1. KALIP TASARIMI YAPMA

1.1. İş Parçasının Özelliğine Uygun İşlem Sırasını

Tespit Etme

İmalatta makine ve makine kısımlarını

tamamlayan, bunların gelişmesini ve daha yararlı

olmalarını sağlayan, üretimi kolaylaştıran, özellikle

bir işin yapılmasını mümkün kılan ve kaliteyi

yükseltmek için hazırlanmış aparatlara iş kalıpları

denir.

İş kalıplarının başlıca görevleri; üretim sırasını

basitleştirmek ve geliştirmek, üretim masraflarını azaltmak,

işlenen parçaların değiştirilebilir (benzer veya yedek

parça) şekilde üretmektir. Normal tezgâhlarda imalatı zor

olan parçaların imalatını mümkün kılmaktır.

Seri üretimde markalama yapmak, iş parçasını

tezgâha bağlamada zaman alan işlemler istemez. İş parçaları markalama işlemi yapmadan çabuk ve emniyetli

konumda bağlayabilmek için iş kalıpları kullanılır.

Delme iş kalıbı iş parçasını istenilen konumda tutan ve talaş

kaldırma işlemi yapan kesiciye yön veren aygıttır.

Delme iş kalıbı iş parçasını istenilen konumda tutan ve

talaş kaldırma işlemi yapan kesiciye yön veren

aygıttır.

Delme iş kalıpları; alt tabla (gövde), kapak,

bağlama elemanları ve tamamlayıcı elemanlardan

meydana gelir (Şekil 1.1). Delme kalıpları; delik

delmek, raybalamak, havşa açmak, kılavuz çekmek

veya bunların bileşik işlemlerini yapmak için

kullanılırlar.

Delme iş kalıplarının tasarlanmasında iş

parçasının biçimi, işlenmiş yüzeyleri ve yapılacak

işlemlerin belirlenmesi önemlidir. Belirlenenlere göre

çeşitli biçimlerde tasarımlar yapılır. Tasarım

çalışmalarında çizilmiş örnek resimlerden

yararlanılabilir. İş parçasının özelliğine uygun işlem

sırası belirlemede işlenmiş yüzeyler dikkate alınır ve

ona göre konumlandırılır. İş parçası değişik

geometrik yapıya sahip olabilir. Kalıp tasarımında

emniyet öncelikle insan yönünden ve kalıp yönünden

dikkate alınır.

Delme iş kalıbı tasarım ve çiziminde bize faydalı olacak işlerin özelliklerine

göre çeşitleri şunlardır:

1. Şablon tipi delme iş kalıpları

2. Plaka tipi delme iş kalıpları

3. Mengene tipi delme iş kalıpları

4. Halka tipi delme iş kalıpları

5. Dirsek tipi delme iş kalıpları

6. Kanal tipi delme iş kalıpları

7. Çap tipi delme iş kalıpları

8. Kapaklı tip delme iş kalıpları Açık tip delme iş kalıpları

9. Kutu tipi delme iş kalıpları

10.Bölüntülü tip delme iş kalıpları

11.Açılı tip delme iş kalıpları

Bu çeşitler dışında imal edeceğiniz iş parçasına göre değişik tasarımlar olabilir.

PARÇA ÖZELLİKLERİNE GÖRE TASARLANMIŞ DELME İŞ KALIBI ÇEŞİTLERİ

1.2. İş Parçasının Kalıba Kolay Yerleştirilip Alınma Şeklini

Belirleme

İş parçasının kalıp içerisine kolay yerleştirilmesi ve alınması

önemlidir. Bunun için iş parçasının şekli ve konumlandırılmasına

göre kullanışlı olması için bir kolay yerleştirme ve alma şekli

belirlenir. Bu iş için değişik bağlama elemanlarından faydalanılır.

Örneğin kamlı bağlama, pabuçlu bağlama veya vidalı pimlerden

faydalanılır. Eğer kamlı bir bağlama ve sabitleme düzeni

seçersek iş parçasını çok kolay bağlar ve çözeriz. Ancak iş

parçasının bu bağlama şekline uygun olması ve bizim de iş

parçasının konumunu belirlememiz gerekir

Bir delme kalıbının tasarlanmasında ve yapılmasında mümkün

olduğu kadar uyulması gereken kuralar şunlardır:

1. İş parçası delme kalıbının içerisine kolay ve hızlı bir şekilde

konulabilmelidir.

2. İş parçası hassas olarak yerleştirilmelidir.

3. Delme yüksükleri deliklerin ekseninde olmalıdır ve işçi

tarafından bunlara kolayca yanaşılmalıdır.

4. İşleme uygun delme yüksüğü seçilmelidir.

5. İş parçası ve delme yüksükleri arasında belirli bir boşluk

bırakılmalıdır.

6. İş parçası kalıp içerisinde emniyetli olarak tespit edilmelidir.

7. İş parçası kalıp içerisinden kolayca ve çabukça

alınabilmelidir.

8. En iyi yerleştirme elemanı seçilmelidir.

9. En iyi bağlama elemanı seçilmelidir.

10. Bütün işlemler boyunca kalıp şeklini korumalıdır.

11. Aşınan yerler kolayca değiştirilebilen standart parçalar

kullanılmalıdır.

12. İşlenmiş yüzeylerin zedelenmesi önlenmelidir.

13. Kaybolması muhtemel olan kalıp elemanları zincir vb.

şeylerle kalıba bağlanmalıdır.

14. Kalıplar (mükemmelliğini koruyarak) ekonomik olmalıdır.

15. Bütün işlemlerde emniyet düşünülmelidir.

İş parçasının değerlendirilmesi

Delme kalıbı tasarlarken üç önemli husus öne çıkar.

1. Birim,

2. Ölçü,

3. Yüzey kalitesi

Yapılacak kalıpta imal edilecek iş parçası sayısı ve

yüzey kalitesi ve parça ölçüleri kalıp maliyeti açısından

önemlidir. Kalıp boyutlarını etkileyen parça ölçüleri

değerlendirilirken:

a. Kenar-kenar

b. Kenar-eksen

c. Eksen-eksen ölçülendirmesine uymak gerekir.

Parça ölçülendirilirken:

x3 ve x4 eksen-eksen,

a,b,c, kenar-kenar ve

x1,y1,y2 kenar-eksen olarak değerlendirilmiştir.

Kalıbın boyutlandırılması, yerleştirme ve merkezleme

elemanlarında etkili olacaktır

1.3. Kalıp Gövdesi ve Bağlama Plakalarını Belirleme

Delme kalıp gövdeleri; açık gövde ve kapalı veya kutu tipi gövde diye ikiye ayrılır. Genellikle açık

delme kalıbında delme yüksükleri bir düzlem üzerindedir ve birbirine paralel konumdadır. Kapalı ve

kutu biçimli delme kalıplarında delinecek delikler değişik düzlemlerde ve yönlerde bulunur.

Kalıp gövdesi tasarlanırken ağırlığı da düşünülmelidir. Kaldırılması ve taşınması kolay olmalıdır

fakat hassasiyetin gerektirdiği dayanımda olmalıdır. Büyük kalıpların vinçle taşınmaları için kancalı

olarak yapılması gerekir. Kalıpların tezgâh tablalarını emniyetli olarak bağlanış şekilleri de dikkatle

düşünülmelidir.

Delme kalıbı gövdeleri için kullanılan malzeme, dökme demirdir. Bununla beraber kaynaklı çelik

plakalarda başarılı olarak kullanılmaktadır.

Gövde üzerinde yapılan ayakların işlenmiş olması gerekir. Ayaklar dökme demirlerde gövde ile

yekpare olduğu gibi sonradan da takılabilir.

Bağlama plakaları gerek iş parçasını kalıp içerisinde sabitlemek ve gerekse kalıp gövdesini tezgâh

üzerine sabitlemek için kullandığımız elemanlardır. Bunlar yerine göre bağlama pabucu, cıvata ve

somunlar, vidalı pimler, hidrolik veya pnömatik silindirler vs. olabilir.

1.4. İş Parçasının Bağlantı Şeklini Belirleme

İş parçasını kalıp içerisinde sabitlemek için kullanılan bağlantı sistemleri şunlardır:

Bu bağlama şekillerinden işimize en uygun olanını seçer ve belirleriz. Bunun için iş parçasının şekil ve büyüklüğü, bağlama

konumu ve sayısı oldukça önemlidir. Seri imalat için hidrolik ve pnömatik bağlama sistemleri uygun olsa da az sayıdaki iş

parçaları için ekonomik olmaz. Bunun için delinecek iş parçasının sayısı önemlidir.

1. Mekanik sistemlerle bağlama

2. Hidrolik sistemlerle bağlama

3. Pnömatik sistemlerle bağlama

1.4.1. Mekanik Sistemler ile Bağlama

İş parçasını delme kalıbının içinde tespit

etmek için kullanılan en önemli bağlama

elemanlarından bazıları şunlardır:

1. Çeşitli pabuçlar ( çubuk, kamlı, özel biçimli vb. )

2. Vidalı pimler ve cıvatalar

3. C rondelâsı

4. V blokları (kızakları)

5. Kamlar

6. Kollu cıvatalar ve kollu somunlar

7. Ayarlanabilen pimler

8. Hidrolik pistonlar

9. Kilitler

Bağlama elemanı iş parçasını

bozmamalıdır ve bağlama basıncı ortadan

kalktığı zaman iş parçasına delinen deliğin

hassasiyeti bozulmamalıdır. Bağlama

elemanları iş parçasının eğilmesini ve

esnemesini önleyecek noktalarından tespit

etmelidir. Bağlama elemanları mümkün

olduğu kadar delinecek noktalara yakın

yerlerden etki etmelidir. İşlenmiş bir yüzeye

temas edecek bağlama elemanları yumuşak

malzemeden yapılmalıdır.

1.4.1.1. Mengene Tipi Bağlama Sistemleri

Mengene sistemlerine benzer bağlama sistemleri olup

mevcut iki çene arasında iş parçasını bağlayan

düzeneklerdir. Klasik mengeneler kollu olup genellikle kare

veya trapez vida kullanılarak yapılır ve mevcut kol

çevrilerek parça bağlanır ve çözülür. Ancak hızlı bir

bağlama düzeneği olmaz. Bunun için kamlı mengene tipi

bağlama düzenekleri kullanılır (Şekil 1.5). Böylece iş

parçaları kolay bir şekilde bağlanır ve çözülür.

1.4.1.2. Pabuçlu Bağlama Düzenekleri

Bağlama tertibatlarının en basit şekli bağlama

pabuçlarıdır. Kullanım alanları geniştir. Basit

sıkma pabucu, piyasada çok fazla sayıda

kullanışa uygun düzenlenmiş standart hâlde

bulunur. Bunlar içinde tek ve çift uçlu pabuçlar

sıkma cıvatasının merkezde veya arka uçta

tatbiki, uç desteğinin sabit ve hareketli oluşu gibi

çeşitleri vardır. Bağlama bölgesinden kolayca

uzaklaştırılabilmesi için yaylı olanları da bulunur.

Sıkma pabuçları seri sıkmalar için cıvata

hareketli yerine, kam hareketli de yapılırlar ve iş

alanından otomatik olarak geri çekilebilir.

Şekil 1.6 a’ ve b’de pabuçlarla bağlama

gösterilmiştir.

1.4.1.3. Kamlı Bağlama Düzenekleri

Kamlı bağlama elemanları bilhassa kitle üretiminde

çabuk bağlama ve çözme bakımından çok kullanışlıdır.

Kamlı bağlama işleminde kamın eksantriğinden

faydalanılarak iş parçaları kolayca sıkılır ve çözülürler

(Şekil 1.7). Kamlı bağlama elemanlarında geri itme

kuvvetini sağlamak amacıyla yaylar kullanılır. Kam

yüzeyleri yüzey sertleştirmesine tabi tutulmalıdırlar.

1.4.1.4. İçten Bağlama Düzenekleri

İş parçalarını kolay ve hassas olarak bağlamak ve çözmek için

düşünülen sistemlerdir. İçten bağlama sistemi iş parçası biçimi

uygun ise yapılabilir.

1.4.1.5. Pimli ve “V” Bloklu Bağlama Düzenekleri

Pimler kolay, ucuz ve hassas yerleştirme sağlarlar. İş parçasının

yerleştirilme konumuna göre pimler, kalıp gövdesine sıkı geçme

yapılır. Pimler eksenlere ve yüzeylere göre dik açıda yerleştirilir.

Küçük pimler genellikle alet çeliğinden yapılır, sertleştirilir ve

taşlanırlar. Büyük pimler soğuk çekilmiş çelikten yapılır, yüzeyleri

sertleştirilir ve taşlanır.

Delme kalıbı yapımında V Blokları hem yerleştirme elemanı ve

hem de pabuç olarak kullanılmaktadır. (Şekil 1.9)’de V Blokları ve

pimlerin çalışma sistemi gösterilmiştir

1.4.2. Hidrolik Sistemler ile Bağlama

Hidrolik sistemlerde hidrolik sıvının bir pompa sayesinde silindire

iletilmesiyle oluşturulan hidrolik basıncından yararlanılır.

İş yapılacak tezgâhta hidrolik sistem varsa bağlantı yapılarak

kullanılır. Genelde taşınabilir hidrolik bir sistem hazırlanır ve yardımcı

aparatlarla kalıba bağlanır. Hidrolik gücün kontrol edilmesi kolay

olması ve kullanışlı sebebiyle tercih edilir.

1.4.3. Pnömatik Sistemler ile Bağlama

Pnömatik sistemlerle bağlama işleminde hava basıncından

faydalanılır. Kompresör ile sıkıştırılan hava 0,55 ile 0,66 N/mm²

basınca ulaşınca kullanılmaya hazır hâlâ gelir. Kullanıma hazır hâldeki

hava silindirler vasıtasıyla sıkma kuvvetine dönüştürülür.

Silindirlerden sabit sıkma basıncı alabilmek için silindir giriş basıncını

sabit tutmak gerekir

1.4.4. Bağlama Sistemlerinde Kullanılan

Elemanlar

Bağlama sistemlerinde birçok eleman

kullanılmaktadır. Bunlar pabuçlar, vidalı

pimler, özel cıvatalar, C rondelâlar, V

blokları, kamlar, kollu cıvata ve somunlar,

hidrolik ve pnömatik pistonlar ve kilitler.

1.4.4.1. Bağlama Pabuçları

İş parçasını tespit etmek için geniş çapta

kullanılmaktadır. Genellikle İş parçalarının

doğrudan tezgah tablasına bağlanmalarında

kullanılan bağlama elemanlarıdır. Özellikle

mengenelere bağlanamayacak şekil ve

boyuttaki iş parçaları bu bağlama elemanları ile

tezgah tablasına bağlanırlar. Kullanım

amaçlarına göre farklı pabuç ve dayama

çeşitleri vardır. Bunlar:

1. Basit cıvatalı pabuçlar

2. Cıvatalı pabuçlar

3. Özel cıvatalı pabuçlar

4. Kenardan etki eden pabuçlar

5. Kam kollu pabuçlar

AYARLANABİLİR DESTEK CİVATALI PABUÇ

KOMBİNE BAĞLAMALI PABUÇ

KAM KOLLU PABUÇ

1.4.4.2. Vidalı Pimler, Özel Cıvatalar

İş parçalarını emniyetli olarak tutmak için oldukça

başarılı ve ucuzdur.

Kalıba özel cıvata ve pimler tasarlanır ve imal edilerek

kullanılabilir.

T BAŞLI CİVATA GÖZLÜ CİVATAKELEBEK CİVATA

PİMLER

1.4.4.3. C Rondelâları, V Blokları, Özel Kaideler

Rondela; parçaların, cıvata, somun ve benzeri vidalı elemanlarla

birbirine bağlanmaları sırasında, oturma yerindeki yüzeylerin zedelenmesini

önleyen ve/veya

bağlantının kısmen de olsa kendiliğinden gevşemesine engel olan, ortası

delik metal makine

elemanlarıdır.

C rondelası, genellikle merkezleme elemanlarıyla birlikte iş parçasını

cıvata ve somun yardımıyla kolayca tespit etmek için kullanılır.

C rondelası kullanılan yerde somun çapı delik

çapından daima küçük olmalıdır. V blokları

parçaları kolay bağlama amaçlı kullanılmaktadır.

Şekilde C rondelası ve V blok gösterilmektedir.

C rondelası kullanmanın esas amacı,

somunu gevşetip C rondelasını çıkardıktan

sonra iş parçasını dışarı çıkarmada ve

yenisini takmada çabukluk sağlamaktır

C RONDELASI

C RONDELASI V BLOKLARI

1.4.4.4. Kamlar ve Ayarlanabilen Pimler

Kamlı bağlama elemanları bilhassa seri

üretimde çabuk bağlama ve çözme bakımından

çok kullanışlı olduğundan tercih edilirler. Kamlı

bağlama işleminde kamın eksantriğinden

faydalanılarak iş parçaları kolayca sıkılır ve

çözülürler Kamlı bağlama elemanlarında geri itme

kuvvetini sağlamak amacıyla yaylar kullanılır. Kam

yüzeyleri yüzey sertleştirmesine tabi

tutulmalıdırlar.

Ayarlanabilen pimler, iş parçalarının oturma

yüzeyinden yüksek kalan nazik ve kolay

kırılabilecek kısımlarını desteklemek için kullanılır.

KAM

AYARLANABİLEN PİM

1.4.4.5. Kollu Cıvata ve Somunlar

Kollu cıvata ve somunlar da bir bağlama ve

tespit elemanı görevi görürler. İş parçalarının

bağlantısında büyük kolaylık sağlarlar.

KOLLU CIVATA

ALTI KÖŞE SOMUN

KAPALI KÖR SOMUN

1.4.4.6. Hidrolik ve Pnömatik Pistonlar

Daha ziyade ağır iş parçalarının

bağlanmasında hidrolik silindirler

kullanılırlar. Pnömatik silindirler ise daha

az güç gerektiren bağlama gerektiren

yerlerde tercih edilirler. Pnömatik sistem

daha ucuzdur.

Teneffüs ettiğimiz atmosferden alınıp küçük bir

hacme kuvvet uygulanarak doldurulan hava,

sıkıştırılmış havadır.

Yararlı iş yapabilmek için sıkıştırılmış hava içine

depolanan enerjiyi kullanan herhangi bir sisteme

Pnömatik Sistem denir. (Pneumatic-Pnömatik,

Yunanca’da “rüzgar” veya “hava” kelimesinden

alınmıştır.

NOT 1

Hidrolik sistemler genelde iç içe rahatça girip çıkabilen

iki silindirin, hava ve sıvı sızdırmadan hidrolik sıvısı ile

hareket ettirilmesidir. Geniş bir pompa yardımı ile dar

yapılı hidrolik silindirler tonlarca ağırlığı itebilecek şekilde

güç sağlamaktadır. NOT 2

HİDROLİK PİSTON

PNÖMATİK PİSTON

1.4.4.7. Kilitler

Kilitler, kapaklı delme kalıplarında

kapağın kapalı konumda kalmasını

sağlamak amacıyla kullanılırlar. Kapak

ve kalıp biçimine göre kilitler de

değişebilir. Mandallı kilit, kamlı kilit, yassı

başlı cıvata ile kilitleme, mafsallı cıvata

ve somun ile kilitleme gibi örnekler

verilebilir

KİLİT

KİLİT SİSTEMİ

1.5. Delme Yüksükleri

Delme yüksükleri biçim ve ölçü bakımından

standartlaştırılmış elemanlardır. DIN 179’da düz

yüksükler, DIN 172’de faturalı yüksükler ve DIN

173’de değiştirilebilen yüksükler belirtilmiştir.

Yüksükler, matkap tarafından kolay aşındırılmaması

için sertleştirilmiş elemanlardır. Delme yüksükleri

alaşımlı alet çeliğinden yapılır.

Sertleştirildikten sonra iç ve dış çapları salgısız

olarak taşlanır. Sertlikleri RC 63-65 değerindedir.

Delme yüksükleri yuvalarına presle geçirilmelidir.

Ve imalat resmindeki toleransta işlenmelidir.

Düz ve faturalı yüksükler: Delme kalıbının ömrü

esnasında dayanması istenen yerlerde kullanılır

ve pres – geçme ile yerlerine takılır. Düz

yüksükler delik eksenleri birbirine çok yakın olan

veya yüksük ile kalıp plakasının aynı seviyede

olması istenen yerlerde kullanılır.

Değiştirilebilen yüksükler: Ayrı bir ile birlikte,

aşınması muhtemel olan yüksüklerin yenilenmesi

gereken yerlerde veya bir delik içinde değişik

çaplı yüksüklerin kullanılması gereken yerlerde

kullanılırlar. Biri sabit, diğeri de kayabilen olmak

üzere iki tipi vardır. Sabit olanlar yalnız bir işlem

için kullanılırlar. Kayabilen tipler ise iş parçası

delme kalıbından çıkarılmadan bir tek delme

kalıbı ile iki veya daha fazla işlem yapmak için

kullanılır. Mesela, delik delindikten sonra, yüksük

değiştirilmek suretiyle (1)raybalama, (2)alın

düzeltme, (3)havşalama, (4)kılavuz salma gibi

işlemler yapılabilir.

1)RAYBALAMA

Raybalama, deliği hassas bir yüzey kalitesi ile

istenilen ölçüye getirmek için yapılan bir işlemdir.

Matkapla delinen delik tam ölçüsünde olmadığı

gibi hassas bir iş için yüzeyi de gerekli

düzgünlükte elde edilemez.

Hassas ve düzgün bir yüzey elde edilmek

istenirse önce delik , ölçüsünden biraz küçük

olarak delinir sonra tam ölçüsüne getirmek üzere

raybalanır.

Rayba çeşitleri şu şekilde sıralanabilir :

Silindirik Raybalar

Konik Raybalar

Ayarlı Raybalar

El Raybaları

Makine Raybaları

Genişlemeli Raybalar

Silindirik Raybalar

Bu raybalar silindirik yüzeylerin

raybalanmasında kullanılır. Kesici ağızların iyi

bir şekilde talaş kaldırması için delik yüzeyine

dar bir kısmı ile değmesi gerekir. Kesici ağız

üzerinde boydan boya dar şerit halinde bir

yüzey bırakılmış ve sırtları bilenmiştir.

Raybalar ,kendi çapından ,rayba payı kadar

küçük olan delikleri raybalamak için kullanılır.Bu

nedenle rayba uçları konik olarak yapılır. Buna

başlangıç kesme ucu denir. Asıl kesme işini bu

kısım yapar. Silindirik kısımdaki zırhlar raybaya

kılavuzluk eder.

Başlangıç kesme uçlarının boyu,deliğin

cinsine,işlenen malzemenin sertlik

derecesine göre değişir.

Başlangıç kesme uçlarının boyu ,kör deliklerle

,yumuşak

malzemenin raybalanması için kısa ,boydan

boya açılmış delikler sert malzeme için uzun

seçilmelidir.

Makine raybalarında da başlangıç kesme uçları

kısadır.

Silindirik gövde üzerindeki oluklar düz veya

helisel olabilir.Raybaları döndürebilmek için

saplarının ucu dört köşe yapılırlar.

SİLİNDİRİK RAYBA

Konik Raybalar

Konik deliklerin raybalanmasında kullanılan

raybalardır.

Bu raybalar hem kaba hem de ince işleme

için bütün standart ölçülerde yapılırlar.

Talaşların kolayca dışarı çıkmaması nedeniyle

konik rayba sık sık çıkarılıp temizlenmelidir.

Raybayı döndürebilmek için rayba sapı dört

köşe yapılmıştır.

Kesici ağızlar düz veya helisel olabilir.

Delik yüzeylerinde otlama(raybalama esnasında tırtıllı ve

pürüzlü yüzey oluşması) meydana gelmemesi için helisel

ağızlı (oluklu) raybalar tercih edilmelidir.Kaba talaş

almada kullanılan konik raybaların kesici ağızları ,boydan

boya zorlanmaması için kertiklenmişlerdir.

Çok talaş alınması gereken yerlerde kaba talaş raybaları

kullanılır.

İnce talaş raybaları ,temiz yüzey elde etmeye ve delikleri

ölçüsüne

getirmek için kullanılır.

Konik raybalar,konik pim deliklerinin ,mors kovanlarının ve

konik bileziklerin yapılmasında çok kullanılırlar.

KONİK

RAYBA

Ayarlı Raybalar : Raybaların en verimlisi

ayarlı olanlarıdır. Ölçüsünün üstünde ve

altında yeterli bir aralıkta istenilen çapa

göre ayarlanabilir. Bu aranan bir

özelliktir.

Raybalama için kullanılan takma çakılı bu ayarlı raybaların istenilen

çapa uygunluğu, bir ayarlama Ayarlı raybalarda kesici ağızlar,

gövde üzerine açılmış konik yarıklar üzerinde bulunur. Bu ağızları

yarık içinde iki tarafta bulunan somunlar tutar. Ayarlama yaparken,

örneğin; çapı büyütmek gerekiyorsa sap tarafındaki somun vida

sonuna doğru döndürülür, uçtaki somunla

da kesici ağızlar sıkıştırılır. Çapı küçültmek için de bu işlemin tam tersi

yapılır.

Fiyatları diğer raybalara göre daha yüksektir. Kolay bilenmeleri,

istenilen çapta ayarlanabilmeleri ve uzun ömürlü olmaları bunları

verimli bir alet haline getirmiştir.

AYARLI RAYBA

Bu raybalar el veya makine için bütün

standart çaplarda yapılır. Takım halinde

kutu içerisinde bulunurlar.

El raybaları özellikle ince işleme ve bitirme raybası

olarak kullanıldığından hemen hemen ağızların tam

boyunca düz taşlanırlar.

Raybalama işleminde raybanın

deliğe kolay girebilmesi için ucu konik yapılmıştır.

Küçük bir boşluk elde etmek için ağızların sırtları

boşaltılmıştır. Sapın ucu buji kolunun takılması

için dört köşe yapılır.

Rayba çekerken, doğru ağızlatmaya ve raybayı

delik ekseninde tutmaya dikkat edilmelidir.

Bazen de raybayı tornanın gezer puntası veya

matkap tezgâhı miline takılan bir punta ile

merkezlenmelidir.

Bu şekilde elle rayba çekmek iyi sonuç

verdiğinden önerilebilir. El raybası için

0,125mm’den fazla pay bırakılmamalıdır

FLÜT

İMALATINDA

KULLANILAN EL

RAYBASI

EL

RAYBASI

Makine raybaları

Makine raybalarının konik uçlu ve düz uçlu olmak

üzere iki tipi vardır. Konik uçlu

raybalarda ağızlar, alın kısımlarında pahlanmış ve

buradaki ağızlara boşluk açısı verilmiştir. Kesme

işlemini yalnızca uçtaki ağızlar yapar. Sırtların

genişliği,olukların genişliğine yakın ve geriye doğru

boşaltılmamış, yani boşluk açısı verilmemiştir.

Oluklar raybalama esnasında talaşların dışarıya

çıkmasını ve kesilen yere yağ gitmesini sağlar.

Konik uçlu rayba, sürtünüp sarmaması için sapına

doğru küçülecek şekilde hafifçe konik ya da

kademeli yapılır. Koniklik yaklaşık olarak 25mm

boyda 0,025mm ‘dir. Bu raybalarla çok düzgün

bir delik elde edilmez.Bu sebeple konik uçlu

raybalar genellikle esas ölçüsünden 0,075 –

0,125 mm daha küçük yapılır.

Bu fazlalık el raybası ile alınarak düzgün ve tam

bir delik elde edilir.Belirli çaptaki düz uçlu

(çevreden kesen ) bir raybanın, Aynı çaptaki

konik uçlu raybadan daha fazla dişi vardır.

Sırtlar daha dar olup bütün boyda boşluk açısı

bulunur.

Ağızların başlangıç uçları da

konikleştirilmiş veya yuvarlatılmış olup

boşluk açısı verilmiştir.

Çok hassas bir ölçü istenmediği zaman iyi

bir bitirme raybasıdır.

İki tip makine raybası da silindirik ve

konik saplı yapılır. Pahalı olduğu için 12

mm den küçük olan raybaların konik

saplarını satın almak önerilmez. Bağlama

zorluğu nedeniyle de 25mm den büyük

raybaların silindirik sapları tercih

edilmemelidir.

Genişlemeli Raybalar

Bu raybaların gövdesi genişler. Bunun için iç

kısmı konik delinmiş, yanları yarılmıştır.

Genişleme bir ucunda vida, diğer ucunda da

anahtar ağzı açılmış konik bir parça ile yapılır.

Bu bir ayarlı rayba olmadığı için, çap

büyültme de söz konusu değildir.

Burada amaç, standart ölçülerdeki delikleri

ince işlemede kullanılan bir raybayı genişlemeli

yaparak körlendikçe bilenmek suretiyle, onun

ömrünü uzatmaktır.

2)ALIN DÜZELTME

Talaşlı imalatta iş parçasının alnından belli bir miktar

talaşın alınması işlemidir

3)HAVŞALAMA

Havşa açma, önceden delinmiş deliklere konik

veya silindirik yuvalar açma işlemidir. Bu işlem,

geliştirilmiş havşa matkapları ile gerçekleştirilir.

Havşa açmanın birçok amacı vardır. Çoğunlukla

havşa açma işlemi, perçin ve vida gibi bağlantı

elemanlarının baş kısmının oturacağı yuvaları

açmak için kullanılır. Havşa, delik ağızlarındaki

çapağın keskinlikleri almak ve eksenleri kaçık

delikleri büyütmek işlemleri için de

kullanılmaktadır.

Bu matkaplar silindirik ve konik tip olmak üzere

ikiye ayrılır.

1)Silindirik Havşa Matkabı

Düz havşa matkabı olarak da anılır.

Yüzeylerinde çıkıntı istenmeyen silindirik başlı

gömme vidaların yuvalarını açmak için

kullanılmaktadır.

2)Konik Havşa Matkabı

Deliklerin çapaklarını temizlemek, pah kırmak ve

konik havşa yuvası açmak için kullanılır. Uç

açıları 60º ve 90º olanları bulunmaktadır.

Havşa matkapları ile ilgili çizimlere bakıldığında

ortak özelliklere sahip oldukları gözlenmektedir.

Havşa matkaplarının uç açıları kullanıldıkları

yere göre değişmektedir. Aşağıda bu

matkapların kullanıldıkları yerlere göre havşa

açıları görülmektedir.

Çapak almak ve havşa açmak için uç açısı

60º

Perçin yuvalarının baş kısmı için

75º

Havşa başlı vidaların baş kısmı için

90º

Saç perçinleri için

120º

Havşa Matkabı ile Deliklere Havşa

Açmak

Havşa matkaplarını helisel matkaplardan

ayıran en önemli özellik, kesici ağızlarının

ikiden fazla olmasıdır. Bu nedenle delik

içleri daha kaliteli olmaktadır.

Havşa açma işlemini gerçekleştirmek için

havşa matkabı bulunamadığı durumlarda,

delik çapının iki katı büyüklüğünde helisel

matkap ile de havşa açılabilir.

Deliklere diş açmada kullanılan takım

çeliğinden yapılmış ve sertleştirilmiş,

üzerinde kesici dişler bulunan aletlere

kılavuz denir.

Bir kılavuz şu kısımlardan meydana

gelmiştir.

Kılavuz ekseni : Kılavuz boyunca

merkezden geçen doğrudur.

Pah : Vidalı gövdenin ucundaki

konikleştirilmiş kısımdır.

Kesme yüzü : Sırtın ön tarafında, oluğun

meydana getirdiği yüzeydir.

Dış merkez : Buna kılavuz ucu da denir ve

kılavuzun koni biçimli ucudur. İmalat

amacıyla yapılmış olup, daha ziyade

küçük kılavuzların vidalı ucunda bulunur.

Oluk : Vida veya dişlerin kesici

yüzeylerini elde etmek, kesilen talaşların

çıkışını ve yağlamayı sağlamak için açılmış

helis veya düz kanallardır.

İç merkez : Punta merkezi de denir.

İmalat için kılavuzun alnına açılmış punta

deliğidir.

Uç çap : Pah kırılmış kısmın ön ucundaki

çaptır.

Kare : Kılavuz sapının köşeli ucudur.

Kılavuzla vida açmak makine işlerinde

çok yapılan bir işlemdir. Kılavuzla

mümkün olan en iyi kalitede diş açmak

asıl amaçtır. Bununla birlikte talaşın dışarı

atılması, kesici kenarların yağlanması, hız

ve ilerleme arasındaki bağıntının kılavuz

adımına göre tespiti gibi sorunlar kılavuz

çekmeyi en zor tesviyecilik işlemlerinden

biri haline getirmiştir.

Böyle olmasına karşın dişi vida çekmede

dikkat edilecek en önemli hususlar

kılavuzun tipi, kesme sıvılarının seçilmesi

ve nihayet tesviyecinin kendi becerisidir.

Kılavuzlar kolay kesmeli ve dişleri aynı

ölçüde vidalar açmalıdır. Kılavuzlar hiçbir

zaman deliğin içine doğru

zorlanmamalıdır.

DELİNECEK DELİĞİN BÜYÜKLÜĞÜNE

GÖRE İŞ PARÇASI İLE DELME

YÜKSÜKLERİ ARASINDA BOŞLUK

BIRAKMAK GEREKİR. BU BOŞLUĞUN

NE KADAR OLACAĞINDA DELİK

MESAFESİ (BOYU) DE ÖNEMLİDİR.

ÇÜNKÜ ÇIKACAK TALAŞIN RAHAT

AKMASI BU MESAFEYE BAĞLIDIR.

İŞ PARÇASI İLE DELME YÜKSÜĞÜ

ARASINDA YA HİÇ BOŞLUK

OLMAMALI YA DA TALAŞIN RAHAT

ÇIKABİLECEĞİ KADAR BOŞLUK

BIRAKILMALIDIR. BU BOŞLUK,

YAKLAŞIK OLARAK KULLANILACAK

MATKAP ÇAPININ 1/3 ’Ü KADAR

OLMALIDIR.

1.6. Konum ve Merkezleme Elemanlarını Seçme

İş parçasına en iyi uyan yerleştirme şekline

delme işleminden önce iş parçasının işleniş biçimi

ve diğer imalat yöntemleri etki edecektir.

Yerleştirme (konum belirleme) doğru olarak

düşünülmelidir.

Yerleştirme işlemi için çoğunlukla işlenmiş

yüzeyler kullanılır. İş parçasının işlenmiş bir

yüzeyi, delme kalıbının işlenmiş bir yüzeyine

karşı yerleştirilir veya gerektiği zaman iş

parçasının işlenmemiş bir yüzeyi delme kalıbının

işlenmiş bir yüzeyine karşı yerleştirilir.

Pimler; kolay, nispeten ucuz ve aynı zamanda

hassas bir konum belirleme elemanıdır. İş parçasının işlenmiş veya işlenmemiş bir yüzeyi,

bir pabuç veya cıvatalar yardımıyla bir pime ve

işlenmiş bir yüzeye veya iki veya üç pime karşı

tutulur. Kama kanalı açılmış iş parçalarının belirli

bir konumda yerleştirilmeleri gerektiği zaman

kama kanalları yerleştirme elemanı olarak

görev yapabilir.

SORULAR

İmalatta makine ve makine kısımlarını

tamamlayan, bunların gelişmesini ve

daha yararlı olmalarını sağlayan, üretimi

kolaylaştıran, özellikle bir işin yapılmasını

mümkün kılan ve kaliteyi yükseltmek için

hazırlanmış aparatlara …….…………

denir

CEVAP:İŞ KALIPLARI

I. Alt tabla (gövde), II. Kapak,

III. Bağlama elemanları IV.Tamamlayıcı

elemanlar

V. Zımbalar

Delme iş kalıplarını meydana getiren

elemanlar yukarıdakilerden hangileridir?

A)I ve II

B) I, II ve III

C)I, II, III ve IV

D)Hepsi

CEVAP:C-I-II-III-IV

Delme iş kalıpları; alt tabla (gövde),

kapak, bağlama elemanları ve

tamamlayıcı elemanlardan meydana

gelir

1. Şablon tipi delme iş kalıpları

2. Plaka tipi delme iş kalıpları

3. Mengene tipi delme iş kalıpları

4. Halka tipi delme iş kalıpları

Yukarıdakilerden kaç tanesi iş kalıbı

çeşitleri olarak doğru olarak verilmiştir?

A)1

B) 2

C)3

D)4

CEVAP:D-4

Şablon tipi delme iş kalıpları

Plaka tipi delme iş kalıpları

Mengene tipi delme iş kalıpları

Halka tipi delme iş kalıpları

Dirsek tipi delme iş kalıpları

Kanal tipi delme iş kalıpları

Çap tipi delme iş kalıpları

Kapaklı tip delme iş kalıpları Açık tip delme iş

kalıpları

Kutu tipi delme iş kalıpları

Bölüntülü tip delme iş kalıpları

Açılı tip delme iş kalıpları

Aşağıdakilerden hangisi bir delme kalıbının

tasarlanmasında ve yapılmasında mümkün

olduğu kadar uyulması gereken kurallardan

değildir?

A) İş parçası delme kalıbının içerisine kolay ve

hızlı bir şekilde konumlandırılmalıdır.

B) İş parçası her hangi bir yerinden kalıp

içerisine konulmalıdır.

C) İş parçası kalıp içerisinde emniyetli olarak

tespit edilmelidir.

D) İş parçası kalıp içerisinden kolay ve çabuk

alınabilmelidir.

CEVAP:B

Aşağıdakilerden hangisi iş parçasını kalıp

içerisinde sabitlemek için kullanılan

bağlantı metotlarından değildir?

A)Elektro sistemlerle bağlama

B) Mekanik sistemlerle bağlama

C)Hidrolik sistemlerle bağlama

D)Pnömatik sistemlerle bağlama

CEVAP:A

Kamlı bağlama işleminde kamın

……………………

faydalanılarak iş parçaları

kolayca sıkılır ve çözülürler.

CEVAP:EKSANTİRİĞİNDEN

(EKSENİNİN MERKEZDEN KAÇIK

OLMASINDAN)

Genellikle merkezleme

elemanlarıyla birlikte iş

parçasını cıvata ve somun

yardımıyla kolayca tespit etmek

için kullan elemanlara

………………… adı verilir.

CEVAP:C-RONDELASI

Kapaklı delme kalıplarında

kapağın kapalı konumda

kalmasını sağlamak amacıyla

kullanılan elemanlara ne ad

verilir?

CEVAP:KİLİT

Delme yüksükleri ile iş parçası arasında

bırakılacak boşluk ne kadar olmalıdır?

A)Yüksük delik çapının 1/3 ’ ü kadar

B) Yüksük delik çapı kadar

C)Yüksük delik çapının 1/5 ’ i kadar

D)Yüksük delik çapının iki katı kadar

CEVAP:A

İş parçası ile delme yüksüğü

arasında ya hiç boşluk olmamalı

ya da talaşın rahat çıkabileceği

kadar boşluk bırakılmalıdır. Bu

boşluk, yaklaşık olarak

kullanılacak matkap çapının

1/3 ’ü kadar olmalıdır

Delme yüksükleri; sertleştirilebilen

malzemelerden üretilmiş, kesici takımları

yönlendiren parçalardır. Düz, faturalı ve

değiştirilebilen tipleri standartlaştırılmıştır.

Genellikle faturalı yüksükler kullanılmakla

birlikte deliklerin birbirine yakın olma

durumunda ………………….. kullanılır.

CEVAP:DÜZ

YÜKSÜKLER

Delme yüksükleri biçim ve ölçü

bakımından standardize edilmiş, matkap

tarafından kolay aşındırılmaması için

sertleştirilmiş elemanlardır.

Bağlama sistemlerinde en çok aranan

özellik, güvenilir olması ve seri bağlama

– çözme sağlamasıdır. C – Rondelası da

bu tip bir seri bağlama ve çözme

sisteminde kullanılır.