hәyata keçirildiyi
dildir. Qaynaq mәtn öncә çevirilәn dildәn seçilәrәk götürülür vә hәdәf dilә çevirilir. Qaynaq mәtnin hәdәf
mәtnә uyğunlaşdırılması burada çeviri prosesini tәşkil edir. Çeviri prosesindә öncә qaynaq mәtn ümumi
mövzusu vә mәzmunu baxımından diqqәtlә öyrәnilir. Sonra fәrqli leksikonu tәşkil edәn sözlәrin, leksik-
farazeoloji birlәşmәlәrin, cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәdәf mәtndә işlәnilmәsi әn çox
çeviri edilәn dilә әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Çağdaş türk әdәbi dillәrindәn bir-birinә mәtn sәviyyәsindә
aparılan hәr cür şifahi vә yazılı çevirilәri edәn şәxs isә “çevirmәn vә ya çevirici” olaraq bilinmәlidir.
Tәrcümәnin ikinci bir yaradıcılıq işi olduğu söylәnilir. Belә olduğu halda, çeviri hәr yönü ilә ayrıca bir
yazıçılıq vә ya “әdәbi müәlliflik” (Seçdirmә bizimdir- M. M. işidir. Bu baxımdan çevirmәn qaynaq vә
hәdәf dillәri çox yaxşı bilmәklә bәrabәr, hәm dә geniş dünyagörüşü vә yazıçılıq qabiliyyәti vә ya yetkin
bir qәlәm sahibi olmalıdır.
34
“Çeviri” sözü Türkiyә türkcәsindә “aktarma” termini ilә dә ifadә olunur. “Aktarma” termini bir-birinә
çox yaxın olan türk dillәrindә birindәn digәrinә aparılan çevirmә prosesinin türkcә olaraq
adlandırılmasıdır. Biz burada “çeviri” sözünü “aktarma” vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması” ifadәsinin
yerindә bir “işçi temrin” olaraq işlәdirik.
232
2.3.1. Tәrcümә vә çeviri işlәrinin informasiya texnologiyaları vasitәlәri ilә aparılması
Sözügedәn işlәr XX yüzilin son qәrinәsindә vә XXI yüzildә artıq qaynaq vә hәdәf dillәr vә
mәtnlәr anlayışlarının ümumi filoloji kontekstdә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv
aspektlәrdә öyrәnilmәsilә gündәmә gәlmәkdәdir. Türkoloji dilçilikdә isә hәmin qavram vә onun
açıqlanması ilә bağlı olaraq aparılan araşdırmalar vә müxtәlif işlәr linqvistik yönüm vә yöntәmlәri ilә
daha çox 2000-ci illәrdәn başlayaraq müstәqil bir filoloji fәnn sahәsi olaraq ayrılmaqdadır (Uğurlu 2000;
2004; Musaoğlu 2010).
Bu gün istәr klassik vә çağdaş anlamları ilә Türk әdәbi dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırması
elminin әsas prinsiplәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi, istәrsә dә türk dillәri xarakterli avtomatik proqram
tәminatı vә ya yazılımının35
(software) yaradılması işlәrinin sadәcә әn yeni filoloji-linqvistik yönümlәr vә
yöntәmlәrlә aparılması ilә uyğun nәticәlәrin әldә edilә bilәcәyi düşünülmәkdәdir. Sözügedәn dilçilik
yöntәmlәrinin hәyata keçirildiyi әn yeni elmi sahәlәr vә ya linqvistik axınlar isә aşağıdakılardan ibarәtdir:
koqnitiv elmlәr (cognitive sciences), informatika vә ya informasiya texnologiyaları elmi
(computing sciences), koqnitiv dilçilik (cognitive linguistics), kompüter linqvistikası
(computational linguistics).
Elmdә informasiya texnologiyaları vә kompüter linqvistikası işlәmlәrinin aparılması
konkret olaraq mәtnin avtomatik tәrcümәsinin hәyata keçirilmәsi araşdırmalarına vә praktik
işlәrinә bağlıdır. Avtomatik tәrcümәnin mümkünlüyü fikri 1946-cı ildә Amerikan alimlәri
tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. Kompüterdә rus dilindәn ingilis dilinә ilk tәrcümә örnәyi 1954-cü
ildә Amerikada, fransız vә ingilis dillәrindәn rus dilinә ilk tәrcümә örnәklәri isә Moskvada yerinә
yetirilmişdir. Günümüzdә avtomatik tәrcümә işlәri artıq çox irәlilәmişdir. Buna baxmayaraq, hәr
cür mәtnin avtomatik tәrcümәsinin vә çevirisinin edilmәsi vә artıq kompüterin tәrcümәçinin vә
çevirmәnin vәzifәsini yerinә yetirә bilmәsi isә hәlәlik mümkün deyildir. İndilikdә sadәcә elmi,
texniki, bәzi rәsmi vә publisistik mәtnlәrin avtomatik çevirisi işi yerinә yetirilә bilmәkdәdir.
Bugünkü Hind-Avropa dillәri әsasında mәtnin avtomatik tәrcümәsinә dair işlәrdә inkişaf etdirilәn
proqram yazılımının aqqilitünativ mәnşәli türk әdәbi dillәrindә hәyata keçirilmәsindә isә indiyә
qәdәr önәmli bir nәticә әldә edilmәmişdir. Bu, hәr şeydәn öncә, türk dillәrinin Hind-Avropa
dillәrindәn fәrqli bir sәs ahәnginә, aqqilitünativ quruluşa vә sabit söz sırasına malik olması ilә
35
Biz “avtomatik proqram tәminatı” sözlәrinin yerinә Türkiyә türkcәsindә dә işlәnilәn “çeviri yazılımı (software)
proqramları” ifadәsini bir “işçi temrin” olaraq işlәdirik.
233
әlaqәdardır. İnformasiya texnologiyaları vә kompüter linqvistikası fәaliyyәtlәri türk dillәrindә
tәrcümә deyil, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması mәntiqi ilә aparılmalıdır.
1990-cı illәrdәn bәri çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı türkoloji dilçilikdә
yeni bir filoloji sahә vә ya linqvistik fәnn sәviyyәsindә, özәlliklә dә daha çox praktik istiqamәtdә
öyrәnilmәkdәdir. Burada әn çox diqqәti çәkәn türk әdәbi dillәri arasında çeviri-tәcrübә proqram
yazılımları proyektlәrinin hazırlanmasının gündәmә gәtirilmәsindәn ibarәtdir. Bu baxımdan
Bilkәnd Üniversitetindә İlyas Çiçәklinin cümlәlәrin çevirisinә dayalı Türkcә-Tatarca bir çeviri
sistemi (http://www.tdk.gov.tr. 27.12.2008;22.10) vә Azәrbaycanda Atatürk Mәrkәzi,
Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilcilik İnstitutu, İnformasiya
Texnologiyaları İnstitutu vә “İn Ko Tek” İnformasiya-Kommunikasiya Birliyinin
“Azәrbaycanca-Türkcә vә Türkcә-Azәrbaycanca avtomatik çeviri sistemlәrinin yaradılması” adlı
bir proyekt hazırladığı bilinmәkdәdir (Әhmәdov 2007).
Kompüterdә türk әdәbi dillәri arası linqvistik araşdırmaların vә buna uyğun praktik
işlәrin aparılması, eyni zamanda elektronik çeviri yazılımı proqramlarının hazırlanması işi
türkoloji dilçilikdә hәlәlik öünün başlanğıc mәrhәlәsindәdir. Bәs avtomatik vә ya maşın çevirisi
vә buna uyğun proqram yazılımı qavramının açıqlanmasını necә başa düşmәk olar? Bu qavramın
ayrı-ayrı alt başlıqlarının vә uyğun kateqoriyalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә dair görülәcәk olan
әsas konkret işlәr hansılardır?
Kompüterdә yazılmış hәr hansı bir mәtnin әvvәlcәdәn seçilmiş dillәrin materialları
әsasında elektronik lüğәtlәri vә dәqiq olaraq tәsbit olunmuş qrammatik qaydaları, sözlәrdә
çoxanlamlılığı vә omonimliyi göstәrәn konkret alqoritmlәr cәdvәllәri müәyyәnlәşdirilir.
Sözügedәn qavram bütövlükdә belә bir elektronik alqoritmlәr yazılımı sistemi ilә bir türk
dilindәn digәrinә aparılan çeviri işini ifadә edir. Belә bir tamamlanmış iş hәlәlik, tәәssüflәr olsun
ki, yoxdur. Әldә olan işlәr isә sadәcә bәzi cümlә vә sözlәrin avtomatik olaraq bir türk dilindәn
gigәrinә çevrilmәsi vә ya elektronik lüğәt örnәklәrinin hazırlanmasından ibarәtdir. Bu baxımdan
әn konkret işlәrdәn biri olaraq Әhmәd Yәsәvi Universiteti, Türk Dil Qurumu vә Türkiyә
Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyinin internetdә yayınladığı “Türk dillәri elektronik lüğәti”
diqqәti çәkir. Әhmәd Bican Әrcilasunun Türk Cümhuriyyәtlәrindәn olan türkoloqlarla birlikdә
tәrtib etdiyi “Müqayisәli türk dillәri lüğәti” adı ilә adlandırılan vә yeddi min sözü ehtiva edәn
kitab 1992-ci ildә Türkiyә Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyi tәrәfindәn yayınlanmışdır.
234
Aşağıda hәmin lüğәtin internetdә hazırlanmış elektronik yayınından “okul, dayı vә kol” sözlәrinin
çevirilәri göstәrilmişdir.
Belәliklә, türk dillәrindә uyğun bir avtomatik çevirinin yazılım proqramı sistemi yalnız
dil-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri, variantları, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli olan sözlәrin anlam-
ifadә özәlliklәrinin kompüter alqoritmlәrinin tәrtib olunması ilә gerçәklәşdirilә bilәr.
Türk әdәbi dillәrinin eyniliklәri әn çox eynilikdәki fonetik, morfoloji, imla fәrqliliklәri
vә xarici dillәrdәn alınmış bәzi leksik vahidlәrin qarşılıqlarının işlәnilmәsilә seçilmәkdәdir. Bu,
Azәrbaycan dilindәki “Әli bir müәllimdir” cümlәsinin digәr türk әdәbi dillәrinә edilmiş
çevirilәrindәn dә açıq bir şәkildә görünmәkdәdir. Türk. Ali (bir) öğretmen (dir); Türkmәn: Aly
bir mugallymdyr; Özbәk: Ali (bir) o‘qituvchi; Uygur: Éli bir okutkuçi; Qazax: Әли (бир)
mұғaлим; Qırgız: Ali mugalim; Tatar: Aли (бeр) укытучы; Başqurd: Aли уkытыусы; Xakas:
Ali ügremçi poladır vә s. Yuxarıda göstәrilәn leksik müxtәliflik vә bununla bәrabәr türkmәn
dilindә yer alan uzun saitlәr (değil yerinә de:l), Türkiyә türkcәsindә felin sürәrlik mürәkkәb şәkli
(gidedur-, çıkagel- vә s.) vә ya geniş zaman şәklinin (-r,-ar, (I)r/ur: ağla-r, bak-ar vә s.)
işlәnilmәsi kimi hadisәlәr hәmin әdәbi dillәrdәki dil-danışıq fәrqliliklәrindәn bәzilәridir.
Müәyyәn bir anlamın ifadәsi ilә seçilәn, ancaq müxtәlif leksik vahid vә qrammatik şәkillәrlә
müәyyәnlәşәn dil-danışıq variantları isә әn çox qәlib sözlәr, atalar sözlәri vә deyimlәrdә vә ya
frazeologizmlәrdә müşahidә olunur. Mәsәlәn, düşmәk//düşmek frazeologizm qurucu sözü ilә
235
düzәlәn “Düşәr düşmәzi olar” deyimi Azәrbaycan türkcәsindә, “Düşmez kalkmaz bir Allah”
deyimi Türkiyә türkcәsindә orijinal şәkillәri ilә yer almaqdadır. Qazax türkcәsindә yer alan
“Berewdiki birewge qızday kerinedi. ‘Birisinin arvadı diğerine qız kibi görünür’ deyiminin
Türkiyә türksәcәsindәki variantı isә “Komşunun tavuğu komşuya kaz, karısı kız gibi görünür”
şәklindәdir.
“Düşmәk, subay, kişi” kimi leksik vahidlәr türk dillәrindә şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli
sözlәrә örnәk göstәrilә bilәr. Bunların da Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә “A” hәrfi ilә
başlayanlarının lüğәti dәrsliyimizin III hissәsindә yer almaqdadır. Tәxmini olaraq aparılmış
statistik hesablamalarımıza әsasәn türk dillәrindә sözügedәn leksik vahidlәrin sayı tәxminәn on
minә qәdәrdir.
2.3.2. Çeviri yazılımı proqramları vә bunlarla bağlı görülәn linqvistik işlәr
Türk әdәbi dillәri arası uyğun çeviri yazılımı proqramlarının hazırlanması üçün, hәr şeydәn
öncә, kompüterdә dil-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri vә variantlarının ümumtürk dilinin fonetik,
qrammatik, leksik vә leksikoqrafik qaydalarına әsasәn ilkin vә sonrakı alqoritmlәri
müәyyәnlәşdirilmәlidir. Ayrıca çoxmәnalı, omonim, sinonim vә nәhayәt şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli
sözlәrin ümumi polisemantik kontekstdә elektronik lüğәtlәri tәrtib olunmalıdır. Yalnız bundan sonra türk
әdәbi dillәri arası konkret çeviri yazılımı proqramları gerçәklәşdirilә bilәr. Çeviri yazılımı proramlarının
hazırlanması işi kompüter vә ümumiyyәtlә informasiya texnologiyaları vasitәsilә müәyyәn linqvistik
işlәrin görülmәsini dә gündәmә gәtirmәkdәdir. Türk әlifbaları, dil-danışıq özәlliklәri, sәs dәyәrlәri
әsasında ümumtürkcә millәtlәrarası fonetik transkripsiya cәdvәli; yazı-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri vә
variantalarının sxemlәri; şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәr sinxronik olaraq tәsvir olunmalıdır.
Sözügedәn sinxronik tәsvirin yer aldığı çağdaş bir stolüstü funksional qrammatika kitabı hazırlanmalıdır.
Hәmin funksional qrammatika kitabı hәr hansı bir inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrindәn birindә yazıla bilәr.
Bu gün dünyada müxtәlif dillәrin tәdris olunması, öyrәnilmәsi vә qlobal dil siyasәtinin
qurulması fransızca dövlәt vә ingiliscә ünsiyyәt dili әnәnәsinә dayanmaqdadır. Avropa mәrkәzli dil-
işlәnilmә modellәşmәsi isә göstәrilәn hәr iki әnәnәni bir bütün halına gәtirmәkdәdir. Bu modellәşmә “dil
hafizәsi bankı”nda әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının seçilәrәk işlәnilmәsilә gerçәklәşәn ünsiyyәtә vә
ya kommunikasiyaya әsasәn qurulmaqdadır. Türk dillәrindә isә söz şәkli göstәrilәn işlәnilmә formasından
fәrqli olaraq müxtәlif söz kök-gövdәsi vә şәkilçilәrin ifadә etdiyi funksiya vә mәna sahәlәrinin müәyyәn
bir ardıcıllıqla reallaşan sırası ilә gerçәklәşmәkdәdir. Mәsәlәn, rus dilindә “в его творчестве” vә ingilis
dilindә “in his works” sözlәri ilә söz sırasına әsasәn bir konkret anlam bildirilir. Türk dillәrindә isә hәmin
anlam tәk bir “yaradıcılığındakı” leksik vahidinin “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı
236
şәkilçilәri ilә formalaşan sırası ilә ifadә edilmәkdәdir. Türk dillәrindә köklәr vә şәkilçilәr leksik, leksik-
qrammatik vә qrammatik mәnaların yer aldığı ardıcıl vә bölünmәyәn bir sıra ilә düzülmәkdәdir.
Sözügedәn sıralanma konkret bir ünsiyyәt vә ya kommunikasiya ehtiyacına bağlı olaraq danışıq әsnasında
reallaşmaqdadır. Flektiv dillәrdә lüğәt tәrkibi vә söz sırasına әsasәn ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyәsindә
müәyyәnlәşәn söz forması türk dillәrindә ünsiyyәt anı vә dil daxili fәaliyyәt fenomeni olaraq ortaya
çıxmaqdadır. Belә bir söz forması isә dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn qavramların dәrk olunmasını
leksik, leksik-qrammatik vә qrammatik şәkilçilәrin mәntiqi sıralanması ilә hәyata keçirir. Bu isә Avrasiya
mәrkәzli ikinci bir dil modellәşmәsinin funksional olaraq qurulmasında konseptual dәrk etmә әsasının
yaradılması vә orijinal bir çeviri yazılım proqramı örnәyinin hazırlanmasına imkan verә bilәr. Belәliklә,
ümumtürk dilinin potensial imkanları gerçәklәşdirilәr vә onun sәs uyumuna, aqqilütinativ quruluşuna vә
söz sırasına söykәnәn yeni bir dil modellәşmәsi konseptual dәrk etmә әsasınada qurula bilәr. Belә bir
modelin yaradıla bilmәsi üçün, hәr şeydәn öncә, maddә başı sözlәri Türkiyә türkcәsindә verilәn, mәnaları
isә müxtәlif türk әdәbi dillәrindә әn azı 500.000 kәlmә vә deyimlә açıqlanan vә sinxronik olaraq tәrtib
olunan “Böyük türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt” hazırlanmalıdır. Bu Mahmud Qaşqarlının
yazdığı “Divani lüğәt-it türk” kimi bir әsәrin günümüzdә türkcә vә ya türk dillәrindә sinxronik olaraq
yazılması mәnasına gәlir.
2.3.3. Türk dillәri arası әdәbi mәtn çevirilәri
Әdәbi mәtn uyğunlaşdırması tәcrübәsindә sözügedәn mәtn çevirilәri Türk dünyasında günümüzә
qәdәr, әsasәn, iki formada hәyata keçirilmişdir. Bunlar aşağıdakılardan ibarәtdir:
A) Çeviri әsnasında qaynaq dil olaraq qәdim türk dili, Cağatay vә Osmanlı türkcәlәri kimi
klassik vә XIV-XVI yüzillәlәrdәn etibarәn daha çox xalq dili әsasında formlaşan yeni türk әdәbi
dillәrindәn müxtәlif lazımi mәtnlәr seçilir. Hәmin mәtnlәr tarixi-diaxronik ardıcıllığa vә sinxronik
kontekstә әsasәn әn yeni çağdaş türk әdәbi dillәrinә çevirilir.
B) Qaynaq vә hәdәf dil sәviyyәlәrindә hәm şifahi, hәm dә yazılı mәtnlәr әn yeni çağdaş türk
әdәbi dillәrindәn bir-birinә sinxronik olaraq çevirilir. Hәmin çeviri prosesindә görülәn işlәr әdәbi mәtn
uyğunlaşdırması fәaliyyәtlәrinin әsasını tәşkil edir.
Türk әdәbi dillәri arası mәtn çevirilәri prinsip etibarilә müxtәlif әdәbi mәtnlәrin qәdim türk
әdәbi dillәrindәn çağdaş türk әdәbi dillәrinә vә ikincilәrdә dә bir-birinә çevirilmәsi ilә gerçәklәşir. Bu
fәaliyyәtlәr 1990-cı illәrdәn başlayaraq getdikcә sürәtlәnir. Ancaq bu gün hәlә әdәbi mәtnlәrin daha çox
qәdim vә yeni türk dillәrindәn Türkiyә türkcәsinә, ondan da digәr türk әdәbi dillәrinә vә ya digәr türk
әdәbi dillәrindәn Türkiyә türkcәsinә çevirildiyi müşahidә olunur. Daha doğrusu, sözügedәn әdәbi
mәtnlәrin çevirilmәsi prosesi dillәrә görә qaynaq vә hәdәf mәtnlәrin yerlәrinin dәyişilmәsi ilә daha çox
Türkiyә türkcәsi ilә digәr türk yazı dillәri arasınada hәyata keçirilir. Mәsәlәn, Çingiz Aytmatovun, demәk
237
olar ki, bütün әsәrlәri öncә müxtәlif xarici dillәrdәn vә günümüzdә isә qırğız dilindәn dә Türkiyә
türkcәsinә tәrcümә olunmuş vә ya çevrilmişdir. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinin,
müxtәlif әdәbi mәtnlәrin vә populyar yazıçıların әsәrlәrinin çağdaş Türkiyә türkcәsinә çevirilmәsinin
tarixi isә 1950-ci illәrә qәdәr gedib çıxır. Sözügedәn çeviri prosesinin sürәtlәnmәsinә vә onun konkret
nәticәlәrinin ortaya çıxarılmasına hәm Azәrbaycanlı, hәm dә Türkiyәli alimlәr, yazıçılar, publisistlәr,
türkoloqlar vә ümumiyyәtlә ziyalılar hәmişә böyük sәy göstәrmişdir. Hәlә Sovetlәr Birliyi vaxtında
Azәrbaycandan Hәmid Araslının vә Abbas Zamanovun, Türkiyәdәn Әhmәd Cәfәroğlunun, Muharrem
Erginin, Sәadәt Cağatayın, daha sonralar isә Yavuz Akpınar vә onun yayınladığı “Qardaş Әdәbiyyatlar”
jurnalının çox böyük rolu olmuşdur (Ercilasun 2007). Günümüzdә isә Yusif Gәdiklinin, Әli Duymazın,
İldәniz Kurtulan vә digәrlәrinin Azәrbaycan Türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә etdiyi çevirilәr diqqәti
çәkir. Azәrbaycan yazarlarından Anarın, Elçinin vә Kamal Abdullanın bir çox әsәri bu gün Türkiyә
türkcәsindә sevә-sevә oxunmaqdadır. Bu әsәrlәrә Anarın “Ağ liman” vә “Beşmәrtәbәli evin altıncı
mәrtәbәsi”, Elçinin “Mahmud vә Mәryәm” vә “Ölüm hökmü”, Kamal Abdullanın isә “Gizli Dәdә
Qorqud”, Yarımçıq әlyazma” vә Sehrbazlar dәrsi” әsәrlәrini örnәk göstәrmәk olar. Bütün bu çeviri
işlәrinin aparılması vә onların әdәbi-linqvistik özәlliklәri ilә dәyәrlәndirilmәsi isә türkoloji dilçilikdә
ayrıca bir әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә ya çeviri nәzәriyyәsi vә praktikası filoloji sahәsi olaraq
ayrılmaqdadır (Musaoğlu 2010: 24-26). Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn filoloji sahә araşdırma-öyrәnilmә
baxımından türkoloji dilçilikdә günün әn aktual mәsәlәlәrdәn biri olaraq diqqәt mәrkәzindәdir.
3. Türkoloji dilçilikdә bәdii mәtnin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi
Mәtnin cümlәdәn böyük, yәni MSB sәviyyәsindә tәdqiqi problemi dilçilikdә XX
yüzilin ikinci yarısından sonra ortaya çıxmışdır. Bütövlükdә isә mәtn sintaksisi XX yüzilin son
qәrinәsindә bütün parametrlәrinә görә bir filoloji elm sahәsi olaraq formalaşmışdır. XX yüzilin
ortalarında Avropa dilçiliyi, xüsusilә dә Praqa funksional dilçilik mәktәbi nümayәndәlәrinin
uğurları kommunikativ vә semantik mәzmunlu yeni linqvistik açıqlanmaların meydana çıxmasına
vә xüsusilә dә filologiyada MSB-nin ayrıca olaraq tәdqiqinә geniş yol açmışdır. Avropa vә
Rusiyada bu sahәdә böyük uğurlar olsa da, türkoloji dilçilikdә mәtn sintaksisi vә ya qrammatikası
mәsәlәsi o dövrdә hәlәlik nisbәtәn çox az öyrәnilmişdir.
Qeyd olunmalıdır ki, filologiyada mәtnin ümumi filoloji-әdәbi vә -linqvistik özәlliklәri
daha Antik dövrdәn, yәni Aristoteldәn başlayaraq öyrәnilmәkdәdir. Belә ki, mәtnin ümumi vә
tәfәrrüatlı filoloji tәdqiqi ilk öncә mәtnşünaslıq vә әdәbi mәtnlәrin tәnqidi nüsxәlәrinin
hazırlanması vә mәtn nәzәriyyәsi vә ya әdәbi mәtnlәrin müxtәlif funksional üslublar vә әn yayğın
әdәbiyyatşünaslıq vә dilçilik metodları baxımından müştәrәk işıqlandırılmasıyla bilinmәkdәdir.
238
1980-ci illәrdәn etibarәn isә mәtn dilçiliyi, qrammatikası, quruluşu vә sintaksisi vә ya mәtnin
hәm fonetik-fonoloji vә morfonoloji, hәm dә qrammatik-leksik, leksik-leksikoqrafik vә
farazeoloji-semantik vә funksional özәlliklәri mәtn-diskurs, intertekstual vә interdiskursiv
kontekstlәrdә bir bütün olaraq araşdırılmaqdadır (Гальперин 1981). Bu isә özәlliklә mәtn dilçiliyi
vә sintaksisinin türkoloji dilçilikdә ayrıca bir linqvistik sahә olaraq müәyyәnlәşdirilmәsini
şәrtlәndirmәkdәdir. Әslindә ilk öncә, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, frazafövqü vә ya
cümlәdәnböyük vahidlәr vә bunlarla bağlı olaraq da mәtn sintaksisi, mәtn qrammatikası vә mәtn
quruluşu anlayışları ortaya çıxmışdır. 1980-ci illәrdәn etibarәn isә әn çox “mәtn dililçiliyi”
termininin işlәnilmәsi yayğınlaşmışdır. Bu baxımdan terminoloji adlandırmada mәtn dilçiliyi
termin-anlayışı üst qavram, “mәtn qrammatikası”, “mәtn quruluşu” vә “mәtn sintaksisi” termin-
anlayışları onun alt qavramları, “sintaktik bütövlәr, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, frazafövqü
vahidlәr” vә s. isә onların altındakı alt qavramlar vә ya başlıqlar vә yarımbaşlıqlar olaraq
müәyyәnlәşdirilә bilәr. Dәrsliyimizin bu bölmәsindә әsas etibarilә Azәrbaycan türk bәdii
mәtninin sintaktik-kommunikativ özәlliklәri üzәrindә durulur.
Türkoloji dilçilikdә vә onun müstәqil bir şöbәsi olan Azәrbaycan dilçiliyindә sözügedәn
filoloji qavrama aid yuxarıda göstәrilәn adlandırma sәciyyәli terminlәrdәn daha çox “mәtn
sintaksisi” termini işlәdilir (Novruzova 2002). Bu bir tәrәfdәn, aşağıda da göstәrildiyi kimi,
sözügedәn problemin başlanğıcdan etibarәn türkoloji dilçilikdә daha çox “mürәkkәb sintaktik
bütov” vә “cümlәdәnböyük vә ya frazafövqü vahidlәr” adlı sintaktik sәciyyәli termin-
anlayışlarla işıqlandırılması, digәr tәrәfdәn isә Azәrbaycan dilçiliyindә sintaksisin vә özәlliklә dә
mürәkkәb cümlә sintaksisinin ümumi türkoloji dilçilik aurası baxımından çox geniş bir ölçüdә
tәdqiq olunması vә buna bağlı olaraq da mövzunun sövq-tәbii bir şәkildә metalinqvistik sәciyyәli
yönümdә açıqlana bilmәsiylә dә izah edilә bilәr.
XX yüzilin 40-50-ci illәrindә MSB-nin bir ortaq öyrәnilmә obyekti olaraq tәdqiqinә
dair Avropa vә rus dilçiliyindә әldә edilәn uğurlar keçmiş Sovetlәr Birliyindә yaşayan türkdilli
xalqların da dil materialları әsasında bu vә ya digәr filoloji-linqvistik istiqamәtlәrdә yeni elmi
tәdqiqatların aparılmasına güclü tәkan vermişdir. XX yüzilin 60-cı illәrindә Kazan
Universitetinin professoru M. Z. Zәkiyev mәtn sintaksisi sahәsindә uğurlar qazanan ilk tәdqiqatçı
türkoloqlardandır. Onun “Tatar dilinin sintaktik quruluşu” (1963) adlı әsәri bu baxımdan
fundamental tәdqiqat işi sayıla bilәr. Müәllif kitabın böyük bir bölmәsini mürәkkәb sintaktik
bütövlәrin quruluşuna vә onun tәrkibindәki cümlәlәrin әlaqәlәnmәsi mәsәlәsinә hәsr etmişdir.
239
Tatar türkcәsinin materialları әsasında mәtn üzәrindә araşdırmalar aparan müәllif MSB-nin
sәrhәdlәri, hәcmi, semantik xüsusiyyәtlәri, mәtndә әlaqәlәndirici vasitәlәri haqqında әtraflı
mәlumat vermişdir. Tәdqiqatçıya görә, MSB-ni tәşkil edәn cümlәlәr arasındakı bağlılığı vә ya
ierarxik münasibәtlәri, onları bağlayan mәtnlinqvistik vasitәlәri әtraflı öyrәnmәk türkoloji
dilçiliyin әsas mәsәlәlәrindәn biridir. Müstәqil-bәrabәrhüquqlu cümlәlәr arasındakı bağlılığı
öyrәnmәk üçün lazım olan tәlәblәrә әlaqәli nitqin hansı hissәsi cavab verirsә, MSB-nin dә
hüdudları ondan asılı olaraq müәyyәnlәşir (Закиев 1963).
Türk әdәbi dillәrindә mәtn sintaksisinә dair tәdqiqatlar, başlıca olaraq mәtnin
qrammatikası vә semantikası, mәtn vә üslubiyyat istiqamәtlәrindә aparılan araşdırma işlәrinin
mövzusu olmuş vә әn çox da mәtnin komponentlәrinin bir-biri ilә bağlanması, bağlayıcı
vasitәlәri, sәrhәdlәri vә hәcmi kimi mәsәlәlәri öyrәnilmişdir. Türkoloji dilçilikdә isә mәtn
dilçiliyi terminlәrinin dәqiqlәşdirilmәsinә cәhd göstәrilmişdir. Türk әdәbi dillәri materialları
әsasında mәtn sintaksisinә aid araşdırmalar әsasәn ayrı-ayrı yazıçıların yazdığı bәdii mәtnlәr
üzәrindә aparılmışdır. Bunun әsas sәbәbi bәdii mәtnlәrin üslub zәnginliyi vә bәdii әsәrlәrdә fәrdi
mәtn quruculuğunun daha rәngarәng formalarının mövcudluğu ilә әlaqәlidir. Lakin türk әdәbi
dillәrinә dair qәdim yazılı abidәlәrin mәtnlәri vә folklor mәtnlәri dә zaman-zaman mәtn dilçiliyi
baxımından tәdqiqat mövzusu olmuşdur.
Mәtn şifahi vә ya yazılı olaraq gerçәklәşir. Klassik filologiyada daha çox yazılı olaraq
gerçәklәşәn mәtnlәr öyrәnilmişdir. Yazılı abidәlәrimizin tәnqidi mәtnlәri, hәr şeydәn öncә,
әdabiyyatşünaslıq elmi vә onun tәrkib hissәlәri olan әdәbiyyat tarixi, әdәbiyyat nәzәriyyәsi vә
әdәbi tәnqidin elmi prinsiplәri baxımından hazırlanmışdır. Vә daha çox әdәbiyyat tariximizin
içәrisindә yer tutan vә dәyәrlәndirilәn bu elm sahәsi filologiyamızda tekstologiya termini ilә
adlandırılmışdır. Mәtn nәzәriyyәsi kimi bilinәn ümumi elm sahәsindә isә istәr әdәbiyyatşünaslıq
vә mәtn dilçiliyi, istәrsә dә üslubiyyat vә semiotika arasındakı fәnlәrarası әlaqәlәr
işıqlandırılmışdır. Müasir mәtn dilçiliyindә isә müәyyәn bir ierarxik bütövlüyә malik olan mәtnin
quruluş qaydaları vә hәmin qaydalara әsasәn müәyyәnlәşdirilәn semantik-funksional әlaqәlәr
öyrәnilir. Mәtn araşdırmaları bir elm sahәsi olaraq bütövlükdә filologiyanın içәrisindә yer alır
(ЛЭC 1990: 507).
Semiotkada hәr cür sistemli, ardıcıl vә mәnalı işarәlәr vә ya kommunikativ
şәkillәnmәlәrlә bәrabәr; müәyyәn bir tәdbir, mәrasim, rәqs, yuxu, oyun vә s. kimi fәrdi, kütlәvi
vә etnik-milli fәaliyyәtlәr vә ya fenomenlәr dә ayrı-ayrı mәtnlәr olaraq tәrif edilir. Burada
240
müxtәlif әşyalar, görüntülәr, sәslәr, geyimlәr, rәnglәr, mәnzәrәlәr, faktlar, hadisәlәr, hәrәkәtlәr,
davranışlar vә s. kimi gündәlik yaşanılan hadisәlәr vә tarixi fenomenlәr mәtnlәrin semantik vә
konseptual ifadә etmә işarәlәri olaraq özünü göstәrir. Vә sözügedәn mәtnlәr hәmin işarәlәrә
әsasәn öyrәnilir. Linqvistikada isә mәtn sözlü işarәlәrin bütünlüyü vә ierarxikliyi formasında,
sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә mikro- vә makromәtn çәrçivәlәrindә struktur, semantik vә
funksional baxımlardan (ЛЭC 1990: 507), son illәrdә isә konseptual-intellektual mahiyyәtinә
görә dә öyrәnilir (Поповская-Лисоченко 2006).
Günümüzdә hәr hansı mәtndә konkret bir mövzu vә ya hadisә olaraq ifadә olunanların
vә hәmin mәtnin struktur-semantik komponentlәrinin konseptual sәciyyәli dәrk etmә, şüur vә
tәfәkkür müstәvisindә müәyyәnlәşdirilәn “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq әlaqәlәri, ailә,
xoşbәxtlik, sәdaqәt, qәhrәmanlıq, şәhidlik, dostluq, düşmәnlik, kainat, yol, iltifat, sevgi,
qonaqsevәrlik, nifrәt, gözәllik, acı, mәrhәmәt” kimi Azәrbaycan türk mentalitetinә uyğun üst vә
alt qavramlarla әlәqәlәndirilәrәk tәdqiqi gündәmә gәlmәkdәdir. Bu isә ümumtürk mәtninin
fәlsәfi, antropoloji, psixoloji, folklorik, linqvistik, koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi
baxımlarından kompleksiv olaraq öyrәnilmәsinin yolunu açmaqdadır. Artıq mәtnqurucu dil
vahidlәrinin sıraları vә bir-biri ilә struktur-semantik әlaqәlәri vә mәtndә ifadә edilәn anlamların
koqnitiv müstәvi ilә bağlılıqları türkolji dilçiliyin dә mövzularından birinә çevrilmәkdәdir. Daha
doğrusu, Azәrbaycan türk mәtni konseptual-linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә dә öyrәnilmәkdәdir.
1970-ci illәrdәn etibarәn müasir sinxronik dilçilik vә diaxronik әdәbiyyatşünaslıqda
struktur, semantik vә funksional yöntәmlәrlә aparılan linqvistik-folklorik sәciyyәli tәdqiqat
nәticәlәrindәn türkologiya elmi dә böyük bir ölçüdә tәsirlәnmişdir. Türkoloji mәtn dilçiliyindә
folklorik mәtnlәrdә sintaktik paralellik, parselyatiklәşmә vә diskursların struktur-semantik
sisteminә dair aparılmış folklorik-mifoloji sәciyyәli konseptual-intellektual açıqlanmalar mәhz
hәmin tәsirin nәticәsindә ortaya çıxmışdır (Üstünova 1998; Musaoğlu 2002: 66-71). Bu baxımdan
“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanı mәtnindә başlanğıcı vә sonu “mübtәda-xәbәr” tәkrarlı semantik-
funksional qütblәşmәsilә işlәnilәn cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin tәdqiqi maraq
doğurur. Dәrslikdә dә aşağıda “qapalı” sintaktik quruluşlu hәmin mәtnlinqvistik parçaların
mәtndә ifadә edilәn tarixi hadisәlәrlә vә gedişatlarla retrospektiv, interospektiv vә prospektiv
sәciyyәli konseptual әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir.
Bәs türkoloji dilçilikdә vә ümumiyyәtlә sosial elmlәrdә haqqında son zamanlar xüsusilә
dә koqnitiv-konseptual sәciyyәli linqvistik açıqlanmaların ortaya çıxması ilә әlaqәdar olaraq daha
241
çox bәhs edilәn retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv36
araşdırma-öyrәnilmә
aspektlәri nә demәkdir?
Çeşitli qavramlara vә kateqoriyalara dair dil vahidlәri vә uyğun semiotik işarәlәr müasir
dilçilikdә koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә görә prospektiv, tarixi
keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә tәdqiq olunur. İnterospektiv xarakterli araşdırma-
öyrәnilmә aspekti isә milli mentaliteti vә dәyişmәz dәyәrlәri bilavasitә ifadә edәn dil-nitq
fenomenlәrinin öyrәnilmәsinә görә müәyyәnlәşir. Mәsәlәn, sadәcә milli dilә mәxsus olan
frazeologizmlәrimizin mәnşәyinin vә ya ontoloji sәciyyәli әsl türk mәtninin konseptual-linqvistik
özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi kimi.
Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә
retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir
şәkildә birlәşdirilmәkdәdir. Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn
dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә
hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda müşahidә olunmaqdadır. Müasir
dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair faktorlara
görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә
bir-biri ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin
qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri
keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf
etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-
kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә,
36
Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri vә diskursiv parçalar vә ya
bütünlәşmәlәr müasir linqvistikada koqnitiv-konseptual yöntәmlәrlә öyrәnilmәkdәdir. Daha doğrusu, bunlar
gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә vә gәlәcәyә görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә dә
araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi aura vә intellektual gedişatlar bütövlükdә
retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk vә kompleksiv olaraq birlәşdirilәrәk
işıqlandırılmaqdadır. Mәsәlәn, belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növünün vә ya digәr “milli cәciyyәli
dil-nitq vahidlәri”nin (seçdirmә bizimdir- M.M.) vә ya mәtnlinqvistik bütünlәşmәlәrin araşdırılması diqqәti
çәkmәkdәdir. Burada daha çox “müqayisәsiz sәciyyәli” özbәöz olan vә milli mentalitetә, etnoqrafiyaya,
demoqrafiyaya, folklora, adәt-әnәnәlәrә, mifologiyaya vә s. söykәnәn konkret filoloji faktorlar nәzәrә alınır. Hәmin
faktorlara, dil-danışıq vahidlәrinә vә konkret dil-danışıq ortamlarına bağlı olaraq gerçәklәşәn diskursiv vә
kommunikativ sәciyyәli mәtnlinqvistik bütünlәşmәlәr tәdqiqata cәlb olunur. Bunlar, hәr şeyden öncә, interospektiv
aspektdә öyrәnilir. Mәhz bu baxımdan yuxarıda göstәrilәn “prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv”
aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir retprosperspektivel vә interospektivel araşdırma-öyrәnilmә
konteksti formalaşmaqdadır. Sözügedәn yönüm, fikrimizcә, koqnitiv dilçiliyin әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri
olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.
242
tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә simvollaşır, sistemlәşir,
mücәrrәdlәşir vә konkretlәşir. Buna görә dә dәyişәn, yenilәşәn sosial elmlәrin başında, bizcә,
dilçilik elmi gәlir. Vә hәmin elmin müxtәlif qolları içәrisindә isә dünyanın dil xәritәsinin
semiotik vә konseptual olaraq işarәlәnmәsindә yazılı vә şifahi mәtnlәşmәlәrlә yer tutan mәtn
linqvistikası sahәsi seçilir.
Bu gün bütün bunlara bağlı olaraq dilçilik elminin tәdqiq vә tәdbiq olunan sahәlәri
getdikcә genişlәnir. Daha doğrusu, hәmin elm sahәsinin yuxarıda göstәrilәn retrospektiv,
prospektiv, perspektiv vә interospektiv araşdırma aspektlәri orijinal konseptual-semantik
yönümlәri vә informasiya texnologiyaları vә kompüter dilçiliyi proqram yazılımı sistemlәri ilә
ortaya çıxır. Ümumi müqayisәli dilçiliyin bu gün hәmin sistemlәrlә tәkmillәşdirilәn müqayisәli vә
ya kontrastiv-qarşılaşdırmalı vә müqayisәli vә ya konfrontativ-tutuşdurmalı metodları isә
yenidәn müәyyәnlәşdirilir.
Mikromәtn vә makromәtnin qurucu mәtnlinqvistik vasitәlәri hәm ayrı-ayrı konkret
dillәrin, hәm dә müqayisә olunan müxtәlif sistemli vә qohum dillәrin materialları ilә
müәyyәnlәşdirilir. Bir-birinә әn yaxın qohum olan türk dillәrindә dә mәtnyaratmada özünü
müxtәlif anaforik, kataforik vasitәlәr, tәkrarlar, deyktik elementlәr vә s. göstәrilir. Bunlar
konfrontativ-tutuşdurmalı metodla prospektiv//retrospektiv vә perspektiv//inrerospektiv sәciyyәli
binar aspektlәr vә ya artıq ierarxik xarakterli tәk bir tәdqiqat istiqamәtindә öyrәnilir. Hәmin
istiqamәtdә sinxronik-diaxronik sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya
müqayisәli-tarixi dilçiliyin pra-, protodil dil sәviyyәlәrinin canlandırılması işlәrinin konkret
nәticәlәndirilmәsinә gәtirib çıxarda bilәr.
MSB-nin tәdqiqi yuxarıda haqqında nisbәtәn daha geniş bәhs edilәn funksional
qrammatika anlayışının açıqlanması ilә dә sıx bağlıdır. Çünki MSB bir dil-danışıq vә
kommunikativ bütünlәşmә hadisәsi olaraq funksional qrammatika anlayışı ilә eyni bir elmi-
linqvistik müstәvidә öyrәnilir. Buna bağlı olaraq dәrsliyimizdә MSB-nin tәdqiqinin funksional
xarakterli әdәbiyyatşünaslıq, üslubiyyat vә semiotika elmlәri ilә retprospektiv, interospektiv vә
prospektiv sәciyyәli әlaqәlәri üzәrindә ayrıca olaraq durulur. Hәmin әlaqәlәrin linqvistik
sәciyyәli mәtnyaratma qurucuları konseptual-funksional qrammatika anlayışı kontekstindә vә
dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramlara vә kateqoriyalara әsasәn “dәrk olunma,
şüur vә tәfәkkürün koqnitiv müstәvisi”ndә işıqlandırılır. Bu kontestdә sözügedәn әlaqәlәrin
mәtnyaratma arxitektonikası isә әn çox Azәrbaycan vә qismәn dә digәr türk әdәbi dillәrinin bәdii
243
mәtnlәrindәn gәtirilәn konkret örnәklәrә әsasәn müәyyәnlәşdirilir (Abdullayev., Mәmmәdov.,
Musayev… 2012: 266-274).
3.1. Türk mәtninin әdәbi-linqvistik tәhlili
Türk әdәbi dillәrindә yazılan müxtәlif әdәbi-bәdii mәtnlәrin әnәnәvi-filoloji elmlәrin
klassik prinsiplәrinә görә araşdırılması vә öyrәnilmәsi bütün cidd-cәhdiylә bu gün dә davam
etdirilmәkdәdir. Özәlliklә dә tarixi mәtnlәrimizin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri hәlә dә klassik filoloji-
tekstoloji prinsiplәrә görә hazırlanmaqdadır. Bәzәn hәmin mәtnlәrdә hәr hansı bir sözün oxunuşu
aylarla vә illәrlә sürәn “qısır mübahisә”lәrә (Seçdirmә bizimdir-M. M) sәbәb olur. Ancaq türk
әdәbi dillәrindә vә ya xarici dillәrdә türk dillәrinә vә dialektlәrinә dair yazılmış olan tarixi
sәciyyәli bütün mәtnlәrin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri bu gün artıq, demәk olar ki, hazırlanmışdır. Bu
baxımdan görkәmli türkoloq-dilçi, professor Әhmәd Bican Әrcilasunun sözügedәn tekstoloji
xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yönümü vә yöntәmi haqqında söylәdiklәri çox ibrәtamizdir. O
qeyd edir ki, indi artıq klassik tekstoloji üsullarla әdәbi-tәnqidi nüsxәsi hazırlanacaq tarixi
mәtnimiz, demәk olar ki, qalmamışdır. Buna görә dә mövcud әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri hazırlanmış
tarixi mәtnlәrimizin bundan sonra yeni әdәbi-linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi
haqqında çox ciddi fikirlәşmәk lazımdır (Ercilasun 2009: 143-145).
Türk Cümhuriyyәtlәri universitetlәrindә keçilәn “Mәtnin linqvistik tәhlili” kurslarında
әdәbi mәtnlәrdә fonemlәr, morfemlәr, sintaksemlәr, leksemlәr vә frazemlәr әnәnәvi-tәsviri
dilçilik metodları ilә müәyyәnlşdirilir, tekstemlәrә isә çox vaxt heç toxunulmur. Halbuki, çağdaş
filologiya elmindә müxtәlif dillәrdә yazılan bәdii mәtnlәrin funksional vә koqnitiv-konseptual
yönüm vә yöntәmlәrlә aparılan әdәbi-linqvistik tәhlili getdikcә daha geniş bir miqyasda
yayılmaqdadır. Hәmin yönüm vә yöntәmlәr artıq univesitet praktikasında da tәtbiq olunmaqda vә
bәdii mәtnlәrin öyrәnilmәsindә әsas elmi-praktik yönüm vә yöntәmlәr olaraq özünü
göstәrmәkdәdir (Aktaş 2000; Поповская-Лисоченко2006)
Bu gün әdәbi-bәdii mәtnlәr ya sadәcә әdәbiyyatşünaslıq vә ya sadәcә dilçilik elmi
baxımından öyrәnilmir. Hәmin mәtnlәr çağdaş filologiyada hәm dilçilik, hәm dә
әdәbiyyatşünaslıq elmlәri baxımından, başqa bir sözlә, ümumi filoloji-linqvistik vә әdәbi-bәdii
özәlliklәrinә görә çox vaxt da müştәrәk olaraq öyrәnilir. Mәtnlәr әdәbiyyatşünaslıq elmi
baxımından öyrәnilәrkәn onların konkret linqvistik özәlliklәrinin vә mәtnlinqvistik
kompozisiyasının açıqlanmasına da geniş yer verilir. Vә ya әksinә. Buna görә dә mәtn
nәzәriyyәsi vә әdәbiyyatşünaslıq elmlәrinin daha әn qәdim dövrlәrdәn bәri gerçәklәşәn “ritorika
244
vә poetika” kimi ortaq araşdırma-öyrәnilmә sahәlәri mövcuddur. XX yüzilin sonunda isә hәmin
elm sahәlәrinin vә özәlliklә dә ikincisinin әdәbiyyatşünaslığı vә dilçiliyi birlәşdirәn mifopoetika,
linqvopoetika vә generativ, semantik vә orqanik poetika kimi yeni istiqamәtlәri meydana
çıxmışdır. Hәmin istiqamәtlәrdә yazılan әsәrlәrdә әn çox poetik әsәrin ümumi linqvistik tәsviri
verilir (Штaйн
1993). Bununla bәrabәr, bәdii mәtnin kommunikativ funksiyası, söylәmin
emosional quruluşu vә “ritorik mәtnlәşmә” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) kimi mәsәlәlәr dә
hәrtәrәfli elmi-filoloji araşdırılmaya cәlb olunur, mәtn vә әdәbi yaradıcılıq prosesinin
komponentlәri arasındakı formal vә mәna әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir (Поляков 1986).
MSB-nin ümumi funksional nәzәriyyәsi isә dilçilikdә 1960-cı illәrdәn etibarәn
formalaşdırılmaqdadır. Funksiya anlayışı dil kommunikasiyası ilә әlaqәlәndirilmәkdә vә onun
“referensial, fatik, poetik, emotiv, konativ vә metalinqvistik” olaraq adlandırılan sahәlәri
göstәrilmәkdәdir (Якoбcoн 1960; 1987; 1999). Türkoloji dilçilikdә isә sözügedәn istiqamәtdә
aparılan araşdırmalar ilk öncә daha çox mәtn dilçiliyi, mәtn sәrhәdlәri vә quruluşu qavramlarının
açıqlanması ilә әlaqәdar olaraq meydana çıxmışdır. Mәtn dilçiliyinә aid yazılan digәr özәl
әsәrlәrdә isә mәtnqurucu sәciyyәli formal vә mәna әlaqәlәrini yaradan mәtnlinqvistik vasitәlәr
araşdırılmaya cәlb olunur. Hәmin vasitәlәr daha çox inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrinin
materialları әsasında öyrәnilir (Abdullayev 1999: 178-269; Mәmmәdov 2001; Musaoğlu 2003).
Belәliklә, türkoloji dilçilikdә MSB-nin tәdqiqinin әdәbiyyatşünaslıq elmi ilә әlaqәdәr
olaraq aparılması filologiyamızda bәdii mәtnlәrin geniş bir koqnitiv-konseptual kontekstdә
retprosperspektivel vә interospektivel olaraq filoloji-linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır. Bu
baxımdan aşağıda bәdii mәtnlәrimizdәn gәtirilәn örnәklәr konseptual özәlliklәri vә özәl
mәtnqurucu semiotik işarәlәrinә әsasәn әdәbi-linqvistik araşdırılmaya cәlb olunmuşdur.
3.1.1. Şeirlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri
Ümumtürk folklorik mәtninin ilk örnәklәrindә sәrbәst olaraq ifadә olunan şeir parçaları
әsasәn 2-24-28 saylarında gerçәklәşәn ritmik-tonik vә tәhkiyәvi-rifmik bir hecalanma sistemi ilә
qafiyәlәnir (Musaoğlu 1999: 10-13). Qәdim türk şerindә ilikin mәtnlәşmә әsnası sözügedәn
sәrbәst qafiyәlәnmә sisteminә bağlı olaraq gerçәklәşir. Buna bağlı olaraq makromәtn sәciyyәli
mәtnlәşmә söz birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә qurulan sintaktik bütövlәrin
daha geniş bir mәtnlinqvistik tәhkiyәdәki simmetrik vә asimmetrik sıralanmaları ilә özünü
göstәrir. Ancaq bu, formal olaraq belәdir. Mәzmun planı etibarilә müxtәlif sintaktik
konstruksiyaların vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin mәtndә işlәnilmәsi hәr hansı bir ünsiyyәt
245
әsnasının diskurs ortamında konkret olaraq geçәklәşmәsi ilә şәrtlәnir. Bu gerçәklәşmә isә
danışanın vә müәllifin dinlәyәnin vә oxucunun dәrk etdiyi әsas bәdii fikrinin özәl mәtnqurucu
semiotik işarәlәrlә37
geniş oxucu vә dinlәyici auditoriyasına nә dәrәcәdә uğurlu ötürülmәsi ilә
müәyyәnlәşir. Özәl mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi isә danışan vә dinlәyәn arasındakı
informasiyavericiliyin dayandığı dәrindәki vә üzdәki konkret hadisәlәr, fenomenlәr vә onlarla
ifadә edilәn ana fikirlәrlә bağlı olur. Hәmin işarәlәr müasir filologiya elmindә әdәbi-semiotik
mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir. Bu isә o demәkdir ki, hәr hansı bir әdәbi-bәdii
mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, leksemlәrdәn, frazemlәrdәn, söz birlәşmәlәrindәn vә
cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Hәr hansı bir bәdii mәtnin hәmin semasioloji dil işarәlәri ilә ifadә
olunan özünә mәxsus semiotik mahiyyәtli özәl mәtnqurucu işarәlәri dә olur. Hәmin semiotik
işarәlәrin hәrәkәtlәri isә mәtndә ifadә edilәn müәllif reallığını vә ya bәdii fikrini ayrı-ayrı konkret
hadisәlәrlә, bәşәri vә milli-mәnәvi dәyәrlәri bildirәn fenomenlәrlә göstәrir.
37
Özәl mәtnqurucu işarәlәr haqqında kitabın aşağıdakı bölmәlәrindә konkret örnәklәrlә daha geniş vә әtraflı
mәlumat verilәcәkdir
246
Xalq mahnılarımızın poetik-musiqili mәtnlәri dә, hәr şeydәn öncә, haqqında bәhs edilәn
özәl mәtnqurucu işarәlәrlә qurulur. Hәmin özәl mәtnqurucu işarәlәr bilavasitә xalqın sevgisinә,
arzularına, istәklәrinә, dәrdinә-sәrinә, gәlәcәyә inamına, onun әn dәruni duyğularına sintaktik,
semantik vә praqmatik bir bütünlәşmә olaraq işarә edir. Bu baxımdan xalq mahılarımızın
başlıqları әn gözәl seçilmiş özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi qiymәtlәndirilә bilәr. Mәsәlәn,
“İrәvanda xal qalmadı”, “Qaragilә”, “Azәrbaycan maralı” mahnılarının başlıqları nә qәdәr gözәl,
nә qәdәr uğurlu seçilmişdir! Hәmin başlıqlar saf vә sәmimi, ailәsinә vә sevgilisinә әn dәruni
duyğularla bağlı olan bir Azәrbaycan gözәlinә işarә etmirmi?! Әlbәttә, edir. Birinci mahnının
mәtnindә işlәnilәn vә üzә, gözәlә xüsusi yaraşıq, gözәllik verәn, Azәrbaycan әdәbiyyatında vә
xalq mahnılarımızda milli mentalitetimizә yönәlik interospektiv sәciyyәli mahiyyәt qazanan
“qoşa xal” bәnzәtmәsi Cabbar Qaryağdıoğlunun çox uğurla seçdiyi özәl bir mәtnqurucu işarә
deyildirmi?! Bәs sözügedәn poetik-musiqili mәtnin başlığında işlәnilәn “İrәvan” mәtnqurucu
toponimik adı? “İrәvan” özәl adı hәm sözügedәn mahnı mәtninin әdәbi-konseptual
semiosferasına, hәm dә Azәrbaycan adlı dünyamızın tarixi-mәkani qavramlar xәritәsinә
retrospektiv, prospektiv vә interospektiv baxımlardan işarә edәn әn önәmli mәtnqurucu
işarәlәrdәn biridir. Bakı, Gәncә, Şuşa, Xankәndi, Naxçıvan, Şәki, Dәrbәnd, Tәbriz toponimik-
konseptual adları kimi! Belә özәl mәtnqurucu işarәlәr, tәbii ki, “Sarı gәlin” vә “Küçәlәrә su
sәpmişәm” xalq mahnılarımızın mәtnlәrindә dә vardır. Mәsәlәn, “Sarı gәlin” vә ya sadәcә
“Gәlin” vә Çoban”, “Küçәlәrә su sәpmәk” vә “Yar” söz-ifadәlәri. Hәmin bәdii mәtnqurucu
semiotik işarәlәr konseptosferik sistemdә “eşq, sevgi, mәhәbbәt vә son dәrәcә dәruni insani
duyğular”ı bildirәn qavramlarla (konseptlәrlә) çox yaxından bağlıdır. Ancaq sözügedәn özәl
mәtnqurucu işarәlәr burada Azәrbaycan adlı qavramlar dünyasının milli-mәnәvi mahiyyәt vә
konkret olaraq da intim yaşanmışlıq vә ya hәyatilik sәciyyәsi daşıyan elementlәrini işarәlәyir.
Buna görә dә onlar mili mentalitetә bağlı interospektiv sәciyyәli faktların, hadisәlәrin, әn
müxtәlif folklorik hekayәtlәrin vә rәvayәtlәrin poetik olaraq dәrk olunması vә konseptual
müstәvidә adlandırılmasıdır. Bununla da xalq mahnılarımızı formalaşdıran hәmin özәl
mәtnqurucu işarәlәr digәr adekvat semiotik quruluşlardan vә ya semiozislәrdәn fәrqlәnirlәr
(Musaoğlu 2011: 34-35).
247
Әcdad türklәrin ilk folklorik şeir yaradıcılığı animizim, totemizm vә antropomorfizm
çağından mifologiya çağına vә sonuncudan isә dastan epoxasına erkәn keçiş dönәmlәrindә
gerçәklәşmişdir. Sözügedәn folklorik şeir yaradıcılığı әdәbiyyat tarixinin ilk inkişaf
mәrhәlәlәrindә orijinal bir mәtnlinqvistik quruluşda formalaşmışdır. Bu isә sözügedәn bәdii
quruluşun filologiyada әdәbiyyat tarixi, nәzәriyyәsi vә әdәbi tәhlil baxımından özәl bir elmi-
konseptual açıqlanmsının verilmәsini günümüzdә zәruri hala gәtirmişdir. Sonrakı dövrlәrdә dә
hәm mәzmun, hәm dә forma etibarilә eyni әdәbi-bәdii quruluşlarda gerçәklәşәn hәmin şeir
şәkillәnmәlәrinin adlandırılması vә ya dәqiq filoloji tәrifi ümumi mәtn tipologiyası baxımından
mübahisә doğurmuşdur. Sözügedәn şeir şәkillәnmәlәri әdәbiyyat çevrәlәri vә ya әdәbiyatsevәrlәr
arasında daha çox “sәcli şeir, sәcli nәsr”, “nәsr sәciyyәli şeir” vә ya sadәcә mәnzumә kimi
adlandırılmışdır.
Qeyd olunmalıdır ki, “Sәc’ öz-özlüyündә qafiyәlәnmә demәkdir, fәrqi odur ki, qafiyә
şeirdә işlәnilir vә misraların sonunda olur; sәc’ isә daxili qafiyәlәnmә prinsipi ilә qurulur, hәm
şeirdә, hәm dә nәsrdә olur” (Mirәhmәdov 1998: 193). Vә sәc’ bir şeir şәkli olmaq etibarilә,
әsasәn, әruz vәznindә işlәnilir, M. Füzulinin vә M. Ә. Sabirin yaradıcılığında sәc’li şerin әn gözәl
nümunәlәri yer almışdır (1998: 193). Әn qәdim türk şerinin ortaya çıxması isә, yuxarıda da
göstәrildiyi kimi, Azәrbaycan vә ya Türk dünyası şairlәrinin әruz vәznindәki şeir
yaradıcılığından çox-çox әvvәllәrә tәsadüf edir. Başlanğıcda heca vәznindә söylәnilmiş vә әruz
vәznindә Azәrbaycan türkcәsindә vә ya digәr türk әdәbi dillәrindә sonralar da yazılmış olan sәcli
vә digәr orijinal şeir şәkillәri әn qәdim türk poetik mәtni kontekstindә araşdırılmaya cәlb
olunmalıdır. Çünki, ilk folklorik tәhkiyә dönәmәlәrindә hәmin folklorik şeir yaradıcılığı әslindә
“bәdii nәsr”in vә ya sonralar qaravәlli, lәtifә, nağıl vә dastan vә s. olaraq gerçәklәşәn şifahi xalq
әdәbiyyatı növlәrinin dә yerindә işlәnilmişdir. Bunların mәzmun planı baxımından ifadәsi isә
qәdim türklәrin geniş Avrasiya coğrafiyasındakı siyasi, iqtisadi vә etnik-demoqrafik
hәrәkәtlәnmәlәrinin şifahi olaraq ifadәsi ilә sıx bir şәkildә bağlı olmuşdur. Belәliklә, xalq
mahnılarımız әslindә sәcli şeirlә vә nәğmәlәrlә ifadә olunan ümumtürk yaşam mәzmununun vә
sonralar köçәri-yerlәşik hәyat şәrtlәrindә dә yaşanan eşq, sevgi, sәmimiyyәt, saflıq vә sәdaqәt
duyğularının musiqili-lirik ifadәsi olmuşdur. Bu gün dә bu, belәdir.
248
Qәdim türk şeri başlanğıcda sözügedәn sәrbәst şeir formlaşmaları ilә daha yayğın olaraq
işlәnilmişdir. Hәmin şeir şәkli yeddi hecalı ümumtürk şeri vә ya bayatıları (manilәri) vә xalq
mahnıları (türkülәri, jırları) ortaya çıxana qәdәr çox işlәk olmuşdur. Bunların içәrisindә yer alan
nәğmәlәr isә daha çox kollektiv surәtdә oxunan vә çox zaman da bәdii hüdudları açıq qalan
poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Birincilәrin vә ya sәcli әdәbi-folklorik hadisәnin işlәkliyi
Azәrbaycan filologiyasında ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır (Nәbiyev 2002: 632-650). Ancaq bu
vә ya digәr şәkillәrdә dastan söylәmә tәhkiyәsinә dә xas olan belә bir poetik mәtnlәşmә quruluşu
daha çox asimmetrik sәciyyәli sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәlәrin ümumtürk mәtnindә
işlәnilmәsilә sonralar da gerçәklәşmişdir. Sintaktik paralellik, inversiya vә parselyatiklәşmә
kimi dil-nitq hadisәlәri sözügedәn poetik mәtnlәşmә quruluşunda әsas mәtnyaratma
faktorlarındadır (Musaoğlu 2003).
Sintaktik paralellik vә ya paralelizm hadisәsinin mәtnqurucu bir vasitә olaraq
işlәnilmәsindәn “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011: 281-316) adlı dәrs
vәsaitimizdә ayrıca olaraq bәhs edilmişdir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi hәr hansı bir dil-danışıq
ortamında müәyyәn qәdәr fәrqli vә ya yaxın anlamların eyni qrammatik meyarlarla
müәyyәnlәşdirilә bilәn cümlә komponentlәri vә cümlәlәrlә ifadәsi demәkdir. Әslindә belә bir dil-
nitq hadisәsi vә ya ritmik-sintaktik paralelizm olayı bir-birilә qohum vә qohum olmayan müxtәlif
dillәrdә özünü göstәrәn nisbi xarakterli sintaktik universallıqdır (Жирмунский 1974: 652).
Sözügedәn sintaktik hadisә oxşar vә fәrqli leksik tәrkiblәrdә (лeкcичecкoe нaпoлнeниe)
gerçәklәşir. Ancaq burada söz birlәşmәlәri vә qrupları, cümlәlәr vә s. kimi eyni qrammatik
quruluşda olan dil vahidlәri eyni bir sintaktik-mәtnlinqvistik vәzifәni yerinә yetirir. Ümumtürk
folklorik mәtninin müxtәlif növlәrindә istәr sadә, istәrsә dә mürәkkәb cümlәlәr vә onların ayrı-
ayrı komponentlәri sözügedәn poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesindә sintaktik paralellәr olaraq
işlәnilir. Mәsәlәn:
A. Sadә cümlә örnәyindә:
(1)
Türkiyә türkcәsi: Anasına bak, kızını al,
kenarına bak, bezini al.
Azәrbaycan türkcәsi: Anasına bax, qızını al,
qırağına bax, bezini al.
249
Türkmәn türkcәsi: Enesini gör-de gızını al,
gırasın, gör-de bezini al (Musaoğlu 2002: 61).
Oğuz qrupu türk әdәbi dillәrindәn gәtirilәn atalar sözü örnәyi genişlәnmiş sadә cümlә
ilә ifadә olunur. Onun mübtәdası “sәn” şәxs әvәzliyi ilә ifadә edilәn bir leksik vahiddәn
ibarәtdir. Buradakı genişlәnmiş sadә cümlә tarixi-diaxronik xarakterli bir poetik-folklorik
mәtnlәşmә tәkamülü keçirmişdir. O, hәmin tәkamül prosesindә müәyyәn bir konseptual-
linqvistik mahiyyәt qazanmış vә oğuz qrupu türk dillәrindә әdәbi-folklorik mәtn sәviyyәsindә
gerçәklәşmişdir. “Anasına bax, kәnarına bax; qızını al, bezini al” sintaktik paralellәri bir atalar
sözündә şeir misraları kimi qafiyәlәnmişdir. Başqa bir sözlә, poetik cümlә-mәtndә qafiyәlәnmә
sintaktik paralellәrin işlәnilmәsi ilә mümkün olmuşdur. Eyni sintaktik mәtnqurucu vasitәlәr-
paralellәr “Sarı gәlin” şerinin mәtnindә dә özünü bu vә ya digәr şәkillәrdә göstәrir:
(2)
Saçın ucun hörmәzlәr,
Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin.
Bu sevda nә sevdadı?
Sәni mәnә vermәzlәr,
Neynim aman, aman, sarı gәlin.
Bu dәrәnin uzunu,
Çoban, qaytar quzunu,
Nә ola bir gün görәm
Nazlı yarın üzünü.
Neynim aman, aman, sarı gәlin.
Azad ellәr ayrısı,
Şana tellәr ayrısı,
Bir gününә dözmәdim,
Oldum illәr ayrısı.
Neynim aman, aman, sarı gәlin (Min bir mahnı 2007: 421)
250
Folklorik bir növ olaraq atalar sözlәri vә mәsәllәrin yaranması çox vaxt tarixdә baş
vermiş ayrı-ayrı konkret ibrәtamiz hadisәlәrdәn nәşәt tapır. Vә ya etnik, etnoqrafik sәciyyәli
gedişat vә gәlişmәlәri meydana gәtirәn canlı faktorlarla, müxtәlif semiotik işarәlәrlә sıx bağlı
olur. Buna görә dә hәr hansı bir atalar sözü örnәyindә bütün bunları söylәyәn müdrik bir danışan
vә düşünәn atamız vә bir dә onu dinlәyәn oğullar vә qızlarımız vardır. Xalq mahnısında isә belә
deyildir. Xalq mahnısında danışan ozandır vә ya aşıqdır. O, yuxusunda “buta” verilmiş bir haqq
aşiqidir. Dinlәyәn dә sıradan adi bir vәtәndaş deyildir. Dinlәyәn, yәni müraciәt olunan şәxs
burada sayılan, sevilәn vә seçilәn bir Azәrbaycan türk gözәlidir! Uzunboylu, incәbelli, gülәrüzlü,
telli-toqqalı, uzunhörüklü Sarı Gәlindir vә ya Sara Gәlindir, Dilbәrimdir, Qara Gilәdir,
Azәrbaycan Maralıdır!
Xalq mahnılarımızda müәyyәn bir bitkin mәna, anlam vә mәzmun ardıcıllığı vardır.
Onlarda çox yığcam olaraq konkret bir bәdii fikir ifadә olunur. Hәmin fikir Azәrbaycan türk
qavramlar dünyasının ana xәritәsi vә ya Azәrbacançılıq ideologiyası ilә bağlı olur. Çünki, türk-
islam mәdәniyyәtinә bağlı “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq әlaqәlәri, ailә, bakirәlik,
qәhrәmanlıq, yol, sevgi, eşq, mәhәbbәt, hәsrәt, qonaqpәrvәrlik, nifrәt” kimi qavramların
bәdii açıqlanması da ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә geniş yer tutur. Hәmin
qavramlara әsasәn gerçәklәşәn bәdii mәtnlәşmә vә ya diskursiv anlatım isә türkcә olaraq
konseptual-linqvistik sәciyyәli mikro- vә makromәtn komponentlәrinin dialoji-çәrçivәli vә
ontoloji-sintaktik sıralanmamalrı vә sintaktik paralellәrlә qurulur. Sözügedәn qavramlar
xәritәsindә yer alan ailә, bakirәlik; bakir vә bakirә; sevgi vә gözәllik; eşq, mәhәbbәt vә hәsrәt
duyğularının “izoqlosları” mәhz Azәrbaycan adlı etnoqrafik-folklorik coğrafiyada da yanıb-
sönür. Hәmin qavramları vә onların Azәrbaycan türk kontekstindәki semiotik işarәlәrini poetik-
musiqili mәtndә canlı bir ifa vә qolça qopuzu ilә tәqdim edәn uzaq keçmişimizdә ozanlarımız
olmuşdur. Sonralar hәmin işi telli sazı ilә aşıqlarımız, yaxın keçmişimizdә vә günümüzdә isә
milli musiqi komponentlәri ilә xanәndәlәrimiz vә müğәnnilәrimiz yerinә yetirmәkdәdir. Daha
doğrusu, hәr hansı bir xalq mahnımızın vә “Sarı gәlin” mahnısının da mütlәq bir ilk Azәrbaycanlı
türk ifaçı yaradıcısı vә ya dilә gәtirәni olmuşdur. Bu baxımdan sözügedәn xalq mahnımızın
yaranmasının müxtәlif hadisә vә rәvayәtlәrlә әlaqәlәndirilmәsi tәbiidir vә әn yaxşı halda xoş
niyyәtli xalq etimologiyasından başqa bir şey deyildir.
251
Qeyd: “Sarı gәlin” xalq mahnısının tarixi mәzmunu, yaranması vә ya semantik
etimologiyası haqqında çox maraqlı folklorik hekayәtlәr, rәvayәtlәr vә müxtәlif tәzadlı fikirlәr dә
vardır. Mәsәlәn, Sarı Gәlin proobrazının “Günәş” vә ya bir slavyan, gürcü, ermәni gözәli olduğu
söylәnilir. Hәtta hәmin gözәlin bir xristian dininә mәnsub olan qıpçaq türkü olduğu da deyilir.
“Apardı sellәr Saranı” xalq mahnımıza әsaslanılaraq “Sarı Gәlin” ifadәsinin “Sara Gәlin”dәn
a//ı sәs dәyişmәsi nәticәsindә әmәlә gәldiyini söylәyәnlәr dә vardır. Ancaq bir çox rәvayәtdә
xristian dininә mәnsub olan gözәlә aşiq olanın mәhz bir türk olduğu nәticәsinә dә gәlinir. O
zaman hәmin igidin xristian bir qıpçaq türkü olması da istisna deyildir! Sözügedәn mahnı
mәtninin müxtәlif folklorik variantları vardır. Qıpçaq, Azәrbaycan vә Әrzurum variantları
bunların içәrisindә әn yayğın olanlarıdır. Bu isә mahnı mәtninin ilkin folklorik variantlarının
mәhz Türk-Qıpçaq-Oğuz dünyasının yovşanlı çöllәrindә, axarı-baxarlı ellәrindә vә obalarında
meydana gәlmәsinә dәlalәt etmirmi?! Belәliklә, bütövlükdә xalq әdәbiyyatı növlәrinә mәxsus olan
folklorik örnәklәrin çox variantlılıq hadisәsi burada hәm sözügedәn mahnı mәtninin
söylәnilmәsindә, hәm dә onun yaranmasına dair hadisә vә rәvayәtlәrin müxtәlifliyindә özünü
göstәrir.
Azәrbaycanda xalq mahnılarımız daha XIX yüzildәn etibarәn görkәmli elm vә fikir
adamlarının, maarifçilәrin, şairlәrin, yazıçıların, müәllimlәrin vә böyük dövlәt adamlarının
diqqәtini özünә cәlb etmişdir. M. F. Axundzadәnin, F. Köçәrlinin, R. Әfәndiyevin, M.
Mahmudbәyovun, M. İbrahimovun, S. Vurğunun, B. Mәmmәdovun, Ü. Hacıbәylinin, B.
Vahabzadәnin vә nәhayәt ulu öndәr Heydәr Әliyevin xalq mahnılarımız haqqında söylәdiyi çox
qiymәtli fikirlәr vardır. Bu baxımdan ulu öndәr Heydәr Әliyevin xalq artisti Әlibaba
Mәmmәdova yazdığı mәktubunda onun qoşduğu mahnıları vә ümumiyyәtlә xalq mahnılarımızı
çox yüksәk qiymәtlәndirmәsi ibrәtamizdir. Ulu öndәrin özünün dә xalq mahnılarımızın sözlәrini
çox yaxşı bildiyini vә yeri gәlәndә onları әzbәr söylәdiyini vә hәtta oxuduğunu belә bu gün
hamımız çox yaxşı xatırlayırıq.
Xalq mahnılarımız musiqili poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Hәmin anonim
mәtnlәr keçmiş zamanlardan etibarәn başlanğıcda ayrı-ayrı müәlliflәr tәrәfindәn bәstәlәnәrәk vә
ya qoşularaq mahnı kimi oxunmuşdur. Bu baxımdan XIX әsrin axırları vә XX әsrin әvvәllәrindә
yaşamış xanәndә Cabbar Qaryağdıoğluna istinad edilәn 500-dәn artıq xalq mahnımızı xatırlamaq
yerinә düşәr. Hәmin mahnıların bir çoxunun sadәcә musiqisini deyil, sözlәrini dә Cabbar
Qaryağdıoğlunun yazdığı söylәnilir. Onun hәr hansı bir şәhәrә vә ya bir yerә el şәnliyinә
252
gedәrkәn hәmin el-oba ilә bağlı bәdahәtәn mahnı söylәdiyi rәvayәt edilir. Mәsәlәn, “Uca dağlar”
vә “İrәvanda xal qalmadı” mahnıları mәhz bu cür yaranmışdır. Xalq mahnılarımız Azәrbaycanda
bu gün dә yaradılır. Mәsәlәn, Azәrbaycanın xalq artisti Әlbaba Mәmmәdovun qoşduğu mahnılar.
Zaman keçdikcә xalq tәrәfindәn çox sevilәn vә mәnimsәnilәn hәmin mahnılar xalqın milli-
mәnәvi dәyәrinә çevrilir vә çox vaxt mahnı müәlliflәrinin adları belә unudulur. Әlbәttә, indi
yaranan xalq mahnılarımızın müәlliflәrinin adlarının unudulmaması vә onların informasiya
vasitәlәri vә texnologiyalarının geniş imkanları vasitәsilә gәlәcәk nәsillәrә ötürülmәsi lazımdır.
Bu, gәlәcәkdә bizi biz edәn milli-mәnәvi dәyәrlәrimizin qorunub saxlanılmasını tәmin edәn vә
onların başqaları tәrfindәn sahiblәnilmәsinin qarşısını alan çox ciddi amillәrdәn biri ola bilәr.
Azәrbaycanşünaslıqda xalq mahnılarımıza hәsr olunmuş çox ciddi bir monoqrafik әsәr,
tәәssüflәr olsun ki, hәlәlik yazılmamışdır. Sadәcә sözügedәn mövzuya Azәrbaycan xalq
әdәbiyyatına dair yazılmış ayrı-ayrı dәrs kitablarında qısaca olaraq yer verilmişdir (Әfәndiyev
1992: 11-218). Bununla bәrabәr, xalq mahnılarımızın poetik-semantik vә folklorik-struktural
özәlliklәrinә dair ara-sıra yazılan bәzi ciddi mәqalәlәrә tәsadüf olunur. Mәsәlәn, folklorşünas M.
Cәfәrlinin “Xalq mahnılarının folklor janrı kimi poetik-semantik xüsusiyyәtlәri”(2007) adlı
mәqalәsi bir elmi araşdırma nümunәsi kimi diqqәti çәkir. Hәmin mәqalәdә әslindә türkologiyada
ilk dәfә olaraq konkret bir şәkildә “mahnı” vә “nәğmә” mәtnlәri konseptual-tipoloji planda bir-
birindәn fәrqlәndirilmişdir. Belә bir araşdırma sözügedәn folklorik mәtnlәrin gәlәcәkdә, daha
geniş bir konseptual müstәvidә әdәbi-linqvistik baxımdan müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә yol
açmaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, çağdaş dilçilik vә әdәbiyyatşünaslıq elmlәri XXI yüzildә çox
yüksәk bir elmi-filoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Azәrbaycanda da filologiya elminin, xüsusilә
dә linqvistikanın sintaksis vә mәtn dilçiliyi sahәlәrinin son illәrdә gәlib çatdığı inkişaf sәviyyәsi
buna konkret bir örnәk olaraq göstәrilә bilәr.
Fikrimizcә, xalq mahnılarımızın hәrtәrәfli olaraq araşdırılması bu gün mәhz belә bir
filoloji vә linqvistik kontekstdә davam etdirilmәlidir. Onların poetik-musiqili mәtnlәrinin
fәlsәfәsi vә xalq musiqisi ladında ifadә edilәn әdәbi-psixoloji tәhkiyәsi diqqәt mәrkәzindә
olmalıdır. Bu milli-poetik fәlsәfә vә tәhkiyә keçmişә görә retrospektiv, indiyә vә gәlәcәyә görә
prospektiv, milli özә vә kimliyә әsasәn isә interospektiv aspektlәrdә (Musayev 2011: 59-60)
dәrindәki vә üzdәki quruluşları ilә bütövlükdә öyrәnilmәlidir. Bәs Azәrbaycan filologiyasında
elmi-linqvistik araşdırmaların vә özәlliklә dә mәtn dilçiliyinin gәlib çıxdığı müasir inkişaf
253
sәviyyәsi vә son olaraq da aldığı elmi-metodik nәticәlәr xalq mahnılarımızın sözügedәn
aspektlәrdә öyrәnilmәsinә hansı imkanları saxlamaqdadır?
Azәrbaycan dilçiliyindә bütövlükdә cümlә sintaksisinin, ayrılıqda isә sintaktik
vahidlәrin dünyanın qavramlar xәritәsinә vә çağdaş filologiyanın son nailiyyәtlәrinә әsasәn
konkret konseptual-struktur tәsviri verilir, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin yeni linqvistik
tәsniflәndirmәlәri aparılır. Mәhz belә bir elmi-filoloji kontekstdә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin,
yәni mәtnlәrin linqvistik sәrhәdlәri müәyyәnlәşdirilir vә onların әsas qurucu elementlәri dil-nitq
örnәklәri ilә konkret olaraq göstәrilir (Abdullayaev 1999; Musayev 2011; Abdullayev.,
Mәmmәdov., Musayev…2012). Özәlliklә dә yuxarıda göstәrilәn son әsәrdә mәtn çağdaş
linqvistikada, Aәrbaycan dilçiliyindә vә türkologiyada çox geniş bir filoloji-linqvistik kontekstdә
homojen, ardıcıl vә kommunikativ bir bütün olaraq konkret örnәklәrlә işıqlandırılır. Azәrbaycan
dili materialları әsasında mәtnin kompozisiyası, koqeziyası, mәtnyaratmada özünü göstәrәn
formal vә semantik әlaqә növlәri, mәzmun әlaqәlәri vә s. çox geniş bir linqvistik-filoloji aurada
öyrәnilir (2012: 13-42; 88-182; 222-250). Türkologiyada vә Azәrbaycan dilçiliyindә ilk dәfә
olaraq mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi araşdırmaya cәlb olunur, Azәrbaycan
türk mәtninin intellektual mahiyyәtinin açılımı vә dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn
konseptual tәhlili mәsәlәlәrinә toxunulur. Buna bağlı olaraq sözügedәn mәtnin әdәbi-, üslubi-,
semiotik- vә koqnitiv-linqvistik tәhlili tәcrübәlәri gerçәklәşdirilir (2012: 251-320). Belәliklә, xalq
mahnılarımız da ayrı-ayrı konkret sözlü-musiqili mәtn örnәklәri olduğu üçün bu gün әdәbi-
linqvistik yönlәri ilә belә bir konseptual-filoloji tәhlilә cәlb olunur.
İndi çağdaş filologiya elmindә artıq xalq mahnılarımızın folklorik-filoloji vә ya әdәbi-
linqvistik özәlliklәrinin dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn konseptual olaraq öyrәnilmәsi
problemi gündәmә gәlmişdir. Azәrbaycanşünaslıqda belә bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәtinin
çox geniş bir elmi-diskursiv aurasının olduğu yuxarıda göstәrilәn dәrs vәsaitlәrindә elmi-praktik
parametrlәri ilә ortaya qoyulmuşdur. Әlinizdәki dәrslikdә dә xalq mahnılarımızın tәhlilindә
metodologiya vә metod baxımından mәhz hәmin әsәrlәrdә ifadә edilәn filoloji-mәtnlinqvistik
zәminә әsaslanılmışdır. Belә ki, digәr folklorik örnәklәrlә dә müqayisәli olaraq “Sarı gәlin” vә
“Küçәlәrә su sәpmişәm” adlı xalq mahnılarımızın әdәbi-, folklorik- vә poetik-linqvistik
özәlliklәrinin konseptual-koqnitiv olaraq açıqlanması tәcrübәsi aparılmışdır. Әlbәttә, kiçik bir
әdәbi-linqvistik açıqlamada xalq mahnılarımızın etik, estetik, poetik semantikasından vә
folklorik-konseptual quruluşundan hәrtәrәfli olaraq bәhs etmәk mümkünsüzdür. Biz sadәcә
254
filoloq, türkoloq vә tәlәbәlәrimizin diqqәtini sözügedәn elmi-filoloji zәmindә xalq
mahnılarımızın bәzi әdәbi-linqvistik özәlliklәrinin diaxronik-arxetipik görünümdә konseptual
olaraq öyrәnilmәsinә cәlb etmәk istәdik.
Azәrbaycan türk poetik-folklorik mәtnindә yer tutan, ancaq sözlü olaraq ifadә edilmәyәn
“ozan-aşiq” vә “Sarı gәlin” prototiplәri әdәbiyyatımızın mifoloji dövrdәn dastan çağına keçid
dönәmindә şәkillәnәn arxetipik proobrazlarındandır. Onlar poetik-folklorik mәtnyaratmada özәl
mәtnqurucu semiotik işarәlәr olaraq işlәnilir. Bu baxımdan “Sarı gәlin” xalq mahnısında müraciәt
edәnin vә müraciәt olunanın etnik-milli kimliyi şeirlә ifadә olunan әsas qavramın vә ya
qavrayışın (konseptin) mәzmunu ilә çox yaxından bağlıdır. Hәmin mәzmun әslindә öncә
“Türklük” vә “Azәrbaycançılıq” qavramlarının, sonra isә onlara bağlı olaraq abır-hәya, sevgi-
mәhәbbәt duyğularının bәdii açıqlanmasıdır. Bu açıqlanma vә ya milli-folklorik fikir reallığı
Beyrәklә Banuçiçәk, Aşıq Qәriblә Şahsәnәm sevgisi vә hәsrәti bәdii gerçәkliyinin eynisidir, Әsli
vә Kәrәm arasındakı eşqdәn isә tamamilә fәrqlidir. Vә bütövlkdә saf vә müqәddәs mәzmunu ilә
seçilәn vә xalq şerimizdә bütün bu incәliklәri ilә ifadә olunan әlçatmaz “әflatuni sevgi-hәsrәt”dәn
ibarәtdir. Bu hәsrәt şeirdә ikinci bәndin orta mәrhәlәsini vә söylәnilәn әsas fikrin mәğzini tәşkil
edәn “Nә ola bir gün görәm, Nazlı yarın üzünü” misraları ilә çox açıq bir şәkildә ifadә olunur.
Sözügedәn xalq mahnısı, yәni yeddihecalı klassik gәraylı xalq şeri “aaba” şәklindә
qoşulmuşdur. Bütün bәndlәrdә birinci, ikinci, dördüncü misralar hәmqafiyә, üçüncü misra isә
sәrbәstdir. Şeir üç bәnddәn ibarәtdir. Hәr üç bәndin sonunda gәlәn “Neynim aman, aman, sarı
gәlin” nәqәratı Azәrbaycan türk şerindә çox tәsadüf edilәn bir sintaktik tәkrir olaraq da
qiymәtlәndirilә bilәr.
Sözügedәn sintaktik tәkrir folklorik-әdәbi makromәtni tәşkil edәn hәr üç mürәkkәb
sintaktik bütövün sonluq-komponenti yerindә işlәnilir. Bu isә hәmin sintaktik tәkririn hәm
bütövlükdә folklorik-әdәbi makromәtnin, hәm dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin
konseptual sәciyyәli mәtnqurucu әlamәti olaraq işlәnildiyini göstәrir.
Maraqlıdır ki, birinci bәndin ikinci misrasının sonunda, digәr bәndlәrin vә elә birinci
bәndin dә sonunda “Neynim aman, aman” yardımçı dil-nitq vasitәlәri ilә işlәnilәn “Sarı Gәlin”
müraciәt-ifadәsi gәlmәkdәdir. Bu, fikrimizcә, makromәtni tәşkil edәn mikromәtnlәrdә, yәni
mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә sıralanan sintaktik paralellәrin qrammatik-sintaktik formalaşması
ilә dә bağlıdır. Birinci bәnddә vә ya mürәkkәb sintaktik bütövdә felin inkar şәklindә, qeyri-
müәyyәn gәlәcәk zamanla ifadә olunan bir geniş zaman anlayışı vardır. Qeyd olunmalıdır ki,
255
qeyri-müәyyәn gәlәcәk zamanla geniş zaman anlayışının çox açıq olaraq ifadә edilә bilmәk
özәlliyi türk dillәri arasında әn çox Azәrbaycan dilinә mәxsusdur. Çәrçivәlәnmәyәn hәmin geniş
zaman anlayışı şerin ilk iki misrasıda “Saçın ucun hörmәzlәr, Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin”
deyim-frazeologizm quruluşundakı interospektiv sәciyyәli qәlib-ifadәlәrlә ifadә olunmuşdur. Bu
isә şerin birinci bәndindә “Sarı gәlin” ifadәsinin iki dәfә işlәnilmәsini zәruri edәn mәtnlinqvistik
sәbәblәrdәn biridir.
Mәtn dilçiliyi baxımından “Sarı gәlin” Azәrbaycan xalq mahnısının makromәtni üç
mikromәtndәn, yәni mürәkkәb sintaktik bütövdәn tәşkil olunur. Daha doğrusu, şerin hәr bir bәndi
müstәqil bir mürәkkәb sintaktik bütövdәn ibarәtdir. Burada abzas, bәnd vә mürәkkәb sintaktik
bütövlәrin sәrhәdlәri üst-üstә düşür. Şerin poetik-folklorik uğurunu şәrtlәndirәn mәtnlinqvistik
özәlliklәrdәn biri, bәlkә dә birincisi elә budur! Hәmin bәndlәrdә vә ya sintaktik bütövlәrdә isә
birinci, ikinci vә dördüncü misralar sintaktik paralellәrlә ifadә edilir. Şerin bütün bәndlәrindә
birinci vә ikinci misralar mürәkkәb sintaktik bütövün baş, üçüncü vә dördüncü misralar orta,
“Neynim aman, aman, sarı gәlin” sintaktik tәkriri ilә ifadә olunan komponenti isә onun sonluq
mәrhәlәsini tәşkil edir.
Sözügedәn xalq mahnısı ümumtürk mәtninin әsas qurucu vasitәlәrindәn biri olan
sintaktik paralelizm hadisәsinin işlәnilmәsilә qәdim türk epik şerinin formalaşdığı erkәn
dönәmdә tәşәkkül tapmış folklorik bir mәtn örnәyidir. Bunu, hәr şeydәn öncә, yuxarıda Oğuz
qrupu türk dillәrindәn gәtirilәn “Anasına bax, qızını al, qırağına bax, bezini al.” “Atalar sözü
konteksti” ilә aparılan konseptual-linqvistik müqayisә dә sübut edir. Belә ki, hәmin kontekstdә
ifadә olunan vә Azәrbaycan türk gözәlinә aid edilәn “abır-hәya, ismәt, utancaqlıq vә bütün
bunlara bağlı olaraq da eşq-mәhәbbәt qavram”ı sözügedәn xalq mahnısının da konseptual
mәzmununu tәşkil edir.
Belәliklә, çox zaman bir sadә geniş cümlә vә ya yuxarıda göstәrildiyi kimi, sadә
quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә ifadә edilәn atalar sözlәrimiz daha ilk folklor mәtnlәrinin
yarandığı “Animizim, totemizim vә antropomorfizm epoxası”ndan “Mifologiya çağı”na keçid
dönәmindә ortaya çıxmışdır. Sözügedәn “Sarı gәlin” xalq mahnısı isә öncәkilәrdәn fәrqli olaraq
artıq mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrlә ifadә olunur. Burada da sintaktik bütövlәri tәşkil
edәn sintaktik paralellәr, atalar sözü örnәyindә olduğu kimi, sadә cümlәlәrdәn ibarәtdir. Ancaq
“Sarı gәlin” vә heca vәznindә yazılan digәr qafyәli xalq şeirlәrimiz sözügedәn sәlәf-xәlәf
münasibәtlәri kontekstindә vә ya türk epik şerinin “bayatı, xalq mahnısı” kimi müxtәlif
256
şәkillәrinin şәkillәndiyi “Mifologiya çağı”ndan “Dastan epoxası”na keçid dönәmindә
yaranmışdır.
B. Mürәkkәb cümlә örnәyindә:
(1)
85. Menin Manas kulunum
“Attanamın, jortom!” deyt,
“Alıska sapar baram!” deyt.
“Medineni sıdırıp,
çon Bukardı kıdırıp
90. İt-Keçüüdөn keçem” deyt,
“Beş-Terekten ötöm”, deyt,
“Bejindegi Konurbayga
Barıp uruş salam”, deyt (Manas 1968: 18)
‘Mәnim Manas qulum (yavrum)
“Ata ninib gedәrәm!” deyir,
“Uzaqlara sәfәrә çıxaram!” deyir.
“Mәdinәni dolaşaram,
böyük Buxaranı keçәrәm,
İt-Keçüüden keçәrәm” deyir,
“Beş-Terekten keçәrәm” deyir,
“Bejindәki Konurbaya
Gedib savaş açaram” deyir’.
Yuxarıda “Manas” dastanı mәtnindәn sintaktik konstruksiyalar verilmişdir. Bu
konstruksiylar baş vә budaq cümlәlәr arasındakı sintaktik bağlılığa görә müәyyәnlәşәn
konseptual-struktur modeldә işlәnilir. Onlar subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә
komponentlәrinin tәkrarlanması ilә qurulur. 85-ci vә 90-cı sәtirlәri tәşkil edәn subordinativ-
257
obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdә qara hәrflәrlә yazılan asılı komponentlәr sintaktik
paralellәrdir. Hәmin sintaktik paralellәr mәtndә xәbәrlәri hәmcins olan vә tәkrarlanaraq işlәnilәn
baş cümlәlәrlә, daha doğrusu hәm birinci, hәm dә ikinci halda tәk bir cümlә ilә çevrәlәnir
(Musaoğlu 2003: 18-19).
(2)
Küçәlәrә su sәpmişәm,
Yar gәlәndә toz olmasın.
Elә gәlsin, elә getsin,
Aramızda söz olmasın
Samavara od salmışam,
Stәkana qәnd salmışam.
Yarım gedib, tәk qalmışam,
Nә әzizdir yarın canı!
Nә şirindir yarın canı!
Piyalәlәr irәfdәdir,
Hәr biri bir tәrәfdәdir.
Görmәmişәm bir hәftәdir,
Nә әzizdir yarın canı,
Nә şirindir yarın canı! (“Küçәlәrә su sәpmişәm” Azәrbaycan xalq mahnısı).
Yuxarıda gәtirilәn örnәkdә diaxronik sәciyyәli poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesi
mürәkkәb cümlә komponentlәrinin qafiyәli sıralaması ilә gerçәklәşmişdir. Qafiyәli sıralanma
sözügedәn mәtndә sintaktik paralellik hadisәsinә әsasәn qurulmuşdur. Göstәrilәn mәtn-şeir
parçasında birinci bәndin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövün 2, 3, 4 misraları әslindә oxşar bir
leksik tәrkibdә gerçәklәşәn sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Şerin ilk iki misrası subordinativ-
mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, mәqsәd budaq
cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir. Burada baş cümlә öncә, budaq cümlә sonra gәlir.
258
Baş cümlәdә bağlayıcı söz vә bağlayıcının yeri poetik tәlәbә görә fakultativdir. Әslindә isә
sözügedәn mürәkkәb cümlә adi danışıq dilindә belә bir normativ-sintaktik quruluşda
işlәnilәcәkdi: “Küçәlәrә su sәpmişәm ki, yar gәlәndә toz olmasın”. Mәtndә isә hәmin mürәkkәb
cümlә bir üslubi-sintaktik variant olaraq işlәnilir. Mәtn-şeir parçasının üçüncü vә dördüncü
misraları isә qismәn çoxmәnalı olan subordinativ-tәrz-nәticә mәnalı mürәkkәb cümlә vә ya
klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tәrz budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur.
Baş cümlәdә “elә” bağlayıcı sözü tәkrarlanır.
Sözügedәn şeir parçasının “Küçәlәrә su sәpmişәm” şәklindә işlәnilәn ilk cümlәsi
bütövlükdә mәtnin kataforik, yәni öngöndәrimli bir komponenti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. Vә
hәmin cümlә ilә mәtnin sonrakı komponentlәrindә ifadә olunan fikrә işarә edilir. Birinci bәndin
son misrası isә sözügedәn durumda mürәkkәb sintaktik bütövün öncәki komponetlәrindә ifadә
olunmuş ana fikri tamamlayan altgöndәrimli vә ya anaforik mәtnlinqvistik göstәricidir.
“Küçәlәrә su sәpmişәm” şeir-makromәtnini tәşkil edәn digәr mürәkkәb sintaktik
bütövlәrin komponentlәri isә sadә cümlәlәrdәn ibarәt olan sintaktik paralellәrlә ifadә olunur.
Hәmin mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә birinci vә ikinci misralar mikromәtnin baş, üçüncü
misralar orta, hәr iki bәndin sonunda tәkrar olunan “nәqәrat” isә sonluq-komponent yerindә
işlәnilir.
Belәliklә, xalq mahnılarımız tariximizi, bu günümüzü vә sabahımızı ifadә edәn
folklorik, poetik vә musiqili mәtnlәrimizdir. Anadolu türklәri üçün “Türkü”, Qırğızlar üçün
“Manas” nәdirsә, Azәrbaycanlılar üçün dә xalq mahnısı odur. Mahnılar sadәcә Azәrbaycanlıların
deyil, bütün avtoxton xalqların hәyatında önәmli bir yerә sahibdir. Mәsәlәn, rus bılinaları,
Ukrayna dumaları, ispan romanseroları kimi. Bir sözlә, “Mahnı xalqın mәnәviyyatı, daxili alәmi,
fikri, hissi, düşüncәlәri, istirabları, sevinc vә kәdәridir, mahnı xalqın özüdür. Mahnılarına görә
xalqın hәyat tәrzini, toyunu, yasını, mübarizәsini müәyyәnlәşdimәk mümkündür” (Әfәndiyev
1992: 22). Buna görә xalq mahnılarımızın günümüzdә çox ciddi bir tarixi-, folklorik-, әdәbi-,
linqvistik vә konseptual-filoloji tәhlilә ehtiyacı vardır. Hәmin tәhlil milli-mәnәvi dәyәrlәrimizi vә
ya bizi biz edәn etnik-, etnoqrafik- vә demoqrafik-konseptual bütünlüyümüzü tәşkil edәn milli
mentalitetimizin hәrtәrәfi olaraq öyrәnilmәsi baxımından çox böyük әhәmiyyәt kәsb edir. Belә
bir tәhlil hәm dә hәr cür milli-mәnәvi dәyәrlәrimizә, torpaqlarımıza, әdәbi abidәlәrimizә,
rәqslәrimizә vә xalq mahnılarımıza sahib çıxmaq istәyәn bәdxah qonşularımız üçün dә çox
layiqli bir elmi-filoloji cavab olar!
259
C. Mikromәtn vә ya mürәkkәb sintaktik bütöv örnәyindә
Sintaktik paralellәrlә ilk ümumtürk poetik-folklorik mәtninin dialoji-çәrçivәli38
örnәklәri qurulur. Әsl ümumtürk mәtninin sözügedәn örnәklәri dә hәm bәşәri svilizasiya, hәm dә
türk-islam mәdәniyyәti özәlliklәrini ehtiva edәn üst qavramlara bağlı olaraq özünә mәxsus
konseptual-linqvistik quruluşları ilә gerçәklәşir. Mәsәlәn, dostluq vә dostluqda sәdaqәt qavramı
epik mәtnlәşmәdә komponentlәri sintaktik paralellәrlә qurulan mikromәtn örnәyinin dialoji-
çәrçivәli sintaktik quruluşu ilә ifadә olunur:
ii a. -Qazana mәn asi olmazam deyib and içdi – söylәdi, aydır:
Mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm,
Bilmәzsәm gözümә dursun!
Qaraqoçda qazılıq atına çox minmişәm.
Bilmәzsәm mana tabut olsun!
Yaxşı qaftanların çox geymişәm,
Bilmәzsәm kәfәnim olsun!
Ala barigah otağına çox girmişәm.
Bilmәsәm mana zindan olsun!
38
Dialoji-çәrçivәli sintaktik quruluşlar vә ya ontoloji sәciyyәli әsl ümumtürk mәtni örnәklәri. Azәrbaycan
türkcәsindә “ontoloji” şәklindә işlәnilәn söz “ontologiya” isminin sifәtidir. “Ontologiya” isә varlıq haqqında elm
demәkdir (Türkçe Sözlük 2005:1505). Burada “ontoloji” sözü bütövlükdә ümumtürk dilinә, ayrılıqda türk әdәbi
dillәrinә mәxsus olan simmetrik-tipoloji özәllikli mürәkkәb cümlә vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşәn konkret bir
mәtn növünü ifadә etmәk üçün işlәdilir. Sözügedәn MSB-nin mәtnlinqvistik quruluşunun dialoji-çәrçivәli vә ya
ontoloji terminlәri ilә ifadә edilmәsinә gәlincә isә: tema (verilәn, mәlum olan) vә rema (söylәnilәn, yeni verilәn)
cümlәnin vә mәtnin bir-birinә bağlı olaraq işlәnilәn semantik-funksional komponentlәridir. Komponentlәrin
simmetrik xarakterli sıralanması ilә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә
gerçәklәşәn subordinativ-qapalı konstruksiyalarından araşdırmalarımızda ayrıca olaraq bәhs edilmişdir (Musaoğlu
2002: 141-143). Cümlә vә mәtn üzvlәrinin semantik-funksional üzvlәnmәsinә görә sıralanan dialoji sәciyyәli
çәrçivәli-sintaktik quruluşlar dәrslikdә әsl ümumtürk mәtni örnәklәri sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilir. “Ontoloji,
dialoji vә çәrçivәli” sözlәri bir yerdә sözügedәn linqvistik qavramın açıqlanması üçün ilk dәfә tәrәfimizdәn işlәdilir
(Musaoğlu 2002: 317-318). Dialoji (Yun. Diâlogos-söhbәt, iki vә ya çox şәxsin bir-biri ilә danışıması) leksemi
dialoq sözünün sifәti vә ya tәyini kimi dialoqla әlaqәli olan mәnasına gәlir. Türk әdәbi dillәrinә aid nәsrlә yazılan
mәtnlәrdә özgә nitqi (vasitәli vә vasitәsiz nitq) vә daxili nitq şәkillәrindә danışıq vә qarşılıqlı dialoq qurulması
ortamlarına görә gerçәklәşir. Buna görә türkcә әsl mәtn hadisәsi semantik-funksional özәlliyini ifadә edәn linqvistik
terminin ilk komponenti dialoji, ikinci komponenti isә çәrçivәli sözlәri ilә ifadә olunur. Sözügedәn linqvistik
anlayışın çәrçivәli alt qavramına görә ifadә olunması göstәrilәn sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәnin “çәrçivәlәnmәk”
fәaliyyәti ilә gerçәklәşmәsinә bağlıdır (Musaoğlu 2002: 318). Dialoji-çәrçivәli-sintaktik quruluşlar türk әdәbi
dillәrindә hәm şeirlә, hәm dә nәsrlә nәql edilәn vә yazılan mәtnlәrdә işlәnilir.
260
Mәn Qazandan dönmәzәm, bәlli bilgil! – dedi (Araslı 1978: 155-156).
ii b. Beyrek: “Hoş, ola!” dėdi. Atın çekdiler bindi, kırk yigidilę Aruzuŋ ėvinę geldi. Taş
Oġuz begleri otururiken girib selām vėrdi. Beyregę Aruz eydür: “Bilürmisin seni neyę kıġırduk?”
Beyrek eydür: “Neyę kıġırduŋuz?” Aruz eydür: Heb şol oturan begler Kazaną āsī olduk, and
içdük.” Mushaf getürdiler: “Sen dahı and iç” dėdiler. “Kazaną men āsī olmazam” dėyü and içdi.
Soyladı, eydür:
“Men Kazanuŋ nimetini çok yėmişem,
bilmezisem gözümę tursun.
Kaząġucdą każılık atıną çok binmişem,
bilmezisem maŋa tābūt olsun.
Yahşı kaftānların çok geymişem,
bilmezisem kefenüm olsun.
Alą bārgāh otaġıną çok girmişem,
bilmezisem maŋa zindān olsun.
Men Kazandan dönmezem, bellü bilgil” dėdi…(Tezcan 2001).
Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan iia. vә orijinal iib. kimi ümumtürk mәtni
örnәklәrindә qafiyәlәnmәnin vә ritmik ifadәnin bir dil-işlәnilmә vasitәsi olaraq qurulması heca
vәznli epik-lirik şerimizin vә ya xalq mahnılarımızın vә bayatılarımızın poetik şәkillәnmәsindәn
öncәki mifoloji epoxya vә sözügedәn dövrdәn qopuz-dastan anlatımı çağına keçid dönәminә
tәsadüf edir. Ancaq sözügedәn poetik-folklorik qafiyәlәnmә sistemi epik xarakterli dastan
anlatımında hәlә günümüzdә dә öz işlәkliyini qoruyub saxlamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, belә
bir poetik-mәtnlinqvistik quruluş әn qәdim ümumtürk mәtninin ritmik hecalı şeir sistemi ilә tәşkil
olunmuşdur. Mәtndәki 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar bir-biri ilә hәmqafiyәdir. Birincilәrdә 10-
14, ikincilәrdә isә 9-10 heca vardır. Sözügedәn şeir parçasındakı birinci misralar eyni qrammatik
quruluşda vә oxşar bir leksik tәrkibdә vә ikinci misralar da eyni bir qrammatik quruluşda vә
oxşar bir leksik tәrkibdә müәyyәnlәşdirilә bilәn sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir. Hәr biri bir beyt
kimi müәyyәnlәşdirilә bilәn 1, 2; 3, 4; 5, 6; 7, 8-ci misralar isә ayrılıqda asimmetrik formalı,
koordinativ-şәrt vә sәbәb mәnalı mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә gerçәklәşәn mikromәtn
komponentlәridir.
261
Yuxarıda sözügedәn beytlәri tәşkil edәn birinci misralar sintaktik paralellәr olaraq tәkrar
olunan iki komponentli mikromәtnlәrin vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, qarışıq tipli
tabeli mürәkkәb cümlәlәrin baş cümlәsidir. İkinci misralar vә ya budaq cümlәlәr birincilәri
bütövlükdә tamamlayır vә poetik anlatımda onların sәbәb mәnalı bir nәticәsi kimi ortaya çıxır.
Sözügedәn sintaktik konstruksiya adi danışıq dilindә bütövlükdә koordinativ-sәbәb mәnalı
mürәkkәb cümlә olaraq belә bir üslubi-sintaktik quruluşda işlәnilәcәkdi: “Әgәr bilmәzsәm,
gözümә dursun, çünki mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm”. Buradakı budaq cümlәlәr ayrılıqda
koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlә kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr. Çünki, onlarda sintaktik
paralellәr olaraq işlәnilәn “bilmezisem” komponentlәri budaq cümlәdir. “Gözümę tursun, maŋa
tābūt olsun, kefenüm olsun, maŋa zindān olsun” sintaktik paralellәri isә hәmin mürәkkәb cümlә
növündә baş cümlә vәzifәsini daşıyır. Mәtn-şeir parçasındakı 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar
sintaktik paralellәrlә simmetrik olaraq qafiyәlәnir. 1, 2; 3, 4; 5, 6; 7, 8-ci beytlәri tәşkil edәn
misralar isә mürәkkәb cümlәlәrin baş vә budaq cümlә komponentlәri ilә asimmerik olaraq ifadә
olunur. Belәliklә, sözügedәn poetik-folklorik mәtnin sintaktik paralellәrlә ifadә olunan
komponentlәri sәcli şerin ümumi poetik tәlәblәrinә vә daxili qafiyәlәnmә sisteminә әsasәn
sintaqmatik olaraq sıralanır.
Sözügedәn poetik-folklorik mәtndә Beyrәkin dialoq nitqi şәklindәki sintaktik-çәrçivәli
cavablandırması ilә bütövlükdә dostluq qavramı ifadә olunur. Sözügedәn cavablandırma isә
başda “Beyrәk söylәdi” vә sonda “dedi” predikativ qütblәnmәsi ilә çәrçivәlәnmişdir ki, bu da
türk folklorik mәtninin ontoloji xarakterli әsas sintaktik-mәtnlinqvistik özәlliklәrindәn biridir.
Burada Türklük fenomenini tәşkil edәn әn әsas qavramlardan birinin vә ya onun dosta sәdaqәt
“teması vә konkret mözusu”nun (Aktaş 2009: 32) ayrıca olaraq mәtnlәşmәsi poetik-folklorik
tәhkiyә ilә gerçәklәşir. Türk-islam mәdәniyyәtinә bağlı “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq
әlaqәlәri, ailә, bakirәlik, qәhrәmanlıq, yol, sevgi, qonaqpәrvәrlik, nifrәt” kimi digәr
qavramlar da ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә geniş yer tutur. Belә bir
mәtnlәşmә vә ya diskursiv anlatım isә türkcә olaraq konseptual-linqvistik sәciyyәli mikro- vә
makromәtn komponentlәrinin çәrçivәli-sintaktik sıralanmamalrı vә sintaktik paralellәrlә qurulur.
3.1.2. Nәsrlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri
Araşdırmalarımızda türkcә әsl mәtn örnәklәri qapalı vә ya dialoji-çәrçivәli sintaktik
konstruksiyalar olaraq hәm mürәkkәb cümlә, hәm dә mürәkkәb sintaktik bütöv çәrçivәlәrindә
262
örnәklәrlә işıqlandırılmışdır (Musaoğlu 2002:141-143; 2011: 8-18). Burada isә türkcә әsl
mәtn örnәklәri onlarda ifadә edilәn qavramlara görә mürәkkәb sintaktik bütövlәr olaraq
konseptual-linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilir. Belә ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanının mәtnindәn
gәtirilәn örnәklәrә görә, sintaktik-mәtnlinqivistik quruluşla onlarda ifadә edilәn qavramlar
arasında koqnitiv-konseptual әlaqәlәr qurulur. Mәsәlәn:
ia. Qonşuların çağırır ki; Qız Züleyxa! Zübeydә! Üreydә! Can qız, can paşa! Ayna
Mәlәk! Qutlu Mәlәk! Ölmәyә itmәyә getmişdim? Yatacaq yerim yine bu haraba olasıydı.
Nolaydı benim evimә bir lәhzә baxaydınız. Qonşu haqqı, Tanrı haqqı - deyib söylәr (Araslı
1978: 7).
ib. Geldük ol kim ţolduran ţobdur: Depretincę yėrinden örü turdı. Elin yüzin yumadın
obanuŋ ol ucından bu ucıną, ol ucıną çarpışdurdı, kov kovladı, diŋ diŋledi, öylędencę gezdi.
Öylęden soŋra evinę geldi. Gördikim oġrı köpek yigę ţaną ėvini birbirinę katmış, tavuk
kümesinę, șıġır tamına dönmüş, konşularıną çaġırur ki: “Kız Zaliha, Zübeydę, Ürüveydę, Cān
Kız, Cān Paşa, Aynę Melik, Kutlu Melik, ölmegę yitmegę gėtmemişidüm. Yatacak yėrüm gėne bu
harāb olasıydı. Nolaydı benüm ėvümę bir lahzą bakayduŋuz. Koŋşı hakkı Tanrı hakkı” deyü
söyler. Bunuŋ gibi-nüŋ, hānum, bebekleri bitmesün, ocağuŋą bunuŋ gibi avrat gelmesün39
(Tezcan 2001: 33).
ic. Beyrek aydır:
-Necә sәht olmayayım? On altı ildir ki, (sәnin) babanın dustağıyam. Ataya, anaya,
qovuma, qardaşa hәsrәtәm vә hәm bir qara gözlü yavuğlum vardı. Yalancı oğlu Yalançıq derlәr
bir kişi vardı. Varmış yalan söylәmiş. Bәni öldü demiş. Qız ona varar olmuş –dedi (Araslı 1978:
59).
iç. Meger kāfir beginüŋ bir bikr kızı varıdı. Her gün Beyręgi görmegę gelüridi. Ol gün
gėrü görmegę geldi. Bakdı, gördi Beyrek saht olmış, kız eydür: “Nėçün sāht-sın, hānum yigit?
Geldügümcę seni şėn görüridüm, güleridüŋ oynarıduŋ. “Şimdi nolduŋ?”, dėdi. Beyrek eydür:
“Nėcę saht olmayayım? On altı yıldur kim babaŋuŋ tutsakıyam, atayą anayą, kavmą kardaşą
hasretem. Ve hem bir karą gözlü yavuklum vardı. Yalancı oġlı Yaltacuk dėrler bir kişi varıdı,
39
Dәrslikdә “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanından gәtirilәn bütün örnәklәr eyni olub, H. Araslının (1978), S. Tezcan vә
H. Boeschotenin (2001) hazırladıqları uyğun tәnqidi mәtnlәrdәn alınmışdır.
263
varmış, yalan söylemiş, beni Öldi dėmiş. Aŋa varur olmış” dėdi. Böylę dėgeç, kız Beyregi
āşıklamışıdı, eydür: “Eger seni hișārdan aşaġą urġanılą salınduracak olurısam, babaŋą anaŋą
șaġlıġılą varacak olurısaŋ beni bundą gelüb helāllıġą alurmısın?” dėdi. Beyrek and içdi…
(Tezcan 2001).
Sözügedәn mikromәtnlәr danışıq vә ya diskurs ortamına görә müәyyәnlәşәn
subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә modelindә işlәnilir. Daha doğrusu, cümlә vә ya
mürәkkәb cümlә izomorfizmi burada asanlıqla mürәkkәb sintaktik bütöv üzәrinә köçürülә bilir.
Mәtnin rema-komponenti sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәt olan sintaktik vahidlәrlә ifadә
olunur. Bunlar bütövlükdә nәsr üslubu vә özünә mәxsus nәql etmә tәrzi ilә gerçәklәşәn konkret
bir mәtnlәşmәnin linqvistik-konseptual nüvәsini tәşkil edir.
Bәlli bir ölçüdә Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan ia. vә orijinal mәtndәki
ib.-dә başda baş cümlә vә sonda tәkrar olunan xәbәrlә ifadә edilmiş tema vә baş cümlә ilә tәkrar
olunan xәbәrin arasındakı mәtn parçasından ibarәt olan rema arasındakı sintaktik-mәtnlinqvistik
әlaqәlәr mәtndә ifadә edilәn әsas qavrama görә qurulur. Mәtndә ifadә edilәn anlayış isә
İslamiyyәtdәn gәlәn “Qonşu haqqı, tanrı haqqı” konseptual düşüncәsinә bağlı olaraq gerçәklәşәn
“qonşuluq әlaqәlәri” qavramından ibarәtdir. Qonşuluq әlaqәlәri qavramı türk-islam
mәdәniyyәtindә konkret olaraq hәyata keçirilәn praktik tәtbiq olunmaları ilә önәmli bir yer tutur.
Sözügedәn sintaktik-mәtnlinqvistik quruluşda da qonşuluq әlaqәlәri qavramını bir dil-düşüncә
qәlibi olaraq “Qonşu haqqı, Tanrı haqqı!” deyimi ifadә edir. Hәmin qәlib-ifadә mәtnin
söylәmdәki qurucu-komponenti vә ya frazeoloji xarakterli deyim birlәşmәsi olaraq özünü
göstәrir. Sözügedәn deyim-ifadә hәm çağdaş Azәrbaycan türkcәsinin mәtn sintaksisi vә durğu
işarәlәri ilә müәyyәnlәşdirilә bilәn vә mәtnlinqvistik kontekstdә işıqlandırılan ia. mikromәtninin,
hәm dә dastanın ib.-dәki orijinal normal mәtninin retrospektiv sәciyyәli konseptual-linqvistik
üzvü olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.
Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan ic. sintaktik bütövündә vә orijinal mәtn
olaraq verilәn iç. mikromәtnindә tema ilә (başda baş cümlә, sonda xәbәrlә) rema (baş cümlә ilә
xәbәrin arsındakı mәtn parçası) sintaktik-mәtnlinqvistik komponentlәr olaraq bir-birini
tamamlayır. Sözügedәn mәtndә komponentlәrin aktual üzvlәnmәsi türk-islam mәdәniyyәtini
tәşkil edәn başqa bir dәyişmәz amilә görә müәyyәnlәşir. Bu amil ailәnin başından etibarәn
sağlam әsaslar üzәrindә qurulmasını tәmin edәn bakirәlik müәssisәsi vә ya qavramından
264
ibarәtdir. Bakirәlik qavramı vә ya etnik-dini әsasına görә isә ilk dәfә evlәnәn oğlanlar bakir,
qızlar isә bakirә olmalıdır.
Bu kontekstdә dastanın mәtnindә ifadә edilәn Beyrәklә Banuçiçәyin eşqi vә evlәnmә
sәhnәsi hadisәsi böyük maraq doğurur. Hәmin eşq vә evlәnmә sәhnәsi hadisәsi türk ailә
quruluşuna dair mentalitet xarakterli ilk özәlliklәrdәn birinin bariz örnәyi vә ya simvoludur.
Sözügedәn yazılmamış ailә quruluşu qaydası mifoloji vә ya yazısız eradan qopuz-dastan vә ya
yazı epoxasına keçid dönәmindә “Türklük fenomeni”ni tәşkil edәn әsas elementlәrdәn biri olaraq
özünü göstәrir. Hәmin etnik-milli özәllik dastanın mәtnindә sözügedәn dialoji-çәrçvәli-sintaktik
quruluşla ifadә olunur. Buna görә dә sözügedәn dialoji-çәrçivәli-sintaktik quruluş türk konseptual
düşüncәsinin qurucu-koqnitiv elementәrini ifadә edәn әsl ümumtürk mәtni örnәyi olaraq
sәciyyәlәndirilir.
Qeyd. Yuxarıda sözügedәn konseptual-linqvistik xarakterli süjet-mәtnlәşmә hadisәsi
antik dövr Hind-Avropa dastanlarının mәtnlәrindә dә özünü göstәrir. Bir çox Hind-Avrupa vә
Qәrb sivilizasiyalı dünya folklorik mәtnlәrindә yer tutan “әr öz arvadının toyunda, әrin qayıtması
vә ya qәhrәmanla nişanlanma” folklorik süjetinә görә yeni evlәnmiş bir gәnc әr 3, 5, 7, 14 vә s.
il müddәtindә öz arvadından ayrılır. O, ya bir iş dalınca uzaq sәfәrә gedir vә ya düşmәn
qüvvәlәrinә әsir düşür. Әr evinә qayıtdıqda isә arvadının bir başqasına әrә verildiyini görür vә
öz arvadının toyunda iştirak etmәk mәcburiyyәtindә qalır (Әfәndiyev 1992: 377-378). Türk
qәhrәmanlıq vә mәhәbbәt dastanlarında isә belә deyildir. Türk dastnları mәtnlәrinin tәhkiyәsindә
ayrılıb gedәn bir әr deyildir, bakir bir nişanlıdır. Cәnc nişanlını gözlәyәn isә bakirә bir qızdır.
Axırda bakir vә bakirә nişanlılar bir-birinә qovuşur. Buna görә dә antik dövr Hind-Avropa
mәnşәli dastanlardan fәrqli olaraq ümumtürk dastanlarında mәtnlәşәn tema vә ya süjet
bütövlükdә bakirәlik qavramından ibarәtdir.
3.2. Mәtn üslubiyyatı qavramı
İndiyә qәdәr istәr sözün geniş mәnasında mәtn üslubiyyatı (Одинцов1980; Кожина
1995), istәrsә dә dar mәnasında makromәtnin әsas qurucu vasitәlәrindәn biri olan MSB-nin
sәrhәdlәri, funksional kompozisiyası, quruluşu, qrammatikası (Гальперин 1981; Мocкaльcкaя
1981; Abdullayev 1999) vә bütün bunlara bağlı olaraq da folklorik janrların üslubi özәlliklәri vә
ayrı-ayrı müәlliflәrin fәrdi-intellektual bәdii yaradıcılıq üslubları dilçilikdә bu vә ya digәr şәkildә
öyrәnilmişdir (Musaoğlu 2003; 2010:41-57). Bu isә filologiya elmindә mәtn üslubiyyatına dair bu
gün artıq ierarxik bir metalinqvistik dil vә özünә mәxsus terminoloji sistem tәşkil edә
bilmәkdәdir. Mәtnin üslubiyyatının öyrәnilmәsi sadәcә onu tәşkil edәn konkret fonetik, fonoloji,
qrammatik, leksik vә frazeoloji ifadәlәrin üslubi işlәnilmә ümkanlarının açıqlanması ilә
265
mәhdudlaşmır. Mәntiqi, psixoloji vә linqvistik aspektlәrin bütövlüyü vә onların bir yerdә
dәyәrlәndirilmәsi mәtnin hәm leksik-qrammatik özәlliklәrini, hәm dә üslubi kompozisiya
quruluşunu tәfәrrüatlı olaraq müәyyәnlәşdirmәyә kömәk edir.
Filologiya elmindә klassik üslubiyyat anlayışı әdәbi dilin bәdii, elmi, publisistik,
işgüzar, epistolyar vә s. funksional üslublarının müәyyәnlәşdirilmәsinә görә bilinir. Bu üslublar
әdәbi dil materialları әsasında konkret dil-nitq vasitәlәrinә, mәşhur yazıçıların yaradıcılıq vә ayrı-
ayrı mәtbu orqanların dil-üslub özәlliklәrinә әsasәn tәdqiq olunur. Mәtn üslubiyyatı qavramı isә,
hәr şeydәn öncә, konkret bir mәtnә vә ya mәtnlәrә vә mәtnlәrarası әlaqәlәrә görә öyrәnilir.
Sözügedәn qavram mәtnә vә mәtni ifadә edәn sözlü vә sözsüz dil vә özәl mәtnqurucu işarәlәrә
әsasәn açıqlanır. Günümüzdә bәdii mәtn daha çox intertekstual kontekstdә mәntiqi, psixoloji vә
fәlsәfi yönlәriylә yazıçı dünyasının vә yaradıcı tәxәyyülün bir reallığı olaraq işıqlandırılır.
3.2.1. Ümumtürk mәtninin konseptual-intellektual mahiyyәti
Bütövlükdә ümumtürk, ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii mәtninin nüvәsini vә bir milli
mentalitet fenomeni olaraq var ola bilmә әsasını öncә әski şaman-türk vә göy tanrı inancı, sonra
isә türk-islam, tәsәvvüf vә çağdaş mәdәniyyәt tәrkibli, monoloji, dialoji vә ritmik sәciyyәyә
malik olan nәql etmә vә ya anlatım hadisәsi tәşkil edir. Qopuza vә saza söykәnәn şifahi xalq
әdәbiyyatı örnәklәri, ümumxalq dilinin müxtәlif şәkillәri, dialektlәri vә şivәlәri hәmin
konseptual-intellektual mahiyyәtdәki böyük makromәtnin konkret ifadә vasitәlәridir. Yunus
İmrә, M. P. Vaqif, Aşıq Әlәskәr, Mәhtimqulu, Әhmәt Yәsәvi, Hacı Bektaş Vәli, Cambul, Manas,
Kitabi-Dәdә Qorqud kimi real vә әfsanәvi tarixi-әdәbi şәxsiyyәtlәrin dilindә müşahidә edilәn
türkcә tәhkiyә vә ya anlatım tәrzi, bәdii üslub sonrakı türk dil-danışıq mәtninin dә әsasında durur.
Türkcә yazılan divan әdәbiyyatı, mәsәlәn, Nәsimi, Füzuli vә Nәvainin dili dә türk әdәbi mәtninin
formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır (Musaoğlu 2011: 32). Belәliklә, başlanğıcda xalq
yaradıcılığı, sonralar isә yazılı әdәbiyyat olaraq da inkişaf edәrәk günümüzә qәdәr gәlәn böyük
ümumtürk әdәbi mәtni әslindә şifahi vә ya yazıya alınan vә yazılı mәtn olaraq iki qolu ilә özünü
göstәrir. Bununla da hәmin mәtn çağdaş filologiyada ümumi mәtn dilçiliyi, qrammatikası vә
üslubiyyatı vә ya mәtni tәşkil edәn dil-danışıq faktlarının mәtnquruculuğundakı tәşkili, ierarxik
әlaqәlәri vә münasibәtlәri baxımlarından yeni әdәbi-linqvistik tәhlil metodları ilә öyrәnilir.
Qeyd. Türk әdәbi dillәri sovet dilçiliyindә daha çox hәmin dövrdә müәyyәnlәşdirilәn
ümumi әdәbi dil nәzәriyyәsinә görә öyrәnilmişdir. Sözügedәn dillәrdә әdәbi dil nәzәriyyәsinә
görә bәdii, elmi, rәsmi, publisistik, işgüzar, epistolyar kimi funksional üslublar
müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu gün isә bütövlükdә çağdaş filologiya, ayrılıqda mәtn dilçiliyi vә digәr
linqvistik nәzәriyyәlәr çox geniş bir inkişaf yoluna çıxmışdır. Vә sözügedәn dillәrin bir çoxu
rәsmi dövlәt dili statusu qazanaraq artıq hәmin linqvistik nәzәriyyәlәrin işığında elektronik
işlәnilmә mәqamlarına görә dә öyrәnilir. Bununla bәrabәr, türk dillәri mәtnlәri dünyanın
qavramlar xәritәsindә mürәkkәb işarәlәr sistemlәri olaraq yeni dil-işlәnilmә kәmiyyәtlәri vә
keyfiyyәtlәri qazanır. Bütün bunlar isә “Mәtn vә ya mәtnlәrarası üslubiyyat” kimi bir fәnnin
ortaya çıxmasını şәrtlәndirir.
Ümumtürk әdәbi mәtninin tәşkilindә әsas linqvistik amillәrdәn biri sәviyyәsindә MSB
özünü göstәrir. MSB bir kommunikativ dil-danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq
sәrhәdlәrinin, funksional xarakterli kompozisiyasının, formal mәtnqurucu göstәricilәrinin vә
mәna özәlliklәrinin üslubi baxımdan öyrәnilmәsi ilә dә seçilir. O, aşağıda bәhs edәcәyimiz
“mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn üslubiyyat” (Seçdirmә bizimdir- M. M.) baxımından
işıqlandırılması ilә isә retprosperspektivel vә interospektivel aspektlәrdә araşdırma-öyrәnilmә
sәciyyәsi daşıyır.
266
XIX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öncә heca, sonra isә sәrbәst şeirlә vә nәsrlә yazılan,
yeni bir nәql etmә hadisәsinә vә ya dil-danışıq sisteminә söykәnәn müasir türk әdәbi dillәri
ortaya çıxır. Bunlar müәyyәn milli vә etnik özәlliklәri ilә daha çox sayılarda vә әdәbi-filoloji
istiqamәtlәrdә tәşәkkül tapır. Bu türk әdәbi dillәri bir-birindәn başından etibarәn hәm dә üslubi-
sintaktik özәlliklәri ilә fәrqlәnir. Bununla da istәr makromәtn, istәrsә dә mikromәtn
sәviyyәlәrindә gerçәklәşәn üslubi-leksik, üslubi-frazeoloji, üslubi-qrammatik vә üslubi-sintaktik
yarımsistemlәr bütünü yaranır. Vә getdikcә dә bu bütünün uyğun mәtnlinqvistik kateqoriyaları
müәyyәnlәşir. Ayrı-ayrı müәlliflәrin ümumi vә konkret dil-üslub vә nәhayәt günümüzdә isә
sinxronik vә diaxronik xarakterli “mәtnlәrarası (intertekst vә intertekstual) üslubi kontekst”dә
(Seçdirmә bizimdir-M.M.) gerçәklәşәn yeni fәrdi-intellektual yaradıcılıq üslubları ortaya çıxır ki,
bunlar da çağdaş әdәbiyyatşünaslıq elmindә postmodernist üslublar vә ya әdәbi cәrәyanlar olaraq
sәciyyәlәndirilir. Bu vәziyyәt MSB-nin indiyә qәdәrki tәdqiqinin vә onun bir kommunikativ dil-
danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq sözügedәn fәrdi-intellektual üslublarda işlәnilmәsinin
konseptual olaraq dәyәrlәndirilmәsini şәrtlәndirilir. Vә hәmin dәyәrlәndirilmә isә daha geniş bir
әdәbi-filoloji kontekstdә aparılır.
3.2.2. Azәrbaycan türk mәtninin üslubi-linqvistik tәhlili
XX yüzildә sözügedәn әdәbi dillәrdә vә onların mәtnlәrindә güclü bir tarixi-filoloji
dәyişmә prosesi başlayır. XXI yüzildә isә ümumtürk әdәbi mәtni artıq nәtnlәrarası әlaqәlәr
kontekstindә inkişaf edәrәk formalaşır. Azәrbaycan türk әdәbi mәtnindә, tarixi vә müasir
mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn konseptual-intellektual mahiyyәtli nәql etmә hadisәsinin ilk
örnәklәri ortaya çıxır. Sözügedәn örnәklәri Kamal Abdullanın әsәrlәrinin makromәtnlәrindә dә
müşahidә edә bilәrik. Mәsәlәn, “Yarımçıq әlyazma” romanında әsәrin süjet xәttini tәşkil edәn
yarı mifoloji, әdәbi-tarixi sәciyyәli hadisәlәr vә novellavari gedişatlar yazıçının kәndinә mәxsus
bir Oğuz türkcәsi ilә nәql edilir. Daha doğrusu, XI-XIV yüzillәrdә Anadolu-Qafqaz
coğrafiyasında işlәnilәn Oğuz türkcәsi ilә günümüz Azәrbaycan türkcәsi arasında konseptual-
linqvistik sәciyyәli әdәbi paralellik qurulur. Belә bir konseptual-intellektual açıqlanma gerçәkliyi
vә әdәbi-linqvistik paralellik epik vә nağılvarı sәciyyәli söylәm-diskurs anlatımı vә ya şifahi nәql
etmә hadisәsi әsnasında hәyata keçirilir. Mәsәlәn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma”
romanı mәtninin anlatımına epik sәciyyәli müәllif nәql etmәsi ilә gerçәklәşәn bir bәdii açıqlanma
xasdır. Müәllifin bәdii dünyasını vә tәxәyyülünü tәşkil edәn qavramlar qәdim Oğuz-Türk
arxetipik qәhrәmanları vә sonraki Şah İsmayıl Xәtai bәdii yaradıcılığı vә dövlәt fәaliyyәti
sәhnәlәri ilә bağlantılıdır. Vә bunlar günümüz gerçәkliklәri ilә konseptual bir paralellik tәşkil
etmәkdәdir. Milli-mәnәvi dәyәrlәri ifadә edәn hәmin qavramlar öncә müәllif tәxәyyülündә dәrk
olunur, bәdii-semiotik bilgi vә intellektual bilik olaraq oxucuya ötürülür. Mәhz hәmin
qavramlardan hәrәkәtlә müxtәlif dil-üslub vasitәlәri vә konkret mәtnqurucu faktorlarla koqnitiv-
konseptual müstәvidә Türk, İslam vә Azәrbaycançılıq tәfәkkürü fenomeni açıqlanır. Yazıçının
“Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin mәtnindә isә anlatım nağılvarı bir üslubla yerinә yetirilir. Daha
doğrusu, hәr iki әsәrin mәtnindә fonetik, morfoloji, leksik vә frazeoloji dil-danışıq vasitәlәri XI-
XIV vә XX-XXI yüzillәr arasında mövcud olmuş ümümtürk mәtnlәri arası tarixi kontekstin
konseptual-intellektual mahiyyәtinә vә dil-danışıq üslubuna uyğun olaraq işlәnilir. Söz
birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr isә sözügedәn mәtnlәrdә dialoji-çәrçivәli
kontekstual sıralanma, tәkrarlı vә qafiyәli ümumtürk mәtninin sintaktik bütövdәn-bütövә açılımı
arxetektonikası әsasında qurulur.
Mәtn üslubiyyatı, hәr şeydәn öncә, hәr hansı bir mәtnin yazıldığı dilin dil-danışıq
potensialına görә öyrәnilir. Bir mәtnin başqa bir qohum olmayan dilә çevrilmәsi nәticәsindә isә
hәmin mәtnin üslubi özәlliklәrinin tәrcümә nәzәriyyәsi vә praktikasına görә araşdırılması
267
durumu ortaya çıxır. Bu gün artıq әdәbi-bәdii mәtnlәr әn yaxın qohum olan dillәrdә, o cümlәdәn
türk dillәrindә әdәbi-tarixi ortamdan asılı olaraq birindәn digәrinә çevrilir vә ya әdәbi mәtn
uyğunlaşdırıması hadisәsi gerçәklәşdirilir. Bu isә bәdii mәtnlәrin hәm kontrastiv vә ya qohum
olmayan dillәrin, hәm dә konfrontativ vә ya bir-birinә yaxın vә әn yaxın olan dillәrin dil-danışıq
ortamalrı әsasında әdәbi-linqvistik tәhlilinin aparılmasının yolunu açır. Bu baxımdan Azәrbaycan
bәdii mәtninin bәzi üslubi-linqvistik özәlliklәrinin Kamal Abdullanın Türkiyә türkçәsinә çevrilәn
“Yarımçıq әlyazma” vә “Sehrbazlar dәrәsi” romanlarının qaynaq vә hәdәf mәtnlәrinә görә
öyrәnilmәsi yerinә düşәr.
Ümümtürk dili әsasında hәr hansı şifahi vә ya yazılı mәtn bir türk әdәbi dilindәn
digәrinә dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri, variantları, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqliliklәri olan
sözlәrlә çevirilir. Qaynaq vә hәdәf dillәrә vә mәtnlәrә dair fonetik-, fonoloji- morfoloji-,
sintaktik-, leksik-, frazeoloji-linqvistik özәlliklәr öncәliklә müqayisәli-tәsviri yöntәmlәrlә
sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilir. Hәmin özәlliklәr tarixi-müqayisәli yönümlә vә ret-, pros-,
pers- vә interospektiv aspektlәrdә kompleksiv olaraq da dәyәrlәndirilir. Bundan sonra isә türk
әdәbi dillәrinin türk-islam mәdәniyyәtinә vә hәr bir dilin daşıyıcılarının da özünün söykәndiyi
milli dünyagörüşünә, mәsәlәn Azәrbaycanlıların Azәrbaycançılğa bağlı olaraq öyrәnilmәsi
mәsәlәsi gündәmә gәtirilir. Bәzi intellektual-sintaktik özәlliklәr bu dәrslikdә Kamal Abdullanın
Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә çevrilәn “Yarımçıq әlyazma”vә “Sehrbazlar dәrәsi”
әsәrlәrinin qaynaq vә hәdәf mәtnlәrinә görә işıqlandırılır. Öncәki uyğun araşdırmalardan fәrqli
olaraq mәtni tәşkil edәn müxtәlif linqvistik vasitәlәr burada artıq müxtәlif ist vә alt qavramlara
söykәnilәrәk konseptual dәrk olunmanın semiotik sәciyyәli zaman vә mәkan hüdudlarında
öyrәnilir. Müxtәlif dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri, variantları vә leksik-frazeoloji paralellәri
sözügedәn mәtnlәrdә konkret mәtnlinqvistik örnәklәrlә göstәrilir. Butün bunları aşağıda
“Yarımçıq әlyazma”vә “Sehrbazlar dәrәsi”romanları mәtnlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin üslubi-
linqvistik tәhlilindәn görmәk mümkündür:
Ia. Vә mәn başladım söz söylәdim. At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.
Amma hәr ozanın dili yox. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn
qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm. Nә olacaq, necә olacaq? – bunları kimsә bilmәz.
Mәn isә bilәrәm. Başladım nә başladım. Danışmağım düz üç gün, üç gecә çәkdi. Düz üç gün, üç
gecә Bayandır Xan bir kәlmә sәs çıxarmadı, bir kәrә dә olsun mәnim sözümü kәsmәdi, arada bir
aş gәldi, sәssiz-sәmirsiz yedik, sonra yenә mәn davam etdim. Arada bir Bayandır Xanı küçücük
ölüm tutdu, uyquya getdi, mәn dә, Qılbaş da başımızı hәrә bir tәrәfә atıb elә Xan otağındaca
gözümüzün acısını çıxardıq. Bayandır Xanın ayılmasından bir an öncә Qılbaş mәni dümsüklәdi,
“dur” işarәti verdi, mәn mürgünü gözümdәn qovub yenidәn özümü danışığa hazır edәn zaman
gördüm ki, Bayandır Xan gözünü açdı vә heç nә demәdәn üzünü üzümә, gözünü gözümә zillәdi,
bu bir işarәt idi, yәni “davam et”. Mәn dәxi davam edirdim. Belәcәnә üç gün üç gecә keçdi. Bu
müddәtә bir dәfә dә olsun Xan hәyәtindә ürәyi niyarançılıq çәkәn Salur Qazan yada düşmәdi,
Şirşәmsәddin dә, Uruz da, bütün digәr Xanın xidmәtinә gәlmәyin növbәtini gözlәyәnlәrin heç
biri. Heç kim yada düşmәdi. Üç gün vә üç gecә. Mәn Qorqud danışdım, Xanlar Xanı Bayandır
mәnim sözümә kәsildi, ünümә diqqәt etdi. Nә danışdım?! Nә üçün danışdım? Bәlkә heç bütün
bunları danışmamalı idim Bayandır Xana? Burasını bilmirәm. Bircә onu bilirәm ki, Qadir Tanrı
könlümә ilham verdi, danışdıqca boşaldım, boşaldıqca yumşaldım vә düz üç, gün üç gecәdәn
sonra, nәhayәt ki, yarımcan, yarımnәfәs az qala bayılaraq sözümә yum verdim, ağzımı
yumdum… (Abdulla 2004: 58).
Ib. Ve ben başladım anlatmaya. At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur. Ama her
ozanın dili değil. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum. Bazen gaipten türlü haberler
268
verebildiğimi sanıyorum. Ne olacak, nasıl olacak? Bunları kimse bilemez. Ben bilirim. Başladım
ama ne başlamak!... Anlatmam tam üç gün üç gece sürdü. Tam üç gün üç gece Bayandır Han bir
kelime konuşmadı, bir kere olsun benim sözümü kesmedi, arada bir yemek geldi, sessiz sedasız
yedik, sonra yine devam ettim. Arada bir Bayındır Han’ı küçük ölüm tutuyordu, uyuyordu, ben
de, Kılbaş da başımızı rast gele bir yerlere koyup Han odasında kestiriyorduk. Bayındır Han’ın
uyanmasından biraz önce Kılbaş beni dürtüyor, “kalk” işareti veriyor, ben tam mahmurluğu atıp
yeniden anlatmaya hazırlandığım zaman Bayındır Han’ın da gözlerini açtığını görüyordum.
Hiçbir şey demeden yüzünü yüzüme, gözlerini gözlerime dikiyordu, bu bir işaretti, yani “devam
et” diyordu. Ben de devam ediyordum. Böylece üç gün üç gece geçti. Bu müddet zarfında bir
defa da olsun Han avlusunda huzursuz bekleyen Salur Kazan aklımıza gelmedi. Ne Şir
Şemseddin, ne Uruz, ne de Han’ın hizmetine gelmek için sıra bekleyenlerin hiç biri… Hiç kimse
aklımıza gelmedi. Üç gün üç gece ben konuştum, Hanlar Hanı Bayındır Han kulak verdi, benim
sözlerimi dinledi. Ne konuştum? Neden konuştum? Belki de bunları hiç anlatmamalıydım
Bayındır Han’a? Burasını bilemiyorum. Sadece Kadir Tanrının gönlüme ilham verdiğini,
anlattıkça rahatladığımı, rahatladıkça yumuşadığımı biliyorum. Tam üç gün üç gece sonra nihayet
yarı canlı halde, neredeyse bayılmak üzereyken sözlerime son verdim, ağzımı
kapattım…(Abdulla 2006a: 62-63).
Yuxarıda “Yarımçıq әlyazma” romanının Azәrbaycan türkcәsindәki qaynaq vә Türkiyә
türkcәsindәki hәdәf mәtnlәrindәn eyni bir parça gәtirilir. Mәtn parçasında әn qәdim köçәri türk
mәdәniyyәti vә sonrakı oturaq türk-islam sivilizasiyası әnәnәlәrini әlaqәlәndirәn konseptual
komponentlәrdәn biri ifadә olunur. Hәmin konseptual komponent vә ya qavram isә bütövlükdә
oğuz türklәrinin “böyüyә hörmәt, kiçiyә mәhәbbәt” hәyat vә davranış tәrzinin müәllif reallığı
olaraq әks olunmasından ibarәtdir. Burada Dәdә Qorqudun Bayanadır Xanın hüzurunda oğuz
türklәrinnin davranışlarına dair söylәdiyi uzun hekayәsindәn bir parça verilir. Sözügedәn hekayә
ayrılıqda milli şüura, bütövlükdә isә türkün hәyat-tәfәkkür tәrzinә çevrilәn konseptual dәrk etmә
әsnasında nәql edilir. Sözügedәn konseptual nәql etmә әsnası hәm sözlü, hәm dә sözsüz olaraq
semiotik sәciyyәli dil vә özәl mәtn işarәlәri ilә gerçәklәşdirilir. Mәtndә Qılbaş Dәdә Qorqudu
dümsüklәyәrәk onu Oğuzlara mәxsus olan “ölüm yuxusu”ndan (Seçdirmә bizimdir- M.M.)
oyadır. “Ölüm yuxusu” burada oğuz türklәrinә mәxsus olan semiotik bir özәl mәtn qurucu
işarәdir.
Bayandır xan üzünü Dәdә Qorqudun üzünә vә gözünü dә onun gözünә zillәmәklә
Qorqudun söhbәti davam etdirmәsini istәyir. Bu hәrәkәtlәr isә sözsüz, yәni şifahi olaraq
gerçәklәşәn semiotik-verbal dil işarәlәridir. Konseptual mәzmunlu digәr bütün yazılı vә şifahi
amillәr qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә eyni quruluşlu sadә vә mürәkkәb cümlә növlәri ilә ifadә
edilir. Mәsәlәn:
ıa. Azerb: At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.
ıb. Türk: At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur.
ııa. Azerb. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam.
ııb. Türk. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum.
ıııa. Azerb. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm.
ıııb. Türk. Bazen gaipten türlü haberler verebildiğimi sanıyorum.
Yuxarıda gәtirilәn örnәklәrdәn sadәcә üçüncüsü qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә işlәnilәrkәn
bir-birindәn fәrqlilik göstәrir. Sözügedәn örnәk qaynaq mәtndә subordinativ-obyekt mәnalı
mürәkkәb cümlә, hәdәf mәtndә isә sadә geniş cümlә ilә ifadә olunur. Eyni mәzmun vә ya konkret
bir mәtlәb Azәrbaycan türkcәsindә çox zaman mürәkkәb cümlәlәrlә, Türkiyә türkcәsindә isә
tәrkibli sadә geniş cümlәlәrlә söylәnilir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi digәr türk әdәbi dillәrindә
dә geniş yayılmış әsas sintaktik fәrqliliklәrdәndir. Hәmin fәrqliliklәrdәn tәşkil olunan sintaktik
269
özәllik müxtәlif situativ vә dinamik durumların eyniliyinin ifadәsinә söykәnir. Ümumtürk
metatekstinin vә ya diskursiv mәtnlәrinin tarixi vә müasir sәciyyәli dil-danışıq ortamları sadә vә
mürәkkәb cümlәlәrin qrammatik-semantik üzvlәnmәsi, sadә vә mürәkkәb quruluşlu sintaktik
bütövlәrin komponentlәrinin funksional aktuallaşmsı ilә ifadә olunur. Belә bir ierarxik-
aqqilütinativ sәciyyәli çoxmәrhәlәli mәtnlәşmә Azәrbaycan bәdii mәtnlәrinin dә başlıca üslubi-
sintaktik özәlliklәrindәn birini tәşkil edir. Bununla bәrabәr, sözügedәn qaynaq vә hәdәf
mәtnlәrdә digәr müxtәlif dil fәrqliliklәri vә üslubi-morfoloji, -sintaktik vә -frazeoloji variantların
işlәnildiyinә dә tәsadüf edilir. Mәsәlәn:
Fәrqliliklәr; Azәrb: Mәn isә bilәrәm. Türk: Ben bilirim.
Göründüyü kimi, eyni bir örnәkdә yer tutan bil- feli qaynaq mәtndә qeyri-müәyyәn
gәlәcәk zamanda, hәdәf mәtndә isә geniş zamanda işlәnilir. Çünki, Azәrbaycan türkcәsindә geniş
zaman qavramı Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi, özünә mәxsus qrammatik göstәrici (şәkilçi) ilә
qrammatiklәşmәmişdir. Hәmin qavram yerinә görә hәm qeyri-müәyyәn gәlәcәk zaman, hәm dә
indiki zaman morfoloji әlamәti ilә ifadә edilir. Vә belә bir dil-danışıq fәrqliliyi sözügedәn әdәbi
dillәrin üslubi-qrammatik kontekstlәrinә görә müәyyәnlşdirilir. Bununla bәrabәr, qaynaq mәtndә
işlәnilәn ‘yada düşmәk’(xatırlamaq), gözünün acısını çıxarmaq vә ya almaq (kestirmek’
frazeoloji ifadәlәri isә sadәcә Azәrbaycan türkcәsindә işlәnilir. Vә onlar interospektiv aspektdә
üslubi-frazeoloji variantlar olaraq qiymәtlәndirilә bilәn dil-danışıq vahidlәridir.
Variantlar: Azәrb. Ağzını yummak; Türk. Çenesini kapatmak
Yuxarıda göstәrilәn frazeoloji ifadәnin Azәrbaycan türkcәsindә vә Türkiyә türkcәsindә
işlәnilәn variantlarının etimologiyası fәrqli üslubi-linqvistik açıqlamalarla müәyyәnlәşdirilә bilәr.
Birincisi türk mәnşәli olub, göründüyü kimi, Dәdә Qorqud mәtnindә dә işlәnilir. İkincisi isә
birincisi ilә hәr nә qәdәr yerinә yetirilәn işin eyniliyinә görә bir-birinә bәnzәsә dә, Hind-Avropa
dillәrindәn semantik olaraq çevrilmiş kalkadan (Müq. Et: İng. Shut up; Rusça. Zakroy rot) başqa
bir şey deyildir. Türk-islam mәdәniyyәtinә görә ölәn bir insanın son dәfә olaraq gözlәri vә
çәnәsi bağlanılır, ancaq yumulmur. Çünki bu fәaliyyәt önәmli bir hadisәnin semiotik mәtn
qurucu işarәsidir. Әgәr canlı bir insan hәqiqәtәn susdurulmaq istәnilirsә, onda onun ağzı
bağlanmalı (kapatılmalı) deyil, türkcәyә vә türk-islam mәdәniyyәtinә görә yumulmalıdır.
Göründüyü kimi, milli әdәbi dillәr semiotik işarәlәrin işlәnilmәsinә vә onların konkret dil-danışıq
işarәlәri ilә ifadәsinә görә hәm qohum olan, hәm dә qohum olmayan dillәrdәn fәrqlәnirlәr.
Belәliklә, sözügedәn frazeoloji ifadәnin Türkiyә türkcәsindә fәrqli bir şәkildә
işlәnilmәsi xarici dillәrin tәsiri olaraq da izah oluna bilәr. Buna görә dә kontrastiv-üslubi
xarakterli dil-danışıq hadisәsidir.
Yuxarıda gәtirilәn mәtn dastanın әsas qәhrәmanı Dәdә Qorqudun daxili nitqi olaraq
söylәnilir. Dәdә Qorqud “Dış Oğuz vә İç Oğuz”da olub-bitәnlәri “üç gün, üç gecә” içәrisindә
Bayandır Xana vә onun yanındakı digәr dastan qәhrәmanlarına nәql edir. Türk mifik
tәfәkküründә müәyyәn bir zaman hüdudunu şәrtli mәqamlarda ifadә edәn “üç gün, üç gecә”
folklorik ifadәsi sözügedәn mәtnin tәkrar olunan qurucu-altgöndәrimli üslubi komponenti olaraq
işlәnilir.
IIa. Karvan hayla-küylә yola düşmәyә artıq hazır idi. Hamı yığışıb hәrә öz yerindә
hәrәkәt әmrini gözlәyirdi. Bircә Karvanbaşının çadırı tәzәcә ağaran dan işığında yavaş-yavaş
qaralmağındaydı. Xacә İbrahim ağa bir daha әmәllicә yüklәnmiş dәvәlәrә, qatırlara, karvan boyu
öz yerini tutmuş sәbirli atlara, çadırın yanındakı böyük ocağın külünü eşәlәyib söndürәn vә onu
gözlәyәn üç nәfәr nökәrә ötәri nәzәr saldı, çadırın ağzında “öhö, öhö”lәyib boğazını arıtladı,
ehmalca başını әyib içәri keçdi:
-Qurbanın olum, sabahın xeyirli olsun, biz hazır.
270
Karvanbaşı artıq sәfәr geyimindә idi, bardaşını qurub hәlә dә isti yatağında fikrә gedib
oturmuşdu, Xacә İbrahim ağanın bu sözlәrini gözlәyirmiş kimi dәrhal ayağa qalxdı, әtәyini çırpıb
әziklәrini sәliqәyә saldı:
-Çox gözәl, çox pakizә. Yolçu yolda gәrәk, sәnin dә sabahın xeyirli olsun, çadırı de
söksünlәr (Abdulla 2006b: 25-26).
IIb. Kervan curcuna içinde yola çıkmaya artık hazırdı. Herkes toplanmış, hareket emrini
beklemekteydi. Yalnız Kervancıbaşı’nın çadırı yeniden parlamaya başlayan tan yeri ışıklarında
yavaş yavaş aydınlanıyordu. Hoca İbrahim Ağa, denkleri esaslı biçimde yerleştirilmiş olan
develeri, katırları, kervanın başından sonuna yerini almış olan atları, keza çadırın yanındaki
büyükçe ateşin külünü karıştırarak söndürmekte olan ve kendisini bekleyen üç uşağı gözden
geçirdi; çadırın girişinde “öhö, öhö” diye gırtlağını temizledi, yavaşca başını eğerek içeri girdi.
“Kurban olduğum hayırlı sabahlar, biz hazırız.”
Kervancıbaşı artık yolculuk giyisilerini kuşanmış, bağdaş kurarak, sıcaklığını hâlâ
korumakta olan yatağının üstünde düşünceli düşünceli oturmaktaydı. Hoca İbrahim Ağadan bu
sözlerini bekliyormuş gibi derhal ayağa kalktı, eteklerini silkip, buruşuklarını düzeltti:
“Çok iyi, çok güzel. Yolcu yolunda gerek, sana da iyi sabahlar, söyle çadırı da
çözsünler.” (Abdulla 2007: 21).
“Sehrbazlar dәrәsi” romanının qaynaq vә hәdәf mәtnlәrindәn gәtirilәn örnәklәrdә
qrammatik, leksik vә frazeoloji-üslubi sәciyyәli dil eyniliklәri vә fәrqliliklәri qarşılıqlı olaraq
geniş bir ölçüdә işlәnilir. Burada qәdim türk-islam mәdәniyyәtindә önәmli bir yer tutan karvan
qavramı, karvanla edilәn ticarәt vә onun bir nәqliyyat vasitәsi olaraq bәdii tәsviri çeşidli sözlü vә
sözsüz semiotik işarәlәrlә ifadә olunur. “Sehrbazlar dәrәsi, karvan vә karvanbaşı” kәlmәlәri
müәllifin bәdii qavramlar dünyasının sözlü mәtnqurucu vasitәlәri olaraq kitabın makromәtninin
başlangıc MSB-dәn etibarәn yayğın olaraq işlәnilir. Әlbәttә, sözügedәn makromәtndә sözsüz
semiotik işarәlәrin işlәnilmәsinә dә tәsadüf edilir. Mәsәlәn, yuxarıda gәtirilәn mikromәtndә Xacә
İbrahim Ağa Karvabaşının çadırına girәrkәn “öhö-öhö” edir. Bu, Karvanbaşını xәbәrdar etmәk
üçün verilәn sözsüz semiotik işarәdir. Bütün bunlarla bәrabәr, şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliliklәri
olan sözlәrin işlәnilmәsinә dә sözügedәn mәtnlәrdә çox tәsadüf edilir. Bu isә bir-birinә әn yaxın
qohum olan әdәbi dillәrin bәdii mәtnlәrindә müxtәlif üslubi-sintaktik paralellәrin
müәyyәnlәşmәsinә vә onların daha geniş bir ölçüdә işlәnilmәsinә yol açır. Mәsәlәn:
Eyniliklәr: Bardaş qurmaq vә ya bağdaş kurmak;
Fәrqliliklәr: Hay-küy//curcuna; yığışmaq//toplaşmak; gözlemek//beklemek; boğazını
arıtlamak//gırtlağını temizlemek;
Variantlar: Yola düşmәk//yola çıkmak; sabahın xeyir//hayırlı sabahlar; әtәyini
çırpmak//eteğini silkmek;
Şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliliklәri olan sözlәr:
Nökәr//uşak; qaralmaq//karalmak//kararmak.
Yuxarıda gәtirilәn mikromәtnin әsas qurucu komponenti tәkrar olunaraq işlәnilәn
“Karvan-Karvanbaşı” sözlәri vә bunlarla bir yerdә tәsәvvür edilәn “Dәvә Karvanı” leksik-üslubi
paralellәridir. Mikromәtni tәşkil edәn birinci sintaktik bütöv vә ya bütövlükdә makromәtn
“Karvan” sözü ilә başlayır. “Karvan” sözü burada öngöndәrimli leksik-sintaktik vahid olaraq da
qiymәtlәndirilә bilәr. Ondan sonrakı durumlarda isә “Karvanbaşı, karvan, Karvanbaşı”
şәkillәrindә tәkrar olunaraq işlәnilәn eyniköklü leksik vahidlәr artıq altgöndәrimli mәtn
komponentlәri olaraq özünü göstәrir. Sözügedәn leksik vahidlәr vә ya sintaktik-linqvistik
paralellәr әslindә romanın vә ya bütün makromәtnin dә ön-, alt- vә eşgöndәrimli-ülubi qurucu
kompenetlәrindәndir. Onlar romanda әks olunan mifik dünyanın konseptual vә bәlli bir ölçüdә dә
linqvopoetik sәciyyәli ifadә vasitәlәrindәndir. “Karvan qavramı” vә bunu ifadә edәn “karvan”
271
leksik vahidi türk-islam dünyasının milli-mәnәvi hәyatının vә yaşam tәrzinin әn yayğın şifahi
ifadә vasitәlәrindәn biri olaraq ümumtürk dilindә çox geniş yayılmışdır. Mәsәlәn, “İt hürәr,
kavran keçәr” ifadәsindә “karvan” sözünün sözügedәn frazeologizmin qurucu komonenti olaraq
işlәnilmәsi dә bunu sübut edir.
3.3. Semiotika, semiologiya, semiosfera anlayışları vә bәdii mәtnin konseptual,
semiotik vә linqvistik tәhlili
“Semiotika” (yunan. Semeiotike ‘işarәlәr haqqında elm, tәlim’) vә ya “semiologiya”
(yunan. Sema ‘işarә, mәna’, logos ‘söz, elm, tәlim’) leksik vahidinin lüğәvi mәnası işarәlәr vә
işarә sistemlәrinin ümumi xüsusiyyәtlәri, quruluşu, işlәnilmәsi vә inkişafı haqqında elm
demәkdir. Semiotikada işarә adı altında informasiyanın hәr hansı maddi daşıyıcısı yerindә
işlәnilәn konkret bir amil vә ya faktor başa düşülür. Bu, ayrı-ayrılıqda barmaq vә ya ayaq izi, bir
ocağın tütsüsü, qara bulud, bayraq vә s. ola bilәr. Sözügedәn işarәlәr müәyyәn kollektivdә vә ya
cәmiyyәtdә bәlli bir informasiyanın ifadә edilmәsi şәrtilә işlәnilir. Dil işarәlәrinin sözügedәn
bariz nümunәlәrindәn biri olaraq müstәqil mәnalı sözlәr vә ya leksik vahidlәr göstәrilә bilәr
(Стариченок 2008: 540).
Semiotikanın ümumi obyektlәri vә konkret predmetlәri gündәlik yaşanılan hәyatın,
elmin vә incәsәnәtin bütün sahәlәrindә özünü göstәrir. Dildә, riyaziyyatda, bәdii әdәbiyyatda,
әdәbiyyata aid olan ayrı-ayrı әsәrlәrdә, arxitekturada, mәnzillәrin dizayn olunmasında, ailәnin
tәşkilindә, bitkilәrin hәyatında, heyvanların ünsiyyәtindә vә s. semiotikanın özünü hәr yerdә
bilvasitә olaraq göstәrәn predmetlәri informasiya daşıyan çox böyük bir sistem tәşkil edir. Belә
bir sistemin elementar nüvәsi isә ayrılıqda işarәlәr, bütölükdә isә onların yaratdığı işarә
sistemlәrindәn ibarәtdir. Belә sistemlәr harada olursa olsun, istәr cәmiyyәtdә vә tәbiәtdә, istәrsә
dә insan orqanizmindә, tәfәkküründә, bütün hallarda semiotikanın predmeti olaraq özünü
göstәrir. Bütün bu böyük sistemi tәşkil edәn isә bütövlükdә inosfera vә intertekst vә ya
informasiya dünyasıdır. Necә ki bәzәn biz öz-özümüzә deyirik: “Biz informasiya dünyasında
yaşayırıq” vә ya “Biz işarәlәr dünyasında yaşayırıq.” Әslindә isә biz bu gün artıq informasiyanın
vә işarәlәrin bu vә ya digәr şәkildә gerçәklәşәn vә gerçәklәşdirilәn seçimi dünyasında yaşayırıq.
Sözügedәn dünya isә semiotika vә ya semiolgiyada bir-birindәn müәyyәn özәlliklәri ilә ayrılan
“sintaktika, semantika vә praqmatika” aspektlәrindә tәdqiq olunur (Cтeпaнoв 2001: 5-42).
Semiotika ayrıca bir elm sahәsi vә istiqamәti kimi XIX yüzilin sonu, XX yüzilnin
әvvәllәrindә meydana çıxmışdır. Yeni tarixdә sözügedәn elmin qurucuları Amerikan filosofu vә
mәntiqçisi Çarlz Senders Pirs (1839) vә İsveçrә dilçisi Ferdinant de Sössür (1857-1913)
olmuşdur. Belә hesab edirlәr ki, “semiotika” terminini mәhz Ç. Pirs yaratmışdır. Ancaq
sözügedәn termin Ç. Pirsdәn çox-çox öncә ilk dәfә olaraq J. Lok tәrәfindәn daha XVII yüzilin
sonlarında işlәnilmişdir. J. Lok “İnsan dәrrakәsi haqqında tәcrübә” adlı әsәrindә hәmin termindәn
istifadә etmişdir. Bundan başqa, hәlә tarixin qәdim vә orta dövrlәrindә fәlsәfә, tәbiәt vә idrak
nәzәriyyәsi ilә mәşğul olan çox böyük alimlәr olmuşdur. Bu alimlәr işarәlәrә, işarәlәnәnlәrә,
hadisәlәrә, şәxsiyyәtlәrә, bütün olub-bitәnlәrә, әşyalara vә s. dair müxtәlif fәlsәfi, psixoloji,
mәntiqi vә poetik fikirlәr irәli sürmüşdür. Onların fikirlәri vә fәlsәfi әsәrlәri isә semiotika elminin
“pirsәqәdәrki mәrhәlәsi”ni tәşkil etmişdir (Veysәlli 2010: 59-64). Ferdinand de Sössür isә
sözügedәn yeni elmi “semiolgiya” termini ilә adlandırmışdır. Hәmin termin nәzәri dilçilikdә daha
geniş yayılmışdır.
Ç. Pirs önәmli semiotik anlayışları, daha doğrusu, işarә anlayışını, onun mәnasını, işarә
münasibәtlәrini vә s. xarakterizә etmәyә çalışmışdır. O, başa düşmüşdür ki, sözügedәn tәdqiqat
sahәsi ayrıca olaraq götürülәn bir elmin predmeti olmalıdır. Bu isә, onun da müәyyәnlәşdirdiyi
kimi, işarә proseslәrinin tәbiәti vә müxtәlif növlәri haqqındakı semiotika elmindәn başqa bir şey
272
ola bilmәzdi. Ç. Pirs semiotika elmi üçün işarәlәrin әsas tәsniflәndirmәsi işini aşağıdakı şәkildә
aparmışdır:1) İşarәlәr-ikonlar (icon) işarәlәnәn vә işarәlәyәnlәrin aralarındakı uyğun bağlılığı
tәsviri olaraq göstәrir; 2) İşarәlәr-indekslәr (index) zaman vә mәkanda yerlәşmәsinә görә bir-biri
ilә bağlı olan işarәlәnәn vә işarәlәyәnlәri ifadә edir; 3) İşarәlәr-simvollar (symol) sanki ilkin bir
sazişә әsasәn bәzi razılaşmalar çәrçivәsindә bir-biri ilә bağlı olan işarәlәnәn vә işarәlәyәnlәrә
işarә edir. Milli dillәr bu cür razılaşmaların bariz örnәklәridir (Abdullayev., Mәmmәdov.,
Musayev… 2012:294-298).
Ferdinand de Sössür isә semiologiyanı cәmiyyәt qavramı parametrlәri çәrçivәsindә
işarәlәrin hәyatını öyrәnәn bir elm sahәsi olaraq müәyyәnlәşdirmişdir. O, vurğulayır ki,
sözügedәn elm işarәlәrin nә oldğunu vә hansı qaydalarla idarә olunduğunu açıb bizә
göstәrmәlidir. Ç. Pirsdәn vә F. Sössürdәn sonra Amerikan alimi Çarlz Ulyam Morris Ç. Pirsin
ideyasını daha da inkişaf etdirәrәk semiotikanı sistemlәşdirmiş vә onu “sintaktika, semantika vә
praqmatika” olaraq üç şöbәyә ayırmışdır. O, 1938-ci ildә “İşarә nәzәriyyәsinin әsasları” adlı
kiçik bir kitab yayımlamışdır. Bu kitab o zamanlar yeni ortaya çıxan elmin qısa bir oçerki olaraq
sәciyyәlәndirilmişdir. Semiotikanın әsas problemlәrinin daha geniş bir şәkildә açıqlanması işi isә
onun 1946-cı ildә Nyu-Yorkda yayımlanan “İşarәlәr, dil vә davranış” adlı kitabında yerinә
yetirilmişdir. Semiotikanın müstәqil bir elm sahәsi olaraq hәm bütün parametrlәri vә arqumenlәri,
hәm dә yönüm vә yöntәmlәri ilә tanınması isә yaxın tarixi keçmişә tәsadüf etmişdir. 1995-ci ilin
avqust ayında Amerikanın Monderey şәhәrindә “Tәtbiqi semiotika vә süni intellekt” mәsәlәlәrini
müzakirә edәn bir simpozium keçirilmişdir. Sözügedәn simpoziumda semiotika hәm nәzәri, hәm
dә praktiki yönüm vә yöntәmlәriylә elm alәmindә müstәqil bir elm sahәsi olaraq qәbul edilmişdir
(Поспелов 1996).
Yuxarıda göstәrildiyi kimi, semiotika elmindә işarә vә işarә sistemlәrinin araşdırılması
vә öyrәnilmәsi üç әsas aspektә ayrılır: 1) Sintaksis vә ya sintaktikada hәr hansı yerinә yetirilәn vә
ya konkret şәkildә edilәn uyğun bir açıqlanmaya qeyd-şәrtsiz olaraq aid olan işarә sistemlәrinin
daxili özәlliklәrindәn bәhs edilir. Bu bölmәdә hәm mәtnin morfologiyası, kompozisiyası vә
sintaksisi, hәm dә bunlara bağlı olaraq nitq prosesindә işlәnilәn işarәlәr arasındakı әlaqәlәr
müәyyәnlәşdirilir; 2) Semantika işarәnin işarәlәnәnә vә ya “dünyanın statik xәritәsi” ndә yer
tutan hәr cür әşyayi-dәlilә münasibәtini vә bütövlükdә işarәlәnәnlә işarәlәyәnin әlaqәlәrini
işıqlandırır. Semiotikanın sözügedәn sahәsindә tәdqiq edilәn әsas predmet vә ya obyekt
bildirilәnlәrin vә işarәlәrin açıqlanması vә ya fikrin ifadә vasitәsi olan işarә sistemlәrinin
öyrәnilmәsidir; 3) Praqmatikada işarәnin adresatla әlaqәsi vә açıqlanma problemlәri tәdqiqata
cәlb olunur: danışan vә dinlәyәn vә ya adresant vә adresat arasındakı әlaqәlәr öyrәnilir. Bir sözlә,
semiotikanın sözügedәn bölmәsindә işarә sistemlәri vә onlardan istifadә edәnlәrin arasındakı
münasibәtlәr öyrәnilir (Cтeпaнoв 2001:5-42). XX yüzilin axırlarında semiotika elminin
inkişafında yeni bir mәrhәlә başlamışdır. Y. M. Lotmanın vә müasirlәrinin әsәrlәrindә semiotika
elminә aid yeni anlayışlar, mәsәlәn “semiozis” termin-anlayışı vә onların da müxtәlif
kateqoriyaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Y. M. Lotmanın adı ilә bağlı olaraq semiotika elmindә
böyük bir mәktәb yaranmışdır. Bundan daha öncә, XX yüzilin әvvәlәrindәn etibarәn isә elmin vә
texnikanın inkişafına, canlı dünyanın doğal zәnginliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq
elmşünaslıqda “neosfera, biosfera” kimi anlayışlar ortaya çıxmışdır. İşarә, mәna vә anlam
anlayışları isә yüzilin sonlarına doğru bütövlükdә “semiosfera” termini ilә ifadә olunmağa
başlamışdır. Bu termini Y. M. Lotman “neosfera vә biosfera” terminlәri ilә müqayisәdә
yaratmışdır (Лотман 1984). Semiozis (yunan. sema ‘işarә’) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma,
hәrәkәt vә açıqlama özәlliklәrini ehtiva edir. Sözügedәn yaratma, qurma vә hәrәkәtlәrin baş
273
vermәsi prosesindә isә işarәnin işarәlәnәnlә işarәlәyәn arasındakı uyğunluğu qurulmuş olur. Bu
termin müvafiq semiotik әdәbiyyatda tez-tez kommunikasiya anlayışının vә ya sözünün sinonimi
kimi dә işlәdilir. Semiosfera (yunan. sema ‘işarә’, sphaira ‘şar’) isә işarәlәrin qlobal sahәsi vә
әhatә dairәsi, mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn
semiotik mәkandır. Semiosfera anlayışını semiotik kulturologiyada ilk dәfә olaraq Y. M. Lotman
işlәtmiş vә elmi әdәbiyyata bir termin olaraq o gәtirmişdir. Semiosfera öz obyektinә vә
mahiyyәtinә görә mәdәniyyәt kimidir. O, hәr şeydәn öncә, verici (adresant) vә alıcının (adresat)
әvvәlki kulturoloji tәcrübәsindәn vә eyni zamanda informasiya kanalından asılı olan zәruri dil
kommunikasiyalarının zәminini tәşkil edir. Semiosferanın bütün elementlәri münasibәt
formullarının bir-biri ilә davamlı olaraq transformasiya olunduğu dinamik bir durumda yerlәşir (Стариченок 2008: 539-540).
İndi semiotika elmi getdikcә daha geniş yayılır vә inkişaf edir. Bu elm insan beyninә xas
olan gerçәkliyin vә ya substansiyanın quruluşunu öyrәnir. Buna görә dә ayrıca bir tәhlil üsulu vә
ya bir elmi metod kimi dә xarakterizә oluna bilәr. Belә bir analiz bizi әhatә edәn әtraf mühitin,
obyektiv vә subyektiv gerçәkliyin vә insan tәrәfindәn yaradılan obyektlәrin vә predmetlәrin
qavranılması ilә dә bağlantılıdır. Semiotika müxtәlif tәbiәtli obyektlәrin universal bir analizi
olaraq sәciyyәlәndirilir. Burada vahid bir tәhlil üsulu ilә gerçәkliyin vә obyektlәrin quruluşunun
ümumi vә xüsusi cәhәtlәri daha dәqiq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilir (Почепцов 2002).
2000-ci illәrdәn etibarәn semiotikaya dair yayımlanan araşdırmalar, monoqrafiyalar,
dәrs kitabları vә vәsaitlәri, mәcmuәlәr vә dәrgilәrin sayı getdikcә çoxalmaqdadır. Bu әsәrlәrdә;
semiotik işarәlәr, işarә sistemlәri vә semiotik fәaliyyәt haqqında geniş mәlumat verilir. Sözlü vә
sözsüz vә ya şifahi semiotikanın özәlliklәri göstәrilir. Dil vә әdәbiyyat sahәlәri filologiyada
semiotik baxımdan yenidәn öyrәnilir vә uyğun dil-әdәbiyyat araşdırmalarının bir-birinә çox
yaxınlaşdığı vә çox vaxt da bir-biri ilә qarışdığı tәsbit edilir (Семиотика 2001; Соломник 2004;
Крейдлин 2004). Sözügedәn dövrdә uyğun sahәyә aid yayımlanmış dәrs vәsaitlәri vә
kitablarında isә semiotikanın humanitar elmlәr içәrisindәki yeri, onun әsas anlayışları vә
terminlәri, semiotik analizin metodik vә mtodoloji prinsiplәri göstәrilir. İşarәnin hәyatı, işarә vә
mәna, işarә vә onun özәlliklәri, işarә vә mәtn vә s. kimi mәsәlәlәr dә öz geniş izahını tapır.
Semiotikanın yeni elmi-praktik istiqamәtlәrindәn, insan-kompüter әlaqәlәrindәn, koqnitiv
proseslәrdәn vә süni intellektdәn dә hәmin kitablarda çox geniş bәhs olunur (Агеев 2004; Кнабе
2004; Никитина 2006). 2000-ci illәrdә semiotikaya dair yazılmış әsәrlәr içәrisindә F.
Veysәllinin Azәrbaycan dilindә qәlәmә aldığı yuxarıda göstәrilәn kitabı xüsusi bir yer tutur.
Sözügedәn kitab ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti olaraq yazılmış vә “Struktur dilçiliyin әsasları”
(morfemika vә sintaqmatika, semantika vә praqmatika) adlı “Studia Philologica” kitab seriyasının
sonuncu әsәridir (Veysәlli 2005; 2008; 2009). Bu әsәrdә “ünsiyyәtin modeli, semiotika vә
semiologiya” anlayışları açıqlanmış, semiotika elminin tarixinә çox geniş bir ekskursiya
edilmişdir. F. Veysәllinin kitabında semiotik sistemlәr, işarә sistemlәri vә onların tiplәri, dil
işarәlәrinin praqmatik vә sintaqmatik özәlliklәri yeri gәldikcә Azәrbaycan dili materialları ilә dә
göstәrilmişdir. Bununla da F. Veysәlli әslindә sözügedәn ümumi dilçilik mәsәlәlәrini
türkologiyanın mövzusuna çevirmişdir.
Dil vә әdәbiyyata dair yazılmış hәr cür araşdırmaları 2000-ci illәrdә aparılan semiotik
analiz baxımından dәyәrlәndirdikdә onların hamısının әsas parametrlәrinin kәsişdiyi nöqtә әdәbi-
bәdii mәtnlәr olur. Tәbii ki, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, mәtn çox geniş bir anlayışdır. Çünki
hәr hansı bir işarәlәr sistemi yalnız bütün bir mәna ifadә etdikdә vә konkret olaraq gerçәklәşәn
struktur-semantik bağlılığa malik olduqda, bir mәtn ola bilir. Bu baxımdan şәkil, cәdvәllәr, not,
ritual, kino vә s. dә ayrı-ayrı mәtnlәrdir. Amma әdәbi-bәdii mәtn, özәlliklә dә bәdii mәtn hәm
274
özәl mәtn vә müstәqil mәnalı dil işarәlәri, hәm dә müәllif “avtosemantiklik”i ilә gerçәklәşir.
Buna görә dә bәdii mәtn әdәbiyyatşünaslıqda vә linqvistikada hәmişә geniş auralı filoloji
tәdqiqat obyekti olmuşdur.
Belәliklә, sadәcә gerçәk hәyatın vә ümumiyyәtlә bizi әhatә edәn subyektiv
psixologiyanın vә obyektiv gerçәkliyin bәdii әsәrdә necә әks olunduğunun öyrәnilmәsi artıq
2000-ci illәr filologiyasında bir problematika olmaqdan çıxmışdır. Bu gün bәdii mәtnin formal-
semantik quruluşuna dair öyrәnilәn әsas koqnitiv-konseptual problematika yazıçı dünyasını tәşkil
edәn qavramların vә buna uyğun oaraq da bәdii mәtndә tәqdim edilәn müәllif reallığının
müәyynlşdirilmәsindәn ibarәtdir. Yazıçı reallığının bәdii mәtnlәrdәki ifadәsinin detallarının işarә
sistemlәri vә proseslәrinә görә göstәrilmәsi sözügedәn problematikanın öyrәnilmәsinin elmi
tәrәflәrindәn biridir. Hәmin problematikanın bәdii mәtnlәrin gerçәklәşmәsi әsnasına görә praktik
olaraq müәyyәnlәşdirilәn özәl mәtn işarәlәri vә ya problemlәri isә daha çoxdur. Vә mәtn
linqvistikasına görә ayrı-ayrı tәsvir olunaraq öyrәnilә bilәn dil özәlliklәri dә vardır. Bütün
bunlar bәdii mәtnin әdәbi-linqvistik öyrәnilmәsi prosesindә açıqlanır.
Belәliklә, yazıçı reallığı ifadәsi koqnitiv-konseptual olaraq göstәrildikdә vә bәdii mәtnin
әdәbi-linqvistik tәhlili semiosferada konkret semiozislәrә görә aparıldıqda sözügedәn
promlematikaya dair problemlәrin hәlli dә mümkün ola bilәr.
3.3.1. Bәdii mәtnin ümumi vә xüsusi özәlliklәri
Çağdaş filologiyada bu gün artıq bәdii mәtnin yaradıcı vә intellektual olaraq
qavranılması vә onun digәr mәtnlәrә münasibәtdә yozumu prinsiplәri müәyyәnlәşdirilir. Hәr
hansı bir mәtn yalnız mәtnlәrarası (intertekstual) kontekstdә vә ya daha böyük mәtndә
(metatekstdә) digәr bir mәtnә görә var ola bilmә özәlliklәri ilә seçilir. Eyni zamanda daha böyük
mәtn dә mәtndә vә ya “metatekst tekstdә” (Seçdirmә bizimdir- M. M.) özünü göstәrir. Bir sözlә,
kontekst mәtnә vә ya mәtn dә parçalanaraq kontekstә çevrilir. Bütün bunlar mәtnin ümumi
özәlliklәridir vә hәr yönüylә әdәbi-linqvistik tәdqiqata cәlb olunur.
İnformasiyavericilikdә ilk öncә mәtnin әsas mәnası vә ya anlamı bәşәri vә milli şüur
sәviyyәlәrinә görә dәrk edilir. Daha sonra isә hәr hansı bir әdәbi-bәdii mәtndә müәllifin verdiyi
konkret bilgilәr vә ümumilәşdirilmiş biliklәr mәnaları vә müxtәlif anlamları ilә hafizәdә vә milli
şüurda qruplandırılaraq yenidәn işlәnilir. Bunlar tәfәkkürdә konkret fikirlәr vә ya düşüncәlәr
olaraq hazır hala gәtirilir vә öz oxucularına ötürülür. Çünki hәr hansı bir mәtnin iki әsas
funksiyası vә ya özünәmәxsus özәlliklәri vardır. Bunlar uyğun bir anlamın ötürülmәsi vә mәtndә
yeni fikir vә ya fikirlәrin ifadә edilmәsindәn ibarәtdir (Словарь литературоведческих терминов
2011). Әks halda mәtn anlamsız olar vә yeni olaraq hәr hansı bir fikri ifadә etmәkdәn dә mәhrum
qalar. Belә mәtnlәr isә әslindә әdәbi-linqvistik özәlliklәri ilә seçilmәyәn adi “söz yığını”ndan
başqa bir şey olmaz.
Bәdii mәtn XX yüzil boyunca humanitar tәdqiqatçıların әsas tәdqiqat obyektlәrindәn biri
olmuşdur. Sözügedәn tәdqiqat әsnasında bәdii mәtnin digәr ümumi vә xüsusi sәciyyәli özәlliklәri
vә ya fәlsәfi, ontoloji, tipoloji, psixoloji, әdәbi vә linqvistik-filoloji yönüm vә yöntәmlәri
hәrtәrәfli olaraq işıqlandırılmışdır. İlkin tәdqiqat mәrhәlәsindә bәdii mәtnin formal-semantik
baxımdan öyrәnilmәsinә әn çox aşağıdakı konkret mәsәlәlәr cәlb olunmuşdur:
-Bәdii mәtn vә bәdii olmayan mәtn;
-Mәtnin әdәbi vә linqvistik yönümdәn dәyәrlәndirilmәsi;
-Nәsr vә nәzm;
-Mәtn vә müәllif;
-Mәtn vә dil;
-Mәtn vә dünya;
275
Mәtn vә mәtnlәr;
Mәtn tarixdә vә mәtn tarix xaricindә vә s. (Рeвзинa 1998: 301).
3.3.2. Bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri
Çağdaş dilçilikdә artıq sadәcә dil işarәlәri, işarәlәr sistemi, onların söylәmdәki vә
diskursdakı tәkrarının mәtnin әsas adekvat әlamәtlәri olaraq öyrәnilmәsi işi qәnaәtbәxş hesab
oluna bilmәz. Çünki әdәbi-bәdii mәtni ayrıca bir fenomen olaraq tәşkil edәn vә müәyyәn
konseptual vә kateqorial әlamәtlәri ilә seçilәn ayrıca bir “özünәmәxsus işarәlәr sistemi”
(Seçdirmә bizimdir- M.M.) vә ya vahidlәri dә vardır. Onlar, hәr şeydәn öncә, әdәbi-semiotik
mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir (Словарь литературоведческих терминов
2011). Bu isә o demәkdir ki, bir әdәbi-bәdii mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn,
leksemlәrdәn, frazemlәrdәn, söz birlәşmәlәrindәn vә cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Vә ya әdәbi-
bәdii mәtn bütün bunların birlәşmәsindәn ibarәt olan bir “söz yığını vә ya monoton cümlәlәr
birlәşmәsi” olaraq da öyrәnilә bilmәz.
Әgәr mәtnin sadәcә yuxarıda göstәrilәnlәrdәn ibarәt olduğu düşünülsәydi, o zaman onun
komponentlәrinin morfoloji, leksik vә sintaktik tәhlilinin nәticәlәndirilmәsi ilә mәtn dilçiliyinә
dair bütün mövcud problemlәr dә hәll edilmiş olardı. Ancaq mәtn dilçiliyi vә nәzәriyyәsi mәhz
ona görә ortaya çıxmışdır ki, onların da özünәmәxsus bir tәdqiqat obyekti vardır. Daha doğrusu,
dil vahidlәrinin әnәnәvi olaraq fәrqlәndirilәn özәlliklәrindәn hәrәkәtlә nә sözügedәn linqvistik
elmin, nә dә ümumi mәtn nәzәriyyәsinin elmi vә praktik tәlәblәrinә bütövlükdә cavab verilә
bilmәz.
Mәtn, hәr şeydәn öncә, kommunikativ vә informativ bir vahid olaraq sadәcә ona mәxsus
olan özәl işarәlәrlә qurulur. Bunlar ifadә planına görә yuxarıda göstәrilәn bildiyimiz dil işarәlәri
ilә uyğun gәlir. Ancaq sözügedәn hәr iki işarә sisteminin mәtndәki mәnası vә funksiyası elә hәr
hansı bir әdәbi-bәdii mәtndәcә mәzmun planına görә bir-birindәn prinsipial olaraq ayrılır. Bәdii
mәtni formal-semantik baxımdan formalaşdıran özәl işarәlәr digәr hәr cür mәtn işarәlәrindәn dә
fәrqlәnir. Bunlar mümkün olduğu qәdәr bәdii mәtnin açıqlığı, aydınlığı vә başa düşülmәsini vә
özәl yazıçı mövqeyini ehtiva edir. Hәmin özәlliklәr isә bir mәtnә aid olan “özünәmәxsus
anlaşılırlılıq” vә sadәcә hәr hansı bir mәtnin müәllifinә mәxsus olan mәzmun planı vә ya
“avtosemantiklik” (Seçdirmәlәr bizimdir- M.M.) olaraq da ifadә oluna bilәr.
Mәtn digәr dil işarәlәrindәn fәrqli olaraq, yuxarıda göstәrildiyi kimi, hәm
kommunikativ, hәm dә informativ bir mahiyyәt daşıyır. O, digәr dil vә nitq vahidlәrindәn
informasiyavericilikdә daşıdığı mәqsәdyönlü funksiya ilә bәrabәr, şifahi vә yazılı olaraq
gerçәklәşmә şәkillәrinә görә dә fәrqlәnir. Normal mәtndә hәr hansı bir konkret informasiya
verilir. Diskursiv ortamda hәr hansı bir konkret informasiyanın verilә vә özәlliklә dә müәyyәn bir
fikrin ifadә oluna bilmәsi bәdii mәtnin “özünәmәxsus anlaşılırlılığ”ı vә müәllifә aid olan
“avtosemantiklik”in paralel olaraq mövcud olması ilә şәrtlәnir. Sözügedәn mәtn özәlliklәrinin
ifadәsi isә özәl mәtn işarәlәrinin işlәnilmәsilә gerçәklәşir.
Qeyd olunmalıdır ki, filologiyada konkret tematik ifadәlәr yerindә özünü göstәrәn
başlıqların ayrı-ayrı diskursiv ortamlarda özәl mәtnqurucu işarәlәr yerindә işlәnilmәsi bәdii mәtn
yaradıcılığı materialları әsasında geniş araşdırılmaqdadır. Görkәmli rus yazıçılarından A. P.
Çexovun “Gecikmiş çiçәklәr”, M. A. Şoloxovun “Xal” vә V. M. Şukşinin “Yaşamaq yanğısı”
hekayәlәrnin başlıqları tematik vә semantik mәna-anlam yükünün ağırlığı baxımından diqqәt
çәkicidir. Sözügedәn әsәrlәrin vә bunlara oxşar digәr klassik vә müasir әsәrlәrin mәtnlәrinin
başlıqları ilә bәrabәr, formal-semantik quruluşu da bu gün rus dilçiliyindә geniş öyrәnilmәkdәdir
(Поповская 2006: 37-48; 130-156; 168-297). Ümumiyyәtlә, başlıqlar mәtnlәrdә ifadә edilәn
tarixi vә gündәlik hadisә vә gedişatların mühtәvasının bir әsas süjet xәttindә birlәşdirilmәsini
276
tәmin edәn çox önәmli mәtnqurucu özәl işarәlәrdәndir. Çünki onlar müәllif dünyası
qavramlarının açıqlanmasında bir özәk vә ya açar söz-ifadә olaraq özünü göstәrmәkdәdir.
Azәrbaycan әdәbiyyatında da mәtnqurucu özәl işarәlәr olaraq çox böyük uğurla işlәdilәn
hәm klassik, hәm dә müasir sәciyyәli bәdii әsәr başlıqları vardır. Bunlardan C.
Mәmmәdquluzadәnin “Poçt qutusu”, “İranda hürriyyәt”, “Quzu”, “Qurbanәli bәy” vә “Saqqallı
uşaq” hekayәlәrinin başlıqları göstәrilә bilәr. Ә. Haqverdiyevin “Bomba” hekayәsinin vә M.
Cәlalın “Bir gәncin manifesti”, İ. Şıxlının “Dәli kür”, Anarın “Beşmәrtәbәli evin altıncı
mәrtәbәsi” vә Elçinin “Mahmud vә Mәryәm” romanlarının başlıqları da çox uğurla seçilmişdir.
Yuxarıda göstәrilәn başlıqlar bәdii mәtnin tematik xarakterli mәna-anlam yükü
daşıyıcıları olaraq işlәnilmәsinә görә diqqәt çәkicidir. Yazıcı, alim vә publisist Kamal Abdullanın
2000-ci illәrdә yazdığı vә bir çox xarici dilә çevrilәrәk böyük uğurlar qazanan “Yarımçıq
әlyazma”, “Sehrbazlar dәrәsi” vә Unutmağa kimsә yox” romanları isә hәm mәtn başlıqları, hәm
dә konkret tarixi hadisәlәrin vә dini-mifoloji keçmişimizin fәrdilәşdirilmәsi vә türk-islam dünyası
coğrafiyasına dair qavramların orijinal bәdii açıqlanması vә yozumu olaraq sadәcә Azәrbaycan
әdәbiyyatında deyil, ümumtürk vә dünya әdәbiyyatında yeni bir әdәbi-bәdii vә elmi-publisistik
platforma yaratmaqdadır. O qәdәr ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanının tarixi-mәtnaltı motivlәri
vә Şah İsmayıl şәxsiyyәti әsasında yazılmış “Yarımçıq әlyazma” romanı Türkiyәdә Türkiyә
Türkcәsindә yayımlandıqdan sonra İstanbulda bir tәdqiqatçı-türkoloq bir yazısında “Kitabi-Dәdә
Qorqud” dastanlarının yeni әlyazmasının tapıldığını bildirmişdi.
Roman Türkiyәdә yayımlandıqdan sonra belә bir allüziyanın ortaya çıxması, hәr şeydәn
öncә, “Yarımçıq әlyazma” başlığının vә ya özәl mәtnqurucu işarәnin yazıçı tәrәfindәn çox uğurlu
seçiminә bağlıdır. Әslindә sözügedәn başlıq özü başlı-başına bir metatekst vә ya kontekstdir.
Yazıçı onu obrazlaşdırmışdır. Çünki hәmin başlıq romanın hәm başlanğıcını, hәm dә nәticәsini
ifadә edir. Yarımcıqlıq burada oxucunun qavrayışında bir semiozis yaradır vә bir tamamlanma
әsnasının başlanğıcını qoyur. Ümumiyyәtlә, qәdim әlyazma fenomeni tarixin müxtәlif
zamanlarında semiotik işarә sistemlәrinә görә gerçәklәşәn konkret hadisәlәri ilә böyük bir әdәbi-
tarixi vә linqvistik-tipoloji kontekst tәşkil edir. Yarımçıq, tamamlanmamış, yanlış, aydın vә açıq
olmayan qrafik işarәlәrlә, unudulmuş vә ya ölü bir dildә yazılmış әlyazma fenomeni isә semiotik
zaman vә mәkan çәrçivәsindә ayrıca bir qavram, yәni konsept ola bilmә özәlliyi ilә seçilir. Heç
dә tәsadüfi deyildir ki, Umberto Ekonun mәşhur “Qızılgülün adı” adlı әsәrinin süjet xәtti vә bәdii
mәtninin formal-semantik kompozisiyası da kilsәdә tapılan qәdim bir әlyazmasının oxunub
deşifrә olunması ilә bağlantılı olaraq qurulur (Лотман 1998: 650-669).
Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma” romanının başlığı hәm әsәrin ümumi süjet
xәttinin vә ayrı-ayrı fabulaların qurulmasında, hәm dә müәllif dünyası qavramlarının vә hәmin
qavramlara bağlı olaraq gerçәklәşәn Kamal Abdulla reallığının ifadә olunmasında çox önәmli bir
rol oynayır. Daha doğrusu, romanın mәtnindә Kamal Abdulla “avtosemantikası”na (Seçdirmә
bizimdir- M.M.) bağlı olaraq ifadә edilәn yeni bir mәtnaltı “Dәdә Qorqud dünyası” da sözügedәn
başlığın tarixi sәciyyәli mәtn vә ya metatekst kontekstindә gerçәklәşir. Bu yeni dünya isә
müәllifin özünün yaratdığı bir reallıqır. Vә ya mәtnaltı Dәdә Qorqud dünyası modelidir. Bu
reallıq-model әslindә “Biz Cavanşirlәr, Babәklәr, Koroğlular nәsliyik” patetikasını sarsıdır vә
bizi bir çox xüsusda “papağımızı qabağımıza qoyub” çox dәrindәn düşünmәyә vadar edir. Vә
bununla bağlı olaraq buna bәnzәr digәr mövcud patetik stereotiplәri dә qırıb-dağıdır. Oxucusunu
yeni bir semiosfera ortamına, semiotik mәkanın vә zamanın әnginliyinә götürür. Dastan
qәhrәmanlarının romanda yaradılan “mәnfi obrazları”nın әsәr çap olunduqdan sonra әdәbi
tәnqiddә çox geniş mübahisә doğurması da elә sözügedәn reallığın yeni vә fәrqli mәtnqurucu
işarәlәrlә ifadә olunmasına bağlı olaraq meydana çıxır. Başlıqlarla bәrabәr, çağdaş filoloji-
277
linqvistik tәdqiqatlarda bәdii mәtnin ilk cümlәsi vә paraqrafı vә mürәkkәb sinataktik bütövlәri dә
müәllif fikrini vә niyyәtini qabaqcadan ifadә edәn әsas mәtnqurucu işarәlәr kimi öyrәnilir.
Sözügedәn kontekstdә “metatekst, intertekstuallıq”, müxtәlif mәtnlәrdәn gәtirilәn
sitatlar, anaqrammalar vә s. isә dilçilikdә özәl bәdii mәtn qurucu işarәlәr olaraq tәsbit edilir
(Лукин 2011). Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” adlı romanı da süjet xәttinin
qurulması vә ümumi kompozisiyası, başlığı vә janrı kimi digәr özәl bәdii mәtnqurucu işarәlәri ilә
diqqәti cәlb edir. Yazıçının bu romanı bir qәdәr dini vә daha çox isә mifoloji-folklorik mәzmunlu
fәlsәfi-ibrәtamiz qissә-hekayә (pritça) janrında qәlәmә alınıb. Vә bu janrın konseptual vә әdәbi
imkanlarından sonuna qәdәr faydalanılıb. Ancaq romanda sakinlәri mәkanı vә zamanı idarә
etmәyә qadir olan Sehrbazlar Dәrәsi vә hәmin Dәrәdә baş verәn hadisәlәr haqqında nağılvarı bir
üslubla vә nağıl süjetinin “ümumi quruluş morfologiyası”na (Propp 1946) uyğun olaraq söz
açılır. Belә ki, romanda Karvanbaşının probleminin ortaya çıxması, onun problemi çözmәk üçün
Sehrbazlar dәrәsinә getmәsi, sehrbazlardan birini sarayına gәtirmәsi, atasının ruhunun
çağırılması, hәqiqәtin meydana çıxması vә Karvanbaşının dәhşәtli aqibәti kompozisiyası lap
nağıllarda olduğu kimi qurulur. Tәbii ki, Karvanbaşının dәhşәtli aqibәtindәn başqa. Nağıllarda
nәticә müsbәt olur, burada isә mәnfidir. Çünki aqibәt-nәticә artıq romanda nağıllardan fәrqli
olaraq pritça//qissә janr-tәhkiyәsinin tәlәblәrinә uyğun olaraq ifadә olunur.
3.3.2.1. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” romanının mәtninin konseptual-
linqvistik tәhlili
Romanın başlığı “Sehrbaslar Dәrәsi” söz birlәşmәsi vә ya mürәkkәb bir söz-adlandırma
ilә ifadә olunur. Başlıq leksik mәnasına görә adi adamlar tәrәfindәn bilinmәyәn vә ya özәl
mәtnqurucu işarә ilә ifadә edilәn әsrarәngiz bir alәmin mübhәm bir coğrafi-psixoloji anlayış
olaraq açıqlanmasına işarә edir. Qrammatik funksiyasına görә isә hәmin söz birlәşmәsi mürәkkәb
söz sәciyyәli bir leksik-sintaktik adlandırma anlamına gәlir. Sözügedәn söz birlәşmәsi vә ya
mürәkkәb söz-adlandırmanın hәr hansı bir qrammatik-sintaktik paraleli dildә işlәnilmә
genişliyinә vә ya adekvatlığına malik deyildir. Yәni biz “sehrbazların dәrәsi” vә ya “türkün
dünyası” (türk dünyası yerinә), “futbolun meydançası” (futbol meydançası yerinә), “gözәlliyin
salonu” (gözәllik salonu yerinә) demirik. Belәliklә, konkret bir dil-danışıq vahidi ilә әsrarәngiz
vә möcüzәli bir yazıçı dünyası vә ya reallığı dildә nisbәtәn yeni formalaşan leksik-sintaktik bir
adlandırma qәlibi ilә ifadә edilir. Bu, mәtnin konseptual mәzmunu ilә mәtnlinqvistik ifadәsi
arasındakı bağlantını göstәrәn dil vә mәtnqurucu özәl işarәlәrdәn birinin çox yerindә işlәnilmәsi
anlamına gәlir. Nәticәdә yazıçı sözügedәn başlıqla bәzi semiozislәrә vә ya mürәkkәb işarә
proseslәrinә türk-islam dünyası semiotik mәkanında özәl mәtnqurucu işarә özәlliyi qazandırmış
olur.
Romanın mәtnindә “Karvan, karvanbaşı, sarvan, xacә, dәrviş” kimi dilimizin daha çox
passiv lüğәt fondunda qorunub saxlanılan sözlәri işlәdilir. Hәmin sözlәr mәdәniyyәtimizin
önәmli faktorlarını vә milli-tarixi keçmişimizin bәzi unikal cizgilәrini ifadә edir. Burada әdәbi-
fәlsәfi mahiyyәtli vә struktural sәciyyәdәki özәl mәtnqurucu ifadәlәrlә ayrı-ayrı linqvistik
vahidlәrin mәtnyaratmadakı funksiyaları üst-üstә düşür. Bu isә Kamal Abdulla mәtni tәhlilinin
yeni semiotik vә konseptual yöntәmlәrlә aparılmasını şәrtlәndirәn әn mühüm amillәrdәn biridir.
Belәliklә, sözügedәn leksik-sintaktik vasitәlәr hәm sәrbәst sәciyyәli dil, hәm dә özәl
mәtnqurucu işarәlәr olaraq özünü göstәrir. Bunlarla bәrabәr, “Xacә İbrahim, Mәmmәdqulu,
Sәyyah” kimi xüsusi adlar da konseptual sәciyyәli mәna-anlam yüküylә fәrqlәnәn leksik
vahidlәrdir. Bunlar türk-islam dünyası semiotik mәkanında tarixi keçmişimizin çox özәl
hadisәlәrini hәm forma, hәm dә mәzmun planına görә ifadә edә bilәn semiotik işarәlәrdir. Dil vә
özәl mәtnqurucu işarәlәr burada çox geniş bir zaman mәrhәlәsindә sadәcә diaxronik deyil, hәm
278
dә panxronik vә ya dünyanın bütün dillәri üçün yaşanılan dini, psixoloji, fәlsәfi, milli vә mәnәvi
özәlliklәrә işarә edir. Bunlar çox vaxt hәmin kontekstdә interospektiv xarakterli milli mentalitetә
söykәnәn adәt vә әnәnәlәri daşıyanları da adlandırır.
Romanda yer tutan paraqrafları vә ya abzasları vә onları tәşkil edәn MSB-lәri yazıçı
әsәrin mifoloji-folklorik sәciyyәli tәhkiyә üslubuna uyğun olaraq işlәdir. Sözügedәn tәhkiyә isә
müәllif nitqi, personajların özgә nitqi vә dialoq şәklindә gerçәklәşdirdiklәri danışıqları ilә ifadә
olunur. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin bәdii mәtninin birinci paraqrafı әslindә
romanda ifadә edilәn müәllif fikrinin açıqlanmasında bir növ epiqraf sәciyyәli özәk (açar)
mikromәtn vә ya mәtnqurucu özәl işarә rolunu oynayır. Çünki elә başlanğıcda hәmin paraqrafın
anlaşılması mәtndә verilәn müәllif fikrinin oxucular tәrәfindәn dәrk edilmәsinә vә әsәrin başqa
xarici vә qohum dillәrә daha rahat tәrcümә olunmasına da yol açır. Öngöndәrimli vә konseptual
bir mәtnqurucu vasitә vә semiotik işarә olaraq.
Mikromәtndә yorğun bir karvan tәsvir edilir. Sehrbazlar dәrәsindәn keçәrәk yorğun
addımlarla, ahәstә-ahәstә mәnzil başına tәlәsәn qәmli-kәdәrli vә bir o qәdәr dә düşüncәli vә
sәssiz bir Karvan! Karvan qavramına türk-islam dünyasının “milli semiosferası”nda (Seçdirmә
bizimdir- M. M.) çox tәsadüf edilir. Sözügedәn qavram mürәkkәb bir dil vә digәr “әdәbiyat,
musiqi, rәsm, heykәl vә s. semiotik işarәlәr sistemlәrinin tәtbiq olunması faktlarıyla”(Erkman-
Akerson 2005:133-247) Şәrq kontekstindә çox geniş bir ifadә-açıqlanma rakursuna sahibdir. “İt
hürәr, karvan keçәr” atalar sözü vә C. Hacıbәyovun “Karvan” simfonik poeması mәhz hәmin
qavramın orijinal mәzmununu açıqlayan әsәrlәr olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Bu baxımdan Kamal
Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin metamәtni dә istisna deyildir.
Kamal Abdulla mәtnindәki sözügedәn mikromәtn dә yazıçı reallığının ifadә olunması
baxımından bir müstәqil özәl işarәlәr sistemi olaraq seçilir. Türk-islam dünyasında ayrılıqda bir
nәqliyyat, bütövlükdә isә bir mәdәniyyәt fenomeni olaraq özünü göstәrәn karvan qavramı keçmiş
dünyanın xatırlatılmasına söykәnәn özünәmәxsus bir әdәbi yaradıcılıq üslubu vә “zaman, mәkan
vә insanlar” qavramlarını eyni bir konseptual müstәvidә ifadә edәn mürәkkәb işarәlәr sistemi ilә
aşağıdakı mikromәtndә ifadә olunur:
1. “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı başının düz
üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә heyran-heyran seyr
elәmәyindә idi. Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı hәrә
bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana nәzәrini saldı. Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin
sәssizliyinә batırdı. Hәrdәn dörd bir tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn
kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu, haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәrib-
qәrib gәlib dürtürdü özünü adamın qulaqlarına. Başqa bir sәs yoxuydu bu mәşum sakitliyi
pozaydı. Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır-çatır yanıb
közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz
qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir
karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…(Abdulla 2006: 9-10).
1.1. Birinci MSB: “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı
başının düz üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә heyran-heyran
seyr elәmәyindә idi. /Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı
hәrә bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana nәzәrini saldı.”
Sözügedәn MSB üç sadә geniş cümlәdәn qurulur. Birinci cümlә MSB-dә baş, ikinci
cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. Birinci vә ikinci cümlәlәr MSB-nin
teması yerindә işlәnilir. Çünki burada bәlli olan mәlumat sәmanı başdan-başa qaplayan vә dәn-
dәn, duz-duz olmuş ulduzlar dünyasından başqa bir şey deyildir. O dünya ki, hәtta Karvanbaşı
belә әlini atsaydı, ona toxunacaqdı. Karvanbaşı bir az sonra seyr elәdiyi bu tәbiәt mәnzәrәsindәn
279
vә ya mәtnә görә bәlli olandan ayrılıb әtrafındakılara nәzәr salır. Mәhz bunlar, yәni әtrafında
özünә gecәlik yer elәyәnlәr, bütövlükdә isә karvan sözügedәn durumda MSB-nin remasını tәşkil
edir. Çünki MSB-dә yeni verilәn bunlardır, mikromәtndә isә bütölükdә karvandır.
1.2. İkinci MSB: “Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin sәssizliyinә batırdı. Hәrdәn dörd bir
tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu,
/haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәrib-qәrib gәlib dürtürdü özünü adamın
qulaqlarına. /Başqa bir sәs yoxuydu, bu mәşum sakitliyi pozaydı.”
Sözügedәn MSB formal olaraq üç cümlәdәn ibarәtdir. Birinci cümlә MSB-dә baş, ikinci
cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. MSB-dә birinci vә ikinci cümlәlәr
bütövlükdә onun temasını tәşkil edir. Çünki burada mәlum olan şey sәssizlik vә oradan-buradan
eşidilәn ayrı-ayrı sәslәrdәn ibarәtdir. Hәrdәn dәvәlәrdәn eşdilәn kövşәmә vә atlardan eşidilәn
kişnәmә sәslәri. Bir dә ki, haradansa bir az da uzaqdan gәlib lap adamın qulaqlarına dürtülәn
köpәk vә ya qurd sәsi. Üçüncü cümlә isә üslubi-sintaktik şәkildә ifadә olunan subordinativ-tәyin
mәnalı vә ya tәyin budaq cümlәli mürәkkәb cümlәdir. Hәmin cümlә hәm MSB-nin remasını, hәm
dә eşgöndәrimli bir mәtnqurucu vasitә olaraq bütövlükdә mikromәtnin konseptual-predikativ
mәrkәzini tәşkil edir. Çünki yeni verilәni vә ya sәssizliyin vә orada-burada vә haradansa eşidilәn
sәslәrin xaricindәki mәşum sakitliyә işarә edir. Bu mәşum sakitlik orta әsrlәrin sirli-soraqlı Şәrq
dünyasını ifadә edәn mürәkkәb bir semiotik işarәdir. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn MSB-dә
ikinci cümlә vә ya parça-orta mәrhәlә olaraq ayırdığımız sintaktik konstruksiya isә әslindә sadә
quruluşdakı parselyatikli bir MSB-dir. Parselyatik burada müvafiq surәtdә bir xәtt ilә ayrılmışdır.
1.3. Üçüncü MSB: “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır-
çatır yanıb közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi
hәrәkәtsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… /Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә
böyük bir kavran-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…”
Sözügedәn MSB-nin birinci cümlәsi tipindәki sintaktik konstruksiyalar әnәnәvi
qrammatika kitablarımızda, әsasәn, qarışıq tipli tabesiz mürәkkәb cümlәlәr kimi tәrif olunurdu.
Amma әslindә sözügedәn sintaktik konstruksiya iki sadә geniş cümlәdәn vә bir dә onlara qoşulan
subyekt mәnalı parselyatikdәn ibarәtdir. “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş
gün kimi çatır-çatır yanıb közәrmәyindә idi” sadә geniş cümlәsi MSB-nin baş mәrhәlәsindәn
ibarәtdir. “Dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz
qalmışdı, atlar, qatırlar da ki…” parselyatikli parça isә MSB-nin orta mәrhәlәsidir. “Qәrәz
gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı,
qulu ilә…” eliptik cümlәli parselyatikli üslubi-sintaktik konstruksiya isә ayrılıqda sözügedәn
MSB-nin, bütövlükdә isә mikromәtin temasıdır. Ondan әvvәlki cümlәlәr isә bütövlükdә MSB-nin
remasını tәşkil edir.
Sözügedәn paraqrafı tәşkil edәn MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi romandakı müәllif
fikrinin makromәtndә yer alan sonrakı bәdii açıqlanmasının mikromәtndә dә verilәn ayrı-ayrı
mәtnqurucu özәl işarәlәrinә әsasәn gerçәklәşir. Birinci MSB-dә orta әsrlәrin möcüzәli dünyasına
xitab edәn “Karvanbaşı”, “ulduz” vә “karvan”, ikinci MSB-dә “mәşum sәssizlik”, tәkrar olunan
“dәvәlәr”, “atlar” vә “qatırlar”, “köpәklәr” vә “qurdlar” özәl mәtnqurucu işarәlәri yer alır.
Üçüncü MSB-dә isә bunlara әlavә edilәn “ocaq”, “nökәr”, sarvan” vә “qul” özәl mәtnqurucu
işarәlәri işlәnilir.
Hәr hansı bir elmi, bәdii vә ümumiyyәtlә prinsipial olaraq istәnilәn әdәbi mәtn müәllifin
bir fikir vә müәyyәn konkret düşüncәlәr ifadә edәn mürәkkәb monoloğundan başqa bir şey
deyildir. Diskursiv ortamda ortaya çıxan monoloq-mәtn hәm linqvistik, hәm dә әdәbi bir әsәrә
mәxsus olan konseptual sәciyyәli özәl işarәlәrlә gerçәklәşir. Yuxarıda göstәrilәn mikromәtn dә
280
orta әsrlәrin zaman vә mәkan şәrtlәrindә yaşayan insanların arzu, xәyal vә müşahidәlәrinin hәm
özәl mәtn, hәm dә müstәqil mәnalı dil-danışıq işarәlәri ilә konkret bir ifadәsidir:
Aylı-ulduzlu gecә, özünәmәxsus gecә sәslәri, mәşum sәssizlik vә nәhayәt yorğun bir
karvan! Bütün bunlar ayrı-ayrılıqda vә mikromәtn özü bütövlükdә özәl bәdii mәtn işarәlәri olaraq
qiymәtlәndirilә bilәr. Mikromәtn üç MSB-dәn ibarәtdir. MSB-lәr sadә, sadә geniş, parselyatikli,
ellipsisli cümlәlәrlә vә üslubi-sintaktik variantlarda işlәnilәn mürәkkәb cümlәlәrlә qurulur.
Mikromәtndә “Karvanbaşı, karvan, xeylaq, qatır, dәvә, qurd, nökәr” kimi daha çox arxaik leksik
tәrkiblә ifadә olunan kәlmәlәr dә işlәnilir. Bütün bunlar isә formal ifadә planına görә yuxarıda
sözügedәn semiotik özәl bәdii mәtn işarәlәri ilә üst-üstә düşәn müstәqil mәnalı dil-danışıq
işarәlәri olaraq dәyәrlәndirilir. Bu baxımdan rәssamlıq, heykәl, rәqs, musiqi, sәhnә vә
kinematoqrafiya mәtnlәri dә özünәmәxsus semiotik işarәlәrlә qurulur. Onlar da incәsәnәtә aid
semiotika elminin müxtәlif şöbәlәrindә tәdqiqat obyekti olaraq işıqlandırılır. Belәliklә, hәr hansı
bir bәdii mәtn ümumi “Semiotika” vә daha çox sәrbәst dil işarәlәrindәn bәhs edәn “Semiologiya”
elmindә “әdәbi-linqvistik işarәlәr” (Seçdirmә bizimdir- M.M) sistemi baxımından müştәrәk
olaraq öyrәnilә bilәr (Musaoğlu 2011: 43-47).
3.4. Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanının kavramlar dünyası vә
konseptual-linqvistik tәhlili
Kamal Abdulla “Yarımçıq әlyazma” vә “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrlәrindәn sonra
“Unutmağa kimsә yox” (Abdulla 2011) romanını da yazaraq öz mәşhur trilogiyasını tamamladı.
Trilogiyanı tәşkil edәn әvvәlki iki romanın başlıqlarının nәyә işarә etdiyi hamıya çox yaxşı
mәlumdur. Birinci romanın başlığı, hәr şeydәn öncә, “Dәdә Qorqud kitabı”na, ikincisi isә
mövcudiyyәti keçmiş zamanlarda xәyal edilәn möcüzәli-әfsanәvi bir “Sehrbazlar dәrәsi” mәkani
düşüncәsinә işarә edir. Bәs “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığı oxucusunu hansı möcüzәli,
sirli-soraqlı dünyalara götürür? Nә üçün mәhz “Unutmağa kimsә yox”?! Әslindә bu sözlәrlә
Kamal Abdulla düşüncәsinin özü vә ya fәlsәfәsi ifadә olunur.
Sözügedәn kәlmәlәrlә ifadә edilәn anlam “Unutmağa kimsә yox” romanının bir özәl
mәtnqurucu işarәsi olaraq da sәyyәlәndirilә bilәr. İlk öncә roman başlığının bir özәl mәtnqurucu
işarә olaraq nәyә işarә etdiyinә bir açıqlıq gәtirәk40
.
Mәlum olduğu kimi, “paralel dünyalar, möhtәşәm ahәng vә hadisәlәrin üfüqü vә ya
üfüq cizgisi” anlayışları dünyanın “qavramlar xәritәsi”nin insanlar tәrәfindәn dәrk olunmasında
indiyә qәdәr әsas amillәr olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Hәmin “açar sözlәr” müxtәlif bәdii
әsәrlәrdә hәmişә söhbәtin mövzusu olmuş vә bundan sonra da әbәdiyyәn olacaqdır. İnsanoğlunun
dәrk edә bildiyi hәr bir şey sözügedәn üçlü sistemin mexanizminin gerçәklәşdiyi qavramlar
dünyasında bu vә ya digәr şәkildә yer alır. “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığı da mәhz
böyük bir metamәtn olaraq yuxarıda göstәrilәnlәrә işarә edir. Kamal Abdullanın sözügedәn
romandan çox-çox әvvәl yazdığı “Unutmağa kimsә yox” adlı bir şeri dә vardır. Onun hәmin şerin
sonunda söylәdiyi yozum-nәticә vә ya rema misralar sadәcә sözügedәn romanın deyil, müәllifin
digәr bәdii әsәrlәrinin vә onun qavramlar dünyasının әsas özәl mәtnqurucu işarәsi olaraq
göstәrilә bilәr.
“Unutmağa kimsә yox” şeri:
“Mәnә deyәn gәrәk nә olub axı,
Nә çabalayırsan, söylә, nә xәbәr.
Sәn çәtin tapasan axtardığını,
40
Romanda işlәnilәn digәr özәl mәtnqurucu işarәlәr haqqında aşağıda daha geniş mәlumat verilәcәkdir.
281
Sәn axtardığını itirmәyiblәr.
Nәlәr arzuladıq, nәlәr qazandıq,
Hәlә nәlәri dә itirәcәyik.
Yollara sarılıb biz dә uzandıq,
Hara gәlib çatdıq belә tәlәsik?
De mәnә varmıydın, ya bәlkә yoxdun?
De mәnә, yuxudu bәlkә bu dünya?
Bu bulaq suyunda sәnmiydin axdın?
Bu bulud apardı sәni haraya?
Vaxt gәlir, hәr şeyin yetişir sonu,
Bu nәydi qurtardı, yox oldu, getdi?
Bu da bir hәyatdı, oynadıq onu,
Bu da bir oyundu, yaşadıq bitdi.
Yollar getdi üzü dağa,
Yoxuşlar enişlәrdәn çox.
Kimsә yox xatırlamağa,
Unutmağa da kimsә yox”.
Şeir, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Kamal Abdullanın çox müxtәlif әdәbi-bәdii növlәrdәn
tәşkil olunan böyük mәtninә bir mәtnlinqvistik “meta göndәrmә” (Seçdirmә bizimdir- M.M.)
sәciyyәsi daşıyır. Bu şeir bütövlükdә mәtnlinqvistik xarakterli altgöndәrәn vә ya altgöndәrimli
(anafora), eşgöndәrәn vә ya eşgöndәrimli (koranafora, korkatafora) faktorları ilә eyni bir
sistemdә yer alan konkret bir kataforik göstәrici olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr41
.
Kamal Abdullanın elmi, әdәbi-bәdii, publisistik vә tәrcümәçilik fәaliyyәti bötövlükdә
böyük bir mәtnlәrarası (intertekstual) metamәtndir. Sözügedәn mәtnin qavramlar dünyasının nәql
edәni vә ya yazarı, şübhәsiz ki, Kamal Abdullanın özüdür. Kamal Abdullanın özünә mәxsus
bәdii qavramlar dünyası vә sözügedәn dünyaya görә mövzuları vә әdәbi-bәdii obrazları ilә
kamillәşdirilәn tematik qavramlaşdırma prosesi vә buna bağlı olaraq gerçәklәşdirilәn konkret bir
kateqoriyalaşdırma çәrçivәsi vardır. Mәhz bütün bunlar sözügedәn mәtnin birinci, başqa bir
sözlә, düşünәn vә ya verici (adresant) olan “Kamal Abdulla tәfәkkür vә tәxәyyül fenomeni”ni
(Hacılı 2010: 3) vә ya komponentini tәşkil edir. Sözügedәn mәtnin ikinci komponenti
qavranılandır vә ya yazarın geniş oxucu kütlәsinә tәqdim etdiyi әsәrdir vә әsәrdә ifadә edilәn
fikirdir. Üçüncü komponent isә dinlәyәndir, oxucudur, alıcıdır vә ya millәtlәrarası linqvistik
terminologiya ifadә etsәk, adresatdır. Kamal Abdulla mәtnindә yer alan hәr hansı bir fikir
oxucusunun qavrayışında yeni bir semiotik mәkan vә ya semiosfera yaradır. Bu isә oxucunu
çevrәsindәki bütün olub-bitәnlәri, gәlib-keçәnlәri, özәlliklә dә maddi-mәnәvi bәzi gәlişmәlәri
sorğulamağa vә ya sorğu-suala tutmağa sövq edir.
Müxtәlif dil-danışıq mәlumatları, әdәbi-bәdii modellәşdirmәlәr, arxetipik-prototipik
obrazlar vә müәllif gerçәkliklәri bu gün müasir filologiya elmindә fәrqli şәkildә izah olunur.
Onlar klassik sәciyyәli әvvәlki filoloji әsәrlәrdәki kimi sadәcә dәrindәki quruluşdan vә invariant-
41
Yun. “anaphora” termini, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, önә vә arxaya göndәrәn vә ya ön vә altgöndәrimli
mәtnlinqvistik göstәrici anlamını ifadә edir. “Catarhoric reference” termini, önә göndәrmә faktoru vә ya öngöndәrimli
göstәrici mәnasına gәlir. “Anaphorik reference” termini önә vә arxaya göndәrmә faktorunu bildirir. Koranaforiklik ve
korkataforiklik: co-reference terminlәri isә mәtnin hәm yuxarı, hәm dә aşağı parçalarına mәtnlinqvistik göndәrmәni hәyata
keçirdәn faktorlar olaraq bilinir (LES 1900: 32; Dilçilik ensiklopediyası 2006: 49, 321; Musayev 2011: 276).
282
variant dәyişmәlәrindәn hәrәkәt edilәrәk öyrәnilmir. Modern filoloji araşdırma vә tәdqiqatların
sadәcә mәna//funksiya//quruluş istiqamәtindә yerinә yetirilmәsi dә qәnaәtbәxş hesab olunmur.42
Hәmin filoloji araşdırmalarda vә monoqrafik tәdqiqatlarda dil-danışıq faktorları vә әdәbi-bәdii
gerçәklәşdirmәlәr artıq dünyanın qavramlar xәritәsindәn hәrәkәt edilәrәk, konseptual-diskursiv
kontekstlәrdә işıqlandırılır. Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanı
mәtninin qavramlar dünyası da sözügedәn meta kontekstdә konseptual olaraq öyrәnilmәlidir.
Bundan başqa, türk-islam mәdәniyyәti, tәfәkkür vә düşüncә sisteminә bağlı olan qavramlar
dünyası özәlliklәri dә hәmin araşdırma-öyrәnilmә istiqamәtindә çox ciddi nәzәrә alınmalıdır.
Sözügedәn qavramlar dünyasının başlanğıc sәciyyәli ayrı-ayrı fenomenal çevrәlәrinin (frame),
uyğun çevrәlәnmәlәrinin vә ya sәhnәlәri vә qavramlaşdırmalarının isә aşağıdakı şәkildә
sıralandırılaraq adlandırılılmasının uyğun olduğu qәnaәtindәyik:
-Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr;
-Qardaşlıq, qonşuluq әlaqәlәri;
-Ailә müәssisәsinin müqәddәsliyi, davamlılığı vә Türk-İslam düşüncәsi әsasında
söykәndiyi bakirәlik, bakir vә bakirә anlayışları;
-Qәhrәmanlıq, qorxmazlıq, mәrdlik vә cәsarәt;
-Sevgi, mәhәbbәt, eşq vә gözәllik;
-Qonaqpәrvәrlik, qonaqsevәrlik vә ya qonşun ac ikәn rahat ola bilmәmәk duyğusu;
-Әmanәt, sәdaqәt, etibar vә güvәn;
-Şәhidlik, qazilik, qәhrәmanlıq dәrәcәlәri vә ya yüksәk mәrtәbәlәri;
-Sәbr vә tәvәkkül vә s.
Sözügedәn qavramlar ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә X-XI yüzillәrdәn
etibarәn konseptual vә tәhtәlşüur olaraq ifadә olunmaqdadır. Onlar Kamal Abdulla mәtninin
bәdii yaradıcılıq kontekstindә “Türklük düşüncәsi” vә “Azәrbaycançılıq” mentalitetinә uyğun
gәlәn üst vә alt qavramlara bağlı olaraq qavramlaşdırılmaqdadır. Bu isә müәllifin özünә mәxsus
bir semantik yaradıcılıq sisteminin, gerçәkliyinin vә әdәbi-bәdii dilinin tәşәkkülünә yol açmışdır.
Qeyd olunmalıdır ki, mәhz hәmin dil bir zamanlar әdәbi tәnqidimizdә yaxşıca anlaşılmamış,
ağırlaşdırılmış vә daranmamış bir dil kimi çox geniş mübahisәlәrә sәbәb olmuşdur (Sәlcuq
2005:190). Ancaq sözügedәn dil lap başdan çıxarma-yalın vә mürәkkәb cümlәlәrlә bәrabәr,
kulturoloji sәciyyәdәki digәr ağır dil laylarının da özünә mәxsus bir şәkildә hәrәkәtә gәtirilәrәk
işlәnilmәsilә fәrqlәnmişdir. Hәmin dil vә üslub, hәr şeydәn öncә, dil vә özәl mәtnqurucu semiotik
işarәlәrin bir çox halda bir-birinin üstünә düşmәsi ilә seçilmişdir. Bunun nәticәsindә isә yazıçının
bәdii qavramlar dünyasının ifadәsinә bağlı olaraq gerçәklşәn orijinal bir mәtnlinqvistik sıralanma
vә buna bağlı olaraq tematik mәzmun ardıcıllığının açılımı ortaya çıxmışdır. Cümlәlәrin mәtndә
belә bir linqvistik sintaqm sistemi ilә yerlәşmәsi, sintaktik sıralanması vә bütövlükdә yazıçının
әdәbi-bәdii dili bu günün Azәrbaycan әdәbi diskursunda artıq öz mütlәq uyğunluğunu sübut edә
bilmişdir. Kamal Abdulla mәtninin qavramlar vә ya qavrayışlar dünyası özünә mәxsus olan
konseptual rәngarәngliyi ilә dә seçilmәkdәdir. Bu rәnglәr vә konseptual cizgilәrin bir çoxu
Kamal Abdulla mәtnindә alt sәviyyә vә faktorları ilә artıq qavramlaşdırılmışdır. Sözügedәn
qavramlaşdırmalar vә ya yozumlamalar konseptual-psixoloji yönlәri ilә bilavasitә müәllifin
özünә aiddir. Hәmin müәllif qavramlaşdırmalarına isә konkret oaraq aşağıdakılar aid edilә bilәr:
-Dolğun an;
42
Burada quruluşdan mәnaya vә funksiyaya vә funksiyadan vә mәnadan quruluşa vә hәr ikisindәn dә bir-birinә
istiqamәtlәrindә gerçәklәşdirilәn vә günümüzdә artıq klassik sayıla bilәcәk araşdırmalar vә müxtәlif tәdqiqatlar
nәzәrdә tutulur.
283
-Yol vә yolun sonu vә ya heç bitmәyәn yol; -Ruh, ruhun özü vә gözü; -Tәnhalıq; tәklik vә tәkcәnәlik43; -Sirr vә sirr içindәlik, mübhәmlik, görünmәzlik vә ya bilinmәzlik; -Qәriblik vә yalnızlıq; -Xatirә, anı, unutqanlıq vә unutmağa kimsә yoxluq; -Oyun vә oyunbazlıq; -Günah vә günah içindәlik; -Qisas vә qisasçılıq; -Sufilik vә tәsәvüff; -Mif vә tarix; mifin vә ya tarixin Kamal Abdulla tәbiri vә bәdii açıqlaması ilә
tәkcәnәlәşdirilmәsi vә ya konseptual kontekstdә fәrdilәşdirilәrәk yozumlanması; -Azәrbaycançılıq vә Türkçülük müstәvisindә etnik müәyyәnlik vә milli kimlik
anlayışları vә bununla bağlı olaraq Türk dili, Azәrbaycan dili, Türkcә, Azәrbaycan Türkcәsi, Türkiyә Türkcәsi qavrayışları.
Kamal Abdulla mәtnindә yer alan vә artıq әdәbiyyatşünaslığımızda da fәrq edilәn bәzi ümumi qavramlaşdırmalar isә daha çox bilvasitә vә ya bәşәri sәciyyәlidir. Onlar intertekstual meta kontekstdә müәllifin әlavә etdiyi mәntiqi-fәlsәfi çalarlarıyla seçilir. Bunlara isә aşağıdakılar aid edilә bilәr:
“-Hәyat vә ölüm; -Әdәbi vә fani; -Rәbbani vә әrzani; -Ruh vә cisim; -İdeal vә gerçәk; -Batin vә zahir; -Azadlıq vә zәrurәt; -Fәrd, cәmiyyәt, toplum vә nәhayәt şair-hökmdar” qavramlaşdırmaları” (Hacılı
2010: 61). Kamal Abdulla mәtni vә onun paradiqmatik sistemi çağdaş әdәbi-bәdii prosesdә
әdibin müasiri olduğu digәr yazıçıların әdәbi-bәdii yazılarından xeyli dәrәcәdә fәrqlәnir. Hәmin mәtn mәhz qavramların yazıçının tәxәyyülündә anlamlandırılması vә tәfәkküründә fikir vә düşüncә komponentlәrinin konseptual çәrçivәlәri vә mürәkkәb obrazları olaraq formalaşdırılması özәlliklәrinә görә başqalarının mәtnlәrindәn seçilir. Bu qavramların özәl mәtn işarәlәri vә onların ana dili ilә homojen olaraq ifadәsi isә sözügedәn mәtnin, yuxarıda göstәrildiyi kimi, әn orijinal mәtnyaradıcı cәhәtlәrindәndir. Bu böyük mәtnin sintaqmatik ierarxiyası vә ya funksional olaraq ifadәsi isә sözügedәn qavramların özәl mәtn işarәlәrinin vә ana dilinin әn müxtәlif әdәbi-bәdii formalarda vә janrlarda işlәnilmәsilә müәyyәnlәşir. Mәsәlәn, tezis, elmi monoqrafiya, dәrs vәsaiti, mәqalә; roman, hekayә, povest, pyes, şeir, qissә, esse vә s. olaraq. Sözügedәn
43
Sözügedәn leksik vahid yazıçının leksikonuna mәxsus olan bir sözdür. Tәnha olma vә tәk olma durumunu ifadә
etmәkdәdir. Müәllif hәr halda sözügedәn kәlmәni insana mәxsus özәl bir ruh dünyasını ifadә etmәk vә hәmin
dünyanı ayrıca bir fenomen sәviyyәsindә dәrindәki vә üzdәki quruluşları ilә qavramlaşdırmaq üçün işlәtmişdir. İstәr
sözügedәn kәlmә, istәrsә dә müәllifin dilinә mәxsus olan digәr oxşar söz vә ifadәlәr bütövlükdә postmodernist
tәhkiyәnin, ayrılıqda isә Kamal Abdulla bәdii mәtninin orijinal bir konseptual-mәtnlinqvistik özәlliyi olaraq
qiymәtlәndirilmәlidir. Әslindә bәnzәri söz vә ifadәlәr ayrıca bir filoloji-linqvistik araşdırmanın konkret mövzusu ola
bilәcәk bir sәviyyәdәdir.
284
metamәtndә yuxarıda göstәrilәn janrların әdәbi, bәdii, texniki, semiotik vә işarәvi mәtnqurucu potensialından maksimum dәrәcәdә istifadә olunur.
Yuxarıda göstәrilәn vә nisbi olaraq bilvasitә vә bilavasitә sәciyyәli qavramlar olaraq tәsniflәndirilәn qavrayışlar sıralanması yazıçı tәrәfindәn bütövlükdә dәrk olunur. Yazıçının tәfәkküründә müәyyәnlәşәn bәdii qavramlar dünyasının xәritәsi “Unutmağa kimsә yox” romanı mәtnindә, әsasәn, üç ana tәmәlә vә ya әsasa dayanılaraq çәkilir. Bu әsaslar, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, aşağıdakılardan ibarәtdir:
-Paralel dünyalar; -Möhtәşәm ahәng; -Hadisәlәrin üfüqü… Bәs paralel dünyalar, möhtәşәm ahәng vә hadisәlәrin üfüqü qavrayışları nә
demәkdir?! Bunlar nәyi ifadә edir? Bütün bunları, tәbii ki, әsәrin ümumi süjet-fabula xәttini tәşkil edәn böyük vә kiçik hadisәlәrin, müxtәlif tarixi gedişatların vә bunlara paralel olaraq da әsәr qәhrәmanlarının daxili-psixoloji dünyasının tematik-bәdii açılımı prosesindә anlamaq mümkündür.
Romandakı hadisәlәr öncә şәhәrdә baş verir. “Dil vә tәfәkkür İnstitutu”nda baş verәnlәr canlandırılır vә Professor, Patriarx, Zabitә xanım, Vahid müәllim, Nәriman müәllim, Ayxan Әlәkbәrov vә digәr yaddaqalan bәdii obrazlar yaradılır. Sonra hәmin hadisәlәr bir dağ kәndindә, yәni ikinci parallel dünyada cәrәyan edir. Bәhram dayı, Mübariz kişi, Gülsüm vә s. obrazlar da bu bölmәdә yer alır. Hadisәlәrin inkişafının orta әsrlәr dövrü bundan sona başlanır. Bu üçüncü paralel dünyadır. Burada Mirzә Pirqulu, Әliqumral yüzbaşı, Mir Hәsәn vә mifik qurd obrazı vardır. Sonra bu qat üzәrindә parallel dünyaların dördüncüsü “yuxu müstәvisi”ndә (Әliyev 2011) ortaya çıxır. Әn son parallel dünya olaraq isә qәdim yunan miflәri, Troya müharibәsi, nifaq alması ilә bağlı hadisәlәr vә qәhrәmanlar qәlәmә alınır.
Belәliklә, roman mәtnindә әsәrin süjet-fabula xәttini tematik olaraq tәşkil edәn hadisәlәrin gedişatının әsas etibarilә retrospektiv vә ya bu gündәn keçmişә doğru davam edәn bir inkişaf projeksiyası izlәnilir. Ancaq romanda müxtәlif gedişatların prospektiv vә ya olay vә fenomenlәrin bu günә, gәlәcәyә vә interospektiv vә ya olay vә fenomenlәrin milli “öz”ә, mentalitetә görә bәdii qavramlar dünyası olaraq tәsvir olunması da diqqәti çәkir. Hadisәlәrin üfüqü isә istәr retrospektiv vә prospektiv, istәrsә dә interospektiv projeksiyalarda vә ya görünümlәrdә izlәnilәn hәr cür inkişafın nәticәlәrinin göründüyü vә dolğun anın grçәklәşdiyi sәrhәddir. Möhtәşәm ahәng bütün bunları ehtiva edәn düzәndir. Bu sistemi düzәnlәyәn isә İlahi mәntiq vә ya tәqdiri-İlahidir.
3.4.1. “Unutmağa kimsә yox” romanında semasioloji vә semiotik işarәlәr İnsan beynindә dil vasitәsilә ayrılıqda müxtәlif mәlumatlar, mövzular, prototiplәr,
sxematik çәrçivәlәr, tәsvirlәr, tәsәvvürlәr, illuziyalar, allüziyalar vә s., bütövlükdә isә
dünyagörüşü vә bilik sәviyyәlәri әks olunur. Bütün bunlar dәrk etmә//şüur//tәfәkkür müstәvisindә
konseptual-iradi olaraq hafizәdә yenidәn işlәnilir, orada eninә vә boyuna görә ayrı-ayrı yığılır vә
ya yığımlanır. İntellektual-konseptual sәciyyәli hәmin “yığılmalar vә ya yığımlanmalar”
(Seçdirmә bizimdir-M. M.) elmdә indi artıq insan biliyi vә düşüncәsinin üst vә alt sәvviyyәlәri
olaraq tәniflәndirilir. Sözügedәn tәsniflәndirmәlәr vә ya qavramlaşdırmalar müasir sosial elmlәrә
dair tәdqiqatlarda koqnitiv elmin vә ya koqnitologiyanın araşdırma-öyrәnilmә prinsiplәrinin cәmi
kimi dәrk olunur. Sintetik vә sinerjik sәciyyәli koqnitiv elmdә üst qavramlar vә kateqoriyalar ilә
alt qavramlar vә kateqoriyalar bir-birilә bağlantılı vә sistematik olaraq öyrәnilir. Bu baxımdan
285
Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә dә paralel dünyalar, möhtәşәm
ahәng vә hadisәlәrin üfüqü vә ya üfüq çizgisi anlayışları eyni zamanda ayrı-ayrı üst qavramlar
sәciyyәsi daşıyır. Müәllif dәrk etmә әsnasında müәyyәnlәşәn qavrayışları semiotik işarәlәrin vә
proseslәrin vә ya semiozislәrin müxtәlif zaman vә mәkan semiosferalarındakı hәrәkәtlәri ilә bir
әdәbi-bәdii yazıçı gerçәkliyi olaraq ifadә edir. Qısacası, paralel dünyaların, ilahi mәntiqin vә ya
ahәngin inkişaf mexanizmini onun alt qavramları vә kateqoriyaları ilә açır. Vә müxtәlif tarixi
hadisәlәrin, psixoloji yazıçı tәhkiyәlәrinin, qissәvari rәvayәt vә hekayәtlәrin bәdii-ritorik açılımı
әsanasında isә oxucusuna yeni bir bәdii qavramlar dünyası tәqdim edir.
Kamal Abdulla mәtni türkoloji filologiyada bütövlükdә koqnitiv elmә (koqnitologiyaya),
ayrılıqda isә müasir әdәbi-linqvistik tәhlilә qavramlar dünyası vә ya qavramlardan hәrәkәtlә
davam etdirilәcәk filoloji tәdqiqatların vә araşdırmaların qapılarını axıra qәdәr açır. Sözügedәn
mәtn artıq XXI yüzilin lap әvvәllәrindә “Azәrbaycan dili açar sözü”nü (Seçdirmә bizimdir-
M.M.) bütün semantik-funksional çalarları vә әdәbi-bәdii ifadә potensialı ilә bizlәrә vә gәnc
nәsillәrә tәqdim edir.
Bu gün çağdaş yozumlanması ilә insanoğlunun intellektinә vә onun bir bütün olaraq
dәrk edilәn tәcrübәsinә dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn bütün mümkün alt
kateqoriyaları ilә fәrqli konseptual açıqlanmalardakı tәsviri işini bütövlükdә koqnitologiya elmi
hәyata keçirir. Ayrılıqda isә hәmin işi koqnitiv xarakterli yeni yönüm vә yöntәmlәrlә dilçilik vә
әdәbiyyatşünaslıq vә ya müasir filologiya elmi vә eyni zamanda digәr uyğun elm sahәlәri yerinә
yetirir. Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, dünyanın dil xәritәsini “kainat, kosmos, yol, din, dil,
inanc, müharibә, sülh, demokratiya, xoşbәxtlik, düşmәnlik, dostluq, acı, ağrı, mәrhәmәt vә
s.” ümumi kulturoloji әsaslı qavramlar tәşkil edir. Bu qavramlar koqnitiv linqvistikada insana
mәxsus özәlliklәrә bağlı olaraq gerçәk prototiplәri ilә müәyyәnlәşdidrilir. Onlar dil sistemindә
“mәzәmmәt etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, arzu, sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, nifrәt, sevinc
vә s.”kimi semantik anlam sahәlәrini ehtiva edәn özәlliklәri ilә ifadә olunur. Bu kontekstdә
“mәhәbbәt-mәrhәmәt” vә ya “sevgi-nifrәt” kimi linqvistik qavramlar konkret diskursiv
variantları ilә diqqәti çәkir. Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual amillәrlә
ifadә edilәn anlayışlar linqvistik qvramlar olaraq tәrif edilir.
Qeyd. Linqvistik qavram anlayışı, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, insanoğlu tәrәfindәn
antrpoloji sәviyyәdә dәrk edilәn vә koqnitiv-konseptual bir şüur düzәnindә kamillәşdirilәn
tәfәkkürün tәşәkkülü vә inkişafı prosesinin formalaşmasına vә dil çәrçivәli amillәrlә getdikcә
sürәtlәndirilmәsinә bağlı olaraq müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu baxımdan yuxarıda haqqında bәhs
edilәn “çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması, ona uyğun elm vә tәcrübә” anlayışı bir
linqvistik qavram olaraq tәrif edilmәkdәdir. Bәdii mәtnlәrin özәl mәtnqurucu işarәlәri anlayışı da
çağdaş informatika vә ya informasiya texnologiyaları epoxası elmşünaslığında bir linqvistik
qavram olaraq XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn yer almaqdadır.
Әslindә hәr bir yazıçının özünә mәxsus olan vә bәdii yazılarında ifadә olunan bir qavramlar dünyası vә buna bağlı olaraq ifadә etdiyi konkret bir yazıçı gerçәkliyi vardır. Bu qavramlar dünyası vә yazıçının özünә mәxsus olan dәrk etmә vә fikir gerçәkliyi onun işlәtdiyi bәdii dil vә özәl әdәbi-bәdii mәtnqurucu işarәlәrin hәrәkәtlәri ilә ifadә olunur. Yazıçı hәr hansı bir bәdii mәtni qurarkәn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, sintaktik vahidlәrdәn, leksemlәrdәn vә frazemlәrdәn gәlişigözәl olaraq istifadә etmir44. O, öz yazıçı gerçәkliyini ifadә etmәk üçün, hәr şeydәn öncә, milli dilә vә
44
Hәr hansı bir bәdii әsәr sadәcә göstәrilәnlәrdәn ibarәt olsaydı, onda hәmin әsәr monoton cümlәlәrdәn tәşkil olunan söz yığınından başqa bir şey olmazdı.
286
mentalitetә mәxsus olan semiotik mahiyyәtli vә özünün şәkillәndirdiyi әn müxtәlif mәtnqurucu işarәlәrdәn istifadә edir vә bәdii mәtni onlarla qurur. Fәrqli dil işarәlәri, әdәbi vә konseptual sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrin funksional vә semantik parametrlәrinin bir-birinin üzәrinә düşmәsi isә bәdii mәtnin uğurlu olmasını şәrtlәndirәn başlıca amillәrdәndir. Elә Kamal Abdulla mәtnini dә uğurlu edәn başlıca amillәrdәn biri sözügedәn işarәlәrin bir çox halda mәhz bir-birilә örtüşmәsidir. Aşağıda hәrәkәtlәri bir-birilә üst-üstә düşәn vә ya örtüşәn dil vә әdәbi-bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrә qısaca olaraq toxunulacaqdır.
3.4.2. İşarәlәrin seçimi dünyasında Dildәki quruluş-ifadә fәrqliliyinin milli mentalitetdә dә bir özәllik vә
özünәmәxsusluq olaraq әks olunduğu çağdaş etnolinqvistikada (alm. Etnolinguistik, fr.
etnolinguistique, ing. ethnolinguistics, rus. Этнoлингвиcтикa) önәmlә vurğulanır. Bu isә o demәkdir ki, hәr hansı bir dil dillәr ailәsindә özünә mәxsus unikal bir “dünya xәritәsi”nә malikdir. Hәmin fikir daha XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öz mәşhur әsәrlәri vә dәrin elmi-linqvistik nәticәlәri ilә dilçilik tarixindә önәmli bir yer tutan dilçilәrdәn Humbolta vә Sepir-Uorfa mәxsusdur. Mәşhur dilçi Anna Vejbitski vә Moskva semantik dilçilik mәktәbinin nümayәndәlәri dә sözügedәn ümumi fikri müdafiә edir. Bu fikrә görә hәr hansı bir dil, hәr şeydәn öncә, “öz xәritәsi” ilә dә qohum olan vә olmayan digәr әn yaxın, yaxın vә uzaq dillәrdәn seçilir. Bu baxımdan Kamal Abdulla mәtnindә dә Azәrbaycan Türk dilinin sözügedәn unikal “dünya xәritәsi”dәn bir әsas yol göstәrici olaraq yerindә vә uğurla istifadә olunmuşdur. Bununla bәrabәr, Kamal Abdulla mәtnindә sözügedәn dünya
xәritәsini ifadә edәn hәm dil, hәm dә digәr mәtnqurucu işarәlәr tәhtәlşüur olaraq çox düzgün vә
yerindә seçilmişdir. Biz indi neosfera vә biosfera ilә birlikdә hәm dә bәlli bir semiotik mәkanda, yәni
semiosfera (Лотман 1984) vә konseptosfera epoxasında yaşadığımızın fәrqindә olmalıyıq. Başqa bir sözlә, özünә mәxsus müәyyәn semiotik işarәlәrlә seçilәn konseptosferadakı mövcudiyyәtimizi dәrk etmәliyik. Әslindә “Biz indi işarәlәrin seçimi dünyasında Yaradanın iradәsi ilә yaşayırıq desәk” daha doğru olar. Sözügedәn romanda da paralel dünyalardakı roman qәhrәmanları çox zaman hәr hansı bir seçim qarşısındadır! Hәyat vә ya ölümün seçimi, yazı vә ya mifin seçimi! Karyera, gözәllik vә ya hakimiyyәtin, gücün seçimi vә s. Hәr hansı bir seçim romanda müәyyәn semiotik işarәlәrlә göstәrilir. Mәsәlәn, romanın qәhrәmanlarından Bәhram kişi tәki “Mağaradakı çiçәkli yazının sirri açılsın deyә” ölümü seçir. Ölümün әsas semiotik işarәsi vә ya icra edәni isә romanda, hәr şeydәn öncә, “Mağaranın ruhu” obrazı ilә ifadә olunur. O, hәr an Bәhram kişini tәqib edir. Әlbәttә, ölüm konkret, gözlәgörünәn vә müşahidә edilәn, ruh isә mücәrrәd vә gözlә görülmәyәn substansiyadır. Necә ki, hәyat fanidir, ruh isә әbәdiyyәn mövcuddur. İnsan öldükdәn sonra ruh Allahın iradәsi ilә onun bәdәnindәn ayrılır. Mağaranın ruhu fenomeni mifoloji sәciyyәli bir imtiyazlı sәs vә ya nәfәs olaraq hәm dә keçmişimizdәn gәlir vә romanda özәl bir mәtnqurucu işarә olaraq çox uğurla işlәnilir.
3.4.2.1. Kamal Abdulla mәtnindә mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi Bәs işarәlәr anlayışı nә demәkdir? Burada, hәr şeydәn öncә, müasir dilçilik
elminin banisi Ferdinant de Sössürün müәyyәnlәşdirdiyi sәrbәst xarakterli dil-nitq işarәlәri xatırlanır (Coccюр 1977). Bunlarıın bәzilәrini yuxarıda sadaladıq. Ancaq “yol işarәlәri, tüstü (od yanmasa, tüstü çıxmaz), sәs, qoxu” vә bunun kimi digәr işarәlәr dә
287
semiosferada yer alır. Hәr bir elm sahәsinin vә ya incәsәnәtin müxtәlif sahәlәrinin, bәdii әdәbiyyatın hәr birinin özünәmәxsus işarәlәr sistemi vardır. Semiotikada hәr cür sistemli, ardıcıl vә mәnalı işarәlәr XIX. yüziln sonlarından başlayaraq sintaqtik, semantik vә praqmatik yönümlәri ilә geniş şәkildә öyrәnilir (Peirce 1983: 151-210; Erkman-Akerson 2005: 93-116). Yuxarıda göstәrildiyi kimi, sintaktik istiqamәtdә nitq zәncirindәki vә ümumiyyәtlә zaman ardıcıllığındakı işarәlәrin, semantik istiqamәtdә әşyanın mәnası vә işarә daşıyıcılarının, praqmatik olaraq isә işarә ilә ondan istifadә edәnlәrin arasındakı әlaqә müәyyәnlәşdirilir (ЛЭC 1990: 441).
Müәyyәn bir tәdbir, mәrasim, rәqs, yuxu, oyun vә s. kimi işarәlәrlә qurulan fәrdi, kütlәvi fәaliyyәtlәr dә ayrı-ayrı mәtnlәr olaraq tәrif edilir (ЛЭC 1990: 440-442). Belәliklә, praqmatik vә sintaktik olaraq gerçәklәşәn hәr hansı bir mәtnin vә ya milli-mәnәvi mәtn-tәşәkkülün bir işarәlәr sistemi vә ya dünyası vardır. Vә bütün mәtnlәr bu vә ya digәr şәkildә işarәlәrin hәrәkәtlәri ilә qurulur. Bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri isә, әlbәttә, yazıçının özünә vә ya konkret bir durumda onun әsәrinә mәxsusdur. Sözügedәn işarәlәr, hәr şeydәn öncә, yazıçı-oxucu vә ifadә edilәn gerçәkliyә müәllif münasibәti kontekstindә praqmatik olaraq müәyyәnlәşir. Vә ümumiyyәtlә, semiotik işarәlәr arasındakı formal vә mәzmunlu bağlantıya görә isә hәr cür mәtnqurucu işarәlәr sintaktik özәlliklәriylә dә öyrәnilir. Bәdii mәtnlәrin başlıqları, ayrı-ayrı cümlәlәr, nominativ adlandırılmalı sözlәr, frazeoloji ifadәlәr, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, anaqrammalar, qısaldılmış nominativ adlandırmalar, arxaik kәlimәlәr vә s. özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq işlәdilir. Etnik, folklorik, etnoqrafik, demografik, demonoloji vә mifoloji mahiyyәtli kult-simgәlәr, müxtәlif fabulalar, paralel süjet xәtlәri, presuppozisyalar vә ya öncә görmәlәr, hissi baş vermәlәr dә bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: “Unutmağa kimsә yox” romanında aşağıda göstәrilәnlәr müәllifә mәxsus әdәbi-bәdii xarakterli özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr:
- F.Q. qısaltması- müәllifin özünün vә ya zamanın yaradıcı gәncliyinin qrafik işarәlәrlә ifadә olunan mәtnqurucu göstәricisidir;
-Mifoloji sәciyyәli “Qarağac”, “Çoban papağı”, “Çiçәkli yazı”, “Vәng dağı”, “İşıqsaçan daş”, “Bozlar”, “Mağara” vә s. sözlәr vә söz birlәşmәlәri koqnitiv mәzmunlu mәtnqurucu özәl ad göstәricilәridir;
-F.Q.-nin vә Bәhram kişinin paralel yuxuları vә eyni yuxuları görmә hadisәlәri vә ya paralel dünyalardan birinin yuxularda yazıçı gerçәkliyi olaraq gerçәklәşdirilmәsi amillәri ayrılıqda özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq işlәdilmәkdәdir;
-Әryәnin ölümdәn qurtula bilmәsi üçün qiyabәn kәndin mollası Seyid Cәfәrә “makintoj palto” alma sözü vermәsi olayı da özәl mәtnqurucu işarә sәciyyәsi daşıyır vә s.;
-Güclü hәyati müşahidәlәrә, dәrin reminiseniativ duyuma vә duyğular kontekstinә dayanılaraq yaradılan “Dil vә tәfәkkür institutu”nun45 әdәbi vә bәdii-psixoloji obrazlaşdırılması vә s. kimi. Dilçilik İnstitutu әmәkdaşlarının Allahın rәhmәtinә gedәn vә bir çoxu da hәlә hәyatda olan bәdii obrazları romanda çox böyük tәhtәlşüur ümumilәşdirmә vә Dostoyevskivari incә bir bәdii ustalıqla yaradılmışdır. Bir sözlә, bu gün Dilçiik İnstitutunda işlәyәnlәrin bir çoxu diqqәt etsәlәr, öz obrazlarını romanda asanlıqla görә bilәrlәr. Hansı obrazlarını:
45
Hәmin İnstitutun prototipi bu sәtrlәrin müәllifinin dә uzun illәr boyu işlәdiyi Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilçilik İnstitutudur.
288
- İnstitutun intellektual fikir zirvәlәri, yaradıcı düşüncә vә praktik әmәl sahiblәri (Bunların böyük bir qismi indi, tәәssüflәr olsun ki, bu gün artıq hәyatda yoxdur.);
-Özlәrini elmdә doğrudan da bir fikir sahibi hesab edәnlәr, amma basma-qәlib düşüncә tәrzindәn vә pedantlıq sәviyyәsindәn uzağa gedә bilmәyәnlәr;
-Vә nәhayәt gәnc piranilәr vә ya yaradıcılıq ehtirası ilә elmdә yenilik yaratmaq istәyәnlәr, F.Q. vә onun kimilәr vә s. olaraq…
Sözügedәn romanın başlığı vә Kamal Abdullanın öncәki romanlarının başlıqları, yuxarıda göstәrildiyi kimi, çox uğurla seçilmiş özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
Kamal Abdullanın roman mәtnindә “Yarımçıq әlyazma” başlığıyla mifoloji-folklorik vә eyni zamanda әdәbi, әfsanәvi vә tarixi şәxsiyyәtlәrin mәtnaltı dünyası bir yazıçı gerçәkliyi vә ya bәdii modeli olaraq açıqlanır. “Sehrbazlar dәrәsi” romanının başlığıyla vә mәtniylә sufi-mistik dünyamızın olub-bitәnlәri ruhlar dünyası vә ruhun gözü kontekstindә mәtnlәşdirilir. “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığıyla isә, yuxarıda da deyildiyi kimi, bötövlükdә paralel dünyalara, möhtәşәm ahәngә vә hadisәlәrin üfüqünә işarә edilir ki, bütün bunların da günümüz insanı tәrәfindәn unudulması mümkün deyildir. Nә dünәn, nә bu gün, nә dә sabah!
3.4.2.2. “Unutmağa kimsә yox” romanındakı digәr mәtnqurucu işarәlәr Romanın “Ön söz”ünü tanınmış folklorşünas alim Arif Acaloğlu yazmışdır.
Әsәrin әsas mәtni VIII fәslә ayrılmışdır. Son söz yerindә ayrıca olaraq “Axır” adlı hissә verilmişdir. Romanın birinci fәsli 4, ikinci fәsli 6, üçüncü fәsli 6, dördüncü fәsli 3, beşinci fәsli
6, altıncı fәsli 19, yeddinci fәsli 10 başlığa ayrılır. Sәkkizinci fәsil isә 7 başlıqdan vә ya “kvaziparaqraf”dan (Әlәkbәrli 2011) ibarәtdir. Roman mәtni toplam olaraq 61 başlıqdan vә ya adlıq cümlәlәrlә ifadә olunan müxtәlif yarımbaşlıqlardan tәşkil olunur. Hәmin başlıqlar müәllifin bәdii qavramlar dünyasının “açar sözlәr”i olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr. Onlarla bilvasitә vә bilavasitә sәciyyәli qavramlara işarә edilir vә hәmin qavramlar uyğun bölmәlәrdә tәrkib hissәlәri ilә açılır. Bununla da bütün başlıqlar vә ya yarımbaşlıqlar bәdii cәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq seçilir.
Qeyd: Özәl mәtnqurucu işarәlәr yerindә Kamal Abdullanın “Tarixsiz gündәlik” (2005) adlı povestinin mәtnindә dә başlıqlar işlәnilir. Oradakı başlıqlar konkret bir mәktәb hәyatına işarә edir. Buradakı başlıqlar isә bütün dünyaya, ilahi hәqiqәtә işarә edir vә romanın süjeti konseptual-kateqorial sәciyyәli bir mahiyyәt daşıyır. O, yeni bir roman qurma arxitektonikası örnәyi olaraq da diqqәti çәkir.
Romanın mәtnindә müxtәlif dil-nitq vahidlәrindәn özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi istifadә edilir. Sözügedәn durumlarda konkret sözlәrlә, arxaik kәlmәlәrlә vә ya söz birlәşmәlәri, cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә әdәbi-bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrin praqmatik vә sintaktik funksiyaları üst-üstә düşür. Bu isә müәllif bәdii mәtninin әsas mәziyyәtlәrindәn biri olaraq sayıla bilәr.
Mәsәlәn: -Professor, Günortaç, patriarx, burun, insasanlar46 kimi sözlәr;
46
İnsan kimilәr mәnasında işlәnilir vә müәllifin fonetik assosiasiya vasitәsilә düzәltdiyi vә böyük bir ehtimalla “başqa planetlilәr”ә dә işarә edәn bir sәs tәqlidi xarakterli söz-ifadәdir.
289
-Ay zolağı, yağış anı, ay axşamı kimi söz birlәşmәlәri vә s. Romanda işlәnilәn “Professor” sözünün üzәrindә ayrıca olaraq durmaq
istәyirәm. “Professor” sözünün lüğәvi mәnası, mәlum olduğu kimi, “elmi ad” demәkdir. Müәllif “Unutmağa kimsә yox” romanında hәmin sözdәn bir әdәbi-bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarә olaraq istifadә edir. Müәllifin “Dilçiliyә sәyahәt” (2010) әsәrindә dә sözügedәn söz özәl mәtnqurucu işarә yerindә işlәnilir.
Mәlum olduğu kimi, dilçi-akademik Mәmmәdağa Şirәliyev bu adı Azәrbaycanda çox gәnc yaşlarında ilk alan alimlәrdәn biri olmuşdur. XX. yüzildә Azәrbaycan dilçiliyinin qurucularından olan akademik Mәmmәdağa Şirәliyev istәr xalq arasında, istәrsә dә elmi-pedaqoji içtimaiyyәtdә “Professor” olaraq adlandırılır vә hәmin adla da çağrılırdı. Hәtta o zamankı Sovetlәr Birliyinin digәr şәhәrlәrindә dә Mәmmәdağa Şirәliyevә bu adla müraciәt edirdilәr. Moskvada, Leninqradda, Daşkәnddә, Alma-Atada, Aşqabatda vә s. Çünki bu söz görkәmli alimin bütün elmi, pedaqoji, insani keyfiyyәtlәrinә vә rәsmi dövlәt işlәrindәki fәaliyyәtlәrinә bir bütün olaraq işarә edirdi. Romanın mәtnindә “Professor” sözünün lüğәvi mәnasının ifadә etdiyi anlam sahәsi, hәmin sözün rәhmәtlik Mәmmәdağa Şirәliyevin şәxsiyyәtinә aid bildirdiyi digәr elmi, pedaqoji, rәsmi dövlәt işlәrindәki fәaliyyәtlәrinә dair anlam sahәlәri ilә eyni bir müstәvidә ayrı-ayrı “konseptual çәrçivә”lәr olaraq metakontekstә görә bir yerdә çәrçivәlәnir. Buna görә dә sözügedәn söz-işarә burada söhbәtin mövzusuna çevrilir.
Belәliklә, müәllif әdәbiyyatımızda ilk dәfә olaraq rәhmәtlik akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin parlaq bәdii obrazını yaratmışdır. Sağ olsun!
Qeyd: Burada rәhmәtlik Aydın Mәmmәdovun 1979-cu ildә akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin 70 yaşının tamam olması münasibәtilә yazdığı “Professor” mәqalәsini xatırlamaq yerinә düşәr. Mәqalә “Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzetindә yayımlanmışdı. Sözügedәn mәqalәdә Mәmmәdağa Şirәliyevә hәm Ali Attestasiya Komissiyasının, hәm dә xalqın verdiyi “Professor” adının ifadә etdiyi “konseptual mәna çәçivә”si çox yaxşı açılırdı.
Bu baxımdan romanda Mübariz kişi obrazını yaratmaq üçün özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәdilәn “burun” sözünün “konseptual anlam çevrә”lәrinin göstәrilmәsi dә yerinә düşәr. Hәmin sözün müstәqim lüğәvi mәnası “insan vә heyvanın üzündә olan iybilmә vә tәnәffüs orqanı”nın adını bildirmәkdәn ibarәtdir. Bu söz müxtәlif şeylәrin, alәtlәrin vә s. uc tәrәfi, irәli çıxan hissәsi mәnasında isimlәrlә dә işlәnilir. Onda mәcazi anlamlı müәyyәn vә qeyri-müәyyәn sabit ismi vә bәzәn dә feli birlәşmәlәr әmәlә gәlir.
Mәsәlәn: Çәkmәnin burnu, dәhrәnin burnu, Zığ burnu, Ümid burnu; burun vurmaq (tәnәklәrin ucunu kәsmәk) vә s. Vә ya “burun” sözü feli vә adverbial frazeoloji ifadәlәrin qurucu komponenti olaraq işlәnilir. Mәsәlәn: Burnu qanamamaq, burnu ovulmaq, burnundan düşmәk, burnundan gәlmәk, burnunu yuxarı tutmaq, burnunu ovmaq, burnunun ucu göynәmәk, burnunun ucunda//burnunu dibindә (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 1964: 330).
Romanda Mübariz kişinin burnu Cәlil Mәmmәdquluzadәnin “Danabaş kәndinin әhvalatları” әsәrindә yer alan Xudayar bәy obrazının burnu ilә müqayisә edilir. Müәllif belә bir nәticәyә gәlir ki, müxtәlif parallel dünyalarda çox şey dәyişmir. Dәyişәn çox vaxt müәyyәn zahiri әlamәtlәr olur: “F.Q. Mübariz kişinin uzun burnuna yenә diqqәtli bir nәzәr saldı. Әslindә, gözlәrini ha çalışsa da qaçırsın, bu burun özü gәlib girirdi onun gözlәrinin içinә. Mübariz bunu duydu, hәqiqәtәn yazıq Mübariz özü dә bәzәn bilmirdi, burnunu hara gizlәtsin, yeri gәldi-gәlmәdi cibindәn dәsmal çıxarıb sәliqәylә onu silirdi. F.Q.-nin yadına yenә Mirzә Cәlilin Xudayar bәyi gәlib düşmәdimi, düşdü vә o,
290
tәbәssümünü zorla gizlәtdi: adamlar, onların duyğuları, hisslәri, qulaqları, burunları zamandan zamana dәyişmir. Dәyişәn zahiri formadır- paltardır, saç düzümüdü, әtirin,-kirşanın növlәridi, bir balaca da ağlın (o da әgәr varsa) azlığı, çoxluğudu…” (Abdulla 2011: 380).
Ancaq obrazlar arasındakı fәrq bundan ibarәtdir ki, Xudayar bәy burnunu gizlәtmәyә ehtiyac hiss etmirdi. Mübariz kişi isә hәqiqәtәn burnunun uzunluğundan çox utanır. Sanki burnunu gizlәtmәk üçün tez-tez cibindәn ütülü vә qatlı dәsmalını çıxardıb burnunu silir vә dәsmalını yenә dә cibinә qoyur. Bu sәhnә romanın ikinci parallel dünyasında Mübariz kişi obrazının yer aldığı sәhnәlәrdә müxtәlif şәkillәrdә tәkrar olunur.
Әlbәttә, “burun” bizi әhatә edәn dünyanın qavranılmasında iştirak edәn әn önәmli duyğu orqanlarımızdan biridir. Çünki biz qavramları, hadisәlәri vә ya әşyanın tәbiәtini çox zaman eşidәrәk, görәrәk vә ya duyaraq hiss edirik. Soyuqda soyuğu hiss edәrәk әn çox üşüyәn orqanlarımızdan biri dә burundur. Elә “burnunun ucu göynәmәk” vә ya “burnunu hara gәldi soxmaq” deyimlәrinin “frazeoloji әhatәyә vә ya çevrәlәnmәyә” (Tağıyev 1966) görә obrazlı dil vahidlәri olaraq müәyyәnlәşmәsindә “burun” qurucu söz-komponentinin tibbi baxımdan özünü göstәrәn orqanik hәssaslığının әsas alındığı söylәnilә bilәr. Bu baxımdan “burun” sözü ilkin konseptual anlam sahәlәriylә bütövlükdә bәdii әdәbiyyatda vә ayrılıqda “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәnilmişdir. Romanın ikinci parallel dünyasının konseptual açılımında “burun”sözünün leksik-frazeoloji anlam sahәlәri ilә onun bәdii-funksional mәtnqurucu özәlliklәri üst-üstә düşür. Belәliklә, “burun” sözü әdәbiyyatda vә dildә әsas etibarilә mәcazi mәnalarda işlәnilir vә çox vaxt da insan hәyatı, duyğu vә düşüncәlәri ilә bağlı “fövqәladә anlamlandırmaları” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) ifadә edir. Elә mәhz belә bir özәlliyi “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә hәmin sözün özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәnilmәsini şәrtlәndirmişdir.
3.5. Ramiz Rövşәnin“Başı kәsik gözәl kötük” şerinin konseptual-
linqvistik tәhlili
Ramiz Rövşәn Azәrbaycan әdәbiyyatında altmışıncı illәr nәslinin әn
görkәmli nümayәndәlәrindәn biridir. O, әdәbi-bәdii prosesdә vә milli-konseptual
düşüncә tariximizdә, hәr şeydәn öncә bir şair, daha sonra isә nasir, ssenarist vә
publisist kimi dә tanınır. Onun şeirlәri altmışıncı illәr nәslinә mәnsub olan milli
poeziyamızda lirik-fәlsәfi mәzmununun intellektual dәrinliyi ilә seçilir. Şeirlәri
intellektual-anlatım tәrzi baxımından XIV yüzildә yaşamış sәlәfi, böyük
Azәrbaycan şairi İmadәddin Nәsiminin yaradıcılığını xatırladır.
Ramiz Rövşәnin şeirlәri hәm Şimali, hәm dә Cәnubi Azәrbaycanda çox
böyük maraqla oxunur. Bu, dupduru, milli, intellektual, başa düşülәn vә sadәcә
özünә mәxsus olan şirin bir poeziyadır. Oxucuları arasında hәr kәs vardır. Tәlәbә,
müәllim, alim, kәndli, fәhlә, dövlәt mәmuru, әskәr, polis… Bir sözlә, millәt, xalq
vә geniş toplum onu çox oxuyur. Çünki, o, gücün tәrәfindә deyil, haqqın
tәrәfindәdir.
Şairin yaradıcılığında “Başı kәsik gözәl kötük” adlı şeri hәm mövzusunun
konseptual dәrinliyi, hәm dә mәtninin mәtnlinqvistik olaraq açıqlana bilәn
orijinallığı ilә seçilir. Şeirdә “vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi” qavramı (konsepti)
291
poetik bir vüsәtlә işlәnilmişdir. Konseptual oxşarlıq baxımından hәmin şeir
qipertematik parametrlәrinә görә mәşhur türk yazıçısı Ömәr Seyfәddinin (1886-
1920) “Başını vermәyәn şәhid” adlı hekayәsi ilә müqayisә oluna bilәr.
Qeyd: “Baş, şәhid, kötük” leksik vahidlәri hәm dil, hәm dә özәl
mәtnqurucu işarәlәr olaraq sadәcә Azәrbaycan vә ümumtürk әdәbiyyatında deyil,
dünya әdәbiyyatı semiotik mәkanında geniş işlәnilmәkdәdir. Müqayisә et: Mayn
Ridin “Başsız atlı” romanının adı.
Ömәr Seyfәddinin sözügedәn hekayәsindә “vәtәn//din//ucalıq//şәhidlik vә
böyük Yaradana sevgi” qavramı işlәnilmişdir. Әsәrin mövzusu Osmanlı tarixi ilә
әlaqәdar olan vә “Peçәvi tarixi” adı ilә adlandırılan tarix kitabındakı kiçik bir
dastan-әfsanәdәn alınmışdır. Dastanın qәhrәmanlarından Dәli Mehmet açıq
meydan savaşında şәhid düşür, ancaq başını düşmәnә vermir, әbәdiyyәtә başı ilә
bәrabәr qovuşur. Şәhidin başını düşmәnә vermәmәsi hadisәsini döyüş meydanında
olanlardan sadәcә iki nәfәr görür. Әsәrin dastandakı prototipi Kuru Kadı vә Dәli
Mehmetin yaxın dostu vә silahdaşı Dәli Xosrov. Bu, onların da şәhid olacaqlarının
bir müjdәsidir. Bütün bunlar, әlbәttә ki, Tanrının şahidliyi ilә baş verir. Çünki,
böyük Yaradan hәr şeyi görәndir, bilәndir vә eşidәndir…
“Başı kәsilәn gözәl kötük” şerindә dә “vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi”
qavramı oxşar bir koqnitiv-konseptual müstәvidә işlәnilir. Ancaq burada şәhid
düşәn Vәtәn özü olsa da, bu şәhidlik bir son deyildir. Bu şәhidlik sonun
başlanğıcıdır!
Başı kәsilәn gözәl kötük burada şәhid düşәn Vәtәnin timsalı vә ya
işarәsidir. Uzun sürәn bu şәhidlik әsnasında Vәtәnә çox dağ çәkilmiş, balta (çox
vaxt sapı özümüzdәn olan baltalarla) vurulmuş, bıçaq çәkilmişdir. Onun ipәk-ipәk
yarpaqları külәklәrlә talanmış, bilәk-bilәk odunları ocaqlarda qalanmış, ululuğu-
böyüklüyü danılmış, gözdәn salınmışdır. Başı kәsilәn gözәl kötük “Vәtәn
ucalığı”ndan yıxılmışdır. Ancaq o yıxılsa da tükәnmir, kәsilmiş başını düşmәnә
vermir!
Uzun sürәn bu şәhidlikdә bir yüksәliş ifadә olunur. Digәr körpәlәr, fidanlar
Vәtәnin ucalığına yüksәlir. Sözügedәn ucalıq bütün әzab-әziyyәtlәrә, zülmlәrә, ağrı
vә acılara baxmayaraq sonsuza qәdәr mövcuddur, әbәdidir vә әvәzedilmәzdir. Bu,
serin son misralarında çox açıq bir şәkildә ifadә olunur:
Gözәl kötük,
yaraların köz bağlasın, sağalsın,
Bu dünyada nә baltalar,
nә bıçaqlar qalacaq.
292
Ucalıqdan yıxılsan da,
yenә canın sağ olsun,
Bu dünyada
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…
Başı kәsilәn gözәl kötük sahib olduğu ucalıqdan yıxılsa da, ucalıqlar
yerindәdir! Vә şair dә başı kәsik gözәl kötüyün yanındadır! Balası onun balasıdır,
daşı onun yanındadır, çünki daş yerindә ağırdır. Başı onu köksündәdir, çünki
gecәlәr onun hәzin laylasıyla şirin yuxuya gedir! Şeir aşağıda konseptual-linqvistik
özәlliklәri ilә tәhlil olunur.
Başı kәsik gözәl kötük
1
Başı kәsik gözәl kötük,
bu dağı sәnә kim çәkdi?
Baltanı sәnә kim vurdu,
bıçağı sәnә kim çәkdi?
İpәk-ipәk yarpaqların
külәklәrlә talandımı?
Bilәk-bilәk budaqların
ocaqlarda qalandınmı?
Küsdünmü taleyin acılığından?
Zalımlar keçmәdi qocalığından,
Yıxıldın ucalığından,
293
başı kәsik gözәl kötük…
2
Gözәl kötük, sızıldama, göynәmә,
nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq.
Ucalıqdan yıxılsan da, qәm yemә,
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq.
3
Dünyanın külәyi keçәr.
qarı, yağışı keçәr,
Qatar-qatar quşu keçәr,
Daş atarlar, daşı keçәr
sәn yıxılan ucalıqdan.
Ümidli gözlәr dikilәr,
Körpә ağaclar yekәlәr,
Yekәlәr, qalxar, dikәlәr
sәn yıxılan ucalığa…
4
Mәndәn sәnә salam olsun,
başı kәsik gözәl kötük!
294
Balam olsa, balan olsun,
başı kәsik gözәl kötük.
5
Әyilim, köksünә başımı qoyum,
gecәlәr laylamı çalasan mәnim.
Böyründә bir evin daşını qoyum,
Evimin dirәyi olasan mәnim.
6
Gözәl kötük,
yaraların köz bağlasın, sağalsın,
Bu dünyada nә baltalar,
nә bıçaqlar qalacaq.
Ucalıqdan yıxılsan da,
yenә canın sağ olsun,
Bu dünyada
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…(Rövşәn 2006:11-12).
Sözügedәn bәdii mәtn örnәyi altı mürәkkәb sintaktik bütövdәn ibarәtdir.
Burada da sintaktik bütöv, abzas vә tәhlil olunan şerin bәndlәrinin sәrhәdlәri
mәtnlinqvistik baxımdan bir-biri ilә üst-üstә düşür. Şerin ikinci, dördüncü vә
beşinci bәndlәri sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrdәn ibarәtdir. Çünki,
hәmin mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәr biri ikikomponentlidir.
295
Şerin ikinci bәndini tәşkil edәn “Gözәl kötük, sızıldama, göynәmә, nә
baltalar, nә bıçaqlar qalacaq” vә “Ucalıqdan yıxılsan da, qәm yemә, sәn yıxılan
ucalıqlar qalacaq” misralarından hәr biri mürәkkәb sintaktik bütövün bir müstәqil
komponentini tәşkil edir. Sözügedәn komponentlәr mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә
olunur. Hәm birinci, hәm dә ikinci komponentlәr koordinativ-sәbәb mәnalı
mürәkkәb cümlәlәrdir. Vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, onlar sәbәb
budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Baş vә budaq cümlәlәr
sintaktik paralellәrlә ifadә olunur.
Şerin dördüncü bәndini tәşkil edәn “Mәndәn sәnә salam olsun, başı kәsik
gözәl kötük! Balam olsa, balan olsun, başı kәsik gözәl kötük” misralarından
birincisi sadә, ikincisi isә mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur. İkinci komponent
koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlәdir vә ya klassik terminologiya ilә ifadә
etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdir. Hәm birinci, hәm dә ikinci
komponentlәrdә işlәnilәn “Başı kәsik gözәl kötük” ifadәsi burada sintaktik tәkrarla
ifadә olunan vә ya müraciәt olunan şәxsi bildirәn bir xitabdır.
Şerin beşinci bәndini tәşkil edәn “Әyilim, köksünә başımı qoyum, gecәlәr
laylamı çalasan mәnim. Böyründә bir evin daşını qoyum, Evimin dirәyi olasan
mәnim” misraları da mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunur. Hәr iki komponent
koordinativ-mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdir, klassik terminologiya ilә ifadә
etsәk, mәqsәd budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Baş cümlәlәr öncә,
budaq cümlәlәr isә sonra gәlir vә sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Yuxarıdakı
sintaktik bütövlәrdә vә ya şerin digәr bәndlәrindә olduğu kimi, burada da
mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunan misralar sintaktik paralelizm hadisәsinә әsasәn
qafiyәlәnir. Şerin misralarını tәşkil edәn birinci komponentin baş cümlәsi ilә ikinci
komponentin baş cümlәsi, birinci komponentin budaq cümlәsi ilә ikinci
komponentin budaq cümlәsi sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir.
Şerin birinci bәndi üçkomponentli bir mürәkkәb sintaktik bütövlә ifadә
olunur. Komponentlәrdәn birincisi mürәkkәb sintaktik bütövün baş, ikincisi orta,
üçüncüsü isә sonluq mәrhәlәsi vә ya hissәsi olaraq ayrıla bilәr: “Başı kәsik gözәl
kötük, bu dağı sәnә kim çәkdi? Baltanı sәnә kim vurdu, bıçağı sәnә kim
çәkdi?”misraları hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün sintaktik paralellәrlә ifadә
olunan pillәli komponentlәrindәn birincisidir. “İpәk-ipәk yarpaqların külәklәrlә
talandımı? Bilәk-bilәk budaqların ocaqlarda qalandınmı?” misraları sintaktik
paralellәrlә ifadә olunan hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün ikinci pillәli
komponentidir. “Küsdünmü taleyin acılığından? Zalımlar keçmәdi qocalığından,
Yıxıldın ucalığından, başı kәsik gözәl kötük…” misraları isә sintaktik paralellәrlә
ifadә olunan mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq-pillәli komponentidir. “Başı kәsik
296
gözәl kötük” xitabı isә burada hәm sözügedәn sintaktik bütövün, hәm dә
bütövlükdә şerin tәkrar olunan kataforik vә ya öngöndәrimli vә koranaforik vә ya
eşgöndәrimli mәtnlinqvistik qurucu vasitәsidir.
Şerin üçüncü bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün birinci baş
komponenti әslindә bir sadә cümlә ilә ifadә olunur: “Sәn yıxılan ucalıqdan
dünyanın külәyi, qarı, yağışı, quşu, daş atarlar daşı keçәr”. Yalnız hәmin cümlә
“keçәr” felinin digәr cümlә üzvlәri ilә eyni bir qrammatik funksiyadakı işlәm
mәqamının tәkrarı ilә sözügedәn şerin misraları olaraq qafiyәlәnir. Belә bir
qafiyәlәnmә sisteminin sәrbәst vәzndә şәkillәnmәsi üçün isә sözügedәn şeirdә ifadә
olunan vәtәn qavramının “külәk, qar, yağış, quş, daş” vә s. kimi tәbii vә ya maddi
komponentlәri sintaktik paralellәrlә sıralanır. Sözügedәn mürәkkәb sintaktik
bütövün orta “Ümidli gözlәr dikilәr, Körpә ağaclar yekәlәr” vә sonluq “Yekәlәr,
qalxar, dikәlәr sәn yıxılan ucalığa…”komponentlәri dә birpillәli sintaktik
paralellәrlә ifadә olunur.
Şerin altıncı bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün komponentlәri
sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Burada “Gözәl kötük, yaraların köz
bağlasın, sağalsın”, “Bu dünyada nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq”, “Bu dünyada
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…” komponentlәri sadә,“Ucalıqdan yıxılsan da, yenә
canın sağ olsun” komponenti isә koordinativ-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlә ilә
ifadә olunur47
. Birinci cümlә baş, ikinci vә üçüncü cümlәlәr orta, dördüncü cümlә
isә mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq komponenti olaraq ayrılır.
Vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi qavramının bütün әsas komponentlәri ilә
sözügedәn şeirdә bәdii-fәlsәfi açılımı, göründüyü kimi, çox orijinal bir
mәtnlinqvistik quruluşla ifadә olunur. Hәmin şeirdә sadә vә mürәkkәb cümlәlәr
“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanları vә digәr qәdim türk folklorik mәtnlәrindәki şeir
parçalarındakı kimi pillәli sıralanmalarla sintaktik paralellәr olaraq işlәnilir. Vә
buna uyğun olaraq misralar hәm Ramiz Rövşәn şerindә, hәm dә türk folklorik
mәtnlәrindә sintaktik paralelizm hadisәsinә görә qafiyәlәnir. Bu isә günümüzdә
türk şerinin epik qafiyәlәnmәdәn öncәki sәviyyәsi ilә çağdaş türk әdәbiyyatlarında
sәrbәst vәzndә yazılan şerin mәtnlinqvistik olaraq koordinativ-tutuşdurmalı
yöntәmlә öyrәnilmәsini gәrәkdirir.
İkinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar 1. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr istifadә edilәn әsas әnәnәvi dilçilik
metodları hansılardır? Türk dillәrinin öyrәnilmәsindә 1970-ci illәrdәn başlayaraq
47
Klassik terminologiya ilә güzәşt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlә demәkdir.
297
hansı yeni linqvistik yönümlәrdәn vә yöntәmlәrdәn istifadә olunmaqdadır? Onların
çatışmazlıqları vә ya tutarsızlıqları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bәs sözügedәn
dәrslikdә türkoloji dilçiliyin mövzuları hansı yeni linqvistik yönüm vә
yöntәmlәrdәn vә araşdırma-öyrәnilmә aspektlәrindәn istifadә edilәrәk açıqlanır? 2. Ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil qavramları haqqında nә
deyә bilәrsiniz? “Avrasiya dil portfolyosu” nә demәkdir? Türk әdәbi dillәrinin xarici vәtәndaşlara öyrәdilmәsindә hansı müasir linqvistik yönüm vә yöntәmlәrdәn istifadә oluna bilәr?
3. Müasir Azәrbaycan әdәbi dilindә özünü göstәrәn yeni dil-danışıq alışqanlıqları vә alınmaları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bunların meydana çıxmasını hansı amillәr şәrtlәndirir? Hәmin dil-danışıq qәliblәrinә vә alınmalarına dair konkret örnәklәr göstәrin.
4. Tәrcümә, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı haqqında nә deyә bilәrsiniz? İstәr tәrcümә, istәrsә dә çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması işlәri müasir türkoloji dilçilikdә әsasәn hansı әdәbi üsullarla vә texniki vasitәlәrlә aparılır? Bu sahәdә görülmüş işlәrә dair konkret örnәklәr göstәrin.
5. Mәtn dilçiliyi, qrammatikası, sintaksisi, quruluşu, semantikası vә s.
anlayışları vә ya anlayışı digәr sosial elm sahәlәri ilә әlaqәdar olaraq müasir
filologiya elmindә nә vaxtdan etibarәn öyrәnilmәyә başlanmışdır? Türk әdәbi
dillәrindә mәtn sintaksisinә dair aparılan konkret dilçilik tәdqiqatları başlıca olaraq
hansı mövzuları әhatә edir?
6. Koqnitiv dlçilikdә hansı araşdırma-öyrәnilmә aspektlәri hәm sinxronik,
hәm dә diaxronik özәlliklәrinә görә bilinmәkdәdir? Kitabi-Dәdә Qorqud” vә digәr
folklorik örnәklәrimizdә türk-islam dünyasının dil xәritәsindә yer alan hansı
qavramlar konseptual-linqvistik tәdqiqata cәlb olunur?
7. Qrammatika qavramı nә demәkdir vә әnәnәvi olaraq hansı linqvistik
sahәlәri әhatә edir? Bәs istәr ümumi dilçilkdә, istәrsә dә türkoloji dilçilikdә
konseptual-funksional qrammatika anlayışının ortaya çıxmasını vә elmi-linqvistik
baxımdan müәyyәnlәşdirilmәsini bu gün hansı amillәr şәrtlәndirmәkdәdir?
8. Sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin, bәdii mәtni tәşkil edәn MSB-lәrin aktual
üzvlәnmәsi haqqında nә deyә bilәrsiniz? MSB-lәr kommunikativ vә informativ
vahidlәr olaraq quruluşuna görә hansı növlәrә ayrılır? Bәs MSB-lәrin
komponentlәrini әlәaqәlәndirәn әsas mәtnlinqvistik vasitәlәr nәdir? Bir Azәrbaycan
bәdii mәtnindәn seçdiyiniz MSB-nin aktual üzvlәnmәsini komponentlәrinә әsasәn
göstәrin.
9. Türk folklorik mәtnlәri vә çağdaş bәdii şeir mәtnlәrindә misraların oxşar
bir şәkildә paralel olaraq qafiyәlәnmәsindә hansı asimmetrik sintaktik hadisә özünü
göstәrir? Bu sintaktik hadisәnin nә olduğunu vә necә formalaşdığını söylәyә
bilәrsinizmi? Örnәklәrlә açıqlayın.
10. Türkcә mәtnin varlıq әsasını vә ya var ola bilmә kontekstini tәşkil edәn
başlıca konseptual amillәr hansılardır? Hansı real vә әfsanәvi şәxsiyyәtlәr, saz vә
söz ustaları ümumtürk mәtninin vә ya türkcә nәql etmә tәrzinin formalaşmasında
298
çox böyük rol oynamışdır? Günümüzdә türk әdәbi-bәdii mәtni başlıca olaraq hansı
üsullarla tәhlil olunur? Bәs dәrslikdә nәsrlә vә nәzmlә yazılan hansı folklorik
örnәklәrimiz әdәbi-linqvistik tәhlilә cәlb olunmuşdur?
11. Müasir filologiya elmindә mәtnlәrarası әlaqә üsulunun elmi-tәdbiqi
baxımdan açıqlanması vә çağdaş әdәbiyyatımızda buna uyğun yazı-anlatım tәrzi vә
konkret örnәklәri nә zaman ortaya çıxmışdır? Bu yeni bәdii yazı üslubunun vә dil-
anlatım tәrzinin çağdaş Azәrbaycan әdәbiyyatındakı nümayәndәsi kimdir vә onun
hansı әsәrlәri mәhz mәtnlәrarası әlaqәlәr kontekstindә yazılmışdır?
12. Üslubiyyat vә mәtn üslubiyyatı qavramları nә demәkdir? Mәtn
üslubiyyatı qavramının әsas әlamәtlәri nәdәn ibarәtdir? Hәmin әlamәtlәr haqqında
hansı dilçilәrin fikirlәri vardır? Dәrslikdә hansı әsәrlәrdәn gәtirilәn mәtn
parçalarının üslubi-linqvistik özәlliklәri tәhlil olunmuşdur? Sözügedәn әsәrlәrdә
müәyyәnlәşdirilәn başlıca üslubi-linqvistik özәlliklәr hansılardır?
13. Mәtn anlayışını necә başa düşürsünüz? Konkret olaraq hansı mәtn
növlәrini göstәrә bilәrsiniz? İndi bәdii mәtn fiologiyada hansı konseptual şәrtlәrә
görә tәdqiqata cәlb olunur? Әdәbi-bәdii mәtni digәr mәtn növlәrindәn fәrqlәndirәn
hansı özәlliklәr vardır? Bәs özәl mәtnqurucu işarәlәr nә demәkdir?
14. Bәdii mәtnin XX yüzil boyunca formal-semantik baxımdan
öyrәnilmәsindә başlıca olaraq hansı mәsәlәlәr diqqәt mәrkәzindә olmuşdur? Bәs
çağdaş dilçilikdә bәdii mәtn әn çox hansı özәlliklәrinә görә öyrәnilir? Rus vә
Azәrbaycan әdәbiyyatında özәl mәtnqurucu işarәlәrinin vә ya başlıqların
işlәnilmәsilә seçilәn hansı bәdii әsәr örnәklәrini göstәrә bilәrsiniz?
15. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” vә “Unutmağa kimsә yox”
romanları hansı dil vә özәl mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsilә diqqәti daha çox
cәlb edir? İkinci romanın qavramlar xәritәsi haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bu
işarәlәr dәrslikdә hansı özәlliklәrinә görә müәyyәnlәşdirilmişdir?
16. Ramiz Rövşәnin “Başı kәsik gözәl kötük” adlı şerindә şairin bәdii
tәxәyyül dünyasında mövcud olan hansı qavram nә zaman işlәnilmişdir? Şeirdә
ifadә edilәn müәllif gerçәkliyi vә ya reallığı nәdәn ibarәtdir? Siz şerin
konseptuallığını nәdә görürsünüz? Bәs hәmin konseptual mövzuya dair şerin mәtni
mәtn dilçiliyinin hansı meyarları baxımından tәhlil olunmuşdur?
Mәtn dilçiliyinә vә sintaksisinә dair indiyә qәdәr öyrәndiyiniz elmi-praktik
bilgilәri tәtbiq edәrәk çağdaş Azәrbaycan әdәbiyyatından gәtirilәn aşağıdakı bәdii
mәtn örnәklәrini konseptual-linqvistik özәlliklәrinә görә tәhlil edin.
I. İ. Şıxlının “Çiskin” hekayәsini tapıb oxuyun vә hәmin hekayәni
konseptual-linqviğstik baxımdan dәyәrlәndirmәyә çalışın.
299
Çiskin
O, dirsәkliyi sürtülmüş kreslonu pәncәrәnin qabağına çәkdi. Qalın yun şalı
kәmәr yerinә qәdәr dartıb, dizlәrini möhkәm bürüdü. Otağa qaranlıq çöksә dә, işığı
yandırmadı. Gözünü pәncәrәyә zillәdi. Pәncәrәnin nәfәsliyi açıq idi. Çisәlәyirdi.
Küçә ilә şütüyüb gedәn maşınların tәkәrlәri şırıldayırdı. Arxa tәrәfdәki qırmızı
işıqlar yaş yollarda közәrirdi. Sәkilәrin yaxası boyu cәrgәlәnәn ağacların
yarpaqlarını narın damlalar döyәclәyirdi. Onların yeknәsәk tappıltısı qarşıdakı
bağçanın xәzәl xışıltılarına qarışıb otağa dolurdu. İçәrini nәm yarpaqların rütubәti
bürüyürdü (İ. Şıxlı)
İ. Şıxlının “Çiskin” hekayәsinin mәtninin bütününә dair verilәn aşağıdakı
suallara cavab verin:
Suallar: 1. Sözügedәn hekayә “Çiskin” adı ilә adlandırılır. “Çisәlәyirdi”
feli mübtәdasız, zәrfliksiz vә digәr cümlә komponentlәri olmadan sadәcә xәbәrdәn
ibarәt bir cümlә üzvü olaraq hekayә mәtnindә iki dәfә işlәnilir. Sözügedәn
birvariantlı feil vә “Yağış yenә çisәlәyirdi, Yağış çisәlәyirdi”cümlәlәri vә “çisәk,
çiskin, çiskinli hava//havada, çiskinli yağış”sözlәri vә birlәşmәlәri hekayәnin
mәtnindә hansı mәtnqurucu dil-danışıq vasitәlәri olaraq işlәnilir?
2. Sözügedәn hekayәdә konkret tәbiәt hadisәsinin gerçәklәşmәsi sözlәrin,
müxtәlif fonetik, qrammatik-sintaktik vә frazeoloji vasitәlәrin uyğun bir әdәbi-
bәdii kontekstә mәtnlәşmәsilә ifadә edilir. Bununla da yazıçı tәrәfindәn orijinal bir
konseptual kontekst yaradılır. Sözügedәn kontekstin hekayәnin qәhrәmanı “qoca
professor”un ruhi vәziyyәti ilә әlaqәlәrinin bәdii-linqvistik hәlli mәtnlәşmәdә necә
yerinә yetirilmişdir?
II. Orxan Fikrәtoğlunun “Sәhәr” hekayәsini tapıb oxuyun. Hәmin
hekayәnin mәtnini әdәbi-linqvistik baxımdan tәhlil edin vә hekayәdәn verilmiş
aşağıdakı mәtni mikromәtnlәrә ayırın. Onların komponentlәrini vә aralarındakı
mәtnqurucu öngöndәrimlilik, altgöndәrimlilik vә eşgöndәrimlilik linqvistik
әlaqәlәrinin hansı sözlәrә vә qrammatik-sintaktik vasitәlәrә әsasәn
müәyyәnlәşdirildiyini göstәrin.
Mәtn
Üçüncü mәnzilin kök kişisi eyvanda idman elәyir. İki әlini boynuna
dayayıb, nәfәsini udur. İçәridәn arvadının yoğun, xırıltılı sәsi eşidilir: “Bu gün dә
soyuq suynan çimsәn, ölәcәksәn daha, bәsdi yoq çıxartdın”, – deyir arvad. – “Heç
yoq köpәkoğlu belә oyun çıxartmır!” Sözlәr kişiyә çatmır. İndi dә başını yerә
300
qoyub, ayaqlarını göyә qaldırır. Binanın arxasından keçәn torpaq yoldan maşın
uğultusu eşidilir. Sәs gecәnin içindәn sәhәrә qәdәr dartılır. Bir-iki eyvanın qapısı
açılır. Yuxulu gözlәr hәyәtә baxır. Siqnal sәsi. Bir dәstә ağ çöl göyәrçini özlәrini
göyә vurur. İkisi lap dәrin uçur. İyirminci mәnzildә yaşayan kişi maşının şüşәsini
qurulaya-qurulaya quşların dalınca baxır. Qara it gecәni qovub, indi dә quşlara
hürür. Çiyinlәrindә ağır çanta bir dәstә uşaq mәktbә gedir. Eyvandan analarının
gözlәri vә sözlәri eşidilir. Uşaqlar analarının sәslәrindәn tutub mәktәbә gedir. İri
ombalı, sürmә gözlü, gәl-gәl sinәli kirayәnişin qız gәl-gәl deyә-deyә dәrsә gedir.
Hәyәtin bütün yeniyetmәlәrini kişi eylәyәn bu qızın ayaqları dәyәn yerә min göz
dәyir. Süpürgәçi arvad gözlәrini içinә tutub süpürgәsinә söykәnir. Fikrә gedir.
Cavan ölmüş әrinin iri әllәrini gözünün qabağına gәtirir. İçindәn bir istilik axır,
boğazı qәhәrlәnir. Süpürgәsini hirslә yerә çırpır. Toz qalxır. Sәrçәlәr uçuşur. İri,
qara it hürür…( O. Fikrәtoğlu)
Әdәbiyyat
Абдуллаев К. М. 1983, Проблемы синтаксиса простого предложения в
азербайджанском языке. Бакы, Елм.
Abdullayev K. M. 1999, Azәrbaycan dili sintakasisinin nәzәri problemlәri,
Ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 279 s.
Abdulla K. M. 2010, Dilçiliyә sәyahәt. Dilçi olmayanlar üçün dilçilik, Bakı:
Mütәrcim, 196 s.
Abdullayev K. M., Mәmmәdov A. Y., Musayev M. M., Üstünova K.
Novruzova N. S., Hüseynov Ş. Q., Rzayeva G. N., Hacıyeva K. B., Ziyadova L. V.,
Fәtәliyeva S. Q., Nağıyeva G. Q., Mәhәrrәmova G. A., Zeynalova Ş. T., Sәlimova
F. Q., Mәhәrrәmova V. H. 3012, Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr,
(Dәrs vәsaiti), Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan
Universiteti, Bakı, 605 s.
Axмaтoв И. Х. 1983, Структурно-семантические модели простого
предложения в современном карачаево-балкарском языке (осовные вопросы
теории), Нальчик: Изд-во “Эльбрус”, 355 s.
Aktaş Ş. 2000, Şiir Tahlili. Teori ve uygulama, Akçağ Yayınları, 280 s.
Агеев В. 2004, Семиотика, Весь Мир, Москва.
Амиров Р. С. 1970, Способы актуального членения в казахском языке. –Советская Тюркология, № 6, с. 4-38.
Бeрдaлиeв А. 1989, Семантико-сигнификативная парадигматика и
синтагматические отношения в конструкциях сложноподчиненного
предложения узбекского литературного языка. АДД. Ташкент, 51 с.
Berge, Vardar 1989, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara, 295 s.
Бондарко А. В. 1984, Функциональная грамматика, Л: “Наука”,
Лeнингрaдское отделение.
301
Бондарко А. В. 1987, Введение. Основания функциональной
грамматики. Л: “Наука”, Лeнингрaдское отделение, с. 5-36.
Bosnalı 2007, İran Azerbaycan Türkçesi: Toplumbilimsel Bir İncelenme,
Kebikeç Yayın Evi, İstanbull, 227 s.
Bozşahin, Cem ve Zeyrek, Deniz 2000, Dilbilgisi, Bilişim ve Bilişsel Bilim.
–Dilbilim Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s. 41-48.
Cavadov A. M. 1975, Azәrbaycan dilindә söz sırası. Bakı, “Elm”. Cәfәrli M. 2007, Xalq mahnılarının folklor janrı kimi poetik-semantik xüsusiyyәtlәri. –
FOLKLOR/EDEBİYAT. Halkbilim, İletişim, Antropoloji, Arkeoloji, Sosyoloji, Müzik, Tarih,
Edebiyat: 2007/3, Nahçıvan Özel Sayısı, s.17-23.
Чeрeмиcинa М. И., Кoлocoвa Т. А. 1987, Очерки по теории сложого
предложения. Новосибирск: Изд-во “Наука”, Сибирское отделение, 196 с. Demircan, Ömer 2003, Türk Dilinde Çatı. İstanbul, 175 s.
DİLÇİLİK ENSİKLOPEDİYASI. I cild, 513 s.; II cild, 526 s. (dәrs vәsaiti),
Bakı, Mütәrcim, 2006-2008.
Джанибеков Х. С. 1992, Актуальное членение предложения в
карачаево-балкарском языке, АДД, Алма-Ата, 50 с.
Дмитриeв Н. К. 1962, Cтрoй тюркcкиx языкoв. M.: Изд-во “Вocтoчнoй
литeрaтуры”, 607 c.
Ercilasun A. B. 2007, Türkiye Türkolojisine ve Türkiye’deki Türk Lehçeleri
Çalışmalarına Genel Bakış.–Türk Lehçeleri Grameri. Ankara, Akçağ, s. 11-30.
Ercilasun A. B. 2009, Türk Dili Araşdırmalarının Bugünkü Durumu ve
Sorunlar. –Gazi Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Güz, Sayı:5, 2009,
s.113-154.
Эргувaнлы Э. 1987, Нетипичный случай падежного оформления в
турецкой каузативной конструкции. –в сб. Новое в зарубежной лингвистике.
XIX, Проблемы современной тюркологии, Москва: Прогресс, s. 299-310. Erkman-Akerson F. 2005, Göstergebilime Giriş, MULTILINGUAL, Çemberlitaş-
İstanbul, 262 s.
Әfәndiyev P. 1992, Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı, Ali mәktәb tәlәbәlәri
üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 479 s.
Әhmәdov F. 2007, Elektron imkanlar: Azәrbaycan dili vә türk dillәrinin
inteqrasiya problemlәrinә konseptual yanaşma. AzAtaM. Әliyev R. 2011, Mühit qәlpәsinә dönәn ömür…, http://kult.az.com, 26.06.2011, 15:02.
Әlәkbәrli A. 2011, “Unutmağa kimsә yox…” romanı barәdә “ultradiqqәtli” bir
oxucunun bәzi mülahizәlәri, http://kult.az.com, 31.05.2011, 10: 21.
Әlizadә F. 1983, Tabeli mürәkkәb cümlәdә aktual üzvlәnmә. –Azәrbaycan dilindә
tabeli mürәkkәb cümlә mәsәlәlәri (Elmi әsәrlәrin tematik mәcmuәsi). B.: ADU
nәşri, s. 70-72.
302
Фёдoрoвa O. В. 2008, Метoдика регистрации движений глаз
“визуальный мир”, шанс для сближения психoлингвистических традиций.–
Вопросы Языкознания, № 6, с. 98-120. ФEРДИНAНД ДE СOCCЮР 1977, Труды пo языкoзнaнию. Москва.: “Прогресс”, 639 c.
Göktürk, Akşit 2004, Çeviri: Dillerin Dili. İnceleme, İstanbul, Şefik
Matbası, 112 s. Hacılı A. 2010, Kamal Abdulla: Seçimin morfologiyası, Bakı-Mütәrcim, 131 s. Исхакова Х. Ф. 1987, Структуры терминологических систем. Тюркские языки.
Москва, “Наука”, 126 с. Жирмунский В. М. 1974, О тюркском народном стихе. Некоторые проблемы
теории. –Тюркский героический эпос. Издтельство “Наука”, Ленинградское отделение,
Ленинград, c. 644-680. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1992, I, II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1083 s.
Кнабе Г. С. 2004, Семиотика культуры: конспект учебного курса.
Москва, МЕТ.
Кожина М. Н. 1995, Развитие идей В. В. Виноградова в
функциональной стлистике русского языка// Межднар. юбил. сессия. посвящ.
100-летию со дня рождения акад. В. В. Виноградова. Тез. докл.- Москва, с.
186-187.
Korkmaz, Zeynep 2003, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara, 1224 s.
Кормушин И. В. 1984, Системы времен глагола в алтайских языках,
Москва. Кoрмaнoвcкaя Т. И. 1987, О коммуникативной организации сложноподчиненного
предложения (на материале английского языка).–Вопросы Языкознания, № 3, с. 102-110.
Köksal, Aydın 1981, Bilişim Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 196 s.
Крейдлин Г. 2004, Невербальная семиотика. Язык тела и
естественный язык, Москва, НЛО. Крылoвa О. А., Мaтвeeвa Т. Ф. 1990, Отдельное предложение– высказывание и связной
текст. – Филологические науки. НДВШ, № 1, с. 60-70.
Крушeльницкaя К. Г. 1956, К вопросу о смысловом членении предложения. –Вопросы
Языкознания, № 5, с. 55-67.
Гаджиахмедов Н. Е. 1998, Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском
языке (сравнительно с другими тюркскими языками), АДД, Москва, 46 с.
Гальперин И. Р. 1981, Текст как объект лингвистического
исследования, Наука, Москва. Гурeев В. А. Британская грамматическая традиция //Известия АН. Серия Литературы и
Языка, том 61, 2002, № 3, с. 37-48.
Лингвистический энциклопедический словарь, Москва,
“СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.
303
Лотман Ю. М. 1998, Выход из лабиринта. Эко У. Имя розы. Москва, с.
650-669.
Лотман Ю. М. 1984, О семиосфере. –Статьи по семиотике и топологии
культуры. Таллин, “Александра”, 1992, Т. 1.
http://semioties.ru/sphere/semiosphere.html -10.01.2011
Лукин В.А. 2011, Текстовые знаки. http://cc.bingj.com/cache.aspx - 02.01.2011.
Махмудов Н. М. 1984, Семантико-синтаксическая асиметрия в
автокаузативном простом предложении (на материале узбеского языка) –
Советская Тюркология, № 2, с. 49-56.
Melikli T. 2004, Türkiye Türkçesinden Günümüz Azerbaycan Türkçesine
Girmiş Alıntı Sözler. –V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 20-26 Eylül 2004,
Ankara, Bildiri Özetleri, s.
Mәmmәdov A. 2001. Mәtn yaranmasında formal әlaqә vasitәlәrinin
sistemi. Bakı.
Mirci, İsmail Hakkı 2012, Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve
Programı ve Avrupa Dil Portfolyosu Nedir? http://adp.meb.gov.tr/nedir.php
23.03.2012, 12:15.
Mirәhmәdov Ә. 1998, Ensiklopedik lüğәt. Әdәbiyyatşünaslıq. “Azәrbaycan
Ensiklopediyası” Nәşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, Bakı, 240 s.
Мocкaльcкaя O. И. 1981. Грaммaтикa текста, Москва.
Мурясов Р. З, Самигуллина А. С, Федорова А. Л. Опыт анализа
оценочного высказывания. –Вопросы Языкознания, No 5, 2004, s. 68-78. Мусаев К. М., Покровская Л. А., Севортян Э. В., Гaджиeвa Н. З., Юлдашев А. А.,
Бacкaкoв Н. A., Ковшова А. A., Тeнишeв Э. Р., Лeвитcкaя Л.C., Исхакова Х. Ф., Ашнин Ф.
Д. 1972, Тюркское языкознание в СССР за пятьдесят лет.–Советская Tюркология, № 6 c.
3-19.
Муcaeв М. М. 1987, Полипредикативные единицы с каузальным и целевым
отношением в тюркских языках огузской группы. –Советская Тюркология, № 6, с. 77-85.
Musaoğlu M. M. 1999, II. Cilde Giriş. –Radloff W. Türkierin Kökleri, Dilleri ve Halk
Edebiyatından Denemeler. II Cilt, 810 s. Ankara, EKAV Eğitim ve Kalkınma Vakfı, s. 10-13.
Musaoğlu M. M. 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-
İncelemer, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s.
Musaoğlu M. M. 2003, Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Folklorik
Temelleri. –Dil Dergisi, Sayı: 118, Ocak-Şubat, Ankara Üniversitesi Basımevi, s.
16-25.
Musaoğlu M., Kirişçioğlu F. 2008, Türk Dil Biliminde Görünüş
Kategorisinin İncelenmesi Üzerine. –Türkologiya, No 1-2, s. 32-54.
Musaoğlu M. M. 2010, Kemal Abdullanın Eserleri Türkiye Türkcesinde,
Kültür Ajans Yayınları, Ankara, 207 s.
Musaoğlu M. M. 2011, Kamal Abdulla Mәtninin Konseptual-Linqvistik
Tәhlilinә Giriş.– Dil Araştırmaları, Sayı: 8 Bahar, 31-49.
304
Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti,
Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s.
Насилов Д. М. 1989, Взаимосвязи функционально-семантических полей в
тюркских языках.–Советская Tюркология, № 1, с. 28-31.
Nәbiyev A. 2002, Azәrbaycan xalq әdәbiyyatı, I hissә, Ali mәktәb tәlәbәlәri üçün
dәrslik, “TURAN” Nәşrlәr Evi, Bakı, 678 s.
Никитина Е. С. 2006, Семиотика, Москва, Академический проект. Novruzova N. 2002, Mәtn sintaksisi, “Tәhsil” Nәşriyyatı, Bakı, 183 s.
Nurmanov A., Mahmudov N., Ahmedov A. 1992, Uzbek tilinin mazmuniy sintaksisi,
Toshkent.
Одинцов В. В. 1980, Стилистика текста, Москва.
Почепцов Г. Г. 2002, Семиотика, Москва.- Киев, Рефл-Бук, Ваклер.
Поляков М. Я. 1986, Вопросы поэтики и художественной семантики.
Москва,
Поповская (Лисоченко) Л. В. 2006, Лингвистический анализ
художественного текста в вузе, Высшее образование, Ростов-на-Дону,
Феникс, 510 с.
Поспелов Д. А. 1996, Прикладная семиотика и искусственный
интеллект. Международный журнал “Програмные продукты и системы”, No
3. http://cc.bingj.com/cache.aspx- 02.01.2011.
Propp V. 1946, Masalın Biçimbilimi, Fransızcadan Türkçeye çevirenler: Mehmet Rifat-
Sema Rifat, İstanbul, 143 s.
Распопов И. П. 1964, Коммуникативно-синтаксический аспект структуры
сложноподчиненных предложений. – Сб.: Вопросы лексикологии и синтаксиса. Уч.
записки, Т. 18, сер. Фил. Наук. № 8/12/. Уфа: Башкирское книжное изд-во, с. 137-194.
Распопов И. П. 1973, Очерки по теории синтаксиса. Воронеж: Изд-во
Воронежского ун-та, 219 с.
Ревзина О. Г. 1998, Методы анализа художественного текста//
Стрктура и семантика художественного текста. Москва, с. 301-316.
Русская грамматика 1980, Т. 2. Синтаксис. М.: Изд-во “Наука”, 686 с.
Семиотика. Антология. Сборник. Москва, Академический проект,
2001.
305
Sәlcuq E. 2005, Kәdәrin sirri. Kamal Abdullanın bәdii yaradıcılığının özәlliklәri,
(әdәbi-bәdii esse), “XXI”- YNE, Bakı, 285 s.
Словарь литературоведческих терминов-
http://slovar.lib.ru/dictionary/text-10.01.2011.
Слюсарева Н. А. 1977, Категориальная основа тема-рематической организации
высказывания-предложения. –Сб.: Синтаксис текста. M.: Изд-во “Наука”, с. 3-15.
Соломник Ф. 2004, Позитивная семиотика. О знаках, знаковых
системах и семиотической деятельности. Москва, МЕТ.
Стариченок В. Д. 2008, Бoльшoй лингвиcтичecкий cлoвaрь. Ростов-на-
Дону, Феникс, 811 c.
Cтeпaнoв Ю. C. В мирe семиотикe. –Cемиотика: Антология. Москва,
2001, c. 5-42. http://ru.wikipedia.org/wiki- 02.01.2011. Страхова В. С. 1977, О коммуникативном аспекте сложноподчиненного
предложения. – Сб.: Язык и коммуникация, Научных трудов МГПИЯ им. М, Тореза, В.
124. М., с. 40-52.
Шeшукoвa А. В. 1972, Об актуальном членении сложных предложений. –
Филологические науки. НДВШ, № 1, с. 69-111.
Штaйн К. Э. 1993. Принципы aнaлизa пoeтичecкoгo текста. Учeб.
Пocoбиe.- CПб.- Cтaврoпoль.
Тагиев М. Т. 1966, Глагольная фразеология современного русского языка (Опыт
исследования фразеологических единиц по окружению). Баку: Маариф, 250 с.
Templer B. 2002, Türkiye’deki Avrupa Dilleri Dosyası (European Language Portfolio-
ELP) ve Yabancı Dil Olarak Türkçe: Avrupa Konseyi’nden Öğreticinin Yetkileri İçin Uygun Bir
Amaç Oluşturma, Dil Dergisi, Sayı: 113 Mart-Nisan, s. 24-32.
Тoлcтoй Н. И. 1997, SLAVIA ORTHODOXA İ SLAVIA LATINA – Oбщee и
рaзличнoe в литературнo-языкoвoй cитуaции (oпыт прeдвaритeльнoй oцeнки). –Вопросы
Языкознания, № 2, с. 16-33.
Турниязова К. А., Турниязов Н. К. 1992, К вопросу о структурно-
функциональном анализе компонентов предложения. .–Советская Tюркология, № 1, с. 87-
91.
306
Uğurlu M. 2000, Türk lehçeleri Arasında Aktarma Meseleleri ve “Abay Yolu”
Romanı. Bilig. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, Sayı: 15, s. 59 – 77.
Uğurlu M. 2004, Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği. Bilig. Türk Dünyası
Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, Sayı: 15, s. 59 – 77.
Uzun L. S. 1995, Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı, Ankara, 176
s.
Uzun N. E. 2000, Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, İstanbul.
Üstünova K. 1998, Dede Korkut Destanları ve Cümleden Büyük Birlikler,
İstanbul, 380 s.
Wittmers E. 1970, Über das Modell einer allgemeinen Grundstruktur des
Textes des mittels zur Erfassung der spezifischen Textgesetzmäßigkeiten erläntert
am Beispiel der Ellipse//Textlinguistik. Dresden, s. 49-57.
Veysәlli F. Y. 2005, Struktur dilçiliyin әsasları, Dәrs vәsaiti, I, STUDIA
PHILOLOGICA, Bakı, Tәhsil, NPM, 342 s;
Veysәlli F. Y. 2008, Struktur dilçiliyin әsasları, STUDIA PHILOLOGICA II,
Morfemika, Sintaqmatika, Dәrs vәsaiti, Bakı, Mütәrcim, 307 s;
Veysәlli F. Y. 2009, Struktur dilçiliyin әsasları, STUDIA PHILOLOGICA III,
Semantika vә Praqmatika, Dәrs vәsaiti, Bakı, Mütәrcim, 266 s.
Veysәlli F. 2010, Semiotika, STUDIA PHILOLOGICA IV, Bakı, Mütәrcim.
Юxaнcoн Л. 1987, Определенность и актуальное членение в турецком
языке. –в сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы современной
тюркологии, Москва: Прогресс, s. 398-425.
Якoбcoн Р. 1960, Лингвиcтикa и пoэтикa, Москва.
Якoбcoн Р. 1987, Рaбoты пo пoэтикe, Москва.
Jakobson R. 1999, Linguistics and Reading. N.Y.
Зaeвcкaя A. A. 2002, Нeкoтoрыe прoблeмы тeoрии пoнимaния
тeкcтa.–Вопросы Языкознания, № 4, с. 62-73.
Закиев М. З. 1963, Синтаксический строй татарского языка, Казань.
307
Mәnbәlәr
Abdulla K. M. 2004, Yarımçıq әlyazma. Roman, XXI YNE, Bakı, 286 s.
Abdulla K. M. 2006a, Eksik El Yazması. Türkiye Türkçesine Aktaran: Ali
Yılmaz, Ötüken, Ankara, 291 s.
Abdulla K. M. 2006b, Sehrbazlar Dәrәsi. Roman, Mütәrcim, Bakı, 222 s.
Abdulla K. M. 2007, Büyücüler Deresi. Roman, Türkiye Türkçesine
aktaran: Arif Acaloğlu, Avrupa Yakası Yayınları, İsatanbul, 188 s. Abdulla K.M. Unutmağa kimsә yox…, roman, Bakı 2011, Azәrbaycan Nәşri, 527 s.
Araslı H. 1878, Kitabi-Dәdә Qorgud, Gәnclik, Bakı, 1978, Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti, I Cild, A-Q, Azәrbaycan SSR Elmlәr Akademiyası
Nәşriyyatı, Bakı, 1964, 595 s. Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti, III Cild, Q-R, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası,
Şәrq-Qәrb, Bakı 2006, 670 s.
Әylisli Ә. 1977, Bu kәnddәn bir qatar keçdi (hekayәlәr, povestlәr,
pyeslәr), Bakı, Azәrnәşr, 267 s.
Fikrәtoğlu O. 2006, Azәrbaycan antologiyası, Beş cilddә, V cild, “ŞӘRQ-
QӘRB” Bakı.
Kәrimzadә F. 1982, Xudafәrin köprüsü, Bakı. Кыдырбaeвa Р., Кырбaшeв К., Жaйнaкoвa A. 1988, “Мaнac” эпocунун
вaриaнтлaры. Фрунзe: Изд-во “Илим”, 158 c.
“Kommunist” qәzeti, 12 yanvar 1985-ci il. Koroğlu dastanı, Bakı, 1957. Manas. Kırgız elinin batırlık eposu. 2 – Kitap, Moskova, 1968, 685 s.
Maaday Kara. Epos narodov SSSR (SSCB Halkları Eposu), Moskova, 1973.
Mәlikzadә M. 1989, Yaşıl gecә. Roman vә povestlәr, Bakı, Yazıçı, 305 s.
Min bir mahnı 2007, Rafiqin mahnı kitabı, Bakı, 624 s.
RADLOFF, Wilhelm 1999, Türkierin Kökleri, Dilleri ve Halk Edebiyatından
Denemeler. I Cilt, 458 s., II Cilt, 810 s. Ankara, EKAV Eğitim ve Kalkınma Vakfı.
Rövşәn R. 2006, Nәfәs. Kitablar kitabı (şeir, nәsr, esse), Qanun, Bakı, 760 s.
Sabir M. Ә. 1992, Hophopnamә, Bakı, Yazıçı, 558 s.
Şıxlı İ. 1968, Dәli Kür, Bakı, Gәnclik, 448 s.
Şıxlı İ. 1971, Seçilmiş әsәrlәri, 2 cilddә, C. I, Bakı, s. 36-42.
Tezcan, Semih ve Boeschoten, Hendrik 2001, Dede Korkut Oğuznameleri, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul, 315 s.
Türkçe Sözlük 2005, 10. Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil
Kurumu, Ankara, 2244 s.
308
TÜRKOLOJİ DİLÇİLİKDӘ ӘNӘNӘVİ VӘ YENİ TӘCRÜBӘLӘR VӘ YA ӘLAVӘLӘR
I TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
Türk Dillerinin Sınıflandırılmasına Dair Bazı Eklemeler1
A. Samoyloviç*
Özet: Makalede, E. E. Korş’un, W. Radloff’un ve diğer Türkologların Türk lehçelerine
ilişkin tarihî, coğrafî, siyasî, morfolojik ve etnik nitelikli sınıflandırmaları dilbilimsel olarak
özetlenmiştir. Özetlenmeye d(t), z(s), y seslerinin kelimelerin ortasında ve sonunda birbirinin
yerinde sıralanması fonetik belirtisi eklenmiştir: adak, atak, ayak ‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy-
‘koymak’ örneklerinde olduğu gibi. Bunun sonucunda Türk lehçelerinin “R” (Bulgar), “D”
(Uygur//Kuzeydoğu), “Tau” (Kıpçakça//Kuzeybatı), “Tag-lık” (Çağatayca//Güneydoğu), “Tag-lı”
(Kıpçak-Türkmen//Orta gr.), “Ol” (Türkmen//Güneybatı) grupları belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türk, dil, lehçe, fonetik, sınıflandırma, Kıpçak, Türkmen, Uygur
Some Additions to Classifications of Turkic Dialects
1 Ünlü Rus Türkoloğu A. Samoyloviç’in “Nekotorıe dopolneiya k klassifikatsii turetskix yazıkov (Türk Dillerinin
Sınıflandırılmasına İlişkin Bazı Eklemeler)” adlı makalesi (15s.), 1922 yılında Petrograd’daki Rusya Devlet
Akademisi Basın Evi’nde (Rossiyskaya Gosudarstvennaya Akademiçeskaya Tipografiya) yayımlanmıştır. Türk
Lehçelerinin sınıflandırılmasında fonetik eklemeleriyle bir dönüm noktası olarak da nitelendirilen söz konusu
makaleyi, Rus dilinden Türkiye Türkçesine satır arası dilbilimsel açıklamalarıyla Prof. Dr. Mehman Musaoğlu
çevirmiştir.
Söz konusu makalenin temelini, A. Samoyloviç’in Rusya Etnografı Akademisi ve Antropoloji müzesine bağlı olan
Wilhelm Radloff’un ünlü “Türkoloji derneği”nde okuduğu bildiri oluşturmaktadır. * A. Samoyloviçin sözügedәn mәqalәsinin Türkiyә türkcәsinә tәrcümәsi “Dil Araştırmaları Dergisi”nde (Cilt: 1
Sayı:1 Güz 2007, s. 174-184.) yayımlanmışdır.
309
A.Samaylovich
Abstract: Historical, geographical, political, morphological and ethnic classifications of
E. E. Korsh’s, W. Radloff’s and other turcologist’s regarding Turkic dialects are summarized in
this article. Phonetic indication, of interchanges phonemes like d(t), z(s), y in the middle and at
the end of the words are added. Adak, atak, ayak ‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy- ‘koymak’ e.g.
Consequently “R” (Bulgar), “D” (Uygur//North-eastern), “Tau” (Kıpcak//North-western), “Tag-
lık” (Chagatai//South-eastern), “Tag-lı” (Kıpcak-Turkmen//Central group), “Ol”
(Turkmen//South-western) groups of Turkic dialects are determinate.
Key Words: Turk, language, dialect, phonetic, classification, Kıpcak, Turkmen, Uygur
I.
Akademik F. E. Korş'un görüşlerinin doğru olduğu kabul edilirse2 "aynı şeyin çeşitli
sınıflandırılması bulunuyorsa ve o, kesin olarak bu sınıflandırmaların hiç birinin işe yaramadığını
söylüyorsa" ve o zaman kendisinin de sınıflandırmasının pek önemi kalmadığı iddia olunabilir.
Tabii ki ortaya atılan görüş kabul edilmezdir. Ancak Korş'un "Türk Kabilelerinin veya Türk
Dillerinin Sınıflandırılması", zaman açısından en son görüş oluşuna rağmen bundan sonra da yeni
görüşler ileri sürülmeyecek anlamına gelmez. Çünkü altmış sene önce ünlü Türkolog N. İ.
İlminskiy' nin3 söylediği gibi Türk dillerinin her hangi bir sisteminin tam ve sağlam bir düzeyinin
oluşturulması için gereken olanaklar, hazırlıklar tamamlanmamıştır.
Türk dillerinin en mükemmel düzeyde sınıflandırılması çalışmalarının sonuçlanması
için, bu sınıflandırmaları kim yaparsa yapsın, önce söz konusu dillerin karşılaştırmalı-tarihî
incelenmesi gerekir. Bu ise, yakın gelecekte mümkün değildir. Bu bağlamda, aynı nedenden
dolayı ünlü Türkolog rahmetli Wilhelm Radloff’un sonradan düzeltmeler yaptığı sınıflandırması
da geçici niteliğini korumaktadır4.
Söz konusu iki geçici sınıflandırmanın, dolayısıyla Radloff’un ve Korş'un incelemeleri
2 Türk kabilelerinin dillerine göre sınıflandırılması. Etnografıçeskoe Obozrenie, No: 84-85. Moskva 1910. Korş'un
söz konusu sınıflandırmadaki Moskova Arkeoloji Derneğinin Doğu Ekibine bildirdiği düzeltmeleri
yayımlanmamıştır. 3 Türk-Tatar dili kursunda açılış konuşması, Kazan 1962. S. 21.
4 Phonetik der nördlichen Türksprachcn. Leipzig, 1882. S. 280-291. (P. M. Melioranskiy'nin Brokgauz’un ve
Efron'un ansiklopedi sözlüğündeki ünlü demeci. 1. Baskı. Türk Dilleri ve Edebiyatları makalesi). Alttürkische
Studien, IV-V. Rusya İlimler Akademisi Haberlerinde yayınlanmıştır: 1911 y. S. 305-427.
310
dışında yeni, ama yine de geçici bir Türk dilleri sınıflandırılmasının oluşturulmasına gerek
yoktur. Çünkü bu iki sınıflandırmanın5 hiç birisi geçersiz sayılamaz. Bundan dolayı yeni
unsurların eklenmesi, geliştirilmesi gerekir ve şu anda öyle tamamlayıcı unsurların çok olduğunu
biliyoruz.
Merhum Prof. N. F. Katanov'un çok sayıdaki genel raporlarıyla hazırlanmış tezi,
Radloff'un Yakut Dili eseri ve diğer6 araştırmaların da bundan sonraki sınıflandırıcıların işini
bayağı kolaylaştıracağı düşüncesindeyiz.
II.
Terimler listesi, sınıflandırmada önemli bir rol oynamamaktadır. Buna rağmen
sınıflandırmanın değişik bölümlerinde, şu veya bu biçimdeki adlandırma sistemlerinin kabul
olunabilirliği sorunu dikkate alınmalıdır.
Akraba dil ve lehçelerin, yer aldığı bölgelerdeki ülkelere göre Kuzey, Güney gibi
şimdiye kadarki uygulanan yöntemle işaretlenmesi, büyük anlaşmazlıklara yol açmaktadır. Buna
rağmen, dil sistemleri katlarının "Eski, Orta, Yeni Çağ" dönemleştirilmeleriyle tarihsel bir bakış
açısıyla ele alınması ise daha uygundur. Ancak böyle bir sınıflandırmada da şu veya bu nedenden
dolayı söz konusu dil ailesinin "M. Ö. evresi” dikkate alınmamaktadır.
Tarihsel katların, uygun çağlarda Türk halklarının yerleşiminde önemli katkıda bulunan,
evrim nitelikli olayların gelişimine imza atan Türk boylarına göre adlandırılmasının, Türk dilleri
ve lehçeleri sınıflandırılması çalışmasında Hun devri öncesi, Moğol devri öncesi, Moğol devri
sonrası gibi yapılabilirliği de söz konusudur. En yakın akraba dillerin grupları ise, diğer dillerin
sınıflandırılmalarında kullanıldığı gibi, farklılaştırıcı lengüistik belirtilere göre ve artı durum
elverişli ise daha net bir ifade için bölgedeki devlet adlarıyla ve ayrıca da söz konusu gruptaki
temel dil veya lehçeye göre işaretlenmelidir. Sözgelimi, ol- lehçeleri, Güneybatı, Türkmen
grubu" gibi. Sınıflandırmanın bölümleri için tam ve nihai bir terimler listesinin, dolayısıyla
5 Vamberi'nin sınıflandırması da vardır (Das Türkenvolk. 1885 y. S. 85-86). Leon Kaena (İntroduction à l’histoire de
I'Asie. 1896 y. S. 34-35). Katanov (Kazan Üniversitesi Bilimsel Yazıları 1894), Berezin (Recherches sur les dialectes
musulmans. I. Système des dialectes turcs. Kazan, 1848 y.). Bu eski sınıflandırmaları da canlandırmıştı. Ayrıca bk.
Aristov. Türk Kabilelerinin Etnik İçeriği Üzerine (Jivaya Starina. 1896 y, baskı: III — IV, s. 445-456) ve V.V.
Bartold'un eleştirisi. v Zap. Vost. Otd., c. XI. s. 341. 6 Katanov. Opıt issledovaniya uryanhayskogo yazıka s ukazaniem glavneyşix rodstvennıx otnoşeniy ego k drugim
yazıkam tyurkskogo kornya. Kazan 1903 y.; Radloff. Die Jakutische Sprache in ihrem Verhältnisse zu den
Türksprachcn (Rusya İlimler Akademisi Yayınları, Tarih Filoloji Bölümü VIII. Bölüm VIII. C. No: 7. 1908 y.) Karl
Foy. Azerbaiganische Studien mit einer Charakteristik des Südtürkischen ( Mittheilungen. Berlin'deki Doğu Diller
Semineri, c. VI, baskı 2, 1903 y.).
311
adlandırılmanın düzenlenmesi yukarıda son olarak belirtilen çalışma yapıldıktan sonra
düşünülebilir.
Bu çalışmada, mevcut Türk dilleri sınıflandırmalarını tamamlamak istedim. Dolayısıyla
amacım yeni bir sınıflandırma yapmak değildir. Bundan dolayı bilim adamlarınca şimdiye kadar
belirlenen Türk dilleri sistemi bölümlerine ilişkin belirlenmiş adlandırılmalarda bazı değişiklikler
yaptım.
III.
Korş, Türk dilleri sisteminin düzenlenmesinde, sesbilgisel(fonetik) ve biçimbilimsel
(morfolojik) belirtileri tercih etmiştir. Sonuçta, üç temel grup ortaya çıkmıştır:
I. Kuzey dillerinde: 1) g sesine hece sonunda hece oluşturmayan (kısa) u sesi eşittir:
tag//tau ‘dağ’; 2) sürerlilik bildiren şimdiki zaman biçiminde a zarf-fiili ve sürerlik fiilleriyle
veya olmaksızın: kele-turur-men ‘geliyorum’.
II. Doğu dillerinde: 1) g sesi herhangi bir biçimde kendini muhafaza etmektedir ve 2)
şimdiki zaman şekli r sıfat-fiilinden oluşmaktadır: kelyur-men ‘geliyorum’.
III. Batı dillerinde: 1) g sesi ünsüzden sonra (hece başında) düşer: kalgan//kalan ‘kalan’
ve 2) Doğu grubunda olduğu gibi şimdiki zaman şekli r sıfat-fiiliyle biçimlenmektedir.
Korş'un sınıflandırmasında, söz konusu temel üç grubun dışında dördüncü bir karışık
diller grubu da yer almaktadır. Söz konusu grup, iki alt gruba bölünmektedir.
IV.
Radloff'un Güney grubu, Korş'un ise Batı grubu olarak yaptıkları sınıflandırmaları,
çalışma ilkelerinin ve yöntemlerinin farklılığına rağmen birbiriyle örtüşmektedir. Söz konusu
grubun, nasıl adlandırılırsa adlandırılsın hiç değişmeksizin nihaî bir çalışmanın ortaya çıkışına
kadar sonraki sınıflandırılmalarda da kendini muhafaza edebileceği ve zaman akışı içinde
niceliksel bileşenlerinin de daha ayrıntılı bir nitelendiriliş kazanacağı kuşkusuzdur. Söz konusu
bileşenleri ise Türkmen, Azeri, Osmanlıca (Anadolu Türk ağızları, Suriye ve Balkan yarımadası),
Gagavuz ve Güney kıyı Kırım lehçeleri şu veya bu özellikleriyle oluşturmaktadır. Ben, bu grubun
en önemli özelliği olarak ol (olmak) fiil kökünü görüyorum. Söz konusu, diğer gruplarda bol,
pol, pul diye geçer. Bu grubun ikinci özelliği olarak ise bana göre Korş'un söylediği gibi g sesinin
ünsüzlerden sonra düşmesidir (kalgan//kalan ‘kalan’). Buna da daha Bulgar grubunda
312
rastlanmaktadır (bk. aşağıda). Ele aldığımız grubun bütün dilleri ve lehçelerinin temelinde Eski
Oğuz-Türkmen dili durmaktadır. Söz konusu dilde, Oğuzlar-Türkmenler (Guzlar, Uzlar)
konuşmuşlardır. Onlar, XI. yüzyılda Aral ve Hazar kıyısı bozkırlarından İran’a ve Küçük
Asya’ya kadar yayılmışlardı.
Bu grubun bazı dilleri, diğer gruplardaki dillerin özelliklerinin değişik orandaki
karışımıdır. Sözgelimi genellikle ele aldığımız grubun içerisinde yer alan Hazar kıyısı Türkmen
lehçesi, ol-bol belirtisine göre diğer gruplar ile örtüşmektedir. En eski karışım olarak ise, her
halde Kanglı-Kıpçak lehçesi gösterilebilir.
Söz konusu grubu lengüistik belirtisine göre ol-lehçeler grubu olarak adlandırmamız
gerekirdi. Ancak Radloff’un ve Korş'un benimsediği adlandırmayı muhafaza etmek amacıyla
Türk Dünyasının güneybatı bölgesinde bulunan ve ol grubunda konuşan halkları göze alarak ben
buna bir de güneybatı ismini ekledim. Türkmen kökenli olduğunu dikkate alarak da Türkmen
adını benimsiyorum7.
Güneybatı grubu dillerinde konuşan Türk boyları aşağıdaki bölgelerde yerleşmişlerdir:
Harezm (Hiva) ve Buhara Cumhuriyetleri, Türkistan Afganistan’ı, Türkistan
Cumhuriyetinin Türkmenistan bölgesi, İran’ın Azerbaycan, Astrabat, Horasan ve diğer
vilayetleri, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan Cumhuriyetleri, Anadolu, Suriye’nin kuzey
kısmı, İstanbul ve yakın çevresi, Balkan yarımadasının değişik bölgeleri, Besarabya, Kırım'ın
güney kıyısı, Kuzey Kafkasya (Stovropol Türkmenleri), Astrahan şehri (Türkmenler).
V.
Korş'un sınıflandırmasındaki diğer iki temel gruptaki ve iki alt gruptaki, yani toplam
dört gruptaki karışık diller, Radloff un sınıflandırmasındaki geriye kalan üç grup ile önemli bir
ölçüde çelişki halindedir. Üstelik her iki sınıflandırmanın söz konusu kısmı, Radloff’un kendi
sınıflandırmasındaki yaptığı düzenlemeler istisna olmakla birlikte, büyük değişikliklere
uğramadan uzun süreli bir var oluşu sağlayamaz. Radloff'un sınıflandırması yeterli derecede
ispatlanmamış ise, Korş'un da seçtiği belirtiler eksiktir.
Korş'un doğu grubu, ağırlıklı olarak "ölü dillerden oluşmaktadır: Orhun (Yenisey
yazıtları), Uygur, Çağatay, Kıpçak”. Çağdaşlardan ise: Ön koşullarıyla Karagas ve Koybal,
7 Berezin (s. 27) bunu Türk olarak adlandırmıştır. Radloff bir zamanlar Selçuk ismini önermişti (Mélanges
Asiatiques. IX. 2. 90.
313
Sagay. Söz konusu diller, Salarca istisna olmakla, Radloff’un sınıflandırılmasında yeniden
gözden geçirilinceye kadar dört grupta ele alınmıştır: Güney (Orhun), Doğu (Uygur, Karagas,
Koybal, Sagay), Orta Asya (Çağatay) ve Batı(Kıpçak).
Radloff sınıflandırmasının tamamlanmamış ikinci redaksiyonunda, Orhun ve Uygur
dillerini Moğol dönemi öncesi Doğu Türk dillerinde iki farklı grubun temsilcileri olarak ele
almıştır: Kuzeydoğu ve güneydoğu. Buraya y //ç// s seslerinin sözcük başındaki kullanımlarıyla
yer aldığı kuzeybatı grubunu da eklemiştir.
Bana göre, Orhun-Yenisey ve Uygur yazıtlarındaki dilbilimsel delillerle söz konusu
diller arasındaki temel farklar yeteri kadar ispatlanamamaktadır. Bundan dolayı söz konusu dilleri
birbirinden kesin olarak farklılaştırmak mümkün değildir. Oysa her birinin bazı özelliklere sahip
olduğu da inkâr edilemez. Öte yandan Moğol dönemi öncesi Türk dilleri gruplandırılması,
Radloff’un kendi sınıflandırmasına ilişkin yaptığı ikinci redaksiyonunda vurguladığı gibi, adı
geçen çalışmadan da daha karışık ve zor olmuştur. Bunun yanı sıra ‘Selçuk şiirleri’ döneminden
daha önce de çağdaş güneybatı dilleri konuşucularının (Radloff’ a göre güney, Korş'a göre batı)
ecdatları olmuştur8. Oysa ortaya defalarca atılan mevcut görüşün aksine bunların Orhun-Yenisey
yazı diliyle doğrudan bağlantısı, bazı ortak olguların bulunmasıyla da kanıtlanamamaktadır. Bunu
temel belirtiler engellemektedir.
İtiraf etmeliyiz ki Türk halklarının tarihsel kaderinin zorluğu ekseninde söz konusu
halkların ve dillerin birbiriyle ve diğer halklarla ve dilleriyle daha fazla karıştırılması sonucu,
yapılacak sınıflandırmanın anlaşılır, basit ve kolay olacağını sağlamaz. Nitekim söz konusu
sınıflandırma, hem dilbilimsel belirtilerine hem de onların gruplandırılmasına göre çok büyük
olmalıdır. Ancak söz konusu koşullarda, sınıflandırmanın aşırı yapaysallıktan uzak olabileceği
düşüncesindeyiz.
Sınıflandırmanın kanıtlarının arttırılması açısından bir adım da atarak Korş'un
betimlediği sesbilgisel özelliklere ilave olarak bir fonetik belirtiyi ekliyorum. Bunun
sınıflandırmanın tüm ebadının ayrıntılarıyla belirlenmesi için temel oluşturacağı
düşüncesindeyim. Bu belirti, seslerin lehçelerdeki sıralanmasından ibarettir. d (t), z (s), y sesleri,
sözcüklerin ortasında ve sonunda birbirinin yerinde kullanılmaktadır: adak, atak, azak, ayak
8 Güneybatı lehçelerinin bazı özellikleri XI. yüzyılda Mahmut Kaşgarlı’nın kaleme aldığı Dîvânu-Luğâti’t-Türk
eserinde verilmiştir. Bu eser, İstanbul'da birkaç yıl önce yayımlanmıştır: baran bargan yerinde (1. C. S. 35); deve
teve yerinde (2. C. S. 154); ben men yerinde (1. C. S. 284); Bang'ın Orhun-Yenisey yazıtlarının Osmanlıca ile
ilişkisini anlatan yeni çalışması elime geçmemiştir.
314
‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy- ‘koymak’.
Bu yeni belirtiyi ekledikten sonra daha önce tarafımızdan güneybatı olarak belirlenmiş
grup, kendi değişmezliğini muhafaza etmektedir. Korş'un doğu grubunda ise bazı değişiklikler
yapılmalıdır. Güneybatı grubu y (yot) lehçeler grubuna girer. Korş'un doğu grubunun alt grupları
olarak ise d, t, z lehçelerini tespit ediyorum ve y belirtili Çağatay ve Polovets (Kuman veya
Kıpçak) dillerini oradan çıkarıyorum. Nitekim yukarıda belirtildiği üzere de bunlar Radloff un
sınıflandırmasında başka gruplara aittir.
d- lehçeleri alt grubu: Ölü dillerden Orhun-Yenisey ve Uygur yazıtları. Onlar hem
benim hem de Korş'un önerdiği belirtilere sahiptir9. Çağdaş dillerden ise söz konusu
sınıflandırmaya Soyot veya Uryanhay, dolayısıyla Tuvaca (Korş bunu makalesinin girişinde
hatırlatmıştır, ancak sınıflandırmasına almamıştır) ve Karagas, Salar lehçeleri aittir.
z- lehçeleri alt grubu: Sarı Uygur (Korş'un zikir etmediği), Kamasin, Koybal, Sagay,
Kaç, Beltir, Şor, Kızıl, Kyuerits lehçeleri, dolayısıyla Hakasça aittir.
t- lehçeleri alt grubu: Bu alt gruba Yakut dilini dahil ediyorum. Söz konusu, Radloff’un
sınıflandırmasında dikkate alınmamıştır. Korş ise Yakut diline kendi sınıflandırmasının 4.
grubunun b maddesinde (karışık diller), Çuvaş dili ile aynı grupta yer vermiştir. Oysa Korş'un
genel görüşüne göre, “Yakutların Karagaslarla biraz daha yakın olduğu ama Çuvaşlarla ve
Altaylılarla özellikli ortak özelliklerinin bulunmadığı tahmin edilmektedir" (s. 13). Gerçekten
Radloff un ifade ettiği gibi çok karışık ve orijinal bir Türk dili10
olan "nachtürkish" Yakut dili
dilbilimsel belirtilerinin toplamı açısından Korş'un terminolojisine göre kuzey ve batı dil grupları
sınırları arasında yer almaktadır (dağ - ‘tıa’).
Orhun ve Yakut dilleri olmaksızın doğu grubu sınıflandırılması, yeni biçimlendirilişiyle
büyük bir ölçüde aslında Radloff’ un sınıflandırmasının ilk redaksiyonuna uygun düşmektedir.
Düşüncemize göre bu grup, temel sesbilgisel (dolayısıyla dilbilimsel: çevirmenin notu) belirtisine
göre diğer tüm gruplardan farklı olarak alt gruplarıyla d- lehçeleri olarak adlandırılmalıdır. Eski
ve çağdaş doğu, dolayısıyla Türk Dünyasının kuzeydoğu bölgesini içeren bu grup, kuzeydoğu
9 Hem d lehçeleri alt grubuyla hem de diğer gruplarla ortak özelliklere sahip ama, başka bir gruba dahil olan Eski
Uygur yazıtları da bulunmaktadır. Öte yandan adı geçen gruba ait Müslüman-Türk yazıtları da mevcuttur. 10
Nemet, Türk dillerini iki gruba bölmüştür: l. s Türkçe ve 2. yot Türkçe ve birinci gruba: Yakut ve Çuvaş dillerini,
ikinci gruba ise ilk, dolayısıyla başlangıç y sesinin Çuvaşça ve Yakutça'daki s sesiyle aynı pozisyonda kullanılışı
uygunluğuna göre bütün diğer dilleri dahil etmektedir: Türkische Grammatik (Sammlung Göschen) 1917 y. s. 7.
Yakutça’nın ve Çuvaşça'nın arasındaki diğer bazı benzerliklere rağmen, şimdilik ikisinin de aynı grupta
sınıflandırılmasının olanaksız olacağını sanıyorum. Çuvaş Dili ile ilgili bk. aşağıda.
315
(güneybatı’nın karşılığı olarak) olarak da adlandırılabilir. Temel dili ise Uygurcadır11
. Ol-bol
(olmak) belirtisine göre kuzeydoğu grubu bol lehçeleri grubuna aittir.
Bu dillerde konuşan az sayıdaki Türk halkları, genellikle Sibirya'da (Lena ve Yenisey
ırmakları havzalarında ve Altay dağlarının kuzey sislilerinde ) ve Moğolistan'ın Urhanhay
bölgesinde ve kısmen de Batı Çin'de yaşamaktadır12
.
VI.
Ne Korş'un sınıflandırmasındaki belirtilere ne benim belirlediğim ek belirtilere göre,
aşağıda gösterilen lehçeler Korş'un belirttiği doğu (bana göre: Kuzeydoğu) grubuna giremez:
Altay, Teleüt, Kara Türkler ve bazı diğer Türk lehçeleri. Bunlar, Radloff’ un doğu grubu
sınıflandırmasında yer alan ve Korş’un önerisiyle ikinci derecede Fin kökenli belirtilere göre
belirlenen lehçelerdir. Korş bu lehçeleri kuzey bölgesi karışık diller olarak nitelendirdiği en büyük
dördüncü grubunun a bölümünde ele almıştır.
Yukarıda belirtilen lehçelerin ve diğerlerinin dışında, önemli bir kısmıyla Korş’un
belirlediği kuzey grubunun içeriği, Radloff’un batı grubuyla örtüşmektedir. Benim belirlediğim
belirti, güneybatı grubunu pekiştirecek ve kuzeydoğu grubunu da temizleyecektir. Altay ve
Teleüt lehçelerinin Korş’un kuzey grubunda veya Radloff’un batı grubunda sınıflandırılmasını
engellemeyecektir. Nitekim her iki akademisyenin adlandırmalarının kullanımıyla kuzeybatı
‘sınıflandırmasını’ (çevirmenin notu) veya adlandırmasını öneriyoruz. Bu grup, bir yandan y (yot)
lehçeleri grubuna (güneybatı grubu gibi), öte yandan bol- lehçeleri grubuna (kuzeydoğu grubu
gibi) aittir ama farklılaştırıcı hece oluşturmayan u (tau-‘dağ’) sesbilgisel belirtisine göre tau-
lehçeleri grubu olarak adlandırılabilir. Bu gruba çağdaş lehçelerden Altayca, Teleütçe,
Kumandince, Kara-Kırgızca, Kumukça, Karaçayca, Balkarca, Tabol Tatarcası, Barabince ve İç
Rusya Tatarcası, Mişerce, Başkurtça, Kırım Tatarcası (güney kıyıları dışında), Karayca
(Osmanlılaşmışların dışında), Nogayca, Kırgız-Kazakça girer.
Kuzeybatı grubu dillerinde ve lehçelerinde konuşan Türk halklarının yaşadığı topraklar
(Avrasya alanı: Çevirmenin notu) veya bölgeler aşağıdaki gibi saptanabilir: Altaylardan
başlayarak Batı Sibirya'yı, büyük bozkırı, Tanrı dağlarının batı silsilesini, Pamir dağlarının bir
11
Bu grup için söz konusu adlandırmayı Radloff önermiştir. (Mél. Asiat. IX. 2, s. 89). 12
S. K. Patkanov'un çalışmasında: "Sibirya nüfusunun dil, kabile ve soylara bölünmesini gösteren istatistik bilgiler"
(Petersburg Coğrafya Derneğinin Batı Bölümü İstatistiği XI c. I. bas. 1912.). Sibirya Türkleri ile ilgili Radloff’ un
sınıflandırmasında bazı değişiklikler ve eklemeler yapılmıştır (s. 55). Bu çalışma ile ilgili benim görüşlerim Rusya
Bilimler Akademisi Rusya nüfûsunun soy ve kabile araştırma heyetinin yayınlarında yayımlanacaktır.
316
bölümünü içerir; Buhara-Hiva sınırlarına, İdil-Ural, Ok havzasına, Kuzey Kafkasya ve Kırım
dağlarına kadar uzanır. Litvanya'da, Volın'da ve Doğu Galitsiya'da Karay kolonileri olarak
“küçük adalar” halindeki bölgelerde de yayılmışlardır (Troki, Lutsk, Galiç).
Kuzeybatı grubu dillerinde ve lehçelerinde konuşan çağdaş Türk halklarının çoğunluğu,
kökence Eski Kıpçaklara bağlıdır (başka bir deyişle: Polovetslere veya Kumanlara). Bunların
tümünü, Kıpçak grubu olarak adlandırabiliriz13
. Korş'un Polovets veya Kuman adlandırmasıyla
doğu grubuna dahil ettiği Kıpçak dilini ise, Bang'ın14
da tanıtlamalarına rağmen Radloff’u
izleyerek kuzeybatı grubuna ait ediyoruz. Ancak günümüze kadar erişen söz konusu dilin
yazıtlarında hem tau hem de tag-lehçeleri unsurları bulunduğunu da göz ardı etmiyoruz.
Diğer gruplarla karşılaştırılmada, özellikle çok sayılı oluşuyla dikkatleri çeken
Kuzeybatı grubundaki dillerin ve lehçelerin niceliğine göre alt gruplara bölünmesi ihtiyacı
bulunmaktadır. Lehçeler arasında yakınlık belirlenmektedir: Altay, Teleüt, Kara Kırgız (tuu//too-
lehçeleri) arasında; Kumuk, Karaçay, Malkar, Karay15
ve Tatarca arasında; Kara Kırgız ve
Nogayca arasında. Son alt grubu Moğol sonrası, ilk ikisini ise Moğol öncesi olarak
adlandırılmasını öneriyorum.
VII.
Tau Kıpçak (Polovets, Kuman) dil çeşitliliği belirgin bir biçimde kuzeybatı grubuna
aittir. Oysa tag çeşitliliği, ne kuzeydoğu ne de güneybatı grubuna dahil edilemez. Kuzeybatı
grubunun temel sesbilgisel, dolayısıyla “dilbilimsel” (çevirmenin notu) belirtilerinden biri,
Kıpçakça y sesiyle ayak olarak seslenen biçimbirim (morfem) değil, adak, atak, azak ‘ayak’
biçimlerinde uygun d, t, z sesleriyle kullanılan biçimbirimlerdir. Güneybatı grubunun temel
dilbilimsel belirtilerinden biri, Kıpçakça kalgan olarak seslenen biçimbirim değil, kalan
biçiminde kullanılan biçimbirimdir. Korş'un doğu (bize göre kuzeydoğu) grubu içerisinden
çıkarıp ele aldığımız Çağatay dili de, tarafımızdan kabullenilen sesbilgisel belirtilerin toplamı
nicelikselliğinden dolayı ne kuzeybatı, ne de güneybatı grubuna ait olabilir.
Böylece Türk dilleri ve lehçeleri sınıflandırmasının dördüncü grubu, aşağıda belirtilen
13
Radloff da böyle önermiştir (Mél. Asiat, IX, 2. s. 89). Berezin de Kıpçakça demiştir (s. 27). 14
Osttürkische Dialektstudien. Von W. Bang und I. Marquart (Abhandlungen der K. Gesellschaft der
Wissenschaften zu Göttingcn. Phil.-hist. Klasse. Neue Folge. XIII. N: 1. Berlin, 1914). V. V. Bartold’un eleştirisi.
Rus Tarihi Dergisine atıfta bulunularak (1921 y.), s. 138. 15
Bk. Grzegorzewski. Ein türk-tatarischer Dialekt in Galizien (Sitzungsberichte der K. Ak. der Wiss. İn Wien, 1903)
ve Caraimica (Rocznik Oryentalislyczny I. 2, Kraków. 1916-1918 yy. s. 252).
317
sesbilgisel belirtilerin çeşitli gruplardaki kullanımlarından, dolayısıyla niceliksel bulunuşlarından
dolayı kendiliğinden belirlenmektedir. Şöyle ki; Kuzeybatı ve güneydoğu gruplarında y
sesbilgisel belirtisi; kuzeydoğu ve kuzeybatı gruplarında bol-ol ve kalgan-kalan sesbilgisel-
biçimbirimsel (morfolojik değişkeler) belirtileri; kuzeydoğu ve kuzeybatı gruplarında tag-tau
belirtisi bulunmaktadır. Bir başka deyişle, belirtilen grup öncekilerin arasında orta bir pozisyonda
yer almaktadır. Söz konusu grup, bazı düzeltmeleriyle Radloff’un sınıflandırmasındaki Orta Asya
grubuyla ve Korş'un sınıflandırmasındaki 16
karışık olarak nitelendirilen a alt grubuyla
örtüşmektedir.
Biz, bu grubu daha net nitelendirmek ve aynı zamanda tag Kıpçak dil çeşitliliğinin söz
konusu gruba, sözgelimi Tarançi lehçesine dahil edilemeyeceğini göstermek için Korş’un seçtiği
sesbilgisel belirtinin uygulanma alanını genişletmeyi öneriyoruz. G sesinin, önceki geniş ünlüyle
hece sonunda (tag-tau) ve son ünsüzle biten sözcük sonunda (kalgan-kalan) bulunuluşları
dışında. Önceki dar ünlüyle g sesinin kullanımı ise, ayrıca ele alınmalıdır. Çünkü g sesinin söz
konusu ses birleşimindeki ‘kaderi’, daha önce belirtilen ses birleşimlerindeki belirlediğimiz g
sesinin kullanımlarıyla örtüşmemektedir. Burada sarık-sarı ‘sarı’, atlıg-atlı ‘atlı’ gibi sözcük ve
biçimbirimlerinde yer alan ıg, ig tiplerindeki ses birleşimi17
veya biçimbirimi söz konusudur. Ig
biçimbirimindeki g sesi, kuzeydoğu grubunda yerini muhafaza etmektedir. Kuzeybatı ve
güneybatı gruplarında ise bulunmamaktadır. Söz konusu biçimbiriminde gözlemlenen g sesi,
bizim belirlediğimiz grupta muhafaza edilir veya k sesiyle değiştirilir (sarıg//sarık, serig//şerik;
atlık). Söz konusu belirtiye göre nitelendirilen her iki Kıpçak dil çeşitliliği (tag//tau), Çağatayca
ve onun benzeri dillerle aynı grupta yer alamaz. Dolayısıyla Bang'ın adlandırılmasına göre Doğu
Türkçesi, Radloff’un sistemine göre ise Orta Asya Türkçesi gibi.
Böylece bizim belirlediğimiz dördüncü grupta, tartışılmaz olarak aşağıda belirtilen dil,
lehçe ve ağızlar yer almaktadır: Çağatayca, Çin veya Doğu Türkistan'daki bütün Türk lehçeleri
(Sarı Uygur ve Salarca dışında), Batı Türkistan'da Sart olarak adlandırılan ağızlar (Hiva Sartçası
dışında) ve Fergana, Taşkent, Semerkent bölgelerinin ve Buhara’nın bize belli olan Özbek
ağızları.
16
Berezin'e göre "Çağatayca veya Doğuca" (s. 26). Doğu Avrupa’da bu grupta yer alan diller genellikle "Doğu-
Türkce veya Türkçesi" olarak adlandırılmaktadır. 17
Bk. Katanov, Opıt issledovaniya. s. 88-91. 181-192. ve uygun şemalar: No III, IV.
318
Tomskiy vilayetinin18
yer aldığı bölgedeki Çulım, Abin ve Çernevoy ağızları, bizim
kabullendiğimiz sesbilgisel belirtilerin nicelikselliğine göre y lehçeleri nitelikli kuzeydoğu ve
şimdiki grupların sınırlarında yer almalıdır.
Terminoloji açısından daha düzgün olsun diye bu grubu güneydoğu, temel sesbilgisel
belirtisine göre ise taglık- lehçeleri olarak adlandırıyorum. Henüz söz konusu grubun en eski
öğeleri üzerine bilgi azdır. Bunun yanı sıra, temel dili olan Çağatayca’ya göre söz konusu grubu
iki alt gruba bölüyorum: 1) Özel Çağatay alt grubu ve 2) Çulım, Abin, Çernovoy ağızları.
Güneydoğu grubunun sonraki sınıflandırılışı sürecinde iki bağımsız grubun ortaya çıkacağını
sanıyorum.
Çağatay grubu dilleri ve lehçelerinde konuşan çağdaş Türk nüfusu, Doğu ve Batı
Türkistan'da (Hiva19
dışında) ve Hazar ötesi (Türkmen) bölgesinde (Afgan Türkistan’ı
Özbek'lerinin ağızlarını bilmiyorum) ve Tomskiy vilayetinin bazı yerleşim birimlerinde
meskûnlaşmıştır.
“VIII.
Tag dil çeşitliliğiyle belirlenen Kıpçak lehçeleri ve çağdaş Harezm Cumhuriyeti (Eski
Hiva hanlığı ) lehçesi özellikleri, dolayısıyla Hiva Özbekçesi ve Hiva Sartçası, bizi Radloff’un
sınıflandırmasındaki "Orta Asya" grubunu iki grup olarak ele almaya teşvik etmektedir: Yukarıda
bahsettiğimiz dördüncü ve birazdan niteliklerini araştıracağımız beşinci grup olarak.
Beşinci grubun dördüncü gruptan farkı şudur: Söz konusu grup, -ıg,- ık sesbilgisel-
biçimbirimsel belirtisine göre dördüncü grup gibi kuzeydoğu grubuyla değil, kuzeybatı ve
güneybatı gruplarıyla bağlı bulunmaktadır. Ayrıca Hiva Özbekçesi ve Sartçası lehçelerinde
ağırlıklı olarak güneybatı grubu unsurlarına rastlanmaktadır. Bunu şöyle açıklayabiliriz: Hiva
Sartları ve Özbek'leri Türkmenlerle sınır komşusudurlar.
Beşinci grup için gerek belli bir Türk boyuna, gerek bölgedeki ülkelere, gerekse
sesbilgisel belirtilerine göre ayırt edici bir adlandırma bulmak zor gibi gözüküyor. Ben aşağıdaki
adlandırmaları öneriyorum: Orta grup, Kıpçak-Türkmen, taglı grubu.
“IX.
18
Bk. S. E. Maloff’ un, Rusya, Orta Asya ve Doğu Asya araştırma yüksek kuruluna sunduğu raporu. No: 9. (1909 y.)
s.35. 19
Hivalı Abulgazı Hanın (XVII. yüzyıl) eseri Çağatayca değil, ancak Çağataylaşmış Özbekçedir.
319
Yakut dilini (t- alt grubu) kuzeydoğu grubunda düzeltmeleriyle bir alt grup olarak
sınıflandırdım. Çuvaş dili için ise, sınıflandırmamızda altıncı, dolayısıyla özel bir grup
oluşturmaya karar verdim. Bunun için sınıflandırmamıza birinci derecede ilave olarak bir başka
kategorileştirici nitelikli sesbilgisel belirti ekledim. Çuvaş dilinin birincil dört sesbilgisel
belirtisini ele aldım. Söz konusu belirtiler, diğer Türk dilleriyle karşılaştırmada Çuvaş dilinin
Moğol20
dil ailesiyle ile yakınlığını göstermektedir.
Söz konusu sesbilgisel belirtiye göre bütün Türk dilleri ve lehçeleri, her şeyden önce
eşit olmayan iki kategoriye bölünmektedir: z (tokuz ‘dokuz’) ve r (taxar ‘dokuz’) dilleri. Birinci
kategorileştirmede daha önce belirlediğimiz beş grubun tümü, ikincide ise sadece Çuvaşça ve
onun ecdadı olan Bulgar dili yer almaktadır. Bundan dolayı sınıflandırmamızın bir üst başlıkla
belirlenen söz konusu bölümünü Bulgar grubu olarak adlandırmayı öneriyorum. Bulgar
grubundaki r sesi, kuzeydoğu grubunda bir alt grubu belirleyen z sesine ve diğer gruplardaki
belirleyici y sesbirimine uygun düşmektedir (ura-azak-ayak). Böylece iki sesbilgisel belirtiye
göre Bulgar grubu öncekilerden çok farklıdır. Diğer sesbilgisel-biçimbirimsel belirtilerine göre
ise, şu veya bu biçimde gözlemlenebilir uygunluk veya temas söz konusudur. Sözgelimi, ol//bol
belirtisiyle bol dilleri (pul), tag//tau belirtisiyle tau dilleri (tu ‘dağ’), ıg//ı belirtisiyle ı dilleri
(sulu, nemli anlamında ‘sulug’ yerinde ‘şıvla’), kalan//kalgan sesbilgisel-biçimbirimsel
belirtisiyle kalan dilleri ( Osm. ‘tutan’ - Çuvaşçada ‘tıtna’ "tutan" anlamında). Bulgar grubunun
Türkmen grubuyla uygunluğu ise dikkate değerdir…
X.
Hem Radloff'un hem de benin sınıflandırmam, sadece sesbilgisel (fonetik) belirtilere
göre kurulmuştur. Korş'un önerdiği şimdiki zaman biçimini oluşturan biçimbilimsel (morfolojik)
belirti ise, bana göre açık ve belirleyici nitelikte değildir. Çünkü söz konusu belirtinin ortadan
kaldırılması ve aynı zamanda sesbilgisel belirtilerin arttırılması, Türk dilleri sınıflandırmasında
olumsuz bir yankı uyandırmamaktadır.
Söz konusu sınıflandırmanın sesbilgisel belirtilere göre sonraki kategorileştirilmesinde
veya mükemmeliyete eriştirilmesinde, her şeyden önce iki sesbilgisel özelliğin de dikkate
alınması gerekmektedir: 1) Söz başında diğer değişkeleriyle (varyantlarıyla) y-dj ses uygunluğu,
20
Gombocz. Die Bulgarisch-lürkischen Lehnvörter in der Ungarischen Sprache (Mém. De la Soc. Finno-Ougrienne.
XXX), s. 188.
320
2) Dudaksıl ünlüler temelinde, ikinci ve sonraki hecelerde o-a, ö-e ses uygunlukları.
Sonuç olarak Türk dilleri sınıflandırmasının basit şeması şöyledir:
1 “Taxar” grubu “Tokuz (dokuz ve diğer)” grupları
2 “Ura” grubu “Adak” grubu “Ayak” grupları
3 “Bol (pol, pul, bul)” grupları “Ol” grubu
4 “Tau(Tu)”
grubu “Tag” grubu “Tau” grubu “Tag (dag)” grupları
5 “I” grubu “Ig” grubu “I” grubu “Ik (ıg)” grubu “I” grupları
6 “Kalan
(yulna)” “Kalgan” grupları “Kalan” gr.
I.
“R”grubu
Bulgarca
(b. IX)
II.
“D” grubu
Uygurca
(Kuzeydoğu)
(b.V)
III.
“Tau”grubu
Kıpçakça
(Kuzeybatı)
(b. VI)
IV
“Tag-lık”grubu
Çağatayca
(Güneydoğu)
(b.VII)
V.
“Tag-lı”
grubu
Kıpçak-
Türkmen
(Orta gr.)
(b. VIII)
VI.
“Ol”grubu
Türkmen
(Güneybatı)
(b. IV)
321
II TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
Rekonstrüksiyon Prensipleri
Yu. V. Sheka*
Çev. Mehman Musaoğlu**
1. Dilin ilahî yaradılışı meselesi, bilimde bazen çözülemeyen problemlerin bağlamında
zikredilir. Dolayısıyla, eğer elimizdeki herhangi bir teori doğru değilse o zaman dilin ilahî
yaradılışını kabul etmenin tek çare olarak kaldığı söylenilir. Tabii ki böyle bir konunun
tartışılması da mümkün değildir. Bu bakımdan durumun basit olmadığının vurgulanması gerekir.
İnsan aklı, gerçekliğin eşbiçimsel (izomorf) yansıması planında ilkesel olarak yetersizdir.
Bununla birlikte, bizim nihaî anlayışlarımız sonsuz nitelikteki başlangıcın bir deposudur.
Anlayışlarımızın niteliksel belirginliği, onların sonsuz gerçeklikteki faal durumunu kesinlikle
imkânsız hâle getirir. Buradan ihtiyaç duyulan enerjinin kurtulması içinse doğal rasyonel
mahiyetlerin değişmezliğinin düşünülmesi gerekir. Aklın objektifliği de işte bunda ortaya çıkar.
Bu nedenle dilin kökeni üzerine olan bilim, ilkesel olarak yeterlilik arz eder.21
2. Rekonstrüksiyon prensiplerinin koordinat sisteminin kendine özgü bir evrim
biçiminde belirlenmesi, halledici bir etken olarak görülmektedir. Onun yokluğu ise,
araştırmacıların söz konusu prensipler üzerine kaynak eserlerde yer alan çok önemli
gözlemlerinin (Söz gelimi, “Türk Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihî Grameri” adlı akademik
eserde)22
mahiyet itibariyle değersizleşmesine yol açmaktadır. Dil kategorilerinin tarihî
gelişmesinin, sadece İlk Türkçe, Ortak Türkçe ve Ana Türkçe dönemlerinin mekanik olarak
* Prof. Dr. Moskova Devlet Üniversitesi, Asya ve Afrika Ülkeleri Enstitüsü, Türk Filolojisi Bölüm Başkanı. Makale,
“Altayskie yazıki i vostoçnaya filologiya, Moskva, Vostoçnaya Literatura RAN, 2005, 519 s.” adlı topludan alınarak
Rusçadan Türkçeye çevrilmiş ve “Dil Araştırmaları” (Sayı: 4 Bahar 2009, s. 125-134) dәrgisindә yayımlanmışdır. **
Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Teknikokullar/Ankara.
Sheka Yu. V. Printsipı evolyutsii grammatiçeskix pokazateley v tyurkskix yazıkax//Voprosı tyurkskoy
filologii.Vıp. IV. M., 1999, c. 172 i 174 (Türk Dillerinde Gramatikal Belirtilerin Evrimi Prensipleri//Türk Filolojisi
Sorunları); on je: Energiya yazıka i lingvofilosofiya kak obşeteoretiçeskie aspektı intonologii//Vestnik Şelkovogo
puti. Voprosı tyurkskoy filologii. Vıp. II. M., 1992, s. 93-94 (Dil Enerjisi ve Lengüistik Felsefe İntologisinin Genel
Teorik Açıları Olarak// İpek Yolu Haberleri. Türk Filolojisi Sorunları). 22
Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskix yazıkov, Morfologiya. M., 1988 (Türk Dillerinin Karşılaştırmalı-
Tarihî Grameri).
322
belirlenmesiyle ve gereken tarihî derinlik dikkate alınmadan düz bir bakış açısıyla tasvir edilmesi
mümkün değildir. Mademki dil gerçeklikleri dil dışı mahiyetlerden türemiştir ve belirtilen ikinci
sistemden birinciye geçiş de dil rekonstrüksiyonunun ve ya canlandırmasının özünü
oluşturmaktadır, o zaman kendi bilim alanının dışına çıkmayan profesyonel bir dilci, prensipçe ve
objektif olarak rekonstrüksiyonu belirlemede etkisiz kalacaktır. Onun için fonemin ve sistemli dil
kategorilerinin dışında başka bir şey tek başına mevcut değildir. Böyle bir dilcinin elde ettiği
nihaî sonuçlar ise rekonstrüksiyona değil, çağdaş ve özel nitelikteki dile, dolayısıyla anlamsal ve
dilsel mahiyetlerin karşılıklı ilişkisine ait olacaktır.
Dilcinin meslekî kapalılığı, kanıtların sıkı olarak uygulanan ölçütlerinin
uygunsuzluğunda ifade olunmaktadır. Bu onun, dolayısıyla dilcinin dil evrimi genel tablosunun
disiplinler arası sentezi sonucuna tereddütle yaklaşmasına yol açmaktadır. Oysa dillerin çağdaş
yapısal özelliklerinin yanı sıra, işlevsel ve yapısal olarak bir gelişme niteliğindeki daralmasının
da burada söz konusu edilmesi gerekir. İşlevsel ve sosyal daralma, her bir sonraki aşamada
önceki evrenin belirli dil süreçleri evriminin kaybolmamasıyla belirlenmektedir. Söz konusu
evrim, özel işlevsel çerçeveli bir oluşumda hızlandırılmış ve basitleştirilmiş biçimde
daralmaktadır. Bu ise, zaman itibariyle en uzak çağları da ekleyerek dilin kanıtlandırılmış
yeniden türeme evrimi için gereken bütün bilgiyi içermektedir.
3. III-IV. çağların (Bk. Tablo- 1) heceli ve sözlü ritmi, söz konusu dönemlerin yazarca
önerilen (sınıflandırılan) görünüşünü veya genel bir önerisini nitelendirmektedir. Önceki II-III.
çağların ilk (pre-) dili veya Türkçesi sadece heceli ritme sahip oluşuyla seçilmiştir. Tek bir sözlü
ve ritmik sürede birleştirilmiş ilk hecelerin sayısı, konuşmada çeşitli olmuştur. Diğer belli olan
bütün fonetik (ses bilgisel) ilk (pre-) kelimeler gibi, fonetik ilk kelimenin içerisindeki ilk hecesi,
defalarca yeniden türemektedir. Ritmik yeniden türeme olayı, söz konusu konuşma eyleminde
belirtilen ifadenin niteliksel belirginliğinin başlangıcını doğuran tek etken olmuştur. Birkaç defa
tekrar olunmayan tek bir ses, sadece fiziksel olarak gerçekleşen bir gürültü olabilir, dolayısıyla
somut bir konuşma olgusu olamaz. Dil evrimindeki yeniden türeme olayı, fiziksel nitelikteki
çoğu sayıda sapmaları ve varyantları içermişse de söz konusu eylemin kendine özgü identik bir
konuşma birimi olma durumunu engellememiştir. Ritmik ifadenin fonem öncesi dayanağının
çağdaş yığını ise, şöyle bir biçimde belirlenmektedir. Söz gelimi Tofalar lehçesinde şu veya bu
fikir, bütün seslerin birleşmesiyle ilişkilenmektedir. Şöyle ki; “fonetik ses değişmeleri şartlarında
323
bütün sesler belli modifikasyona uğramaktadırlar”: daçjım (benim taşım), oysa özel olarak taş
kelimesi de vardır vb. 23
Tablo 1.
Türk dilleri evriminin çağları
II III IV V VI
10
mln.
2.4
mln.
240
bin.
7.6
bin.
1.2
bin.
Nidalar
İlk kökler
Zamirler,
İlk gövdeler,
Kelime yapımı
Kelime
şekilleri
Kelime
çekimi
Çok
yüklemli-
lik, sözlü
metin
Ural-Altay Altayca Türkçe
Sözlü ritim
Heceli+
sözlü
ritim
heceli+
sözlü+
Sözcesel
ritim,
çağın sonuna
doğru aynı
zamanda
cümle ritmi
de vardır.
Sözlü
metnin
tonlamalı-
ritimli
biçimle-
nişi
Tabloya ait not: 1. Kronoloji, söz konusu çalışmada müzakere olunmadan kabul
edilmektedir.24
Ancak şu da vurgulanmalı ki, İlk Altaycanın çöküşüyle bağlı olarak nitelendirilen
23
Rassadin V. İ. Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom osveşenii. M., 1978, s. 9 (Tofalar Dilinin Şekil
Bilgisinin Karşılaştırmalı İncelenmesi). 24
Sheka Yu. V. Elementı teori sintaksiçeskoy svyazi i intonologii v sinxroniçeskom i diaxroniçeskom osveşenii.
BY. 1992, No 5 (Sözdizimsel İlişki ve İntonoloji Teorisi Unsurlarının Eşzamanlı ve Artzamanlı Olarak İncelenmesi);
324
çağın (7, 6 bin yıl önce) sınırı, prensipçe M.Ö. 7000 (S.A. Starostin) ve M.Ö. 1000 yıllarına
(O.P.Sunik) ilişkin araştırma yapan çeşitli araştırıcıların bilimsel verileriyle uygun
düşmektedir25
.
Yukarıda belirtilen önerge veya tarihî sınıflandırma, zaman itibariyle hem aynı bir fonetik
ilk kelimenin (birinci önerilen tipi), hem de iki farklı ilk kelimenin (ikinci önerilen tipi)
türemesini ihtiva edebilmektedir. Son hâlde genel birleşme biçimindeki ilk kelimelerin arasında
karşılaştırma bulunmaktadır. Söz konusu genelleşmiş birleşme, sonraki aşamanın (IV-V) daha
yüksek sözcesel ritmini oluşturmamış veya başka bir deyişle daha genelleşmiş ve tâbi kılıcı
nitelikli olmamıştır. Cümle unsurlarının cümledeki sıralanması ise, ikinci tipe göre şöyledir:
“yorum” (duygusal) + “konu” (göreceli olarak rasyonel, sakin). Söz konusu çağın genelleşmiş
cümlesinin gösterilen ikinci öğesi, ortama göre ve aynı zamanda ilk defa sözdizimsel olarak da
ifade edilen ve çağdaş zamirlerin ve edatların bütün derecelerinin anlamlarıyla şartlanmış olan ilk
zamirdir. Genelleşmiş cümlede bir ifade parçasının ilk zamir olma yeteneği, ilk kelimenin
işlevsel ve sözdizimsel özellikli son pozisyonuyla bütünlükte şartlanmıştır.
III-IV. çağlara (aynı zamanda II-III. çağlara) ilişkin belirtilen birinci tip genel önergenin
çağdaş işlevsel ve sosyal yığını ve aynı zamanda ifadesi, ses yansıması (onomatope) olayından
ibarettir. Söz gelimi: Tuvaca ta ( veya tang, tang ıynan) ‘belirsiz’, ‘bilmiyorum’; çaçam ay
‘istemiyorum’, ‘olmayacağım’; ma ‘al’, ‘götür’; Rusça na (al, götür), tpru (dur) vb. Sonuncu, ana
(proto-) dil veya Türkçe nitelikli bir dil işaretidir. Bu ifadelerin özelliği, anlamlarının her zaman
dil dışı verilerde (jest, mimik, somut bir ortam) yer almasının yanı sıra, ifade edenin dışında
bulunmasından oluşmaktadır. Bundan dolayı, anlamın ve şeklin özel bir dil işareti olarak
birleşmesi, burada söz konusu değildir. III-IV. çağlara ilişkin ikinci tip genel önergenin
içeriğindeki ilk zamirler, çağdaş yığınıyla son pozisyonlu edatlardır. Edatlar (aynen zamirler gibi)
son pozisyona konulmuş ilk nidalardan türemiştir. Edat mahiyet itibariyle son pozisyondaki bir
nidadır. O, söz konusu pozisyonda hem daha sakin (rasyonel) bir unsur olarak hem de ikincil
Yine onun: Gipoteza o vozmojnıx etapax yazıkovoy evolytsii. VY. 1994, No 1 (Dil Evriminin Mümkün Evreleri
Üzerine Varsayım). 25
Tenişev E. R.Altayskie yazıki//yazıki mira. Tyurkskie yazıki. M.,1997,s. 8. (Altay Dilleri//Dünya Dilleri. Türk
Dilleri). “ İlk Türkçe çağları, altı döneme ve dönemler arası geçiş evrelerine ayrılmıştır. Söz konusu çağlarda gelişen
dil-konuşma olguları ve olayları evrimi, kronolojik olarak belirlenen dönemler arası geçiş aşamalarında tespit
olunmuştur. Eski Türkçe öncesi çağlara ilişkin lengüistik açıklama ise, makalede genel öneri olarak
adlandırılmıştır”(Çevirmenin notu).
325
sözdizimsel (önce birleştirici ve karşılaştırmalı, sonra ise tonlamalı ve tâbi kılıcı) ilişki elde
ederek değişir.
III-IV. çağlara ait ikinci tip genel önergeyi, aşağıdaki modelle apaçık olarak açıklamak
mümkündür. Bu model, “titreme//titriyor” anlamıyla ortama göre şartlanmış olan Türkçe tiril tiril
(titremeyi anlatan ses yansıması) ve şu (işaret zamiri): Tiriltiriltiril, şuşuşu; tiriltiriltiril, şuşuşu…
birleşenlerinden oluşmaktadır. Son pozisyonda genelleşmiş işaret edici belirtilerin ortaya çıkması
ise, onu belli bir dil dışı objenin veya tiplemesinin birinci unsuruna (ses yansıması)
bağlamaktadır. Bundan dolayı, ikinci tip genel önergenin ele alınan evresinin sözdizimsel
ilişkisine ait temeli, leksik köklerin yapılanmasıyla örtüşmektedir.
Bunun yanı sıra ikinci tip genel III-IV. çağlar önergesi, sonraki çağlara (IV-V) geçişte
sözcesel ritimle de bağlanarak genelleşmiş ve tâbi kılıcı bir biçimde daralmıştır. Böyle bir
daralma (dürülme veya yuvarlanma), III-IV. çağlar sentaksının çağdaş kelime yapımı sistemine
(ilk işaret zamirlerinin kelime yapımı belirtilerine) dönüşümü sürecinde ilk aşamayı
oluşturmaktadır. Türkçe kelime yapımının çağdaş kategorileri, üçüncü düzenin (Çağlar
sıralanmasına göre: IV-V, V-VI, VI-çağdaş) yığınını oluşturmaktadır. Bu yığında ve dolayısıyla
her sonraki evrede, uygun tamlamalar, kelime şekilleri ve morfolojik belirtiler seviyesinde
biçimlenen kelime yapımı kategorilerine geçiş ilk önce akla gelmektedir. Böylelikle, çağdaş
leksik kökün ve aynı zamanda çağdaş kelime temelinin (kelime yapımı sistemi), III-IV. çağlar ilk
dil (Türkçe) sentaksının çok yönlü (ritmik) yığını olduğunu söylemek mümkündür.
Eğer daralmanın biçimsel yönü (ritmik) her bir aşamada daha yüksek tempolu söylem
ritimlerinin (aynı zamanlı bir biçimlenmede konuşma seslerinin özel fonem çizgileri)
eklenilmesine bağlıysa, gelişimin anlamsal yönü duygusal ve heyecanlı (özelliğine göre sonsuz
olan) mahiyetlerin rasyonel ve sakin (belirgin nitelikteki yapısal nihaî) mahiyetlere geçişi ile
ilişkilidir. Bu nedenle III-IV. çağların genel önergesinin rasyonel düşüncenin birincil
başlangıcının ortaya çıkmasıyla ilişkili olduğunu söylemek mümkündür.
III-IV. çağların ilk dili veya Türkçesi, nostratik mahiyette olmuştur. O, bu çağların sonuna
doğru Doğu, sonra ise Ural-Altay ilk dillerine yakınlığıyla bilinmiştir. Dil birimlerinin maddi
kabuğunun belli bir nitelikteki konuşma belirginliği, ritmik temele sahip olmuş ve şu veya bu
somut fonem tipli çizgilerin muhtemel üstünlüğü ile ifade edilmiştir. Çağdaş tezahürüyle
muhtemel bir sıklık niteliğine sahip olan Ural-Altay ilk fonemi, çağdaş dillerde gözlemlenen
fonetik uygunlukların söz konusu çizgilerinin düzenli bir sistem olarak billurlaşmasında rol
326
oynamaktadır. Nostratik nitelikli ilk dil karakteristiğinin var oluşu, söz konusu sistemin
muhtemel bir ortama göre ve işlevsel olarak yeniden idrak edilmesiyle kast- edilmektedir.
Doğrudan olarak ise bu karakteristiklerin birçoğu kesinlikle kabul edilmez bir duruma
düşmektedir. Nostratik ilk dilde, -n zamiri ve dolaylı ad şekilleri, da yer bildiren edatı, yön
anlamıyla ka edatı vb. belirtisi mevcut olamaz.26
Öte yandan G. E. Kornilov’un hem herhangi bir
kavramın sesle etkileme (ideofon) teorisi hem de birincil konuşma birimleri oluşumunun ses
yansımalı mahiyeti üzerine görüşünü kabul etmek de mümkün değildir. Seslerle etkileme teorisi,
münferit bir ilkel konuşma sesinin belli anlamlarını kaydeder. Bu ise, kesinlikle istisna
tutulmaktadır. Çünkü, söz konusu aşamada ne münferit konuşma sesleri (Münferit ses yalnız
fiziksel bir gürültü olabilir.) ne de anlamları (Sadece duygu olur ki, bu da gelecekte kesinlikle dil
daralması veya gelişimi sürecinin zorunlu dayanağında anlam ifade eder.) olamaz. Anlam,
özelliklerin belli bir bölünmezliğini sağlamaktadır. Bu ise, sırasıyla uygun süreçlerin bölünmez
görüntüleriyle sıkıca bağlıdır. Bölünmez görüntü, zaman içerisinde türeyen sürece (tek bir sürecin
görüntüsü aralıksız olacaktır.) sahip olur. Bundan dolayı, anlam (rasyonel) bütün zaruretiyle
sadece hayat faaliyetinin sosyal süreçlerinin, aynı zamanda şekillenen dil birimlerinin ritmik
daralmasının sonucu olarak ortaya çıkar. Buna bağlı olarak, ilk kelimelerin (ve onlardaki ilk
hecelerin) ele alınan aşamadaki türeyişi, konuşmanın belirginlik bildiren oluşumunu
karşılamaktadır. Bu ise, bütünlükte herhangi bir şeyin ses yansımalı niteliği karakteristiğini
taşımamıştır. Bu nedenle de N. İ. Aşmarin’in ses yansımalı kelimelere ilişkin çok ilginç görüşleri,
genel teorik bilim açısından son derece abartılı bulunmaktadır.27
4. Önceki çağın ikinci tip genel önergesi, IV-V. çağa geçişle ve sözcesel ritmin
genelleşmiş tâbi kılıcı ilişkilere eklenilmesiyle bağlı bir biçimde daralmaktadır. Genelleşmiş çok
yüklemlilik ise burada birkaç ilk sözcenin birleşmesi veya aynı ifade birimi içerisinde
kullanılması vasıtasıyla ifade edilmeye başlanmıştır. IV-V. çağların genel önergesi, çağdaş metin
düzeyi ile uygun düşer ama onun içeriğindeki ilk dil sözceleri ana (protoinkorporatif) dil
köklerinin fiile yaklaştırılarak kullanılması ile türeyen karmaşıklardan ibaret olur. İlk sırada,
yorumu (duygusal ve coşkusal) oluşturan ilk dil sözcesi gelir, onu, konuyu (rasyonel ve sakince)
26
İlliç-Svitıç V. M. Opıt sravneniya nostratiçeskix yazıkov. Sravnitel’nıy slovar’ V-K. M., 1971, s. 214, 368
(Nostratik Dillerin Karşılaştırılması Denemesi. Karşılaştırmalı Sözlük); Serebrennikov B. A. Problema dostatoçnosti
osnovaniya v gipotezax, kasayuşixsya genetiçeskogo rodstva yazıkov//Teoretiçeskie osnovı klassifikatsii yazıkov
mira. M.,1982, s. 50-53 (Dillerin Genetik Akrabalığına İlişkin Varsayımlarda Temellerin Yeterliliği
Problemi//Dünya Dilleri Sınıflandırmasının Teorik Temelleri). 27
Kornilov G. E. İmitativı v çuvaşskom yazıke. Çeboksarı. 1984, s. 8-9, 19 (Çuvaş Dilinde Ses Yansımalı
Kelimeler).
327
oluşturan ilk dil sözcesi takip eder. Sonuncu, sözdizimsel son pozisyonu sayesinde bitişik ilk dil
zamiri olma fonksiyonunu üstlenir ve aynı zamanda kendi daha yüksek sesli muhtemel ve
niteliksel belirginliği sayesinde ilk dil zamiri olur. IV-V. çağların zamirlerinin temeli
aşağıdakilerden ibarettir: a) Önceki çağların zamirlerinin tekrar olunarak yeniden türemesi; b)
Önceki çağların ilk dil temeli (ilk dil kökü+ilk dil zamiri) ve c) nispeten serbest ve aynı zamanda
çağdaş söz birleşmesi düzeyine uygun düşen ilk dil sözcelerinin içerisindeki unsurların
sınırlandırılmış kullanımıyla göreceli olarak bulunması. Buna bağlı olarak IV-V. çağların bitişik
zamiri kendi kullanımında artık gelecek edat çeşitlerinin ve zamir türlerinin parçalarına ayrılmış
durumunu nispeten yansıtmaktadır. IV-V. çağların genel önergesi (karşılaşmalı-birleşmeli
biçimdeki genelleşmiş çok yüklemliliği veya onun içeriğindeki ilk dil zamirlerinin kullanımı)
çağdaş çekimlenme kategorilerinin başlangıcı ve söz konusu çağların ilk dil zamirlerinin kendisi
ise hem analitik hem de ek niteliğindeki çağdaş dil bilgisi belirtilerinin maddi temeli
fonksiyonunu üstlenmektedir. Başka bir sözle, çağdaş dil bilgisi (çekimlenme) sistemi, sayısal
(V-VI ve VI – çağdaşlık) olarak ele alınan çağların sentaksının ikinci düzeninin yığınını
oluşturmaktadır.
II-III ve III-IV. ilk dil aşamalarında “yorum”un (duygusal) “konu”yu (nispeten
rasyonel, sakin) takip etmesi, çağdaş bükünlü ve eklemeli dillerde gövdeye son pozisyonda
gramatikal özellikli son eklerin eklenilmesini belirleyen (genel nitelikli birincil nedenler olarak)
bir dil evrenselliğidir. IV-V. çağların başlangıç kısmında ilk dil zamirlerinin yukarıda belirtilen
belirginliği, ritmik türemeli konuşma dokusuyla ve aynı zamanlı zaruri bir desteklemeyle ortaya
çıkan “yorum-konu” sırasından oluşmaktadır. Buradaki ilk dil zamiri, hem sözce olarak bilinen
ilk köke (sözce olarak bilinen ilk sözcük gövdesine) göre son pozisyonda olmuş hem de onu takip
etmiştir. Söz konusu yığın, dolayısıyla ön ve son eklerin birleşmesinden oluşan birleşik bir ek
veya “sirkumfiks” niteliğinde oluşmuştur. Söz gelimi, Çukot dilinde ќэй (“küçük”, “canlı”)
“sirkumfiks” olarak kullanılmaktadır: ќэй-ъыттъы-ќэй (“küçük”).28
Altayca ilk dilin (IV-V. çağların ilk dili) özelliği, onun ilk dil zamirinin kendine özgü
maddi şekillere kavuşması için (müstakbel bükünlü dillere ilişkin ilk dil zamirlerinden farklı)
fonemlerin bütün diferansiyel belirtileri değil, sadece bir kısmı gerekmiştir. Söz konusu olay,
büyük ve küçük ünlü uyumu kuralında ortaya çıkmaktadır. Bunun sayesinde çağdaş mükemmel
fonemlerin birçoğu, ek kısmında belli derecede fonem varyantları olarak kullanılmaya devam
28
Yazıki mira. Paleoaziatskie yazıki. M., 1997,s. 16 (Dünya Dilleri. Güney-Doğu Asya Dilleri).
328
etmektedir. Söz gelimi, birçok Türkçe ekteki ünlüler için sesbirim bilimsel (fonematik) belirti
olarak dilin yükselmesi veya karşılıklılık olgusu özelliklidir: A – I (burada A=a, e ve I=ı, i, u, ü).
Başka sözle, IV-V. çağlarda şekillenen Altay fonolojik sistemi, ilk dil zamirinin önemli bir
ölçüde (müstakbel bükünlü dillerin başlangıcıyla karşılaştırmada) ritmik türeme dayanaklarından
daha erken kurtulmasını sağlamıştır. Neticede, ilk dil zamiri, komşu sözlerde ve ifadelerde ve
aynı zamanda sözcük köküne (gövdesine) göre ön pozisyonda artık karşılaştırmalı olarak ortaya
erken çıkmamıştır. Bu özellik, Altay dilleri tipolojisinin en önemli çizgilerini belirlemiştir.
Bunlar; aşağıdakilerden ibarettir: Uyumun29
veya uzlaşmanın, gramatikal cins kategorisinin
(Sonuncunun maddi temelini uyum9 oluşturmaktadır.) ve ön eklerin yokluğu, büyük ve küçük
ünlü uyumunun varlığı vb.
5. Kelime bölükleri şekillenmesinin ilk başlangıcı, IV-V. çağlar genel önergesinin çok
yüklemliliğiyle belirlenmektedir. IV-V. çağların gelmesiyle kelime bölüklerinin şekillenme
sürecinin başlaması kurala tamamen uygundur. Ad ve fiil, “eşyalık” ve “süreçsellik” (Bunlar söz
konusu durumda dile kadarki daimi verilerdir.) mantıksal kategorilerinin ifade edilmesi için
ortaya çıkmamıştır. Kelime bölükleri, söz konusu çağda belirtilen kelime gövdelerinin belli
çekimlenme (çekim ekli) kategorileri göstergelerine birleşmesiyle bağlı bir lengüistik kategoridir.
Önceki II-III. evre (nostratik ilk dil), kelime bölüklerini tanımamıştır. Bu, ünlemlerin (II-III.
çağların konuşma birimleri) kelime bölüklerinin dışında yer almasında ifade olunmaktadır.
Başlangıç nitelikli ilk ad ve ilk fiil gerçekleşmesi, genel önergenin durumla ilintili olarak
şartlanmış kullanımını bütünlükte nitelendirmiştir. Söz konusu olay, somut bir konuşma
faaliyetinde hem genelleşmiş bir ad fonksiyonu (ilk adlandırma) hem de harekete mecbur etme
fonksiyonu rolünü üstlene-bilmiştir. Kelime bölükleri kökeninin yüklem olma niteliği, çağdaş
yüklemin isim ve fiil türlerine ayrılmasında yansımıştır. Söz konusu çağlarda yukarıda
belirtilenlerin sonraki biçimlenmesi açısından gerekli olan şudur ki, ilk zamir şekilleri birincil ilk
dil sözcelerinden sadece özel söz birleşmelerine (söz gelimi, Türkçe -i vermek, -ıp kalmak tipli
analitik fiil göstergeleri) değil, hem de özel bir fonetik sözcük şekliyle müstakbel morfem
nitelikli gramatikal göstergeye doğru gelişmiştir. IV-V. çağların ilk zamirlerinin karşılaştırmalı
olarak tekdüzeli ilk sözce şekillerinden ayrılmış somut şekiller sistemine (anlamlarının ve
birlikteliklerinin şekillenmesiyle paralel olarak) doğru gelişmesi, ritmin tedricî doğumuyla ve
fonolojik sistemin (fonemlerin biçimlenmesi) oluşumuyla, birleşmeli ve yüklemsel ilişkili apaçık
29
Burada özne-yüklem veya dişilik-erkeklik uyumları kastedilmektedir.
329
bir tonlamayla biçimlenmiş cümle seviyesinde belirlenmiştir. Şunu da eklemek mümkündür ki,
söz konusu çağların sonuna doğru bazı söz birleşmesi tipleri ön sözcük şekilleri olarak
kullanılmaktadır.
Kelime bölüklerinin yüklemsel nitelikteki kökenini her bir çekimlenme kategorisinin
aynı özellikli başlangıcı olarak somutlaştırmak mümkündür. Sözdizimsel ve yüklemsel nitelikteki
söz konusu meydana gelme düzeni, kategorilerin çağdaş sözcük şeklindeki sistematiğini
türetmektedir. Bu, kategorilerin yüklemsel nitelikteki özünün oluşumundan ortaya çıkar. Şöyle
ki; söz konusu kategorilerin oluşumunda önceki, artık nispeten daha sıkı bir ilişkiyle ifade
olunmuş bir durumda kalır ve yeni göstergelerin kelime gövdesine daha yakın bir pozisyondaki
müstakbel girişini engeller. Diğer yandan söylenenleri; çağdaş Türk, Moğol ve Tunguz-Mançu
dillerinde dil bilgisi göstergelerinin özelliklerinde ve belli olan farklı düzenlerinin sıralanmasında
ortaya çıkan unsurların müstakbel birlikteliği biçiminde yorumlamak gerekir.
Kelime bölüklerinin biçimlenmesi, yukarıda kısaca tasvir olunan başlangıç niteliğindeki
yüklemsel ilişkilerin dürülmesi süreci olarak tasavvur olunmaktadır. Önceki sözcük şekli, IV-V.
çağlarda cümle öğelerinin ortaya çıkışını göstermektedir. Söz konusu cümle öğelerinde önce
kelime bölüklerinin mahiyeti olarak meydana gelen fonksiyonel ve yüklemsel nitelikteki
karşılıklı sebep ve netice şartlılığı, söz birleşmesi düzeyinde dürülmüş olarak kalmaktadır.
Sonraki evrelerde bu mahiyetin gelişimi, sözcük şekilleri ve nihayet müstakbelden zorunluya
birlikteliğinin gelişmesi aracılığı ve kelime gövdesi ve kökü düzeyinde daralmaya devam
etmektedir. Kelime bölükleri çağdaş kategorilerinin sentaktik, morfolojik ve leksik açıları,
onların biçimlenmesinde tasvir olunan devrelerin yansımasından ibarettir.
6. Yukarıda söylenenleri kısaca özetleyelim: IV-V. çağlarda ortaya çıkan cümle öğeleri,
köklerin fiile yaklaştırılarak kullanılmasıyla oluşan birleşik kelime görünüşündeki “inkorporatif”
karmaşık sözceler biçiminde olmuştur. Bunların her biri, başlangıç niteliğindeki genelleşmiş
yüklemselliğin birinci yığını olarak ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda yüklem (köklerin fiille
yanaşmasıyla türeyen “inkorporatif” karmaşık sözcelerin tam teşekküllü kullanılabilirliği) veya
diğer cümle öğeleri (yüklemselliğin izinin yine de apaçık olarak bulunduğu köklerin fiille
yanaşmasıyla türeyen “inkorporatif” karmaşık sözcelerin kısmî teşekküllü kullanılabilirliği)
fonksiyonlarını somut bir ifade çerçevesinde yerine getirmiştir. Sözce birimler, söz konusu
birleşmeli, karşılaştırmalı, somut ve durumla şartlandırılmış bir sıralanmayla varlığını
sağlamıştır. Böylelikle, biçimlenen cümle öğeleri ve kelime bölükleri birbiriyle aynı olmuştur.
330
Bunun yanı sıra, cümle öğelerinin basit, genişletilmiş ve çok yüklemli yapılanmalarıyla bitişik
olarak gerçekleşmesi yokluğunun söz konusu döneme has olması da söylenenlerden
bilinmektedir. IV-V. çağların sonuna doğru özel sözcük şekli biçimlenir. Söz gelimi, багш нар
(öğretmen) Moğol tipinden Tuvaca башкылар (aynı anlamda) biçimine geçiş, özel bir dil bilgisi
göstergesinin oluşumunu göstermektedir. Söz konusu gösterge, sözcük şeklinde kategorik
anlamın tespit edilmesi sayesinde artık çeşitli cümle öğeleri fonksiyonunda kullanılabilir;
dolayısıyla bir yandan cümle öğeleri öte yandan kelime bölükleri birbirinden ayrılarak
gerçekleşir. Bu, özel kelime bölüklerinin oluşumunu bildirmektedir. Söz konusu oluşum, ifade
etmenin kategorik söz birleşmesi düzeyinden sözcük şekli düzeyine geçişiyle bağlıdır. İ. İ.
Meşaninov söz konusu süreci fiile ve yükleme ilişkin olarak etraflı bir şekilde tahlil etmiştir.30
Söylenilen, aynı zamanda özel cümle öğelerini basit ve genişlenmiş biçimlenmeleriyle de
bildirmektedir. Cümlenin genişletilmiş öğeleri, tümleç ve belirteç bildirme niteliğindeki özel
ilişkilerin (sıfat, zarf) meydana gelmesi için temel olma görevini yerine getirmektedir.
7. Ele alınan süreçlerin biyolojik ve genetik yığını, bireysel dil yeteneği oluşumundan
ibarettir. Buna rağmen Türk çocuklarının konuşmasında arka plandaki bilgi birikiminin ortaya
çıkması bir örnektir. Söz konusu çocuklarca 4,5-5 yaşlarından 7 yaşına kadar zarf-fil ve sıfat-fiil
merkezli kelime guruplarının aktif bir şekilde benimsenmesi, kronolojik olarak IV-V. çağların
sona eren kısmına uygun düşmektedir.31
Buna bağlı olarak fiilin geçişli ve geçişsiz şekillerine
ayrılması, özel sözlü metnin (ifadenin duruma bağlı şartlandırılma zaruretinden belli bir ölçüdeki
sapmayla), birleşik ve çok yüklemli cümlelerin biçimlenmesi ise, ancak V-VI. çağların başında
gerçekleşmiştir.
Sıfat-fiil ve zarf-fiil varlığının evrensel bir biçimdeki oluşu, kelime bölüklerinin olmuş
geçmiş ayrıntılarıyla biçimlenmemesi durumunu yansıtmaktadır. Söz konusu sıfat-fiiller ve zarf-
fiiller, çok yüklemliliğin merkezi rolünü üstlenmekte ve IV-V. çağların nispeten erken
evrelerinde ortaya çıkan köklerin fiile yanaşmasıyla oluşan birleşik kelime görünüşündeki
karmaşık sözcelerde çok yüklemlilik izlerinin yığını olarak tespit olunmaktadır. Birçok çağdaş
Türk (ve diğer Altay) dillerinin ortak özelliği, kelime bölüklerinin geçmişteki ayrıntılarıyla
biçimlenmemesi durumunun onlarda daha açık bir şekilde yansımasından (başka tipolojik
30
Meşaninov İ. İ. Glagol. L.,s.238-242 (Fiil). 31
Sheka Yu. V. Elementı teori sintaksiçeskoy svyazi i intonologii v sinxroniçeskom i diaxroniçeskom osveşenii.
BY. 1992, No 5 (Sözdizimsel İlişki ve İntonoloji Teorisi Unsurlarının Eşzamanlı ve Artzamanlı Olarak İncelenmesi)
;Yine onun: Gipoteza o vozmojnıx etapax yazıkovoy evolytsii. VY. 1994, No 1.(Dil Evriminin Mümkün Evreleri
Üzerine Varsayım).
331
özellikli dillerle karşılaştırmada), aynı zamanda sıfat-fiillere ve zarf-fiillere birçok hâlde iyelik ve
hâl eklerinin eklenilmesinden ibarettir. IV-V. çağların sonunda, ilk dil geçişsiz fiil şekillerinde
daralmış olan ve tek bir basit cümle varlığı şartlarıyla ortaya çıkan çok yüklemlilik, sadece basit
cümlenin yüklemi biçiminde ger-çekleşmiş ve aynı zamanda müstakbel geçişli ve geçişsiz fiil
şekillerinin bitişik nitelikteki ayrıntılarıyla biçimlenmemesi durumunu doğurmuştur. Söz konusu
şekillerin gerçekleşmesi, yukarıda da belirtildiği üzere V-VI. çağların başında vuku bulmuştur.
İlk Türkçede çok yüklemli bir sentaksın ve metnin oluşumu, diğer Altay dillerindeki (V-
VI. çağlar Türk dönemidir) uygun süreçlerden ayrı olarak gerçekleşmektedir. Bu, Türkçe çok
yüklemli sentaksın Moğol ve Tunguz-Mançu dillerinin uygun özelliklerinden seçilen önemli
farklarında meydana gelmektedir. İlk Türkçe, söz konusu çağın sonuna doğru önce Bulgar, Oğuz-
Karluk-Kıpçak, Uygur-Oğuz ve Kırgız-Kıpçak ilk dillerine, sonra ise Hazar, Bulgar, Kıpçak,
Oğuz, Karluk, Eski Uygur, Eski Kırgız dillerine ayrılmıştır.32
İlk Türkçenin söz konusu ilk dillere
ve dillere ayrılması, metnin tedricî oluşumunun, yazının ve müstakbel edebî dillerin sonraki
süreçlerinin bir ifadesi olmuştur.
8. Araştırmaların karşılaştırılabilirliğinin ve genel yöneltiminin yeterince sağlanabilmesi
için açıklanan prensiplerle genel koordinatın kendine özgü bir evrim sistemi oluşturulmuştur. Bu
olmadan kategorilerin ve belirtilerinin rekonstrüksiyonunun yapılması mümkün değildir.
32
Şeka Yu. V. İerarxiya prayazıkov (nekotorıe problemı i konkretnıe metodı analiza) // 90 let N. A. Baskakovu. M.,
1996, s. 246 (İlk Dillerin Hiyerarşisi: Bazı Problemler ve Somut Tahlil Yöntemleri).
332
III TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
TÜRKCӘ UYĞUNLAŞDIRMALI-AÇIQLAMALI LÜĞӘTLӘR
Türkçe-Azerice Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğün Düzenlenme İlkeleri
“Söz konusu iki yazı dilli aktarmalı-açıklamalı sözlük, içeriğine göre aşağıdaki şekilde
düzenlene bilir:
1. Madde başı kelimelerin türleri, kökenleri, ağızlardaki kullanımları ve terimlerin
ait oldukları alanlarının yanı sıra, sözcüklerin hangilerinin yeni kelime olduğunun da
gösterilmesi;
2. Her iki yazı dilinde aynı olan kelimelerin yazım şekillerinin gösterilmesi
(acıtmak>acıtmaq, açık sözlü>açıqsözlü, açık seçik>açıq-seçik vb.), anlamlarının kısaca
açıklanması; kelimelerin Türkiye Türkçesinde olan ama Azerbaycan Türkçesinde bulunmayan
veya tam tersi, anlamlarının ve birden fazla anlamlarının betimlenmesi. Söz gelimi:
‘Acıtmak>acıtmaq’ kelimesi, birincil “acılık vermek, acılaştırmak’ leksikal-anlamsal alanıyla her
iki yazı dilinde birbirine uygun düşmektedir. Bunun yanı sıra ‘acıtmak>acıtmaq’ kelimesinin söz
konusu yazı dillerinde farklı olan leksik-anlamsal kullanım çalarları da bulunmaktadır. Şöyle ki;
Türkiye Türkçesinde söz konusu kelimenin “ağrı ve sızı duymasına sebep olmak’ (Türkçe
Sözlük, I, s.10) olarak ifade ettiği ikincil bir leksik-gramatikal (homonomik; eşsesli bir kelime
biçimi olarak) çaları da vardır. Oysa Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesindeki söz konusu
ikinci anlam, diğer bir leksik-sözlüksel birimle, yani ‘ağrıtmak’ sözcüğüyle ifade edilmektedir.
Bunun yanı sıra Azerbaycan Türkçesinde söz konusu kelimenin birincil leksik-anlamsal anlamına
paralel olarak, ikincil bir ‘sinirlendirmek>kızdırmak’ homonomik anlamı da bulunmaktadır.
Türkiye Türkçesindeki “mayalamak” sözcüğünün karşılığı olarak ise Azerbaycan Türkçesinde
söz konusu kelimenin birincil anlamının çaları kullanılmaktadır: Turşutmaq, qıcqırtmaq, acıtma
qatıb yetişdirmәk. Xәmiri acıtmaq (Azfrbaycan dilinin izahlı lüğәti, I, s. 163.)
3. Türkiye Türkçesinde kullanılan ama Azerbaycan Türkçesinde aynı leksikal
karşılığı bulunmayan kelimelerin Azerbaycan Türkçesindeki uygun sözlüksel karşılıklarının
belirlenmesi ve karşılığı bulunmayan kelimelerin anlamlarının açıklanması. Söz gelimi:
Anahtar>açar; Acındırmaq: tәәssüf doğurmaq, şәfqәt doğurmaq; Açılım: açılma işi,
gelişme; meyletmek gibi.
333
4. Türkçe Sözlük’te eş sesli (homonim) olarak belirlenen birçok kelime, madde
başı kelime olarak verilmiştir. Kaynakları ve anlamları farklı olan söz konusu kelimelerin
anlamları (saf (I), saf (II), boy (I), boy (II) vb. biçiminde), birbirinden ayrılarak açıklanmıştır.
Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğünde de söz konusu
kelimelerin anlamlarının Azerbaycan Türkçesindeki uygun anlamsal-sözlüksel karşılıklarının
verilmesiyle açıklanması;
5. Bazı eş sesli (homonim) kelimelerin Türkçe Sözlük’te ve Azerbaycan Türkçesi
Sözlüğü’nde madde başı kelimeler olarak verilmesinde farklar vardır. Söz gelimi top kelimesi,
Türkçe Sözlük’te çok anlamlı kelime olarak, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü’nde ise eş sesli
(homonim) bir kelime olarak yer almaktadır: Benzeri kelimelerin söz konusu sözlükte madde
başında değil, madde içerisinde eş ses. (eş sesli) veya hom. (homonim) kısaltmalarıyla verilmesi;
eş sesli kelimelerin Türkiye Türkçesinde bulunmayan anlamsal-yapısal varyantlarının ve birden
fazla leksik anlamlarının gösterilmesi: Top kelimesinin ifade ettiği birincil leksik-anlamsal alanın
spor oyunlarında kullanılan bir aletin adıyla bağlı olduğunun ve hem Türkiye Türkçesinde hem
de Azerbaycan Türkçesinde söz konusu kelimenin “gülle veya şarapnel atan büyük, ateşli
silah” ve “kumaş, kağıt” gibi şeylerin belli miktardaki “bağı, ferde” gibi ikincil ve üçüncül
leksik-anlamsal alanları da bildirdiğinin belirlenmesi; bunun yanı sıra ‘top’ kelimesinin
gösterilen leksik-anlamsal anlamlarına bağlı olarak, Türkiye Türkçesindeki ve Azerbaycan
Türkçesindeki farklı kullanım çalarlarının betimlenmesi. Söz gelimi Türkiye Türkçesinde
Azerbaycan Türkçesinden farklı olarak, ‘top’ kelimesinin söz konusu birincil leksik anlamına
bağlı olarak bazı alet adlarını ifade ettiğinin gösterilmesi (kantarın topu, saatin topu gibi);
Azerbaycan Türkçesinde ise Türkiye Türkçesinden farklı olarak, ‘top’ kelimesinin söz konusu
birincil leksik anlamının bir çalarının takı edatıyla veya sıfatla türeyen ve bir kelime grubu olarak
deyimleşen dil biriminin mecazileşmiş birleşeni yerinde olduğunun belirlenmesi. Söz gelimi: Top
kimi (sağlam) > sağlıklı; gerek Türkiye Türkçesinde, gerekse Azerbaycan Türkçesinde ‘top’
kelimesinin birincil leksik anlamının bir çalarının birleşmesiyle deyimleşen ‘top gibi gürlemek,
top gibi patlamak; top kiki açılmaq, top kiki partlamaq’ gibi dil birimlerinin kullanılmasındaki
herhangi bir farklılığın bulunmadığının gösterilmesi vb.
6. Her iki Oğuz grubu Türk yazı dilinin kelime hazinesinde eş anlamlı kelimeler
olarak bilinen ama hem kullanım sıklığına, hem de kullanım alanlarına göre farklılaşan
sözcüklerin Türkçe Sözlük’teki madde başı sırasına göre belirlenmesi. Söz gelişi: Açıkçası is.
334
açığı, doğrusu; Açık elli sıf. әliaçıq; Açık ellilik is. әliaçıqlıq; Açık kalpli sıf. açıq ürәkli;
Açık kalplilik is. Açıqürәklilik; Açım, açış is. açılış vb.” (Musaoğlu 2004: 279-281).
“KISALTMALAR
açık. açıqlama açıklama
avto. avtomobil otomobil
anat. anatomiya anatomi
antrop. antropologiya antropoloji
Ar. әrәb Arap
arxit. arxitektura mimarlık
ask. asker işi asker
astr. astronomiya astronomi
b. e. ә. bizim eradan әvvәl milat’tan öncә
bağ. bağlayıcı bağlaç
biol. biologiya biyoloji
biokim. biokimya biyokimya
bot. botanika botanik
coğr. coğrafiya coğrafi
e. s. eramızdan sonra milat’tan sonra
Edil. mәchul edilgen
Ed. әdәbiyyat edebiyat
eş. omonim eşsesli
geol. gelogiya jeoloji
geom. geometriya geometri
is. isim isim
kar. qarşılığı karşılığı
hlk. danışıq dilindә halk ağzında
qram. qrammatika gramer
dan. danışıq dilindә halk ağzında
dәn.//den. dәnizçilik denizçilik
dial. dialektologiya dialektoloji
335
dipl. diplomatiya diplomasi
v.s vә sairә vesaire, vb.
zool. zoologiya zooloji
b.//bkz. baxın bakınız
q. qarğış kargış
komp. kompüter bilgisayar
cәm. ş. cәm şәkli çoğul şekli
linq. linqvistika lengüistik
riy.//mat. riyaziyyat matematik
meteor. meteorologiya meteoroloji
mәs. mәsәlәn örneğin
mif.//mit. mifologiya mitoloji
mus. musiqi müzik
mәc.//mec. mәcaz mәna mecaz anlam
nsz. tәsirsiz feil nesne almayan fiil
ped. pedaqoqika pedagoji
poliqr. poliqrafiya matbaaçılık
psixol.//psikol. psixologiya psikoloji
sosiol. sosiologiya sosyoloji
s. sifәt sıfat
tar. tarix tarih
tex.//tek. texnika teknik
texnol. texnologiya teknoloji
hüq. hüquq hukuk
Far. fars Fars
farm. farmokologiya farmokoloji
fiz. fizika fizik
fiziol. fiziologiya fizyoloji
f. feil fiil
fәl.//fel. fәlsәfә felsefe
Fr. fransız Fransız
336
kim. kimya kimya
şaxm. şaxmat satranç
zf. zәrf zarf
var. variant varyant
□ İşareti, sabit birleşmeli kelime kalıplarına, ◊ işareti ise deyimlere işaret etmektedir.”
(Musaoğlu 2010:161162).
3.1. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi atalar sözlәri lüğәti*
A
Abad kәnd tüstüsündan bәlli olar.
Abat köy dumanından belli olur.
Abdal at mindi, özünü bәy sandı.
Aptal ata binmiş, kendini bey sanmış.
(Aptal ata binerse bey oldum sanır, şalgam aşa girerse yağ oldum sanır).
Abdal düyündәn-toydan, uşaq oyundan usanmaz.
Aptal düğünden-toydan, çocuk oyundan usanmaz.
* Sözügedәn bölüm müәllifin 1975-ci ildә Türkiyәdә yayımlanan “Türkçe Açıklamalı Azerbaycan Atasözleri”
(1995:11-42) kitabında qismәn yer almışdır. Ancaq kitab sonradan tәkmillәşdirilәrәk yenidәn hazırlanmış vә kitaba
yeni atalar sözlәri әlavә edilmişdir. Burada verilәn atalar sözlәri dә mәhz kitabın yeni nüsxәsindәndir.
337
Abdal oynayanda qar yağar.
Aptal oynadığında kar yağar.
Abdaldan paşa olmaz, taxtadan maşa.
Aptaldan paşa olmaz, tahtadan maşa.
Abdalın qarnı doyunca gözü qapıda olar.
Aptalın karnı doyunca gözü kapıda olur.
Abır harda, çörәk orda.
İtibar neredeyse, ekmek oradadır.
Abırlı abrından qorxar, abırsız nәdәn qorxar?
İtibarlı itibarından korkar, itibarsız neden korkar.
Ac ayı oynamaz.
Aç ayı oynamaz.
Ac bayıra qaçar, yalavac bir evә girәr.
Aç bayıra kaçar, yalavaç (aç-susuz) bir eve girer.
Ac bәydәn tox it yaxşıdır.
Aç beyden (ağadan) tok it iyidir.
(Aç arslandan tok domuz yeğdir).
Ac canavarlar ağız-ağıza yatar.
Aç canavarlar ağız ağza yatar.
Ac doğrar, tox yeyәr.
Aç doğrar (hazırlar), tok yer.
338
Ac donuz darıdan çıxmaz.
Aç domuz darıdan çıkmaz.
Ac elә bilәr hamı acdır, tox elә bi1әr hamı toxdur.
Aç herkesin aç olduğunu, tok herkesin tok olduğunu sanır.
Ac әlinә düşәni yeyәr, tox ağzına gәlәni deyәr.
Aç eline düşeni yer, tok ağzrna geleni der.
(Aç ne yemez, tok ne demez).
Ac köpәk özünü aslana vurar.
Aç köpek kendini aslana çarpar.
Ac qal, dilәnçi olma.
Aç kal, dilenci olma.
Ac qalmaq borclu olmaqdan yaxşıdır.
Aç kalmak borçlu olmaktan iyidir.
Ac qoyun viran dәyirman sahibinә başağrısıdır.
Aç koyun, viran değirmen sahibine baş ağrısıdır.
Ac qurd aslanı basar.
Aç kurt arslanı basar.
(Aç kurt arslana saldırır).
Ac qurd balasını yeyәr.
Aç kurt yavrusunu yer.
339
Ac qurd sürünün ortasına girәr.
Aç kurt sürünün ortasına girer.
Ac nә olsa yeyәr, nә olsa da söylәr.
Aç ne olursa yer, ne olursa söyler.
Ac oldun—çobana qoşul, yoruldun—sarbana.
Acıkınca çobana, yorulunca kervanbaşma koş.
Ac ölmez gözü qaralar,
Borclu ölmәz, üzü saralar.
Aç ölmez, gözü kararır;
Borçlu ölmez, yüzü sararır.
(Aç ölmez, gözü kararır; susuz ölmez benzi sararır).
Ac özünü oda vurar.
Aç kendini ateşe atar.
(Aç elini kora sokar).
Ac toxun üzünә baxmaqla doymaz.
Aç, tokun yüzüne bakmakla doymaz.
Ac toyuğun yumurtası tәrs düşәr.
Aç tavuğun yumurtası ters çıkar.
Ac toyuq yuxusunda darı görәr.
Aç tavuk, düşünde darı görür.
(Aç tavuk düşünde kendini buğday ambarında görür).
340
Ac yat, başını dik saxla.
Aç yat, başını dik tut.
Ac yatım, salamat yatım.
Aç yatayım, sağlıklı yatayım.
Aca doqquz yorğan örtmüşlәr, yenә dә yuxulaya bilmәmiş.
Aça dokuz yorgan örtmüşler, yine de uyuyamamış,
Aca nә halal, nә haram?!
Aça ne helâldir, ne haramdır?
Acdan ummaq olmaz.
Açtan umulmaz.
Acgöz adamdır, açıq gözdәn kirpik qopardır.
Aç gözlü adam, açık gözden kiprik koparır.
Acı dilin yarası qılınc yarasından pis olar.
Acı dilin yarası kılıç yarasından kötü olur.
Acı dindirmә, toxu tәrpәtmә.
Açı dindirme, toku rahatsız etme.
Acı söz ürәk bulandırar.
Acı söz yürek bulandırır.
Acı sözü bir batman bal ilә yemәk olmaz.
Acı söz bir batman bal ile de yenmez.
341
Acığın әvvәli dәlilik, axırı peşmançılıq.
Öfkenin evveli delilik, sonu pişmanlıktır.
Acığı gәlәn su içәr.
Öfkelenen (hoşuna gitmeyen) su içer.
Acıqlı başda ağıl olmaz.
Öfkeli başta akıl olmaz.
Acıqlı dilәnçinin torbası boş qalar.
Yalvarmayan dilencinin torbası boş kalır.
Acın evindә nә od olar, nә ocaq.
Açın (fakirin) evinde ne ateş olur, ne ocak.
Acın gözü çörәk tikәsindә olar.
Açın (fakirin) gözü ekmek lokmasmda olur.
(Açın gözü ekmek teknesinde olur).
Acın imanı olmaz, toxun—amanı.
Açın (fakirin) imanı, tokun amanı olmaz.
Acın qarnı doyar, gözü doymaz.
Açın (fakirin) karnı doyar, gözü doymaz.
Acından günorta durur, bığını yağ ilә burur.
Acından öğleye kadar durur, bıyığını yağ ile burar.
Acını dadmayan şirini bilmәz.
Acıyı tatmayan tatlıyı bilmez.
342
Aciz adam qorxaq olar.
Âciz adam korkak olur.
Acizә toxunmazlar.
Âcize dokunmazlar.
Acla әcәli yetәn birdir.
Aç ile eceli yeten birdir.
(Aç ile eceli gelen söyleşir).
Aclıq adama oyun öyrәdәr.
Açlık adama oyun öğretir.
Aclıq ayıya darayı oxudar.
Açlık ayıya türkü okutur.
Aclıq bir il gedәr, minnәt—min il.
Açlık bir yıl sürer, minnet bin yı1.
Aclıq ilә toxluğun arası bir parça çörәkdir.
Açlık ile tokluğun arası bir parça ekmektir.
(Açlık ile tokluğun arası yarım yufka).
Aclıq zarafat deyil.
Açlık zerafet değildir.
Aclıqda darı çörәyi halvadan şirin olar.
Açhkta darı ekmeği helvadan tatlı olur.
(Aça kuru ekmek bal helvası gibi gelir).
343
Acmış eşşәk atdan yeyin gedәr.
Acıkan eşek attan hızlı gider.
Acmış qudurmuşdan betәrdir.
Acıkmış kudurmuştan beterdir.
Açaram sandığı, tökәrәm pambığı.
Açarım sandığı, dökerim pamuğu.
(Açtırma sandığı söyletme kötüyü).
Açıq ağız ac qalmaz.
Açık ağız aç kalmaz.
Açıq qaba it dәyәr.
Açık kaba it değer (siyer).
Açıq qapını döymәzlәr.
Açık kapıyı çalmazlar.
Açıq sevda baş tutmaz.
Açık sevda baş tutmaz.
Açıq süfrә tәklif istәmәz.
Açık sofra teklif istemez.
Açıq süfrәnin bir eybi var, örtülü süfrәnin—yüz eybi.
Açık (kurulu) sofranın bir ayıbı, kapalı sofranın yüz ayıbı olur.
Açma hәr pәrdәni, arxasında min sirr var.
Açma her perdeyi, arkasında bin sır vardır.
344
Ad aslanındır.
Ad aslanındır.
Ad mәnim, yar özgәnin.
Ad benim, yar başkasının.
Adam ac olanda pendir-çörәk dә lәzizdir.
İnsan aç olduğunda peynir ekmek de lezzetlidir.
Adam adam sayәsindә adam olar.
Adam adam sayesinde adam olur.
Adam adamdır, olmasa da pulu,
Heyvan heyvandır, atlas olsa da çulu.
Adam adamdır, olmasa da pulu,
Hayvan hayvandır, atlas olsa da çulu.
(Adam adamdır, olmasa da pulu; eşek eşektir, olmasa da çulu).
Adam adamı bәzәmәz, adam adı bәzәyәr.
Adam adamı bezemez, adam adı bezer (süsler).
Adam adamı bir dәfә aldadar.
Adam adamı bir defa aldatır.
Adam ağzında söz, qazan altında köz.
Adam ağzında söz, kazan altında köz.
Adam başından böyük danışmaz.
Adam başından büyük laf etmez.
345
Adam danışanda utanar, dalaşanda utanmaz.
Adam konuşurken utanır, dalaşırken utanmaz.
Adam әlini bir dәfә yandırar.
Adam elini bir defa yakar.
Adam gedәr, adı qalar.
Adam gider adı kalır.
Adam gәrәk arxasız olmasın.
Adamm arkasız (desteksiz) olmaması gerek.
Adam gәrәk özü öz hәkimi olsun.
Adam kendi kendinin hekimi olmalıdır.
Adam gözlәmәklә sәbirli olar.
Adam beklemekle sabırlı olur.
Adam istәsә dağı dağ üstә qoyar.
Adam isterse dağı dağ üstüne koyar.
Adam işi böyüdәr, iş adamı böyütmәz.
Adam işi büyütür, iş adamı büyütmez.
Adam işini-gücünü bilmәlidir.
İnsan işini gücünü bilmelidir.
Adam qocalanda gözü qazanın dibindә olur.
İnsan yaşlandığında gözü kazanın dibinde olur.
346
Adam qocalanda ikinci dәfә uşaq olur.
İnsan yaşlandığında ikinci defa çocuk olur.
Adam odur, “Dur get”i “Buyur әylәş” dәn tez başa düşsün.
Adam odur ki, “hadi git”i “buyur otur”dan daha tez anlasın.
Adam odur ilqarından dönmyә!
Adam odur ki, vaadinden dönmesin!
Adam oğlu hiylәgәrdir, kimsә bilmәz fәndini.
İnsanoğlu hilekârdır, kimse bilmez fendini.
Adam ol, adamlar cәrgәsindә ol.
Adam ol, adamlar sırasında ol.
Adam olana bir söz yetәr.
Adam olana bir söz yeter.
Adam var ki, adamların naxşıdır,
Adam var ki, heyvan ondan yaxşıdır,
Adam var ki, dindirәrsәn “çan” deyәr,
Adam var ki, dindirmәsәn yaxşıdır.
Adam vardır, adamların nakşıdır,
Adam vardır, hayvan ondan yahşıdır (iyidir),
Adam vardır, konuşturursan “can” der,
Adam vardır, konuşturmazsan yahşıdır (iyidir).
Adam var ki, bir çörәklә min iti dolandırar, adam var, mim çörәklә bir iti dolandıra
bilmәz.
Adam vardır, bir ekmekle bin iti besler, adam vardır, bin ekmekle bir iti besleyemez.
347
Adam var ki, bir şirinin xatirinә min acı udur.
İnsan vardır, bir tatlının hatırına bin acıyı yutar.
Adam var ki, gözdәn qızar, adam var ki, sözdәn qızar.
Adam vardır göze kızar, adam vardır söze kızar.
Adam var ki, rәhmәt aparar, adam var ki, lә’nәt aparar.
Adam vardır rahmet götürür, adam vardır 1ânet götürür.
Adam var ki, sağı ilә solunu bilmәz.
Adam vardır sağı ile solunu bilmez.
Adam var ki, yemәk üçün yaşayır, adam var yaşamaq üçün yeyir.
İnsan vardır yemek için yaşar, insan vardır yaşamak için yer.
Adam var, yaxşı-yamanı bilmәz, adam var, bir söz deyәrsәn, anlar.
İnsan vardır iyiyi kötüyü bilmez, insan vardır bir söz söylesen anlar.
Adam yanıla-yanıla adam olar (adam yanıla-yanıla öyrnәr.)
İnsan yanıla yanıla adam olur.
(İnsan yanıla yanıla pehlivan yenile yenile.)
Adam yıxıldığı yerdәn qalxar.
İnsan yıkıldığı yerden kalkar.
Adı başqa olanın, dadı da başqa olar.
Adı başka olanın tadı da başka olur.
Adım mәnim İsmәtdir, hәr nә versәn qismәtdir.
Benim adım İsmet’tir, her ne verirsen kısmettir.
348
Adımı küvәç qoy, oçaq üstә qoyma.
Adımı güveç koy, ocak üstüne koyma.
Adın anılsın bir çürük qoz ilә
Adın bir çürük ceviz ile anılsın.
(Çam sakızı, çoban armağanı)
Adını çıxart, get dәyirmanda otur.
Adını duyur, git değirmende otur.
Adını mәn verdim, yaşını Tanrı versin.
Adını ben verdim, yaşını Tanrı versin.
Adını verirsәn, dadını da ver.
Adını verirsen, tadını da ver.
Adilin qәzәbindn, zalimin sükutundan qorxmaq gәrәk.
Adilin gazabından, zalimin sükütundan korkmak gerek.
Ağ axça (ağ pul) qara gün üçündür.
Ak akçe kara gün içindir.
Ağ ayranı itә tökәr1әr, qara kişmişi çibә.
Ak ayranı ite dökerler, kara üzümü cebe.
Ağ divara hansı rengi yaxsan, tutar.
Ak duvara hangi rengi boyasan tutar.
Ağ evi görüb qara evi yandırmazlar.
Ak evi görüp kara evi yakmazlar.
349
Ağ göyәrçin qara qarğaya qismәt olub.
Ak güvercin kara kargaya kısmet olmuş.
Ağ gün (adamı) ağardar, qara kün qaraldar.
Ak gün ağartır, kara gün karartır.
Ağ gün qara günü yaddan çıxardar.
Ak gün kara günü unutturur.
Ağ itin pambıq satana zәrәri var.
Ak itin pamukçuya zararı vardır.
Ağ köpәk, qara köpәk, ikisi dә köpәkdir.
Ak köpek, kara köpek, ikisi de köpektir.
Ağ ottan—balta sapı, biri sındı—birini tax.
Ak ottan balta sapı, biri kırılınca birini tak.
Ağ şәkәr qara şәkәr, bir damarı suya çәkәr.
Ak şeker, kara şeker, bir damarı suya çeker.
Ağ üzdә qara xal zinәtdir, qara üzdә ağ xa1—neybәt.
Ak yüzde kara ben ziynettir, kara yüzde ak hal pisliktir.
Ağ üzüm qara üzüm, başını dibindәn üzüm.
Ak üzüm, kara üzüm, başını dibinden koparayım.
Ağa ağ deyiblәr, qaraya qara.
Aka ak derler, karaya kara.
350
Ağa-ağa, girdi bağa, bir quş tutdu o da qurbağa.
Ağa girdi bir bağa, bir kuş tuttu o da kurbağa.
Ağa borc eylәr, nökәr—xәrc.
Ağa borç eder, uşak harç.
Ağa gәtirәr navala, xanım tökәr çuvala.
Ağa getirir nevale, hanım döker çuvala.
Ağa ilә bostan әkәnin, tağı çiynindә bitәr.
Ağa ile bostan ekenin teveği omzunda biter.
Ağa ilә xanım savaşdı, arada nökәrin canı çıxdı.
Ağa ile hanım savaşmış, arada hizmetkârın canı çıkmış.
Ağac bar verәndә başını aşağı dikәr.
Ağaç meyve verdiğinde başını eğer.
(Ağaç, meyvesi olunca başını aşağı sallar).
Ağac behiştdәn çıxıb.
Dayak cennetten çıkmıştır.
Ağac әkәnin ömrü uzun olar.
Ağaç dikenin ömrü uzun olur.
Ağac gәtirәnin әvvәl özünü döyәrlәr.
Sopa getirenin önce kendisini döverler.
Ağac kökündәn su içәr.
Ağaç kökünden su içer.
351
Ağac kölgәsiz olmaz, insan sevgisiz.
Ağaç gölgesiz, insan sevgisiz olmaz.
Ağac körpә olanda qara yeldәn qoruyarlar.
Ağaç körpeyken karayelden korurlar.
Ağac meyvni dәyәnә qәdәr böyüdәr.
Ağaç meyveyi olgunlaşana kadar büyütür.
Ağac olan yerdә budaq sınar.
Ağacın olduğu yerde budak kırılır.
Ağac öz kökü üstә bitәr.
Ağaç kendi kökü üzerinde büyür.
Ağac sınanda baltalı da gәlәr, baltasız da.
Ağaç yıkıldığında baltalı da gelir baltasız da.
Ağac tutan baş yarandan çoxdur.
Sopa tutan, baş yarandan çoktur.
Ağac yaş ikәn әyilәr.
Ağaç yaş iken eğilir.
Ağaca çıxan keçinin dala baxan oğlağı olar.
Ağaca çıkan keçinin dala bakan oğlağı olur.
Ağacdan, budaqdan, biri dә gәldi bucaqdan.
Ağaçtan budaktan, biri de geldi bucaktan.
352
Ağacı baltalayanda “sapı mәndәndir” demiş.
Ağacı baltalayınca “sapı bendendir” demiş.
(Ağaca balta vurmuşlar “sapı bedenimdir” demiş.)
Ağacı qurd içindәn yeyәr.
Ağacı kurt içinden yer.
(Ağacın kurdu içinde olur).
Ağacı meyvәsindәn tanıyarlar.
Ağacı meyvesinden tanırlar.
Ağacı yarpaqları bәzәyәr.
Ağacı yaprakları süsler.
[Ağaç yapraklarıyla gürler (güzeldir)].
Ağacın iki başı var.
Sopanm iki ucu vardır.
Ağacın kökü torpaqdadır, insanın gözü yerdә.
Ağacın kökü toprakta, insanın gözü yerdedir.
Ağaclı kendi sel basmaz (aparmaz)
Ağaçlı köyü sel basmaz (götürmez).
Ağalıq pul çoxluğundan deyil.
Ağalık para çokluğuyla değildir.
Ağalıq verimlәdir, igidlik—vurumla.
Ağalık vermekle, yiğitlik vurmakladır.
353
Ağam bir xatın aldı, davanı satın aldı.
Ağam bir hatun aldı, davayı satın aldı.
Ağaya ağa desәn gü1mәyi gә1әr, nökәrә nökәr desәn, ağlamağı gәlәr.
Ağaya ağa dersen gülesi gelir, hizmetkâra hizmetkâr dersen ağlayası gelir.
Ağaya söz anlatmaq—dağı yerindәn qopartmaq.
Ağaya söz anlatmak, dağı yerinden koparmak gibidir.
Ağı gördün, qaranı unutdun?!
Akı görünce, karayı unuttun mu?
Ağı qaradan seçәndә gә1.
Akı karadan seçtiğinde gel.
Ağıl ağıldan üstündür.
Akıl akıldan üstündür.
Ağıl başın böyük1üyündә deyil.
Akıl başın büyüklüğüne bağlı değildir.
Ağıl bazarda satılmaz.
Akıl pazarda satılmaz.
(Akıl para ile satılmaz).
Ağıl gücdn üstündür.
Akıl güçten üstündür.
Ağıl insana sәrmayәdir.
Akıl adama sermayedir.
354
Ağıl var, kamal yox.
Akıl var, kemal yok.
Ağıl var—pul yox, pul var—ağıl yox.
Akıl var para yok, para var akıl yok.
Ağıl yaşda deyil, başdadır.
Akıl yaşta değil baştadır.
Ağıla paxıllıq olmaz.
Akla kıskançlık olmaz.
Ağıldan yavandır, çibdәn yağlı.
Akıldan yoksundur, cepten yağlı (zengin).
Ağıllı adam yüksәkdәn danışmaz.
Akıllı adam yüksekten konuşmaz.
Ağıllı adama әl verәr.
Akıllı, adama el verir.
Ağıllı adamın bir günü, axmağın min günündәn yaxşıdır.
Akıllı adamın bir günü, ahmağın bin gününden iyidir.
Ağıllı araba ilә dovşan ovuna gedәr.
Akıllı, araba ile tavşan avına gider.
Ağıllı balaca yekә cahildәn yaxşıdır.
Akıllı çocuk yaşlı cahilden iyidir.
355
Ağıllı baş bәlasız olar, doğru yol—qәrәzsiz.
Akıllı baş belasız, doğru yol garazsız (pürüzsüz) olur.
Ağıllı baş hәr şeydәn fayda çıxardar.
Akıllı baş her şeyden fayda çıkarır.
Ağıllı bildiyini söylәmәz, dәli söy1әdiyini bilmәz.
Akıllı bildiğini söylemez, deli söylediğini bilmez.
(Akıllı, söylemeden düşünür, akılsız düşünmeden söyler).
Ağıllı bir dәfә aldanar.
Akıllı bir defa aldanır.
Ağıllı bizi tapmaz, dә1i bacadan düşәr.
Akıllı bizi bulmaz, deli bacadan iner.
Ağıllı bizi tapmaz, dәli bizdәn gen gәzmәz.
Akıllı bizi bulmaz, deli bizden ayrı gezmez.
Ağıllı dostunu hәr zaman xatırlar, ağılsız isә işi düşndә.
Akıllı, dostunu her zaman hatırlar, akılsız işi düşünce.
Ağıllı düşmәndәn qorxma, dәli dostdan qorx.
Akıllı düşmandan korkma, deli dosttan kork.
(Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır).
Ağıllı fikirlәşincә dә1i çayı keçdi.
Akıllı düşününceye kadar deli çayı geçti.
(Akıllı köprü arayıncaya kadar deli suyu geçer).
356
Ağıllı fikirlәşincә, dә1inin oğlu bazara gedәr.
Akıllı düşününceye kadar delinin oğlu pazara gider.
(Akıllı düşününceye kadar deli oğlunu everir).
Ağıllı qәm yeyәr, dә1i—qamçı.
Akıllı gam çeker, deli kamçı yer.
Ağıllı işinә baxar, cahil dişinә.
Akıllı işine bakar, cahil dişine.
Ağıllı kamal axtarar, cahil—mal.
Akıllı kemal arar, cahil mal.
Ağıllı kişi qışın qeydinә yayda qalar.
Akıllı kişi kışın hazırlığını yazın yapar.
Ağıllı kişini falçılar sevmәz.
Akıllı kişiyi falcılar sevmez.
Ağıllı olup dәrd çkincә, dәli ol—dәrdini çәksinlәr.
Akıllı olup dert çekeceğine, deli ol derdini çeksinler.
Ağıllı uşaq bәlәkdә özünü qöstәrә.
Akıllı çocuk belekte (beşikte) kendini gösterir.
Ağıllı yoxsul axmaq varlıdan yaxşıdır.
Akıllı yoksul, ahmak zenginden iyidir.
Ağıllının ağzı qәlbindә olur, axmağın qәlbi—ağzında.
Akıllının ağzı kalbinde olur, ahmağın kalbi ağzında.
357
Ağıllının zәnni cahilin hqiqәtindn yaxşıdır.
Akıllınm zannı, cahilin hakikatinden iyidir.
Ağıllınız Xıdır ağa, barmağını basdı yağa.
Akıllınız Hıdır Ağa, parmağını bastı yağa.
Ağıllıya işarә dәliyә kötәk.
Akıllıya işaret, deliye kötek.
Ağılsız adama nәsihәt etmәk, dәnizә su tökmәk kimidir.
Akılsız adama nasihat etmek, denize su dökmek gibidir.
Ağılsız köpәklәr ulduza hürәr.
Akılsız köpekler yıldıza havlar.
Ağın adı var, qaranın dadı.
Akın adı var, karanın tadı.
Ağır basmayınça yüngül qalxmaz.
Ağır basmaymca hafif kalkmaz.
(Ağır basar, yeğni1 kalkar)
Ağır daş batman gәlәr.
Ağır taş batman gelir.
(Ağır taş batman döver).
Ağır günün daşı ağır olar.
Ağır günün taşı ağırdır.
1 Yeğni: Ağır olmayan, hafif.
358
Ağır qazan gec qaynar.
Ağır kazan geç kaynar.
Ağır yükün altına girәnin beli sәrpәr.
Ağır yükün altma girenin beli bükülür.
Ağırı qoyub yüngülü götürmә
Ağırı bırakıp hafifi götürme.
Ağız deyәni qulaq eşitmir.
Ağzın dediğini kulak işitmez.
Ağız ilә qulağın arası dörd barmaqdır.
Ağız ile kulağın arası dört parmaktır.
Ağız torba deyil ki, büzәsәn.
Ağız torba değil ki büzesin.
(Elin ağzı torba değil ki büzesin).
Ağız yandıran aşı qaşıq tanıyar.
Ağız yakan aşı (yemeği) kaşık tanır.
Ağız yemәsә, üz utanmaz.
Ağız yemezse, yüz utanmaz.
Ağıza gәlәn qazancdır.
Ağıza gelen kazançtır.
Ağızdan çıxan başa dәyәr.
Ağızdan çıkan başa gelir.
359
Ağladım işim keçmәdi, indi bir az da gülüm.
Ağladım iş bitmedi, biraz da güleyim.
Ağlamaq çarә etmәz.
Ağlamak çare (para) etmez.
Ağİamaq fayda vermәz.
Ağlamak fayda vermez.
Ağlamaqla günah bağışlanmaz.
Ağlamakla günah bağışlanmaz.
Ağlamayan uşağa süd vermәz1әr.
Ağlamayan çocuğa meme vermezler.
Ağlamaz, ağlamaz, toyda ağlar, gülmәz.
Ağlamaz ağlamaz, düğünde ağlar gülmez.
Ağlarsa anam ağlar, qalanı yalan ağlar.
Ağlarsa anam ağlar, kalanı yalan ağlar.
Ağlı var, kamalı yox.
Aklı var kemali yok.
Ağlınla gör, qәlbinlә eşit.
Aklınla gör, kalbinle işit.
Ağrı gedәr, adәt getmәz.
Ağrı geçer, âdet gitmez.
360
Ağrımayan baş yastığa gәlmәz.
Ağrımayan baş yastığa gelmez.
(Ağrımayan baş yastık istemez).
Ağrımayan başa dәsmal bağlamazlar.
Ağrımayan başa örtü bağlamazlar.
Ağrımayan dişә kәlbәtin nә lazım?!
Ağrımayan dişe kerpeten ne lazım.
Ağrımaz baş qәbirdә olar.
Ağrısız baş kabirde olur.
Ağsaqqal sözünü axıra saxlar.
Aksakal sözünü sona saklar.
Ağzı çörәyә çatan yerdә canını Әzrail aldı.
Ağzı ekmeğe ulaştığı yerde canını Azrail aldı.
Ağzı әyrini boynunun ardından tanımaq olar.
Ağzı eğri, ensesinden tanınır.
(Ağzı eğri, gözü şaşı ensesinden belli olur).
Ağzım yandı, bari aşım aş olaydı!
Ağzım yandı, bari aşım aş olaydı.
Ağzıma aş, qarnıma—daş!
Ağzıma aş, karnıma taş.
361
Ağzıma—dad, qarnıma fәryad!
Ağzıma tat, karnıma feryat.
Ağzıma—pay, qarnıma—vay.
Ağzıma pay, karnıma vay.
Ağzın dәydi harama, doldur gәlsin qalama.
Ağzın değdi harama, doldur gelsin kaleme.
Ağzına bax, tikә götür.
Ağzına bak, lokma götür.
Ağzını tutsan, burnu dillәnәr.
Ağznı tutsan burnu dillenir.
Ah yerdә qalmaz.
Ah yerde kalmaz.
Axar su gedәr, qalmaz.
Akan su gider, kalmaz.
Axar su tәmiz olar.
Akan su temiz olur.
(Akan su yosun tutmaz).
Axar suya dayanma, hәr deyilәnә inanma.
Akan suya dayanma, her denilene inanma.
(Akarsuya inanma, eloğluna dayanma).
Axçalı (pullu) adamdan dağlar da qorxar.
Akçeli (paralı) adamdan dağlar da korkar.
362
Axırda gәlәn qapını örtәr.
Sonradan gelen kapıyı örter.
Axırda gülәn yaxşı gülәr.
Son gelen iyi güler.
Axırı fәna olacaq işi heç başlama.
Sonu fena olacak işe hiç başlama.
Axmağın ağlı başında olmaz, dabanında olar.
Ahmağın aklı başmda olmaz, tabanında olur.
Axmaq adam oğurluq keçi ilә gәzmәyә çıxar.
Ahmak adam çalıntı keçi ile gezmeye çıkar.
Axmaq adam öz sәhvini düz bilәr, ağıllı düzәldәr.
Ahmak adam kendi yanlışını doğru bilir, akıllı düzeltir.
Axmaq axmağı tapar.
Ahmak ahmağı bulur.
Axmaq baş bәlalı olar.
Ahmak baş, belâlı olur.
Axmaq başın bәlasını ayaqlar çәkәr.
Ahmak başm belâsını ayaklar çeker.
(Akılsız başın cezasını ayaklar çeker).
Axmaq özünә düşmәndir, özgәyә necә dost ola bilәr?!
Ahmak kendine düşmandır, başkasına nasıl dost olabilir ki?
363
Axmaq yığar, ağıllı yeyәr.
Ahmak toplar, akıllı yer.
Axsaq atın kor da nalbәndi olar.
Aksak atın kör de nalbantı olur.
Axsaq qoyuna nә dağ, nә aran?
Aksak koyuna ne dağ, ne düzlük fark eder.
Axsaq it ova getmәz, tutsa da buraxmaz.
Aksak it ava gitmez, tutsa da bırakmaz.
Axsaq yabı köhlәn atı keçә bilmәz.
Aksak yabı1 küheylan atı geçemez.
Axsayan büdrәr.
Aksayan kayar.
Axşam qızartısı sabaha yaydır, sәhәr qızartısı axşama vaydır.
Akşam kızıllığı sabaha yazdır, seher kızıllığı akşama vaydır.
Axşam oduna gedәn çox olar.
Akşam oduna giden çok olur.
Axşam sәbri xeyir olar.
Akşamın sabrı hayır olur.
Axşamdan sonra gәlәn qonağın yeyәcәyi soğandır.
Akşamdan sonra gelen konuğun yiyeceği soğandır.
1 Yabı: Iyi yürüyemeyen, koşamayan at.
364
Axşamdan sonra sabahın xeyir olsun.
Akşamdan sonra sabahın hayır olsun.
Axşamın işini sabaha qoyma.
Akşamın işini sabaha bırakma.
(Akşamın işini yarına bırakma).
Axşamın sırrını dan bilәr.
Akşamın sırrını tan bilir.
Axtaran tapar, yoğuran yapar.
Arayan bulur, yoğuran yapar.
Axtardım cahanda başıma bir tac, nә oğrunu tox gördüm, nә doğrunu ac.
Aradım cihanda başıma bir tac, ne hırsızı tok gördüm, ne doğruyu aç.
Axurda yatanla saman satan qardaşdır.
Ahırda yatanla saman satan kardeştir.
Ailәsinin qәdrini bilmәyәn, el-obasının da qәdrini biİmәz.
Ailesinin kadrini bilmeyen el obasınm da kadrini bilmez.
Al almaya daş atan çox olar.
Al elmaya taş atan çok olur.
Al dinsizdәn, ver dinsizә.
Al dinsizden ver dinsize.
365
Al әlinә silahı, qüvvәt versin ilahi.
Al eline silahı kuvvet versin ilahi.
Al qapıda, sat qapıda.
Al kapıda, sat kapıda.
Al malın yaxşısını, çәkmә heç qayğısını.
Al malın iyisini, çekme hiç kaygısını.
Al malını, gör halını.
Al malını, gör hftlini.
Al—utanma, ver—qorxma.
Al utanma, ver korkma.
Ata it çaqqalın dayısıdır.
Ala it çakaim dayısıdır.
Ala qarğa suya düşsә dә qaz ola bilmәz.
Ala karga suya düşse de kaz olamaz.
Alacağını yadında saxladığın kimi, verәcәyini dә yadında saxla.
Alacağını aklında tuttuğun gibi, vereceğini de aklmda tut.
Alacaq ilә verәcәk ödәnmәz.
Alacak ile verecek ödenmez.
Alan alıb varlanıb, satan satıb aldanıb.
Alan alıp zengin olmuş, satan satıp aldanmış.
366
Alan apardı, satan uduzdu.
Alan götürdü, satan ütüldü.
Alan olmasa satan da olmaz.
Alan olmasa, satan da olmaz.
Alan satandan umar.
Alan satandan umar.
Alanın gözü olsa, satan acından ölәr.
Alan açıkgöz olursa satan acından ölür.
Alanın gözü satanın әlindә olar.
Alanın gözü satanın elinde olur.
Alça mәnim, gilas mәnim, tut mәnim, şaftalıda da gözüm var.
Erik benim, kiraz benim, dut benim, şeftalide de gözüm var.
Alçaq yerde çadır qurma.
Alçak yerde çadır kurma.
Alçaq yerdә yatma, sel aparar, hündür yerdә yatma, yel aparar.
Alçak yerde yatma sel götürür, yüksek yerde yatma yel götürür.
(Alçak yerde yatma sel alır, yüksek yerde yatma yel alır).
Alçaqlıqdan ölüm yaxşıdır!
Alçaklıktan ölüm iyidir.
Aldanma dünyaya, “Mәn sağam” demә.
Aldanma dünyaya “Ben sağım.” deme.
367
Aldattım! deyәn özü aldanar.
“Aldattım” diyen kendi aldanır.
Aldığını vermәyәn, aradığını tapmaz.
Aldığını vermeyen, aradığmı bulamaz.
Aldın payını, çağır dayını!
Aldın paynıı, çağır dayını.
Alәm alәm ilәdir, keçәl başı ilә.
Alem alem iledir, kel başı iledir.
Alәm işlәr, el öyünәr, qılınc kәsәr, qol öyünәr.
Alem işler (çalışır), el öğünür; kılıç keser kol öğünür.
(Alet işler, el övünür).
A1әm od tutdu, bir dәstә hәşәmdәn.
Bir deste ottan alemi ateş sarar.
Alәmә adәt oldu, bizә bid’әt.
Aleme adet oldu, bize bid’at.
Alәmә iman verdim, özüm imansız qaldım.
Aleme iman verdim, kendim imansız kaldım.
Alәmә it hürәr, bizә Mazandaran çaqqalı.
Aleme it havlar, bize Mazandaran çakalı.
Alәmi plov tutsa, ala qarğa xörәyini bilir.
Aleme pilav verseler de ala karga kendi yiyeceğini bilir.
368
Alәmin malı-mülkü, Qәmbәrin yırtıq kürkü.
Alemin malı mülkü, Kamber’in yırtık kürkü.
Alıcı quş dimdiyindәn bilinәr.
Alıcı kuş gagasından bilinir.
Alıcı quş kimi başımın üstünü alma.
Alıcı kuş gibi başımın üstünde dolanma.
Alıcı quşun dimdiyi әyri olar.
Alıcı kuşun gagası başka olur.
Alış-veriş misqalla, dostluq—xalvarla.
Alış veriş miskalle, dostluk çuvalladır.
(Muhabbet kantarla, alış veriş miskalle).
Alim olmaq asandır, adam olmaq çәtin.
Alim olmak kolaydır, adam olmak zordur.
Alimin yanında dilini saxla.
Alimin yanında dilini tut.
Allah bacadan tökmәz, gәrәk özün çalışasan.
Allah bacadan dökmez, kendin çalışmalısın.
Allah bir yandan bağlasa, bir yandan açar.
Allah bir yandan bağlarsa bir yandan çözer.
Allah dağına baxar qar verәr.
Allah dağına bakarak kar verir.
369
(Allah dağına göre kar verir).
Allah dәrdi çәknә verәr.
Allah derdi çekene verir.
Allah dәvәyә qanad versәydi, uçurmadığı dam-daş qalmazdı.
Allah deveye kanat verseydi, uçurmadığı dam-çatı kalmazdı.
Allah haqqı nahaqqa vermәz.
Allah, hakkı haksıza vermez.
Allah ilanın әmәlini bilib, ayaqlarını qarnında yaradıb.
Allah yılanın amelini bilerek, ayaklarmı karnmda yaratmış.
Allah insana bir ağız, iki qulaq veribdir, bu da bir söylmәk, iki eşitәk üçündür.
Allah insana bir ağız iki kulak vermiştir ki, bir söylemek iki dinlemek içindir.
(Allah insana iki kulak bir ağız vermiş).
Allah kәrimdir, quyusu da dәrindir.
Allah kerimdir, kuyusu da derindir.
Allah kimә pay vermәyi yaxşı bilir.
Allah kime pay vereceğini iyi bilir.
Allah qardaşı qardaş yaradıb, kisәlәrini ayrı.
Allah kardeşi kardeş, keselerini ayrı yaratmıştır.
(Allah kardeşi kardeş yaratmış, rızkını ayrı yaratmış).
Allah qonağının öz qismәti var.
Tanrı misafirinin kendi kısmeti vardır.
370
Allah paxıla pay vermәz, versә dә qarnı doymaz.
Allah hasetçiye pay vermez, yerse de karnı doymaz.
Allah tәnbәli sevmәz.
Allah tembeli sevmez.
Allah verdikcә, bәndә gümana düşәr.
Allah verdikçe, köle şüpheye düşer.
Allah verdiyini bilәr.
Allah verdiğini bilir.
Allah verәndә yox yerdәn verәr.
Allah verdiğinde yok yerden verir.
Allah vermәyәndә bәndә neylәsin?
Allah vermeyince kul köle neylesin.
(Vermeyince Mabut, neylesin Mahmut).
Allah vermәz quluna, qalar vuruna-vuruna.
Allah vermez kuluna, kalır vuruna vuruna.
Allaha inanmayan bәndәyә dә inanmaz.
Allah’a inanmayan kuluna da inanmaz.
Allahdan gizli deyil, bәndәdәn nә gizlin?
Allah’tan gizli olmayanı kuldan niye gizlersin?
(Allah’ın bildiği kuldan saklanmaz).
371
Allahdan qorxmaz, bәndәdәn utanmaz.
Allah’tan korkmayan kuldan utanmaz.
Allahın işini bilmәk olmaz.
Allah’ın işi bilinmez.
Alma ağacından alma düşәr, armud ağacından—armud.
Elma ağacmdan elma, armut ağacından armut düşer.
Alma arvadın dulunu, yanında gәtirәr qulunu.
Alma avradın dulunu, yanmda getirir kulunu.
Alma öz ağacından uzağa düşmәz.
Elma kendi ağacından uzağa düşmez.
372
3.2. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi frazeoloji lüğәti
QISALTMALAR
Açık. açıqlama açıklama
b.//Bkz. bakın//baxın bakınız
eşses. omonim eşsesli
kar. qarşılığı karşılığı
TÜRK
ALFABESİ
AZӘRBAYCAN
ӘLİFBASI
Aa Mm Aa Qq
Bb Nn Bb Ll
Cc Oo Cc Mm
Çç Öö Çç Nn
Dd Pp Dd Oo
Ee Rr Ee Öö
Ff Ss Әә Pp
Gg Şş Ff Rr
Ğğ Tt Gg Ss
Hh Uu Ğğ Şş
Iı Üü Hh Tt
İi Vv Xx Uu
Jj Yy Iı Üü
Kk Zz İi Vv
Ll Jj Yy
Kk Zz
373
var. variant varyant
374
A
Abır elәmәk: açık. Utanma duyğusu, utanç; haya etmek, utanmak, sıkılmak.
Abır gözlәmәk: açık. Saygılı olmak, edeplenmek.
Abır-hәya elәmәk (etmәk): açık. ve var. Utanmak, hicap duymak (veya etmek).
Abır-hәyadan salmaq: Bkz. Abırdan salmaq.
Abır vermәk: Bkz. Abrını almaq.
Abırdan düşmәk: açık. ve var. Rezil kepaze olmak, rezil rüsvay olmak; (bir işi) yüzüne
gözüne bulaştırmak; sağlığını yitirip zayıflamak.
Abırdan salmaq: açık. ve var. Rezil kepaze etmek; pişman etmek; tahkir etmek,
aşağılamak.
Abi-neysan (abi-leysan) kimi göz yaşı axıtmaq (tökmәk): kar. Nisan yağmuru gibi
gözyaşı dökmek.
Abra mindirmәk: açık. ve var. (Birine, bir şeye) çeki düzen vermek; düzeltmek,
düzenlemek; çeki düzen verdirmek; düzelttirmek, düzenlettirmek.
Abrı getmәk (tökülmәk): açık. ve var. Rezil olmak; aşağılanmak; utandırılmak; itibardan
düşmek; gözden düşmek.
Abrına qısılmaq: açık. Saygılı olmak, utanmak, çekinmek; konuşmaktan kaçınmak,
tepkisini göstermemek, utancından ağzını açmamak. O kötü olaydan sonra ağzını bile açmadı.
Abrına sataşmaq: var. Namusuna dokunmak; namusunu ayaklar altına atmak.
Abrından keçmәk: açık. Utanmayı bir tarafa bırakmak, yüzsüzleşmek.
Abrını almaq: açık. Utandırmak, ayıplamak.
Abrını aparmaq: açık. ve var. Canından bezdirmek; utandırmak.
Abrını atmaq: açık. Utanmamak, yüzsüzleşmek.
Abrını әlinә vermәk: Bkz. Abrını әtәyinә bükmәk.
Abrını әtәyinә bükmәk: açık. ve var. Ayıplamak, yüzünü kızartmak; utandırmak; haddini
bildirmek; ağzının payını vermek.
Abrını götürmәk (tökmәk): Bkz. Abrını aparmaq.
Abrını göy әskiyә bükmәk: Bkz. Abrını әtәyinә bükmәk.
Abrını gözlәmәk: Bkz. Abrına qısılmaq.
Abrını vermәk: açık. Utandırmak.
Ac qurd: açık ve var. Aç kurt gibi, aç gözlü, doymak bilmeyen.
“
375
Acı bağırsaq kimi uzanmaq: var. Yılan hikayesine dönmek.
Acı göz yaşları: açık. ve var. Kanlı yaş/yaşlar dökmek.
Acığa düşmәk: var. İnada binmek; inadı tutmak.
Acığa salmaq: var. İnada bindirmek.
Acığı gәlmәk: var. Sinirine dokunmak, hoşuna gitmemek.
Acığı soyumaq: var. Sinirleri gevşemek (veya yatışmak).
Acığı tutmaq: açık. ve var. Kızmak, öfkelenmek, hiddetlenmek; Siniri oynamak/sinir
olmak.
Acığından (hirsindәn) boğulmaq: açık. Sinirinden (hırsından) boğulmak.
Acığından (hirsindәn) partlamaq: açık. Sinirinden küplere binmek.
Acığından zәncir çeynәmәk: açık. ve var. Sinirleri altüst olmak; sinirleri ayakta olmak.
Acığını basmaq (yemәk): var. Sinirlerine hakim olmak.
Acığını çıxarmaq (çıxmaq): var. Acısını çıkarmak.
Acığını tutdurmaq: açık. var. Sinirlendirmek; sinirine dokunmak, sinirini bozmak.
Acığını... <üstünә> tökmәk: var. Öfkesini almak/çıkarmak.
Acından qarnı quruldamaq: var. Karnı zil çalmak. Acısından karnı gurlar, başında nergiz
parlar.
Acıq çәkmәk: açık. ve var. Birisine karşı kin beslemek (veya tutmak); ıstırap çekmek.
Acıq vermәk: açık. ve var. Takılmak, sataşmak; (birine) huzursuzluk vermek.
Acısını almaq (çıxarmaq): açık. ve var. Acısını çıkarmak; öcünü almak.
Acizin qәnimi: açık. Gücü acizlere yeten.
Aclıq elan etmәk: var. Açlık grevi, ölüm orucu.
Açaram sandığı, tökәrәm pambığı: var. Açtırma kutuyu, söyletme kötüyü.
Açıb ağartmaq. açık. Aydınlığa kavuşturmak, gün yüzüne çıkarmak.
Açıb ortalığa tökmәk: açık. ve var. (Birinin) ayıp, kusur veya suçlarını açıklamak,
söylemek, dolayısıyla kirli çamaşırlarını ortaya dökmek.
Açıq alınla: kar. Alnı açık.
Açıq qapını itәlәmәk: var. Havanda su dövmek.
Açıq qәlblә (ürәklә): kar. Açık kalple (yürekle).
Açıq qıfıla açar salmaq: Bkz. Açıq qapını itәlәmәk.
Açıqlığa (açığa) çıxmaq: kar. Açığa çıkmak, meydana çıkmak.
376
Açıq olmaq. açık. ve var. Açık olmak; samimi olmak.
Açmamış qapı qoymamaq: açık. Çalmadık kapı bırakmamak.
Ad batırmaq: var. Adını kirletmek.
Ad çıxarmaq: var. Adı çıkmak; ün salmak.
Ad elәmәk: var. Adı çıkmak; ün salmak; nişanlamak.
Ad qoşmaq: var. Lâkap takmak.
Ad qoymaq: açık. ve var. Nişanlamak, ad koymak/takmak.
Ad qoyub getmәk: açık. İyi bir isim bırakmak.
Ad vermәk: açık. İhbar etmek, haber vermek.
Adam cәrgәsinә qoymamaq: açık. Adam yerine koymamak.
Adam elәyib ortaya çıxarmaq: var. Adam etmәk.
Adam görmәk: açık. Genellikle yasak olan bir işin yapılması için torpil bulmak.
Adam kimi: kar. Adam gibi. Bu işi adam gibi yap, yoksa kovulursun.
Adam olmaq: kar. Adam olmak.
Adam olub ortaya çıxmaq: açık. ve var. İyi bir duruma gelmek; Adam olmak.
Adam salmaq: açık. Herhangi bir işin yapılması için birisinin aracı veya arabulucu olarak
hizmetinden yararlanmak.
Adam saymamaq: açık. ve var. Birini saymamak, değerli bulmamak; adam yerine
koymamak.
Adam yerinә qoymamaq: kar. Adam yerine koymamak.
Adam yerindә tutmamaq: Bkz. Adam yerinә qoymamaq.
Adamın yerә baxanı: var. Yere bakan yürek yakan.
Addım atmağa qoymamaq: kar. Adım attırmamak.
Addımına haram qatmaq: var. Adımlarını sıklaştırmak.
Adәmdәn xatәmә: açık. Ezelden Ebede.
Adәt görmәk: kar. Adet görmek:
Adı adlara qoyulsun!: Bkz. Adı batsın!
Adı batmaq: kar. Adı batmak.
Adı batmış: kar. Adı batmış.
Adı batsın!: kar. Adı batsın!
377
Adı çıxmaq: kar. Adı çıkmak. Bu deyim, Azerbaycan Türkçesinde çoğunlukla ‘iyi ad
sahibi olmak, ün kazanmak’ anlamında kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, Azerbaycan
Türkçesinde söz komusu deyimin olumsuz anlamda kullanımı da gözlemlenmektedir. Sözgelimi:
Kәnd uşaqları arasında adı çıxmışdı. ‘Köy çocukları arasında kötü ad çıkarmıştı’. Türkiye
Türkçesinde ise, söz konusu deyim sadece olumsuz anlamıyla kullanılmaktadır. Sözgelimi: Bir
kere adı çıkmış artık ne yaparsa boşuna: İnsanın adı çıkacağına canı çıksın daha iyi. ‘Bir dәfә adı
çıxmışdır, artıq nә etsә bir faydası yoxdur. İnsanın adı çıxınca canı çıxsa yaxşıdır’. Böylece ‘Adı
çıxmaq: kar. Adı çıkmak’ deyimi, açıklamalı-aktarmalı bağlamda eşsesli dil birimi olarak
seçilmektedir.
Adı dildәn-dilә (dillәrә) düşmәk: var. Dile düşmek.
Adı dilindәn düşmәmәk: kar. Adı dilinden düşmemek.
Adı dillәrә düşmәk: Bkz. Adı dildәn-dilә (dillәrә) düşmәk.
Adı dillәrdә dastan olmaq: kar. Adı dillerde destan olmak.
Adı dillәrdә gәzmәk (söylәnmәk): kar. Adı dillerde gezmek (söylenmek).
Adı it dәftәrindә (dә) yoxdur: açık. Adı sanı bilinmemek.
Adı qalmaq: kar. Adı kalmak.
Adı qara gәldi: açık. ve var. Dünyası değişmek; kara haberi gelmek.
Adı pisә çıxmaq: var. Adı kötüye çıkmak.
Adı var, özü yox: açık. Adı var, kendisi yok.
Adı yanmaq: Bkz. Adı batmaq.
Adına dәymәz: açık. Adına layık olmamak.
Adına tәbil vurulmaq (döyülmәk, çalınmaq): var. Dile düşmek.
Adını başqasına (özgәsinә) qoymaq: açık. Kötü ününü başkasına yakıştırmak.
Adını başqasından soruşmaq: açık. Kendi adını bile hatırlamamak.
Adını batırmaq: açık. ve var. Adını (kötüye) çıkarmak, rezil etmek; Adı (kötüye) çıkmak,
rezil (rüsvay) olmak; adını kirletmek (veya lekelemek).
Adını әzbәr bilmәk: açık. Çok iyi tanımak.
Adını tut (çәk), qulağını bur: açık. ve var. Lafının üstüne gelmek. İyi adam lafının üstene
gelir; İti an, çomağı hazırla.
Adını tutmaq (çәkmәk); adını tutmamaq (çәkmәmәk): açık. Adını anmak; adını anmamak.
378
Ağ at arpa yemәz?: açık. ve var. Yaşına durumuna uygun olmayan isteklerde bulunmak.
Kırkından sonra azanı teneşir paklar.
Ağ bayraq qaldırmaq: var. Beyaz bayrak çekmek, teslim olmak.
Ağ böhtan: var. Kuru iftira.
Ağ elәmәk: açık. Suistimal etmek; şımarmak.
Ağ gün ağlamaq: açık. İyi dilekte bulunmak.
Ağ gün: açık. İyi gün.
Ağ günә çıxarmaq: açık. Feraha çıkarmak, rahata erdirmek; mutlu etmәk.
Ağ günә çıxmaq: açık. Feraha çıkmak, rahata ermek; mutlu olmak.
Ağ lәkәlәr: açık. Yarım yamalak yapılmış işler.
Ağ yalan: var. Kuyruklu yalan.
Ağa ağ, qaraya qara demәk; ağa ağ demәk, qaraya qara: açık. Doğru söylemek, hakkını
vermek.
Ağacı әlindәn düşmәk: açık. ve var. İhtiyarlanmak; elden ayaktan düşmek (veya
kesilmek).
Ağa qara demәk. var. Akı kara, karayı ak göstermek.
Ağacın (çomağın) o biri başından yapışmaq: açık. Zor kullanmak.
Ağacın iki başı var: var. Madalyonun iki yüzü.
Ağaç-ağaca qoymaq (gәlmәk): açık. Karşı karşıya gelmek, birbirine ters düşmek.
Ağciyәrlik elәmәk: açık. Korkaklık etmek.
Ağdan qaraya söz demәmәk: var. Gözün üstünde kaşın var dememek.
Ağı qaradan seçmәmәk (seçә bilmәmәk): açık. ve var. Akla karayı seçememek.
Ağıl dәryası: açık. Akıl deryası, akıl küpü.
Ağıl elәmәk: kar. Akıl etmek.
Ağıl işlәtmәk: var. Kafayı çalıştırmak, kafayı işletmek.
Ağıl öyrәnmәk: var. Akıl almak/danışmak/sormak.
Ağıl öyrәtmәk: kar. Akıl öğretmek/vermek.
Ağıl vermәk: kar. Akıl vermek.
Ağıl-ağıla vermәk: açık. Danışmak, istişare etmek, akıl danışmak.
Ağıldan kasıb (köypәk): var. Akıl fukarası.
Ağıldan yavan, cibdәn yağlı: açık. Aklı kıt, parası çok.
379
Ağıllara hakim: açık. Akıllara hakim (Çok akıllı).
Ağına-bozuna baxmamaq; ağına-bozuna baxmadan: açık. İyisine kötüsüne bakmamak,
iyisine kötüsüne bakmadan.
Ağır gәlmәk: kar. Ağır gelmek.
Ağır oturmaq: var. Pahalıya mal olmak/oturmak. eşses. Söz konusu deyim, Türkiye
Türkçesinde aynı eşsesli deyimselleşme biçimiyle ve aşağıdaki belirtilen anlamıyla bir
deyimbilimsel uyuşma olarak da kullanılmaktadır: Uslu durmak; aniden bir işe atılmamak, söz
dinler olmak, aklına estiği gibi hareket etmemek; ciddi olmak; çevreye saygı aşılamak. Bunun
yanı sıra Türkiye Türkçesinde ikincil bir sözlüksel-deyimbilimsel anlamıyla da kullanılan söz
konusu deyimin, Azerbaycan Türkçesi söz varlığında ağırlık ölçüsü bildiren ‘batman’ deyim
kurucu ve arkaik nitelikli sözcüğü ile deyimbilimsel kavuşma olarak gerçekleşen ‘Ağır oturub,
batman gelmek’ varyantı da bulunmaktadır.
Ağır tәrpәnmәk: var. Ağırdan/ağır almak.
Ağır-yüngül elәmәk: var. İnce eğirip/eleyip sık dokumak.
Ağırı qoyub yüngülü götürmәk: var. Zora gelememek.
Ağırlıq satmaq: var. Kendini ağır/ağıra/ağırdan satmak.
Ağız açmaq: Ağız eğmek. eş. Söz konusu deyim, Türkiye Türkçesinde eşsesli ‘ağız
açmak’ deyimselleşme biçimiyle ve aşağıdaki belirtilen anlamıyla bir deyimbilimsel uyuşma
olarak da kullanılmaktadır: Söz söylemek, konuşmak; kavgaya başlamak, hiddet göstermek,
taşmak. Bunun yanı sıra Azerbaycan ve Türkiye Türkçeleri söz varlığında söz konusu eşsesli
deyimin, birleşenleri sözdizimsel paralellerle gerçekleşen ‘Ağzını açıb gözünü yummaq’ ve
‘Açtı ağzını yumdu gözünü’ deyimbilimsel kavuşma varyantları da bulunmaktadır.
Ağız-ağıza vermәk: var. Hep birlikte konuşmak, ağız ağıza vermek.
Ağızbir etmәk (elәmәk): var. Ağız/söz bir/birliği etmek.
Ağız burmaq: var. Dudak bükmek.
Ağız-burnunu büzüşdürmәk (turşutmaq): var. Dudak bükmek; ağız burun ekşitip çehre
etmek.
Ağız-burnunu düzәltmәk: var. Çeki düzen vermek.
Ağız-burnunu әymәk//ağız-burun әymәk: var. Ağız burun ekşitip çehre etmek.
Ağız-burnunu әzişdirmәk: var. Ağzını burnunu dağıtmak.
Ağız-burnunu ovmaq: var. Ağzını çarşamba pazarına çevirmek.
380
Ağız büzmәk (büzüşdürmәk): var. Dudak bükmek.
Ağız deyәni qulaq eşitmir: var. Ağzından çıkanı/çıkan sözü kulağı duymamak/işitmemek.
Ağızdolusu danışmaq (demәk): açık. Kendine güvenerek, kibirli kibirli konuşmak.
Ağız әymәk: açık. Taklit etmek; öykünmek.
Ağız lәzzәti ilә yemәk: açık. Ağız tadıyla yemek.
Ağız sözü: var. Boş laf.
Ağızdan ağıza (ağızlarda) dolaşmaq: kar. Ağızdan ağıza dolaşmak.
Ağızdan ağıza düşmәk (köçmәk): var. Dile düşmek.
Ağızdan bilmәk: var. Ezbere bilmek.
Ağızdan boş: var. Boş boğaz/geveze.
Ağızdan iti (diri): var. Çenesi kuvvetli.
Ağızdan olmaq: açık. Konuşmaktan yorulmak.
Ağızlarını bir yerә yığmaq: var. Sözbirliği etmek, ağız birliği etmek.
Ağla batmaq; ağla batmamaq: var. Akla sığmak/sığmamak.
Ağla gәlmәk: var. Akla gelmek.
Ağla sığmaq. Bu mәsәlә heç ağlıma sığmır: kar. Akla sığmak: Bu mesele hiç aklıma
sığmıyor.
Ağlar günә qalmaq (düşmәk): kar. Acınacak duruma düşmek.
Ağlar günә qoymaq: kar. Acınılacaq duruma düşürmek.
Ağlı ala qayada (ala talada): var. Aklı başından bir karış yukarı veya yukarıda.
Ağlı azmaq: var. Aklını kaçırmak/kaybetmek.
Ağlı başdan çıxarmaq: var. Aklını başından almak; aklını çalmak; (birinin ) aklını çelmek.
Ağlı başına gәlmәk: kar. Aklı başına gelmek.
Ağlı başında (olmaq): kar. Aklı başında (olmak):
Ağlı başından getmәk (uçmaq, çıxmaq): kar. Aklı başından gitmek.
Ağlı <birşey> kәsmәmәk: kar. Aklı <birşey> kesmemek.
Ağlı çaşmaq: Bkz. Ağlı azmak.
Ağlı getmәk: Bkz. Ağlı başından getmәk.
Ağlı kәsmәk; ağlı kәsmәmәk; uşaqdır ağlı kәsmir!: kar. Aklı kesmek; aklı kesmemek:
Çocuktur yapar, henüz aklı kesmez!
Ağlı qaçmaq: Bkz. Ağlı azmaq.
381
Ağlı özünә getmәk: var. Kendi bildiğini okumak.
Ağlı uçmaq: Bkz. Ağlı başından getmәk.
Ağlı yerindә olmamaq: Bkz. Ağlı azmaq.
Ağlın çoxluğundan: var. Sivri akıllı.
Ağlına (ağlına-başına) vurmaq: açık. Ölçüp biçmek; bir işe girişmeden önce tüm
olasılıkları düşünmek ve değerlendirmek.
Ağlına batmaq; ağlına batmamaq. Heç ağlıma batmır: var. Akla sığmak veya sığmamak.
Ağlına dua yaz! (yazdır!): açık. Hocaya git de sana akıl öğretsin.
Ağlına gәlmәk; ağlına gәlmәmәk. kar. Bu heç ağlıma gәlmәdi: Aklına gelmek, aklına
gelmemek. Bu hiç aklıma gelmedi.
Ağlına gәtirmәk; ağlına gәtirmәmәk: kar. Aklına getirmek; aklına getirmemek.
Ağlına güç vermәk; ağlına güç vermәmәk: var. Kafayı kullanmak; kafayı kullanmamak.
Ağlına sığışdıra bilmәmәk. Bunu heç ağlıma sığışdıra bilmirәm: kar. Aklına
sığdıramamak. Bunu aklıma hiç sığdıramıyorum.
Ağlına yatmaq; ağlına yatmamaq: kar. Aklına yatmak; aklına yatmamak.
Ağlını aparmaq: var. Aklını başından almak.
Ağlını azdırmaq (aşırmaq): var. Aklını karıştırmak.
Ağlını başına qoymaq: açık. Aklını başına almak, toplamak veya aklını başına devşirmek.
Ağlını başına yığdırmaq: açık. Aklını başına devşirmek.
Ağlını başına yığmaq (toplamaq): var. Aklına başına almak/dermek/toplamak.
Ağlını başından almaq (aparmaq): kar. Aklını başından almak.
Ağlını cәm etmәk (cәmlәşdirmәk): Bkz. Ağlını başına yığmaq.
Ağlını itirmәk: var. Aklını kaçırmak/kaybetmek/oynatmak.
Ağlını külәk aparıb: var. Başında kavak yeli/yelleri esmek. Henüz başında kavak yelleri
estiği için ne demek istediğimizi anlamıyor.
Ağnağaz üyütmәk: açık. Boş boğazlık etmek, boş yere konuşmak.
Ağrım ürәyinә! ağrısı ürәyinә!: açık. Allah belanı versin.
Ağrımayan başına saqqız (sarımsaq) bağlamaq: var. Ağrısız başa sakız yapıştırmak.
Ağrımaz başına dәsmal bağlamaq (çalmaq): var. Ağrısız başa kaşbastı bağlamak.
Ağrımaz başını bәlaya salmaq: var. Ağrımaz başını derde sokmak.
Ağrın alım! ağrın mәnә gәlsin!: var. Kurban olayım, ağrın bana geçsin!
382
Ağrısını çәkmәk: var. Acısını çekmek.
Ağrıyan yerinә toxunmәq (dәymәk): var. Yarasına basmak.
Ağsaqqallıq etmәk (elәmәk): açık. Büyüklük göstermek, etmek.
Ağusuz ilan: açık. Hilebaz.
Ağza (ağızlara) salmaq: var. Dile düşürmek.
Ağza alası (alınası) deyil: açık. Ağza alınmadık (söz).
Ağza baxmaq: kar. Ağza bakmak.
Ağzı açılmaq; izdihamın ağzı açıldı: açık. ve var. Önü açılmak, izdihamın önü açıldı; dili
çözülmek.
Ağzı aralanmaq: var. Dili çözülmek.
Ağzı ayrıla (açıla) qalmaq: var. Ağzı açık kalmak.
Ağzı dadsız olmaq: var. Aş yermek/ermek.
Ağzı değil: var. Aklı ermemek.
Ağzı әyri olmaq: açık. Hoşnutsuz, hoşnut olmayan, memnun olmayan; ekşi surat.
Ağzı fal imiş: açık. Sanki fala bakmış.
Ağzı günә buraxmaq: var. Herşeyi oluruna bırakmak; (bir işi) oluruna bırakmak (veya
bağlamak).
Ağzı günә qalmaq: açık. Sahipsiz; sahipsiz, bakımsız kalmak.
Ağzı ilә milçәk tutmaq (qovmaq): var. Sinek avlamak.
…Ağzı ilә oturub durmaq: açık. Başkasının ağzıyla hareket etmek.
Ağzı ilә quş tutmaq: kar. Ağzıyla kuş tutmak.
Ağzı isti yerdә olmaq. Ağzı isti yerdәdir: açık. ve var. Durumu iyi olmak; umurunda
olmamak.
Ağzı işdә olmaq (işlәmәk): açık. Ağzı boş durmamak; devamlı olarak bir şeyler yemek.
Ağzı kilidlәnmәk: var. (kendi) ağzını kapamak (veya kilitlemek).
Ağzı köpüklәnmәk; ağzı köpüklәnә-köpüklәnә…: açık. ve var. Sinirlenmek, öfkelenmek;
cin ifrit kesilmek/olmak.
Ağzı qatıq (pendir) kәsmir: açık. Sözü geçmemek; herhangi bir işte söz geçirememek.
Ağzı qıfıllanmaq (kilidlәnmәk); Bkz. Ağzı kilidlәnmәk.
Ağzı qızışmaq: açık. ve var. Çok ve düşüncesiz konuşarak ağzına geleni söylemek.
Ağzı qulağının dibinә getmәk: var. Ağzı kulaklarına varmak.
383
Ağzı nәdir (ki...): var. Ne haddine… Hangi cesaretle...!
Ağzı soyudu: açık. Bir şeyden soğumak.
Ağzı söz tutmamaq. Ağzı söz tutmur: açık. ve var. Herhangi bir nedenle konuşamamak
veya ağzı dili bağlanmak.
Ağzı sulanmaq: kar. Ağzı sulanmak.
Ağzı süd qoxumaq: kar. Ağzı süt kokmak.
Ağzı sürüşmәk: var. Dili dolaşmak/sürçmek.
Ağzı var, dili yox: kar. Ağzı var, dili yok:
Ağzı-ağzına (ağız-ağıza) dәymәk: açık. Bir başkasıyla konuşmak imkanı elde ederek
herhangi bir iş üzerine onun fikrini öyrenmek.
Ağzına (ağzıma) <heç> bi şey dәymәyib: var. Ağzına bir şey (veya bir çöp) koymamak.
Ağzına <bir> şapalaq vurmaq: var. Ağzının payını vermek; lafı ağzına tıkamak.
Ağzına ağız (dil) vermәk: açık. Konuşmaya cesaretlendirmek; tahrik etmek, kışkırtmak;
telkin etmek.
Ağzına almaq. Alov bütün evi ağzına aldı: var. İçine almak. Alev bütün evi içine aldı.
Ağzına at başı almaq: var. Avaz avaz bağırmak.
Ağzına atmaq: var. Ağzına atmak, ağzına bir kemik atmak.
Ağzına baxan yoxdur (kimdir): açık. Sözü dinlenmemek.
Ağzına baxmaq: kar. Ağzına bakmak.
Ağzına çullu dovşan yerlәşmir (sığışmır): açık. Atıp tutan, kendini beğenmiş birisi...
Ağzına dil atmaq (vermәk, qoymaq): Bkz. Ağzına ağız (dil) vermәk.
Ağzına düşmәk: kar. Ağzına düşmek.
Ağzına gәlәni danışmaq: var. Ağzına geleni söylemek.
Ağzına gәlәni demәk (söylәmәk): açık. Azarlamak, utandırmak.
Ağzına gәlmәk: var. Dilinin ucuna gelmek.
Ağzına gәtirmәk: var. Dilinin ucuna getirmek.
Ağzına it başı salmaq (almaq): Bkz. Ağzına gәlәni danışmaq.
Ağzına qıfıl vurmaq: var. Ağzına kilit takmak (veya vurmak).
Ağzına qovut almaq: var. Ağzına taş almak.
Ağzına qovut verәn yoxdur (kimdir): açık. Adam yerine koymamak; admdan saymamak.
Sana kemik atan yok!
384
Ağzına qurd düşüb: açık. Saygınlığını kaybetmiş.
Ağzına söz atmaq: açık. Fikir vermek.
Ağzına su alıb oturmaq: var. Dilini yutmak.
Ağzına su almaq (götürmәk): Bkz. Ağzına su alıb oturmaq.
Ağzına şirә salmaq (vermәk): açık. Teşvik etmek, övmek.
Ağzında dili qurumaq: var. Dili kurumak.
Ağzında dili yox: var. Ağzı var dili yok.
Ağzında şirә qalıb: açık. Bir şeye alışmış, tadını almış.
Ağzından (dilindәn) qaçırmaq: kar. Ağzından kaçmak/kaçırmak.
Ağzından bal tökülür: var. Ağzından/dudağından bal akmak/damlamak.
Ağzından çıxmaq: Bkz. Ağzından (dilindәn) qaçırmaq.
Ağzından dürr tökülmәk: açık. Yanlışlığı sebebiyle gülünc olan söz veya cümle. Birisine
alay etmek için söylenilir.
Ağzından düşmәmәk: var. Ağzından/dilinden düşmemek(veya düşürmemek).
Ağzından gәlәni (çıxanı) demәk: Bkz. Ağzına gәlәni (demәk) söylәmәk.
Ağzından inci saçmaq: Bkz. Ağzından dürr tökülmәk.
Ağzından köpük qusmaq: Bkz. Ağzı köpüklәnmәk.
Ağzından qan iyi (qoxusu) gәlir: var. Kana susamış.
Ağzından qıfılı götürmәk: açık. Dilini çözmek; konuşturmak.
Ağzından od (od-alov) püskürmәk: var. Ateş püskürmek/saçmak; ağzından ateş saçmak.
Ağzından od (od-alov) tökülmәk: Bkz. Ağzından od (od-alov) püskürmәk.
Ağzından od (od-alov) yağdırmaq: Bkz. Ağzından od (od-alov) püskürmәk.
Ağzından od yağmaq: Bkz. Ağzından od (od-alov) püskürmәk.
Ağzından söz qaçırmaq: Bkz. Ağzından (dilindәn) qaçırmaq.
Ağzından süd iyi (qoxusu) gәlir: var. Ağzı süt kokmak.
Ağzından vurmaq: var. Ağzına tıkamak.
Ağzını aça bilmәmәk: açık. Ağzını açamamak; korkudan ağzını açıp konuşamamak. O
ağzını bile açamaz.
Ağzını açan kimi. Ağzını açan kimi onu başa düşdüm: açık. Ağzını açınca; ağzını açınca
onu anladım.
Ağzını açdırmaq: açık. Ağzını açtırmak; konuşturmak.
385
Ağzını açıb göyә baxmaq: açık. ve var. İşi olmayıp boş oturmak, hiçbir iş yapmamak;
sinek avlamak.
Ağzını açıb gözünü yummaq: kar. Ağzını açıp gözleri yummak.
Ağzını açıb havaya vermәk: Bkz. Ağzını açıb göyә baxmaq.
Ağzını açıb qulaq asmaq: var. Ağzının içine bakmak.
Ağzını açıb yummaq: açık. ve var. Son nefesinde olmak; son nefesi vermek, ruhunu
teslim etmek.
Ağzını Allah yoluna açmaq: açık. Dilenmek, dilençilik etmek; ağzına geleni söylemek,
heyezan etmek.
Ağzını Allah yoluna qoymaq: açık. ve var. Boş laf etmek/katmak; gevezelik etmek.
Ağzını aramaq: kar. Ağzını aramak/yoklamak.
Ağzını aya tutub ulamaq: açık. Boşuna konuşmak, bağırmak.
Ağzını ayırıb göyә baxmaq: Bkz. Ağzını açıb göyә baxmaq.
Ağzını ayırmaq: var. Ağzını açmak.
Ağzını bağlamaq: var. Çenesini kapamak/kesmek; dilini bağlamak/kesmek.
Ağzını bәdә (şәrә) açmaq: var. Ağzı kara; şom ağızlı.
Ağzını boş qoymaq (saxlamaq): açık. Yumuşak davranmak, zaaf göstermek.
Ağzını boza vermәk: Bkz. Ağzını Allah yoluna qoymaq.
Ağzını büzmәk (büzüşdürmәk): Bkz. Dudak bükmek.
Ağzını dağıtmaq: açık. ve var. Çenesini dağıtmak; ağzına geleni söylemek.
Ağzını әzmәk: var. Çenesini dağıtmak.
Ağzını göyә açmaq: açık. ve var. Tembellik etmek; sinek avlamak; beddua etmek.
Ağzını xeyrә açmaq: kar. Ağzını hayra açmak.
Ağzını qaytarmaq: Bkz. Ağzından vurmaq.
Ağzını gıfıllamaq: Bkz. Ağzına qıfıl vurmaq.
Ağzını qızışdırmaq: açık. Tahrik etmek, kışkırtmak.
Ağzını malalamaq: açık ve var. Ağzını kapatmak, ağzına bir kemik atmak.
Ağzını mismarlamaq: var. Çenesini kapamak/kesmek.
Ağzını mumlamaq: Bkz. Ağzına qıfıl vurmaq.
Ağzını ovmaq (ovuşdurmaq): var. Ağzını burnunu dağıtmak.
Ağzını öyrәnmәk: Bkz. Ağzını aramaq.
386
Ağzını piylәmәk: açık. Rüşvet vermek.
Ağzını saxlamaq: var. Dilini tutmak.
Ağzını sulandırmaq: açık. İmrendirmek; ayartmak; iştah açmak.
Ağzını sürümәk: var. Ağzını eğmek.
Ağzını şәrә açmaq: Bkz. Ağzını bәdә (şәrә) açmaq.
Ağzını tәmiz saxlamaq (açmaq): açık. Ağzını temiz tutmak (küfretmemek).
Ağzını tutmaq: Bkz. Ağzını saxlamaq.
Ağzını yağlamaq (piylәmәk): Bkz. Ağzını piylәmәk.
Ağzını yığmaq: var. Ağzını toplamak.
Ağzını yormaq: var. Çene yormak.
Ağzını yoxlamaq: Bkz. Ağzını aramaq.
Ağzını yum!: var. Kapa çeneni!
Ağzını yumdurmaq: var. Çenesini kapatmak.
Ağzının dadını (lәzzәtini, tamını) bilmәk: var. Ağzının tadını bilmek.
Ağzının kәsәri yoxdur: açık. Sözü değersiz olmak.
Ağzının külәyinә dayana bilmәmәk: açık. ve var. Karşı koyamamak; cevap verememek,
cevaplandıramamak.
Ağzının qaşığı deyil: var. (Birisinin) harcı değil.
Ağzının qaytanını boş buraxmaq: Bkz. Ağzını boş qoymaq (saxlamaq).
Ağzının lәzzәtini bilmәk: Bkz. Ağzının dadını (lәzzәtini, tamını) bilmәk.
Ağzının sözünü bilmәk: açık. Ağzından çıkanı (konuşmasını)bilmek.
Ağzının suyu axmaq: kar. Ağzının suyu akmak.
Ağzının suyunu axıtmaq: Bkz. Ağzını sulandırmaq.
Ağzının tamını bilmәk: Bkz. Ağzının dadını (lәzzәtini, tamını) bilmәk.
Ağzının üstündәn vurmaq: Bkz. Ağzından vurmaq.
Ahı yerdә qalmamaq; ahı yerdә qalmaz. açık. ve var. Ahı yerde kalmamak; ahı yerde
kalmaz; ahı tutmak.
Ahın dağlara!: açık. ve var. Birisine acımak; acısını anlayışla karşılamak; dağlara taşlara.
Axına qarşı getmәk: var. Akıntıya karşı kürek çekmek.
Axınla getmәk: var. Akıntıya kapılmak.
Axır nәfәs; axır nәfәsә kimi: var. Son nefes; son nefesine kadar.
387
Axırı bir yana çatmaq (çıxmaq): açık. Bir neticeye varmak.
Axırı birdir: açık. Akıbeti aynı olmak.
Axırı xeyir olmaq: açık. Akıbeti (sonu) hayır olmak.
Axırı pis qurtarmaq: açık. Kötü sonuçlanmak.
Axırına çıxmaq: Bkz. Axırı bir yana çatmaq.
Axırına daş atmaq. Bkz. Axırı bir yana çatmaq veya axırına çıxmaq.
Axırına nöqtә qoymaq: Bkz. Axırına daş atmaq.
Axırıncı köynәyini әynindәn çıxarmaq: açık. Donuna kadar soymak.
Axırını elәmәk: Bkz. Axırı bir yana çatmaq.
Aqibәtin(iz) xeyir! (Xeyir olsun!): açık. Sonumuz/sonunuz hayır olsun.
Al dilә tutmaq: açık. Kandırmak; tatlı dille kandırmaya çalışmak.
Ala düşmәk: var. Tuzağa düşmek.
Ala itdәn mәşhur (dur): kar. Ala itten meşhur...
Alaca qarğaya da borcludur: var. Uçan kuşa borcu/borçlu olmak.
Alaqarğa balasına aşiq olub: var. Kirpi yavrusunu kadife tüylüm diye sever. Kuzguna
yavrusu anka görünür.
Albuxara torbası kimi: açık. İşe yaramayan kimse.
Alәmә car çәkmәk: var. Yedi mahalleye duyurmak, dünyayı başına toplamak.
Alәmi başına almaq (yığmaq, götürmәk). açık. Bağırnak; herkesi başına toplamak.
Alәmi bir-birinә vurmaq (qatıb-qarışdırmaq): açık. Birbirine düşürmek.
Alığını aşırmaq: açık. Hakkından üstesinden gelmek.
Alın tәri ilә: kar. Alın teriyle.
Alın tәri tökmәk: kar. Alın teri dökmek.
Alın yazısı: kar. Alın yazısı.
Allah ağıl versin: kar. Allah akıl fikir/akıllar versin.
Allah ağzın (ız) dan eşitsin!: açık. İnşallah; Allah ağzından duysun!
Allah, amandır!: Allah rızası için!; açık. Aman Allah’ım.
Allah bağışlasın!: kar. Allah bağışlasın! Bu deyim, Azerbaycan Türkçesinde ‘Allah
günahlarını aff etsin veya Allah esirgesin’ anlamında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde ise
söz konusu deyimin, ‘Allah (çocuğunu, sevgilini) kazadan beladan esirgesin, kötülüklerden
korusun’ anlamında kullanıldığı gözlemlenmektedir. Bu bakımdan ‘Allah bağışlasın!: kar. Allah
388
bağışlasın!’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların açıklamalı-aktarmalı bağlamında eşsesli-
çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.
Allah başına daş salsın!: var. Başına taş düşmek (veya yağmak). Başına taş yağsın!
Allah bәla(sını) versin! kar. Allah belasını versin!
Allah bәndәsi: var. Allah kulu.
Allah bilir: var. Allah bilir.
Allah canını alsın!... Allah canını alsın!
Allah cәzasını versin!... kar. Allah cezanı vermesin/versin!
Allah elәmәmiş; Allah elәmәyә; Allah elәmәsin: kar. Allah etmesin.
Allah elәsin (ki): var. İnşallah; Allah izin verirse…
Allah әtini töksün! açık. ve var. Ayıp günah değil mi?; Allah belanı vermesin!
Allah göstәrmәsin! kar. Allah göstermesin!
Allah qoysa: var. Allah izin verirse…
Allah qüvvәt versin! kar. Allah kuvvet versin!
Allah saxlasın!: var. Allah korusun!
Allah şeytana lәnәt elәsin!: var. Kör şeytana lanet!
Allah tәrәfi...: açık. Doğrusunu söylemek lazım gelirse (veya gerekirse).
Allah uzaq elәsin! kar. Allah uzak etsin!
Allah üzümә (üzünә) baxdı (baxıb): açık. Allah esirgemiş.
Allah vergisi: kar. Allah vergisi.
Allah vurmuşdu: açık. Onun işi değil; Hak etmiyor.
Allah vursun…: var. Allah belanı versin!
Allaha bax! açık ve var. Allah'ın işine bak!
Allahçına buraxmaq: açık. Allah'ın merhametine bırakmak; oluruna bırakmak.
Allahdan olan kimi: var. Ne mutlu ki.
Allahı sevәrsәn: kar. Allah'ı seversen!
Allahın bәlası: kar. Allah'ın belası!
Allahın dilsiz heyvanı: açık. Allah'ın zavallı kulu.
Allahın heyvanı: açık. Allah'ın zavallı kulu; Budala.
Allahın tәnbәli: açık. Tembel; çalışma gücü varken çalışmayan, aylaklık eden.
Allahın verәn (var) günü: kar. Allah'ın/Tanrının günü.
389
Allahın verdiyindәn: var. Allah'ın ne verdiyse.
Allahın yazıq bәndәsi: açık. Allah'ın fakir kulu.
Allahından olmaq: açık. ve var. Şansı yaver gitmek; Allah yürü ya kulum demiş…
Allahü әkbәrin eşidilmәyәn (çatmayan) yeri: açık. ve var. Issız yer; kuş uçmaz kervan
geçmez...
Alnı pak: kar. Alnı pâk, alnı açık.
Alnında yazılmaq; alnında yazılıb: var. Alnına yazılmak; alnına yazılmış.
Alnında yazılmayıb ki...: açık. Alnında yazmıyor ki…
Alnının tәri ilә: kar. Alnının teriyle…
Alt-altda, üst-üstdә: açık. Her şey eskisi gibi…
Alt dodağı <ilә> yer süpürür: var. Suratı yer süpürmek.
Alt-üst etmәk: kar. Alt üst etmek. Bu deyim, Azerbaycan Türkçesinde ‘herhangi bir ciddi
arama işinin yapılması’ ve eleştirmek, yıkmak’ anlamında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde
ise söz konusu deyimin, ‘alt yüzünü üst yüzüne getirmek ve çok karışık duruma getirmek,
düzenini pozmak’ anlamında kullanıldığı gözlemlenmektedir. Bu bakımdan ‘Alt-üst etmәk: kar.
Alt üst etmek’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların aktarmalı-açıklamalı bağlamında eşsesli-
çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.
Alt-üst olmaq: kar. Alt üst olmak.
Altdan geyinib üstdәn qıfıllanmaq: açık. ve var. Bürünmek, sarınmak, örtünmek; giyinip
kuşanmak.
Altdan su yeritmәk: var. Saman altından su yürütmek.
Altdan yuxarı baxmaq (süzmәk): var. Tepeden tırnağa bakmak süzmek.
Altına od qoymaq: var. Yangına körükle gitmek.
Altına vurmaq: Bkz. Altını doldurmaq
Altından çıxmaq: var. Altından kalkmak, üstesinden gelmek.
Altından girib üstündәn çıxmaq: açık. Altından girib üstündәn çıkmak. Bu deyim,
Azerbaycan Türkçesinde ‘her yere sokulabilen, kurnaz veya becerikli, eli uzun bir kimse’
anlamında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde ise söz konusu deyimin, ‘her serveti gereksiz
yere ve düşüncesizcesine harcayarak kısa zamanda bitirmek’ anlamında kullanıldığı
gözlemlenmektedir. Bu bakımdan ‘Altından girib üstündәn çıxmaq: açık. Altından girib üstündәn
390
çıkmak’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların aktarmalı-açıklamalı bağlamında eşsesli-
çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.
Altını çәkmәk: açık. ve var. Sonuçlarına katlanmak; cezasını çekmek.
Altını doldurmaq: var. Küpünü doldurmak.
Altını üstünә çevirmәk: var. Altını üstüne getirmek.
Amanı kәsilmәk: var. Amanı kesilmek; dermanı kesilmek (veya dermandan kesilmek).
Amanını kәsmәk: açık. Dermanını kesmek.
Amerika kәşf etmәk: kar. Amerika'yı yeniden keşfetmek
Amin demәk: kar. Amin demek.
Ana-bala etmәk (elәmәk): açık. Mevcut olan bir şeyden bir tane daha bulundurmak
durumunda söylenen alaycı laf.
Ana xәttini tәşkil etmәk: açık. Ana hattını oluşturmak.
Ana südü kimi (halal): açık. ve var. Ana sütü gibi helal; Ananın ak südü kimi (helal
olsun).
Anadan (anasından) әmdiyi süd burnundan gәlmәk (tökülmәk): kar. Anasından emdiği süt
burnundan (fitil fitil) gelmek.
Anadan әmdiyi südü burnundan gәtirmәk: kar. Anasından emdiği sütü burnundan
getirmek.
Anan ölsün!: açık. ve var. Annenin kötü durumda olan çocuğuna söylediği acıma sözü;
Bana gelsin!.
Anası mәlәr qalmaq: açık. Çocuğu ölen anne.
Anası ölmüş (olsun): açık. Öksüz, fakir.
Anasını ağlar (mәlәr) qoymaq: açık. Anasını gözü yaşlı koymak.
Anasını ağlatmaq: kar. Anasını ağlatmak.
Anasının әmçәyini kәsәn: açık ve var. Hileci, düzenbaz, dolandırıcı, kaltaban, alçak;
Anasının gözü.
Anasının oğlu: açık. ve var. Piç; anası ile babası arasında evlilik bağı olmadan dünyaya
gelen çocuk; piç kurusu.
Anasının südü ilә әmmәk: açık. Anasının sütü gibi helal.
Anasının südü ilә dolanmaq: açık. Helâl parayla yaşamak.
Ancaq adı qalıb: açık. Kendisi yok adı var.
391
And içib qan qusmaq: açık. Israrla yemin ederek inkâr etmek.
Andıra qalmış: açık. Kahrolmuş.
Anqut kimi ağzını açmaq: açık. Angut gibi ağzını açmak; aç gözlü olmak, aval aval
bakmak.
Anqut kimi udmaq: açık. Angut gibi yutmak; önüne gelen yiyeceği çabucak bitirmek.
Anquta dönmәk: açık. Çok zayıflamak, iğne ipliğe dönmek.
Apar-gәtirә salmaq: açık. Bugün git, yarın gel.
Ara (aralıq) qarışmaq: var. Ortalık karışmak. Türkiye Türkçesinde söz konusu deyimin
‘akşam olmak’ kimi ikinci bir anlamı da bulunmaktadır. Bu bakımdan ‘Ara (aralıq) qarışmaq:
var. Ortalık karışmak’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların aktarmalı-açıklamalı bağlamında
Türkiye Türkçesine göre eşsesli-çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.
Ara (aralıq) sözü (söhbәti): açık. Dedikodu.
Ara açılmaq: Bkz. Ara pozulmaq.
Ara pozulmaq: Bkz. Ara dәymәk.
Ara dәymәk: var. Arası (veya araları) açılmak (açık olmak veya bozulmak); darılmak,
kırılmak, incinmek, dostluğu bozulmak.
Ara düzәltmәk: var. Arası düzelmek.
Ara qarışdırmaq: var. Ortalığı karıştırmak.
Ara qatmaq: var. Ara bozmak.
Ara qızışdırmaq: kar. Arayı kızıştırmak.
Ara qurmaq: var. Ara buluculuk etmek.
Ara pozmaq: kar. Ara bozmak
Ara sayxaşmaq (sakitlәşmәk): kar. Ortalığın sakinleşmesi.
Ara sazlamaq: var. Arayı düzeltmek.
Ara soyumaq: açık. ve var. Arası bozulmak, Araya soğukluk girmesi.
Ara vurmaq (vuruşdurmaq): var. Ara bozmak (bozdurmak).
Ara yerdә qalmaq: var. İki arada bir derede kalmak.
Ara yerdә: kar. Ara yerde.
Araba ilә dovşan tutmaq: açık. Bir şeyi hileyle halletmeye çalışmak, Olmayacak duaya
amin demek.
Arabanın dal çarxı: var. Zurnanın son deliği, dış kapının mandalı.
392
Arabanın sәkkizinci tәkәri: Bkz. Arabanın dal çarxı.
Arada (aralıqda) qalmaq: kar. Arada kalmak.
Aradan çıxarmaq: kar. Aradan çıkarmak.
Aradan çıxmaq. kar. Aradan çıkmak.
Aradan sürüşmәk: var. Aradan sıvışmak.
Arakәsmәyә almaq (salmaq): var. Ablukaya almak.
Araları dәymәk (sәrinlәşmәk, soyumaq): var. Araları soğumak.
Aralarından qara pişik keçdi: kar. Aralarından kara kedi geçmek.
Aralarından su (qıl, yel) keçmәz: kar. Aralarında su sızmamak.
Aralarını vurmaq: var. Aralarını bozmak.
Aralığa söz qatmaq. var. Ortaya laf atmak.
Aralığa tökmәk: var. Ortalığa dökmek.
Aralıq adamı: var. Ara bulucu.
Aralıqda qalmaq: kar. Arada kalmak.
Aranda tutdan olmaq, dağda qovutdan (govut): açık. ve var. Dimyat’a pirince giderken
evdeki bulgurdan olmak.
Aranı xәlvәt elәmәk: açık. ve var. Birinin yokluğunu fırsat bilmek, fırsatı yakalamak.
Aranı saz elәmәk (sazlamaq): var. Arayı düzeltmek.
Aranı vurmaq: var. Arayı bozmak.
Arası açılmaq: kar. Arası açılmak.
Arası dәymәk: var. Arası bozulmak.
Arası kök (saz) olmaq; arası olmamaq: kar. Arası iyi olmak; arası olmamak.
Arası olmaq: var. Arası iyi olmak
Arası var. (...arısı sazdır); yaxşı yemәklәrlә arası var Arası var (Arası iyidir); açık. İyi
yemeklerle arası var.
Araya çıxarmaq: var. Ortaya çıkarmak.
Araya düşmәk: var. Ara buluculuk etmek.
Araya girmәk. kar. Araya girmek.
Araya it öldüsü salmaq. açık. ve var. Ortaya konuşmak.
Araya qoymaq: var. Alay etmek.
Araya salmaq: Bkz. Araya qoymaq
393
Araya soxulmaq: açık. ve var. Her işe burnunu sokmak..
Araya söz salmaq: var. Araya laf atmak.
Arxa durmaq: kar. Arka durmak (çıkmak).
Arxa vermәk: var. Sırtını dayamak.
Arxası bağlı olmaq: var. Arkası kuvvetli olmak.
Arxası üstә qoymaq: var. Arkası üstü, sırt üstü koymak, yüz üstü bırakmak.
Arxası yerә dәymәk (gәlmәk); arxasını yerә dayamaq: açık. ve var. Sırtı yere değmek,
arkasını yere dayamak.
Arxasını işә vermәmәk: açık. Tembellik etmek.
Arxasını yerә vurmaq: var. Sırtını yere getirmek.
Arı yemek: açık. ve var. Ardan olmak, utanma, arlanma bilmemek.
Arı yeyib namusu dalına bağlamaq: var. Arı, namusu bir kenara bırakmak.
Arı yuvasına çöp soxmaq: var. Arı kovanına çomak sokmak.
Arı yuvasına dönmәk: var. Arı kovanına dönmek (benzemek).
Arpası artıq (çox) düşmәk: kar. Arpası fazla gelmek.
Artıq-әskik danışmaq: var. İleri geri konuşmak.
Arvad söhbәti: kar. Karı sohbeti.
Arxa-arxaya vermәk. var. Omuz omuza vermek (arka arkaya vermek; dayanmak).
Arxa çevirmәk: kar. Arka çevirmek (sırt çevirmek).
Aslan ürәyi yeyib: var. Aslan sütü emmiş.
Aslanın erkәyi, dişisi olmaz: açık. Cesur yürekli (Özellikle cesur bayanlar için kullanılır).
Asta qaçan namәrd (dir): açık. ve var. Tabanları yağlamak.
Astananın ağzında durmaq: açık. Hedefe yaklaşmak.
Astarı çıxmaq: açık. ve var. Lile lime olmak, ahı gitmek vahı kalmak.
Astarı üzündәn baha: kar. Astarı yüzünden pahalı olmak.
Aşı bişib: var. Defteri dürülmüş.
Aşığı (maçası) alçı durub: var. Aşığı cuk oturmak, işleri rast gitmek.
Aşına duz (su) qatmaq: var. Pişmiş aşa su katmak.
Aşını bişirmәk: var. Defterini dürmek.
Aşının suyunu vermәk: var. Ağzının payını vermek.
At başı salmaq: var. Her işe burnunu sokmak.
394
At gedib, örkәni dә aparıb: açık. Gerekli olan, diğer şeylerin de kaybolması.
At kimi üzә durmaq: açık. Yalancı şahitlik etmek.
At oynatmaq: açık. ve var. Meydanı boş bulmak.
Ata malı kimi bölüşmәk: açık. Miras gibi bölüşmek.
Atam da (atası da ) gәlsә (dirilsә)... var. Babam bile mezardan kalkıp gelsi… Asla.
Atası yanmaq: açık. ve var. Anası ağlamak.
Atasına od vurmaq: açık. ve var. Anasını ağlatmak.
Atasından xәbәrsiz: açık. Babası belli olmamak, Piç.
Atasını dalına sәrimәk: Bkz. Atasına od vurmak.
Atasını yandırmaq: Bkz. Atasına od vurmak.
Atәş-od püskürmәk: kar. Ateş püskürmek.
Atdan düşüb eşşәyә minmәk: kar. Attan inip eşeğe binmek
Atı baş aparmaq: açık. Haddini aşmak.
Atıla-atıla gәlmәk: açık. Eli boş gelmek.
Atılan dırnağına dәymәz: var. Tırnağı bile olmamak.
Atın quyruğu yerә dәyәndә: açık. ve var. Balık kavağa çıkınca, kırmızı kar yağdığında…
Atını <sağa-sola> çapmaq: açık. Başıboş dolaşmak.
Atını daşa bağlamaq: açık. Teskin olmak.
Atlı olub (oldu), mәn piyada: kar. O atlı ben yaya.
Atüstü görmәk: açık. ve var. Yol üstü uğramak, geçerken uğramak.
Avara dolanmaq: var. Avare gezmek, başıboş gezmek.
Avara düşmәk; avara-sәrgәrdan düşmәk. var. Avare kalmak; avare-başıboş kalmak.
Avara qalmaq: Bkz. Avara düşmәk.
Avara qoymaq (salmaq): kar. Avare koymak. İşinden gücünden etmek.
Ay parçası: kar. Ay parçası.
Aya deyir: sәn çıxma, mәn çıxım: açık. ve var. Ayın on dördü gibi.
Aya-günә dönmәk: açık. ve var. Ayda yılda bir.
Aya hürmәk: açık. Boşa iş yapmak.
Ayağa bağlanmaq (dolaşmaq): açık. ve var. Ayağına bağ vurmak. Engellemek, Ayağını
bağlamak.
Ayağa döşәnmәk (düşmәk, yıxılmaq): var. Ayağına düşmek.
395
Ayağa düşmәk: Bkz. Ayağa döşәnmәk.
Ayağa qaldırmaq: Ayağa kaldırmak.
Ayağa salmaq: var. Ayağa düşürmek.
Ayağa vermәk; ayağa vermәmәk: Bkz. Ayağa salmaq.
Ayağı (ayaqları) yer almaq (yer tutmaq): var. Ayaklarının üstünde durmak.
Ayağı açılmaq: kar. Ayağı açılmak (yeniden gidip gelmeye başlamak).
Ayağı bağlanmaq (bağlı olmaq): açık. ve var. Kabız olmak.
Ayağı dәymәmәk: var. Ayak basmamak.
Ayağı düşmәk; ayağı düşmәmәk: açık. Ayağı uğurlu gelmek, ayağı uğursuz gelmek.
Ayağı gordan sallanmaq: var. Bir ayağı çukurda olmak.
Ayağı işlәmәk: açık. Bağırsakları bozulmak. İshal olmak.
Ayağı kәsilmәk: kar. Ayağı kesilmek.
Ayağı uğurlu olmaq: kar. Ayağı uğurlu olmak.
Ayağı üzәngidә: kar. Ayağı üzengide.
Ayağı yer tutan; ayağı yer tutan xәstәlәr: kar. Ayağı tutan, yürüyebilen.
Ayağı yerә dәymәmәk: kar. Ayağı yere değmemek.
Ayağı yüngül: açık. ve var. Ayağı hafif, ayağı uğurlu.
Ayağına aparmaq: var. Ayağına getirmek.
Ayağına bir daş!: var. Ayakları kırılsın!
Ayağına çağırmaq: kar. Ayağına çağırmak.
Ayağına çidar olmaq: kar. Ayağına bağ olmak.
Ayağına daş olmaq (bağlanmaq): Bkz. Ayağına çidar olmaq.
Ayağına duzaq (çidar) olmaq: Bkz. Ayağına çidar olmaq.
Ayağına düşmәk (döşәnmәk): var. Ayağına düşmek.
Ayağına gәlmәk: kar. Ayağına gelmek.
Ayağına getmәk: kar. Ayağına gitmek.
Ayağına qalxmaq (durmaq): kar. Ayağa kalkmak.
Ayağına yazmaq; öz ayağına yazmaq: açık. Birisinin üstüne atmak.
Ayağına yıxılmaq: Bkz. Ayağına düşmәk.
Ayağında qalmaq: açık. ve var. Başına kalmak.
Ayağından çәkmәk: açık ve var. Ayağını sürümek, topallamak; ayağı kesilmek.
396
Ayağından silmәk: açık. ve var. Başından atmak.
Ayağını açmaq: açık. Kabızlığın giderilmesi.
Ayağını basmaq: var. Ayak basmak.
Ayağını basmamaq: Bkz. Ayağı dәymәmәk.
Ayağını başından aşırmaq: açık. İşini bitirmek, öldürmek.
Ayağını boğazına dirәmәk: açık. ve var. Gırtlağına çökmek.
Ayağını düz atmamaq: açık. Yoldan çıkmak.
Ayağını kәsmәk (çökmәk): kar. Ayağını kesmek.
Ayağını yan basmaq: Bkz. Ayağını düz atmamaq.
Ayağını yerdәn götürmәk: var. Ayağını yerden kesmek. Bir vasıtası olmak.
Ayağını yorğanına görә uzatmaq: kar. Ayağını yorganına göre uzatmak.
Ayağının altı möhkәm olmaq: var. Ayağının altı sağlam olmak.
Ayağının altına baxmadan (qaçmaq): açık. ve var. Tabanları kaldırmak, tabanları
yağlamak.
Ayağının altına dәmir (әrsin, maşa) at (atın): açık. ve var. Aşağına sıcak sumu dökelim,
soğuk su mu?
Ayağının altına düşmәk: var. Ayağına düşmek.
Ayağının altında yer (torpaq) yanır: kar. Ayağının altında toprak yanıyor. Savaş zamanı
söylenen bir deyim.
Ayağının altından zәminә (torpaq) qaçmaq: var. Ayağının altından toprak kaymak.
Ayağının altını görmәmәk: açık. ve var. Burnu havada olmak.
Ayağının altını qazımaq (oymaq): var. Birisinin kuyusunu kazmak.
Ayağının altını öpmәk: kar. Ayağının altını öpmek.
Ayağının tozu <da> ola bilmәz: kar. Ayağının tozu bile olamaz.
Ayağının tozu da iyi dә qalmasın: açık. Esamesi okunmasın.
Ayağının tozuna dәymәz: var. Ayağının tozu bile olmamak.
Ayaq açıb yerimәk: açık. Çocuğun yürümeye başlaması.
Ayaq açmaq: açık. Adımlamaya başlamak, adım atmak.
Ayaq almaq: var. Yol almak.
Ayaq altına almaq: kar. Ayak altına almak.
Ayaq altına düşmәk: kar. Ayak altına düşmek.
397
Ayaq altına salmaq: var. Ayak altına bırakmak.
Ayaq altında qalmaq: kar. Ayak altında kalmak.
Ayaq basmağa yer yoxdur: var. Adım atacak yer olmamak.
Ayaq basmamaq: kar. Ayak basmamak.
Ayaq çalmaq: açık. ve var. Bir işi yapmak için sürekli gidip gelmek zorunda kalmak.
Ayak vurmak
Ayaq çәkmәk: kar. Ayak çekmek (kesmek).
Ayaq dirәmәk: kar. Ayak diremek.
Ayaq götürmәk: açık. Hızlı adımlarla gitmek.
Ayaq kәsmәk (çәkmәk): Bkz. Ayaq çәkmәk.
Ayaq olmaq: açık. Bir işe ortak olmak, katılmak.
Ayaq sürmәk: kar. Ayak sürümek.
Ayaq sürümәk: Bkz. Ayak sürümәk.
Ayaq tutmaq: açık. Ayaklanmak, Emekledikten sonra ayaklanmak.
Ayaq üstә qalmaq: var. Ayakta kalmak.
Ayaq vurmaq (döymәk): açık. Bir işi yapmak için sürekli gidip gelmek zorunda kalmak.
Ayaq yığılmaq (kәsilmәk); axşama yaxın küçәlәrdәn ayaq yığıldı: var. Ayak çekilmek;
akşama yakın sokaklarda ayak çekildi.
Ayaq yoluna düşmәk: Bkz. Ayağı işlәmәk.
Ayaqaltı etmәk (elәmәk): açık. Beşparalık etmek, ayağının altına almak.
Ayaqaltı olmaq: kar. Ayakaltı olmak.
Ayaqda qalmaq (sürünmәk): kar. Ayakta kalmak (sürünmek).
Ayaqdan dırnaqdan düşmәk: açık. ve var. Eli ayağı tutmamak, yorulmak.
Ayaqdan diri (cәld): var. Ayağı tez, ayağı çabuk.
Ayaqdan düşmәk: Bkz. Ayaqdan dırnaqdan düşmәk.
Ayaqdan salmaq: açık. Yormak, yorgun duruma getirmek.
Ayaqdan yüngül: Bkz. Ayağı yüngül.
Ayaplarda sürünmәk: açık. Ayaklar altına almak.
Ayaqları ardınca (dalınca) getmәmәk (gәlmәmәk): var. Ayakları geri geri gitmek.
Ayaqları ardınca (dalınca) sürünmәk: açık. Yorgunluktan yürüyemez olmak.
Ayaqları (ayağı) yerdәn üzülmәk: var. Ayakları (ayağı) yerden kesilmek.
398
Ayaqları güclә ardınca (dalınca) gәlmәk: var. Ayaklarını sürümek. Güçlükle yürümek.
Ayaqlarını bir başmağa dirәmәk (dayamaq): var. İki ayağını bir pabuca sokmak.
Ayaqları sözünә baxmır: açık. Ayağı dolaşmak. Sorhoşluktan yürüyememek.
Ayaqları yerә yapışmaq (mıxlanmaq): var. Ayakları yere çivilenmek.
Ayaqlarda sürünmәk: açık. Ayaklarında kalmak.
Ayaqların altını sabunlamaq: açık. Ayağının altına karpuz kabuğu koymak, ayağını
kaydırmak.
Ayaqların ikisini dә bir başmağa dirәmәk: Bkz. Ayaqlarını bir başmağa dirәmәk
(dayamaq).
Ayaqlarına yıxılmaq (düşmәk, qapanmaq): var. Ayaklarına kapanmak.
Ayaqlarını dalısınca sürümәk: Bkz. Ayaqları ardınca (dalınca) sürünmәk.
Ayaqlarını güclә sürümәk: Bkz. Ayaqları ardınca (dalınca) sürünmәk.
Ayaqlarını uzatmaq: kar. Ayaklarını uzatmak.
Ayaqqabılarını cütlәyib qabağına qoymaq: açık. Nazikçe kapıyı göstermek, kovmak.
Ayaqqabılarını yalamaq: açık. Yalakalık etmek.
Aydan arı (tәmiz] sudan (gündәn) duru: kar. Aydan arı (temiz) sudan (günden) duru.
Tertemiz.
Aydınlığa çıxmaq: kar. Aydınlığı çıkmak.
Ayı yuvasına kösöv soxmaq: açık. ve var. Arı kovanına çomak sokmak.
Ayıb olmasın: açık. Affedersiniz (Kötü bir söylemeden önce ifade edilir).
Ayıbına kor olmaq: açık. Utancından konuşamamak.
Ayıq vaxtı olmamaq: açık. Ayık gezmemek, alkolik olmak.
Aynası (eyni) açıq olmaq: açık. Keyfi yerinde olmak.
Aynası (eyni) açılmaq; xәstәnin aynası açıldı: açık. Keyfi yerine gelmek.
Az (azacıq) aşın duzu dәyil: açık. Az akıllı değil.
Az görmәk: var. Azına gelmek.
Azarı qalxmaq (tutmaq); köhnә azarı qalxıb: açık. Hevesi tutmak; eski hevesi tutmak.
Azarı var: açık. Hevesi var, meyli var.
Azarını öldürmәk: açık. Hevesini almak.
399
Әdәbiyyat
Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 2, Deyimler Sözlüğü, Ömer Asım Aksoy, Türk Dil
Kurumu Yayınları, 1976, 968 s.
Atasözleri ve Deyimşler Sözlüğü, 2, Deyimler Sözlüğü, Mehmet Hengirmen, Engin,
Ankara, 2007, 606 s.
Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, I, 1964; II, 1980; III, 1983; IV, 1987, “Elm”
Nәşriyyatı, Bakı.
Dîvân-u Lugâti’t-Türk tercümesi, çeviren: Besim Atalay, cilt: I, II, III, 3. baskı, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.
GÖZLER, H. Fethi 1983, Örnekleriyle Türkçemizin Açıklamalı Büyük Deyimler
Sözlüğü, II, Deyimler Sözlüğü, Genişletilmiş 7. Baskı, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 475 s.
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Kılavuz Kitap), Kültür Bakanlığı Yayınları, I, II
Dizin, Ankara, 1992.
Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, “СОВЕТСКАЯ
ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.
2004, Türk Sözlükçülüğü ve Türkçe Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlükler (Türkiye
Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlüğü’nün Düzenlenme Prensipleri),
Zeynep Korkmaz Armağanı, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara, s. 276-282.
MUSAOĞLU, Mehman 2004, Türkçe Dilbilgisinin düzenlenmesinde Yeni Dilbilimsel
Yöntemlerin Uygulanması Üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 20-26 Eylül,
Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara, s. 2139-2155.
MUSAOĞLU, Mehman 2010, Kemal Abdullanın Eserleri Türkiye Türkçesinde, Kültür
Ajans Yayınları, 207 s.
Оруджов А. А. 1976, Азербайджанско-русский фразеологический словарь
(5500 выражений), Изд-во “Элм”, Баку, 247 с.
400
Türkçe-Kırgızca Sözlük (2005), Hazırlayan: Gülzura Cumakunova, Kırgızıstan-Türkiye
Manas Üniversitesi Yayınlar, Bişkek.
Türkçe Sözlük 1998, 1, A – J, 9. Baskı, 2. K – Z, Türk Dil Kurumu, Ankara.
Türkçe Sözlük 2005, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara.
YÖRÜK S, YÖRÜK Y. 1997, Açıklamalı Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 221 s.
YURTBAŞI M. 1996, Örnekleriyle Deyimler Sözlüğü, Türkçenin zenginliğini ve
yaratıcılığını kanıtlayan 25.000 deyim, 30. 000 örnek cümle, binlerce resim, İstanbul, 521 s.
YÜZBAŞIOĞLU N, YÜZBAŞIOĞLU M. 1990, Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 346 s.”
(Musaoğlu 2010:185-207).
3.3. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde Biçimce Aynı, Anlamca
Farklılıkları Bulunan Ortak Sözcükler (Yalancı Eşdeğerler)
Sözlüğünün Düzenlenme İlkeleri
“Eşzamanlı Aktarmalı-Açıklamalı Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Sözlüğünün
düzenlenmesi, Türkçenin (Türkiye Türkçesinin ve Azerbaycan Türkçesinin) hem eğitimine ve
öğretimine hem de sözvarlığının zenginleşmesine ve sözcüksel ve deyimbilimsel kullanım
olanaklarının genişlemesine büyük katkı sağlar, diye düşünüyoruz. Bu sözlüğü oluşturacak
sözvarlığının önemli bir kısmını, Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde kullanılan
biçimce aynı, anlamca farklılıkları bulunan ortak sözcüklerimiz, dolayısıyla yalancı eşdeğerler
oluşturmaktadır. Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde kullanılan söz konusu ortak
sözcüklerin anlam alanları ve kullanım olanakları birbirinden bağımsız olarak gelişmiş ve büyük
bir ölçüde genişlemiştir. Bundan dolayı Türkçenin işlevselliğini arttıran ve sözvarlığını
zenginleştiren benzeri sözcüksel-anlamsal gelişmelerin sözlüksel olarak saptanması ve çağdaş
Avrasya Türkçelerinin edebi kullanımları ve teknolojik olanaklarla aktarımları ekseninde, ortak
401
bir Türk dilinin veya Avrasya Türkçelerinin kullanımı, eğitimi ve öğretimi doğrultularında
betimlenmesi gerekmektedir. Böyle bir sözcüksel-anlamsal ortak sözlüğün düzenlenme ilkelerini
belirlemek için, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Sözlüklerindeki “A” harfi ile başlayan
144 ortak sözcüğün anlam alanlarını inceledik. Bunun sonucunda Türkiye Türkçesinde ve
Azerbaycan Türkçesinde Biçimce Aynı, Anlamca Farklıkları Bulunan ve Yaklaşık Üç Bin
Sözcükten Oluşacak Ortak Sözcükler Sözlüğünün Düzenlenme İlkelerini aşağıdaki sıralamayla
belirledik:
ÖRNEKLEM 1
Aynı anlam alanlarına sahip olanlar: Her iki yazı dilinde aynı anlam alanlarına sahip
ortak sözcüklerde; benzer anlam alanlarının, dolayısıyla somut ve gizil sözcüksel-anlamsal
varyantların ve sözlüksel eşsesliliğin oluşunu sağlayan farklı anlam alanlarının temel sözcüksel-
anlamsal modelleri: 0. Açmak/açmaq; ağır; ağız; ağızlık/ağızlıq; almak/almaq; aşırma;
atmak/atmaq; aydınlık/aydınlıq; ayak/ayaq vb.
Söz konusu sözcüksel yuvalardaki ortak anlamlardan birinin, sözcüksel-anlamsal
varyant veya varyantlar olarak yazı dillerinden birinde veya ikisinde de oluşturduğu sözcüksel
çokanlamlılık modeli: 0.1.
Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve
alanlarının yanı sıra, ayrıca bir sözcüksel-anlamsal varyanta sahip ortak sözcükler: 0.1.1. Acı;
aciz; adaklı/adaxlı; anlamak/anlamaq; anlaşma; anlayış; atışma; ayaklanma/ ayaqlanma;
aydınlanmak/aydınlanmaq.
Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve
alanlarının yanı sıra, sözcüksel-anlamsal varyantlar sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.1.1.1.;
0.1.1.2.; 0.1.1.3. Acımak/acımaq; ağırlık/ağırlıq; akraba/әqrәba; aksak/axsaq;
aldanmak/aldanmaq; alev/alov; arpacık/arpacıq; arpalık/arpalıq; askı/asqı; ateş/atәş; atış;
atkı/atqı; atlamak/atlamaq; avcı/ ovçu; avunmak/ovunmaq vb.
Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve
alanlarının yanı sıra, ayrıca bir sözcüksel-anlamsal varyanta sahip ortak sözcükler: 0.1.2.
Aqibәt/akıbet; aclıq/açlık; ağlatmaq/ağlatmak; aldırmaq/aldırmak; avadanlıq/avadanlık;
ayaqaltı/ayakaltı; ayaqlanmaq/ ayaklanmak vb.
Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve
alanlarının yanı sıra, sözcüksel-anlamsal varyantlar sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.1.2.1.;
402
0.1.2.2.; 0.1.2.3. Acıtmaq/acıtmak; ağarmaq/ağarmak; ağartmaq/ağartmak; aparmaq/aparmak;
ağrı; ağrımaq/ağrımak; aşırılmaq/aşırılmak; aşırmaq/aşırmak; ayıltmaq/ayıltmak vb.
1.2 Aynı anlam alanlarına ve sözcüksel-anlamsal varyantlara sahip ortak sözcüklerde;
her iki yazı dilinde veya birinde farklı anlam alanlarının, dolayısıyla eşsesliliğin(Yun.
Homonymia--tekadlılık) oluşu modeli: 0.2. Aba; ağız; alıcı; aşık/ aşıq; atlanmak/atlanmaq vb.
Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı veya
alanlarının yanı sıra, ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.2.1. Akide/әqidә; alay vb.
1.2.1.1. Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve
alanlarının yanı sıra, anlam alanları sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.2.1.1.; 0.2.1.2.; 0.2.1.3.
Asma; avara; azap/әzab; azmak/azmaq vb.
Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve
alanlarının yanı sıra, ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.2.2. Ağac/ağaç; ağı;
alışıq/alışık; asılmaq/asılmak; asmaq/asmak; atlama; ayrım; azad/azat vb.
Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve
alanlarının yanı sıra, anlam alanları sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.2.2.1.; 0.2.2.2.; 0.2.2.3
vb. (“A” harfi ile başlayan ortak sözcük örneği yok.)
Aynı anlam alanlarına sahip olmayanlar: Her iki yazı dilinde aynı anlam alanlarına
sahip olmayan ortak sözcüklerde; benzer anlam alanlarının, dolayısıyla sözcüksel-anlamsal
varyantların oluş modeli: 0.3. Ağa; ağızdolusu; ağızlamak/ağızlamaq; ağızlaşmak/ağızlaşmaq
(nsz –le; işteş); ahır/axur; alçı; Allahlık/Allahlıq; araba vb.
Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı,
ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.3.1. Ata vb.
Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı
anlam alanlarına sahip ortak sözcükler: 0.3.1.1.; 0.3.1.2.; 0.3.1.3. Alışkanlık/alışkanlıq vb.
Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı,
ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.3.2. Aşçı vb.
Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı
anlam alanlarına sahip ortak sözcükler: 0.3.2.1.; 0.3.2.2. Asmalıq/asmalık, ayaqlamaq/ayaklamak.
ÖRNEKLEM 2
403
Sözlük, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Sözlükleri temelinde düzenlenmiştir.
Kısaltmalar söz konusu sözlüklerden alınmıştır. Sesbilgisel olarak farklı biçimlerde gerçekleşen
ortak sözcüklerin varyantları, her iki yazı diline göre yazılmıştır: Ağızlık/ağızlıq; akraba/әqrәba;
atlanmak/atlanmaq vb.
Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde biçimce aynı, anlamca farklılıkları
bulunan ortak sözcükler, anlam alanları farklılığına göre iki gruba bölünmektedir:
Aynı Anlam Alanlarına Sahip Olanlar;
Aynı Anlam Alanlarına Sahip Olmayanlar.
I. Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde 0. rakamı ile işaretlenen, aynı
anlama veya anlamlara sahip ortak sözcüklerin iki sözcüksel-sözlüksel modeli belirlenmiştir:
Sözcüksel Çokanlamlılık Modeli: 0.1.
Sözcüksel Eşseslilik Modeli: 0.2.
Birinci modele göre belirlenen ve benzer anlam alanlarını ifade eden sözcüksel-
anlamsal varyantlar, yazı dillerine göre iki gruba bölünmektedir:
A. Türkiye Türkçesi Örneği: 0.1.1.
B. Azerbaycan Türkçesi Örneği: 0.1.2.
Her iki örneklemeye göre belirlenen sözcüksel-anlamsal sözcük varyantları, sayısına
bağlı olarak 0.1.1.1., 0.1.1.2., 0.1.1.3.; 0.1.2.1., 0.1.2.2., 0.1.2.3. vb. rakamlarla işaretlenmiştir.
İkinci modele göre belirlenen ve farklı anlam alanlarını ifade eden eşsesli ortak
sözcükler de iki gruba bölünmektedir.
A. Türkiye Türkçesi Örneği: 0.2.1.
B. Azerbaycan Türkçesi Örneği: 0.2.2.
Yukarıda belirtilen rakamlarla işaretleme burada da söz konusudur: 0.2.1.1., 0.2.1.2.,
0.2.1.3.; 0.2.2.1., 0.2.2.2.; 0.2.2.3. vb.
II. Aynı anlam alanına veya alanlarına sahip olmayan ortak sözcükler modeli 0.3.
rakamları ile işaretlenmiştir. Rakamlarla işaretlemedeki sıralama burada da söz konusudur:
A. Türkiye Türkçesi Örneği: 0.3.1.; 0.3.1.1., 0.3.1.2. vb.
B. Azerbaycan Türkçesi Örneği: 0.3.2.; 0.3.2.1, 0.3.2.2. vb.
Kimi ortak sözcük modellerinde örnekler azdır. Bir örneklendirmede ise
örnek getirilmemiştir. Söz konusu durum, Sözlüğün her iki yazı dilinde henüz “A”
404
harfi ile başlayan sözcükleri içermesiyle ilintilidir. Sözlükte diğer harflerle başlayan ortak
sözcükler betimlenirken, tüm örneklendirilmelere ilişkin sözcüksel-anlamsal varyantlar ve farklı
anlamlı eşsesli sözcükler yerini bulacaktır.
4.3. Türkiyә Türkcәsi-Azәrbaycan türkcәsi şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli sözlәr lüğәti
Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde Biçimce Aynı, Anlamca Farklılıkları
Bulunan Ortak Sözcükler (Yalancı Eşdeğerler) Sözlüğü Denemesi
A
1. Aba is. Ar. Aba 0. Giysi türü; 0.1.1. Yünden hazırlanmış kumaş. Bu kumaştan
dikilmiş giysi; 0.2. Ebeveyn; ata, atalar, ata-baba □ Abavü-әcdad: ata-babalar, әcdad, nәsil,
babalar; 0.2.1. Abla.
2. Acı is. ve s. acı 0. Acı: acı ilaç; acı soğan 0. Ağrı; 0. Hoşa gitmeyen// Xoşa
gәlmәyәn; □ Acı söylemek – acı danışmaq; □ Acı çekmek//çәkmәk 0. is. mec. Ağrı, azar
(hastalık), yorğunluq hissi; 0.1.1. Renk için, koyu.
3. Acımak nsz. acımaq 0. Acılaşmak; acı olmak 0.1.1.1. üzülmek; 0.1.1.2. Bir şeyi
vermeye kıyamamak veya verdiğine, elden çıkartdığına üzülmek: Çantayı yitirdiğime acımam,
ama içinde evrağım vardı – Çantanı itirdiyimә görә tәәssüflәnmirәm, ama içәrisindә sәnәdim
vardı. 0.1.2. Tәәssüflәnmәk, heyfslәnmәk.
4. Acıtmak f. Acıtmaq 0. Acılık vermek//acılaşdırmaq; 0.1.1. Ağrı ve sızı
duymasına sebep olmak; 0.1.2.1. Turşutmaq, qıcqırtmaq, acıtma qatıb yetişdirmәk (hamuru
mayalamak); 0.1.2.2. İncitmәk, acığını tutdurmaq (Sinirlendirmek).
5. Aciz is. Ar. aciz 0. Gücsüzlük//aciz olma vәziyyәti; 0.1.1. Birinin borcunu vaktinde
ödeyememesi durumu: □ Acz içinde olmak – gücü çatmamaq; □ Acze düşmek- çarәsiz qalmaq.
6. Açlık is. aclıq 0. Aç olma durumu//yemәyә ehtiyac hissi; 0. Kıtlık//әrzaq yoxluğu;
0.1.2. ◊ Aclıq elan etmәk – ölüm orucu tutmak.
7. Açmak (-i) açmaq 0. Bir şeyi kapalı durumdan kurtarmak//qapalı bir şeyin
qapağını vә s.-ni qalddırmaq; 0. Örtülmüş, kapanmış bir şeyi açmak//açmaq; Çantayı açmak-
çantanı açmaq; 0. Delmek//deşmәk 0. Genişletmek//böyütmәk: Anıtın çevresini açmak – abidәnin
405
әtrafını genişlәtmәk; 0. Temelini atmak//әsasını qoymaq; Okul açmak – mәktәb açmaq;
0. Tıkalı bir şeyi bu durumdan kurtarmak veya bir düzeni, bir aygıtı çalışır duruma
getirmek//axışı vә ya işlәmәsi dayandırılmış bir şeyin axıb getmәsinә vә ya işlәmәsinә
yol vermәk, imkan vermәk; Radyoyu açmak//radionu açmaq; 0. Başlamak//işә salmaq;
0. Yakışmak//gözәl göstәrmәk vә ya sevindirmәk, hәvәslәndirmәk: Bu renk odayı açtı
– Bu rәng otağı gözәllәşdirdi; Burası beni açmadı, başka yere gidelim – Bura heç mәni
açmadı, başka bir yere gedәk; 0. Bir konuyla ilgili konuşmak//söhbәt açmaq; 0. Sırrını
açmak// birldirmәk: ◊ Açtı ağzını, yumdu gözünü-Ağzını açıb gözünü yummaq 0.
Güllenmek//çiçәklәnmәk: Ağaçlar gül açmıştır//Ağaclar gül açmışdır; 0.1.1.1. Rengin
koyuluğunu azaltmak: Bu boyayı biraz daha açmalı//Bu boyanı bir az daha açıq hala
gәtirmәli; 0.1.1.2. Yapmak, düzenlemek//tәşkil etmәk, hәyata keçirmәk: Yarışma
açmak//Yarış tәşkil elәmәk; 0.1.1.3. Ayırmak//ayırmaq: Senin için üst katta bir oda
açtık//Senin üçün yuxarı mәrtәbәdә bir otaq ayırdıq; 0.1.2. mәc. Ürәyinә yatmaq,
sevindirmәk//hoşuna gitmek: Bu söhbәt mәni açmadı//Bu sohbet hoşuma gitmedi ◊
Açıb ağartmaq – gün yüzüne çıkarmak.
8. Ad is. ad 0. İsim// doğulduğu zaman adama verilәn şәxsi isim; 0.
ün//söhrәt; 0. Ad almak; ad verilmәk vb. □ Ad çekmek//püşk atmaq: 0.1.1. gr. İsim.
9. Ada is. ada 0. Dört tarafı su olan kara parçası//dörd bir tәrәfi su ilә
çevrili torpaq parçası; 0.1.1.1. Kaldırım taşıyla ayrılmış alan//şose yolu uzәrindә sola
dönmәlәri tәmin edәn, sağ tәrәfdә vә ya yolun ortasında yer tutan sәki daşlarıyla
ayrılmış sahә; 0.1.1.2. Çevresi yollarla belirlenmiş olan arsa// әtrafı yollarla ayrılmış
olan bir sahә vә ya belә bir sahәnin üzәrindәki tikintilәr. □ Ada kimi gәmi – çox böyük
gәmi.
10. Adaklı s. adaxlı 0. Nişanlı; adaxlanmış; 0.1.1. Adağı olan, adak
adamış olan//nәziri olan.
11. Afet is. Ar. afәt 0. Felaket//bәla; 0. mec. Çok güzel kadın//dilbәr;
0.1.1.1. Doğanın yol açtığı yıkım//zәlzәlә, sel kimi tәbiәt hadisәlәri nәticәsindә ortaya
çıxan fәlakәt; 0.1.1.2. Çok kötü//pis; 0.1.2. mәc. Çox zirәk//uyanık.
12. Ağa is. ağa 0.3.1.1. Kırsal kesimde geniş toprakları olan, sözü geçen,
varlıklı kimse//torpaq sahәlәri olan, varlı kişilәr; 0.3.1.2. Halk arasında sayılan ve sözü
geçәn erkeklere verilen ad; 0.3.1.3. Büyük kardeş//qardaş; 0.3.1.4. Okuryazar olmayan
406
yaşlı kişilerin adlarıyla birlikde kullanılan san//oxuyub-yazmağı bilmәyәn yaşlı adamların
adlarıyla birlikdә işlәdilәn ad; 0.3.2.1. Keçmişdә varlılara, seyidlәrә verilәn ad vә ya
lәqәb//eskiden zenginlere, din adamlarına verilen ad veya lakap; 0.3.2.2. Sahib, sahibkar; üstün
durumda olan kişi.
13. Ağaç is. ve s. ağac 0. Uzun illәr yaşayabilәn bitki//budaqları vә bәrk gövdәsi
olan çoxillik bitki; 0. Bu gibi bitkilerin gövdesinden ve dallarından yapılan//ağacdan hazırlanan
tir, dirәk, taxta, şalban vә s.; 0.1.1. Direk//dirәk. ◊ Ağac olmak: bir yerdә vә ya ayaq üstә çox
gözlәmәk; 0.2.1. Azәrbaycan Türkçәsindә Türkiyә Türkcәsindәki “baston” sözünün qarşılığı; Әlә
götürülәn әsa. Әfsus, qocaldım, ağacım düşdü әlimdәn. ◊ Ağaca dönmәk – bәrkimәk//sertleşmek;
◊ Agac-ağaca qoymaq (gәlmәk) dalaşmaq//kavqa etmәk.
14. Ağaçlı s. ağaclı 0. Ağacı olan; 0.1.2. Әlindә ağac olan. Ağaclı adam/insan,
әli ağaclı.
15 Ağalık is. ağalıq 0. Ağa olma durumu//hakimiyyәt, hökmranlıq; 0.1.1. Kibar
ve comertçe davranış//nәzakәtlә rәftar etmәk; 0.1.2. Böyüklük, başçılıq □ Ağalıq etmәk –
hakimiyyәt sürmәk, hökmranlıq etmәk.
16. Ağarmak (nsz.) ağarmaq 0. Beyazlanmak//ağ olmaq; 0.
Aydınlanmak//işıqlanmaq; 0.1.2.1. Qarla örtülmek, qar basmaq//yerә qar düşmәk; 0.1.2.2.
Görünmәk//görünmek, öz ağlığı ilә nәzәrә çarpmaq// beyazlığı ile dikkatleri çekmek; 0.1.2.3.
Saç- saqqala dәn düşmәk, çallaşmaq//saçları beyazlamak; 0.1.2.4. Rәngi getmәk,
bozarmaq//eskimek; 0.1.2.5. İrinlәyib yetişmәk//yaranın iyileşmesi; 0.1.2.6. Yetişib vaxtı
ötmәk//olgunlaşmak; 0.1.2.7. mәc. Üzünün rәngi qaçmaq//korkmak.
17. Ağartmak (-i) ağartmaq 0.Beyazlatmak//ağ rәngә boyamaq; 0. Soldurmak,
rәngini qaçırtmaq//rengini yitirmeye neden olmak; 0. Sürtüb parıldatmaq//tәmizlәmәk; 0.1.2.1.
Üzünü köçürmәk, tәmiz yazmaq//temize çekmek; 0.1.2.2. Aşkar etmәk, açıb demәk//açık
söylemek.
18. Ağı is. Ağı 0. zehir//zәhәr. □ Ağıya düşmәk zәhәrli bir şey yeyib zәhәrlәnmәk.
Ağıya salmaq – heyvanı zәhәrli ot olan yerdә otarmaq//insana veya hayvana zehirli şey yedirmek
vә içirmek; 0.1.1.1. Acı veren, çok etkileyen; 0.1.1.2. Çok sert, keskin; 0.1.2. mәc. Çox acı şey
haqqında//zakkum. Ağzım o qәdәr acıdır ki, elә bil ağı yemişәm. ◊ İlana ağı verәn; 0.2.2. Ağı//
ağıt// mәrsiyә. Köhnә mәişәtdә arvadların ölü üstündә, ya da avazla söylәdiklәri yanıqlı sözlәr.
407
19. Ağıl is. ağıl 0. Koyun ve keçi sürülerinin gecelediği, çit veya duvarla
çevrili yer//içәrisindә mal-qara vә qoyun saxlamaq üçün әtrafı tikan vә ya ağacla çәpәr
çәkilәrәk vә ya divar tikilәrәk hazırlanmış yer; 0.1.1.1. Bazı yıldızların, özellikle ayın
çevresinde görülen geniş ve aydınlık teker// halә 0.1.1.2. Bazı görüntülәrdәki çok ışıklı
cisimleri çevreleyen ışıqlı teker//halә.
20. Ağılanmak (nsz) ağılanmaq 0. Zehirlenmek//zәhәrlәnmәk; 0.1.2. vulq.
yemәk// zıkkımlanmak.
21. Ağır s. Ağır 0. Tartıda çok çeken, hafif karşıtı// böyük çәkisi, vәzni
olan (“yüngül”ün qarşılığı); 0. mec. Davranışları yavaş olan// ağırtәrpәnәn; 0. Çapı,
boyutları büyük//çox güclü tәshizatı olan, döyüş üçün güclü vasitәlәri olan. Ağır top; 0.
Çetin, güç //böyük zәhmәt tәlәb edәn// 0. Tehlikeli, tәhәmmül edilmәz. Ağır xәbәr; 0.
Sıkıntı veren, bunaltıcı// pis iylәnәn, kәsafәtli. Ağır hava; 0. Kırıcı//xoşagәlmәz, acı.
Ağır söz; 0. Ağırbaşlı. ciddi // tәmkiinli, vüqarlı. □ Ağır durmak//ağır olmaq; 0. ◊ Ağır
gelmek//ağır gәlmәk; ◊Ağır işitmek (veya duymak) – ağır eşitmәk; 0.1.1.1. ◊ Ağır
aksak yürümek (veya gitmek) – yavaş- yavaş getmәk; 0.1.1.2. ◊ Ağır basmak – bir işdә
daha tәsirli olmaq; 0. ◊ Ağrına gitmek – ağır gәlmәk; 0.1.2. Kök, yoğun, әtli-canlı;
şişman.
22. Ağırlaşmak (nsz) ağırlaşmak 0. (hava) sıkıcı ve bunaltıcı bir durum
olmak//kәsiflәşmәk, dözülmәz bir hala gәlmәk; 0. Tehlikeli duruma gelmek,
fenaşmak//pislәşmәk: Hasta ağırlaşdı –Xәstәnin vәziyyәti pislәşdi; 0. mec. Doğurması
yaklaşmak, hamilә olmaq// ikicanlı olmaq; 0. Bozulmaya yüz tutmak//xarab olmağa
başlamaq; 0. Gücleşmek, zorlaşmak//daha çәtin olmaq, çәtinlәşmәk. Gecim şartları
ağırlaştı – Dolanacaq getdikcә ağırlaşır; 0.1.1. (orqan üçün) Görevini yapamaz duruma
gelmek//vәzifәsini yerinә yetirә bilmәmәk; 0.1.2. Daha ağır olmaq, yükü, çәkisi
çoxalmaq//ağırlığı çoğalmaq.
23. Ağırlık is. ağırlıq 0. Ağır olma durumu, ağır şeyin halı (“yüngüllük”
ziddi); 0. Ağırbaşlık//vüqar, tәmkin, ciddilik; 0. Sıkıntılı, bunaltıcı durum//darıxdırıcı
bir vәziyyәt: Havanın ağırlığı; 0. Etki, baskı//ağırlıq hissi, tәzyiq hissi; hiss etdirmәk;
0.1.1.1. Değerli olma durumu//Dәyәrli, qiymәtli; Hәdiyyәnini ağırlığı – hәdiyyәnin
qiymәti ; 0.1.1.2. ask. Orduda bir bölümün cebhehanesı, yiyecek ve diğer eşyalardan
ibaret olan yükleri; 0.1.1.3. Cehizini hazırlamak üçün damadın (kürekenin) geline
408
verdiği para; 0.1.2.1 ◊ Ağırlıq mәrkәzi -bir şeyin özü// mәğzi, içeriği//mahiyyәti. Ağırlığını
(ortaya) qoymaq – Gücünü hiss etdirmәk; 0.1.2. 2. id. Ağır şey, yük. Ağırlıq qaldıran //halterci;
24. Ağız is. ağız 0. Yüzde, avurtlarla iki çene arasında, ses çıkartmaya, soluk alıp
vermeye ve besinleri içine almaya yarayan boşluk//insan vә heyvanların üzlәrinin alt tәrәfindә, alt
vә üst çәnәlәrin arasında yerlәşәn, yeyib-içmәyә vә sәs çıxartmağa mәxsus üzv; 0.
Kapların//qabların veya içi boş şeylerin açık yanı; 0. Bir yerin, bir şeyin açık tarafı: Yolun ağzı;
0. Kesici aletlerin keskin yanı// bәzi alәt vә lәvazımatın iş görәn tәrәfi: Bıçağın ağzı. 0. Sayılarla
kez//dәfә, yol anlamında// mәnasında kullanılır//işlәnilir: Bir ağız oxusana; 0.1.1.1. Birkaç yolun
birbirine kavuştuğu yer//qovşaq; 0.1.1.2. Bir bölgeye mahsus melodiler, şarkılar; 0.1.1.3. Üslup,
ifade özelliği; 0.1.2. Qabaq, yaxınlıq, әrәfә mәnasında çox vaxt ismә qoşularaq, yiyәlik
birlәşmәsi (ad öbekleri) şәklindә işlәnilir//kullanılır: Bayram ağzıdır – Bayram arifesidir; 0.2.
Yeni doğurmuş memelilerin ilk sütü//sağmal heyvanlar doğduqda mәmәlәrindәn çıxan ilk süd 0.◊
Ağız aramak (veya yoklamak)- ağzını aramaq, ağzını yoxlamaq; Ağız birliği etmek- ağız bir
etmәk; Ağız burun birbirine karışmak – ağzı-burnu birbirinә qarışmaq; (Bir şeyin adını) ağzına
almamak – ağzına almamaq; Ağız tadıyla – ağız dadıyla; Ağza düşmek – dilә-ağza düşmәk;
Ağızdan ağza dolaşmak – ağızdan-ağza dolaşmaq; Ağızdan kapmak – ağızdan qapmaq; Ağzı açık
(veya ağzı bir karış açık) kalmak//ağzı açıq (vә ya ağzı bir qarış açıq) qalmaq; Ağzı burnu
yerinde – ağzı-burnu yerindә; Ağzı dili bağlanmak – dili-ağzı bağlanmaq; Ağzı dili kurumak –
dili-ağzı qurumaq; Ağzı dili tutulmak – dili-ağzı tutulmaq; Ağzı dolu dolu konuşmak; Ağzıyla
kuş tutsa – ağzıyla quş tutmaq; Ağzı kulaklarına varmak – ağzı qulağının dibinә çatmaq; Ağzı süt
kokumak-ağzından süd iyi gәlmәk vb.
0.2. Ağız açmak//danışmaq-ağız açmaq//xahiş etmәk, müraciәt etmәk; Ağzını
açmamak//danışmamaq-ağız açmamaq//xahiş etmәmәk, müraciәt etmәmәk.
25. Ağız dolusu is. ve zf. ağızdolusu 0.3.1.1. Ağzın ala bileceği kadar//ağzı tutduğu
qәdәr; 0.3.1.2. (küfür için) Birbiri ardınca, birçok//durmadan; 0.3.2.1. Özünün doğru, haqlı
olduğuna inanaraq tәşәxxüslә, lovğa-lovğa: ağzdolusu danışmaq//demәk; 0.3.2.2. Cәsarәtlә,
hәvәslә, fәxrlә söylәmәk//bir şeyi yüksekten telâffuz etmek.
26. Ağızlamak (-i) hlk. ağızlamaq0.3.1.1. Bir işi kolaylamak//asanlaşdırmaq; 0.3.1.2.
tek. Bir parçayı yuvasına geçirmek için önce yuvanın ağzını ayarlamak//hazırlamaq; 0.3.1.3. den.
Bir boğazın veya bir limanın ağzını ortalamaq; 0.3.2.1. Ağzı ilә qoparmaq, ağzı ilә dartmaq,
ağzını toxundurmaq; 0.3.2.2. mәc. Töhmәtlәndirmәk, acıqlanmaq//azarlamak.
409
27. Ağızlaşmak (nsz, -le; işteş) ağızlaşmaq 0.3.1. İki kan damarı, birbiri
içine açılmak; 0.3.2. Bir-biri ilә sözlәşmәk//söz-sözә gәlmәk; dillә dalaşmaq,
söyüşmәk//ağız kavgası etmek.
28. Ağızlık is. ağzlıq 0. Uflemeli müzik aletlerinde ağza gelen
yer//nefesle çalınan musiqi alәtinin ağza salınan hissәsi; 0. Vana; duru şeyleri bir
kaptan başka ağzı dar kaba dökmek için yukarısı enli, aşağısı dar cihaz//qıf; 0. Telefon
ve benzeri cihazlarda ağza yaklaştırılan bölüm; 0.1.1.1. Bir ucuna sigara takılan, öbür
ucundan nefes çekilen çubuk biçimindeki araç// müştuk; 0.1.2.1. Qab vә s.- nin ağzına
qoyulan qapaq, tıxac vә s; 0.1.2.2. Atın vә başqa heyvanların ağzına vurulan saman
torbası; 0.1.2.3. Atın yüyәninin ağzına keçirilәn dәmir hissәsi // gem.
29. Ağlatmak (-i) ağlatmaq 0. Ağlamasına yol açmak//ağlamağa
mәcbur etmәk; 0.1.2. mәc. Çox tәsir etmәk, son dәrәcә mütәәssir etmәk// etkilemek.
30. Ağrı is. ağrı 0. Vücudun herhangi bir yerinde duyulan sürekli ve
şiddetli acı//sancı, sızı, acı. ◊ Ağrısı tutmak//ağrı tutmak; 0.1.2.1. mәc. Kәdәr, qәm,
qüssә, dәrd, әlәm, iztirab hissi//üzüntü; 0.1.2.2. İnciklik, narazılıq//kırgınlık.
31. Ağrımak (nsz) ağrımaq 0. Ağrılı olmak//bәdәnin bir yerindә ağrı
hiss etmәk; 0.1.2.1. Kefsizlәmәk, naxoşlamaq// hastelenmek; 0.1.2.2. mәc.
Kәdәrlәnmәk, ürәyinә salmaq, incimәk//kırılmak. ◊ Ağrımaz başı(m) – sakitlik,
qayğısızlıq//cәncәl işә qarışmamaq, özünә aid olmayan bir işә qarışmamaq mәnasında.
32. Ağrıtmak (-i) ağrıtmaq 0. Ağrımasına yol açmak//ağrıya sәbәb
olmak; 0.1.2. mәc. Könlünü sındırmaq, ürәyini incitmәk, toxunmaq//kırmak.
33. Ahır is. vә s. Far. axur 0.3.1. Evcil büyük baş hayvanların barındığı
kapalı yer, hayvan damı// tövlә; 0.3.2. Heyvanlara yem tökmәk üçün taxdadan, daşdan
vә s.- dәn qayrılan divara yapışıq qab, qutu.
34. Akibet is. ve zf. Ar. aqibәt 0. Son, sonuç//nәticә; 0.
Sonunda//nәticәsindә; 0.1.2. ◊ Aqibәtin(iz) xeyir! (Xeyir olsun!) – “sabahın (axşamın)
xeyir!” ә cavab olaraq işlәdilәn ifadә.
35. Akıl is. Ar. ağıl 0. Düşünme, anlama ve kavrama gücü//zәka; 0.
Bellek //hafizә, yaddaş; ◊ Akıl vermek –ağıl vermәk; Akıl akıldan üstündür – Ağıl
ağıldan üstündür; Akıl yaşta değil, baştadır- Ağıl yaşda deyil, başdadır; Aklı kesmek
(kesmemek) – ağlı kәsmәk (kәsmәmәk); Aklına geleni söylemek – ağlına gәlәni
410
söylәmәk; 0.1.1. ◊Akıl akıl, gәl çәngәlә takıl: bir mәsәlәnin necә hәll edilәcәyini fikirlәşmәk;
Akıl danışmak: bir mövzuda birinin fikrini soruşmaq; Aklı başından bir karış yukarı (ve
yukarıda): düşünmәdәn ağlına gәlәni elәyәn; Aklına turp sıkayım: birisinin fikrini vә elәdiyini
bәyәnmәmәk; Aklını peynir ekmekle yemek: ağılsız hәrәkәtlәr etmәk; 0.1.2. ◊ Ağıl dәryası: çok
akıllı, zeki; Ağlı azmak – ağlını oynatmak. İkinci deyim//frazeoloji vahid Türkiye ve Azerbaycan
Türkçelerinde birbiriyle değişkelik//variantlılıq oluşturmaktadır.
36. Akıntı is. axıntı 0. Akmak işi//cәrәyan; 0.1.1.1. Eğiklik, eğim//meyl; 0.1.1.2.
Çam türü ağaçlarda bulunan reçinenin eriyerek akması olayı//maye halındakı yapışqanların ağac
sәthlәrinә sürtülmәsi nәticәsindә ortaya çıxan vәziyyәt; □ Akıntıya kapılmak: 1. Bir axıntının
tәsiri altına düşmәk, axıntı ilә birlikdә sürüklәnmәk; 2. mec. Tәsir altında qalmaq. ◊Akıntıya
kürek çekmek: mümkün olmayan bir iş üçün çalışmaq.
37. Akıtmak (-i, -e) axıtmaq 0. Akmasını sağlamak//axmasına sәbәb olmaq; 0.1.2.
Tökmәk. □Göz yaşı, yaxud gözlәrinin yaşını axıtmaq –ağlamaq.
38. Akide is. Ar. әqidә 0. İnanc//etiqad; 0.1.2. Fikir, qәnaәt, nöqteyi-nәzәr; görüş;
0.2.1. Şekerin kaynatılarak ağda durumuna getirilmesi yolu ile yapılmış renkli ve kokulu, ağızda
güç eriyen şeker//nabat.
39. Akis is. Ar. әks 0. Yansıma, yankıma//sәth; 0. Şekil//fotoşәkil; 0. Әks
olunmaq. □ Akis uyandırmak - әks etdirmәk; 0.1.1. mec. Bir şeyin başqa bir şey üzerinde yaptığı
etki; 0.1.2. zidd; ters: Bunun tam әksi – Bunun tam tersi.
40. Akraba is. Ar. әqrәba 0. Kan veya evlilik yoluyla birbirine bağlı olan kimseler//
qohumlar; 0.1.1.1. mec. Oluşma yönünden aynı kaynağa dayanan şeylәr//eyni mәnşәli şeylәr;
0.1.1.2. mec. Biri diğerinin sonucu olan şeyler. □Akraba çıkmak –qohum çıxmaq; akraba olmak
– qohum olmaq.
42. Aksak s. ve is. axsaq 0. Aksayan//topal, çolaq; 0.1.1.1. is. Türk müziğinde
oldukça kıvrak bir usul; 0.1.1.2. ed. Eski Yunan ve Lâtin şiir ölçüsünde, sondan bir önceki hecesi
kısa olacak yerde uzun olan dize//misra; 0.1.1.3. ◊Aksak eşekle yüksek dağa çıkılmaz: köhnә,
yararsız alәtlәrlә vә ya vasitәlәrlә yaxşı iş görmәk olmaz; 0.1.2. is. Qoyunlarda çox, o biri
heyvanlarda is az tәsadüf edilәn yoluxucu//bulaşıcı xәstәlik (ayaq xәstәliyi).
42. Aksesuar is. fr. aksesuar 0. tiy. Bir sahne içinde yer alan veya oyuncunun
dekor gereği kullandığı çeşitli eşya//sәhnә avadanlığı; 0.1.1.1. Bir aletin, bir makinenin işlevine
katılmayan, ancak kendine özgü ayrı bir yararı bulunan alet, araç veya nesne//bәzәk şeyi vә ya
411
әşyası; 0.1.1.2. Kadın giyiminde giysini bütünleyen ayakkabı, çanta, kemer, şapka,
eldiven//әlcәk, mücevher kimi eşya.
43. Aksiyon is. fr. aksiya 0. Hisse senedi, pay senedi//sәhm, sәrmayәnin
müәyyәn bir hissәsi; 0. Hareket//iş; 0. Bir kuvvetin, maddi bir etkenin, bir düşüncenin//
fikir akımının, cereyanın ortaya çıkması; 0.1.1.1. İnsan etkinliğinin veya iradesinin
açığa çıxması//hәr hansı bir iradi keyfiyyәtin özünü göstәrmәsi; 0.1.1.2. tiy. Oyunun
temasını geliştiren başlıca olay, hikaye, gelişim//süjet xәtti.
44. Akşamlamak (nsz, - de) axşamlamaq 0. Bütün günü bir yerde
veya bir işte geçirerek akşama erişmek//bütün gün, axşama qәdәr bir yerdә vә ya bir
işdә qalmaq; 0. Akşamı bir yerde geçirmek//axşamı bir yerdә qalmaq; 0.1.1. (ay)
Dolunay durumundan sonra geç doğmak; 0.1.2. □ Yaman yerde axşamladıq!
Beklenilmedik zor bir duruma düşmek.
45. Aktif is. vә s. Fr. aktiv 0. Etkin, canlı, hareketli, çalışkan//fәal; 0.1.1. Bir
ticarethanenin, ortaklığın para ile değerlendirilebilen mal ve haklarının tümü//hamısı;
0.1.2.1. Hәr hansı bir tәşkilatın bir hissәsi vә ya üzvü; 0.1.2.2. dilç. ◊Aktiv lüğәt (öz)
ehtiyatı//fondu – danışanın tamamilә başa düşdüyü vә hәmişә işlәtdiyi
sözlәr//konuşanın tamamen anladığı ve her zaman kullandığı sözcükler.
46. Ala is. vә sif. ala 0. Karışık renkli// tükünün bir hissәsi ağ, o biri
hissәsi başqa rәngdә olan; 0.1.2.1. Taxıl zәmisi vәya şum suvarıldıqda, su basmayıb
quru qalan yer, lәkә//alaca; 0.1.2.2. dan. Qanın pozulması nәticәsindә dәridә әmәlә
gәlәn ağ lәkә (dәri xәstәliyi) // xal, lәkә. □ Ala düşmәk – xal düşmәk, ağ lәkә düşmәk.
47. Alaca is. vә. sif. alaca. 0. Birkaç rengin karışımından oluşan
renk//müxtәlif rәngli; 0. Birkaç renkli iplikten yapılmış dokuma//toxuma; 0.1.1.1.
Ağaçta ilk olgunlaşan//dәyәn meyve//meyvә; 0.1.1.2. Keklik, bıldırcın//bildirçin gibi
kuşları avlamak için kullanılan iki renkli bez//parça.
48. Alacalanmak (nsz) alacalanmaq 0. Alaca bir duruma
gelmek//rәngarәng olmaq; 0. mec. Herhangi bir heyecan dolayısıyla benzi kızarıp
bozarmak, renkten renge girmek//rәngi qızarıb bozarmaq; 0.1.2. □Gözü alacalanmaq –
gözü pәr-pәr çalmaq, ala-bula görmek//gözleri fal taşı gibi açılmak. 0.1.1. hlk. Eriyen
karlar arasından yer yer toprak görünmek//toprağın görünmәsi.
412
49. Alâka is. Ar. әlaqә 0. İlgi//qarşılıqlı münasibәt, bir-biri ilә bağlılıq; 0.1.2.1.
Cinsi yaxınlıq//cinsel ilişki; 0.1.2.2. Yaxın tanışlıq, dostluq; 0.1.2.3. Rabitә, rabitә
vasitәsi//ulaşım.
50. Alâkadar s. Ar. әlaqәdar 0. İlgili, ilgisi bulunan// bağlı; 0.1.2. İştirakı olan,
hissәsi olan, ◊ … әlaqәdar olaraq - … nәticәsindә, … görә, … münasibәtilә, … bağlı olaraq, …
müvafiq olaraq…
51. Alay is. Far. alay 0. Topluluk//izdiham; 0. ask. Asker topluluğu//polk; 0.2.1.
Yun. Ses tonu, alay etme//әylәnmә, □ Alay etmek – istehza etmәk.
52. Alçakça s. alçaqca 0. Olduqca alçaq// bir az alçaq 0.1.1. Alçak// alçaqcasına.
53. Açaklık is. alçaqlıq 0. Alçak olma durumu//alçaq şeyin halı; 0. mәc. Alçakça
davranış//rәzillik; 0.1.2.1. Boy qısalığı; 0.1.2.2. Pislik, xarablıq, keyfiyyәtsizlik; kalitesizlik.
54. Alçı is. alçı 0.3.1. Alçı taşının pişirilip toz haline getirilmesinden elde edilen
madde; Gips (ağ vә ya sarı rәngli mineral). □ Alçıya almak (veya) koymak – tib. Gipsә salmaq;
0.3.2. Aşıq -aşıq oynunda; aşığın bir üzü, toxan üzün arxa tәrәfi. ◊ Aşığı (maçası) alçı durmaq –
Aşığın udmaq әlamәti olaraq yan üstә durması.
55. Adanmak (nsz, -e) aldanmaq 0. Yanılmak//ümidi boşa çıxmaq; 0. Bir hiyleye, bir
yalana kanmak//başdan çıxmaq; 0.1.1.1. Avunmak, oyalanmak//vaxt keçirmәk; 0.1.1.2. (Bitkiler
için) Havanın birden ısınmasıyla açılan çiçeyin donması.
56. Aldırmak (-i, -e) aldırmaq 0. Almak işini yaptırmak veya yaptırtmak//almağa
mәcbur etmәk vә ya başqasının vasitәsilә aldırmaq; 0.1.2. üzdәn kәsdirmәk, götürmәk; □ üz
aldırmaq, qaş aldırmaq (dan.) – üzündәki (qaşındakı) artıq vә narın tüklәri çәkdirmәk
(qadınlarda).
57. Alegori is. ed. allegoriya 0. Bir görüntü, bir yaşantı veya bir davranışın göz
önünde canlandırıp dile getirilmesi//hәr hansı bir mücәrrәd mәfhumun, fikrin, ideyanın konkret
bәdii surәtdә әyani ifadәsi (әdәbiyyatda, heykәltәraşlıqda, rәssamlıqda); 0.1.2. Rәmz, kinayә,
tәşxis, mәcaz.
58. Alev is. alov 0. Yanan maddelerin türlü biçimlerde uzanan ışıklı dili// yanan bir
şeydәn çıxan od; 0.1.1.1. Ateş, sıcaklık// istilik, qığılcım; 0.1.1.2. Mızrak Sçlarına takılan küçük
bayrak □ Alev almak – od tutmaq.
59. Alıcı is. ve s. alıcı 0. satın almak isteyen kimse//müştәri; 0.1.1.1. fiz. Bir
elektrik akımını alıp başka bir kuvvete çeviren cihaz; 0.1.1.2. hlk. Azrail//Әzrail; 0.1.2. Tәhvil
413
verilәn mәhsulu, malı vә. s. -ni qәbul edib, әvәzindә pul vә kağız (qәbz) verәn; 0.2.2.
Yırtıcı, ovçu//alıcı kuş (quşlar haqqında).
60. Alışık is. alışık 0. Herhangi bir duruma alışmış olan//vәrdiş etmiş; 0.2.2.
Ocağı alışdırmaq üçün gözünә, yaxud samavarın odluğuna qoyulan yonqu vә s.
61. Alışkanlıq is. alışqanlıq 0.3.1.1. Bir şeyә alışmış olma
durumu//vәrdiş; 0.3.1.2. Yakınlık, arkadaşlık//dostluq; 0.3.1.3. fel. ve psikol. İç ve dış
etkilerle davranışların tekrarlanması, hep aynı biçimde gerçekleşmesi sonucu beliren,
şartlanmış davranış; 0.3.2. Tez alışan, tez yanan, tez alovlanan şeyin xassәsi.
62. Allahlıq s. vә is. allahlıq 0.3.1. Kendisinden hiçbir işte yararlık
umulmayan saf ve zararsız (kimse); 0.3.2. mәc. Hökmranlıq, hakimlik, başlı-başınalıq;
□ Allahlıq etmәk – hökmranlıq etmәk, hökm sürmәk, başlı-başınalıq etmәk.
63. Almak (-i) almaq 0. Eline götürmek//qaldırmaq; 0. Satın almak; 0.
Ele geçirmek//özünә tabe etmәk; 0. Gönderilen, verilen bir şeyi kabul etmek//
götürmәk, әldә etmәk; 0. Kaplamak// örtmәk; 0. Kısaltmak// kiçiltmәk: 0. Yanına
getirmek//özü ilә bәrabәr gәtirmәk; 0. Yemek, içmek//dadmaq; 0.1.1.1. İçine sığmak:
Bu salon bin kişi alır//Bu salona min kişi sığışar; 0.1.1.2. Zararlı, tehlikeli bir şeye
uğramak; Soğuk almak//soyuq dәymәk; 0.1.1.3. Yutmak, içmek//qәbul etmәk: □ İlaç
almak dәrman qәbul etmәk; 0.1.1.4. (Yol için) gitmek (mesafe); qәt etmәk: O yolu bir
saate alırsınız – O yolu bir saata qәt edәrsiniz; 0.1.2. Evlәnmәk, özünә arvad
elәmәk//evlenmek.
64. Altlık is. altlıq 0. Bir şeyi tutmak için zemin// dayaq; 0.1.1.1.
Hayvanların altına yayılan ot vә ya saman; 0.1.1.2. Arabaya koşulan atların yolları
kirletmemesi için kuyruğunun altına yerleştirilen torba.
65. Amber is. Ar. әnbәr. 0. Amber (Kaşalot) balığından çıkarılan güzel
kokulu, kül renginde bir madde; 0. Güzel kokulu bazı maddelerin ortak adı; 0.1.2. mәc.
(klas.) Gözәlin saçına, zülfünә işarә. Lәblәrin görәn neylәr; Görә bir dә әnbәri
(Bayatı).
66. Amal is. әr. amal 0. İş// icra; 0.1.2. Qayә, mәqsәd.
67. Ampütasyon is. Fr. amputasiya 0. Bir organı kesip
çıkarma//bәdәnin xәstә bir üzvünün kәsilib çıxarılması; 0.1.1. mәc. Herhangi bir
bütünden bir parça kesme veya koparma.
414
68. Angut is. zool. anqut 0. Ördekgillerden tüyleri kiremit renginde, evcilleştirilebilen
bir yaban kuşu//uzun boğazlı, ördәyә oxşar, tutqun qırmızı rәngli caydaq quş (Cacarca
ferrugiena) 0.1.1. mec. hlk. Ahmak, kaba saba; 0.1.2.1. mec. Hlk. Uzun, iri gövdәli, iri sumüklü,
yaxud arıqlıqdan sümüklәri çıxmış adam haqqında. □ Anquta dönmәk, anqutu çıxmaq –
arıqlıqdan anqut kimi boğazı uzanmaq; çok zayıflamak; 0.1.2.2. mec. Hәris, acgöz, cox iştahlı
adam haqqında. □ Angut kimi udmaq – qabağına qoyulan yemәyi acgözlüklә, tәlәsik qamarlayıb
yemәk; önünә qoyulan yemәyi dәrhal yemәk.
69. Anlamak (-i) anlamaq 0. Bir şeyin ne demek olduğunu, neye işatet ettiğini
kavramak// başa düşmek; 0. Duymak// sezmәk; 0. Bir şey üzerinde bilgisi bulunmak//fikri, baxışı
olmaq; 0.1.1. Sorup öğrenmek//sahip olmayı istemek, dileğinin yerine getirilmesini istemek.
70. Anlaşma f. is. anlaşma 0. Anlaşmak//razılaşmaq işi; 0.1.1. Devletler arası siyasî,
ekonomik, kültürel vb. alanlarda yapılan uzlaşma ve bu uzlaşmanın tespit edildiği belge,
uyuşma//müqavilә.
71. Anlayış is. anlayış 0. Anlamak işi veya biçimi//idrak, ağıl, zәka, fәrasәt; 0.1.1.
Ayrıcı bir nitelik olmak bakımından görüş, zihniyet// diqqәtli olmaq, humanist olmaq.
72. Aparmak (-i; -le) aparmaq 0. Almak, alıp götürmek//gәtirmәk; 0.
Çalmak//oğurlamaq; 0.1.2.1. Birinin hәrәkәtini yönәltmәk, yol gösdәrmәk; özü ilә bәrabәr
yerimәsinә kömәk etmәk, yaxud getmәyә mecbur etmәk, özü ilә bәrabәr götürmәk; 0.1.2.2. Özü
ilә bәrabәr götürüb gәtirmәk; 0.1.2.3. mec. Yox etmәk, silib tәmizlәmәk, çıxarmaq; 0.1.2.4.
Mәhv etmәk, yox etmәk, puç etmәk, xәrab etmәk, dağıtmaq; 0.1.2.5. Sәrf edilmәsinә,
işlәnmәsinә sәbәb olmaq; әlindәn almaq; 0.1.2.6. mәc. Sürüb aparmaq, yemәk, kәsmәk; sürtüb
aparmaq, xarab etmәk; 0.1.2.7. Hәyata keçirmәk, yeritmәk, etmәk; 0.1.2.8. İdarә etmәk, başda
durmaq; 0.1.2.8. İdarә etmәk, başda durmaq, başçılıq etmәk, rәhbәrlik etmәk; 0.1.2.9. mec. Bihuş
etmәk, mәst etmәk; yuxulatmaq, bayıltmaq; 0.1.2.10. Aparıb çıxartmaq, gәtirib çıxmaq,
yönәltmәk vә s.
73. Araba is araba 0.3.1. Tekerli, motorlu vәya motorsuz her türlü kara taşıtı// maşın;
0.3.2. İki vә ya dörttәkәrli nәqliyyat vasitәsi. Azәrbaycan Türkçәsindә әl vә ya qoşqu heyvanları
ilә sürülәn nәqliyyat vasitәsini ifadә edir.
74. Araba-araba zf. araba-araba 0.3.1. Maşınlar dolusu, birçok arabayla; 0.3.2. Qoşqu
heyvanları ilә vә ya әllә sürülәn arabalarla.
415
75. Arpacık is. arpacık 0. Tüfek, tabanca gibi ateşli silahlarda namlunun
en ileri bölümünde bulunan ve nişan alırken gezle birlikte göz ile hedef arasında aynı
çizgi üzerine getirilen küçük çıkıntı// Tüfәng, tabança vә pulemyot lülәsinin uc
tәrәfindәki çıxıntı, qabarcıq, buruncuq: 0.1.1.1. Göz kapağının kenarında çıkan küçük
çiban//it dirseyi; 0.1.1.2. Arpa biçiminde şehriye//arpa ununun xәmiri.
76. Arpalık is. ve s. arpalıq 0. Hayvanın dişinde bulunan ve hayvan
yaşlandıkça silindiği için yaşını belli eden bir nişan//atların azı dişlәrindәki çökәklik;
çuxur; 0.1.1.1. Arpa ekilen yer, arpa tarlası; 0.1.1.2. Arpa konulan yer; 0.1.1.3. esk.
Müftü ve kazasker gibi din görevlilerine aylık yerine verilen giyecek, yiyecek gibi
şeyler veya para; 0.1.1.4. Başmaklık; 0.1.1.5. mec. Karşılıksız yarar sağlanılan yer
veya kimse. □ Arpalık yapmak: bir mәnbәdәn davamlı bir şәkildә xeyir әldә etmәk.
77. Arsız s. ve is. arsız 0. Utanması, sıkılması olmayan// hәyasız,
utanmaz, sırtıq, üzlü; 0.1.1.1. Aç gözlü davranan (kimse); acgöz; 0.1.1.2. mec. Kolayca
üreyebilen (bitki).
78. Arter is. Fr. anat. arteriya 0. Atardamar//qanı ürәkdәn bәdәnini
müxtәlif üzvlәrinә aparan damar; 0.1.1. mec. Trafiği yoğun olan ana yol.
79. Artırma F. is. artırma 0. Artırmak işi// “Artırmaq”dan; 0.1.1. Alıcılar
arasındaki yarışmaya dayanan ve en yüksek fiyatı sürene malın verilmesiyle biten
yöntem, müzayede//hәrrac; 0.1.2. Eyvan, balkon; әsas binaya yapışıq yüngül tikili.
80. Asıl s. is. ve zf. . Ar. әsl 0. Bir şeyin kendisi//әsas, tәmәl, özül,
bünövrә; 0. Kök, köken, kaynak//mәnbә, başlangıc, çıxış; 0. Gerçeklik, esas,
hakikat//hәqiqi, doğru, düzgün. □ әslinә baxsan (baxdıqda, qalanda): esasında; 0. soy,
nesep//nәsil, soy, nәsәb, mәnşә: İnsan aslını unutmamalıdır// İnsan әslini
unutmamalıdır; 0. Aranılan nitelikleri en çok kendinde toplamış olan//әn birinci, әn
köhnә, ilk: Asıl sanat budur//Әsl sәnәt budur; 0.1.1. Başlıca, başta gelen, gerçek olarak:
İşin asıl tuhaf tarafı. Kabahat asıl bundadır. □ (bir işin) aslı astarı; iç yüzü, gerçek
şekli. □ aslı astarı (veya aslı) olmamak; Yalan, asılsız olmak. Aslı çıkmak; gerçek
olduğu anlaşılmak, gerçek olduğu ortaya çıkmak: Söylenenlerin aslı çıxarsa güç
duruma düşecek// Deyilәnlәr doğru olmasa, çәtin vәziyyәtә düşәcәk; 0.1.2. Әslindә
(Azәrbaycan Türkçәsindә model söz kimi işlәnilir): 1) kökündә, bünövrәsindә; 2)
ibtidada, başlangıcda, lap әvvәllindә: Әslindә 0, dәrzi olmuşdur. Әslindә o, xanәndә
416
idi; 3) hәqiqәtdә, әslinә baxılırsa: Әslindә anası onlara çox az-az görünәr. Әslindә isә rәisin hirsi
soyumadı.
81. Asılmak (-e, nsz) asılmaq 0. Asmak işi yapılmak veya asmak işine konu
olmak//bir yerә ilişib yaxud bir yerdәn tutub sallanmaq; 0. edil. Bir yere tutunup sarkmak//bir
yerә ilişdirilәrәk, keçirilәrәk, bir yerә bәnd edilәrәk asılı vәziyyәtә salınmaq; 0. edil. Boynuna ip
geçirip sallandırılarak öldürülmek, idam edilmek; dar ağacına çәkilmәklә edam edilmәk; 0.1.1.1.
Tutup çekmek: Çocuk annesinin eteğine asıldı//Uşaq anasının әtәyindәn yapışdı//asıldı//sallandı.
0.1.1.2. Bir şey isterken karşısındakini tedirgin edecek derecede ileri gitmek, üstelemek, ısrar
etmek; 0.1.1.3. Hızla eline almak: Hemen küreklere asıldı; 0.1.1.4. Karşı cinsin ilgisini çekmek
için çarpıcı davranışlarda bulunmak: Bir kıza asılmak; 0.1.1.5. Israrla üzerine gitmek, sonuna
kadar mücadele etmek: Bir işe asılmak; 0.2.2. mәch. Bişmәk üçün od üstünә qoyulmaq (xörәk,
qazan vә s.)
82. Asimilasyon is. Fr. assimilyasiya 0. biy. Benzer hale getirme, kendine bnzeme,
kendine uydurma, özümleme//canlı orqanizmin üzvi maddәlәri mәnimsәmә prosesi; 0. gr.
Benzeşme//bir sәsin yanındakı sәsә bәnzәdilmәsi: annamaq (anlamaq) atdar (atlar) vә s; 0.1.2. Bir
xalqın başqa bir xalqın dilini, adәtlәrini vә s. – ni qәbul etmәsi nәticәsindә onun içәrisindә әriyib
getmәsi.
83. Askı is. asqı 0. Üzerine herhangi bir şey asmaya yarar nesne//paltlar vә ya başqa
şeylәr asmağa mәxsus alәt; 0.1.1.1. Pantolon veya giysilerin düşmesini önlemek için omuzdan
aşırılan bağ; 0.1.1.2. Artırma, eksiltme gibi resmi iş ilanlarının ilgili daire duvarında belli bir
zaman süresince asılı durması; 0.1.1.3. Hastanelerde kırık kol veya bacakların asılarak
tutturulduğu araç; 0.1.1.4. Çay, kahve taşımaya yarar kahveci tepsisi, fener; 0.1.1.5. Saklamak
için tavana asılmış dizi veya hevenk; 0.1.1.6. Yeni yapılan yapıların çatısına, ev sahibi tarafından
usta için veya düğün arabalarına düğün sahibi tarafından arabacı için armağan olarak asılan
kumaş; 0.1.1.7. Gelinin oturacağı yerin üstüne asılan süsler; 0.1.1.8. Kadınların kullandığı altın
dizisi veya zincirli mücevherat; 0.1.1.9. Düğünlerde geline yakınları tarafından takılan hediye;
0.1.1.10. İpek böceğinin kozasını sarması için yanına konulan çalı çıpı; 0.1.1.11. Saz şairleri
arasında yapılan deyiş yarışında üstün gelene verilmek için duvara asılan kumaş, tabanca gibi
ödül. □ askıya almak//gecikdirmәk, gecikdirilmәk, sonraya buraxılmaq.
84. Asma s. ve. is. asma 0. Asmak işi//“Asmaq”dan; 0. Asılmış, asılı//bir yerden
asılan, sallanan □ Asma köprü// köprü; 0.1.2.1. Saxlamaq üçün dәrilib asılan; asmalıq (meyvә).
417
Asma üzüm; 0.1.2.2. Paltlar vә s. asmaq üçün qarmaq vә s. paltarasan; 0.2.1.1. bot.
Asmagillerden, dalları çardak üzerine yayılan bitkilere genel olarak verilen ad; 0.2.1.2. Belirli bir
tür üzüm veren bitki (Vitis).
85. Asmak (-i, - e) asmaq 0. Bir şeyi aşağıya sarkacak şekilde bir yere iliştirip
sarkıtmak//asılı hala salmaq; 0. Bir kimseyi boğazından ip geçirip sarkıtarak öldürmek//edam
etmәk; 0.1.1.1. Üzerine takınmak, kuşanmak; 0.1.1.2. Gitmek zorunda olunan bir yere özürsüz
gitmemek veya görevi olan bir işi özürsüz yapmamak//üzerine düşen bir işi üzrsüz olaraq yerinә
yetirmәmәk; 0.1.1.3. mec. astığı astık, kestiği kestik// Qılıncının dalı da kәsir qabağı da;
0.2.2. Xörәk vә s. bişirmәk üçün qazanı vә s.-ni açıq (od) üstünә qoymaq.
86. Asmalık is. ve s. asmalıq 0.3.1. Asma için ayrılmış yer veya toprak; 0.3.2.1.
Bandaq vurulmağa asılıb saxlanmağa yarar. Asmalıq üzüm, Asmalıq armud; 0.3.2.2. Qaşıqları
düzmәk üçün ipdәn vә s.- dәn toxunmuş tor, sәbәt.
87. Aş is. aş. 0. Pişirilerek hazırlanan yemek//xörәk, yemәk, bişmiş; 0.1.1.1. ◊ aş
ermek//yeriklәmәk; 0.1.1.2. ◊ Aş taşınca kepçeye paha olmaz: Dar macallarda әhәmiyyәtsiz
olan şeylәrin belә qiymәtinin çoxalması; 0.1.2.1. Pilâv//plov 0.1.2.2. mec. ◊ Aş bişirmәk; aşı
bişmәk; aşının suyunu vermәk: Komplo kurmak; engellemek vb.
88. Aşağı is. s. ve zf. aşağı 0. Bir şeyin alt bölümü//alt; 0. Bir yere göre daha alçak
yerde bulunan//olan; 0. Eğimli//meylli bir yerin daha alçak olan yeri; 0. mec. Niteliği düşük, kötü,
adi//alçaq, pis, nöqsanlı; 0. Daha küçük, daha az; değer yönünden daha az; 0. Aşağıya, yerә
doğru; 0.1.1.1. Bir kimsenin adının dilden düşürülmediğini, onun pek gözde olduğunu anlatır;
0.1.1.2. Bir hizmette çok kullanılan şey, yakınma olarak kullanılır: □ aşağı almak; aşağı
düşmek; aşağı görmek: aşağı salmak; sәviyyәsi, miqdarı, keyfiyyәti azalmaq; 0.1.2.1. sif. Ucuz.
Aşağı qiymәtlәr. □ Aşağı salmaq – ucuzlaşdırmaq; 0.1.2.2. mec. Yoxsul, kasıb. Aşağı silk, Aşağı
tәbәqә; 0.1.2.3. Axır, son, qurtaracaq. ◊ Aşağı baş – evin, mәclisin, otağın qapıya yaxın olan
tәrәfi, ◊ Aşağı salmaq: Azәrbaycan Türkcәsindә bu sabit söz birlәşmәsinin leksik-frazeolojik
mәnası Türkiyә Türkcәsindeki yuxarıda verilәn “aşağı almak, aşağı düşmek” frazeoloji söz
birlәşmәlәrinin devirmәk, yıxmaq vә sәviyyәsi düşmәk, hörmәtdәn düşmәk mәnalarıyla üst-üstә
düşmәkdәdir.
89. Aşçı is. aşçı 0.3.1.1. Yemek bişiren kimse//aşbaz; 0.3.1.2. Yemek pişirip satan
kimse; 0.3.1.3. Yemek yenilen dükkan, aş evi, lokanta//yemәkxana; 0.3.2. Dәri, gön aşılayan
usta, dabbağ.
418
90. Aşı is. aşı 0. Organizmada belli bir takım hastalıklara karşı bağışıklık
sağlamak için vücuda verilen, o hastalığın mikrobuyla hazırlanmış eriyik//yolxucu xәstәliyә qarşı
qoruyucu maddә kimi tәtbiq edilәn maddә; 0.1.1.1. Bir ağacın dalı veya gövdesi üzerine, aynı
familyanın daha iyi bir türünden alınan dal; 0.1.1.2. Bu eriyiğin uygulanması//hәmin maddәnin
tәtbiq olunması; 0.1.1.3. Aşılı (kimse veya bitki); 0.2.2. (xüs.) Dәrini, gönü aşılayıb hazırlamaq
üçün maddә.
91. Aşık is. anat. aşıq 0. Baldır kemiği ile eklemleşerek bileğin belli başlı oynak
merkezini oluşturan, ayak bileğinde bulunan küçük kemiklerden biri//diz qapaqlarından çıxan
oynaq sümüyü; 0.1.1. Yapı çatılarında, uzun metrek, aşırma//tir. □ Aşık atmak (veya aşık
oynamak) aşık kemiğiyle oyun oynamak; 0.1.2.1 Tağalaq, qarqara, sap sarınan balaca taxta;
0.1.2.2. Tüfәngin çaxmağı ilә ayağı arasındakı dәmir hissәcik. ◊ Araz aşığından, Kür
topuğundan –heç bir şeydәn qorxusu, çәkinәcәyi olmayan; heç bir fikri, qayğısı olmayan kefi
kök adam haqqında; Aşığı (maçası) alçı durmaq//şansı yaver gitmek – bәxti gәtirmәk, işi rast
gәlmәk; 0.2. Halk içinde yetişen, deyişlerini sazla söyleyen, sözlü şiir geleneğine bağlı halk
şairi//xalq xanәndәsi; 0.2.1.1. Bir kimseye veya bir şeye karşı aşırı sevgi ve bağlılık duyan,
vurgun, tutkun//aşiq; 0.2.1.2. Sevişen bir çiftten kadına oranla genellikle erkeye verilen ad;
0.2.1.3. tkz . Dalgın, kalender (Kimse); 0.2.1.4. tkz. Ahbap. Arkadaş gibi bir seslenme.
92. Aşırılmak (nsz; edil.) aşırılmaq 0. Aşırmak işine konu olmak// “Aşırmaq”
dan. edil; 0.1.2.1. Minmәk//binmek; 0.1.2.1.Üzәrindәn atılıb düşmәk; 0.1.2.3. çevirmek 0.
çarpayıda o tәrәfdәn bu tәrәfә aşırıldı.
93. Aşırma is. ve sif. Aşırma 0. Aşırmak işi//“Aşırmaq” dan. f. is. 0.1.1.1. ed.
Başkalarının yazılarından bölümler, mısralar alıp kendininmiş kimi gösterme veya başkalarının
yazılarının benimseyip değişik biçimde anlatma, intihal; 0.1.1.2. Aşırılmış. Aşırma bir eser
0.1.1.3. Yapı çatılarında uzun mertek, aşık; 0.1.1.3. hlk. Küçük kazan. Kova, bakraç; 0.1.2.1. Bir
şeyin üstündәn atılan, sallanan vә ya bağlanan bağ; 0.1.2.2. Şalvarı düşmәyә qoymamaq üçün
çiyindәn keçirilib şalvara bәnd edilәn lent şәkilli qoşa bağ //şalvar asmalığı.
94. Aşırmak (-i, -den) aşırmaq 0. Yüksek veya geçirilmesi güç bir yerin üstünden
öte yanına geçirmek//hündür bir yerin üstündәn keçirmәk; 0.1.1.1. argo. Çalıp götürmek; 0.1.1.2.
(-i, -e) tehlike içinde bulunan bir şeyi acele kaçırmak; 0.1.1.3. ed. Başkasının eserinden parçalar
alıp kendininmiş gibi göstermek; 0.1.2.1. Qaldırıb qoymaq, yüklәmәk, sallamaq; 0.1.2.3.
Üzәrindәn atmaq; 0.1.2.4. Yıxmaq, döndәrmәk, çevirmәk, devirmәk, endirmәk, düşürmәk,
419
salmaq. Arabaçı dәrәdә arabanı aşırdı; 0.1.2.5. Atlatmaq, keçirmәk, yaxa qurtarmaq. Bu bәlanı
da başımızdan aşırdıq; 0.1.2.6. mec. (hlk) Öldürmәk, vurub öldürmәk; vurmaq, vurub öldürmәk;
vurmaq, vurub yıxmaq. Ovçular dünәn üç canavar aşırdılar; 0.1.2.7. mәc. Bir şeyi acgözlüklә vә
cәld yemәk; 0.1.2.8. mec. (hlk.) Birinin malını, pulunu, vә s.- ni mәnimsәmәk, yemәk, udmaq,
dağıtmaq, xәrclәyib puç etmәk; 0.1.2.9. mec. (hlk.) Öhdәsindәn gәlmәk, hәll etmәk. ◊Alığını
aşırmaq//devirmek.
95. Aşk is. Ar. eşq 0. Aşırı sevgi ve bağlılık duygusu, sevi//sevgi, mәhәbbәt, sevda;
0.1.2.1. Şiddәtli arzu, hәvәs, meyl, istәk; 0.1.2.2. Müxtәlif obrazlı tәrkiblәrdә: eşq әhli, eşq alәmi,
eşq yarası, eşq afәti vә s.
96. Aşk olsun! ünl. Eşq olsun! 0. “Aferin” sözünden daha güçlü olarak bir
davranışın, bir tutumun çok beğenildiğini bildirir//mәdh, tәrif yerindә işlәnir; 0.1.1.1.
Beğenilmeyecek bir davranış, bir tutum karşısında kınama, sitem bildirir; 0.1.1.2. Dervişler
arasında selam sözü olarak kullanılır.
97. Aşmak (-i) aşmaq 0. Yüksek, uzak veya geçilmesi güç yerin öte yanına
geçmek//bir şeyin üzerinden atılıb keçmәk; 0.1.1.1. (Süre) Geçmek, bitmek; 0.1.1.2. (-e) (erkek
heyvan) Dişiyle çiftleşmek; 0.1.1.3. (nsz) argo. Görünmeden kaçmak; Herif çoktan aşmış;
0.1.2.1. Keçmәk, düşmәk, çıxmaq; 0.1.2.2. mec. Tәmin olunmaq, düzәlmәk, әmәlә gәlmәk.
98. Ata is. ata 0.3.1. Dedelerden ve büyük babalardan her biri; 0.3.2.1. Öz
övladlarına nisbәtәn kişi, dәdә; 0.3.2.2. Yaşlı vә hörmәtli kişiyә xitab, müraciәt//”Atam” şәklindә
- xahiş, bәzәn narazılıq ifadә edir.
99. Ateş iş. ve s. atәş 0. Yanıcı cisimlerin tutuşmasıyla beliren ısı ve ışık// od; 0.
Patlayıcı silahların atılması//tüfәng vә ya topdan atәş, □ Ateş açmak//atәş açmaq; ◊Ateş
olmayan yerden duman çıkmaz//Od olmayan yerden tüstü çıxmaz. Türkiye Türkçesindeki
“ateş” sözünün yerinde Azerbaycan Türkçesinde “Od” kelimesi kullanılmaktadır; 0. mec.
Coşkunluk//qızğınlıq, hәrarәt, ehtiras mәnasında; 0. mec. Kırmızı, alev renginde olan//işıqsaçan
şey, işıqsaçan nöqtә; 0.1.1.1. Tutuşmuş olan cisim//od; Isıtma veya pişirme için kullanılan yer
veya araç; 0.1.1.2. Vücut ısısı//qızdırma; 0.1.1.3. mec. Tehlike, felaket; 0.1.1.4. mec. Büyük
üzüntü, acı; 0.1.1.5. Öfke, hırs, hınç.
100. Atış is. atış 0. Atmak işi veya biçimi//tüfәng, tapança vә s. atmaq işi vә üsulu;
0.1.1.1. Bir silahın mermisini amaca ulaştırmak için gereken iş ve bilgi: Topçu Atış Okulu;
0.1.1.2. (kalp, nabız için) Vuruş, çarpış: 0. mec. Ağız kavgası etme// sözlәşmә, bir-birinә ağır
420
sözlәr demә; söyüşmә, dava- dalaş, 0.1.1. ed. Saz şairlerinin deyişle tartışmaları; 0.1.2. İki tәrәfin
ya iki adamın qarşı-qarşıya durup bir-birinә güllә atması, atәş açması.
102. Atışmak (nsz, -e; -le) atışmaq 0. Ağız kavgası etmek//birbirinә ağır sözlәr
demәk, söyüşmәk, dalaşmak; 0.1.1.1. Kendisine dargın olan bir kimseye barışıkmış gibi söz
söylemek; 0.1.1.2. Saz şairleri belli bir ayak üzerine birbirlerini küçük düşürmek amacıyla
karşılıklı deyiş söylemek; 0.1.2.1. Qarşı-qarşıya durub, bir-birinә güllә atmaq; 0.1.2.2. Atışda,
nişançılıqda yarışmaq.
103. Atkı is. atqı 0. Dokuma tezgahlarında mekikle enine atılan iplik,
argaç//toxuculuqda: әrişin üstünә gәlәn vә mәkiklә atılan arğac ipi; 0. hlk. Büyük yaba//şana,
büyük yaba; 0. Kapı ve pencerelerin yapımında üst tarafa konan ağaç, taş veya beton destek, üst
eşik//bir şeyin üzәrindәn atılan tir vә s.; 0.1.1.1. Soğuğa karşı omuzlara, başa, sırta veya boyna
atılan örtü; 0.1.1.2. Bazı kadın ayakkabılarında ve çocuk patiklerinde ayağın üstünden, yandan
iliklenen ince uzun parça.
104. Atlama is. atlama 0. Atlamak işi// “Atlamaq” dan. f. is. ; 0.1.1.1. Belirli bir
yerden getirip hız olarak yapılan sıçrama ile vücudu yerden kesip daha uzak bir yere kondurma
veya belli bir yerden aşırma//tullanma; 0.1.1.2. sp. Bu biçimde en uzağa atlamak veya en yükseği
aşmak amacıyla yarışılan atletizm dalı; 0.2.2. Su qatılaraq vә ya içәrisinә göyәrti dә әlavә
edilәrәk duru hala salınmış qatıq; ayran. Yayın atlaması, qışın umacı (Atalar sözü).
105. Atlamak (-den; -e, -i,) atlamaq 0. Bir engeli sıçrayarak veya fırlayarak
aşmak//aşmaq, aşıb keçmәk, üstündәn keçmәk, keçmәk; 0. Okuma, yazı yazma, sayı sayma gibi
işlerde bazı bölümleri bırakıp geçmek//buraxmaq, buraxıb keçmәk; 0.1.1.1. Yüksek bir yerden
alçak bir yere, ayak üstü gelecek bir biçimde kendini bırakmak; 0.1.1.2. Binmek; 0.1.1.3. (nsz)
(basında) Haberi zamanında vermemek veya diğer gazetelerden öğrenmek; 0.1.1.4. Sınıfı
okumadan geçmek: Birinci sınıfı atladı. 0.1.1.5. (-de) mec. Yanılmak, aldanmak; 0.1.1.6.
Çıkmak, inmek; 0.1.2. Keçmәk, ötmәk, aşmaq.
106. Atlanmak (nsz) atlanmaq 0.2. Ata binmek veya at edinmek//ata minmәk; 0.2.
Atlamak işi yapılmak//tullanmaq, sıçramaq, hoppanmaq; 0.2.2. Döyünmәk, çırpınmaq.
107. Atmak (-i, -e, -den) atmaq 0. Bir cismi bir yöne doğru fırlatmak//bir şeyi әlindәn
buraxaraq, yaxına ya uzağa tullamaq, fırlatmaq; 0. Bir şeyi yere doğru bırakmak//bir şeyi hündür
yerden aşağı tullamaq, salmaq; 0. (bir kimseyi) Uzaklaştırmak, göndermek, ilgisini kesmek// vә
ya hәbsә atmak; □ Özünü atmaq//acele etmek; 0. Koymak//qoymaq; 0. Yerleştirmek, bir kenara
421
koymak//bir tәrәfә atmaq; 0. Uzatmak//vermәk. 0. Bir yerden başka yere taşımak// aparmaq; 0.
(sille, tokat, tekme//tәpik) vurmak//vurmaq; 0. (top, tüfek gibi silahlar için)
Patlatmak//doldurulmuş tüfәngdәn, tapancalardan, topdan vә s. silahdan atәş açmaq; 0. (zaman
bildiren cümlelerle) Geri bırakmak// tәxirә salmaq; 0. Örtmek//örtmәk, salmaq, sәrmәk; 0.
Yapılmış kötü bir işi birine yüklemek//şәr atmaq, yalandan günahlandırmaq; 0. Sözle sataşmak//
◊ Söz atmak//söz atmaq; 0. İstenilmeyen bir şeyi kendi malı olmaktan çıkartmak//atmak; 0. mec.
İçki içmek//içmәk; 0. (kalp, nabız gibi kan dolaşımı ile ilgili organlar için) Vurmak,
çarpmak//döyünmәk, vurmaq, tәrpәnmәk; 0. Yazılı veya banda alınmış bir metinden bazı
bölümleri çıkarmak//çıxartmaq, buraxmaq, pozmaq. Mәqalәnin birinci abzasını atmaq; 0.1.1.1.
Kovmak, dışarıya çıkarmak, ilgisini kesip uzaklaştırmak; 0.1.1.2. (-i) Patlayıcı maddelerle havaya
ucurup yıkmak: Köprüyü dinamitle attılar; 0.1.1.3. (renk için) Solmak; 0.1.2.1. Tәrk etmәk,
buraxmaq, üz döndәrmәk//burakmak; 0.1.2.2. Rәdd etmәk, әmәl etmәmәk; 0.1.2.3. mec. (hlk)
Vurmaq, öldürmәk, yaralamaq (tüfәng ya tapanca ilә); 0.1.2.5. Sәpmәk. Toxum atmaq; 0.1.2.5.
Sökülmәk.
108. Avadanlık is. avadanlıq 0. Bir işi yapmak, bir aracı onarmak için kullanılan
alet takımı//bir iş üçün lazım olan tәchizat vә lәvazimat; maşınlar, alәtlәr, cihazlar, mexanizmlәr,
qurğular vә s; 0.1.2. Ev şeylәri, müxәllәfat, dir-dirrik.
109. Avara is. ve s. Far. avara 0. İşe yaramaz, kötü//heç bir işlә mәşğul olmayaraq
boş-boş gәzәn adam, işsiz-güçsüz adam; 0.2.1. Üzerinde döndüğü ve kendisini taşıyan milden
bağımsız olarak çıalışan mekanizma. □ Avara kasnak işlemek (veya dönmek) hiçbir işe
yaramadan boşuna; 0.2.2. Yersiz-yurtsuz, mәskәnsiz, sәrsәri, sәrkәrdәn □ Avara qalmaq - әli hәr
şeydәn çıxmaq; 0.2.1.1. İt. Bir geminin başka bir gemiden veya kıyıdan açılması; 0.2.1.2. ünl.
Kıyıya dayanılarak sandalın açılması için kürekçilere verilen komut; 0.2.2. (hlk.) Camış balası,
iki yaşar kәlçә//manda yavrusu.
110. Avcı is. ve s. ovçu 0. Avlanmayı seven veya avı kendine iş edinen kimse// ovla,
ovçuluqla mәşğul olan adam; 0.1.1.1. Avçılara özgü olan; Avçı çantası, Avçı giysisi; 0.1.1.2.
Başka hayvanları yakalamakta usta olan (hayvan): Avcı kuş. Avcı kedi;0.1.1.3. mec. Bir şeyi
büyük bir istekle izleyen ve bulup ortaya çıkaran, tanıtan kimse. Yıldız avcısı;
111. Avunmak (nsz.) ovunmaq 0. Bir şeyle uğraşarak acısını unutmak, sıkıntılardan
uzaklaşmak, teselli bulmak, müteselli olmak// sakitlәşmәk, tәskinlik tapmaq, tәsәlli tapmaq;
0.1.1.1. Oyalanmak; yetinmek; 0.1.1.2. hlk. (hayvan) Gebe kalmak//boğaz olmaq.
422
112. Ayaq is. ayaq 0. Bacakların bilekten aşağıda bulunan ve yere basan bölümü//insan
ve heyvanın yerimәsinә xidmәt edәn bәdәn üzvü; 0. Birtakım şeylerin yerden yüksekçe durmasını
sağlayan dayak, destek veya bunların her biri//bir sıra şeylәrin ayağa oxşayan, yerә dirәnәn
hissәsi, dayağı, qıçı, dirәyi; 0. coğr. Büyük bir ırmağa karışan ikinci derecedeki akarsuların her
biri; Göl ayağı// çay, bulaq vә s. axar suların aşağı hissәsi; 0. Yürüyüşün ağırlık veya çabukluk
derecesi//sürәt, addım mәnasında; 0. esk. Yarım arşın veya 30.5 cm. uzunluğundaki ölçü birimi,
kadem//dan. yarım arşına yaxın mәsafә ölçüsü; 0. Aşağı düzeyde, sıradan, bayağı// mec. (dan.)
dәyәrsiz, alçaq, qiymәtsiz, keyfiyyәtsiz, keyfiyyәtcә yaramaz. Ayaq mal; 0.1.1.1. Bacak//qıç;
0.1.1.2. Vücudun belden aşağı bölümü Ayağına bir pantolon çekti//Әyninә bir şalvar geydi;
0.1.1.3. ed. Halk edebiyatında kafiye veya mısra// qafiyә vә ya misra; 0.1.1.4. 30,4 cm. değerinde
İngiliz uzunluk ölçüsü birimi, fut; 0.1.1.5. (buzdolabı ölçülerinde) İngiliz ölçüsü futun kübü
alınarak hesaplanan değer; 0.1.1.6. mat. Bir doğrunun başka bir doğruyu veya düzlemi kestiği
nokta: Dikme ayağı; 0.1.2.1. son, axır//sonuç. Onun sö- zünün nә başı var, nә ayağı; 0.1.2.2.
(dan.) Dәfә, kәrә. Bir ayaq; 0.1.2.3. Tüfәng, tapança kimi silahların çakmağı, tәtiyi. Tüfәngi
ayağa çәkmәk. □ Ayaqda qoymaq: herhangi bir silahı ateş açmaya hazır duruma getirmek; ◊
Ayak sürümek//ayaq sürümәk. Söz konusu deyimin Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan
Türkçesinde aşağıdaki anlam alanları bulunmaktadır: 0.1.1.1. Verilen bir işi ağırdan almak;
0.1.1.2. Bir yerden uzaklaşmak üzere bulunmak; 0.1.1.3. Halk inanışına göre bir kimsenin
gelmesi, ardından başkalarının da gelmesine neden olmak; 0.1.1.4. Ölmek üzere olmak; 0.1.2.
Könülsüz yerimәk, yubanmaq, geri qalmaq, gedәrkәn qәsdәn dala qalmaq; Ayakta
kalmak//Ayaq üstә qalmaq. Söz konusu deyimin Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan
Türkçesinde hem ortak hem de farklı anlam alanları bulunmaktadır: 0. Oturacak yer
bulamamak//oturmağa yer tapmamak; 0.1.1.1. Yıkılmamak, çökmemek; 0.1.1.2. Değerini
yitirmemek, önemini korumak; 0.1.2. Axıra qalmaq, geridә qalmaq.
113. Ayakaltı is. ayaqaltı 0. Gelip geçenlerin çok olduğu yer//daim tapdalanan, daim
hamının basıp keçdiyi yer. Hәyәt lap ayaqaltı oldu. 0. mec. Hakir görülen, gözden çıkarılan//heç
kәsin saymadığı, hesablaşmadığı, hörmәt etmәdiyi adam; iradәsiz, hәqir, mәzlum adam. □
Ayakaltına almak//Ayaqaltı olmaq; 0.1.2. Ayaq altına salınan, yaxud ayaq silmәk üçün qapının
ağzında, girәcәyindә salınan xalça, balaca palaz, hәsir, әsgi vә s.//dar uzun xalça. Ayaqaltı
salınmış pillәkәn.
423
114. Ayakçı is. ayaqçı 0. Ayak işlerinde kullanılan kimse//kağızpaylayan, kuryer; 0.
Gezici satıcı, çerçi//qapı-qapı gәzib mal satan adam, çәrçi; 0.1.1. Bir iş süresince tutulan
hizmetçi; 0.2.2. (qәd.) Keçmişdә; qәdәh gәzdirәn, şәrab paylayan; saqi.
115. Ayakkabı is. Ayaqqabı 0. Özellikle sokakta ayağı korumak için giyilen ve altı
köseli, lastik gibi dayanıklı maddelerden yapılan ayak giyeceği, pabuç. □ Ayakkabı
vurmak//ayaqqabı ayağını vurmaq (ayakkabı) ayağı zedelemek, ayağı rahatsız etmek; ◊
Ayaqqabılarını çevirmek. Söz konusu deyimin Türkiye Türkeçesinde hem müstakim hem de
mecazi olmakla aşağıdaki anlam alanları bulunmaktadır: 0.1.1.1. Konuk ayakkabılarını gidiş
yönüne doğru düzgün biçimde sıralamak; 0.1.1.2. mec. Bazı davranışlarla konuğu gitmeye
zorlamak.
116. Ayaklamak(-i) ayaqlamaq 0.3.1. Ayakla ölçmek; 0.3.2.1. Tapdamaq, taptayıb
әzmәk, ayaqları altında әzmәk, ayağı ilә mәhv etmәk, xarab etmәk. Әkimi ayaqlamaq. 0.3.2.2.
Gәzmәk, dolaşmaq. Bütün şәhәri ayaqladım. 0.3.2.3. mec. Saymamaq, tapdalamaq, pozmaq.
0.3.2.4. Sıxmaq, tәzyiq altına almaq, mәnәvi әzab vermәk.
117. Ayaklanma is. Ayaqlanma 0. Ayaqlanmaq işi// “Ayaqlanmaq”dan. f. is.; 0.1.1.
Birçok kimsenin cebir ve şiddet kullanarak devlet güçlerine karşı gelmesi, baş kaldırma//üsyan.
118. Ayaklanmak (nsz; edil.) ayaqlanmaq 0. Ayağa kalkıp gitmeğe davranmak//ayağa
qalxmaq, yerimәk; 0. mec. Cebir ve şiddet kullanarak devlet güçlerine karşı gelmek, baş
kaldırmak, isyan etmek// birisinin üzәrinә hücum etmәk, qalxışmaq, tәcavüzә başlamaq, 0.1.1.1.
(çocuk için) Yürümeye başlamak; 0.1.1.2. (hasta için) Yürüyebilir buruma gelmek; 0.1.1.3. mec.
Uyanmak, uyanıp kalkmak; 0.1.2. Tapdalamaq, tapdalanıb әzilmәk, mәhv edilmәk, xarab
edilmәk.
119. Ayaklık is. Ayaqlıq 0. Ayakçak//pillәkәn, nәrdivan; 0.1.1.1. Ayakla işletilen
makinelerde ayağın bastığı yer, pedal; 0.1.1.2. Ayaq basacak yer; 0.1.1.3. Taban//zәmin; 0.1.2.1.
Dikinә duran veya qoyulan şeylәrin dayanacağı. Nәrdivәnin ayaqlığı. Heykәlin ayaqlığı.
120. Ayaküstü zf. ve is. Ayaqüstü 0. Oturmadan, ayakta durarak; kısa sürede//tәlәsik,
oturmadan, ötәri, ayaq üstündә; 0.1.1. Hazır yemәk, festfut; 0.1.2. Mәclisdә, qonaqlıqda vә s. dә
ayaqüstülük edәn adam.
121. Aybaşı is. Aybaşı 0. (kadının) ayda bir döl yatağından kan gelmek, adet
görmek//hәddi-buluğa çatmış qızlarda, hәmçinin qadınlarda vaxtaşırı (hәr ay) uşaqlıqdan qan
ifrazı; adәt, heyz; 0.1.1. Ayın ilk günü, ay dönümü//ayın başında; 0.1.2. Ürәkkeçmә//bayılma.
424
122. Aydın s. ve is. Aydın 0. Işık olan, ışıklı, aydınlık//işıqlı, aylı, mehtab; 0. Kolayca
anlaşılacak kadar açık (söz veya yazı), vazıh// yaxşı başa düşülәn, seçilәn, qavranılan, eşidilәn,
görünәn; 0.1.1. Kültürlü, okumuş, görgülü, ileri düşünceli (kimse) münevver//ziyalı; 0.1.2.1.
İşıqlı, nurlu, ilıqsaçan; 0.1.2.2. Buludsuz, açıq, tәmiz. □ Aydın olmaq – aydınlaşmaq, açılmaq,
buluddan, çәndәn tәmizlәnmәk; 0.1.2.3. Heç bir şübhә doğurmayan, aşkar, açıq, bәlli, mәlum,
şübhәsiz.
123. Aydınlanma is. Aydınlanma 0. Aydınlanmak işi//“Aydınlanmak”dan f. is; 0.1.1.1.
mec. Bir sorun üzerine gereği kadar bilgi edinme, tenevvür; 0.1.1.2. fiz. Bir yüzeyin, karşısına
konulan eşit ışık kaynaklarının sayısı ile orantılı olarak aydınlık görünmesi.
124. Aydınlatmak (nsz.) aydınlanmaq// aydınlaşmaq; 0. Aydınlık olmak//aydınlıq
olmaq, açılmaq, buluddan vә s. dәn tәmizlәnmәk; 0.1.1. mec. Bir sorun üzerine gereği kadar bilgi
edinmek, tenevvür etmek.
125. Aydınlatma is. Aydınlatma 0. Aydınlatmak işi//“Aydınlatmaq”dan f. is. 0.1.1. tiy.
Sahnelerin işıqlandırılması işi.
126. Aydınlatmaq (-i) aydınlatmaq 0. Karanlığı giderip görünür duruma getirmek//
işıqlandırmaq, nurlandırmaq; 0.1.1. Bir sorun üzerine bilgi vermek.
127. Aydınlık is. ve s. aydınlıq 0. Bir yeri aydınlatan güç, ışık, ay ışığı, mehtap//açıq vә
işıqlı hava; 0.1.1.1. Işık alan; 0.1.1.2. mec. Kolay anlaşılacak derecede açık olan, vazıh; 0.1.1.3.
Kötülükten uzak, temiz, saf. Aydınlık bir yüz; 0.1.1.4. Bir yapının ortasına gelen oda ve öbür
bölümlerin ışık alması için, damın ortasından zemine kadar açılan boşluk; 0.1.2.1. İşıq, nur;
0.1.2.2. İşıqlı yer; 0.1.2.3. mec. Xoştbәxtlik mәnasında □ Aydınlıq içindә olmaq – xoştbәxt vә
rahat hәyat keçirmәk.
128. Ayık s. ve zf. Ayıq 0. Sarhoşluğu veya baygınlığı geçmiş olan//bayğınlığı, mәstliyi
keçmiş, ağlı başında; 0.1.1.1. Sarhoşluğu geçmiş bir biçimde; 0.1.2.1. Yuxuda olmayan, oyanıq,
sәrvaxt; 0.1.2.2. mәc. Sayıq, gözüaçıq, ağlı başında, özünü aldatmayan, ehtiyatlı//uyanık.
129. Ayılmak (nsz.) ayılmaq 0. Sarhoşluk, baygınlık gibi bir durumdan kurtulmak,
kendine gelmek//bayğınlığı, sәrxoştluğu keçmәk, özünә gәlmәk; huşa gәlmәk, gözlәrini açmaq;
0. mec. Aklı başına gelip gerçeği görmek//gözü açılmak, fәaliyyәtә gәlmәk, hәrәkәtә gәlmәk,
qәflәt yuxusundfan ayılmaq, canlanmaq; 0.1.1.1. Birini kendinden geçercesine sevmek; 0.1.1.2.
Aşırı ölçüde sinir bunalımları geçirmek; 0.1.2. Yuxudan oyanmaq, yuxudan durmaq.
425
130. Ayıltmak (-i) ayıltmaq 0. Ayılmasını sağlamak//özündәn ketmiş vә ya sәrxoş
adamı özünә gәtirmәk, huşa gәtirmәk; 0.1.2.1. Yuxudan oyatmaq, ayılmağa, gözlәrini açmağa
mәcbur etmәk; 0.1.2.2. mәc. Gözünü açmaq, başa salmaq, qәflәt yuxusundan oyatmaq; bilmәdiyi,
xatırında olmayan şeyi yadına salmaq.
131. Ayna is. Far. Ayna 0. Işığı yansıtan, varlıkların görüntüsünü veren, cilalı ve sırlı
cam//güzgü; 0. mec. Bir olayı, bir durumu yansıtan, göz önünde canlandıran olay, durum, şey//
saflıq, duruluq, parlaqlıq, şәffaflıq mәnasında tәşbeh; 0.1.1.1. den. Gemilerde işaretçi erlerin
kullandığı dürbün; 0.1.1.2. den. Akıntı veya anaforun birleştiği yerde oluşan su burgacı; 0.1.1.3.
Doğramacılık ve yapıcılıkta çerçeve içine geçirilen tahta veya taş levha; 0.1.1.4. Küreğin yassı iç
bölümü; 0.1.1.5. (atlarda) Diz kapağı; 0.1.1.6. argo. İyi durumda, yolunda. İşimiz ayna. 0.1.1.7.
(Karagöz oyununda) Perde; 0.1.2.1. Pәncәrә, pәncәrә şüşәsi 0.1.2.2. ◊ Aynası açıq (dan.) 1)
Özünü bir qәdәr yaxşı hiss edәn xәstә haqqında; 2) Xoşrәftar, mehriban, üzügülәr adam
haqqında. Aynası açılmaq – 1) Ağır xәstәlikdәn ayılmaq, әhvalı yaxşılaşmaq; 2) Kefi açılmaq,
ürәyi açılmaq.
132. Aynalı s. ve is. Aynalı 0. Aynası olan//aynası, güzgüsü vә ya şüşәsi olan; 0.1.1.
argo. Parlak yüzlü, yakışıklı güzel; 0.1.2. Pәncәrәli, pәncәrәsi olan; 0.2.2. (esk.) Patronu üstdәn
qoyulan tәklülә tüfәng (bәzәn “aynalı tüfәng” şәklindә işlәdilir).
133. Aynacı is. ve s. aynacı 0. Ayna yapan veya satan kimse//şüşәsalan, aynasalan,
aynasaz; 0.1.1. mec. Hileci, işine hile karıştıran; 0.1.2. (esk.) Keçmişdә zadәgan ailәlәrinndә
xanım geyinәrkәn onun qabağında ayna tutan xidmәtçi.
134. Ayran is. Ayran 0. Süt veya yoğurt yayıkta çalkalanarak yağı alındıktan sonra
kalan sulu bölüm//yağı alınıb su qarışdırılmış qatıq; 0. Yoğurdu sulandırarak yapılan
içecek//qatıqdan su qatılaraq hazırlanan ayran; 0.1.1. ◊ Ayranı kabarmak 1) öfkelenmek,
coşmak//hirslәnmәk; 2) Aşırı bir cinsel arzu duymak//şәhvәtlәnmәk. Ayranı yok içmeye, atla
(veya tahtırevanla) gider sıçmaya.
135. Ayrım is. Ayrım 0. Ayrılma noktası//bir neçә yolun ayrıldığı vә ya bir yolun bir
neçә tәrәfә haçalandığı yer (adәtәn “yol” sözü ilә bәrabәr işlәnilir). Yol ayrımı//yol ayrıcı;
0.1.1.1. Ayırmak işi, tefrik; 0.1.1.2. Bir kimsenin veya nesnenin bir başkasıyla karıştırılmamasını
sağlayan ayrılık; benzer şeyleri birbirinden ayıran özellik; başkalık, fark; 0.1.1.3. Alt bölüm;
0.1.1.4. man; Cinsleri ve türleri birbirinden ayıran ana karakter, fark; 0.1.1.5. sin. Bir veya daha
çok sahne içinde geliştirip, olayın tamamlanmış bir parçasını veren film bölüğü; 0.1.1.6. ◊ Ayrım
426
yapmak//Ayrı-seçkilik etmәk; 0.2.2. Azәrbaycannın Gәncә, Gәdәbәy vә başqa rayonlarının
dağlıq yerlәrindә yaşayan azәrbaycanlıların adı vә onlara mәnsub adam.
136. Ayva is. Heyva 0. Gülgillerden, çiçekleri iri ve pembe, yapraklarının altı tüylü,
orta yükseklikte bir ağaç ve bu ağacın meyvesi//sarı rәngli, turşmәzә, üstü tüklü, xırda çәyirdәkli
meyvә (Cydonia vulgaris); 0.1.1. ◊ Ayva göbekli göbeği çukur olan (kimse); Ayvayı yemek
argo. kötü duruma düşmek, işi pozulmak.
137. Azap is. Ar. әzab 0. (Müslümanlıkta) Dünyada günah işlemiş olanlara ahrette
verilecek ceza//әziyyәt, üzüntü, işgәncә; 0.2.1.1. (Anadolunun birçok bölgesinde) çiftlik uşağı;
0.2.1.2. tar. Anadolu beyliklerinde donanmadaki görevlerde kullanılan asker.
138. Azat is. ve s. Far. Azad 0. Serbest bırakma//azadlıqdan istifadә edәn, başqasından
asılı olmayan, sәrbәst; 0. Serbest bırakılmış olan//mane- әsiz, әngәlsiz, sәrbәst, heç bir şeylә
mәhdud edilmәyәn; 0. □ Azad etmek//azad etmәk; Azad olmaq//özgür olmaq; 0.1.1. esk.
Okullarda paydos; 0.2.2. (bot.)Cәnubda bitәn bәrk oduncaqlı ağac növü.
139. Azgın s. ağzın 0. Azmış olan//azmız, yolunu itirmiş; 0.1.1.1. (ten için) Çabuk
iltihaplanan, yarası hemen kapanmayan; 0.1.1.2. (Çocuk için) Çok yaramaz; 0.1.1.3. Cinsel
istekleri aşırı olan; 0.1.2.1. mec. Qudurmuş, vәhşi, yurtıcı, amansız, önü alınmaz, sәrt, şiddәtli;
0.1.2.2. Pozğun, namussuz.
140. Azgınlaşmak (nsz.) azğınlaşmak0. Ağzın duruma gelmek//qudurmaq, yolundan
çıxmaq, öz hәrәkәtlәrindә heç bir hәdd-hüdud bilmәmәk, vәhşilәşmәk; 0.1.1. Cinsel istekleri
aşırılaşmak.
141. Azı is. ve zf. Azı 0. Köpek dişlerinden sonra içeriye doğru, alt ve üst çenenin iki
yanında beşer tane bulunan ve yiyecekleri öğütmeye yarayan dişlerin ortak adı, azı dişi, öğütücü
diş; 0.1.1. hlk. Öküz arabalarında ön ve arka yastıkları dingile bağlayan ağaç çivi; 0.1.2. Әn az,
әn cüzi; minimum. Bu şeyi almaq üçün azı 5 manat lazımdır.
142. Azıcık s. ve zf. Azacıq 0. Çox az, biraz// çox az, çox az miqdarda; 0.1.1. (süre ve
miktar için) Az olarak, biraz. ◊ Azıcık aşım kaygısız başım//Azacıq aşım ağrımaz başım;
0.1.2. ◊ Azacıq aşın duzu deyil.
143. Aziz s. ve is. әziz 0. Sevgide üstün tutulan, muazzez//sevimli, istәkli, ürәyә yaxın;
0.1.1. Ermiş, eren; 0.1.2.1. Әn çox istәnilәn, әn çox tәlәb olunan, әn çox sevilәn. □ Әziz olmaq –
az tapıldığı, çәtin әlә düşdüyü üçün çox qiymәtli, hörmәtli olmaq, müqәddәs bir şey kimi
427
baxılmaq; 0.1.2.2. Әzizim şәklindә- Nәvazişlә müraciәt. Әzizim, gәl gedәk. ◊ Әziz başın üçün –
birini inandırmaq üçün and mәqamında işlәdilir.
144. Azmak (nsz.) azmaq 0. Taşkınlıkta ileri gitmek, kötülüğünü artırmak//coşmaq,
qudurmaq, hәddini aşmaq, şiddәt göstәrmәk; 0.1.1.1. (deniz, ırmak vb. için) Kabarmak, taşmak:
Deniz azdı; 0.1.1.2. (yara, hastalık vb. için) Etkili, tehlikeli duruma gelmek; 0.1.1.3. Cinsel
duyguları artırmak; 0.1.1.4. (Camaşır) Artık ağartılmaz duruma gelmek; 0.1.1.4. (hayvanlar için)
İki ayrı ırktan doğmak: Katır atla eşekten azmış bir hayvandı; 0.2.1.1. hlk. Küçük su birikintisi;
0.2.1.2. Bataklık.” (Musaoğlu 2010:163-184).
3.4. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi qısa feil lüğәti
Lüğәtdә “Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti”ndәn (Bakı, 1964, I cild; Bakı, 1980, II cild;
Bakı, 1983, III cild; Bakı 1987, IV cild) alınan 600-dәn çox feil sıralanmışdır. Mәstәr şәkillәrindә
yazılan hәmin feillәrin Türkiyә türkcәsindәki qarşılıqları, qarşılığı olmayanların isә açıqlamaları
verilmişdir. Azәrbaycan Türkcәsindәn kök vә bәzi sözdüzәldici şәkilçilәrdәn düzәlәn gövdә vә
Türkiyә türkcәsindә qarşılığı olmayan söz morfemlәr seçilmişdir:
1. Azәrbaycan türkcәsindәki kök feillәr. Mәsәlәn: almaq (almak); acmaq (acıkmak);
qırxmaq (saçını kestirmek; tıraş olmak, tıraş etmek) vә s.
2. Azәrbaycan türkcәsindә yalnız etimologiyası baxımından әsas vә kömәkçi mofemlәrә
ayrıla bilәn bәzi feillәr. Mәsәlәn: bacarmaq (becermek; yapmak); bәlәmәk (belemek);
yuxalmaq (hafifleşmek, yumuşamak) vә s.
3. -ır, -ir, -ur, -ür formadüzәldici şәkilçi ilә düzәlәn feillәr. Mәsәlәn: bişirmәk
(pişirmek); qayırmaq (imal etmek, hazırlamak); yetirmәk (iletmek); keçirmәk (geçirmek);
süpürmәk (süpürmek) vә s.
4. Azәrbaycan Türkcәsindә işlәnilәn, ancaq Türkiyә Türkcәsindә qarşılığı olmayan vә
ya fәrqli mәnalar ifadә edәn feillәr. Mәsәlәn: büdrәmәk (sendelemek); qayıtmaq (gittiği yerden
geri dönmek); qalamaq (istiflemek); düşmәk (inmek); kürümәk (temizlemek); oğurlamaq
(çalmak); sayrışmak (titreşmek) vә s.
428
“A
acımaq - acımak
acmaq - acıkmak
açmaq - açmak
axmaq - akmak
axsamaq - aksamak
axtarmaq - aramak
almaq - almak
anmaq - anmak
aramaq - aramak
arıtmaq - arıtmak
artmaq - artmak
asmaq - asmak
aşınmaq - aşınmak
aşırmaq - aşırmak
aşmaq - aşmak
atmaq - atmak
B
bacarmaq - becermek; yapmak
bağırmaq - bağırmak
baxmaq - bakmak
barınmaq - barınmak
barışmaq - barışmak
basmaq - basmak
batmaq - batmak
bayılmaq - bayılmak
bәrkimәk - sertleşmek (berkimek)
bәslәmәk - beslemek
bıqmaq - bıkmak
biçmәk - biçmek
bilmәk - bilmek
bişirmәk - pişirmek
bişmәk - pişmek
bitirmәk - bitirmek
bitmәk - bitmek
boğmaq - boğmak
boşamaq - boşamak
boyamaq - boyamak
bölmәk - bölmek
böyümәk - büyümek
böyürmәk - anırmak
böyütmәk - büyütmek
budamaq - budamak
bulamaq - bulamak
bulaşmaq - bulaşmak
buraxmaq - bırakmak
burmaq - burmak
buyurmaq - buyurmak
büdrәmәk - sendelemek
bükmәk - bükmek
büzmәk - büzmek
C
calamaq - iki agacı birbirine bağlayarak
yeni bir ağaç yetiştirmek; bağlamak;
karıştırmak
cırmaq - yırtmak
429
cırnamaq - herhangi bir şakaya
dayanamayarak alınganlık etmek; çabuk
gücenmek; kırılmak
cızmaq - çizmek
coşmaq - coşmak
cummaq - hızlı koşmak; hızlı gitmek;
dalmak
cücermek - yetişmek; üremek; büyümek
Ç
çağırmaq - çağırmak
çaxmaq - kurşunlamak; çakmak
çaxnaşmaq - herhangi bir düzenin
bozulması; kargaşa; birbirine girmek.
çalmaq - müzik aletinde herhangi bir şeyi,
bir müzik parçasını ifade etmek; vurmak
(kapıyı); sokmak; çalmak; karıştırarak pişir-
mek vs.
çapmaq - parçalamak; koşturmak; çapmak
vs.
çarpmaq - çarpmak
çaşmaq - şaşa kalmak; şaşırmak
çatmaq - ulaşmak; varmak; birleşmek; idrak
etmek vs.
çeçәmәk - nefes yoluna bir şeyin düşmesi
sonucunda boğulmak
çevirmәk - çevirmek
çevrikmәk - çevrilmek
çeynәmәk - çiğnemek
çәkmәk - çekmek
çәmkirmәk - çemkirmek
çәrtmәk - bıçakla veya başka bir aletle
yarayı kesmek; yonmak; bilemek vs.
çığırmaq - bağırmak; çığırmak
çıxmaq - çıkmak
çımxırmaq - çemkirmek
çırmamaq - dürmek; pantalonun paçasını
veya ceketin kollarını
çırpmaq - çırpmak
çilәmәk - çilemek
çimçişmәk - iğrenmek; ikrah etmek
çimmәk - yıkanmak; banyo yapmak
çiyrәnmәk - ikrah etmek; iğrenmek
çovumaq - ileri geri gitmek
çökmәk - çökmek
çönmәk - dönmek
çürümәk - çürümek
D
dadmaq - tatmak
dağılmaq - dağılmak
dalamaq - dalamak
dalaşmaq - dalaşmak
dalmaq - dalmak
dammaq - damlamak
danışmaq - konuşmak
danmaq - danmak
daramaq - taramak
darıxmaq - canı sıkılmak
darımaq - yırtmak; konuşmak (dedikodu
yapmak)
430
darışmaq - bir şeyin üzerine konmak
dartmaq - çekmek
daşımaq - taşımak
daşmaq - taşmak
davranmaq - davranmak
dayamaq - dayamak
demәk - demek, söylemek
deşmәk - delmek
devirmәk - devirmek
dәbәrmәk - kıpırdamak
dәlmәk - delmek
dәyişmәk - değişmek
dәymәk - tokunmak
didmәk - parçalara ayırmak, bölmek
dikmәk - dikmek
dinmәk - konuşmak, söylemek
dirәmәk - dayamak, dikkatle bakmak
doğramaq - doğramak
doğurmaq - doğurmak
dolamaq - dolamak; dalga geçmek
dolmaq - dolmak
donatmaq - süslemek
donmaq - donmak
doymaq - doymak
döndәrmәk - çevirmek
dönmәk - dönmek
döşәmәk - döşemek
döymәk - dövmek
döyükmәk - şaşırmak
dözmәk - dayanmak
durğuzmaq - yerinden kaldırmak
durmaq - durmak
duruxmaq - şaşırmak, düşünmek
duymaq - duymak
duyuxmaq - anlamak, duymak
dürtmәk - dürtmek
düşmәk - inmek
düşürmәk - düşürmek
düymәk - bağlamak; bağlanmak
düzmәk - düzmek
düzәnmәk (bәzәnib-düzәnmәk) - süslenmek
E
elәmәk - yapmak
enmәk - inmek
erişmәk - ermek, erişmek
eşitmәk - duymak
eşmәk - kazımak
etmәk - yapmak
eymәnmәk - korkmak
eynimәk - iyileşmek
Ә
әkmәk - ekmek (bir bitkiyi)
әlәmәk - elemek
әmmәk - emmek
әndәrmәk - sıvı bir şeyi veya suyu
boşaltmak, dökmek
әprimәk - eprimek
әrimәk - erimek
431
әrinmәk - tembellik etmek
әritmәk - eritmek
әskilmәk - azalmak
әskimәk - eskimek
әsmәk - esmek
әsnәmәk - esnemek
әsrimәk - kızmak
әymәk - yamultmak
әzmәk - ezmek
F
fınxırmaq - sümkürmek
G
gecikmәk - gecikmek; geç kalmak
getmәk - gitmek
geymәk - giymek
gәbәrmәk - gebermek
gәlmәk - gelmek
gәmirmәk - kemirmek
gәnәşmәk - birisine sormak; istişare etmek
gәrmәk - germek
gәrnәşmәk - gerinmek
gәtirmәk - getirmek
gәvәlәmәk - gevelemek; bir şeyi istemeden,
gönülsüz yemek
gәyirmәk - geğirmek
gәzmәk - gezmek
gicәlmәk - başı dönmek
gicikmәk - aptallaşmak
gicişmәk - kaşınmak
girlәmәk - pusu kurmak; fırsat beklemek;
tâkip etmek
girlәnmәk - gezip dolanmak; idare etmek
girmәk - girmek
giyişmәk - kaşınmak
gizildәmәk - sızıldamak; sızlamak; incinmek
gizlәmәk - saklamak
gizlәnmәk - saklanmak
gödәlmәk - kısalmak
gömmәk - gömmek
göndәrmәk - göndermek
görmәk - görmek
göstәrmәk - göstermek
götürmәk - götürmek
gövşәmәk - geviş getirmek (hayvanlar)
göyәrmәk - mavileşmek; bitmek,
yeşillenmek
göynәmәk - sızlamak; kaşınmak
gözәmәk - dikmek, yamamak
gücәnmәk - güç sarfetmek, çok çalışmak
güdmәk - gütmek
gülmәk - gülmek
gülәşmәk - güreşmek
güvәnmәk - güvenmek
H
hayxırmaq - balgam çıkarmak
hayqırmaq - haykırmak
432
hәrlәmәk - dolamak
hәvәsimәk - heveslenmek; ilgilenmek; bir
şeyi istemek, ilgi göstermek
hıçqırmaq - hıçkırmak
hırıldamaq - boşuna gülmek; hırıldamak
hopmaq - sorulmak
hoppanmaq - zıplamak
hovxurmaq - ellerini ağzına tutarak nefesi
ile ısıtmak
hörmәk - örmek
hövkәlәmәk - ovmak
hürmәk - havlamak
X
xısıldamaq - fısıldamak
İ
içmәk - içmek
ilinmәk - biraz ısınmak
imrәnmәk - imrenmek
inanmaq - inanmak
incimәk - incinmek; kırılmak
inildәmәk - sızlanmak; inlemek
irişmәk - erişmek; boşuna gülmek
irkilmәk - irkilmek
irmәk - erişmek
isinmәk - ısınmak
isitmәk - ısıtmak
islanmaq - ıslanmak
islatmaq - ıslatmak
ismarlamaq - ısmarlamak
istәmәk - istemek
işarmaq - hafifçe ışıklanmak
işıldamaq - hafifçe ışıklanmak
itәlәmәk - itmek
itilmәk - çıkıp gitmek
itirmәk - kayıp etmek
itmәk - kaybolmak
iyrәnmәk – iğrenmek
K
karıxmaq - şaşmak
kecinmәk - süslenmek
keçirmәk - geçirmek
keçmәk - geçmek
keyimәk - uyuşmak
kәhildәmәk - zorlukla soluklamak, nefes
almak
kәhrimәk - ihtiyarlamak, yıpranmak,
yaşlanmak
kәkәmәk - kekelemek
kәrtmәk - kertmek
kәsmәk - kesmek
kırıxmaq - şaşmak; şaşırmak
kiçilmәk - küçülmek
kirimәk - susmak
kişnәmәk - kişnemek
korşalmaq - kütleşmek
koruxmaq - sağalmak, iyileşmek
433
köçmәk - göçmek
köçürmәk - göçürmek
köhnәlmәk - yıpranmak, eskimek
kökәlmәk - kilo almak
köpmәk - şişmek, içi havayla dolmak
köpürmәk - köpürmek
kövrәlmәk - duygulanmak
kövәşimәk - biraz şişmek
közәrmәk - alevsiz yanmak, yavaş yavaş
yanmak
kükrәmәk - kükremek
kürümәk - bir şeyle (aletle) temizlemek;
atmak
küsmәk - küsmek
küsәnmәk - küsmek, incinmek
Q
qacımaq - eğrilmek
qaçırmaq - kaçırmak
qaçmaq - koşmak; sakınmak
qaxmaq - bir şeyi bütün gücüyle yere
vurmak
qaxsımaq - eskiyerek kokuşmak, acı olmak
qalamaq - istiflemek
qalxmaq - kalkmak
qalmaq - kalmak
qanamaq - kanamak
qanıqmaq - alışmak; avlanmağa alışmak
(hayvanlar söz konusudur)
qanmaq - anlamak
qanrılmaq - geriye çevrilmek; geriye
dönmek
qapamaq - kapamak
qapmaq - kapmak
qarğamaq, qarğımaq – kargımak
qarıxmaq - şaşırmak, şaşmak
qarımaq - ihtiyarlaşmak; yıpranmak
qarışmaq - karışmak
qarpışmaq - kapışmak
qarpmaq - kapmak
qarsmaq - hafifçe yakmak
qartımaq - yıpranmak; ihtiyarlamak
qaşımaq - kaşımak
qatılmaq - katılmak
qatmaq - katmak
qavramaq - kavramak
qayırmaq - imal etmek; hazırlamak
qayıtmaq - gittiği yerden geri dönmek
qaynamaq - kaynamak
qaytarmaq - kaytarmak
qazımaq - kazımak
qazmaq - kazmak
qıcamaq - sinirinden, nefretinden veya
başka nedene göre dişlerini birbirine sıkmak
qıcqırmaq - ekşimek
qılmaq - kılmak
qımışmaq - gülümsemek; hafifçe gülmek
qınamaq - kınamak
qıncanmaq - naz etmek
434
qırxmaq - saçını kestirmek; tıraş olmak,
tıraş etmek
qırmaq - kırmak
qırpınmaq - açılıp yumulmak; kımıldanmak
qırpmaq - kırpmak
qırtmaq - biraz kesmek; kesinti yapmak
qısqanmaq - kıskanmak
qısqınmaq - utanmak, sıkılmak
qısmaq - kısmak
qısnamaq - ısrar ederek (ısrarla) bir şeyi
istemek; baskı yapmak
qışqırmaq - bağırmak
qıvrılmaq - kıvrılmak
qıymaq - kıymak
qızmaq - kızmak
qocalmaq - ihtiyarlanmak, yıpranmak
qoxumaq - kokuşmak
qondarmaq - uydurmak
qonmaq - konmak
qonuşmaq - konuşmak
qopmaq - kopmak
qorxmaq - korkmak
qorumaq - korumak
qoşmaq - bağlamak; koşmak
qovmaq - kovmak
qoymaq - koymak
qucmaq - kucaklamak
qudurmaq - kudurmak
qurcuxmaq - kurcalanmak
qurmaq - kurmak
qurşamaq - beline kılıç bağlamak
qurtarmaq - kurtarmak
qurtulmaq - kurtulmak
qurumaq - kurumak
qusmaq - kusmak
quylanmaq - batmak
L
lәlimәk - yalvarmak
lәngimәk - gecikmek; geç kalmak
M
mızıldamaq - mırıldamak
minmәk - binmek
muşqurmaq - binek ve diğer hayvanları
harekete getirmek, köpek vs. hayvanları
çağırmak için çıkarılan ses
mәlәmәk - melemek
mәzdәmәk - herhangi bir teklif
beklemeksizin çabuk bir şekilde yemek
N
nәrildәmәk - bağırmak
nıqqıldamaq - hastalıktan, ağrıdan inlemek,
sızlanmak veya şikayetlenmek
nırçıldamaq - “yok” demek anlamında ses
çıkarma
nırıldamaq - bağırmak
435
nәmçimәk - yaş olmak, rutubetlenmek,
nemlenmek
O
oğurlamaq - çalmak
oxşamaq - sevmek
oxumaq - okumak
olmaq - olmak
otarmaq - otarmak, otlatmak
oturmaq - oturmak
ovxalamaq - ovmak
ovmaq - ovmak
ovunmaq - sakinleşmek
ovuşdurmaq - ovuşturmak
ovutmaq - sakinleştirmek
oyanmaq - uyanmak
oyatmaq - uyatmak
oymaq - delmek
oynamaq - oynamak
Ö
öcәşmәk - sürtüşmek; tartışmak; rahatsız
etmek
ödәmәk - ödemek
ölçmәk - ölçmek
ölәzimәk - ateşi hafiflemek; yavaş yavaş
yanmak
ölmәk - ölmek
öpmәk - öpmek
örtmәk - örtmek
öskürmәk - öksürmek
ötmәk - geçmek, geçip gitmek; ötmek
ötürmәk - uğurlamak; göndermek; vermek
övkәlәmәk - ovmak
öymәk - övmek
öyrәnmәk - öğrenmek
öyrәşmәk - alışmak
öyrәtmәk - öğretmek
öyünmәk - övünmek
P
parlamaq - parlamak
pıçıldamaq - fısıldamak
pilәmәk - üfürmek; üflemek
pisikmәk - korkmak; ürkmek
pozmaq - silmek
pörtmәk - kızarmak
pusmaq - pusu kurmak
püskürmәk - püskürmek
S
saçmaq - saçmak
sadalamaq - adları, eşyaları herhangi bir
şeyi birer-birer saymak
sağalmaq - hastalıktan kurtulmak; sağlığına
kavuşmak
sağmaq - sağmak
436
saxlamaq - durdurmak; saklamak; sahip
olmak vs.
saqınmaq - sakınmak
salmaq - salmak; koyuvermek; bırakmak;
inşa etmek vs.
sanamaq - saymak
sancmaq - sokmak
sanmaq - sanmak
sapmaq - sapmak
saralmaq - sararmak
sarılmaq - sarılmak
sarımaq - sarmak, çevrelemek
sarmaq - sarmak; yayılmak; kaplamak;
etkilemek
sarmaşmaq - sarmaşmak
sarpmaq - sapmak
sarsılmaq - sarsılmak
sarsımaq - sarsılmak
sarsıtmaq - sarsmak
sataşmaq - taciz etmek; rahatsız etmek
satmaq - satmak
savaşmaq - savaşmak
sayxaşmaq - sakinleşmek
saymaq - saymak
sayrışmaq - titreşmek; karışmak
seçmәk - seçmek
sevmәk - sevmek
seyrәlmәk - seyrelmek
sezmәk - sezmek
sәkmәk - sekmek
sәndәlәmәk - sendelemek
sәpmәk - toprağa tohum atmak; ekmek
sәrimәk - sarmak
sәrmәk - sermek
sәyirtmәk - çapmak (atı)
sәyrimәk - sinirden, öfkeden yüz kasları
titremek
sıçramaq - sıçramak
sığınmaq - sığınmak
sığışmaq - sığmak
sığmaq - sığmak
sıxmaq - sıkmak
sınamaq - denemek
sınıxmaq - zayıflamak; üzülmek; kilo
vermek
sınmaq - sınmak; kırılmak
sırımaq - sırımak
sırınmaq - sırınmak
sızmaq - sızmak
silkәmәk - silkmek
silkinmәk - silkinmek
silmәk - silmek
sinmәk - sinmek
sinsimәk - sinsileşmek
sivişmәk - kimseye belli etmeksizin, gizli
olarak çıkıp gitmek; ayrılmak, sıvışmak
siyirmәk - soymak; temizlemek; kınından
çıkarmak
soxmaq - sokmak
solmaq - solmak
soluxmaq - solmak
sormaq - sormak; emmek
437
soruşmaq - sormak
sovurmaq - savurmak
sovuşmaq - savuşmak
soymaq - soymak
soyumaq - soğumak
sökmәk - sökmek
sönmәk - sönmek
söykәmәk - dayamak
söylәmәk - söylemek
söymәk - sövmek; küfür etmek
sulamaq - sulamak
susamaq - susamak
susmaq - susmak
suvamaq - malalamak
suvarmaq - suvarmak
sülәnmәk - her zaman yemek aramak; yemek
hakkında düşünmek
sümsürmәk - dilenmek; her zaman yemek
aramak
sümürmәk - emmek; sorumak
süpürmәk - süpürmek
sürmәk - kullanmak (arabayı); sürmek
sürtmәk - sürtmek
sürümәk - sürümek
sürüşmәk - kaymak
süzmәk - süzmek
Ş
şaşmaq - şaşırmak
şaxımaq - etkilenmek (güneşten); vurmak
şığımaq - çok hızlı bir biçimde hedefe doğru
saldırmak; çakmak
şişirmәk - şişirmek
şişmәk - şişmek
şitәnmәk - şımarıklık etmek; şımarmak
şötdәmәk - acele olarak dikmek
şütümәk - hızlı koşmak; hızlı gitmek
T
taxmaq - takmak
talamaq - talan etmek; yağmalamak
tanımaq - tanımak
tapdamaq - ayaklamak
tapmaq - bulmak
taytımaq - aksamak; topallamak
tәlәsmәk - acele etmek
tәngimәk - bıkmak; canı sıkılmak
tәntimәk - acele etmek; canı sıkılmak
tәpçimәk - kumaşı üst üste dikmek
tәpimәk - kurumak
tәpinmәk - korkutmak; fırçalamak; tehdit
etmek
tәpmәk - tepmek; saldırmak
tәrgitmәk (siqareti tәrgitmәk) - herhangi
kötü bir alışkanlığı bırakmak, sigarayı
bırakmak)
tәrpәnmәk - kımıldamak; kımıldanmak
tәrpәşmәk - kımıldamak
tәrpәtmәk - kımıldatmak
tıxamaq - tıkamak
438
tıxanmaq - tıkanmak
tıncıxmaq - nefesi daralmak; nefesi
kesilmek
tırıldamaq - motorun çalışması veya
çalışmaya başlaması
tısıldamaq - fazla yemekten sonra zorlukla
nefes almak
tikmәk - kurmak; inşa etmek; tikmek vs.
titrәmәk - titremek
toxtamaq - sakinleşmek; dayanmak
toxumaq - dokumak
toxunmaq - dokunmak; hafifçe değmek;
değinmek vs.
toqquşmaq - tokuşmak; çarpışmak
tökmәk - dökmek
törәmәk - üremek; doğmak; ortaya çıkmak
vs.
tövşümәk - nefesi daralmak
tullamaq - atmak
turşumaq - ekşimek
tutaşmaq - kavga etmek; savaşmak
tutmaq - tutmak
tutuşmaq - kavga etmek
tükәnmәk - tükenmek
tülәmәk - belli zamanlarda hayvan veya
kuşların tüyünün dökülmesi; tüyünü dökmesi
tüpürmәk - tükürmek
tütmәk - yanmak
U
ucalmaq - yücelmek
uçmaq - uçmak
uçurmaq - uçurmak
udmaq - yutmak; zorla almak; tahammül etmek;
yenmek; kazanmak vs.
uduzmaq - yenilmek
ufuldamaq - inlemek
uğramaq - uğramak
uğraşmaq - uğraşmak
uğratmaq - uğratmak
uğunmaq - gülmekten kırılmak
ulamaq - ulumak
ummaq - ummak
umsunmaq - hevesi kursağında kalmak
unutmaq - unutmak
usanmaq - usanmak
utanmaq - utanmak
uydurmaq - uydurmak
uymaq - uymak
uyumaq - uyumak
uyuşmaq - uyuşmak
uzanmaq - uzanmak
uzaşmaq - uzaklaşmak
uzatmaq - uzatmak
uzlaşmaq - uzlaşmak
Ü
üfürmәk - üfürmek, üflemek
ürkmәk - ürkmek
ürpәrmәk - ürpermek
439
üşümәk - üşümek
ütmәk - ütmek
üyüşmәk - uyuşmak; soğuk, basınç vb.
yüzünden vücudun bir yerinde duygu ve
hareketin geçici olarak azalması
üyütmәk - öğütmek
üzmәk - yüzmek
V
varmaq - varmak
vazımaq - kaçmak
vermәk - vermek
vurmaq - vurmak
Y
yağmaq - yağmak
yaxarmaq (yalvarıb-yaxarmaq)- yalvarmak
yaxmaq - sürmek
yalamaq - yalamak
yalmanmaq - yaltaklanmak
yalvarmaq - yalvarmak
yamamaq - yamamak
yanaşmaq - yaklaşmak
yanmaq - yanmak
yapışmaq - yapışmak
yapmaq - yapmak
yaramaq - yaramak
yaranmaq - oluşmak; yaltaklanmak,
yalakalık etmek
yaraşmaq - yakışmak
yarımaq - gerek olmak, faydalı olmak
yarınmaq - yaltaklık etmek
yarmaq - yarmak
yaşamaq - yaşamak
yaşırmaq - gizlemek
yaşmanmaq - yaşmaklanmak
yatıxmaq - çökmek
yatırmaq - uyutmak
yatmaq - yatmak; uyumak
yayxanmaq - yayılarak oturmak veya
uzanmak
yayxınmaq - kaçınmak
yaymaq - yaymak
yazmaq - yazmak
yedirmәk - yedirmek
yekәlmәk - büyümek
yeltәnmәk - çalışmak; heves göstermek,
yeltenmek
yenmәk - yenmek
yerimәk - yürümek
yetirmәk - iletmek
yetişmәk - ulaşmak, varmak
yetmәk - ulaşmak
yığılmaq - yığılmak
yığmaq - yığmak
yıxmaq - yıkmak
yıpranmaq - yıpranmak
yırtmaq - yırtmak
yoğrulmaq - yoğrulmak
yoğurmaq - yoğurmak
440
yoxalmaq - yokolmak
yolmaq - yolmak
yoluxmaq - ziyaret etmek
yonmaq - yontmak
yormaq - yormak
yortmaq - boşuna dolaşmak; yürümek
yovuşmaq - uymak
yozmaq - yorumlamak
yönәlmәk - yönelmek
yubanmaq - geç kalmak, gecikmek
yubatmaq - geciktirmek
yuxalmak - hafifleşmek; yumuşamak
yumaq - yumak; yıkamak
yummaq - yummak; kapatmak
yumşalmaq - yumuşamak
yüyürmәk - koşmak
Z
zarımaq – inlemek
zәvzәmәk - çok konuşmak; fazla konuşmak”
(Musaoğlu 2002:219-229
441