· 1 -C- C A) {Gr. [1. Κ]}. B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v....
Transcript of · 1 -C- C A) {Gr. [1. Κ]}. B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v....
1
-C-
C
A) {Gr. [1. Κ]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[1.- V/1.1: ELEMENTA (littera); /1.2: ELEMENTA (per figuram)]}.
C.2) {[≈ k, q]; [≠ a, e, i o, u]; [>< b, d, f, etc.]}.
D) Job (1893: 53); Lambert (1908: 14, 23); Peeters (1928: 572); Traina (1957: 9, 11-15, 18);
Allen ([1965] 1970: 14-16); Leone & Greco (1972: 88-94); Hernández Miguel (1981: 162);
Wallace (1989: 130); Desbordes ([1990] 1995: 145-154); Filipponio (2003-2004: 225-226,
239, 241-243, 262, 281; 2006: 113-114); Gorrochategui (2004: passim); Gorrochategui &
García Román (2004: passim); Biville (2007: 233-242); Basset (2009: 530,n. 34, 531,n. 41);
Lomanto (2009: 190); Del Hoyo (2011: 71-72).
E:)
(0) In genere:
(1.1) ELEMENTA (littera):
“alia vero absque c in ‘tum’ fiunt supina, ut ‘irascor iratum’, ‘ulciscor ultum’, ‘nascor //
natum’, ‘obliviscor oblitum’” (Pmai 10,513-514).
“quae vero in ‘ui’ divisas desinunt, si c ante o habuerint, mutant ‘ui’ in ‘tum’, ut ‘frico fricui
frictum’, unde Iuvenalis in II: «si prurit frictus ocelli / Angulus»” (Pmai 9,472).
“In ‘bus’ vel ‘cus’ desinentia a verbis b vel c ante postremam vocalem habentibus derivantur
mutatione o et, si ante eam alia sit vocalis, eius quoque, in ‘us’, ut ‘probo probus’, ‘orbo
orbus’, ‘superbio superbus’, ‘parco parcus’, ‘luceo lucus’, ‘arceo arcus’” (Pmai 4,136).
“Secundae igitur declinationis nomina in ‘us’ desinentia c antecedente quotcumque sint
syllabarum - nisi sint regionum nomina, quae derivantur ex his -, alia vero quacumque
consonante ante ‘us’ posita tantum disyllaba et quae in ‘is’ desinentia tertiae declinationis
2
similem habent nominativo genetivum: quae secundae quidem sunt, genetivo, quae vero
tertiae, dativo assumunt ‘tia’, ut ‘amicus amici amicitia’” (Pmai 4,119).
“et sciendum, quod ea [id est in ‘cus’ desinentia], si a primitivis habeant c, pares habent illis
syllabas, ut ‘Ithace Ithacus’” (Pmai 2,69).
“diminutivorum masculina in ‘culus’, feminina in ‘cula’, neutra in ‘culum’ terminant, a primae
vero vel secundae declinationis nominibus nullum invenitur diminutivum // in has desinens
formas, nisi si a primitivo habeat c, ut ‘Graecus Graeculus’, ‘furca furcula’. earum igitur
[quoque] formarum, ut possim, regulas coner exponere” (Pmai 3,102-103).
“feminini autem generis hae: ‘cula’, ‘ula’ absque c, ‘ola’, ‘ella’, ‘xilla’” (Pmai 3,102).
“neutrorum quoque sunt formae hae: ‘culum’, ‘ulum’ sine c, ‘olum’, ‘ellum’” (Pmai 3,102).
“neutrorum quoque sunt formae hae: ‘culum’, ‘ulum’ sine c, ‘olum’, ‘ellum’, ‘illum’ cum x et
sine eo, ‘ullum’, ut ‘corpusculum’, ‘corculum’ - Plautus in Casina: «Meum corculum,
melculum, verculum» -, sine c, ‘capitulum’, ‘laureolum’, ‘lucellum’, ‘villum’, ‘vexillum’,
‘ullum’” (Pmai 3,102).
“‘ulus’ absque c, ‘tantulus’” (Pmai 3,102).
“Sunt igitur formae diminutivorum masculini generis hae: ‘culus’, ‘ulus’ absque c, ‘olus’,
‘ellus’, ‘xillus’” (Pmai 3,102).
“‘abs’ tam in compositione quam in appositione consonantibus solet praeponi, sed ‘ab’
omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t, ut ‘abduco, affatur’” (Pmai
1,42).
“In x nulla syllaba terminat in media dictione nisi in compositis a praepositione ‘ex’, quae
integra manere potest sequente c vel p vel q vel s, ut quibusdam placet, vel t, ut ‘excurro’,
‘expello’, ‘exquiro’, ‘exsicco’, ‘exsequor’” (Pmai 2,51).
“et sciendum, quod, quotienscumque ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a
vocalibus incipientibus vel ab his quattuor consonantibus, hoc est c p t s, integra manet, ut
‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’, ‘excutio’, ‘expeto’, ‘extraho’, ‘exsequor’, ‘exspes’”
(Pmai 1,33).
“similiter terminat altera s sequente, ut ‘cassis’, ‘cossus’, i quoque loco consonantis in
compositis sequente, ut ‘disiectus’, c etiam sequente vel p vel t, praepositione in s desinente
anteposita, ut ‘discutio’, ‘displicet’, ‘disterminat’, ‘absterreo’, ‘distuli’, ‘asporto’ pro
‘absporto’” (Pmai 2,50).
“et sciendum, quod tunc ‘dis’ praeponitur, quando sequitur c vel f vel p vel s vel t vel i loco
consonantis, ut ‘discumbo, discutio” (Pmai 14,56).
“In c primitiva inveniuntur ‘sîc, donĕc’” (Pmai 15,74).
“In n et c ‘nunc, hinc’” (Pmai 15,79).
3
{IN ACCIDENTIBVS}
“c quoque antecedente supra dictam servant regulam, id est ‘er’ in ‘ris’ convertunt in genetivo,
si sint communia vel in ‘is’ facientia feminina, ut ‘alacer alacris’, ‘acer acris’” (Pmai 6,229).
“t quoque et c, quamvis in tribus solis inveniantur nominibus, quae possunt declinari, hoc idem
servant, ut ‘caput capitis’ et ab eo composita ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’, ‘allec
allecis’, ‘lac lactis’, in quo etiam t additur” (Pmai 1,21).
“‘iste’ vero et ‘hic’ non componitur nisi per eos casus, qui in c desinunt, absque dativo, id est
per nominativum, accusativum, ablativum singularem, per pluralem vero nullum nisi
nominativum neutri, qui est et accusativus” (Pmai 12,590).
“et sciendum, quod accusativi casus singulares et genetivi plurales m in n convertunt c
consequente: ‘hunc hanc, horunce harunce’” (Pmai 13,106).
“C modo manet, ut a ‘doceo docui’, ‘facio feci’” (Pmai 9,462).
“transit in s, ut ‘torqueo torsi’, sicut et c, ‘parco parsi’” (Pmai 1,36).
“C transit in u consonantem: ‘quiesco quievi’, ‘pasco pavi’, ‘ascisco ascivi’; in x: ‘dico dixi’,
‘duco duxi’, ‘noceo noxa noxius’” (Pmai 1,34).
{IN ACCIDENTIBVS [genus]}
“neutrorum duodecim inveniuntur terminales literae: a, e correpta, i, u, l, m, n, r, s, c, t, d, ut
‘poema’, ‘marĕ’, ‘gummi’, ‘cornu’, ‘mel’, ‘regnum’, ‘numen’, // ‘tuber’, ‘sidus’, ‘lac’, ‘caput’,
‘aliud’” (Pmai 5,142-143).
“In c duo sunt neutra: ‘hoc lac lactis’ et ‘allec allecis’” (Pmai 5,146).
{IN ELEMENTIS}
“tres autem consonantes non aliter possunt iungi in principio syllabae, nisi sit prima s vel c vel
p, // secunda post s quidem c vel t vel p, post c autem aut p principales secunda t, tertia l vel r,
sed l in solis illis quae ab s incipiunt, ut ‘Asclepiodotus’, ‘scriba’, ‘stloppus’, ‘stratus’,
‘splendidus’, ‘spretus’, ‘victrix’, ‘sceptrum’” (Pmai 1,42-43).
“sin autem in duas desinit consonantes dictio, necesse est priorem liquidam esse et sequentem s
vel x, ut supra ostendimus, vel c vel t antecedente n, ut ‘hinc’, ‘dicunt’, ‘amant’, ‘hunc’, vel
loco Graecae bs vel ps scribere pro ratione genetivi, ut ‘Arabs Arabis’, ‘Pelops Pelopis’,
‘caelebs caelibis’, ‘princeps principis’” (Pmai 1,43).
“In c quoque nulla syllaba superior desinit, nisi sequens quoque a c vel a q incipiat, ut ‘bacca’,
‘bucca’, ‘soccus’, ‘ecquis’, ‘quicquam’” (Pmai 2,47).
“In n terminatur antecedens syllaba sequentibus c vel d vel f vel g vel altera n vel q vel r, ut
quibusdam placet, vel s vel t vel i vel u etiam pro consonantibus positis vel x, ut ‘concinnus’,
‘mancus’, ‘conduco’, ‘pondus’, ‘confiteor’, ‘infundo’, ‘congius’, ‘angulus’, ‘annus’, ‘inquiro’,
‘conquiro’, ‘linquo’, ‘inrumpo’, ‘inruo’” (Pmai 2,49).
4
“S terminante antecedentem syllabam hae solae inveniuntur consonantes assequentes: c in
compositis, ut ‘abscondo’, ‘obscurus’, quia s terminalis est praepositionis, nam in simplicibus
dictionibus necesse est s et c eiusdem esse syllabae, ut ‘pascua’, ‘luscus’” (Pmai 2,50).
“Reliquae sunt mutae, ut quibusdam videtur, numero novem: b c d g h k p q t” (Pmai 1,9).
“Terminales sunt nominum literae apud Latinos, ut supra quoque docuimus, quattuordecim:
vocales quidem quinque a e i o u, consonantes vero novem, semivocales sex l m n r s x, mutae
tres c d t” (Pmai 7,283).
“Quattuordecim sunt literae terminales nominum, quibus Latinus utitur sermo: vocales omnes,
semivocales similiter omnes absque z et f, quam magis mutam esse, cum de litera tractabamus
(in primo libro) ostendimus, praeterea mutae tres c t d, ut ‘sophista’, ‘mare’, ‘gummi’,
‘Cicero’, ‘cornu’, ‘sol’, ‘templum’, ‘numen’, ‘Caesar’, ‘virtus’, ‘pax’, ‘lac’, ‘aliud’, ‘Bogud’,
‘caput’” (Pmai 6,195).
“semivocalis nulla praeponitur mutis nisi s sequente b, ut ‘asbestus’, ‘Asbustes’, c vel q:
‘scutum, ‘squalor’” (Pmai 1,42).
“ante m autem inveniuntur c d g t, ut ‘Pyracmon’, ‘Alcmene’, ‘drachma’, ‘Dmois’, ‘Admetus’,
‘agmen’, ‘Tmolus’, ‘Isthmos’” (Pmai 1,42).
“c vero et p praeponuntur sequente t, ut ‘actus’, ‘lectus’, ‘aptus’, ‘diphthongus’” (Pmai 1,42).
“Aspiratio ante vocales omnes poni potest, post consonantes autem quattuor tantummodo more
antiquo Graecorum: c t p r, ut ‘habeo’, ‘Herennius’, ‘heros’, ‘hiems’, ‘homo’, ‘humus’,
‘Hylas’, ‘Chremes’, ‘Thraso’, ‘Philippus’, ‘Pyrrhus’” (Pmai 1,18).
“hoc autem ostendit etiam ipsius palati pulsus et linguae vel labrorum consimilis quidem in
ternis, in p et ph vel f et b et rursus in c et ch et g, similiter in t et th et d” (Pmai 1,20).
“Inter c sine aspiratione et cum aspiratione est g, inter t quoque et th est d et inter p et ph sive f
est b” (Pmai 1,20).
(1.2) ELEMENTA (per figuram):
“excipitur alternitatis causa ‘rubicundus’, quod in paenultima syllaba pro b c habuit, ne sit
absonum, si ‘rubibundus’ dicamus” (Pmai 4,137).
“est quando n principalis syllabae ante se assumit g, ut ‘natus gnatus’, ‘notus gnotus’ antique,
unde ‘ignotus’, ‘nosco gnosco’, ‘novi gnovi’, et post se tamen c saepe positam in g convertit, ut
in numeris: ‘quadringenti’ pro ‘quadrincenti’ a ‘centum’, ‘quingenti’, ‘septingenti’,
‘octingenti’” (Pmai 2,48).
“adeo enim n praeposita facit c in g converti, quod in quibus ea non est numeris servatur c:
‘ducenti’, ‘trecenti’, ‘sescenti’” (Pmai 2,48).
“in c: ‘ecquid’ pro ‘enquid’” (Pmai 1,31).
5
“in quibusdam tamen pro ‘ab’ ‘abs’ praepositio cum dictionibus a c incipientibus componitur,
ut ‘abscondo’, ‘abscedo’, ‘abscido’. ‘ob’ quoque est quando assumit s, cum componitur cum
dictione a c incipiente, ut ‘obscurus’, ‘obscenus’” (Pmai 2,46).
“ante q in // appositione ‘abs: abs quolibet’, ante c vero vel t in compositione, ut ‘abscondo,
abscedo, abscido, abstraho, abstrudo, abstineo’” (Pmai 14,47-48).
“haec tamen ipsa consonans in ‘ad’ praepositione mutatur sequente c vel g vel p vel t, ut
‘accumbo’, ‘accido’, ‘aggero’, ‘applico’, ‘appello’, ‘attingo’, ‘attinet’” (Pmai 2,47).
“‘am’ enim praepositio f vel c vel q sequentibus in n mutat m: ‘anfractus’, ‘ancisus’, ‘anquiro’,
vocali vero sequente intercipit b: ‘ambitus’, ‘ambesus’, ‘ambustus’, ‘ambages’, nec non etiam
in ‘comburo combustus’ idem fit” (Pmai 1,29).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“excipiuntur ea quoque, quae nec g nec c habent ante ‘is’ in genetivo: ‘nix nivis’ - antiqui
tamen etiam ‘ninguis’ dicebant, unde Apuleius in I Hermagorae: «aspera hiems erat, omnia
ningue canebant» -” (Pmai 6,279).
“In c duo sunt generis neutri: ‘lac lactis’, quod antiquissimi etiam ‘hoc lacte’ protulisse
inveniuntur teste Capro, apud quem exempla invenis” (Pmai 6,212).
“‘ille illius illi’, ‘ipse ipsius ipsi’, ‘iste istius isti’, ‘is eius ei’, ‘hic huius huic’, quod solum
assumpsit c per omnes casus singulares absque illis, quibus tamen frequenter auctores solent
addere ce syllabam: ‘huiusce’, quomodo et pluralibus eius in eandem terminantibus
consonantem, ut ‘hisce hosce hasce’, quamvis reliquis quoque casibus vetustissimi addebant
eandem ce syllabam: ‘hicce huncce hocce’” (Pmai 13,5).
“et sic in antiquissimis codicibus invenitur bis c scriptum, quomodo est apud Terentium in
Andria: «Hoccine est credibile aut memorabile?»” (Pmai 12,592).
“unde vocali quoque sequente ablata per synaloepham, // manentibus duabus c solebant
producere ‘hoc’, ut Virgilius in II Aeneidos: «Hocc erat alma parens, quod me per tela, per
ignes / Eripis». sed scriptorum neglegentia praetermisit unum c” (Pmai 13,105-106).
“unde pluralis etiam dativus et ablativus secundum analogiam in ius terminantium genetivum
singularem, quorum dativus singularis in i terminans et pluralis in is desinens pares habent
syllabas, ‘ei’, ‘eis’ vel ‘iis’, ut ‘cui’, ‘quis’, ‘huic’, in quo c per adiectionem differentiae causa
accedit, ‘his’, quamvis et ‘hibus’ pro ‘his’ antiqui protulerunt” (Pmai 13,10).
“nam hic solus in plurali numero c habet finalem - ut ‘hic istic, haec istaec, hoc istoc, hunc
istunc, hanc istanc’” (Pmai 12,590).
“In ‘to’ c antecedente invenio ‘pecto’, cuius praeteritum plerique ‘pexui’, Asper tamen
‘pectui’, Charisius ‘pexi’ protulerunt” (Pmai 10,536).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
6
“aliae vero sibi sunt affines per commutationem, // id est quod invicem pro se positae
inveniuntur, ut breves et longae, quae habent aspirationem et quae carent ea, aliae autem per
coniugationem vel cognationem, ut b p f nec non g c cum aspiratione vel sine ea, x quoque
duplex, similiter d et t cum aspiratione sive sine ea et cum his z duplex, unde saepe d scribentes
Latini hanc exprimunt sono, ut ‘meridies’, ‘hodie’; antiquissimi quoque ‘Medentius’ dicebant
pro ‘Mezentius’” (Pmai 1,23-24).
“sicut enim, quamvis in varia figura et vario nomine sint k et q et c, tamen, quia unam vim
habent tam in metro quam in sono, pro una litera accipi debent” (Pmai 1,13).
“In c quoque nulla syllaba superior desinit, nisi sequens quoque a c vel a q incipiat, ut ‘bacca’,
‘bucca’, ‘soccus’, ‘ecquis’, ‘quicquam’. atque ex hoc quoque ostenditur, eandem vim habere c
et q” (Pmai 2,47).
“K enim et q, quamvis figura et nomine videantur aliquam habere differentiam, cum c tamen
eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent” (Pmai 1,12).
“K supervacua est, ut supra diximus: quae quamvis scribatur, nullam aliam vim habet quam c”
(Pmai 1,36).
“‘Carthago’ enim et ‘caput’, sive per c sive per k scribantur, nullam faciunt nec in sono nec in
potestate eiusdem consonantis differentiam” (Pmai 1,12).
“quae tamen consonans c sequente solet plerumque in eam mutari, ut ‘occido’, ‘occumbo’,
‘succino’, ‘succido’” (Pmai 2,46).
“mutat b in sequentem consonantem, quando a c vel f vel g vel m vel p incipiunt ea, quibus
adiungitur: ‘succumbo, succurro; sufficio, suffero; suggero; summitto, summoneo; supparo,
suppono’” (Pmai 14,54).
“Nunc de mutis dicamus. B transit in c, ut ‘occurro’, ‘succurro’” (Pmai 1,34).
“D transit in c, ut ‘accidit’, ‘quicquam’” (Pmai 1,35).
“sequente g vel c, pro ea g scribunt Graeci et quidam tamen vetustissimi auctores Romanorum
euphoniae causa bene hoc facientes, ut ‘Agchises’, ‘agceps’, ‘aggulus’, ‘aggens’” (Pmai 1,30).
“transit in n, et maxime d vel c vel t vel q sequentibus, ut ‘tantum tantundem’, ‘idem
identidem’, ‘eorum eorundem’, ‘num nuncubi’” (Pmai 1,29).
“q vero propter nihil aliud scribenda videtur esse, nisi ut ostendat, sequens u ante alteram
vocalem in eadem syllaba positam perdere vim literae in metro. quod si ideo alia litera est
existimanda quam c, debet g quoque, cum similiter praeponitur u amittenti vim literae, alia
putari, et alia, cum id non facit” (Pmai 1,12).
“De q quoque sufficienter supra tractatum est, quae nisi eandem vim haberet quam c,
numquam in principiis infinitorum vel interrogativorum quorundam nominum posita per
obliquos casus in illam transiret, ut ‘quis cuius cui’. similiter a verbis q habentibus in
quibusdam participiis in c transfertur, ut ‘sequor secutus’, ‘loquor locutus’” (Pmai 1,36).
7
“T transit in s: ‘verto versus’, ‘concutio concussus’, ‘ ’ Graecum ‘ossa’; c vero
antecedente in x: ‘pecto pexui’, ‘flecto flexi’” (Pmai 1,36).
“X etiam duplicem loco c et s vel g et s postea a Graecis inventam assumpsimus” (Pmai 1,12).
“sciendum tamen, quod hic quoque error a quibusdam antiquis Graecorum grammaticis invasit
Latinos, qui et et semivocales putabant, nulla alia causa, nisi quod spiritus in eis abundet,
inducti. quod si esset verum, debuit c quoque vel t addita aspiratione semivocalis esse, quod
omni caret ratione: spiritus enim potestatem literae non mutat, unde nec vocales addita
aspiratione aliae fiunt et aliae ea dempta” (Pmai 1,11).
CACEMPHATON-I
A) {Gr. [1. kakémphaton]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[1.- VII/1.1: PER FIGVRAM (per transmutationem)]}.
C.2) {[≈ asperitas, cacophonia, insuauitas uocis]; [≠ euphonia, sonoritas, suauitas]}.
D) Lausberg ([1960]1967: II,76, 154, 157); Holtz (2007: 44-45).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PER FIGVRAM (per transmutationem):
“nam antiquissimi utrumque dicebant, sed in plurali primae personae cacemphati causa
solebant per anastrophen dicere ‘nobiscum’ pro ‘cum nobis’” (Pmai 12,594).
CADO-ERE >> CASVS-VS >> CASVALIS-E
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Schreiner (1954: 135); Law (1997: 266).
E:)
(0.0) In genere:
8
“Et sciendum, quod composita quoque eorum abnegativa sunt omnium generaliter, quae per ea
possunt significari, ut ‘nullus omnium deorum’ vel ‘hominum’ vel ‘eorum quae sunt’, id est
quae cadunt sub homine” (Pmai 5,172).
“nostrorum autem neminem post illos imitatorem eorum extitisse, quippe in neglegentiam
cadentibus // studiis literarum propter inopiam scriptorum, quamvis audacter, sed non
impudenter, ut puto, conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio professionis non
indebitam, supra nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in Latinum
transferre sermonem” (Pmai 1,1-2).
“ut stilum quoque manu cadentem rectum cecidisse possumus dicere [vel abusive dicitur
casus, quod ex ipso nascuntur omnes alii]” (Pmai 5,184).
(0.1) In genere:
“quippe si casus dicitur non solum illud, in quod cadit aliquid, sed etiam ipsa res, quae cadit”
(Pmai 5,172).
“nominativus tamen sive rectus, velut quibusdam placet, quod a generali nomine in specialia
cadit, casus appellatur” (Pmai 5,184).
“singularis est, ut ‘homo’, pluralis, ut ‘homines’. et sciendum, quod in uno proprie numerus
non dicitur, sed abusive, quomodo nominativus casus non est, sed abusive casus dicitur, quod
facit alios casus, quamvis multi de hoc dicant, quod ideo casus sit dicendus, quod a generali
nomine cadant omnium specialium nominativi” (Pmai 5,172).
“unde aptota dicunt illa nomina doctissimi artium scriptores, quae nominativum tantum habent
casum, in quo refutatur illorum ratio, qui ideo putant eum casum nominatum, quod a generali
nomine cadat” (Pmai 5,172).
“alii autem dicunt, quod ipsa terminatio nominativi cadens in alias diversas terminationes non
incongrue casus nominatur, cum naturam habeat, ut cadere possit et cadendo faciat omnes
casus” (Pmai 5,172).
“ut stilum quoque manu cadentem rectum cecidisse possumus dicere [vel abusive dicitur casus,
quod ex ipso nascuntur omnes alii] -, vel quod cadens a sua terminatione in alias facit obliquos
casus” (Pmai 5,184).
“sola enim declinabilia possunt habere ex eisdem vocibus tam singularem quam pluralem
numerum, id est quae sub personas finitas cadere solent, sine quibus numeri declinabiles, id est
singulares et plurales, inveniri non possunt” (Pmai 12,596).
CADO-ERE >> CASVS-VS >> CASVALIS-E
A) {Gr. [1. ptôsis]}.
9
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 335); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]; [1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio); [/1.2: ACCIDENTIA (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ flexio]; [>< comparatio, figura, genus, modus, numerus, persona, tempus, uox]}.
D) Job (1893: 63-74, 155, 162); Lambert (1908: 182-192); Lejeune (1950); Schreiner (1954:
60-64-134-136); Hiersche (1956); Kobov (1955); Pisani (1960); Glück (1967: 135-156);
Michael (1970: 112-113); Pimborg (1975: 76-87.); Frede (1978: 32); Oros (1979); Agud
(1980); Murru (1980b; 1981); Allen & Brink (1980); Serbat ([1981] 1988; 1994); Belardi
(1985: 121-130, 167-211); Baratin (1989: 223, 231, 279-282, 324-359, 370-396, 468-481);
Lepschy ([1990] 1994: II,44-48); Colombat (2001: 305; 2011); Lenoble et alii (2001: 283);
Luhtala (2002: 262; 2005a); Lambert (2003); Matthaios (2003a); Picciarelli (2003); Garcea
(2007); Mazhuga (2007); Nicolas (2007: 384-385); Baratin (2009); Groupe Ars (2010: 111-
113,n. 80, 149,n. 142, 155,n. 155, 181,n. 205, 235,n. 290, 237,n. 296, 239,n. 298, 243,n. 305,
251,nn. 325-326, 253,n. 331, 255,n. 334, 257,n. 337, 283,n. 377, 285,n. 381); Basset (2011);
Swigers & Wouters (2011: 16-17); Lallot (2012: passim).
E:)
(0.0) In genere:
“Sciendum autem, quaedam verba inveniri defectiva quorundam supra dictorum accidentium et
hoc vel naturae necessitate fieri vel fortunae casu” (Pmai 8,369).
(1.1) ACCIDENTIA (declinatio):
“quaecumque enim pars orationis habet genera apud Graecos vel Latinos, habet et casus, et
quaecumque habet casus, habet et genera, exceptis paucis indeclinabilibus” (Pmai 11,551).
“sed si ob hoc casus est dicendus, omnes partes orationis possunt videri casum habere: et
verbum enim et adverbium et coniunctio a generali verbo et adverbio et coniunctione cadunt in
speciales positiones singularum” (Pmai 555,172).
“Itaque cum et verbi quaedam sua prohibent hoc esse nomen, id est tempora et significationes,
et nominis propria prohibent esse verbum, id est genera et casus [...], mansit participium
medium inter nomen et verbum” (Pmai 11,551).
“Verbum est pars orationis cum temporibus et modis, sine casu, agendi vel patiendi
significativum” (Pmai 8,369).
“Proprium est verbi actionem sive passionem sive utrumque cum modis et formis et
temporibus sine casu significare” (Pmai 2,55).
“ideo autem praepositiones compositae quidem cum verbo inveniuntur, numquam autem
separatae per appositionem, quia verba per omnes personas in omni tempore nominativi casus
vim habent, cui soli possunt coniungi: ‘facio ego’, ‘facis tu’, ‘facit ille’, similiter per omnia
tempora” (Pmai 8,440).
10
“itaque verba quoque, quia semper adiuncta sunt quantum ad intellectum vel nominativo vel
vocativo et carent casibus, iure non possunt per appositionem adiungi praepositioni; nihil enim
carens casu per se transitivum potest esse” (Pmai 14,32).
“quaedam neutra, id est quae nec nos in alium extrinsecus nec alium in nos aliquid agere
significant, ut est ‘spiro’, ‘vivo’, ‘ambulo’, ‘pergo’, quae non egent aliqua coniunctione casus,
cum absolutam et plenam per // se prolata sententiam monstrent, quae et proprie neutra
vocantur, sicut supra dictum est” (Pmai 8,377-378).
“quod cum fit, id est quando eadem persona et agit et patitur vel a se vel ab alia, non indiget
nominativo casu, sed eo, cui solet adiungi verbum, quod actum significat, id est genetivo vel
dativo vel accusativo vel ablativo, quos et habet hoc pronomen” (Pmai 8,370).
“cum enim, sicut diximus, necesse sit, actum vel a semet ipsa in se vel ab alia in eam intellegi,
numquam potest verbum vel reciprocari vel transire, nisi in obliquos casus” (Pmai 13,17).
“alii vero casus non ad possessiones, sed ad verba solum referuntur. igitur ‘sui’ pronomen vel
ad verbum semper ponitur reciprocum, id est sui passionem significans, vel retransitivum vel
ad possessionem, ut ‘sui servo loquitur’ vel ‘sui miseretur’ vel ‘rogat me vidua, ut sui
miserear’” (Pmai 13,17).
“inveniuntur tamen etiam quaedam verba, quae quamvis activam habeant significationem,
passiva tamen non habent, quia nec in homines eorum actus transit, nec semper supra dictis
egent necessario casibus, ut ‘prandeo’, ‘ceno’, ‘curro’, ‘ambulo’” (Pmai 8,375).
“nam in aliis casibus infinitae sunt personae et tertiae, nisi quando substantivo vel vocativo
adiunguntur verbo; tunc enim et secundae et primae copulantur personae, ut supra
memoravimus: ‘Priscianus sum, Priscianus vocor’” (Pmai 13,22).
“sunt vero alia ex supra dicta forma (id est deponentium), quae passivam solam habent
significationem: ‘nascor a te’, ‘orior a te’, ‘patior a te’, ‘mereor a te’, idque ostendit coniunctio
casuum” (Pmai 8,388).
“Haec enim faciunt ex se passiva, quae ablativo casui cum praepositione ‘ab’ vel ‘a’ solent
iungi, ut ‘abstineor a te’, ‘imperor a te’, ‘maledicor a te’, ‘invideor a te’, ‘oror a te’, ‘accusor a
te’” (Pmai 8,374).
“et est quaerendum, cur activa ablativo per se non adiunguntur, et puto, quod ille casus
proprius est passivorum. ideo autem dixi per se, quia cum alio casu sociata // adiunguntur, ut
‘video solem oculis’, ‘prohibeo filium turpitudine’” (Pmai 8,374-375).
“participium autem iure separatur a verbo, quod et casus habet, quibus caret verbum, et genera
ad similitudinem nominum, nec modos habet, quos continet verbum” (Pmai 2,55).
“Participium est igitur pars orationis, quae pro verbo accipitur, ex quo et derivatur naturaliter,
genus et casum habens ad similitudinem nominis et accidentia verbo absque discretione
personarum et modorum” (Pmai 11,552).
11
“et ea quidem sunt, quibus ostenditur // participium aliud esse quam nomen. verbum autem id
esse non potest, cum casus habeat et declinationes et genera ad nominum formam; nullum
enim verbum haec habere potest” (Pmai 11,550-551).
“ideo autem repertum est participium, quod nomini verbum adiungitur, sed non aliter, nisi sit
nominativus casus ei personae adiunctus, secundum quam profertur verbum, ut ‘facio ego
bonus, facis tu bonus, facit ille bonus’” (Pmai 11,552).
“sic participia inventa sunt, ut quod deest verbis, id est casus, compleant coniuncta nominibus”
(Pmai 11,553).
“participia vero actionem vel passionem aliquam in diverso fieri tempore demonstrant, non //
tempus ipsum per se, et quod eos sequuntur casus, quos et verba, ex quibus nascuntur” (Pmai
11,549-550).
“et illis casibus adiunguntur, quibus et verbum, sicut supra quoque docuimus, ut ‘noceo tibi,
nocendi causa tibi, nocendo tibi, nocendum tibi’” (Pmai 8,426).
“possunt tamen per appositionem assumere praepositiones ad imitationem nominum, quia
casus quoque obliquos habent, sicut nomina, sed non possunt participia componi, nisi per
nominativum casum, quippe cum sint cognata verbis, quae vim nominativi possident, ut supra
dictum est” (Pmai 8,441).
“Accidunt autem participio sex: genus, casus, significatio, tempus, numerus, figura” (Pmai
11,555).
“in genera vero et numeros et in casus transeuntia finem movent, sicut nomina, pronomina
quoque, quae discernunt genera, ut ‘ille illa illud’, ‘ipse ipsa ipsum’, nec non etiam participia,
quibus omnia fere accidunt tam nominibus quam verbis accidentia, unde non solum in fine per
genera et casus et numeros, sed etiam in principio est quando moventur per tempora” (Pmai
9,452).
“Numerus participiis accidit uterque, singularis, ut ‘currens’, pluralis, ut ‘currentes’. et sicut
non deficiunt casibus, sic nec numeris defectiva invenies participia” (Pmai 11,568).
“Casus quoque participia sex habent, quomodo nomina, nec sunt in ipsis deficientia aliquo
casu. nec mirum, nam in eo quoque imitantur adiectiva, quae nullo deficiunt casu, sive sint
mobilia sive in duas consonantes // desinentia” (Pmai 11,563-564).
“Nec solum per obliquos casus est utile participium, sed etiam per nominativum” (Pmai
11,553).
“obliqui vero casus participiorum ad hoc sunt utiles, quod non solum sine coniunctione
proferuntur cum obliquis casibus nominum, sed etiam ad alias transeunt personas, ut ‘docentis
potior’ et ‘docenti respondeo’ et ‘docentem audio’ et ‘illo docente didici’” (Pmai 11,555).
“unde videntur nostri ascivisse inter verba gerundia vel participialia, cum videantur ea diversos
assumere casus” (Pmai 11,549).
12
“Gerundia quoque vel participialia, cum participiorum vel nominum videantur habere casus
obliquos nec tempora significent, quod alienum est a verbo” (Pmai 8,409).
“hoc tamen videtur inter gerundia supra dicta et nomina, quorum etiam nominativus in ‘dus’
profertur, interesse, quod, quando sunt absque dubitatione nomina, simili casui adiunguntur et
discernunt genera, ut ‘intellegendi Homeri gratia’ et ‘amandae virtutis causa’ et ‘emendi
mancipii studio veni’” (Pmai 8,410).
“quando vero gerundia sunt, id est loco infiniti cum articulo iuncti apud Graecos accipiuntur,
nec genera discernunt nec numeros, quod suum est infinitorum verborum, et illum sequuntur
casum, quem et verba, ex quibus nascuntur” (Pmai 8,410).
“Supina vel participialia cum nec personas discernant et temporibus careant, quibus sine
verbum esse non potest, et casus assumant et praepositionibus separatis adiungantur, sine
dubio mihi nomina videntur esse, quae tamen loco infinitorum ponuntur tam activorum quam
passivorum” (Pmai 8,425).
“nomini enim, quae principalis est omnium orationis partium, et ceteris, quae casus ad nominis
similitudinem sumunt, praeposita vim potest sibi dictionis defendere, aliis vero, id est
carentibus casu, adiuncta unitur cum eis iusque dictionis proprium perdit” (Pmai 14,24).
“‘hic’ et ‘haec potĭs’ et ‘hoc pote’ nomina esse, ostendit comparatio ‘potior’ et ‘potissimus’.
sine verbis autem raro invenis ea vel obliquo casu prolata” (Pmai 6,251).
“Multas tamen alias quoque et diversas unusquisque casus habet significationes, sed a
notioribus et frequentioribus acceperunt nominationem, sicut in aliis quoque multis hoc
invenimus, ut ‘patronymica’ vocamus non quod omnia, sed quod pleraque a patribus
derivantur” (Pmai 5,186).
“alia vero supra dictis casibus assumunt a, paenultima i ubique in his quoque correpta:
‘controversus controversi controversĭa’, ‘ignavus ignavi ignavĭa’, ‘violentus violenti violentĭa’,
‘superbus superbi superbĭa’, ‘modestus modesti modestĭa’” (Pmai 4,119).
“in possessivis vero similis casus adiungitur et numerus, ut ‘Tulliani agri, Tullianum agrum,
Tullianos agros’” (Pmai 13,4).
“hae autem comparationes, quae ad personas vel res participes positivi fiunt, nascuntur a
dictionibus carentibus casu, id est a verbis, ut ‘detero deteris deterior’, et ab adverbiis sive
praepositionibus, ut ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’, ‘supra
superior’, ‘infra inferior’” (Pmai 3,83).
“Et comparativus quidem gradus ablativo casui adiungitur utriusque numeri, interdum tamen
etiam nominativo, quando ‘quam’ adverbium sequitur, superlativus autem genetivo plurali vel
singulari, quando ipsum nomen singulare multitudinem significat, ut: fortissime gentis” (Pmai
3,94).
“Praepositionis autem proprium est separatim quidem per appositionem casualibus praeponi, ut
‘de rege’, ‘apud amicum’, coniunctim vero per compositionem tam cum habentibus casus
quam cum non habentibus, ut ‘indoctus’, ‘interritus’, ‘intercurro’, ‘proconsul’, ‘induco’,
‘inspiciens’” (Pmai 2,56).
13
“nominativo vero per compositionem addita praepositio per omnes manet et obliquos casus.
ideo autem nominativi per appositionem non recipiunt praepositiones, quia per intransitivam
dicuntur elocutionem, id est non transeuntem ab alia ad aliam personam, ut ‘percurrit homo
excelsus’” (Pmai 14,32).
“Cum apud Graecos separata praepositio tribus soleat casibus praeponi, id est genetivo, dativo,
accusativo, apud nos duobus solis praeponitur, id est accusativo et ablativo” (Pmai 14,32).
“neque enim, cum accusativo casui multae praepositiones solent adiungi, alius est, quando
habet eas, et alius, quando absque his profertur” (Pmai 5,190).
“Sciendum, quod omnes monosyllabae praepositiones tam accusativo quam ablativo casui
servientes et componi et separari possunt” (Pmai 14,39).
“quis autem dubitat, quod omnes praepositiones vel accusativo vel ablativo apud Latinos iungi
solent? ergo si adiunctae vel non ablativo mutant eius vim, accusativo quoque adiunctae vel
non debent similiter mutare casum” (Pmai 5,190).
“quod autem haec quoque nomina sunt, ostendit praepositio, quae frequenter invenitur, ut supra
diximus, tam ante accusativum quam ablativum eorum casum: ‘ad venandum’ et ‘in venando’”
(Pmai 8,413).
“Nunc singularum vim praepositionum casus ablativi inquiramus” (Pmai 14,47).
“Monosyllabae praepositiones, quae casui ablativo serviunt, dumtaxat // sunt hae: ‘a, ab, abs, e,
ex, de, pro, prae, cum’, addunt etiam ‘clam’, quod apud Graecos adverbium est” (Pmai 14,44-
45).
“disyllabae autem ‘coram, palam, sine, absque, tenus’; quorum omnium interpretationes apud
Graecos adverbia sunt. sed dixi saepissime, quod nostri huiuscemodi dictiones, quando
praeponuntur casibus accusativis vel ablativis, per transitionem personarum inter
praepositiones accipiunt et gravant omnibus syllabis” (Pami 14,45).
“suum vero est adverbiorum, ut dixi, intransitive posse proferri et similiter omnibus casibus
adiungi, ut ‘non bonus homo ille est’, ‘non boni hominis officium facit’, ‘non bono homini
loquitur’, sic et per reliquos casus, in quibus ‘non’ adverbii causa nulla transitio fieri
ostenditur” (Pmai 14,45).
“‘clam’ enim magis adverbium est, cum nec localem habeat aliquam significationem, quam
plerumque praepositiones possident, et qualitatem demonstret, quae in adverbiis inveniri solet -
et diminuitur, quod nulla praepositio habet, ut ‘clanculum’, et potest etiam absque casu
proferri, ut ‘bona aperte facit, mala clam’ - et quod apud Graecos absque ulla dubitatione
adverbium est” (Pmai 14,39).
“potest tamen etiam apud nos adverbium ostendi, cum verbo invenitur iungi non serviens
casui, ut Virgilius in I Aeneidos: «Clam ferro incautum superat securus amorum»” (Pmai
14,51).
14
“sed ‘intus’ et ‘intro’ casualibus numquam praeponuntur, ‘inter’ vero et ‘intra’ frequentissime,
sicut ‘extra’ casibus praeponitur, ‘foris’ autem vel ‘foras’ minime” (Pmai 14,43).
“‘o tu, o mi, o noster’, quippe adverbium vocandi, quod nulli alii casui nisi vocativo
huiuscemodi adverbia possunt adiungi” (Pmai 13,12).
“et primae quidem personae omnibus adiungitur casibus: ‘egomet, meimet, mihimet, memet’,
secundae vero personae obliquis solis” (Pmai 12,591).
“Sed redeamus ad differentiam coniunctionum et praepositionum. coniunctio praeponitur etiam
carentibus casu per appositionem solam, cum contra praepositio per compositionem dumtaxat
potest illis praeponi” (Pmai 14,25).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Quintus de generibus dinoscendis per singulas terminationes; de numeris; de figuris et earum
compage; de casu” (Pmai 1,3).
“Sextus de nominativo casu per singulas extremitates omnium nominum, tam in vocales quam
in consonantes desinentium, per ordinem” (Pmai 1,3).
“Septimus de ceteris obliquis casibus, tam singularibus quam pluralibus. // Octavus de verbo et
eius accidentibus” (Pmai 1,3-4).
“Accidunt igitur nomini quinque: species, genus, numerus, figura, casus” (Pmai 2,57).
“ex primis igitur syllabis tam primitivorum quam possessivorum personae intelleguntur, ab
extremis casus et numeri, nec non etiam in possessivis genera, quae in possessione sunt, cum
verba soleant personas // in fine magis ostendere: ‘amo amas amat’. quod igitur habent
nominum, id est casus et genera, in fine ostendunt” (Pmai 13,3-4).
“itaque, cum nominis declinatio in fine solo moveatur, verbi et in fine et in medio et in
principio plerumque invenitur moveri. in nomine enim casuum differentia et numeri, hic vero
et temporis et personarum ex declinatione ostenditur differentia et numeri” (Pmai 8,405).
“Casus est declinatio nominis vel aliarum casualium dictionum, quae // fit maxime in fine.
nominativus tamen sive rectus, velut quibusdam placet, quod a generali nomine in specialia
cadit, casus appellatur - ut stilum quoque manu cadentem rectum cecidisse possumus dicere
[vel abusive dicitur casus, quod ex ipso nascuntur omnes alii] -, vel quod cadens a sua
terminatione in alias facit obliquos casus” (Pmai 5,183-184).
“quippe si casus dicitur non solum illud, in quod cadit aliquid, sed etiam ipsa res, quae cadit”
(Pmai 5,172).
“sed quod ex maxima parte, ‘syllabas’ nominamus, non quod omnes comprehensione literarum
constant, sed quod pleraeque: sic ergo etiam casus ab aliqua notabiliore significatione sunt
nominati” (Pmai 5,186).
“in quo omnes artium scriptores consentiunt et sex esse casus confitentur, non septem” (Pmai
5,190).
15
“uno enim, non duobus, Latini casibus superant Graecos” (Pmai 5,190).
“possumus // tamen, quod illi de verbis intrinsecus habentibus declinationem dicunt, nos
quoque etiam de nominibus huiuscemodi dicere, quod per singulos casus fit compositio eorum,
ut ‘respublica reipublicae’, ‘respublica’ quidem ex duobus nominativis, ‘reipublicae’ vero ex
duobus genetivis vel dativis” (Pmai 8,339-440).
“nec mirum apud nos per singulos casus nomina componi, cum apud illos quoque inveniuntur
etiam verba quaedam, quae per diversa tempora componuntur, ut ,
” (Pmai 5,180).
“et invenimus per omnes fere casus composita, ut ‘iurisperitus’, ‘legislator’, ‘praefectusurbis’
et ‘praefectusurbi’, ‘tribunusplebis’ et ‘tribunusplebi’, ‘agricola’ [agrum colens], ‘caelicola’
[caelum colens], ‘macte’ id est magis aucte - antiqui tamen et ‘mactus’ dicebant -,
‘mentecaptus’” (Pmai 5,183).
“quod autem non est nominativorum proprium, sed etiam obliquorum casuum, per se componi,
ostendunt nomina vel pronomina, quae per obliquos componi inveniuntur solos, ut ‘istiusmodi’,
‘huiusmodi’, ‘cuiusmodi’” (Pmai 8,440).
“sin vero ex utroque casu obliquo sint composita nomina, manent indeclinabilia, ut
‘huiusmodi’, ‘istiusmodi’, ‘illiusmodi’, ‘cuiusmodi’, ‘eiusmodi’, ‘cuimodi’” (Pmai 5,183).
“his quidam addunt illa, quae tam voce quam significatione unum casum habent, ut
‘huiusmodi’, ‘istiusmodi’” (Pmai 5,188).
“ideo autem indeclinabilia sunt, quia utraque pars genetivum casum habet” (Pmai 6,205).
“in neutro tamen praeterea geminatur compositio: dicimus enim ‘identidem’, id est ‘idem et
idem’, cuius obliqui deficiunt casus” (Pmai 12,589).
“Quaeritur in compositis verbis, cur, cum saepe in praesenti corrupta sit aliqua pars
compositionis, in praeterito integra invenitur, ut ‘perficio perfeci’, ‘efficio effeci’, ‘iniicio
inieci’, ‘pergo perrexi’, ‘exigo exegi’, ‘confringo confregi’, cum in nominibus tota declinatio
per omnes casus nominativi figuras solet apud nos servare, ex quibuscumque modis sunt
compositae, ut ‘indoctus’ per omnes casus ex duobus integris est” (Pmai 8,437).
“Et compositae quidem tam in nominativo quam in obliquis casibus ab eo nominativo
composito flexis inveniuntur, ut ‘indoctus indocti indocto indoctum indocte’, appositae autem
non nisi cum accusativo vel ablativo, ut ‘in hostem, pro patria’” (Pmai 14,27).
“pronominibus vero per appositionem solam praeponitur duobus supra dictis casibus obliquis,
ut ‘in illum, de illo’, et sibi praeponitur in compositione, ut ‘imperterritus, inexpugnabilis’”
(Pmai 14,28).
“unde aptota dicunt illa nomina doctissimi artium scriptores, quae nominativum tantum habent
casum, in quo refutatur illorum ratio, qui ideo putant eum casum nominatum, quod a generali
nomine cadat” (Pmai 5,172).
16
“Diptota sunt, quae duos diversos casus habent tantum, ut ‘verua veribus’” (Pmai 5,188).
“Hexaptota sunt, quae sex diversos casus habent, qualia sunt masculina in ‘us’ desinentia, quae
secundum declinationem quorundam pronominum in ‘ius’ efferunt genetivum: ‘unus unius uni
unum une ab uno’” (Pmai 5,188).
“Pronomini accidunt sex: species, persona, genus, numerus, figura, casus” (Pmai 12,577).
“Sunt igitur in pronominibus modi declinationum quattuor. primus, qui in tribus primitivorum
personis cernitur per obliquos casus” (Pmai 13,2).
“nam hexaptota pronomina non inveniuntur, quia secunda persona, in qua sola sex casus
inveniri possunt, similem habet nominativo vocativum, ut Virgilius in IIII nominativum
protulit: «Tuque puerque tuus»” (Pmai 13,2).
“itaque articulis diversis utimur pro varietate significationis nec non etiam structurae rationem
servamus, sicut in declinabilibus per [sex] casus” (Pmai 5,184).
“et primae quidem personae primitivum est ‘ego’ et reliqui casus sequentes; secundae ‘tu’ et
eius obliqui; tertiae vero ‘ille’, ‘ipse’, ‘iste’, ‘hic’, ‘is’, ‘sui’, quod nominativo caret, quomodo
‘ ’ apud Graecos” (Pmai 12,577).
“Nominativum autem ideo non habet hoc pronomen (id est ‘sui sibi se a se’) quia necesse est,
quando ‘ ’ significat tam actionem quam passionem, in eadem intellegi persona. non
aliter igitur potest proferri is, in quem aliquid agitur, nisi per obliquos casus” (Pmai 13,15).
“illa vero, quae distinguunt genera, certam habent et aequalem per utrumque numerum
declinationis et casuum regulam, ut ‘ille’, ‘iste’, ‘ipse’ et reliqua novem” (Pmai 12,578).
“derivativa quoque primae personae habent vocativos, quia possunt secundae adiungi personae,
ut dictum est, non tamen in omnibus variantur casibus” (Pmai 13,2).
“nec mirum, per singulos quosdam casus ea componi, quomodo et ‘meme, tete, sese’, cum
nomina quoque supra dicta per genetivos composita sint solos; quos enim casus separata per
appositionem habere exigebat structura, eos in compositione servavere” (Pmai 12,596).
“quomodo enim Graeci per tres personas primitivorum obliquos casus similiter habent
terminantes, qui et communes sunt omnium generum: , , ,
sic nos quoque illorum auctoritatem in plerisque secuti per tres personas habemus pronomina
similiter terminantia per obliquos casus et omnis communia generis: ‘mei tui sui, mihi tibi sibi,
me te se, a me a te a se’” (Pmai 12,586).
“reliqui vero casus secundum mobilium regulam nominum declinantur: ‘illum illam illud, ab
illo ab illa ab illo’, similiter plurales: ‘illi illae illa, illorum illarum illorum, illis, illos illas illa,
ab illis’” (Pmai 13,6).
“nec non pluralis numeri casibus additur ‘met’ aliis absque genetivo: ‘nosmet, nobismet’ et
‘vosmet, vobismet’” (Pmai 12,591).
17
“extrinsecus vero terminatio distinguit numerum, quomodo et genera et casus possessionum”
(Pmai 12,581).
“et quia diximus, omnes obliquos casus genetivum sequi, sciendum, quod vocativus //
nominativum suum sequitur, de quo mox docebimus” (Pmai 7,298-299).
“Nunc de nominativo et genetivo singulari, quibus inventis alii casus tam singularis quam
pluralis numeri facile dinoscuntur, pleraque quidem a doctissimis viris, paucula tamen et a me
pro ingenii mediocritate inventa exponam” (Pmai 6,194).
“Quoniam in superioribus libris de literis et syllabis et accidentibus nomini et de omni
derivativorum specie nominum quantum potui diligenter exposui, nunc de regulis in hoc
quidem libro nominativi et genetivi, in sequenti vero ceterorum casuum tractare incipiam”
(Pmai 6,195).
“rectus autem dicitur, quod ipse primus natura nascitur vel positione et ab eo facta flexione
nascuntur obliqui casus” (Pmai 5,185).
“et quia prima positio verbi, quae videtur ab ipsa natura esse prolata, in hoc est modo,
quemadmodum // in nominibus est casus nominativus, et quia substantiam sive essentiam rei
significat, quod in aliis modis non est” (Pmai 8,421-422).
“alii autem dicunt, quod ipsa terminatio nominativi cadens in alias diversas terminationes non
incongrue casus nominatur, cum naturam habeat, ut cadere possit et cadendo faciat omnes
casus” (Pmai 5,172).
“ergo cum casus nominativus numquam per appositionem assumit praepositiones, sed in sola
compositione, ut ‘impius’, ‘perfidus’” (Pmai 8,440).
“sicut enim in nomine, si quis proferat genetivum vel alium post hunc casum, multo ante
nominativum cognovit, ex quo nascuntur obliqui, sic qui aliquem modum proferat scit primum
indicativum, qui est paene verbi rectus” (Pmai 8,422).
“possumus autem et a maiore et frequentiore parte casuum, qui sunt obliqui, hunc quoque
accipere nominatum, quomodo et syllabas ex singulis vocalibus dicimus” (Pmai 5,172).
“‘ab hoc poeta, horum poetarum’” [...]. et notandum, quod omnes casus tam singularis quam
pluralis numeri pares habent numero syllabas in hac declinatione, excepto genetivo plurali; hic
enim abundat una syllaba” (Pmai 7,292).
“secundae declinationis [...]. Et oportet scire in hac declinatione, quod omnes obliqui casus
tam singulares quam plurales eundem numerum syllabarum servant, quem genetivus //
singularis, absque genetivo plurali, qui una syllaba vult superare, nisi per concisionem
proferatur” (Pmai 7,297-298).
“Cum igitur omnia quae sibi coniunguntur in diversis posita personis casualia, sive
disiungantur seu copulentur, eundem servant casum, vocativus hoc solus servare non potest”
(Pmai 13,13).
18
“‘Iuppiter’, ‘Diespiter’: non enim licet eodem pro genetivo vel alio casu obliquo uti” (Pmai
5,184).
“unde nomina quoque et participia in vocativo casu secundae sunt personae sine dubio et
finitae” (Pmai 13,1).
“nomen tamen et participium in omni casu tertiae sunt personae absque vocativo, qui solus ad
secundam profertur personam” (Pmai 8,448).
“unde hic modus et vocativum casum asciscit, qui in secunda tantum persona invenitur, ut ‘doce
grammatice’” (Pmai 8,449).
“nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae
adiungitur personae” (Pmai 11,553).
“itaque etiam in appellativis nominibus ipsa demonstratione secundae personae propriorum
loco fungi videntur in eo casu, ut si dicam ‘grammatice’, neminem alium significo nisi eum ad
quem loquor” (Pmai 13,1).
“Vocativus casus primae declinationis in a correptam effertur, ut ‘poetă, Musă’” (Pmai 7,287).
“idem in CXIII oppidi nomen in d desinens per accusativum casum neutro genere protulit: «et
ipse circa Pulpud oram tuebatur»” (Pmai 6,214).
“In ‘al’ Latina et barbara inveniuntur et sunt masculini generis vel neutri, quae addita ‘is’
faciunt genetivum, ut ‘hic sal huius salis’, ‘Hannibal Hannibalis’, ‘hoc tribunal huius
tribunalis’, ‘cervical cervicalis’. sed neutra a producunt in obliquis casibus” (Pmai 6,214).
“sed neutra, si derivativa sint, producunt a in obliquis casibus: a lupa ‘hoc lupanar huius
lupanāris’, a lacu ‘lacunar lacunāris’, a laqueo ‘laquear laqueāris’, a calce ‘hoc calcar huius
calcāris’” (Pmai 6,222).
“‘haec arbor’ quoque ‘arboris’, quod a robore derivatum illius declinationem servans corripuit
paenultimam genetivi, et a ‘puero’ composita, ‘Publipor Publiporis’ et ‘Marcipor Marciporis’
[…], quae o non producunt in obliquis casibus” (Pmai 6,236).
“Et hae quidem terminationes nominativi tertiae declinationis. genetivus autem eius in ‘is’
desinit correptam, excepto uno monosyllabo, ‘haec vis huius vīs’, quamvis omnes aliae
declinationes producant terminationem eiusdem casus” (Pmai 7,324).
“‘hae Sardis has Sardīs’, item ‘Alpīs’, ‘Syrtīs’, ‘Trallīs’, quae apud Graecos in supra dictis
casibus diphthongum habent finalem” (Pmai 7,358).
“‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’, exceptis ‘grūs’ et ‘sūs’, quae
sola in monosyllabis communia inveniuntur et in nominativo producuntur, in obliquis vero
corripiuntur, quod apud Graecos quoque productum in nominativo reliquos casus corripit”
(Pmai 6,265).
“est autem masculinum unum a Graecis sumptum , ‘hic mus muris’, quod per obliquos
casus producit u, ‘mūris mūri’” (Pmai 6,265).
19
“itaque nominibus monosyllabis u longa est per omnes casus et similis declinatio supra dicti
nominis, ut ‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’” (Pmai 6,265).
“In ‘ux’ supra syllabam masculina sunt propria: ‘Pollux’, ‘Volux’; unum commune, quod n
habet interpositam in nominativo et eam in obliquis casibus amittit, ‘hic’ et ‘haec coniunx
coniugis’” (Pmai 5,166).
“et haec modo compendii causa, postea vero deo vitam praebente de accusativo et ablativo
singulari et genetivo plurali tertiae declinationis, cum de obliquis tractavero casibus, multo
labore inventa et diverso auctoritatis usu approbata subiungam” (Pmai 6,194).
“nunc vero de genetivo et aliis casibus obliquis per singulas declinationes doceamus” (Pmai
7,284).
“genetivus autem, qui et possessivus et paternus appellatur, genetivus vel quod genus per
ipsum significamus, ut ‘genus est Priami’, vel quod generalis videtur esse hic casus genetivus,
ex quo fere omnes derivationes et maxime apud Graecos solent fieri” (Pmai 5,185).
“possessivus vero, quod possessionem quoque per eum [casum] significamus, ut ‘Priami
regnum’, unde possessiva quoque per eum casum interpretantur. quid est enim ‘Priameium
regnum’ nisi ‘Priami regnum’?” (Pmai 5,185).
“paternus etiam dicitur, quod per eum casum pater demonstratur, ut ‘Priami filius’, unde
patronymica pariter in eum resolvuntur” (Pmai 5,185).
“ad quod dicendum, quod primitivorum genetivis omnes casus adiungi possunt et numeri, ut
‘mei ager est’ et ‘mei agri instrumentum’ et ‘mei agro dedi’ et ‘mei agrum colo’” (Pmai 13,4).
“nam primitivorum genetivis omnes casus adiungi possunt vel numeri, ut ‘Tullii ager, agri,
agro, agrum, agri, agrorum, agris, agros’” (Pmai 13,4).
“in quarta etiam genetivus singularis et nominativus et accusativus et vocativus pluralis idem
est, quippe in omnibus his casibus producitur ‘us’: ‘huius fluctus’ ‘hi’ et ‘hos’ et ‘o fluctus’”
(Pmai 5,174).
“similiter faciunt ablativum, quae in ‘ar’ desinunt neutra et in obliquis casibus producunt a
paenultimam, ut ‘hoc calcar calcāris a calcāri’, ‘lacunar lacunāris a lacunāri’, ‘lucar lucāris a
lucāri’” (Pmai 7,334).
“propria, si sint appellativis similia in i terminantibus ablativum, ipsa per e eundem proferunt
casum, sicut supra dictum est, ut ‘Iuvenalis, Martialis, Felix’ [propria] ‘a Iuvenale, Martiale,
Felice’” (Pmai 7,347).
“denique in comparationibus absque praepositione solet proferri ablativus, nec tamen dicit
quisquam, septimum tunc esse casum, sed ablativum, cum dico ‘fortior Achilles Hectore’”
(Pmai 5,190).
“igitur ablativus proprius est Romanorum et, quamvis ipse quoque tribus sociari potest, ut
diximus, personis, tamen, quia novus videtur a Latinis inventus, vetustati reliquorum casuum
20
concessit, quamvis hunc quoque a vetustissimis Graecorum grammaticis accepisse videntur,
qui sextum casum dicebant ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, qui profecto ablativi vim
possidet” (Pmai 5,187).
“ablativus similis est accusativo in singulari numero; nec dubium, hoc quoque a Graecis esse
acceptum. illi enim , , accusativos cum adiectione proferentes loco genetivi
accipiunt eumque quidam ex ipsis sextum esse casum existimaverunt” (Pmai 13,3).
“nec non etiam in nominibus simili modo plurima inveniuntur prolata,
, , et cum praepositione ‘ ’ ‘ ’. unde
Romani sextum casum assumpserunt” (Pmai 13,3).
“Et prima quidem persona et tertia plus quinque casibus habere non possunt, quippe cum
vocativus in eis nullo modo possit inveniri, qui proprius est secundae, quae sola habens
vocativum sex casus potest habere, scilicet ad quam sermo rectus dirigitur” (Pmai 13,1).
“et primae quidem personae pronomen et secundae et tertiae cum non discernunt genera,
inaequalem habent etiam casuum declinationem tam in singulari quam in plurali numero, ut
‘ego’ ‘mei’ vel ‘mis’ ‘mihi’ ‘me’ ‘a me’, ‘nos’ ‘nostrum’ vel ‘nostri’ ‘nobis’ ‘nos’ ‘a nobis’”
(Pmai 12,578).
“et prima quidem et secunda persona verborum pronominibus iungi possunt solis, tertia vero
etiam nominibus, quae per se tertiae sunt personae, absque vocativo casu, quod ante diximus,
ut ‘lego ego’, ‘legis tu’, ‘legit ille’ vel ‘legit Cicero’” (Pmai 8,448).
“nec non in pronominibus quae sunt tertiae personae primitivis si velimus vocativum proferre
casum, qui non potest nisi secundae accidere personae, haec eadem naturalis necessitas vetat”
(Pmai 8,370).
“si igitur in illis partibus, quae tertiae sunt plerumque personae, tanta vis est vocativi, ut
transferat illas ad secundam personam, quomodo in pronomine, quod totum est secundae
personae, hic deficiat casus vel ad aliam transferatur personam, cum nulla alia pars sic
discernat trium personarum differentias, quomodo pronomen?” (Pmai 13,1).
“nam ‘tētē’ utraque producta accusativus esse geminatus ostenditur vel ablativus, quod et in
prima et in tertia solet fieri persona, ut ‘méme’, ‘sése’; composita tamen ostenduntur accentu
paenultimo acuto. nec mirum, eam compositionem in his solis casibus inveniri, qui soli inter
obliquos supra dictorum pronominum singulares sint monosyllabi: supra dicta enim geminatio
in aliis casibus fieri non solet” (Pmai 12,592).
“in neutris vero extremam i genetivi singularis mutantes in a brevem facimus nominativum et
accusativum et vocativum pluralem, ut ‘huius templi haec’ et ‘o templa’, ‘huius munii haec’ et
‘o munia’. Alii vero casus plurales in tribus generibus communem possident regulam” (Pmai
7,306).
“nolim enim, ne si Latine quidem dici possit, ‘specierum’ et ‘speciebus’ dicere, et saepe his
casibus utendum est: at ‘formis’ et ‘formarum’ velim” (Pmai 7,367).
21
“quia enim alia persona hunc casum habere non potest nisi secunda, eo diversas iungere
personas non possumus, ceteris vero casibus diversas personas iungimus, quippe cum in
omnibus illi inveniuntur personis” (Pmai 13,13).
{IN ELEMENTIS ETC.}
“Hoc quoque observandum est, quod ad comparationem aliarum consonantium, quae solent
mutari vel abici per casus, immutabiles sunt apud nos tres, l n r: per omnes enim casus eaedem
permanent, ut ‘sal salis’, ‘flumen fluminis’, ‘Caesar Caesaris’” (Pmai 1,21).
“De q quoque sufficienter supra tractatum est, quae nisi eandem vim haberet quam c,
numquam in principiis infinitorum vel interrogativorum quorundam nominum posita per
obliquos casus in illam transiret, ut ‘quis cuius cui’” (Pmai 1,36).
“quomodo apud Graecos , , , sic etiam apud nos ‘mei tui sui,
mihi tibi sibi, me te se, a me a te a se’, et quod, quemadmodum praediximus, loco aspirationis,
quam habet tertia apud Graecos persona, s habet principalem per omnes casus” (Pmai 13,18).
“sed apud Graecos haec litera, id est , multis modis fungitur loco vocalis, ut in declinatione
nominum in et in puram desinentium, quae similiter a servant per obliquos casus, ut ‘
’ ‘ ’, apud Latinos autem non adeo” (Pmai 1,19).
“alia vero in x desinentia omnia per obliquos casus longam habent paenultimam natura vel
positione, exceptis ‘grex grĕgis’, ‘crux crŭcis’, ‘fax făcis’, ‘nux nŭcis’, ‘pix pĭcis’, ‘dux dŭcis’,
‘trux trŭcis’, ‘coniunx coniŭgis’, ‘salix salĭcis’” (Pmai 6,279).
“ego in usu pariter in omnibus produci invenio casibus haec nomina; nec irrationabiliter:
omnis enim in quacumque parte terminatio in u desinens producitur: ‘fluctū’, ‘Panthū’, ‘tū’,
‘diū’” (Pmai 7,362).
“in omni enim casu sub uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus, et possumus
dicere, per singulos casus ea componi” (Pmai 5,180).
“Alphius Avitus in II excellentium: «Seu tutĕ malis hospites, / Seu tutĕ captivos habes»; sunt
enim dimetri iambici. unde neque in alio casu eandem ‘te’ syllabae adiectionem invenies”
(Pmai 12,591).
(1.2) ACCIDENTIA (per figuram):
“ergo quando dicimus ‘ego et tu docti sumus’, sine dubio ‘tu’ nominativus intellegitur -, et
quod pronomina isdem casibus adiunguntur in nominibus: ‘ego Virgilius, tu Virgilius, ille
Virgilius; mei Virgilii, tui Virgilii, illius Virgilii’, et quod ad interrogationes nominativi
redduntur: ‘quis scripsit? ego’, ‘quis scripsit? tu’, ‘quis scripsit? ille’” (Pmai 13,13).
“cum igitur ‘sibi loquitur’ dicimus, in verbo ‘loquitur’ nominativum intellegimus ‘ille’, cum
‘sibi’ vero coniungimus, ad eum casum, hoc est dativum, qui est unus ex obliquis, ferri actum
significamus” (Pmai 13,18).
“nec mirum, cum apud Graecos nominativus supra dicti pronominis [id est ] rarus est in usu,
propterea quod non solum vel , sed etiam significat frequentius, quod nec
22
apud Graecos habet nominativum, quia ipse in se agere qui patitur per hoc pronomen
ostenditur. nec eget recto casu, quem verbum habet in se” (Pmai 13,5).
“cum igitur flectas nomen in obliquos casus, verbum adiungi ei non potest intransitivum, id est
, hoc est in sua manens persona. nam dicuntur, id est transitiva, quae
ab alia ad aliam transeunt personam, in quibus solent obliqui casus adiungi verbis, ut ‘misereor
tui’, ‘moderatur imperator militibus’” (Pmai 11,552).
“alia vero, quae, cum videantur activam habere constructionem [id est ] - nam
genetivo vel dativo vel accusativo casui iunguntur -, tamen passivam vim intrinsecus, id est
non alio agente, videntur habere, ut ‘obliviscor tui’ et ‘te’, ‘misereor tui’ et ‘misereor te’”
(Pmai 8,389).
“dicitur tamen et ‘medico’ et ‘medicor’ et ‘medeor te’. Virgilius in I georgicon: «Semina vidi
equidem multos medicare serentes». idem in II georgicon: // «et senibus medicantur anhelis»,
dativo casui coniunxit. idem in VII: «Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum / Evaluit»”
(Pmai 8,388-389).
“nec mirum hoc inveniri apud nos in his verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam
passivum eius significationis verbum accusativo casui coniungitur contra consuetudinem
aliorum: dicunt enim ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 8,391).
“nam quae vim activam habent, genetivum vel dativum, pleraque autem accusativum casum
assumunt, ut ‘misereor tui’, ‘medeor’ et ‘medicor tibi’” (Pmai 8,388).
“itaque huiuscemodi verba non egent casu, quamvis auctores haec quoque inveniantur more
activo vel passivo diversis casibus adiungentes, sed figurate, ut Virgilius in bucolico: «ardebat
Alexin», pro ‘amabat’” (Pmai 8,378).
“sunt tamen haec eadem verba absoluta, cum non iunguntur casui accusativo, sed dativo, ut
Terentius in Andria: «eius vitae timeo»” (Pmai 8,391).
“Haec autem verba proprie activa vel recta vocantur, quae in o desinentia et assumpta r
facientia ex se passiva, confestim cum dicuntur, possunt transire in quem fit actus et
coniunguntur vel genetivo vel dativo vel accusativo casui, ut ‘abstineo irarum’” (Pmai 8,374).
“tunc enim utimur consuetudine transitivorum, quae significant, ut ‘misereor
mei legentis’, ‘praebeo mihi legenti’, ‘accuso me legentem’, ‘fruor me legente’, et ad eum
casum maxime coniunguntur, quem verba desiderant, ut supra dictum est: ‘misereor tui’,
‘miserens tui’; ut ‘invideo tibi’, ‘invidens tibi’” (Pmai 11,555).
“Quae vero in o desinentia nihil ex his, quae propria esse activorum docuimus, habent, neutra
proprie vocantur vel absoluta, ut est ‘vivo’, ‘ditesco’, ‘ferveo’, ‘sedeo’. haec enim non egent
supra dictis casibus ad complendam sententiam, unde iuste passivis quoque carent” (Pmai
8,375).
“sunt etiam ex his quaedam, quae absolute dicta non egent supra dictis casibus, ut est ‘labor’,
‘morior’, ‘laetor’, ‘glorior’, ‘tumultuor’, ‘vagor’, ‘vaticinor’” (Pmai 8,389).
23
“Et sciendum, quod, quotiens hoc pronomen reciprocum est, eiusdem personae verbum habet
convenienti casui adiunctum, ut ‘sui meminit, sibi placet’. et manifestum est, quod adiunctio
verbi vim habet nominativi casus cum actione aliqua” (Pmai 13,19).
“Velut autem una voce diversas possunt habere significationes tam declinabilia per quosdam
casus quam indeclinabilia per omnes casus, sic e contrario diversis vocibus saepe invenimus
unam eandemque fieri significationem, ut ‘labor’ et ‘labos’, ‘honor’ et ‘honos’, ‘huius cornus’
et ‘corni’, ‘pinus’ et ‘pini’, ‘huius quaestus’ vel ‘quaesti’, ‘ornatus’ vel ‘ornati’, ‘tumultus’ vel
‘tumulti’, ‘Achillis’ vel ‘Achilli’, ‘aulai’ et ‘aulae’, ‘a felice’ vel ‘felici’, ‘deis’ et ‘diis’,
‘sapientium’ et ‘sapientum’, nec solum in nominibus, sed etiam in aliis partibus, ut
‘amaverunt’ vel ‘amavere’, ‘amaveram’ vel ‘amaram’, ‘ei’ vel ‘ii’, ‘eis’ vel ‘iis’, ‘nimium’ et
‘nimis’, ‘satis’ et ‘sat’” (Pmai 5,185).
“Cum igitur sunt intransitiva, quia non possunt obliqui casus his adiungi, loco verbi subit
participium, ut ‘bonus homo loquebatur’, ‘boni hominis loquentis orationem audivi’, ‘bono
homini loquenti dedi’, ‘bonum hominem loquentem audivi’, ‘bono homine loquente delectatus
sum’” (Pmai 11,553).
“et sciendum, quod in activis etiam et passivis verbis multa absolute sine coniunctione casus
alicuius solent proferri, ut si dicam ‘deo volente sanus sum et animo et corpore, nam et sapio
bene et video et audio acute’; quamvis enim nullum casum his adiunxi, plenam tamen
sententiam demonstravi” (Pmai 8,390).
“Ergo si verborum servaverint consequentiam, participia sunt, sin amissis temporibus casus
quoque, quos nomina solent verbalia sequi, attrahant, transeunt in ea, ut ‘amans illum’
participium est, ‘amo’ enim ‘illum’ dicimus, ‘amans’ autem ‘illius’ nomen, ut ‘amator illius’”
(Pmai 11,550).
“haec tamen eadem participia, quae a verbis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis
nascuntur, anomale per obliquos casus pro ‘ie’ ‘eu’ habuerunt: ‘iens euntis’, ‘quiens queuntis’”
(Pmai 11,557).
“quomodo ergo frequentissime in ‘dus’ desinentia nomina verbalia et eorum obliquos casus
proferre solent Romani pro infinitis in Graeca elocutione prolatis - ut ‘legendi Virgilii causa
vigilo’, ‘ ’ ‘
’” (Pmai 8,410).
“infinitus vero impersonalis non solum verbo, sed etiam ablativo casu per se indiget absque
accusativo, ut ‘amari volo a me’ pro ‘amare volo’” (Pmai 14,32).
“itaque pro infinito, qui coniungitur genetivo casui articuli apud Graecos, nos utimur in ‘di’
terminatione, quae similis est genetivo nominis, ‘legendi’, ‘ ’ ‘
’ ‘ ’” (Pmai 8,409).
“nec per se ea solum posita pro infinitis accipiuntur, sed etiam eiusdem formae indubitabilia
nomina aliis adiuncta nominibus secundum eundem casum, ut Cicero in I invectivarum: «nihil
hic munitissimus habendi senatus locus», id est ‘tutus habere senatum’,
” (Pmai 8,425).
24
“cetera vero nomina per vocativos casus, etiam si sint appellativa, loco propriorum funguntur,
cum demonstratio ipsa definit praesentem secundam personam et habet in se vim et
significationem pronominis ‘tu’ vocativi” (Pmai 13,14).
“eventus, quod evenit saepe eodem proprio nomine duos vel plures nuncupari, ut ‘Aeneas’
Anchisae filius et Silvius ‘Aeneas’, ‘Pyrrhus’ filius Achillis et ‘Pyrrhus’ rex Epirotarum,
‘Aiax’ Telamonius et ‘Aiax’ Oilei filius. haec enim non naturaliter communia sunt, quippe
nullam qualitatem communem significant, sed casu diversis contigere personis” (Pmai 5,175).
“neque enim ea indubitanter adverbia esse accipimus, sed nomina vel pronomina esse dicimus
loco adverbiorum posita per diversos casus: per nominativum, ut in XI Virgilius: «Fors et vota
facit cumulatque altaria donis»” (Pmai 15,64).
“cum autem loco adverbiorum accipiuntur, manent indeclinabilia, licet iungantur nominum vel
pronominum vel participiorum diversis casibus, ut ‘sublime volans, sublime volantis, sublime
volanti’” (Pmai 15,65).
“Est quando et nominum terminatio diversorum casuum constructionem adverbialem
suscipiens loco adverbiorum accipitur, ut Virgilius in VI: «nimium vobis Romana propago /
Visa potens superi», ‘nimium’ dixit pro ‘nimis’” (Pmai 15,63).
“Quaeritur, ‘eccum, eccam, ellum, ellam, eccos, eccas, mecum, tecum, secum, nobiscum,
vobiscum’ pronomina sint composita an adverbia? ad quod dicendum, quod adverbia personas
simul et numeros et casus // in eodem habere non possunt. sunt enim quaedam personas tantum
significantia, ut ‘meatim facis’ et ‘facitis’, quaedam casus videntur certos nominum habere,
carent autem personis, ut ‘domi, domo, domum’, quaedam numeros, ut ‘semel, bis’” (Pmai
12,593-594).
“quid est enim aliud ‘eccum’ nisi ‘ecce eum’? ‘eccam’ nisi ‘ecce eam’? ‘eccos’ nisi ‘ecce eos’?
‘eccas’ nisi ‘ecce eas’? ‘ellum’ nisi ‘ecce illum’? quae omnia tam genera diversa quam casus
habent accusativos utriusque numeri, quos exigit verbum ‘vide’ vel ‘aspice’ vel ‘cerne’, quod
saepe per ellipsin solet intellegi” (Pmai 12,594).
“‘huiusce’, quomodo et pluralibus eius in eandem terminantibus consonantem, ut ‘hisce hosce
hasce’, quamvis reliquis quoque casibus vetustissimi addebant eandem ce syllabam: ‘hicce
huncce hocce’” (Pmai 13,5).
“nunc vero eorundem pronominum his casibus frequenter additur ‘ce’, qui in s desinunt,
euphoniae causa: ‘huiusce, hisce, hosce, hasce’” (Pmai 12,593).
“‘Ce’ quoque solebant per omnes casus vetustissimi addere, articularibus vel demonstrativis
pronominibus, hoc est ab aspiratione incipientibus, ut ‘hicce, huiusce, haecce, hocce’, unde
‘hoc’ quasi duabus consonantibus sequentibus solent poetae producere, ut: «Hōc erat, alma
parens, quod me per tela, per hostes / Eripis?»” (Pmai 12,592).
“vetustissimi addebant eandem ce syllabam: ‘hicce huncce hocce’. unde vocali quoque
sequente ablata per synaloepham, // manentibus duabus c solebant producere ‘hoc’, ut Virgilius
in II Aeneidos: «Hocc erat alma parens, quod me per tela, per ignes / Eripis». sed scriptorum
neglegentia praetermisit unum c. et sciendum, quod accusativi casus singulares et genetivi
plurales m in n convertunt c consequente: ‘hunc hanc, horunce harunce’” (Pmai 13,5-6).
25
“Haec igitur quoque ratio compulit artium scriptores Latinos huiuscemodi dictiones, quamvis
interpretationes earum adverbia sint apud Graecos, tamen inter praepositiones ponere apud nos,
quando casibus supra dictis praeponuntur. quae vero ex his possunt sine casibus verbis
adiungi, etiam inter adverbia ponunt” (Pmai 14,45).
“sciendum tamen, quod omnia adverbia, quae solent casibus adiungi, Romani artium scriptores
inter praepositiones posuerunt, quia sunt praepositiva casualium et gravantur omnibus syllabis
vel quia interpretatio eorum apud Graecos modo praepositionis modo adverbii vim obtinet”
(Pmai 14,26).
“sed etiam haec, ut supra dictum est, quia loco praepositionum saepe solent poni, cum casibus
adiunguntur, artium scriptores inter praepositiones numerant” (Pmai 14,36).
“nihil mirum tamen, quod praeponatur casui, cum multa adverbia, et maxime localia, et apud
Graecos et apud nos soleant casibus praeponi, // quorum pleraque nostri, ut praediximus,
praepositiones esse dixerunt” (Pmai 14,39-40).
“et sciendum, quod omnia adverbia locorum, quae solent casibus praeponi, ideo nostri inter
praepositiones quoque numeraverunt” (Pmai 14,44).
“sed sciendum, quod adverbia quidem et sine casibus et cum casibus proferri possunt, ut
‘contra, circum, clam, pone’, cum eandem in utroque servent significationem, praepositiones
vero suam significationem servantes semper casibus adiunguntur, ut ‘per’, quando praeponitur
casui, significat, quando autem adverbium est, mutat significationem et pro ‘valde’
accipitur” (Pmai 14,40).
“similiter ‘pone, supra, infra, extra, ultra, citra’, quae etiam casibus frequenter solent iungi
gravarique atque ideo a quibusdam praepositiones esse putantur” (Pmai 15,83).
“‘Ante’ et componitur et separatur: ‘antepono, ante domum’, et significat Graecam
localem vel temporalem, ut ‘anteeo’ , ‘ante annum’ . invenitur
etiam sine casu, quo loco adverbii accipitur: significat enim ‘antea’, quod est apud Graecos
” (Pmai 14,40).
“‘Erga’ etiam Graecam significat, sed quando affectum demonstrat, ut ‘bonus est erga
propinquos’; quae separata invenitur solum; contra et separatur et componitur, quando
vel significat. // et tunc proprie est praepositio, ut ‘contra adulterum dico’
, ‘contradico’ , ‘controversia’ ; quando vero sine casu ponitur,
‘ ’ indicat, quod est adverbium” (Pmai 14,41-42).
“et loco adverbii ‘extra’ fungitur, ut ‘exul: extra solum’ et ‘excludo: extra cludo’, quamvis
‘extra’ quoque et omnia localia, ut saepe memoravimus, adverbia, quae casibus solent adiungi,
nostri inter praepositiones ponunt” (Pmai 14,36).
“‘In’ quando vel significat, id est si ‘ad locum’ vel ‘contra’ demonstrat, accusativo
iungitur, ut ‘in urbem vado’ vel ‘in adulterum dico’. invenitur tamen etiam pro ‘ad’, cum huic
casui praeponitur [id est accusativo], ut Virgilius in I Aeneidos: «Impulit in latus», pro ‘ad
latus’” (Pmai 14,53).
26
“‘Iuxta’ etiam, quod significat ‘ ’, quod apud Graecos sine dubio adverbium est, quia
loco ‘prope’ sive ‘propter’, quod est , fungitur - est autem praepositio ‘ ’ Graeca -
et quia casum sequitur, nostri inter praepositiones posuerunt” (Pmai 14,44).
“‘Tenus’ ‘ ’ significat, quod sine dubio apud Graecos adverbium est et, quamvis paene
semper postposita invenitur, tamen, quia sine casuali non potest poni quomodo alia, quae
quamvis sint adverbia, tamen hoc ipso, quod cum casualibus iunguntur, praepositiones esse
existimaverunt, hoc quoque inter praepositiones connumerant, quod non solum ablativo, sed
etiam genetivo casui Virgilius more Graeco adiungit, ut in III georgicon: «Et crurum tenus a
mento palearia pendent»” (Pmai 14,53).
“‘Mecum’ autem et ‘tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ per anastrophen cum pronomine
praepositio est, unde et casus, qui serviunt praepositioni ‘cum’, id est ablativi, in utroque
numero trium personarum componuntur; quomodo igitur, si dicam ‘propter te’ et ‘te propter’,
idem significo et ‘cum quibus’ et ‘quibuscum’, sic ‘cum me’ et ‘mecum’” (Pmai 12,594).
“et quod licet tam poetis quam oratoribus sine reprehensione et praeponere et postponere ea
casibus, cum praepositiones, de quibus nulla dubitatio est” (Pmai 14,36).
“Virgilius in VI: «Illa chorum simulans Euantis orgia circum»; quidam tamen participium
accusativi casus pluralis hoc magis esse volunt, ne sit communis extrema syllaba: ‘euantis
Phrygias’ pro ‘bacchantis’” (Pmai 6,220).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“et sciendum, quod hoc quoque ad Graecorum imitationem facimus, ut inveniantur quidam
casus adhibentes compositionem vel adiectionem, alii vero abnegent. solent enim apud illos
Attici , per duos casus, id est nominativum et dativum, addere, quae
per alios casus non invenitur; , deficiunt nominativo” (Pmai 12,592).
“in his ergo, id est carentibus declinatione finalium syllabarum, quae monoptota nominamus,
videntur casus fieri non vocis, sed significationis dumtaxat” (Pmai 5,184).
“Monoptota, quae una terminatione pro omni casu funguntur, ut supra dictum est, ut ‘nequam’,
‘gummi’, ‘alpha’, ‘beta’, ‘cornu’, ‘quattuor’, // ‘quinque’, ‘sex’” (Pmai 5,187-188).
“monoptota vero sunt, quae pro omni casu una eademque terminatione funguntur, qualia sunt
nomina literarum et numerorum a ‘quattuor’ usque ad ‘centum’” (Pmai 5,184).
“nam ‘frugi’ et ‘nihili’ et ‘mancipi’ et ‘huiuscemodi’ et similia non deficiunt aliquo casu certo,
sed pro omni casu eadem terminatione funguntur, quamvis possunt haec eadem figurate magis
prolata, ut dictum est, per genetivum vel dativum quam indeclinabilia esse videri, ut si dicam
‘cordi homo est mihi’” (Pmai 11,564).
“In i neutrum, ‘hoc gummi’, et a genetivis composita communia trium generum, ‘eiusmodi’
nam ‘nihili’, ‘frugi’, ‘mancipi’ obliqui sunt casus figurate cum omnibus casibus adiuncti”
(Pmai 5,145).
“sic ‘frugi homo’, id est ‘qui frugi est’, hoc est ‘utilitati’, similiter omnibus casibus adiungitur
figurate et est magis dativus” (Pmai 11,564).
27
“In i neutrum, ‘hoc gummi’, et a genetivis composita communia trium generum, ‘eiusmodi’
nam ‘nihili’, ‘frugi’, ‘mancipi’ obliqui sunt casus figurate cum omnibus casibus adiuncti”
(Pmai 5,145).
“quidam enim figurate ‘frugi’ dativum et ‘nihili’ genetivum, ut ante dictum est, cum aliis
omnibus coniungi casibus non irrationabiliter dicunt, sicut ‘mancipi’ et ‘nec mancipi’ et
‘cordi’ et ‘huiusmodi’ et ‘illiusmodi’ et similia” (Pmai 4,121).
“Multa tamen alia quoque contra regulam vitiose et in his et in aliis casibus vetustissimi
protulisse inveniuntur, in quibus non sunt imitandi” (Pmai 7,294).
“Sunt tamen quaedam nomina, quorum aliqui casus in usu deficiunt: quos quamvis secundum
analogiam possumus proferre, tamen, quia apud auctores non invenimus, recusandos puto, ut
‘huius tabi huic’ et ‘ab hoc tabo’” (Pmai 7,310).
“si enim, sicut Plautus et alii vetustissimi, femininum hoc protulisset, pares syllabas omni
casui servasset absque genetivo plurali secundum analogiam primae declinationis. est igitur
magis apud Ciceronem et eos, qui similiter in huiuscemodi proferunt, heterocliton vel, ut Celso
videtur, a nominativo ‘hoc peripetasmatum’, ‘hoc emblematum’” (Pmai 7,357).
“inveniuntur tamen quaedam in ‘is’ solam productam terminantia hunc casum Graeca, quae
etiam nominativo similiter in ‘is’ desinunt: ‘hae Sardis has Sardīs’, item ‘Alpīs’, ‘Syrtīs’,
‘Trallīs’, quae apud Graecos in supra dictis casibus diphthongum habent finalem” (Pmai
7,358).
“nam ‘Iovis’ nominativo quoque casu invenitur. Caecilius in epistula: «Nam novus quidem
deus repertus est Iovis»” (Pmai 6,229).
“‘efficax’ per omnes casus ex duobus corruptis” (Pmai 8,437).
“de ‘Pompei’ et ‘Vultei’ et ‘Gai’ // et similibus vocativis, quae i loco consonantis ante ‘us’
habent in nominativo, dubitatur, utrum i extrema pro vocali an pro consonante sit accipienda,
quomodo in aliis casibus, quod magis more antiquo rationabilius esse videtur” (Pmai 7,302-
303).
“et sciendum, quod in uno proprie numerus non dicitur, sed abusive, quomodo nominativus
casus non est, sed abusive casus dicitur, quod facit alios casus, quamvis multi de hoc dicant,
quod ideo casus sit dicendus, quod a generali nomine cadant omnium specialium nominativi”
(Pmai 5,172).
“nota tamen, quod, si e habeant correptam ante x positam, si non sint monosyllaba vel ab illis
composita, mutant e in i correptam per obliquos casus, ut ‘apĕx apĭcis’, ‘vertĕx vertĭcis’,
‘remĕx remĭgis’” (Pmai 6,279).
“‘panthera’, ‘creterra’, quod Graeci quoque in multis fecere, quos in hoc quoque sequimur, qui
saepe et genetivo et aliis casibus pro nominativo sunt usi: ‘ ,
’, ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 6,217).
28
“excipiuntur etiam in neutris haec, quae pro u o correptam habent per obliquos casus, ut ‘hoc
robur huius robŏris’, ‘ebur ebŏris’, ‘femur femŏris’. Horatius: «femur, Cerinthe, tuum»” (Pmai
6,238).
“et quia Graeci ab huiuscemodi nominativis [id est quae ‘eus’ in ‘ēs’ vertunt] vocativum in e
longam terminant: , , in eo quoque casu aliquando illos sequuntur Latini:
‘Achillē’, ‘Persē’” (Pmai 6,277).
“Omne enim nomen a quocumque verbo natum vel genetivum sequitur casum vel dativum
figurate per compassionem, quam Graeci vocant, ut ‘amicus illius’, ‘speculator
illius’, ‘auditor illius’, ‘victor illius’, et dativum, ut ‘amicus illi est’, ‘lector illi est’, ‘speculator
illi est’, ‘victor illi est’” (Pmai 11,550).
“quibusdam autem non irrationabiliter genetivi vel dativi casus isti sunt existimati, qui figurate
cum omnibus aliis casibus et generibus possint adiungi” (Pmai 6,204).
“Et sciendum, quod propria civitatium nomina, si primae vel secundae sint declinationis,
genetivo quidem casu pro adverbio in loco accipiuntur, ut ‘Romae sum’ vel ‘Tarenti’” (Pmai
15,66).
“In ae diphthongum nomina sunt genetivi casus loco adverbii posita, ut ‘Romae, Cosae,
Capuae’” (Pmai 15,73).
“et possum cum omnibus casibus figurate iungere dativum” (Pmai 11,564).
“saepe etiam dativis pro ablativis nec non etiam pro genetivis est usa, ut Virgilius in VIII:
«Advectum Aenean classi victosque penates», // pro ‘advectum classe’, nisi si dicamus
hellenismo usum esse poetam; dativo enim casui illi hoc adiungunt verbum” (Pmai 7,348-
349).
“sciendum tamen, quod hic casus [id est ablativus] est quando pro genetivo, est quando pro
dativo accipitur Graeco: pro genetivo, quando praepositionibus vel adverbiis ablativi casus
subiungitur, ut ‘ex illo’, ‘de illo’, ‘ab illo’, ‘pro illo’, ‘coram illo’, ‘cum illo’, et quando
comparatur, ‘fortior illo’, et quando nominis et participii ablativus verbo et nominativo alterius
nominis cum transitione personarum adiungitur, ut ‘sole ascendente dies fit’ et ‘Traiano
bellante victi sunt Parthi’” (Pmai 5,190).
“illud quoque non est praetermittendum, quod quibusdam septimus casus esse videtur
ablativus, quando sine praepositione profertur, quod satis irrationabile videtur; minime enim
praepositio addita vel detracta mutare valet vim casus” (Pmai 5,190).
“inveniuntur poetae rarissime in Graecis, quae apud Graecos in i correptam terminant supra
dictum casum, ipsi quoque eum corripientes. Statius in I Achilleidos: «Palladĭ litoreae
celebrabat Scyros honorem»” (Pmai 7,327).
“ideo autem communio generis est duplicis in ablativo terminationis causa, quod simplicia
unius generis inveniuntur, quorum ablativus in e solam exit, et tamen composita ab eo, si
communia trium generum sint, tam in e quam in i finiunt eundem casum” (Pmai 7,341).
29
“quamvis Plautus ablativo casu ‘ab Oedipo’ dixit pro ‘Oedipode’ in Poenulo: «Nam isti
quidem hercle orationi †. Oedipo / Opus [est] coniectore, qui Sphingi interpres fuit»” (Pmai
6,272).
“‘hic neuter’ et ‘hoc neutrum huius neutri huic neutro haec neutra huius’ et ‘huic neutrae’. et
sciendum, quod, quotiens superiora masculina in i desinunt in genetivo et in o in dativo - hoc
enim quoque rarior habet usus et vetustior -, necessario feminina in ‘ae’ diphthongum supra
dictos terminant casus” (Pmai 6,197).
“et obliquos eius casus tam secundum tertiam quam secundam declinationem terminabant,
unde nunc quoque accusativus masculini in em secundum tertiae proportionem profertur,
quamvis feminini in am, ut ‘quem quam’, ablativus quoque non solum in o, sed etiam in i: ‘a
quo’ vel ‘a qui’ et ‘a qua’ vel ‘a qui’” (Pmai 13,9).
“euphoniae tamen causa haec fieri manifestum est, quomodo et ‘quendam’ et ‘quandam’, in
quibus m, quae terminalis est accusativi casus utriusque generis, in n est conversa” (Pmai
8,437).
“Quartus modus est, qui sequitur per omnes casus tertiae declinationis nomina, ‘nostrâs
nostrâtis’, quod ideo in extrema circumflectitur syllaba, quod per syncopam profertur;
vetustissimi enim similem genetivo nominativum quoque proferebant” (Pmai 13,11).
“at ‘formis’ et ‘formarum’ velim. inveniuntur tamen vetustissimi secundum analogiam hoc usi
casu” (Pmai 7,367).
“Et genetivus quidem fit in omni genere ab ablativo singulari assumente ‘rum’, ut ‘ab hoc viro
horum virorum’, ‘ab hoc platano harum platanorum’, ‘ab hoc templo horum templorum’.
inveniuntur tamen per concisionem mediae syllabae masculinorum plerumque nominum, quae
neutra non habent, hunc casum proferentes maxime poetae” (Pmai 7,306).
“in huiuscemodi tamen, id est neutris a finitis, quae sunt Graeca, frequenter // invenimus
antiquos dativum et ablativum plurales in ‘is’ productam proferentes contra regulam tertiae
declinationis, quam servant in ceteris casibus supra dictorum nominum, ut Cicero frequenter in
Verrinis ‘toreumatīs’ dicit et ‘peripetasmatīs’ et ‘emblematīs’” (Pmai 7,356-357).
“Inveniuntur tamen quaedam pauca feminini generis, quae ex masculinis transfigurantur non
habentibus neutra, quae et animalium sunt demonstrativa, naturaliter divisum genus habentia,
quae differentiae causa ablativo singulari ‘bus’ assumentia faciunt dativum et ablativum
pluralem, quod nulla alia habet declinatio in ‘bus’ terminans supra dictos casus, ut a longam in
eis paenultimam habeat, ut ‘his natābus’, ‘filiābus’, ‘deābus’, ‘equābus’, ‘mulābus’,
‘libertābus’, ‘asinābus’” (Pmai 7,293).
“per omnes igitur casus tam secundae quam quartae invenitur absque dativo et ablativo
pluralibus, qui semper in ‘bus’ exeunt” (Pmai 7,310).
“unde frequens usus eorum dativos et ablativos plurales in ‘is’ terminat: ‘his’ et ‘ab his
schematis’, ‘emblematis’, ‘peripetasmatis’, ‘toreumatis’, quibus frequenter casibus in Verrinis
utitur Cicero” (Pmai 6,201).
30
“in hac vero [id est quarta] in quibusdam inveniuntur veteres per supra dictos casus plurales,
quamvis nulla cogente causa differentiae, u paenultimam pro i ponentes, ut ‘portubus’,
‘tribubus’, ‘lacubus’” (Pmai 7,365).
“quae igitur in plurali numero a terminationem non accipiunt, quae propria est neutrorum,
manifestum est, trium generum non esse communia, sed masculini et feminini, figurate tamen
per obliquos plerumque casus, // raro autem per nominativum coniungi etiam neutris, ut
Virgilius in VIIII: «Nulla dies umquam memori vos eximet aevo»” (Pmai 7,314-315).
“inveniuntur tamen quaedam, quae obliquos casus communes possident, quamvis nominativus
non sit communis, ut ‘plus’ cum sit neutri nominativus dumtaxat, genetivus eius communis est
trium generum nec non et dativus et ablativus, unde pluralia quoque tam in ‘es’ quam in a
invenimus” (Pmai 7,315).
“quodsi quis dicat ‘cur ergo etiam ‘is’, cum sit semper relativum, non est commune trium
generum?’, respondemus, quod ‘sui, sibi, se a se’, non solum relationis causa, quod supra
diximus, sed etiam ipsius terminationis singulorum casuum, qui consimiles sunt primae et
secundae, hoc habuit, ut confundat genera” (Pmai 12,586).
“‘cuspis’, ‘hic’ et ‘haec tricuspis’. invenitur tamen hoc etiam neutro adiunctum, sed per
obliquos casus. Ovidius in I metamorphoseon: «positoque tricuspide telo / Mulcet aquas»”
(Pmai 5,161).
“sciendum tamen, quod in verbalibus in ‘trix’ terminantibus invenimus obliquos casus
coniungi solere etiam neutris, ut ‘victrici signo’, unde: «victricia tollite signa», quamvis ‘hoc
victrix’ non memini me legisse, etsi analogia declinationis exigat” (Pmai 5,166).
“ceteri vero casus in usu non facile inveniuntur. ‘maria’, ‘aera’, ‘vina’, ‘mella’, ‘hordea’
genetivos et dativos plurales in usu raro habent nisi apud vetustissimos, apud quos multa
praeterea deficientia invenies” (Pmai 7,310).
{IN ELEMENTIS per figuram}
“a quoque cum e et i, ‘arceo coerceo’, ‘facio inficio’, nec non aliae cum aliis. et quia frequenter
hae in omnibus paene literis mutationes non solum per casus vel tempora, sed etiam per
figurarum compositiones vel derivationes et translationes a Graeco in Latinum fieri solent,
necessarium est ponere earum exempla” (Pmai 1,25).
“ecce enim vestigium antiquitatis in his adhuc servatur, cum duae i pro una longa ponantur tam
in supra dicti nominis quam pronominis ternis casibus: ‘hi dii his diis ab his diis’, ‘ii iis ab iis’”
(Pmai 7,298).
“ceteri vero casus supra dictorum pronominum, hoc est ‘eadem, eiusdem, eidem, eodem,
eadem, eisdem, easdem, eosdem’, ex integro et // corrupto inveniuntur. itaque regula exigit per
duas i vel per e et i tam nominativum pluralem masculini quam dativos et ablativos omnium
plurales scribi, id est ‘iidem’ vel ‘eidem’ et ‘iisdem’ vel ‘eisdem’” (Pmai 12,589-590).
“‘iste’ vero et ‘hic’ non componitur nisi per eos casus, qui in c desinunt, absque dativo, id est
per nominativum, accusativum, ablativum singularem, per pluralem vero nullum nisi
nominativum neutri, qui est et accusativus” (Pmai 12,590).
31
“‘ille illius illi’, ‘ipse ipsius ipsi’, ‘iste istius isti’, ‘is eius ei’, ‘hic huius huic’, quod solum
assumpsit c per omnes casus singulares absque illis, quibus tamen frequenter auctores solent
addere ce syllabam: ‘huiusce’” (Pmai 13,5).
{IN PROSODIA per figuram}
“similiter obliqui casus generalem accentuum regulam servant, quando sunt infinita vel
interrogativa, quando vero relativa, acuuntur per se, idem in lectione gravantur per omnes
syllabas” (Pmai 13,9).
“separatae praepositiones acuuntur, coniunctae casibus aut loquellis vim suam saepe
commutant et graves fiunt” (Pmai 14,27).
CADO-ERE >> CASVS-VS >> CASVALIS-E
A) {Gr. [1. ptôtikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 335); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- V/1.0: ACCIDENTIA (in genere); /1.1: ACCIDENTIA (per figuram)]}.
C.2) {[≈ declinabilis]; [≠ aptota, indeclinabilis]}.
D) Job (1893: 70-74, 144-145, 157, 158); Murru (1982); Lepschy ([1990] 1994: II,115,n. 100);
Colombat (2011: 241, 243).
E:)
(0) In genere:
(1.0) ACCIDENTIA (in genere):
“‘interest’ et ‘refert’ genetivo solent adiungi omnium casualium absque supra dictis quinque
pronominibus” (Pmai 12,595).
“quid enim est aliud participium nisi // verbum casuale?” (Pmai 15,62-63).
“nam participium connumerantes verbis participiale verbum vocabant vel casuale” (Pmai
2,54).
“Et verborum quidem constructionem servant, quando vel absoluta vel transitiva sunt ad alia
casualia, quibus ad consequentiam verbi coniunguntur: absoluta, ut ‘spirans vivo, ambulans
cogito’, quia et ‘spiro’ et ‘ambulo’ absoluta sunt” (Pmai 13,13).
“‘legens est lector’ et ‘lector legens’, ‘cursor est currens’ et ‘currens cursor’, ‘amator est
amans’ et ‘amans amator’, // vel nomen verbale vel modum verbi casualem” (Pmai 11,548-
549).
32
“sic etiam spontĕ sua et ‘manĕ primo’ nomina esse ostenduntur coniunctione aliorum
casualium, ut ‘domi suae’” (Pmai 15,68).
“et ut hoc ipsum plenius absolvam, non copulat praepositio duas casuales dictiones vel duo
adverbia cum uno verbo, ut ‘ego et tu facimus’, ‘doctus et sapiens fuit Cicero’, ‘bene et
splendide loquitur’, vel duo verba cum una casuali vel uno adverbio” (Pmai 14,25).
“Praepositionis autem proprium est separatim quidem per appositionem casualibus praeponi,
ut ‘de rege’, ‘apud amicum’, coniunctim vero per compositionem tam cum habentibus casus
quam cum non habentibus, ut ‘indoctus’, ‘interritus’, ‘intercurro’, ‘proconsul’, ‘induco’,
‘inspiciens’” (Pmai 2,56).
“et praepositiones quidem ante casuales tam in compositione quam in appositione ponuntur”
(Pmai 14,25).
“nec solum casualibus praeponitur apud nos et gravatur, quod suum est praepositionis, sed
etiam verbis potest adiungi et paenultima acui” (Pmai 14,42).
“coniunctio autem, licet sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut
‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero
omnibus potest dictionibus modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).
“sed illa proprie est praepositio, quae separata numquam potest sine casualibus proferri, ut ‘e,
ex, a, abs, de, pro, // sub, in’ et similia” (Pmai 15,83-84).
“sed ‘intus’ et ‘intro’ casualibus numquam praeponuntur, ‘inter’ vero et ‘intra’ frequentissime,
sicut ‘extra’ casibus praeponitur, ‘foris’ autem vel ‘foras’ minime” (Pmai 14,43).
“Ordo accidere dicitur coniunctionibus, qui communis est paene omnibus dictionibus. quaedam
enim naturaliter praeponuntur, ut praepositiones casualibus et adverbia pleraque verbis; et
interrogativis vel infinitis relativa subiunguntur vel redditiva nomina vel adverbia” (Pmai
16,104).
“praeterea haec, quae certissimam locorum habent significationem etiam per se posita, possunt
apud Latinos quoque sine casualibus proferri, quod rarissime patitur praepositio. Virgilius in II
Aeneidos: «Pone subit coniunx, ferimur per opaca locorum»” (Pmai 14,29).
“‘interea’ vero, quia numquam praeponitur casuali, sine dubio adverbium accipitur” (Pmai
14,43).
“Proprium est coniunctionis diversa nomina vel quascumque dictiones casuales vel diversa
verba vel adverbia coniungere, ut ‘et Terentius et Cicero’, ‘vel Terentius vel Cicero’; ‘et
formosus et sapiens’, ‘vel formosus vel sapiens’” (Pmai 2,56).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Casus est declinatio nominis vel aliarum casualium dictionum, quae // fit maxime in fine”
(Pmai 5,183-184).
“Sunt igitur formae casuales sex” (Pmai 5,187).
33
“Numerus accidit verbis uterque, quomodo et omnibus casualibus, singularis, ut ‘lego’,
pluralis, ut ‘legimus’. necesse est autem in omnibus declinabilibus utrumque simul inveniri,
sicut supra dictum est, numerum et personam” (Pmai 8,451).
(1.1) ACCIDENTIA (per figuram):
“hic ergo quoque admoneo, quod saepe dixi, omnia ea, quae supra dicta apud Graecos sine
dubio adverbia sunt, Latinos etiam inter praepositiones ponere ea, quia frequentissime
casualibus praeponuntur et gravantur, quod suum est praepositionum, et, quod interpretatio
ostendit, etiam praepositionum quarundam loco eas poni, ut ‘inter’ modo ‘ ’, modo
‘ ’ ostendimus demonstrare” (Pmai 14,43).
“Quae vero certae alicuius sunt significationis, quamvis secundum Graecorum rationem
pleraeque inter adverbia poni debent, id est ‘supra, infra, extra, pone’ et huiuscemodi alia,
tamen, quia et casualibus plerumque praeponuntur et gravantur more praepositionum et loco
plerumque Graecarum // accipiuntur, ut dictum est, praepositionum, ut ‘supra caelum’,
, ‘infra terram’, , ideo non penitus irrationabiliter ab artium
scriptoribus Latinarum inter praepositiones quoque sunt receptae” (Pmai 14,30-31).
“nec solum id, sed etiam illud causa fit, ut sint ampliores apud nos, quod omnia adverbia
localia, quae solent casualibus praeponi, inter praepositiones nostri posuerunt, ut supra
diximus” (Pmai 14,28).
“‘Clam’, ut diximus, apud Graecos adverbium, apud nos autem ideo praepositio accipitur, quia
et casualibus praeponitur et gravi accentu pronuntiatur, ut Terentius in Andria: «Nec clàm te
est, quam illi nunc utraeque †res inutiles»” (Pmai 14,51).
“‘Coram’ quoque et ‘palam’ apud Graecos adverbia sunt, quae propter supra dictas causas
nostri etiam inter praepositiones assumpserunt. sed mihi videtur, cum inter adverbia quoque
haec eadem plerique ponant, quippe quod sine casualibus verbis possint adiungi, adverbia ea
dicere, quae praepositiva possunt esse etiam casualium, ut Virgilius in I Aeneidos: «coram,
quem quaeritis, adsum»” (Pmai 14,52).
“‘Extra’ quoque, quod significat ‘ ’ apud Graecos, adverbium est derivatum a
praepositione ‘ex’ tam apud illos quam apud nos. nostri autem ideo non solum inter adverbia,
sed etiam inter praepositiones acceperunt, quia et sine casualibus verbo adiungitur et
praepositum casualibus gravatur, ut Persius: «Pinge duos angues: pueri, sacer est locus, extra /
Meite»” (Pmai 14,42).
“‘Infra’ etiam ab ‘in’ esse natum puto, et significat ‘ ’, quod est apud Graecos
adverbium. id quoque propter supra dictas causas inter praepositiones recipitur a Latinis;
frequentissime enim praeponitur casualibus et gravatur” (Pmai 14,44).
“‘Tenus’ ‘ ’ significat, quod sine dubio apud Graecos adverbium est et, quamvis paene
semper postposita invenitur, tamen, quia sine casuali non potest poni quomodo alia, quae
quamvis sint adverbia, tamen hoc ipso, quod cum casualibus iunguntur, praepositiones esse
existimaverunt” (Pmai 14,53).
34
“adverbia vero, quae coniungi solent casualibus, etiam per ellipsin casualium licet proferre, ut
«Pone subit coniunx» et ‘ultra citraque nihil est’” (Pmai 15,84).
“possunt enim haec etiam sine casualibus verbis adiungi, ut ‘ego in campo curro, tu extra’,
‘ego supra aspicio, tu infra’” (Pmai 14,26).
“hoc ergo inter adverbium et praepositionem est, quod adverbium et sine casualibus potest
praeponi et postponi verbis et cum casualibus, ut ‘pone currit’ et ‘currit pone’, ‘venit tempore
longo post’ et ‘post longo tempore venit’” (Pmai 2,56).
“‘sic’ quoque, quomodo ‘per’, coniunctum casualibus et gravi accentu prolatum iurativum est;
Virgilius in bucolico: «Sìc tua Cyrneas fugiant examina taxos»” (Pmai 15,85).
CAREO-ERE
A) {Gr. [1. stéromai]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.: sterêtikós]: 342); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“in tertia vero persona saepe passivum solet inveniri etiam ex huiuscemodi verbis, sed ad muta
et carentia anima pertinens. dicimus enim ‘conditur holus’, ‘aratur terra’, ‘inseritur arbos’,
‘curritur spatium’” (Pmai 8,378).
“Proprium vero naturaliter uniuscuiusque privatam substantiam et qualitatem significat et in
rebus est individuis, quas philosophi atomos // vocant, ut ‘Plato’, ‘Socrates’. itaque caret
communione naturali” (Pmai 2,58-59).
“quod si declinatio facit indicium, qualis sit dictio, debent omnia possessiva pronomina, quia
nominum declinationem sequuntur, et participia in his computari, quod omnino caret ratione”
(Pmai 2,55).
“qui nesciunt, quod ad comparationem bene sonantium ita sint nominatae, velut ‘informis’
dicitur mulier, non quae caret forma, sed quae male est formata, et ‘frigidum’ dicimus eum,
qui non penitus expers est caloris, sed qui minimo hoc utitur: sic igitur etiam ‘mutas’, non quae
omnino voce carent, sed quae exiguam partem vocis habent” (Pmai 1,9).
“neque enim qui imperat neque qui optat neque qui dubitat in subiunctivo substantiam actus
vel passionis significat, sed tantummodo varias animi voluntates de re carente substantia”
(Pmai 8,422).
35
(0.1) In genere:
“Quae vero in o desinentia nihil ex his, quae propria esse activorum docuimus, habent, neutra
proprie vocantur vel absoluta, ut est ‘vivo’, ‘ditesco’, ‘ferveo’, ‘sedeo’. haec enim non egent
supra dictis casibus ad complendam sententiam, unde iuste passivis quoque carent” (Pmai
8,375).
“itaque verba quoque, quia semper adiuncta sunt quantum ad intellectum vel nominativo vel
vocativo et carent casibus, iure non possunt per appositionem adiungi praepositioni; nihil enim
carens casu per se transitivum potest esse” (Pmai 14,32).
“participium autem iure separatur a verbo, quod et casus habet, quibus caret verbum, et genera
ad similitudinem nominum, nec modos habet, quos continet verbum” (Pmai 2,55).
“et quia superius diximus, quod verba activa vel neutra carent praeteriti temporis participio,
sicut et passiva et communia et deponentia deficiunt in participiis instantis temporis” (Pmai
11,574).
“diximus autem ‘in plerisque’, quia neutra praeteriti temporis pleraque carent participio”
(Pmai 8,417).
“Infinita quoque et impersonalia et gerundia vel supina carent personis naturaliter” (Pmai
8,450).
“nomini enim, quae principalis est omnium orationis partium, et ceteris, quae casus ad nominis
similitudinem sumunt, praeposita vim potest sibi dictionis defendere, aliis vero, id est
carentibus casu, adiuncta unitur cum eis iusque dictionis proprium perdit” (Pmai 14,24).
“si igitur similitudinis causa huiuscemodi nominum demonstrationes proferuntur, quae est in
communi qualitate vel quantitate, qua carent pronomina, quae dubitatio est, nomina magis
haec esse appellativa?” (Pmai 13,21).
“hae autem comparationes, quae ad personas vel res participes positivi fiunt, nascuntur a
dictionibus carentibus casu, id est a verbis, ut ‘detero deteris deterior’, et ab adverbiis sive
praepositionibus, ut ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’, ‘supra
superior’, ‘infra inferior’” (Pmai 3,83).
“Et quicquid habet vocativum, hoc et nominativum habet, quicquid autem nominativum, non
omnimodo et vocativum neque enim interrogativa nomina nec infinita nec abnegativa nec
distributiva vel impertitiva nec relativa, quae // omnia carent demonstratione, vocativos
pollicentur” (Pmai 13,13-14).
“igitur quod caret demonstratione praesenti, vocativum habere non potest; ergo nec pronomen
hoc esse certum est, non solum enim non finit personas, sed etiam abnegationem habet
finitarum” (Pmai 13,22).
“relativa quoque cum demonstratione carent, vocativum habere non possunt, ut ‘ambo,
uterque, alteruter’. ‘ullus’ etiam et ‘nullus’, cum semper cum abnegatione ponitur, et ‘nemo’
carent vocativo” (Pmai 13,23).
36
“videtur tamen hoc quoque quasi ipsius rei esse accusativus et sine praepositione proferri, quod
quasi ‘ad locum’ habet significationem, quemadmodum propria nomina civitatium, quae cum
‘ad locum’ significant, carent praepositione” (Pmai 8,412).
“nam adverbia quoque inveniuntur demonstrativa, ut ‘en, ecce’; ergo et nomina possunt esse
demonstrativa, et pronomina tamen inveniuntur carentia demonstratione, quae sunt relativa, ut
‘is sui’” (Pmai 13,21).
“cum enim omnia haec ad certum numerum vel quantitatem referuntur, quomodo possint esse
pronomina, quae et omnia qualitate vel quantitate carent et loco propriorum, quae sunt
individua, hoc est nihil commune vel generale habentia, accipi solent?” (Pmai 13,20).
“aliae autem quattuor partes, hoc est praepositio, coniunctio, adverbium, interiectio,
declinatione carentes numeros supra dictos habere non possunt” (Pmai 12,596).
“Sed redeamus ad differentiam coniunctionum et praepositionum. coniunctio praeponitur etiam
carentibus casu per appositionem solam, cum contra praepositio per compositionem dumtaxat
potest illis praeponi” (Pmai 14,25).
“ipsos autem articulos, quibus nos caremus, infinitos articulos dicebant vel, ut alii dicunt,
articulos connumerabant pronominibus et articularia eos pronomina vocabant” (Pmai 2,54).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Non igitur nominativi nominum vel participiorum semper tertiae sunt personae, sed quando
carent substantivo verbo vel vocativo” (Pmai 13,12).
“‘Alius’ quoque caret vocativo, cum abnegationem habet tam primae quam secundae” (Pmai
13,22).
“et primae quidem personae primitivum est ‘ego’ et reliqui casus sequentes; secundae ‘tu’ et
eius obliqui; tertiae vero ‘ille’, ‘ipse’, ‘iste’, ‘hic’, ‘is’, ‘sui’, quod nominativo caret, quomodo
‘ ’ apud Graecos” (Pmai 12,577).
“si igitur transit a secunda persona possessivum, necesse est, cum separatur ab ea, vel primae
adiungi vel tertiae, quae carent // vocativo, qui semper inter primam et secundam invenitur
personam” (Pmai 12,582-583).
“alia vero, sicut docuimus, possessiva pronomina, quia secundae adiungi non possunt, carent
vocativo” (Pmai 13,2).
“comparativa quoque, quae inveniuntur tam in e quam in i exeuntia per ablativum, carent i
paenultima in genetivo plurali: ‘a maiore’ vel ‘maiori horum maiorum’, ‘a minore’ vel ‘minori
horum minorum’” (Pmai 7,352).
“s vero praecedente mutant ‘sco’ in ‘vi’, nisi sint inchoativa - illa enim carent praeterito
perfecto -: ‘quiesco quievi’, ‘pasco pavi’, ‘cresco crevi’, ‘ascisco ascivi’, ‘consuesco consuevi’
vel ‘consuetus sum’” (Pmai 10,508).
37
“infinita autem nominata sunt, ut dictum est, ab eo, quod carent significatione definita tam
personarum quam numerorum, sicut neutra quoque nomina appellamus ab eo, quod carent
utroque genere” (Pmai 8,418).
“cum igitur semper in demonstratione sit prima et secunda persona, hoc autem nominis careat
nominativus, iure ad tertiam retruditur personam” (Pmai 13,13).
“‘hic’, ‘haec’, ‘hoc’ tertiae sunt personae, quae caret vocativo” (Pmai 13,11).
“sunt enim quaedam personas tantum significantia, ut ‘meatim facis’ et ‘facitis’, quaedam
casus videntur certos nominum habere, carent autem personis, ut ‘domi, domo, domum’,
quaedam numeros, ut ‘semel, bis’” (Pmai 12,594).
(0.2) In genere (per figuram):
“Et sciendum, quod participia sine verbis esse non possunt. si qua igitur videantur sine verbis
formam habere participiorum, nomina sunt dicenda et carent temporali significatione:
‘paenulatus’, ‘togatus’, ‘scutatus’, ‘galeatus’, ‘hastatus’, ‘palliatus’, ‘caligatus’ et his similia”
(Pmai 8,441).
“Sunt quaedam, quae cum formam habeant participiorum, tamen carentia tempore nomina
esse ostenduntur, ut ‘galeatus’, ‘scutatus’, ‘pilatus’, ‘tunicatus’, ‘manuleatus’, ‘caligatus’,
‘baccatus’, ‘paludatus’, ‘togatus’, ‘praetextatus’, ‘trabeatus’, ‘comatus’, ‘braccatus’,
‘paenulatus’, ‘soleatus’, ‘cristatus’, ‘hastatus’, ‘lunatus’, ‘stellatus’, ‘literatus’, ‘cerritus’,
‘turritus’, ‘pellitus’, ‘cornutus’, ‘astutus’, ‘hirsutus’” (Pmai 11,562).
“‘acceptus ab illo’ participium, quia et ‘accipior ab illo’, ‘acceptus illi’ nomen, ut ‘amicus illi’,
ideoque tempore quidem caret, comparationem vero asciscit, ut ‘acceptior acceptissimus’”
(Pmai 11,550).
“Supina vel participialia cum nec personas discernant et temporibus careant, quibus sine
verbum esse non potest, et casus assumant et praepositionibus separatis adiungantur, sine dubio
mihi nomina videntur esse, quae tamen loco infinitorum ponuntur tam activorum quam
passivorum” (Pmai 8,425).
“sequens quoque forma, quae in u terminat, ablativus mihi videtur ipsius nominis, quo ipsa res
significatur, carens similiter praepositione. Quid est enim ‘nirabile visu’ nisi ‘visione’” (Pmai
8,412).
“itaque si careat verbum persona, quod dictum est iam, caret necessario etiam numero, ut
infinita et impersonalia et gerundia” (Pmai 12,596).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“in his ergo, id est carentibus declinatione finalium syllabarum, quae monoptota nominamus,
videntur casus fieri non vocis, sed significationis dumtaxat” (Pmai 5,184).
“excipiuntur ‘iuvenis a iuvene iuvenum’, ‘canis a cane canum’, ‘panis a pane panum’; carent
enim i paenultima semper” (Pmai 7,353).
38
“‘velis velit’. aliam quoque quidam rationem de hoc conati sunt reddere, // quod imperativus
modus necessitatem significat, voluntas autem libera debet esse: itaque hoc verbum, quod
carere debet necessitate, caret imperativo” (Pmai 9,455-456).
{IN ELEMENTIS per figuram}
“qui nesciunt, quod ad comparationem bene sonantium ita sint nominatae, velut ‘informis’
dicitur mulier, non quae caret forma, sed quae male est formata, et ‘frigidum’ dicimus eum, qui
non penitus expers est caloris, sed qui minimo hoc utitur: sic igitur etiam ‘mutas’, non quae
omnino voce carent, sed quae exiguam partem vocis habent” (Pmai 1,9).
“sic igitur etiam ‘mutas’, non quae omnino voce carent, sed quae exiguam partem vocis
habent” (Pmai 1,9).
“sunt igitur hae tres, hoc est b g d, mediae, quae nec penitus carent aspiratione nec eam
plenam possident” (Pmai 1,20).
“aliae vero sibi sunt affines per commutationem, // id est quod invicem pro se positae
inveniuntur, ut breves et longae, quae habent aspirationem et quae carent ea, aliae autem per
coniugationem vel cognationem, ut b p f nec non g c cum aspiratione vel sine ea, x quoque
duplex, similiter d et t cum aspiratione sive sine ea et cum his z duplex” (Pmai 1,23-24).
“h autem aspirationis est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur
inter alias literas. quod si sufficeret, ut elementum putaretur, nihilominus quorundam etiam
numerorum figurae, quia in versu inter alias literas scribuntur, quamvis eis dissimiles sint,
elementa // sunt habenda. sed minime hoc est adhibendum, nec aliud aliquid ex accidentibus
proprietatem ostendit uniuscuiusque elementi, quomodo potestas, qua caret aspiratio” (Pmai
1,12-13).
“sciendum tamen, quod hic quoque error a quibusdam antiquis Graecorum grammaticis invasit
Latinos, qui et et semivocales putabant, nulla alia causa, nisi quod spiritus in eis abundet,
inducti. quod si esset verum, debuit c quoque vel t addita aspiratione semivocalis esse, quod
omni caret ratione” (Pmai 1,11).
CAVSA-AE >> CAVSALIS-E >> CAVSATIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. aitía]}.
B) ThLL (s.v.: caus(s)a); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Ernout & Meillet (19594: s.v.); Biville (2009: 296).
E:)
(0.1) In genere:
39
“Nec mirum, supra dicta pronomina unius causa idem pati, cum in aliis quoque quibusdam
structuris haec eadem sola communes habent quasdam proprietates. ‘interest’ et ‘refert’
genetivo solent adiungi omnium casualium absque supra dictis quinque pronominibus, pro
quorum genetivis ablativos ponimus possessivorum, ut ‘interest’ et ‘refert mea, tua, sua, nostra,
vestra’” (Pmai 12,595).
“eorum enim prolatione transgressionem fieri non est necesse ad aliquod rationabile animal,
quae est sola causa, ob quam nascuntur verba passiva in prima et secunda persona; hae enim
de se et ad se loquuntur, quod est suum animantium, quibus natura sermonem dedit” (Pmai
8,375).
“‘ango’ quoque differentiae causa servavit n in supino ‘anctum’, nam ab ‘ago’ ‘actum’ fit”
(Pmai 10,525).
“‘tanti fuerunt mei parentes, quantus iste Hercules’; cum enim unum aspiciat, plurali uti potest
numero. si igitur similitudinis causa huiuscemodi nominum demonstrationes proferuntur, quae
est in communi qualitate vel quantitate, qua carent pronomina, quae dubitatio est, nomina
magis haec esse appellativa?” (Pmai 13,21).
“Nam propria habent species separatim quattuor: praenomen, nomen, cognomen, agnomen.
praenomen est, quod praeponitur nomini vel differentiae causa vel quod tempore, quo Sabinos
Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis praeponebant
nominibus et invicem Sabini Romanorum” (Pmai 2,57).
“suum vero est adverbiorum, ut dixi, intransitive posse proferri et similiter omnibus casibus
adiungi, ut ‘non bonus homo ille est’, ‘non boni hominis officium facit’, ‘non bono homini
loquitur’, sic et per reliquos casus, in quibus ‘non’ adverbii causa nulla transitio fieri
ostenditur” (Pmai 14,45).
“et proprie causales sunt, quae [causam antecedentem] causativa, id est res ex causa
antecedente evenientes, significant, ut ‘doctus sum, nam legi’” (Pmai 16,96).
“nisi enim sit prima, quae proferat sermonem, aliae esse non possunt; et quod ista sine illis
potest inveniri, cum secum aliquis loquitur, illae autem sine ista non inveniuntur; et quod
causa naturaliter ante causativa [quam Graeci vocant] esse solet. causa autem fit
secundae et tertiae personae prima persona; iure igitur illis praeponitur, quae sunt causativae”
(Pmai 8,423).
“et continuationis enim et subcontinuationis et adiunctionis et effectionis per has causa
ostenditur reddi: continuationis, ut ‘si ambulat, movetur’; subcontinuationis: ‘quia ambulat,
movetur’; adiunctionis: ‘ut moveatur, ambulat’; effectionis: ‘movetur, ambulat enim’” (Pmai
16,95).
“subcontinuativae vero causam continuationis ostendunt consequentem cum essentia rerum, ut
‘quoniam, quia’, ut ‘quoniam ambulat, movetur’” (Pmai 16,94).
40
“Abnegativae sunt apud Graecos et , quae verbis coniunctae posse fieri rem ostendunt,
sed propter causam aliquam impediri, ne fiat, ut et «
»” (Pmai 16,100).
{IN ACCIDENTIBVS}
“et haec modo compendii causa, postea vero deo vitam praebente de accusativo et ablativo
singulari et genetivo plurali tertiae declinationis, cum de obliquis tractavero casibus, multo
labore inventa et diverso auctoritatis usu approbata subiungam” (Pmai 6,194).
“quid autem sic incongruum quam omnia numerorum nomina sine dubio ab omnibus nomina
accipi, ‘unus’ autem et ‘alter’ et ‘uter’ et ‘solus’ declinationis causa pronomina esse putare?”
(Pmai 13,21).
“ex primis igitur syllabis tam primitivorum quam possessivorum personae intelleguntur, ab
extremis casus et numeri, nec non etiam in possessivis genera, quae in possessione sunt, cum
verba soleant personas // in fine magis ostendere: ‘amo amas amat’. quod igitur habent
nominum, id est casus et genera, in fine ostendunt; quod vero verborum, in principalibus
syllabis vitandae causa confusionis” (Pmai 13,3-4).
“raro tamen invenitur in e terminans huius nominis ablativus, nec aliam esse causam existimo,
ut supra dictum est, nisi eam, quod apud antiquos ‘hic’ et ‘haec memoris’ et ‘hoc memore’
proferebatur” (Pmai 7,354).
“Alia autem verba praesentis, sicut diximus, inter praeteritum et futurum sunt, exempli causa,
si incipiam versum aliquem scribere et dicam ‘scribo versum’, dum adhuc ad finem eius non
pervenerim et cum pars eius iam sit scripta, pars autem scribenda” (Pmai 8,414).
“Breviter igitur de omnibus modis repetamus. modi sunt, ut praedictum est, diversae
inclinationes animi, quas varia consequitur declinatio verbi. indicativus primus ponitur propter
quas enumeravimus causas” (Pmai 8,423).
“hoc autem differt a plusquamperfecto, quod illud per se prolatum non eget adverbio ‘pridem’,
quod habet in se naturaliter, nisi si velimus explanandae quantitatis causa temporis addere,
ante quot dies vel annos, nec licet illi ‘modo’ vel ‘nuper’ adverbia adiungere, praeteritum vero
perfectum ad manifestandam significationem eget vel ‘modo’ vel ‘pridem’ adverbiis” (Pmai
8,416).
(0.2) In genere (per figuram):
“Vnus ergo ex his plerumque quattuor modis invenitur, qui facit tam verba quam alias partes
orationis esse defectivas. differentiae quoque causa multa solent vel taceri vel contra regulam
proferri, ut ‘fas’ genetivum non habet” (Pmai 8,372).
“sunt enim quaedam non solum in verbis, sed etiam in aliis partibus orationis, quae
significationis causa dici non debent, ut, si velimus masculinum dicere ab eo quod est ‘nupta’
‘nuptus’ vel a ‘puerpera’ ‘puerperus’, oppugnat ipsa rerum natura propter significationem, quae
solis accidit feminis, nisi figura vel auctoritas intercedat” (8,370).
“‘quaero’ ‘quaerito’ differentiae causa facit, quia a ‘quaeso quaesito’ fit” (Pmai 8,430).
41
“quomodo enim loco verbi participium accipitur // necessitatis causa cum verbo substantivo,
sic etiam, ubi participium deficit, necessario verbum infinito nomini substantivo iunctum
participii officio fungitur” (Pmai 11,564-565).
“excipitur alternitatis // causa, quam Graeci vocant, unum ‘pando pandus’, ne,
si ‘pandidus’ dicamus, male sonet alterna d in utraque continua syllaba, quod in multis solent
tam Graeci quam nos evitare” (Pmai 4,136-137).
“‘decucurri decursus’, ‘verri versus’, ‘verti versus’. excipitur ‘peperi partus’ differentiae
causa” (Pmai 11,573).
“‘internectus’ autem ‘internecti internecio’ fecit euphoniae causa abiecta t” (Pmai 4,122).
“‘emi’ vero ‘emptum’ facit, quod ideo assumpsit p, quia non potest m ante ‘tum’ sine p
inveniri euphoniae causa, ut ‘sumptus’, ‘promptus’, ‘comptus’” (Pmai 10,528).
“excipiuntur differentiae causa tria a longam in ‘au’ convertentia: ‘lāvi lautus’, ‘fāvi fautus’,
‘cāvi cautus’, ne, si ‘latus’, ‘fatus’, ‘catus’ diceremus, alias significationes habere putarentur”
(Pmai 11,569).
“Neutropassiva quoque, quae sunt quinque, trium temporum habent participia, ut ‘gaudeo
gaudens gavisus gavisurus’, ‘audeo audens ausus ausurus’, ‘soleo solens solitus soliturus’, ‘fio
fiens factus futurus’ differentiae causa, ne, si ‘facturus’ dicamus, simile sit participio, quod
venit a ‘facio’ verbo, quod vim activam possidet ‘fio’ verbi, unde a supino eius nascitur
passivum praeteriti participium et futuri activum: ‘factum factu, factus facturus’” (Pmai
11,566).
“‘gaudeo’ vero etiam i post u assumpsit euphoniae causa ‘gavisum’” (Pmai 9,483).
“a ‘sedeo’ praeterea geminat s ‘sessum’, et fortasse differentiae causa, ne, si ‘sesum’ diceretur,
duae partes esse putarentur” (Pmai 9,483).
“In ‘bor’ deponentia mutant ‘bor’ in ‘psum’ et faciunt supinum, ut ‘labor lapsum’. nulla autem
alia causa est mutandae b in p ante s vel t in principio syllabae positae, nisi euphonia, cuius
ratio apud Graecos quoque observantissimos eius servata est in supra dictarum consonantium
scriptura, ut , ” (Pmai 10,507).
“‘mico’ quoque ‘micui mictum’ debet facere. sed dubitationis causa, quia ‘mingo’ quoque
‘mictum’ facit, in usu non invenitur, quamvis ab eo verbo compositum ‘dimico’ ‘dimicavi’
facit et ‘dimicatus’” (Pmai 9,472).
“abiciunt tamen n euphoniae causa haec, quae paenultimam a habent vel i, ut ‘frango fractum’,
‘pango pactum’, ‘tango tactum’, ‘fingo fictum’, ‘pingo pictum’, ‘stringo strictum’, ‘ringo
rictum’” (Pmai 10,525).
“‘finxi fictum’ // et ‘pinxi pictum’ et ‘strinxi strictum’ et ‘minxi mictum’ euphoniae causa n in
supino abiciunt, quamvis ‘iunxi iunctum’ et ‘tinxi tinctum’ et ‘vinxi vinctum’ et ‘cinxi
cinctum’ et ‘punxi punctum’ et ‘sanxi sanctum’ servent in supino quoque n” (Pmai 9,487-488).
42
“et possumus hoc existimare differentiae causa in plerisque fieri, ne, si ‘perrictum’ et
‘abictum’ et ‘defrictum’ et ‘impictum’ diceremus, alias significationes monstrare putarentur.
Lucanus in V: «Inpactae cessere fores»” (Pmai 10,525).
“exceptis quartae coniugationis verbis, haec quoque, quae p vel m ante ‘si’ habuerint, ‘si’ in
‘tum’ convertunt, ut ‘nupsi nuptum’, ‘scalpsi scalptum’, ‘scripsi scriptum’, ‘demsi demptum’,
‘sumsi sumptum’, in quibus etiam p euphoniae causa interponitur, quod etiam in praeterito
quibusdam placuit ascribere” (Pmai 10,507).
“‘haurio hausi haustum’ differentiae causa assumpsit t, quamvis et aspiratione differat; ‘saepsi’
vero ‘saeptum’ secundum proportionem in supra dictis expositam facit” (Pmai 10,543).
“excipiuntur ‘lavi lautum’, ‘cavi cautum’, ‘favi fautum’, quae differentiae causa pro a longa
‘au’ diphthongum habuerunt, propter ‘latum, catum, fatum’, quae alias habent significationes”
(Pmai 9,480).
“‘remigo remex remigis’, ‘lego lex legis’, ‘rego rex regis’, ‘coniungo coniunx coniugis’, quod
etiam in genetivo differentiae causa n amittit, ne, si ‘coniungis’ dicamus, verbum putetur”
(Pmai 6,278).
“hoc autem in multis solet fieri dictionibus, ut praeter regulam habeant declinationes vel
accentus differentiae causa, ut ‘coniunx coniugis’ pro ‘coniungis’, ne verbum putetur esse, et
‘nostrâs’ ultima circumflexa quando est nominativus singularis ad differentiam pluralis
accusativi” (Pmai 9,454).
“notandum tamen etiam ‘sector sectaris’, quod differentiae causa puto per syncopam u
paenultimae prolatum, ne nomen putetur, si ‘secutor’ diceremus, cum supinum primitivi eius
‘secutum’ est” (Pmai 8,431).
“‘reor’ quoque ‘ratus’ facit participium, ut puto differentiae causa, quia ‘ritus’ aliud significat
et ‘retus’ pro ‘retitus’ dicebant, quomodo ‘saucius’ pro ‘sauciatus’ et ‘lassus’ pro ‘lassatus’ et
‘lacerus’ pro ‘laceratus’ et ‘potus’ pro ‘potatus’” (Pmai 10,534).
“‘ambītus ambīta ambītum’, in nomine autem sive vocabulo rei, differentiae causa in ‘eo’
terminantium regulam servans, corripuit paenultimam ‘ambĭtus’ - ut Ovidius in I
metamorphoseon: «Iussit et ambītae circumdare litora terrae»” (Pmai 10,547).
“‘sevi’ vero secundum analogiam ‘setum’ debuit // facere, sed differentiae causa veteres
‘Setum’ pro ‘Zethum’ dicentes hoc ‘satum’ proferre tradiderunt” (Pmai 10,533-534).
“cum igitur femininum et neutrum supra dicti nominis ex corrupto et integro sint composita
hiatus causa et euphoniae ‘alterutra’ pro ‘altera ultra’, et ‘alterutrum’ pro ‘alterum utrum’”
(Pmai 5,181).
“‘par paris parrĭcida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’: ergo si est a ‘pari’, r
euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur” (Pmai 1,26).
“a simplici quoque, quod in usu non est, ‘specio specis speculum’ pro ‘speciculum’ per
syncopam ‘ci’ euphoniae causa. similiter a ‘fero fers’ ‘ferculum’” (Pmai 4,125).
43
“similiter i ante ‘do’ habentia extremas syllabas secundae vel tertiae personae in i longam
convertunt et accipiunt ‘do’: ‘cupio cupis cupīdo’, ‘libet libīdo’. excipitur ‘formīdo’ propter
supra dictam causam” (Pmai 4,122).
“et notandum, quod, quae in genetivo duplicant i, extremam earum mutant in e euphoniae
causa, ut ‘pius pii pietas’, ‘medius medii medietas’, ‘anxius anxii anxietas’, ‘socius socii
societas’” (Pmai 4,128).
“‘Athenae Atheniensis’ euphoniae causa i habuit antepaenultimam et ‘Halice Haliciensis’”
(Pmai 4,133).
“‘nutritor’ quoque ‘nutritrix’ debuit facere, quod euphoniae causa sive alternitatis mediam
syllabam concidit: ‘nutrix’ enim dicimus” (Pmai 4,140).
“excipitur alternitatis causa ‘rubicundus’, quod in paenultima syllaba pro b c habuit, ne sit
absonum, si ‘rubibundus’ dicamus” (Pmai 4,137).
“Inveniuntur tamen auctoritate veterum vel euphoniae causa et maxime in propriis quaedam
non servantia supra dictas regulas, ut ‘Ligus Liguris Ligurinus’, non ‘Ligurianus’, ‘censor
censoris Censorinus’, non ‘Censorianus’” (Pmai 2,82).
“ab aliis quoque adverbiis temporalibus inveniuntur quaedam r ante ‘nus’ habentia, ut ‘noctu
nocturnus’, ‘diu diurnus’, ‘heri’ alternitatis causa ‘hesternus’, ‘semper sempiternus’” (Pmai
2,81).
“notandum inter haec ‘menstruus’, quod euphoniae causa assumpsit t et r” (Pmai 4,136).
“Solent autem diminutiva vel necessariae significationis causa proferri - ut Sallustius in
Iugurthino: «postquam reguli in unum convenere», id est ‘parvi reges’, - vel urbanitatis - ut
Iuvenalis in saturarum IIII: «Vnde fit, ut malim fraterculus esse gigantum» - vel adulationis, et
maxime puerorum, ut ‘Catulaster’, ‘Antoniaster’, ‘patriciolus’, // ‘Sergiolus’” (Pmai 3,101-
102).
“extremas partes syllabarum finalium sive extremas syllabas, si sint purae, in ‘ulus’ vertunt,
excepto anniculo differentiae causa: nam ‘annulus’ diminutivum est” (Pmai 4,138).
“Fit autem comparatio vel ad unum vel ad plures tam sui generis quam alieni, quamvis Graeci
honoris causa suae gentis quam ratione veritatis dicunt, non posse ad multos sui generis fieri
comparationem” (Pmai 3,85).
“in pluribus autem invenis, differentiae causa huiuscemodi quasdam fieri syllabarum vel
literarum additiones vel ademptiones vel accentuum mutationes; itaque in compositione ‘idem’
et ‘isdem’ per unam i scripsisse, quia nulla confusio fit significationis, inveniuntur pro ‘eidem’
et ‘eisdem’” (Pmai 7,298).
“Sciendum tamen, quod ‘met’ et ‘te’ adduntur supra dictis pronominibus vel discretionis causa
plerumque vel significantiae, ut Terentius in adelphis: // «Egomet rapui», intellegimus enim
‘ego et non alius’” (Pmai 12,591-592).
44
“nunc vero eorundem pronominum his casibus frequenter additur ‘ce’, qui in s desinunt,
euphoniae causa: ‘huiusce, hisce, hosce, hasce’” (Pmai 12,593).
“est quando significantiae causa assumitur praepositio, ut Virgilius in I georgicon: «numquam
inprudentibus imber / Offuit»” (Pmai 14,35).
“nec solum id, sed etiam illud causa fit, ut sint ampliores apud nos, quod omnia adverbia
localia, quae solent casualibus praeponi, inter praepositiones nostri posuerunt, ut supra
diximus, tenoremque earum in eis quoque servaverunt, ut ‘pone tribunal, adversum hostes,
citra forum, contra inimicos, infra tectum, supra montem, extra muros, intra urbem, ultra
Alpes’” (Pmai 14,28).
“‘Coram’ quoque et ‘palam’ apud Graecos adverbia sunt, quae propter supra dictas causas
nostri etiam inter praepositiones assumpserunt” (Pmai 14,52).
“‘Infra’ etiam ab ‘in’ esse natum puto, et significat ‘ ’, quod est apud Graecos
adverbium. id quoque propter supra dictas causas inter praepositiones recipitur a Latinis;
frequentissime enim praeponitur casualibus et gravatur” (Pmai 14,44).
“nam antiquissimi utrumque dicebant, sed in plurali primae personae cacemphati causa
solebant per anastrophen dicere ‘nobiscum’ pro ‘cum nobis’” (Pmai 12,594).
“Completivae sunt ‘vero, autem, quidem, equidem, quoque, enim, nam, namque’, et fere
quaecumque coniunctiones ornatus causa vel metri nulla significationis necessitate ponuntur,
hoc nomine nuncupantur” (Pmai 6,102).
“completivam esse, etiam Sallustius ostendit in Catilinario: «verum enim vero is demum mihi
vivere et frui anima videtur»; hic enim ornatus causa ‘vero’ adiuncta est, quamvis possit etiam
approbativa esse” (Pmai 16,102).
“poterat sensus etiam sine ‘equidem’ stare, si dixisset ‘ego merui nec deprecor’, sed sive metri
causa sive ornatus addidit ‘equidem’” (Pmai 16,102).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“quaeritur, ‘Hiber Hiberi’ an ‘Hiberus Hiberi’ melius dicatur. Lucanus enim utrumque protulit,
in VI: «Si tibi durus Hiber, aut si tibi terga dedisset» […]. ergo vel differentiae causa fluvii et
gentis apocopa usus est, quomodo Arar dixit pro ‘Araris’” (Pmai 6,234).
“‘liber’ quoque, quando ingenuum significat, ‘liberi’ differentiae causa declinamus, ne, si
‘libri’ dicamus, aliud significare putetur” (Pmai 6,225).
“‘gener generi’ differentiae causa, ne, si ‘generis’ dicamus, aliud significare putetur” (Pmai
6,233).
“‘far’ etiam ‘fārris’ positione habuit paenultimam longam, quod solum r literam geminavit, et
puto differentiae causa, ne verbum esse putetur secundae personae ‘for faris fatur’” (Pmai
6,222).
45
“excipiuntur duo differentiae causa: ‘frons frondis’, quando de arborum foliis loquimur - nam
‘frons frontis’ ad capitis partem pertinet -, et ‘lens lendis’ animal - nam ‘lens lentis’ legumen
est - et ‘glans glandis’” (Pmai 6,281).
“excipitur ‘arcus’, quod differentiae causa quidam tam secundae quam quartae protulerunt. de
caelesti enim [id est Iride] Cicero dicens in III de deorum natura in i finivit genetivum: «cur
autem arci species non in deorum numero reponatur?» invenitur tamen apud veteres etiam
feminini generis, secundum quod bene quartae est declinationis. Ennius in XV annali: «Arcus
aspiciunt, mortalibus quae perhibentur»” (Pmai 6,259).
“‘gradus’ quoque quartae est, ut ostendimus, et ‘sinus’ [...] // [...]. Plautus in Curculione: «hic
cum vino sinus fertur». forte igitur etiam differentiae causa hoc secundae, illud quartae
declinaverunt” (Pmai 6,262-263).
“est tamen quando nominativo quoque in ‘us’ terminante pro vocativo sive metri sive
euphoniae causa utuntur. Virgilius in VIII: «Corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum»”
(Pmai 7,305).
“et Iuvenalis in IIII: «Antoni gladios potuit contemnere, si sic», pro ‘Antonii’. hoc autem
faciunt metri causa, numquam enim minores vult habere syllabas genetivus nominativo” (Pmai
7,296).
“Dativus eius declinationis fit a genetivo abiecta s et addita i, sed corripitur paenultima, ut
‘huic senatŭi’, ‘manŭi’. est tamen quando poetae metri causa pro eo ablativo utuntur. Virgilius
in I Aeneidos: «Parce metu, Cytherea, manent inmota tuorum / Fata tibi», pro ‘metui’” (Pmai
7,363).
“ideo autem communio generis est duplicis in ablativo terminationis causa, quod simplicia
unius generis inveniuntur, quorum ablativus in e solam exit, et tamen composita ab eo, si
communia trium generum sint, tam in e quam in i finiunt eundem casum: ‘haec ops ab ope’,
‘hoc cor a corde’, ‘hoc caput a capite’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops ab inope’ vel ‘inopi’”
(Pmai 7,341).
“Quaeritur etiam illud, cur, cum apud Graecos tertia persona pronominum primitivorum et in
singulari numero habeat nominativum, ut , , , et in plurali, apud Latinos ‘sui’ et
nominativo deficit et pluralia separatim non habuit? et existimo, eam esse causam, quod
necesse erat vel cum aspiratione proferre nominativum et ‘hi’ dicere, qui pluralis erat alterius
pronominis, vel loco aspirationis s praeponere et ‘si’ dicere, quod est coniunctio” (Pmai 13,4).
“notandum tamen, quod ‘meus’, cum secundum regulam vocativum deberet facere ‘o mee’,
euphoniae causa duas e breves in i longam convertit. Terentius in adelphis: «o mi Aeschine, /
O mī germane»” (Pmai 13,11).
“euphoniae tamen causa haec fieri manifestum est, quomodo et ‘quendam’ et ‘quandam’, in
quibus m, quae terminalis est accusativi casus utriusque generis, in n est conversa” (Pmai
8,437).
“‘aliius’ quoque per duas i debuit esse genetivus dativi, qui est ‘alii’, sed vel hiatus causa vel
quia inter duas vocales i vocalis esse non poterat, dativus autem loco consonantis eam accipi
46
prohibebat, quam ipse duplicat vocalem - et credo differentiae causa, ne ‘ali’ verbum infinitum
esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum frequenti usu proferre” (Pmai 7,303).
“Sunt igitur in pronominibus modi declinationum quattuor. primus, qui in tribus primitivorum
personis cernitur per obliquos casus - nam nominativus primae personae dissonus est a
genetivo, tertiae vero deficit -, ut ‘ego mei’ vel ‘mis, tu tui’ vel ‘tis’, ‘sui’ quod debuit
secundum analogiam esse ‘sui’ vel ‘sis’, quod dubitationis causa, ne verbum esse putetur,
recusaverunt proferre” (Pmai 13,2).
“sed propter supra dictam causam tacitus est tertiae huiuscemodi genetivus. Ennius in II: «Ingens
†cura mis concordibus aequiperare», ‘mis’ dixit pro ‘mei’” (Pmai 13,3).
“‘ei’ quoque cum rationabiliter monosyllabum esse deberet, cum genetivus ‘eius’ sit
disyllabus, per diaeresin // a poetis proferri invenitur differentiae causa, ne, si monosyllabum
sit, interiectio esse putetur, ut Virgilius in II: «Ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo /
Hectore»” (Pmai 7,303-304).
“unde pluralis etiam dativus et ablativus secundum analogiam in ius terminantium genetivum
singularem, quorum dativus singularis in i terminans et pluralis in is desinens pares habent
syllabas, ‘ei’, ‘eis’ vel ‘iis’, ut ‘cui’, ‘quis’, ‘huic’, in quo c per adiectionem differentiae causa
accedit, ‘his’, quamvis et ‘hibus’ pro ‘his’ antiqui protulerunt” (Pmai 13,10).
“inveniuntur tamen, sed raro, bisyllaba, et maxime ‘ei’ differentiae causa, ne interiectio esse
putetur, quod de nomine quoque tractantes memoravimus” (Pmai 13,10).
“‘a bove’ quoque ‘bovum’ debet fieri; sed hoc nomen notandum, quod u consonantem
assumunt obliqui singulares hiatus causa, abiciunt autem est quando plurales” (Pmai 7,356).
“difficile enim invenies ‘audacum’ pro ‘audacium’ vel ‘felicum’ pro ‘felicium’, ‘supplicum’
autem magis differentiae causa, ut supra dictum est, profertur, ne, si ‘supplicium’ dicas, aliud
significare videaris, quomodo ‘artificum’ pro ‘artificium’ et ‘iudicum’ pro ‘iudicium’” (Pmai
7,361).
“Virgilius in I: «Artificumque manus inter se operumque laborem». puto tamen, haec etiam ab
oratoribus differentiae causa sic proferri per syncopam, quia ‘supplicium’ et ‘artificium’ neutra
inveniuntur singularia” (Pmai 7,354).
“Inveniuntur tamen quaedam pauca feminini generis, quae ex masculinis transfigurantur non
habentibus neutra, quae et animalium sunt demonstrativa, naturaliter divisum genus habentia,
quae differentiae causa ablativo singulari ‘bus’ assumentia faciunt dativum et ablativum
pluralem, quod nulla alia habet declinatio in ‘bus’ terminans supra dictos casus, ut a longam in
eis paenultimam habeat, ut ‘his natābus’, ‘filiābus’, ‘deābus’, ‘equābus’, ‘mulābus’,
‘libertābus’, ‘asinābus’” (Pmai 7,293).
“‘ambae’ etiam et ‘duae’, quamvis nulla simili differentiae causa cogente, similem habent
dativum ‘ambabus’, ‘duabus’, quamquam genetivum ‘ambarum’ et ‘duarum’ faciunt” (Pmai
7,294).
47
“‘duo’ praeterea et ‘ambo’ genetivos quidem et accusativos secundum hanc declinationem
proferunt, ‘duorum, amborum’, ‘duos, ambos’, quamvis in neutro differentiae causa ‘duum’
soleat dici” (Pmai 7,310).
“euphoniae tamen causa concisio facta est mediae syllabae, sicut ‘bobus’ pro ‘bovibus’” (Pmai
8,372).
“excipitur etiam ‘bobus’, ut dixi, euphoniae causa pro ‘bovibus’” (Pmai 7,357).
“in hac vero [id est quarta] in quibusdam inveniuntur veteres per supra dictos casus plurales,
quamvis nulla cogente causa differentiae, u paenultimam pro i ponentes, ut ‘portubus’,
‘tribubus’, ‘lacubus’” (Pmai 7,365).
“est autem quando differentiae causa servat u, ut ‘artus artubus’, ‘partus partubus’, ‘arcus
arcubus’” (Pmai 7,364).
“inveniuntur tamen etiam nominativum pluralem ‘hisce’ proferentes antiqui, ut Terentius in
eunucho: «hisce hoc munere arbitrantur / Suam Thaidem esse», in quo videntur euphoniae
causa s interposuisse” (Pmai 12,593).
“‘eabus’ etiam pro ‘eis’ differentiae causa in feminino Emina protulit in IIII annalium: «scriba
pontificius, qui cum eabus stuprum fecerat»; dicit enim de Vestalibus” (Pmai 7,294).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram [tempus-modus]}
“Illud quoque sciendum, quod saepe et praesenti pro praeterito et praeterito pro praesenti
utuntur auctores necessitatis causa” (Pmai 11,565).
“Inveniuntur tamen quaedam verba, quae ex eadem positione primae personae ad diversas
proficiscuntur coniugationes vel variae causa significationis, ut ‘fundo’, quod ad fusionem
attinet, ‘fundis’, quod ad fundamentum, ‘fundas’” (Pmai 8,443).
“haec eadem tamen frequenter interponitur compositis hiatus causa prohibendi, ut ‘redigo’,
‘redarguo’, ‘prodest’” (Pmai 1,35).
“‘aufero’ - in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa, ne, si ‘affero’
dicas, ab ‘ad’ et ‘fero’ componi videatur” (Pmai 14,47).
“in quibusdam autem manet immutabilis, ut ‘abrogo’, ‘abrado’, et puto differentiae causa, ne,
si ‘arrogo’ et ‘arrado’ dicamus, dubium sit, ‘ab’ an ‘ad’ praepositio sit, quae mutavit suam
consonantem in r” (Pmai 2,46).
“‘asporto’ - in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa, ne, si ‘apporto’ et
‘appello’ dicamus, ab ‘ad’ composita existimentur” (Pmai 14,47).
“et sciendum, quod tunc ‘dis’ praeponitur, quando sequitur c vel f vel p vel s vel t vel i loco
consonantis, ut ‘discumbo, discutio; differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur
euphoniae causa” (Pmai 14,56).
48
“reliquis vero sequentibus ‘ex’ praeponitur: ‘excubo, excludo, efficio, effundo, effero’ in
quibus et similibus x in f commutatur euphoniae causa -, ‘exhorreo, exhibeo, expello, exequor,
expiro’ - quae rationabilius absque s scribuntur, ut de literis docuimus -, ‘exquiro, extendo’”
(Pmai 14,48).
“si enim ‘eo’ diceretur pro ‘edo’, nulla esset, // non dico scripturae, sed nec temporis
differentia inter ‘eo is’, et ‘eo’ quod pro ‘edo’ poneretur. itaque iure mansit integra prima
persona. tertia vero nascitur a secunda addita t, quod in hoc solo et alio uno invenitur: ‘sum es
est’. et certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si secundum proportionem aliorum
verborum secunda persona s in t convertente tertia proferretur ‘es et’, ut ‘doces docet’,
coniunctio, non verbum esse putaretur” (Pmai 9,456-457).
“‘edo ēs’. quod non dubito differentiae causa esse factum, ne, si ‘edis’ diceretur, dubitationem
faceret scriptura, quomodo deberemus pronuntiare e, productam an correptam” (Pmai 9,456).
“‘Edo’ quoque per syncopam [id est per concisionem] d literae facit secundam personam et per
synaeresim e et i in ‘ei’ diphthongum coacta et ‘ei’ diphthongo in e productam conversa
differentiae causa, ne, si ‘eis’ diceretur, aliud significare putaretur: ‘edo ēs’” (Pmai 9,456).
“‘Fero’ per concisionem, id est syncopen, i literae secundam et tertiam facit personam: ‘fero
fers fert’, pro ‘feris ferit’, quod puto differentiae causa fieri, ne, si ‘feris ferit’ diceremus,
putaretur ab eo esse, quod est ‘ferio feris’, cum nulla scripturae esset differentia, quamvis
temporum syllabicorum esset” (Pmai 9,454).
“et possumus in hoc quoque dicere, quod in ‘fero fers’ verbo diximus, differentiae causa hoc
esse factum, ne, si ‘volis’ diceretur, dativus et ablativus pluralis existimari posset nominis,
quod est ‘vola’, vel quod in Graecis dictionibus plerumque Latini gaudentes brevitate faciunt
concisiones” (Pmai 9,454).
“et praesentis quidem, quod et praeteritum est imperfectum, causa est corruptionis corruptio
secundae personae indicativi, ex qua oritur, futuri vero synonymia, id est anceps significatio,
quae fieret, si ‘volam volas volat volamus volatis volant’ diceremus” (Pmai 9,456).
“itaque pro ‘volam’ ‘velim’ auctoritas non irrationabiliter tradidit dicere. et ‘volim’ tamen pro
‘velim’ proferebant […]. alia vero omnia, quae a prima persona supra dictae coniugationis
solent nasci, integram servant declinationem exceptis supra dictis synonymiae causa” (Pmai
9,456).
“praeteritum perfectum eius debet secundum analogiam in ‘do’ vel in ‘deo’ desinentium et
paenultimam vel antepaenultimam naturaliter longam habentium in ‘si’ terminari, ut ‘rādo
rasi’, ‘trūdo trusi’, ‘lūdo lusi’, ‘rīdeo risi’, sed puto euphoniae causa non esse in usu ‘strisi’,
sed ‘stridi’, quod, ut superius diximus, usus quoque comprobat” (Pmai 10,521).
“‘mulgeo’ quoque ‘mulsi’ facit, quamvis differentiae causa quidam ‘mulxi’ protulerunt, quia
‘mulceo’ quoque ‘mulsi’ facit” (Pmai 9,486).
“et sic ‘eo’ in i conversis fit praeteritum perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’,
‘mŏrdeo momordi’, ‘spŏndeo spopondi’, a quo etiam s in secunda demitur syllaba euphoniae
causa” (Pmai 9,481).
49
“in verbis quoque cum omnia in ‘neo’ desinentia secundae coniugationis in ‘nui’ faciant
praeteritum perfectum, ut // ‘teneo tenui’, ‘moneo monui’, differentiae causa ‘maneo mansi’
facit, ne ‘manui’ dativus ‘manus’ putetur, et ‘neo nevi’, ne, si ‘nui’ diceremus, a ‘nuo’ esse
videatur, ‘audeo ausus sum’, quia ‘hausi’ ab ‘haurio’ fit, quamvis huic aspiretur” (Pmai 8,372-
373).
“quaeritur tamen de ‘scripsi’ et ‘nupsi’, cur non per b, sed per p scribantur; et est causa
euphoniae, quod in principio syllabae b ante s vel ante t inveniri non potest, ut ‘ipse’, ‘aptus’.
nam ‘absonus’, ‘abstinens’ et similia non in principio syllabae habent coniunctas b et s, cum
praepositio separatim est syllaba // accipienda” (Pmai 9,461-462).
“‘sīdo’ praeterea ‘sidis’ facit, cuius etiam passivum ‘sidor sideris’ invenitur. Lucanus in III: //
«sidentia pessum / Corpora caesa tenent». Statius in II: «summisque insiditur astris». cuius
praeteritum in usu non est dubitationis vel alternitatis causa; debuit ‘sisi’ esse. sed utimur
praeterito ‘sedeo’ verbi, id est ‘sedi’, pro supra dicti quoque verbi praeterito” (Pmai 10,521-
522).
“‘sperno’ quoque ‘sprevi’ facit et ‘lino livi’ vel magis differentiae causa ad nomen Livi ‘levi’,
quod a ‘leo’ quoque simplici nascitur, quod in usu non est, ex quo ‘deleo delevi’” (Pmai
10,529).
“a ‘regendo’ composita, quamvis in praesenti syncopam e paenultimae patiantur, tamen in
praeterito perfecto eam euphoniae causa servant, ut ‘porgo porrexi’, ‘pergo perrexi’, ‘surgo
surrexi’” (Pmai 10,523).
“‘relego relegi’, quod differentiae causa non mutavit ‘le’ in ‘li’, quamvis etiam ‘perago’ // a
immutabilem servavit et ‘dego’ syncopam euphoniae causa protulit” (Pmai 10,524-525).
“sin autem n non habuerint, ‘cio’ in ‘si’ mutata // faciunt praeteritum, ut ‘sarcio sarsi’, ‘farcio
farsi’, ‘raucio rausi’, ‘fulcio fulsi’, quod et Probo placet, quamvis alii differentiae causa ‘fulxi’
posuerunt” (Pmai 10,538-539).
“figurate enim vel discretionis vel significantiae causa primae et secundae adiungitur. quod
autem tertiae est, ostenditur ex eo quod dicimus ‘ego feci’, ‘tu fecisti’, // ‘ipse fecit’, et quod
tertiae personae in id transferri possunt, quod maxime in interrogationibus animadverti potest”
(Pmai 12,579-580).
“sic ergo, si dicam ‘caenans fui, fuisti, fuit’ pro ‘caenavi, caenavisti, caenavit’, ‘caenans
fueram, fueras, fuerat’ pro ‘caenaveram, caenaveras, caenaverat’ potest accipi. itaque quod
deest Latinitatis linguae naturaliter, completur iuncturae ratione. multa tamen in his quoque,
quae regula exigit dici, sive euphoniae causa deficiunt sive quod in usu non sunt, sicut et in
aliis partibus orationis” (Pmai 11,565).
“‘fac’, ‘dic’, ‘duc’, ‘fer’, magis placuit per apocopam proferri differentiae causa, ne, si ‘face’,
‘dice’, ‘duce’, ‘fere’ diceremus, aliud significare putaremur, quamvis hoc non in omnibus
consimilibus vel univocis soleat fieri” (Pmai 8,373).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram [genus]}
50
“quodsi quis dicat ‘cur ergo etiam ‘is’, cum sit semper relativum, non est commune trium
generum?’, respondemus, quod ‘sui, sibi, se a se’, non solum relationis causa, quod supra
diximus, sed etiam ipsius terminationis singulorum casuum, qui consimiles sunt primae et
secundae, hoc habuit, ut confundat genera” (Pmai 12,586).
“nec vitiosam facio orationem, adiungens et feminino et neutro generi hoc verbum et
participium, quod ad mares solos videtur attinere. et contra vituperationis causa possum dicere,
ut Iuvenalis in I: «nubit amicus», et ‘nuptus vir’, et figurate ‘bonus mulieris animus nubit mihi’
et ‘nuptus est mihi’” (Pmai 11,556).
“sed illud attendamus, quod adeo natura ipsius verbi et participii communis est trium generum,
quod sive vituperationis causa sive figurate licet maribus aptum verbum vel participium
feminis quoque adiungere et contra facere, utputa ‘bona anima futuit illam feminam’ pro
‘bonae animae vir’” (Pmai 11,556).
“sunt alia, quae differentiae significationis causa mutant genera, ut ‘haec pirus hoc pirum’,
‘haec malus hoc malum’, ‘haec arbutus hoc arbutum’, ‘haec myrtus hoc myrtum’, ‘haec prunus
hoc prunum’” (Pmai 5,142).
“In ‘um’ neutra sunt omnia: ‘templum’, ‘regnum’, ‘tectum’. inveniuntur tamen apud comicos
feminarum quoque propria, quae in hanc terminationem diminutionis sive adulationis
amatoriae causa proferuntur, ut ‘Glycerium’, ‘Philotium’, ‘Dorcium’, ‘Sophronium’,
‘Abrotonum’, quae quamvis articulos habeant femininos, declinationem tamen et formam tam
apud Latinos quam apud Graecos servant neutrorum” (Pmai 5,148).
“inveniuntur tamen apud comicos multa huiuscemodi neutrorum formam habentia mulierum
nomina, quibus articulos feminini generis necessario significationis gratia praeponere solent, ut
‘ haec Dorcium’, ‘ haec Glycerium’, ‘ haec Chrysium’, // ‘
haec Abrotonum’, ‘ haec Leontium’. hoc autem solet fieri adulationis
causa sive diminutionis aetatis” (Pmai 6,215-216).
{IN ELEMENTIS per figuram}
“est quando abundant syllabice, id est auctionis syllabarum causa tantummodo nulla
significationis additione, ut ‘emori’ pro ‘mori’” (Pmai 14,35).
“ quoque forte brevitatis causa ‘volo’ fecerunt diphthongo mutata, ut ‘ bos’, ut
‘ pes’” (Pmai 9,455).
“sunt igitur vocales numero quinque: a e i o u. utimur etiam y Graecorum causa nominum”
(Pmai 1,9).
“ecce enim vestigium antiquitatis in his adhuc servatur, cum duae i pro una longa ponantur tam
in supra dicti nominis quam pronominis ternis casibus: ‘hi dii his diis ab his diis’, ‘ii iis ab iis’.
nam si dicas ‘dei deis a deis’, ‘ei eis ab eis’, disyllaba sunt, sicut ostendimus. Iuvenalis in V:
«Implet et ad moechos dat eisdem ferre cinaedis». puto autem, quod in his quoque differentiae
causa servata est geminatio i, ne, si ‘di’ et ‘dis’ et ‘i’ et ‘is’ dicamus, dubitatio fiat
significationis” (Pmai 7,298).
51
“hoc tamen etiam per alias quasdam consonantes hiatus vel euphoniae causa solet fieri, ut
‘prodest’, ‘comburo’, // ‘sicubi’, ‘nuncubi’, quod Graeci quoque solent facere: ‘ ’,
‘ ’” (Pmai 1,17-18).
“sequente g vel c, pro ea g scribunt Graeci et quidam tamen vetustissimi auctores Romanorum
euphoniae causa bene hoc facientes, ut ‘Agchises’, ‘agceps’, ‘aggulus’, ‘aggens’” (Pmai 1,30).
“mutatur enim m in n ante d euphoniae causa, ut ‘eundem, eandem’, quod in aliis quoque
compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut ‘quendam, quandam; quorundam,
quarundam’, quae tamen possunt et per adiectionem habere extremam syllabam” (Pmai
12,589).
“et Romani quoque illos secuti non dicunt ‘huius Charybdidis’ sed ‘huius Charybdis’. eiusdem
vitii causa non dicimus ab eo, quod est ‘mane’, ‘manunine’, sed ‘matutine’, ‘vitis vinetum’,
non ‘vitetum’, quod tamen etiam a vinea videtur esse derivatum” (Pmai 4,137).
“tum duabus, quando a duabus consonantibus incipit, ut ‘Gn.’ ‘Gneus’, ‘Sp.’ ‘Spurius’; tum
tribus, quando a consonante incipit prima syllaba et in consonantem desinit, si tamen alia
quoque praenomina ab eisdem incipiunt consonantibus. idque fit differentiae causa, ut ‘Sex.’
‘Sextus’, ‘Ser.’ // ‘Sergius’, ‘Tul.’ ‘Tullius’, ne, si primam solam consonantem scribamus, ‘T.’
‘Titum’ et ‘S.’ ‘Sestium’ significare putetur” (Pmai 2,57-58).
“nos quoque hiatus causa interponimus v loco , ut ‘Davus’, ‘Argivus’, ‘pavo’, ‘ovum’, ‘ovis’,
‘bovis’” (Pmai 1,17).
“Hiatus quoque causa solebant illi interponere , quod ostendunt et poetae Aeolide usi -
: « » -” (Pmai 1,17).
“sciendum tamen, quod hic quoque error a quibusdam antiquis Graecorum grammaticis invasit
Latinos, qui et et semivocales putabant, nulla alia causa, nisi quod spiritus in eis abundet,
inducti” (Pmai 1,11).
“nam y et z Graecorum causa, ut supra dictum est, ascivimus nominum, h autem aspirationis
est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur inter alias literas”
(Pmai 1,12).
{IN PROSODIA per figuram}
“tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’, ‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa
‘ítaque’, ‘útique’” (Pmai 5,181).
“In o primitiva quidem, ut ‘quando’ temporale et ex eo composita, ‘síquando, néquando,
alíquando’ (quae antepaenultimam habent acutam, ne duae partes, ut supra dictum est, esse
putentur divisae vel differentiae causa)” (Pmai 15,72).
“nam ‘alíquando’ differentiae causa ab ‘aliquánto’, quod consimilem sonum habere videntur,
acuit antepaenultimam” (Pmai 15,67).
“similiter accentus ‘poné’, ‘ergô’ differentiae causa in fine ponitur” (Pmai 8,372).
52
“est etiam ‘Laenâs’, quod differentiae causa in fine circumflectitur. Iuvenalis in I: «Quod
captator emat Laenâs, Aurelia vendat»” (Pmai 5,155).
“inveniuntur tamen etiam propria differentiae causa in fine circumflexa, ut ‘Lenâs Lenatis’,
‘Menâs Menatis’, ne accusativi plurales menae [genus est piscis] et lenae [femininum est
lenonis] esse putentur” (Pmai 4,130).
CAVSA-AE >> CAVSALIS-E >> CAVSATIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. aitiatikós; 2. aitiologikós; 3. aiti´ôdês]}.
B) ThLL (s.v.: caus(s)alis); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-3]: 7-8 ); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (coniunctio); /1.1: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus, affirmatiuus, approbatiuus,
collectiuus, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus, coniunctiuus, continuatiuus,
copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus, effectiuus, electiuus, expletiuus,
finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus, postpositiuus, praesumptiuus,
principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus, subdisiunctiuus, subiunctiuus,
subsequens]}.
D) Jahn (1847: 23sqq.); Job (1893: 29, 133, 135, 137-140, 157, 158, 163); Charpin (1965:
398sqq.); Sancho Royo (1984: 101sqq.); Gutiérrez ([1987] 1989: I,passim; 1990: 108-112);
Baratin (1989: 62-113, 416-422; 1995); Colombat (2001: 308); Da Silva (2008: 113, 115);
Barnes (2009: 369-383); Garcea (2009: 138); Groupe Ars (2013: 18, 31, 32-33, 231,n. 14).
E:)
(0) In genere:
(1.0) PARTES ORATIONIS (in genere):
“‘Ad’ […] est etiam causalis, ut ‘ad quid hoc fecisti?’, hoc est ‘cuius causa’, et similitudinis, ut
‘accommodatus, adaequatus, assimilis, ad unguem’” (Pmai 14,37).
“Species sunt: copulativa, continuativa, subcontinuativa, adiunctiva, causalis, effectiva,
approbativa, disiunctiva, subdisiunctiva, disertiva, ablativa, praesumptiva, adversativa,
abnegativa, collectiva vel rationalis, dubitativa, completiva” (Pmai 16,93).
“Causales igitur, quas alii in una specie posuerunt, Apollonius, pater Herodiani, in quinque
species dividit, quas supra ostendimus, id est continuativas, subcontinuativas, causales,
adiunctivas, effectivas” (Pmai 16,95).
“et proprie causales sunt, quae [causam antecedentem] causativa, id est res ex causa
antecedente evenientes, significant, ut ‘doctus sum, nam legi’” (Pmai 16,96).
53
“sunt etiam causales quasi proprio nomine: ‘quoniam prodest tibi, lege’, et «quianam tanti
cinxerunt aethera nimbi», Virgilius in V, et ‘quamobrem discede’” (Pmai 16,95).
“et hoc interest inter adiunctivas et proprie causales, quod hae cum affirmatione, illae cum
dubitatione proferuntur” (Pmai 16,95).
(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“inveniuntur tamen nomina vel pronomina vel etiam praepositiones vel adverbia, quae loco
causalium accipiuntur coniunctionum: pronomina, ut ‘ideo, eo’; nomina. ‘qua causa, qua
gratia, quapropter, quamobrem’ et // ‘quas ob res’” (Pmai 16,95-96).
“Est quando praepositio loco coniunctionis, ut dictum est, accipitur tam apud Graecos quam
apud nos, ut ‘propter te’, hoc est ‘tui causa’; tunc enim loco causalis coniunctionis accipitur,
quando Graecam significat. Virgilius in IIII Aeneidos: «Te propter Libycae gentes
Nomadumque tyranni / Odere»” (Pmai 14,31).
“‘circa’ quoque Graecam significat, quando pro ‘iuxta’ accipitur, ut ‘circa forum, circa
templum, circa viginti annos’, et numquam praepositiva componitur, postposita tamen
invenitur apud Virgilium post ablativum ‘quo’, loco coniunctionis prolata causalis, ut in I
Aeneidos: «Quocirca capere ante dolis et cingere flamma / Reginam meditor»” (Pmai 14,41).
“‘ex’ vero et pro causali coniunctione potest accipi, ut ‘ex insidiis illius hoc patior’, id est
‘insidiarum illius causa’” (Pmai 14,35).
“similiter ‘ob’ loco causalis poni solet coniunctionis - Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium
infaustum moresque sinistros» -” (Pmai 14,32).
“‘Ob’ tam in appositione quam in compositione invenitur, sed quando per appositionem
ponitur, vim obtinet Graecae praepositionis, quae pro causali coniunctione accipitur, ut
Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros», vel loco ‘pro’ vel
Graecae, cum accommodativa sunt, intellegitur” (Pmai 14,37).
“Loco etiam coniunctionis accipi solet causalis, ut ‘per desidiam malitiae nascuntur’, id est
‘causa desidiae’. similiter ‘propter’” (Pmai 14,28).
“nec non cum aliis partibus coniuncta simul cum illis loco coniunctionis causalis accipitur, ut
‘quamobrem’ pro ‘quapropter’” (Pmai 14,32).
“infinitum, ‘quàndò veniam, faciam’. // accentu tamen discernitur, quomodo et nomina
interrogativa et relativa. invenitur tamen etiam pro ‘aliquando’ et pro causali coniunctione.
Virgilius in X: «Aspera quis natura loci dimittere quando / Suasit equos», ‘quando’ dixit pro
‘aliquando’” (Pmai 15,82-83).
“‘quando’ autem etiam et pro coniunctione causali invenitur” (Pmai 15,88).
“sed et ‘ni’ et ‘ne’, quando pro ‘neque’ accipitur, inter coniunctiones plerique posuerunt
causales, quamvis significatio abnegativa adverbiis ea magis applicat; quod autem etiam ‘ne’
pro ‘neque’ ponitur, usus approbat” (Pmai 15,61).
54
“‘ne’ quoque, quando significat, coniunctio est causalis, ut Virgilius in II Aeneidos:
«Ne recipi portis aut duci in moenia possit / Neu populum antiqua sub religione tueri” (Pmai
16,96).
“Similitudinis, ut ‘ceu, quasi, velut, veluti, sic, sicuti, ut, uti’. haec etiam coniunctionum vim
habent causalium, quando vel significant Graecas coniunctiones. Virgilius in XI:
«capias ut digna Camillae / Praemia»” (Pmai 15,87).
“‘ut’ autem et ‘si’ sunt etiam coniunctiones causales. sed ‘ut’ vero etiam similitudinis
adverbium; potest etiam pro temporali accipi: «Vt vidi, ut perii»” (Pmai 15,86).
“inveniuntur et causales pro approbativis, ut Virgilius in II Aeneidos: «Di, si qua est caelo
pietas, quae talia curat»” (Pmai 16,97).
“‘enim’ quoque, cum sit causalis, ‘ ’ significat, ut ‘cole pudicitiam, haec enim
fundamentum est omnium animi virtutum’. invenitur tamen etiam completiva, quando
significat Graecam coniunctionem, ut: «Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci /
Audierat», Virgilius in I. invenitur eadem etiam pro affirmativa” (Pmai 16,103).
“‘nam’ est quando , est quando Graecam coniunctionem completivam vel affirmativam
significat […]; idem in I Aeneidos: «Aeole, namque tibi divum pater atque hominum rex»; hic
causalis est coniunctio” (Pmai 16,104).
“‘ergo’ causalis et rationalis coniunctio; in multis quoque aliis hoc invenies” (Pmai 14,47).
“Continuativae sunt, quae continuationem et consequentiam rerum significant, ut ‘si’, cum
Graecum significat; quando enim , causalis est. similiter ‘sive, sin, seu’ tam continuativae
sunt quam causales” (Pmai 16,94).
“quidam tamen et has et continuativas // inter species causalium posuerunt, quomodo et
adiunctivas et effectivas, nec irrationabiliter” (Pmai 16,94-95).
“adiunctivae sunt, quae verbis subiunctivis adiunguntur, ut ‘si, cum, ut, dum, quatenus’,
quando Graecam coniunctionem significat, similiter ‘cum’, quando Graeca
intellegitur, ut ‘si venias, faciam’ et ‘ut prosit tibi, facio’ [...]. inveniuntur tamen ex his
quaedam et causales, ut ‘exerceo te, ut sis sanus’” (Pmai 16,95).
CAVSA-AE >> CAVSALIS-E >> CAVSATIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. aitiatikê ptôsis; 2. aitiatikós; 3. aitiologikós]}.
B) ThLL (s.v.: caus(s)sativus); DicTGG (s.v. [Gr. 1-3]: 6, 7, 8) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT
(s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio)]}.
C.2) {[≈ accusatiuus]}.
55
D) Job (1893: 68, 158); Miniconi (1951: 70); Basset (2007: 67); Barnes (2009: 381); Lallot
(2012: 127, 131, 136-138, 145, 162).
E:)
(0.1) In genere:
“et proprie causales sunt, quae [causam antecedentem] causativa, id est res ex causa
antecedente evenientes, significant, ut ‘doctus sum, nam legi’” (Pmai 16,96).
“nisi enim sit prima, quae proferat sermonem, aliae esse non possunt; et quod ista sine illis
potest inveniri, cum secum aliquis loquitur, illae autem sine ista non inveniuntur; et quod causa
naturaliter ante causativa [quam Graeci vocant] esse solet” (Pmai 8,423).
“causa autem fit secundae et tertiae personae prima persona; iure igitur illis praeponitur, quae
sunt causativae” (Pmai 8,423).
(1.1) ACCIDENTIA (declinatio):
“quarto loco est accusativus sive causativus: ‘accuso hominem’ et ‘in causa // hominem
facio’” (Pmai 5,185-186).
CERTVS-A-VM > CERTIOR-IVS > CERTISSIMVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: certus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.v.: certus).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“cum igitur eos omnia fere vitia, quaecumque antiquorum Graecorum commentariis sunt
relicta artis grammaticae, expurgasse comperio certisque rationis legibus emendasse,
nostrorum autem neminem post illos imitatorem eorum extitisse, quippe in neglegentiam
cadentibus // studiis literarum propter inopiam scriptorum, quamvis audacter, sed non
impudenter, ut puto, conatus sum pro viribus rem arduam quidem” (Pmai 1,1-2).
“quid enim Herodiani artibus certius, quid Apollonii scrupulosis quaestionibus enucleatius
possit inveniri?” (Pmai 1,1).
“Activa igitur et passiva et communia certam et praefinitam habent significationem, neutra
vero et deponentia variam” (Pmai 8,374).
56
“itaque natura numerorum quoque certorum invenit nomina, quibus // adiunctis nihil ultra
citraque intellegere liceat, ut ‘homines duo’, ‘centum’ vel ‘mille’” (Pmai 5,172-173).
“‘unus unius uni, solus solius soli, totus totius toti, ullus ullius ulli, nullus nullius nulli, alius
alīus alii’, […] ‘alter alterĭus alteri’. ‘uter’ vero ‘utrius’ [...]. cum enim omnia haec ad certum
numerum vel quantitatem referuntur, quomodo possint esse pronomina, quae et omnia qualitate
vel quantitate carent et loco propriorum, quae sunt individua, hoc est nihil commune vel
generale habentia, accipi solent?” (Pmai 13,20).
“‘Quis’ quoque quamvis substantiam sine aliqua certa qualitate demonstret, hoc tamen interest
inter substantiam illam, quam pronomina significant, quod illa pro speciali et propria unius
cuiusque accipiuntur substantia, quae demonstratione praesentium vel relatione absentium
personarum intellegitur, hoc autem generalem et infinitam substantiam, quae pertinet ad
universarum rerum genera et species et partes, demonstrat” (Pmai 13,20).
“unde respondentes ad huiuscemodi interrogationem vel proprio utimur vel appellativo: ‘quis
fecit? Virgilius vel poeta’; et quod substantiam significat sine aliqua certa qualitate, quod est
suum pronominis” (Pmai 13,19).
“Nec solum praepositiones, sed etiam adverbia sunt ea pro varia significatione accipienda.
oportet autem scire, quod Graeci proprium dicunt esse praepositionis, ut nihil certum per se
positae sine aliis partibus orationis significare possint” (Pmai 14,30).
Inveniuntur igitur apud Latinos in praepositionibus tria contraria observationi Graecorum, quod
certae sunt significationis quaedam praepositiones, ut ‘apud, erga, circa, inter’, et quod
quaedam numquam componuntur, ut eae ipsae, quaedam numquam separantur, ut ‘con, re, di,
dis’” (Pmai 14,29).
“et quod adverbia etiam per se habent aliquam certam significationem, praepositiones vero
non, ut si dicam ‘de’ vel in’, nescio per se quid significant, nisi coniungantur cum aliqua
dictione” (Pmai 15,84).
“et attende, quod ea, quae sunt adverbia apud Graecos, certam aliquam possident
significationem, cum praepositiones soleant eam variare” (Pmai 14,51).
“ex his pleraeque apud Graecos inter adverbia ponuntur, ut saepe docuimus, quod certam
habent significationem etiam per se positae, quod in praepositionibus abnegant esse per se
positis, et quod licet tam poetis quam oratoribus sine reprehensione et praeponere et postponere
ea casibus, cum praepositiones, de quibus nulla dubitatio est, nisi poetica auctoritas postponere
non solet, et quod eorum pleraque componi non possunt, cum praepositiones omnes apud illos
talem naturam habeant, ut et componi et separari // possint” (Pmai 14,36-37).
“huiuscemodi enim omnia Graeci adverbia dicunt esse, quia et certam aliquam habent
significationem etiam per se posita, quod praepositiones // habere nolunt per se prolatae,
adverbia vero habent. et pleraque eorum componi non possunt, omnes autem praepositiones
apud illos et componi et apponi solent. praeterea haec, quae certissimam locorum habent
significationem etiam per se posita, possunt apud Latinos quoque sine casualibus proferri, quod
rarissime patitur praepositio” (Pmai 14,28-29).
57
“Quae vero certae alicuius sunt significationis, quamvis secundum Graecorum rationem
pleraeque inter adverbia poni debent, id est ‘supra, infra, extra, pone’ et huiuscemodi alia”
(Pmai 14,30).
“Et primitiva quidem uniformia sunt nec regulam aliquam a similitudine vel collatione aliorum
possunt accipere, ut ‘cras, cur, heus, sic, nempe’; derivativa vero, quae sub aliqua certa
proferuntur forma, inter sese adhibita collatione rationem plerumque regulae possunt accipere
pro similitudine terminationum” (Pmai 15,65).
{IN ACCIDENTIBVS}
“illa vero, quae distinguunt genera, certam habent et aequalem per utrumque numerum
declinationis et casuum regulam, ut ‘ille’, ‘iste’, ‘ipse’ et reliqua novem” (Pmai 12,578).
“‘Alius’ quoque caret vocativo, cum abnegationem habet tam primae quam secundae. dicimus
enim ‘neque ego neque tu, sed alius’; igitur quod caret demonstratione praesenti, vocativum
habere non potest; ergo nec pronomen hoc esse certum est, non solum enim non finit personas,
sed etiam abnegationem habet finitarum” (Pmai 13,22).
“nihil enim certius, ut dictum est, ad notitiam nostram potest venire, quam gesta per diversum
temporis spatium praeteriti” (Pmai 8,405).
“de verbi quoque praeterito perfecto, cum de eius temporibus disseram, explanabo, in quibus
vos dubitare dicitis: nec mirum, cum etiam ipsi probatissimi artium scriptores non omnino
certis haec regulis disseruisse noscuntur” (Pmai 6,194).
“itaque iure mansit integra prima persona. tertia vero nascitur a secunda addita t, quod in hoc
solo et alio uno invenitur: ‘sum es est’. et certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si
secundum proportionem aliorum verborum secunda persona s in t convertente tertia proferretur
‘es et’, ut ‘doces docet’, coniunctio, non verbum esse putaretur” (Pmai 9,457).
“nec mirum sic infinite in hoc modo intellegi praeteritum, quod quantum ad veram
intellectionem nullum certum nec inceptum nec finem habuit” (Pmai 8,408).
“subiunctivus vero, quem quidam dubitativum appellaverunt, manifestam habet indicativi
cognitionem. ipsa enim dubitatio ante se esse indicativum confitetur; nam si tollas
dubitationem, non opus est subiunctivo in re certa, sed indicativo” (Pmai 8,422).
“unde non // irrationabiliter tertias verborum personas infinitas Apollonius dicit, cum nulla in
eis certa finiatur persona et profundae multitudinis sint capaces, quomodo et pluralis numerus
nominum, nisi adiungas eis vel nomen vel pronomen, cum prima et secunda persona eis non
egeat” (Pmai 12,577-578).
“Sunt autem eorum alia demonstrativa, alia relativa, alia et demonstrativa et relativa, unde
notabiles et certae fiunt personae” (Pmai 12,578).
“Proprium est pronominis pro aliquo nomine proprio poni et certas significare personas”
(Pmai 2,55).
58
“ergo ‘quis’ et ‘qui’ et ‘qualis’ et ‘talis’ et ‘quantus’ et ‘tantus’ et similia, quae sunt ‘infinita’
sive ‘interrogativa’ vel ‘relativa’ vel ‘redditiva’, magis nomina sunt appellanda quam
pronomina: neque enim loco propriorum nominum ponuntur neque certas significant personas,
sed etiam substantiam, quamvis infinitam, et qualitatem, quamvis generalem, quod est suum
nominis, habent” (Pmai 2,55).
“ex eo quoque compositum semper masculinum est, ‘hic meridiēs’, certum enim significat
tempus diei” (Pmai 5,159).
“Et singularis quidem numerus finitus est, pluralis vero infinitus. cum enim dico ‘homo’,
certum est de uno dicere, cum vero ‘homines’, incertum est, de quot, nam a duobus usque ad
innumerabiles extenditur significatio” (Pmai 5,172).
{IN ELEMENTIS ETC.}
“docens lingua Chaldaeorum singularum nomina literarum ad earum formas esse facta et ex
hoc certum fieri, eos esse primos auctores literarum” (Pmai 1,8).
“Tenor acutus vel gravis vel circumflexus. in dictione tenor certus, absque ea incertus, non
potest tamen sine eo esse” (Pmai 2,51).
(0.1) In genere (per figuram):
“quidam enim dubitaverunt, an verba sint haec, et inter adverbia magis ponenda censuerunt,
quod nec numeros nec personas nec affectus animi certos habent et egent semper aliis verbis,
sicut adverbia” (Pmai 8,422).
“nam ‘frugi’ et ‘nihili’ et ‘mancipi’ et ‘huiuscemodi’ et similia non deficiunt aliquo casu certo,
sed pro omni casu eadem terminatione funguntur” (Pmai 11,564).
“adverbia [...] sunt enim quaedam personas tantum significantia, ut ‘meatim facis’ et ‘facitis’,
quaedam casus videntur certos nominum habere, carent autem personis, ut ‘domi, domo,
domum’, quaedam numeros, ut ‘semel, bis’” (Pmai 12,594).
“‘diēs’ […], quod plerumque in feminino genere invenimus numeri singularis. ideo autem
diximus ‘plerumque’, quod invenitur in usu et pro certo tempore femininum et pro incerto
masculinum e contrario” (Pmai 5,158).
“Optime tamen de accentibus earum docuit Donatus, quod non sunt certi, quippe, cum et
abscondita voce, id est non plane expressa, proferantur et pro affectus commoti qualitate,
confunduntur in eis accentus” (Pmai 15,91).
CIRCVMEO-IRE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: circu(m)eo); DicTGG (s.v. [Gr.] --- ); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
59
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“non egent autem nomina pronominibus, quamvis omnes circumeant personas, si cum
vocativis aut substantivis verbis coniungantur, ut ‘Virgilius nominor’ vel ‘sum’, ‘Virgilius
nominaris’ vel ‘es’, ‘Virgilius nominatur’ vel ‘est’” (Pmai 5,187).
CIRCVMFLECTO-ERE > CIRCVMFLEXVS-A-VM
A) {Gr. [1. perispáô]}.
B) ThLL (s.v.: circumflecto); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 312 ); IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.vv.).
C.1) {[1.- VI/1.1: PROSODIA (accentus); /1.2: PROSODIA (per figuram)]}.
C.2) {[≈ circumduco, flecto, inflecto]; [≠ acuo, grauo]}.
D) <vide ACCENTVS>.
E:)
(0) In genere:
(1.1) PROSODIA (accentus):
“Tenor acutus vel gravis vel circumflexus. in dictione tenor certus, absque ea incertus, non
potest tamen sine eo esse” (Pmai 2,51).
“haec autem ae diphthongum habent paenultimam, quae a femininis in e longam apud Graecos
desinentibus vel quae a verbis Graecis derivantur circumflexis, ut ‘Cretē Cretaeus’, ‘
Hylaeus’, ‘Dionē Dionaeus’, ‘ Ptolemaeus’, ‘ // Timaeus’” (Pmai 2,70-71).
“In ‘as’ denominativa invenio ‘as’ extrema circumflexa ‘aliâs’” (Pmai 15,77).
“longa vero eadem sex modis sonat: cum habet aspirationem et acuitur vel gravatur vel
circumflectitur et rursus cum sine aspiratione acuitur vel gravatur vel circumflectitur, ut
‘hámis hàmorum hâmus’, ‘árae àrarum âra’. similiter aliae vocales possunt proferri” (Pmai
1,7).
“nam in ‘ara’ deorum ‘a’ paenultima producitur et circumflectitur in nominativo nec habet
aspirationem, cum autem significat stabulum porcorum, eadem syllaba paenultima corripitur et
acuitur et habet aspirationem” (Pmai 2,53).
60
Coniugatio est consequens verborum declinatio, cuius regula apud Graecos quidem tam
consonantibus quam vocalibus comprehenditur. consonantibus quidem in his verbis, quae
appellant, hoc est ante finem habentia accentum, vocalibus vero in circumflexis,
apud nos vero in solis vocalibus secundae personae ad imitationem circumflexorum” (Pmai
8,442).
(1.2) PROSODIA (per figuram):
“plerumque tamen separata ‘ ’ significat, ‘pro Milone, pro Clodio’; nec non etiam
interiectionis loco ponitur et circumflectitur, ut Sallustius in Catilinario: prô deum atque
hominum fidem” (Pmai 14,49).
“hoc autem in multis solet fieri dictionibus, ut praeter regulam habeant declinationes vel
accentus differentiae causa, ut ‘coniunx coniugis’ pro ‘coniungis’, ne verbum putetur esse, et
‘nostrâs’ ultima circumflexa quando est nominativus singularis ad differentiam pluralis
accusativi” (Pmai 9,454).
“sciendum autem, quod ‘qui’, quando pro interrogativo vel infinito, id est pro ‘quis’ ponitur,
circumflectitur, quando autem pro relativo, acuitur per se, in lectione vero gravatur” (Pmai
13,9).
“et derivativa pronominum ‘illîc, istîc, hûc, illûc, istûc, hīnc, illīnc, istīnc, hâc, istâc, illâc’. et
omnia vel natura vel positione producunt extremam syllabam excepto ‘donĕc’ et in fine
circumflectuntur, si vocalem longam habuerint natura” (Pmai 15,74).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“Quartus modus est, qui sequitur per omnes casus tertiae declinationis nomina, ‘nostrâs
nostrâtis’, quod ideo in extrema circumflectitur syllaba, quod per syncopam profertur;
vetustissimi enim similem genetivo nominativum quoque proferebant” (Pmai 13,11).
“Sunt alia in ‘as’ denominativa, quae plerumque similia sunt accusativo plurali primitivorum
suorum et sunt communia, ut ‘primâs’, ‘optimâs’, ‘Ravennâs’, ‘Capenâs’, ‘Arpinâs’,
‘Crotoniâs’, ‘Pontiâs’, ‘Larinâs’, // quae ideo in fine habent circumflexum accentum, quia per
syncopam proferuntur” (Pmai 4,128-129).
“In ‘as’ Latina, si sint patriae, communis sunt generis, ‘hic’ et ‘haec Arpinâs’, ‘Sufenâs’,
‘Capenâs’, quorum ideo extrema syllaba circumflectitur, quia per syncopen ‘ti’ syllabae, sicut
saepe diximus, prolata sunt” (Pmai 5,155).
“In ‘âs’ quoque circumflexa, quae apud veteres etiam in ‘tis’ proferri docuimus, tam in e quam
in i finiunt ablativum. Cicero pro Vareno: «G. Ancharius Rufus fuit e municipio Fulginate»”
(Pmai 7,348).
“inveniuntur tamen etiam propria differentiae causa in fine circumflexa, ut ‘Lenâs Lenatis’,
‘Menâs Menatis’, ne accusativi plurales menae [genus est piscis] et lenae [femininum est
lenonis] esse putentur” (Pmai 4,130).
“est etiam ‘Laenâs’, quod differentiae causa in fine circumflectitur. Iuvenalis in I: «Quod
captator emat Laenâs, Aurelia vendat»” (Pmai 5,155).
61
“‘aliius’ quoque per duas i debuit esse genetivus dativi, qui est ‘alii’, sed vel hiatus causa vel
quia inter duas vocales i vocalis esse non poterat, dativus autem loco consonantis eam accipi
prohibebat, quam ipse duplicat vocalem - et credo differentiae causa, ne ‘ali’ verbum infinitum
esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum frequenti usu proferre. vetustissimi tamen
similem genetivum nominativo posuisse inveniuntur, sed accentu differt, quippe
circumflectitur in genetivo paenultima” (Pmai 7,303).
“‘alius’ quoque tam ‘huius alîus’ paenultima circumflexa quam ‘alii’ genetivus invenitur apud
veteres” (Pmai 6,266).
“non est igitur dubium, quod - cum in omnibus, quae paenultimam habent circumflexam, si
patiantur syncopam, servamus eundem // accentum in ultima, ut ‘prodûce prodûc’, ‘audîvit
audît’, ‘cupîvit cupît’, ‘fumavît fumât’, ‘illîce illîc’, ‘istîce istîc’, idque omnibus placet artium
scriptoribus, qui de accentu scripserunt - debeant haec quoque idem servare, cum ‘ti’ subtracta
paenultima vocalis, quae circumflectebatur in dictione perfecta, (id est a) invenitur ultima in
concisione habens eundem accentum” (Pmai 4,129-130).
CODEX-ICIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[1.- I/1.1: ARTES (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Timpanaro (20032).
E:)
(0) In genere:
(1.1) ARTES (per figuram):
“sic enim veteres codices habent, quos imperitia quorundam corrupit mutantium scripturam”
(Pmai 7,345).
“similiter Sallustius in Iugurthino: «et omnem aetatem Arpini altus»; in quibusdam autem
codicibus etiam ‘alitus’ // invenitur” (Pmai 10,527-528).
“sed etiam ‘Lyrcīus’, quod in quibusdam ‘Lyrceus’ reperitur codicibus scriptum, Statius in
IIII: «Aret Lerna nocens, aret Lyrcīus et ingens / Inachus»” (Pmai 2,72).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“Cicero de signis: «immo vero alia compluria»; in quibusdam tamen codicibus invenitur
‘complura’” (Pmai 7,350).
62
“similiter ‘inundo’ modo absolutam, modo activam habere significationem invenitur, ut
Virgilius in XI: «dum distinet hostes / Agger murorum nec inundant sanguine fossas».
invenitur tamen in quibusdam codicibus: «dum distinet hostes / Agger murorum nec inundant
sanguine fossae»” (Pmai 8,394).
“nam apud Horatium duplicem invenio scripturam et ‘fastos’ et ‘fastus’ in III carminum: «Per
memores genus omne fastos» et ‘fastus’ in aliis codicibus” (Pmai 6,256).
“idem praeteritum in II georgicon: «Mollibus in pratis unctos saliere per utres». in quibusdam
tamen invenitur codicibus etiam ‘saluere’ scriptum” (Pmai 10,540).
“Cicero in divinatione: «ipse profecto metuere incipies, ne innocenti periculum facesseris»;
invenitur tamen in quibusdam codicibus ‘facessieris’” (Pmai 10,535).
{IN ELEMENTIS per figuram}
“‘hicce, huiusce, haecce, hocce’, unde ‘hoc’ quasi duabus consonantibus sequentibus solent
poetae producere, ut: «Hōc erat, alma parens, quod me per tela, per hostes / Eripis?» et sic in
antiquissimis codicibus invenitur bis c scriptum, quomodo est apud Terentium in Andria:
«Hoccine est credibile aut memorabile?»” (Pmai 12,592).
COEO-IRE
A) {Gr. [1. sýneimi; 2. synaleíphô; 3. anaplêróô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 3]: 30); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ cohaereo, conuenio]}.
D) Schreiner (1954: 110-111); Groupe Ars (2010: 63,n. 1).
E:)
(0.1) In genere:
“collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium
commentariis grammaticorum, quod gratum fore credidi temperamentum, si ex utriusque
linguae moderatoribus elegantiora in unum coeant corpus meo labore faciente” (Pmai 1,2).
“scire autem debemus, quod has quattuor species vocum perficiunt quattuor superiores
differentiae generaliter voci accidentes, binae per singulas invicem coeuntes” (Pmai 1,6).
“literas autem etiam elementorum vocabulo nuncupaverunt ad similitudinem mundi
elementorum: sicut enim illa coeuntia omne perficiunt corpus, sic etiam haec coniuncta
literalem vocem quasi corpus aliquod componunt vel magis vere corpus” (Pmai 1,6).
63
COGNATIO-ONIS >> COGNATVS-A-VM
A) {Gr. [1. syngéneia]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 344); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ affinitas, relatio]}.
D) Biville (2009: 283-294).
E:)
(0.1) In genere:
“nomen est proprie uniuscuiusque suum, ut ‘Paulus’ [proprium]; cognomen, cognationis
commune, ut ‘Scipio’” (Pmai 2,58).
“sed tamen // quamvis penitus mutent in quibusdam anomalis verbis supra dicta tempora
omnes syllabas, significatio tamen integra manet eorum et cognatio temporum, ut ‘sum eram
ero’; nec mirum, cum in aliis quoque partibus orationis hoc inveniatur, ut cognata significatio
in diversis inveniatur vocibus, ut puta in nominibus ‘pater’ masculinum est, eius femininum
‘mater’” (Pmai 8,417-418).
“Est autem supra dictorum temporum quaedam cognatio inter se: sed antequam de ea dicamus
latius, supra dicta repetamus” (Pmai 8,405).
“Quoniam igitur de singulorum tempore modorum, quae memoriae occurrerunt, disseruimus, de
cognatione temporum deinde tractemus” (Pmai 8,414).
“sed quia ad praesens quoque ei est cognatio, fit etiam a praesenti futurum, ut ‘amans
amandus’, ‘docens docendus’, ‘loquens loquendus’, ‘audiens audiendus’” (Pmai 8,417).
“Est quaedam cognatio praesentis quidem temporis cum praeterito imperfecto et futuro,
praeteriti vero perfecti cum plusquamperfecto” (Pmai 8,414).
“Confirmat autem supra dictam rationem cognationis temporum etiam inaequalium, id est
anomalorum, declinatio, in qua ex praesenti fit praeteritum imperfectum et futurum in omni
modo absque subiunctivo, ut ‘fero ferebam feram ferrem’, ex praeterito vero perfecto
plusquamperfectum” (Pmai 8,417).
“nam praeteritum imperfectum rationabiliter idem est etiam praesens; dico enim ‘utinam
legerem nunc’ et ‘utinam legerem heri’: nimia est enim cognatio eorum temporum, et maxime
in hoc modo, quippe cum utrumque imperfectum intellegitur” (Pmai 8,408).
“nam futuro quoque tempori cognatio est cum praeterito perfecto quantum ad // infinitatem
temporis, hoc est ad ” (Pmai 8,416-417).
64
“quamvis enim subtracta aspiratione dicam ‘retor’, ‘Pyrrus’, intellectus integer manet, non
aliter quam si antecedens vocalibus auferatur, unde ostenditur ex hoc quoque aliqua esse
cognatio r literae cum vocalibus” (Pmai 1,19).
(0.2) In genere (per figuram):
“ea, quae a participiis derivantur in ‘us’ desinentia, si sint fixa, quartae sunt: ‘portatus portus’,
‘artatus artus’, ‘arcuatus arcus’, ‘laqueatus lacus’, ‘acutus acus’, ‘sinuatus sinus’. a cursu
quoque vel ‘curro currus’, a gressu vel ‘gradior gradus’. adeo autem cognatio est currus ad
cursum, quod diminutivum pro cursu accipitur” (Pmai 6,263).
“Nec non habent quandam cognationem cum adverbiis localibus plerumque praepositiones, ut
‘in: ad locum’ et ‘in loco’, ‘a’ et ‘ab’ et ‘e’ et ‘ex’: ‘de loco’. (sciendum tamen, quod nulla alia
pars in x desinit apud Latinos nisi nomina et ‘ex’ praepositio, quae Graeca est, et ‘vix’ et ‘mox’
et ‘pax’ adverbium comicum, quo utitur Terentius, quod similiter Graecum est.)” (Pmai 14,29).
“illud quoque comprobat cognationem temporum, quod infinita verba a praeterito tempore
habent etiam futuri rationem: ‘dixisse, dictum ire’, ‘laesisse, laesum ire’, ‘mersisse, mersum
ire’, ‘fluxisse, fluxum ire’” (Pmai 8,418).
“aliae vero sibi sunt affines per commutationem, // id est quod invicem pro se positae
inveniuntur, ut breves et longae, quae habent aspirationem et quae carent ea, aliae autem per
coniugationem vel cognationem, ut b p f nec non g c cum aspiratione vel sine ea, x quoque
duplex, similiter d et t cum aspiratione sive sine ea et cum his z duplex, unde saepe d scribentes
Latini hanc exprimunt sono, ut ‘meridies’, ‘hodie’” (Pmai 1,23-24).
“postea vero in Latinis verbis placuit pro p et h f scribi, ut ‘fama’, ‘filius’, ‘facio’, loco autem
digamma u pro consonante, quod cognatione soni videbatur affinis esse digamma ea litera”
(Pmai 1,11).
“adeo autem cognatio est huic literae [id est s] cum aspiratione, quod pro ea in quibusdam
dictionibus solebant Boeotis h ponere, ‘muha’ pro ‘musa’ dicentes” (Pmai 1,33).
“tanta autem est cognatio earum, quod invicem inveniuntur pro se positae in quibusdam
dictionibus, ut ‘ambo’ pro ‘ ’, ‘buxus’ pro ‘ ’ et ‘publicus’ pro ‘puplicus’,
‘triumphus’ pro ‘ ’, ‘gubernator’ ‘ ’, ‘gobio’ ‘ ’, ‘Caere’ //
‘ ’, ‘puniceus’ ‘ ’, ‘deus’ ‘ ’, ‘purpureum’ ‘ ’” (Pmai 1,20-21).
“quibusdam tamen, ut supra docuimus, non aliter videtur Graeca nisi per ps scribenda.
quamquam enim ratio genetivi supra dictam exigat scripturam, tamen cognationem soni ad
hoc procliviorem esse aiunt” (Pmai 1,43).
quin etiam s simplex habet aliquam cum supra dictis cognationem, unde saepe pro z eam
solemus geminatam ponere, ut ‘patrisso’ pro ‘ ’, ‘pytisso’ pro ‘ ’, ‘massa’ pro
‘ ’, et Doris ‘ ’ pro ‘ ’, unde nos quoque ‘tu’ pro ‘ ’, et ‘te’ pro ‘ ’, Attici autem
‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’
pro ‘ ’, Romani etiam ‘Aiax’ pro ‘ ’” (Pmai 1,24).
65
COGNATIO-ONIS >> COGNATVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“possunt tamen per appositionem assumere praepositiones ad imitationem nominum, quia
casus quoque obliquos habent, sicut nomina, sed non possunt participia componi, nisi per
nominativum casum, quippe cum sint cognata verbis, quae vim nominativi possident, ut supra
dictum est. ergo ‘doctificus’, id est ‘doctum faciens’, in vim nominum transtulit participia,
sicut ‘iusiurandum iurisiurandi’, ‘iurisconsultus’, ‘iurisperitus’, ‘senatusdecretum’,
‘senatusconsultum’, ‘plebisscitum’, ‘praefectusurbis’, ‘praefectusfabrum’” (Pmai 8,441).
“‘coniugatio’ autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex
quibus pleraeque apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione
declinationis plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est”
(Pmai 8,442).
“Nam cum primam coniugationem dicunt , quae tres cognatas habet consonantes,
id est , pro qua nos ph scribimus in plerisque, et in omnibus huius coniugationis verbis
per declinant , hoc est praeteritum infinitum spatio temporis, utrum paulo ante an
multo sit perfectum, ut , , , nos quoque in
praeterito perfecto, quod pro , id est paulo ante perfecto, et pro teste
Probo habemus” (Pmai 8,445).
(0.2) In genere (per figuram):
“nec mirum, cum in aliis quoque partibus orationis hoc inveniatur, ut cognata significatio in
diversis inveniatur vocibus, ut puta in nominibus ‘pater’ masculinum est, eius femininum
‘mater’; similiter ‘frater soror’, ‘patruus amita’, ‘avunculus matertera’; ‘bonus’, eius
comparativum ‘melior’, superlativum ‘optimus’; ‘Iuppiter’, eius genetivus ‘Iovis’ quantum ad
usum iuniorum; ‘ego’, eius genetivus ‘mei’” (Pmai 8,418).
COGNOMEN-INIS
A) {Gr. [1. par´ônymos]}.
66
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 307) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (nomen); /1.2: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [>< agnomen, nomen, praenomen]}.
D) Job (1893: 81, 152, 161); Ernout & Meillet (19594, s.v.: nomen); Hunt (1980: 21, 72);
Colombat (2001: 308); Luhtala (2005: 42, 47, 48); Basset (2007: 64).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PARTES ORATIONIS (nomen):
“Nam propria habent species separatim quattuor: praenomen, nomen, cognomen, agnomen”
(Pmai 2,57).
“nomen est proprie uniuscuiusque suum, ut ‘Paulus’ [proprium]; cognomen, cognationis
commune, ut ‘Scipio’” (Pmai 2,58).
(1.2) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“similiter et in aliis loco cognominis aliorum agnomina vel contra, ut ‘Cicero’, qui primus ab
habitu faciei nominatus est, agnomen hoc habuit, familiae vero eius cognomen fuit. similiter
‘Caesar’, ‘Scipio’” (Pmai 2,58).
“et hac forma poetae maxime solent uti, pro qua Romani cognominibus familiarum utuntur, ut
‘Cornelii’, ‘Marcelli’” (Pmai 2,62).
COGNOSCO-ERE > COGNITVS-A-VM >> COGNITIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: cognosco); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
67
“In ‘es’ correptam [si sint apud Graecos] communia vel mobilia, quae illi vocant. hoc
autem etiam ex ipsa rerum significatione potest cognosci in omnibus appellativis, utrum
possint necne femininorum quoque esse adiectiva vel etiam neutrorum” (Pmai 5,156).
“ autem transitive: alter enim cognovit et alter est cognitus” (Pmai 13,15).
“‘ego facio, tu facis, Tullius facit’, nisi vel praesens sit iuxta et demonstrative hoc ipsum
volentes indicare dicamus ‘hic’ vel ‘iste’, vel longe videatur et dicamus ‘ille’, vel, si absit,
quasi de iam cognito utamur relativo ‘is’, dicentes de quo iam novimus aliquid vel locuti ante
sumus” (Pmai 13,13).
“sicut enim in nomine, si quis proferat genetivum vel alium post hunc casum, multo ante
nominativum cognovit, ex quo nascuntur obliqui” (Pmai 8,422).
“Formis igitur generalibus praeteriti cognitis nunc necessarium esse existimo de paenultimis
quoque uniuscuiusque formulae syllabis generaliter tractare” (Pmai 9,464).
“‘ipse’ quoque in tertia persona, ut dictum est, per se positum ad recordationem personae
refertur iam cognitae” (Pmai 12,579).
“unde si dicam ‘a’, per se scio esse syllabam, nec tempora tamen eius nec tenorem nec spiritum
nec significationem agnosco, donec cognovero dictionem, in qua ponitur” (Pmai 2,53).
“Litera igitur est nota elementi et velut imago quaedam vocis literatae, quae cognoscitur ex
qualitate et quantitate figurae linearum” (Pmai 1,6).
COGNOSCO-ERE > COGNITVS-A-VM >> COGNITIO-ONIS
A) {Gr. [1. gnôsis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Groupe Ars (2010: 75,n. 22).
E:)
(0.1) In genere:
“prima enim cognitio est per demonstrativa pronomina, secunda vero per relativa” (Pmai
12,579).
“Interest autem inter demonstrationem et relationem hoc, quod demonstratio interrogationi
reddita primam cognitionem ostendit - ‘quis fecit?’ ‘ego’ -, relatio vero secundam
cognitionem significat: ‘is’, ‘de quo iam dixi’. iure igitur ‘hic’, quod primam cognitionem
indicat, praeponitur, unde et ‘praepositivum’ nominatur, ‘is’ autem, quod secundam
68
cognitionem significat, subiungitur, unde et ‘subiunctivum’ pro merito nuncupatur, quod
redigat in memoriam primae cognitionis, ut si dicam: ‘Aeneas filius fuit Veneris; is est qui
vicit Turnum’” (Pmai 12,579).
“relatio enim est cognitionis ante latae repraesentatio, ut ‘scribit Virgilius ad laudem sui’,
‘rogat te ille, ut sui causa facias’” (Pmai 12,586).
“‘ego’ et ‘tu’, in quibus demonstratio ipsa secum genus ostendit, et ‘sui’, quod cum sit
relativum, ut docuimus, tam genus quam numerum non vocis discretione, sed priore cognitione
subicit” (Pmai 12,586).
“nam tertia, quae est ‘sui’ ‘sibi’ ‘se’ ‘a se’ non solum genera, sed etiam numeros confundit; nec
mirum: nam cum relativa sit, ex antecedente cognitione possumus ad quod genus vel numerum
refertur scire, quod facit in genere primae et secundae personae ipsa demonstratio et praesentia
utriusque” (Pmai 12,278).
“cum igitur et articulus relationem et pronomen relationem habet, bis eundem ad cognitionem
referri ostendunt” (Pmai 12,581).
“in praesenti enim et futuro pleraque incerta nobis sunt angustissimaque est eorum cognitio
nobis et dubia plerumque” (Pmai 8,405).
(0.2) In genere (per figuram):
“subiunctivus vero, quem quidam dubitativum appellaverunt, manifestam habet indicativi
cognitionem” (Pmai 8,422).
COGO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Schreiner (1954: 114).
E:)
(0.0) In genere:
“ergo, quia de praeterito imperfecto loquentes anomalorum ratio coegit pluribus uti per
medium verbis, breviter de illo repetamus, ut ad cetera facili via pervenire possimus” (Pmai
9,457).
(0.1) In genere (per figuram):
69
“aliis autem quibuscumque literis sequentibus integra manet b, ut ‘abdo’, ‘obdo’, ‘subdolus’,
‘abhinc’, ‘abluo’, // ‘sublatus’, ‘obloquor’, ‘abnego’, ‘obnitor’, ‘subnixus’. ergo nulla, nisi
praepositio cogat, antecedens syllaba in b potest desinere, nisi consequens quoque a b incipiat,
ut in supra dictis nominibus ostendimus” (Pmai 2,46-47).
“Multa tamen alia quoque contra regulam vitiose et in his et in aliis casibus vetustissimi
protulisse inveniuntur, in quibus non sunt imitandi. ‘ambae’ etiam et ‘duae’, quamvis nulla
simili differentiae causa cogente, similem habent dativum ‘ambabus’, ‘duabus’, quamquam
genetivum ‘ambarum’ et ‘duarum’ faciunt” (Pmai 7,294).
“in hac vero [id est quarta] in quibusdam inveniuntur veteres per supra dictos casus plurales,
quamvis nulla cogente causa differentiae, u paenultimam pro i ponentes, ut ‘portubus’,
‘tribubus’, ‘lacubus’. Ovidius in IIII fastorum: «Praemia, de lacubus proxima musta tuis»”
(Pmai 7,365).
“similiter ergo ‘ei’ et ‘eis’ et ‘eidem’ et ‘eisdem’ per diaeresin proferuntur. Iuvenalis in V:
«iuvenes hortantur, ut illam / Ire viam pergant et eidem incumbere sectae». in eodem: «ceras
nunc hac dictante pusillas. / Implet, et ad moechos dat eisdem ferre cinaedis». in compositione
autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum loco vocalis
proferri” (Pmai 7,304).
“‘nubo’ quoque ‘nupsi’, ‘scribo’ ‘scripsi’ faciunt, quamvis analogia per b cogit scribere, sed
euphonia superat, quae etiam ‘nuptam’, non ‘nubtam’, et ‘scriptum’, non ‘scribtum’, compellit
per p, non per b, dicere et scribere” (Pmai 1,43).
“dubia autem sunt genera, quae nulla ratione cogente auctoritas veterum diverso genere
protulit, ut ‘hic finis’ et ‘haec finis’, ‘cortex’, ‘silex’, ‘margo’. similiter ‘grus’, ‘bubo’,
‘damma’, ‘panthera’ in utroque genere promiscue sunt prolata” (Pmai 5,141).
“usu, quae singulariter proferri tradidit usus, ut ‘sanguis’, ‘pulvis’. in his tamen ipsis est
quando vel eventus vel partitio regionum vel diversae opiniones vel auctoritas veterum cogit
vel quando pro appellativis quoque proferuntur, ut etiam plurali numero proferantur” (Pmai
5,175).
COHAEREO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ discerno, segrego, separo]}.
D) Beck (1993: 523,n. 9).
E:)
(0.1) In genere:
70
“dicunt enim, oportere compaginem, qua cohaerent in compositione dictiones, immobilem
manere” (Pmai 5,180).
(0.2) In genere (per figuram):
“consonantibus autem sic cohaeret, ut eiusdem penitus substantiae sit, ut, si auferatur,
significationis vim minuat prorsus, ut si dicam ‘Cremes’ pro ‘Chremes’” (Pmai 1,19).
“ autem ideo non est translatum ab illis in aliam figuram, quod nec sic cohaeret huic
quomodo mutis nec, si tollatur, minuit significationem” (Pmai 1,19).
COLLATIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Job (1893: 18, 89, 162); Bonnet (2007: 196-197); Schironi (2007: 331,n. 38).
E:)
(0.0) In genere:
“Et primitiva quidem uniformia sunt nec regulam aliquam a similitudine vel collatione aliorum
possunt accipere, ut ‘cras, cur, heus, sic, nempe’. derivativa vero, quae sub aliqua certa
proferuntur forma, inter sese adhibita collatione rationem plerumque regulae possunt accipere
pro similitudine terminationum” (Pmai 15,65).
COLLIBET
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
71
“sed pluraliter non utimur eis, quia auctoritas deficit, cui si collibuisset, quomodo ‘cruores’,
dicere ‘sanguines’, vel quomodo ‘cineres’, // sic ‘pulveres’, nihil impediret” (Pmai 5,175-176).
COLLIGO-ERE >> COLLECTIVVS-A-VM >> COLLECTIM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Job (1893: 84, 139).
E:)
(0.0) In genere:
“conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio professionis non indebitam, supra
nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in Latinum transferre sermonem,
collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium
commentariis grammaticorum, quod gratum fore credidi temperamentum” (Pmai 1,2).
“haec plerique deponentia esse confirmant ideo, quia frequens usus eorum significationis est
activae; communia vero esse defendit cum natura ipsius sensus, tum veterum non improbanda
auctoritas, a qua quae potuimus a diversis colligere libris exempla proferamus” (Pmai 8,379).
“Breviter regulas tibi me iussisti, Iuliane consul ac patricie, nominum colligere, quibus Latina
utitur eloquentia” (Pmai 6,194).
“Vt breviter igitur totum colligamus, pronomina loco propriorum accipiuntur // nominum,
itaque finitas exigunt sibi personas, quas nullum ex supra dictis potest habere nominibus”
(Pmai 13,20-21).
“breviter igitur possumus colligere regulam et sic dicere: omnia neutra supra syllabam in ‘us’
desinentia, si habuerint verba in ‘ero’ exeuntia, per ‘eris’ faciunt genetivum, ut ‘pondus
ponderis pondero ponderas’, ‘ulcus ulceris ulcero ulceras’, ‘latus lateris latero lateras’, ‘holus
holeris holero holeras’” (Pmai 6,274).
“quorum autem in ‘ium’ terminantium genetivum frequentius in ‘is’ et quorum rarius exeat
accusativus, ut potero, breviter colligam” (Pmai 7,358).
“ut breviter igitur supra dictam colligamus regulam: in ‘or’ desinentia neutra et Graeca et
quaecumque derivantur vel componuntur a primitivis paenultimam corripientibus, ea genetivi
paenultimam corripiunt, cetera producunt exceptis ‘cor’ et ‘ador’” (Pmai 6,237).
(0.1) In genere:
72
“Collectivae vel rationales sunt ‘ergo, igitur, itaque’, quando antepaenultima acuitur, ‘quin,
alioquin, immo, utique, atqui’. hae enim per illationem colligunt supra dictum, hoc est ratione
confirmant, ut Cicero pro Q. Ligario: «habes igitur, quod est accusatori maxime optandum,
confitentem reum»” (Pmai 6,274).
COLLIGO-ERE >> COLLECTIVVS-A-VM >> COLLECTIM
A) {Gr. [1. perlêptikós; 2. syllogistikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 311, 350) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in genere)]}.
C.2) {[≈ ; illatiuus, rationalis]; [>< absolutus, adiectiuus, demonstratiuus, diuiduus, facticius,
generalis, gentilis, infinitus, interrogatiuus, localis, numeralis, ordinalis, patrius, relatiuus,
similitudinis, specialis, temporalis; ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus,
affirmatiuus, approbatiuus, causalis, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus,
coniunctiuus, continuatiuus, copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus,
effectiuus, electiuus, expletiuus, finitiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus,
postpositiuus, praesumptiuus, principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus,
subdisiunctiuus, subiunctiuus, subsequens]}.
D) Jahn (1847: 24); Egger (1854: 210); Job (1893: 84, 139-140, 155, 156, 161); Gutiérrez
([1987] 1989: I,248); Da Silva (2008: 115); Groupe Ars (2013: 19, 31-32, 247,n. 40).
E:)
(0) In genere:
(1.0) PARTES ORATIONIS (in genere):
“Aliae fere omnes species in nominibus inveniuntur appellativis. sunt autem hae: adiectivum,
ad aliquid dictum, quasi ad aliquid dictum, gentile, patrium, interrogativum, infinitum,
relativum vel demonstrativum vel similitudinis, collectivum, dividuum, facticium, generale,
speciale, ordinale, numerale, absolutum, temporale, locale” (Pmai 2,59).
“Collectivum est, quod singulari numero multitudinem significat, ut ‘populus’, ‘plebs’” (Pmai
2,61).
“Species sunt: copulativa, continuativa, subcontinuativa, adiunctiva, causalis, effectiva,
approbativa, disiunctiva, subdisiunctiva, disertiva, ablativa, praesumptiva, adversativa,
abnegativa, collectiva vel rationalis, dubitativa, completiva” (Pmai 16,93).
“Collectivae vel rationales sunt ‘ergo, igitur, itaque’, quando antepaenultima acuitur, ‘quin,
alioquin, immo, utique, atqui’” (Pmai 5,182).
COLLIGO-ERE >> COLLECTIVVS-A-VM >> COLLECTIM
73
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: colligo); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Gutiérrez (2011)
E:)
(0.0) In genere:
“Quoniam igitur de generalibus praeteriti perfecti temporis verborum formis collectim
docuimus, nunc separatim per singulas coniugationes de variis eiusdem temporis speciebus,
cuius difficillima est tractatio omnium verbi quaestionum, disserere conemur” (Pmai 9,468).
COMICVS-I
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[1.- I/1.1: ARTES (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0) In genere:
(1.1) ARTES (per figuram):
“sciendum tamen, quod nulla alia pars in x desinit apud Latinos nisi nomina et ‘ex’ praepositio,
quae Graeca est, et ‘vix’ et ‘mox’ et ‘pax’ adverbium comicum, quo utitur Terentius, quod
similiter Graecum est” (Pmai 14,29).
“femininorum quoque eaedem nec non etiam e producta in Graecis et m figurate in comicis
nominibus, ut ‘haec Aurora’, ‘Iuno’, ‘Tanaquil’, ‘Siren’, // ‘mater’, ‘virtus’, ‘lux’, ‘Taygetē’,
‘Glycerium’” (Pmai 7,283-284).
“et prima quidem potest etiam secunda et tertia absentibus per se loqui, ut saepissime apud
comicos videmus induci personas, quae ipsae ad se loquantur, ut Simo in Andria: «Non
dubium est, quin uxorem nolit filius»” (Pmai 8,448).
74
“inveniuntur tamen apud comicos multa huiuscemodi neutrorum formam habentia mulierum
nomina, quibus articulos feminini generis necessario significationis gratia praeponere solent, ut
‘ haec Dorcium’, ‘ haec Glycerium’, ‘ haec Chrysium’, // ‘
haec Abrotonum’, ‘ haec Leontium’. hoc autem solet fieri adulationis
causa sive diminutionis aetatis” (Pmai 6,215-216).
“inveniuntur tamen apud comicos feminarum quoque propria, quae in hanc terminationem
diminutionis sive adulationis amatoriae causa proferuntur, ut ‘Glycerium’, ‘Philotium’,
‘Dorcium’, ‘Sophronium’, ‘Abrotonum’, quae quamvis articulos habeant femininos,
declinationem tamen et formam tam apud Latinos quam apud Graecos servant neutrorum”
(Pmai 5,148).
“In ‘um’ neutrorum tam Latinorum quam Graecorum et figurate femininorum apud comicos, ut
‘hoc regnum huius regni’, ‘hoc Pelium huius Pelii’, ‘haec Glycerium huius Glycerii’, ‘haec
Sophronium huius Sophronii’” (Pmai 7,295).
“apud Latinos quoque hoc idem invenitur pro nihilo in metris, et maxime apud vetustissimos
comicorum, ut Terentius in Andria: «Sine invídia laudem invénias et amicós pares»: est enim
iambicum trimetrum, quod, nisi sine invi pro tribracho accipiatur, stare [versus] non potest”
(Pmai 1,17).
COMMEMORO-ARE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“est quando amittit vim tam vocalis quam consonantis, ut cum inter q et aliam vocalem ponitur,
sicut iam commemoravimus, ut ‘quis’, ‘quoniam’” (Pmai 1,28).
COMMENDATIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. epistaltikê]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 183) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio)}.
75
C.2) {[≈ datiuus]}.
D) Job (1893: 67, 160); Serbat ([1981] 1988: 14).
E:)
(0) In genere:
(1.1) ACCIDENTIA (declinatio):
“post hunc est dativus, quem etiam commendativum quidam nuncupaverunt, ut ‘do homini
illam rem’ et ‘commendo homini illam rem’” (Pmai 5,185).
COMMENTVM-I > COMMENTARIVS-II
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.vv.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[1.- I/1.1: ARTES (auctor); /1.2: ARTES (per figuram)]}.
C.2) {[≈ ]}.
D) Kaster (1988); Lepschy ([1990] 1994: II,176-181); Hofman (1993); Luhtala (1993).
E:)
(0) In genere:
(1.1) ARTES (auctor):
“collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium
commentariis grammaticorum, quod gratum fore credidi temperamentum, si ex utriusque
linguae moderatoribus elegantiora in unum coeant corpus meo labore faciente, quia nec
vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis
grammaticae possident, cum veteres nostri in erroribus etiam, ut dictum est, Graecos
aequiperantes maximam tamen laudem sunt consecuti” (Pmai 1,2).
“igitur eos omnia fere vitia, quaecumque antiquorum Graecorum commentariis sunt relicta
artis grammaticae, expurgasse comperio certisque rationis legibus emendasse, nostrorum autem
neminem post illos imitatorem eorum extitisse” (Pmai 1,1).
“x, quae ab i incipit per anastrophen Graeci nominis , quia necesse fuit, cum sit semivocalis,
a vocali incipere et in se terminare, quae novissime a Latinis assumpta post omnes ponitur
literas, quibus Latinae dictiones egent (quod autem ab i incipit eius nomen, ostendit etiam
Servius in commento quod scribit in Donatum” (Pmai 1,8).
(1.2) ARTES (per figuram):
76
“‘ni’ quoque pro ‘ne’ accipitur, sicut supra dictus versus ostendit: «Ni teneant cursus, pro ‘ne
teneant’. quod etiam Donatus in commento Aeneidos affirmat” (Pmai 15,61).
“‘fastŭs’, quando a ‘fastidio’ est verbo, quartae est, quando vero pro annali accipitur, a fastis et
nefastis diebus sic dictum, frequentius secundae est. invenitur tamen et quartae. Lucanus in X:
«Nec meus Eudoxi vincetur fastibus annus», quod tamen errore Lucani prolatum dicit Servius
in commentario tertii libri Virgiliani, cum antiquiores quoque similiter idem protulisse
inveniantur” (Pmai 6,256).
“‘excudit’ enim tam praesens quam praeteritum potest intellegi, sed quia ‘suscepit’ subiunxit,
melius praeteritum intellegitur. idque etiam Servius in commentario Aeneidos comprobat his
verbis” (Pmai 10,515).
“haec acer arbor acri dicit Servius in commento Virgilii, cum nullum in ‘er’ femininum
secundae inveniatur” (Pmai 6,233).
COMMODITAS-ATIS >> COMMODVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ consonantia]; [≠ incommoditas, inconsonantia]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“Ergo naturae necessitas bipertita est in significatione et in commoditate, id est in consonantia
elementorum” (Pmai 8,370).
COMMODITAS-ATIS >> COMMODVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
77
(0.0) In genere:
“Et quia diximus, diversas in his esse significationes, commodum est eorum exempla
proponere. alia sunt possessiva, ut ‘Caesarianus’ miles, ‘Pompeiana’ domus, ‘Tullianum’
mancipium; alia et patriam significant et possessionem, ut ‘Romanus’ civis et ‘Romanus’ ager”
(Pmai 2,76).
“Praeteriti perfecti multiplices et variae sunt regulae. itaque commodum putavimus primo
quae in eo generalia esse contemplati sumus disserere, postea vero per singulas syllabas
tractare de eo” (Pmai 9,458).
COMMVNIO-ONIS >> COMMVNIS-E
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“Proprium vero naturaliter uniuscuiusque privatam substantiam et qualitatem significat et in
rebus est individuis, quas philosophi atomos // vocant, ut ‘Plato’, ‘Socrates’. itaque caret
communione naturali” (Pmai 2,58-59).
“alia vero omnia, id est quae nullam significationis naturalem communionem habent cum
femininis, masculina sunt, ut ‘gurgĕs’, ‘tramĕs’, ‘stipĕs’, ‘limĕs’, ‘poplĕs’, ‘fomĕs’, ‘caespĕs’,
exceptis in ‘gĕs’ desinentibus, quae in genetivo e servant” (Pmai 5,158).
(0.2) In genere (per figuram):
“ideo autem communio generis est duplicis in ablativo terminationis causa, quod simplicia
unius generis inveniuntur, quorum ablativus in e solam exit, et tamen composita ab eo, si
communia trium generum sint, tam in e quam in i finiunt eundem casum: ‘haec ops ab ope’,
‘hoc cor a corde’, ‘hoc caput a capite’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops ab inope’ vel ‘inopi’”
(Pmai 7,341).
COMMVNIO-ONIS >> COMMVNIS-E
A) {[1. koinós; 2. mésos]}.
78
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 229-230, 244); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]; [1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in
genere); /1.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]; [2.- IV/2.0: ACCIDENTIA (in genere);
/2.1: ACCIDENTIA (per figuram)]; [3.- VI/3.1: PROSODIA (per figuram)]}.
C.2) {[≈ ; praepositiuus; ; ]; [>< activa, deponens, neutra, passiva; ; epicoenus, femininus,
masculinus, muliebris, neuter, omnis, promiscuus ; breuis, longus]}.
D) Bachmann ([1828] 1965: 303); Job (1893: 56, 61-63, 71, 117-118, 128, 143-144, 152, 153,
155, 162); Lambert (1908: 67-71); Schreiner (1954: 53-55); Rossi (1963: 57sqq.); Michael
(1970: 110-112); Álvarez Huerta (1998: III,29); Lepschy ([1990] 1994: II,118,n. 137);
González-Luis (1991); Colombat (2001: 308; 2007); Lenoble et alii (2001: 284); Basset (2007:
59, 66, 68); Bonnet (2007: 178-180, 180, 185); Luhtala (2007b: 128-129); Munizi (2007: 218);
Nicolas (2007: 388); Stoppie et alii (2007: 210-211); Swiggers & Wouters (2009: 352; 2011:
17); Flobert (2009: 334-336); Groupe Ars (2010: 117,n. 88, 161,n. 169, 171,n. 186, 235,n.
289).
E:)
(0.1) In genere:
“sua quoque industria ad communem literatoriae professionis utilitatem congrua rationis
proportione vel addere vel mutare tractantes” (Pmai 1,2).
“similiter ‘homo est animal rationale, mortale, disciplinae capax’, cum unam substantiam
significo quamvis multorum communem, non egeo coniunctionibus, quae diversas solent res
coniungere” (Pmai 11,554).
“quod // autem ab activis et communibus venientia communem habent significationem, usus
quoque probat” (Pmai 8,412-413).
“A communi verbo quattuor nascuntur participia, praesentis sive praeteriti // imperfecti, quod
activam solum habet significationem, ut ‘criminor criminans’, ‘ ’ ‘
’, praeteriti perfecti et plusquamperfecti, quod communem habet
significationem tam passivi quam activi, ut ‘criminatus’ ‘ ’ ‘ ’,
futuri unum activum in ‘rus’ desinens, ut ‘criminaturus’, et unum passivum in ‘dus’, ut
‘criminandus’” (Pmai 11,566-567).
“sicut autem supra docuimus, communem habent significationem ab activis vel communibus
nata, ut ‘oratum’, ‘ ’ ‘ ’, ‘oratu’, ‘
’ ‘ ’ ‘ ’, idem enim significamus”
(Pmai 8,412).
“inter mobilia tamen nomina eiusdem formae et haec (id // est supina) hoc interest, quod haec,
sive ab activis sive a communibus nascantur, communem habent significationem, ut ‘amandi’,
, id est ‘ ’ ‘ ’, illa vero passivam solam, ut
‘amandus’, , id est ‘qui debet amari’, ‘amanda’, , ‘amandum’, ”
(Pmai 8,425-426).
79
“Nomen est pars orationis, quae unicuique subiectorum corporum seu // rerum communem vel
propriam qualitatem distribuit. dicitur autem nomen vel a Graeco, quod est ‘ ’ et adiecta
‘ ’, dictum a tribuendo, quod ‘ ’ dicunt, vel, ut alii, nomen quasi notamen, quod
hoc notamus uniuscuiusque substantiae qualitatem. et communem quidem corporum
qualitatem demonstrat, ut ‘homo’, propriam vero, ut ‘Virgilius’, rerum autem communem, ut
‘disciplina’, ‘ars’, propriam, ut ‘arithmetica Nicomachi’, ‘grammatica Aristarchi’” (Pmai 2,56-
57).
“et animadvertendum, quod huiuscemodi nomina vel substantiae sunt infinitae atque
communis, ut ‘quis’, ‘qui’; vel qualitatis, ut ‘qualis’, ‘talis’” (Pmai 2,61).
“et quia multae inveniuntur formae communes tam denominativis quam verbalibus nec non
etiam participialibus et adverbialibus, non incongruum esse existimo, de his quoque in loco una
tractare” (Pmai 4,117).
“Hae, ut diximus, species omnes fere communes sunt tam principalium quam derivativorum”
(Pmai 2,62).
“Aliae fere omnes species in nominibus inveniuntur appellativis. sunt autem hae: adiectivum,
ad aliquid dictum, quasi ad aliquid dictum, gentile, patrium, interrogativum, infinitum,
relativum vel demonstrativum vel similitudinis, collectivum, dividuum, facticium, generale,
speciale, ordinale, numerale, absolutum, temporale, locale. hae species communes sunt et //
principalium [id est primae positionis] nominum et derivativorum” (Pmai 2,59-60).
“Appellativorum multae sunt species, quarum quaedam communes inveniuntur cum propriis,
sive sint primae positionis sive derivativa” (Pmai 2,59).
“Hoc autem interest inter proprium et appellativum, quod appellativum naturaliter commune
est multorum, quos eadem substantia sive qualitas vel quantitas generalis specialisve iungit”
(Pmai 2,58).
“cum igitur evenit, ut multi eodem nomine proprio nuncupentur, fortuitu et sola voce, non
etiam intellectu communis alicuius substantiae vel qualitatis hoc fieri solet” (Pmai 2,59).
“‘Aeneas’ Anchisae filius et Silvius ‘Aeneas’, ‘Pyrrhus’ filius Achillis et ‘Pyrrhus’ rex
Epirotarum, ‘Aiax’ Telamonius et ‘Aiax’ Oilei filius. haec enim non naturaliter communia
sunt, quippe nullam qualitatem communem significant, sed casu diversis contigere personis”
(Pmai 5,175).
“‘Telamonius natus’, ‘Euandrius ensis’, et vide, quod appellativa magis asciscunt, quae
communis sunt qualitatis” (Pmai 12,588).
“nomen est proprie uniuscuiusque suum, ut ‘Paulus’ [proprium]; cognomen, cognationis
commune, ut ‘Scipio’” (Pmai 2,58).
“si igitur similitudinis causa huiuscemodi nominum demonstrationes proferuntur, quae est in
communi qualitate vel quantitate, qua carent pronomina, quae dubitatio est, nomina magis
haec esse appellativa?” (Pmai 13,21).
80
“cum enim omnia haec ad certum numerum vel quantitatem referuntur, quomodo possint esse
pronomina, quae et omnia qualitate vel quantitate carent et loco propriorum, quae sunt
individua, hoc est nihil commune vel generale habentia, accipi solent?” (Pmai 13,20).
“Haec enim quoque, quae a qualitate vel quantitate sumuntur speciali, id est adiectiva,
naturaliter communia sunt multorum: adiectiva autem ideo vocantur, quod aliis appellativis,
quae substantiam significant, vel etiam propriis adici solent ad manifestandam eorum
qualitatem vel quantitatem, quae augeri vel minui sine substantiae consumptione possunt, ut
‘bonum animal’, ‘magnus homo’, ‘sapiens grammaticus’, ‘magnus Homerus’” (Pmai 2,58).
“nec non ab appellativis quoque derivata, quamvis sint multorum communia possessorum, non
tamen sic possunt esse communia, quomodo pronomina, ut ‘humanus’, ‘marinus’” (Pmai
12,588).
“Nec mirum, supra dicta pronomina unius causa idem pati, cum in aliis quoque quibusdam
structuris haec eadem sola communes habent quasdam proprietates” (Pmai 12,595).
“Alia localia. haec quoque vel discretas vel communes habent locorum significationes [...].
Communes, ut ‘peregre sum, peregre abeo, peregre advenio, peregre transeo’” (Pmai 15,83).
“interiectionum autem pleraeque communes sunt naturaliter omnium gentium voces” (Pmai
1,20).
{IN ACCIDENTIBVS ETC.}
“Commune habent possessiva pronomina cum possessivis nominibus, quod in utrisque
possessio subauditur, quod binae intelleguntur personae, quod in genetivos primitivorum
similiter resolvuntur cum possessione; non commune, quod pronomina possessiva omnis sunt
communia possessoris, nomina vero possessiva non omnis” (Pmai 12,588).
“Alii vero casus plurales in tribus generibus communem possident regulam” (Pmai 7,306).
“geminata vero t ante o unum, ‘mitto misi’, et in ‘sto’ unum, ‘sisto’, cuius praeteritum quando
activam habet significationem, tam in simplici quam in composito deficit; quando vero
absolutam et similem ‘sto’ verbo, commune cum eo habet praeteritum, ut ‘resisto’ vel ‘resto
restiti’, ‘consisto’ et ‘consto constiti’, ‘persisto’ et ‘persto perstiti’” (Pmai 10,537).
“Congregativa loci sunt et temporis communia, ut ‘simul, una’, in eodem loco et in eodem
tempore, ut Virgilius: «simul hoc, simul ingens»” (Pmai 15,87).
“alia communia diversorum temporum, ut ‘olim, dudum, quondam’” (Pmai 15,81).
“Ordo accidere dicitur coniunctionibus, qui communis est paene omnibus dictionibus” (Pmai).
“verbum autem quamvis a verberatu aeris dicatur, quod commune accidens est omnibus
partibus orationis, tamen praecipue in hac dictione quasi proprium eius accipitur, qua
frequentius utimur in omni oratione” (Pmai 8,369).
(0.2) In genere (per figuram):
81
“sciendum tamen, quod, quamvis et in nominibus et pronominibus et in participiis inveniantur
voces communes singularis et pluralis numeri - ut ‘poetae’, ‘viri’, ‘fluctus’ genetivi singulares
et nominativi plurales sunt, similiter ‘caedes’, ‘verres’, ‘dies’, ‘res’ nominativi tam singulares
sunt quam plurales, ‘ipsi’ vero et ‘isti’ et ‘illi’ dativi singulares et nominativi plurales -, in
verbo numquam hoc invenitur apud Latinos” (Pmai 8,451). “nec solum in nominibus, sed etiam in pronominibus invenies quaedam communia utriusque
numeri, ut in his, quae genetivum vel dativum singularem in i terminant et similiter
nominativum pluralem: ‘mei’, ‘tui’, ‘sui’, ‘nostri’, ‘vestri’, ‘illi’, ‘isti’, ‘ipsi’, ‘ei’. ‘qui’ quoque
tam singularis est nominativus quam pluralis” (Pmai 5,174).
“cum igitur duo in pronomine quoque, quomodo in nomine, sint numeri, singularis et pluralis,
sunt quaedam numero communia, ut ‘idem’, dicimus enim ‘idem vir’ et ‘idem viri’” (Pmai
12,597). “sunt alia non solum numero, sed etiam diverso genere communia, ut ‘haec mulier’ et ‘haec
mancipia’” (Pmai 12,597).
“‘meus mei, noster nostri’. unde ‘suus’, quia et primitivum eius utriusque est numeri
commune, id quoque intrinsecus utriusque est numeri commune tam per singularem quam
pluralem declinationem: dicimus enim ‘suus illius’ et ‘suus illorum’” (Pmai 12,597).
“si dicam ‘taurina vestigia’, possunt et unius et multorum intellegi taurorum, in pronominibus
vero non, quia tam per singularem quam per pluralem numerum positiones sunt, excepto
‘suus’, cuius primitivum, id est ‘sui’, commune est utriusque numeri” (Pmai 12,589).
“necessario igitur, cum tria pronomina pro uno habuimus, deficit ‘sui’ nominativo et
communes habuit numeros” (Pmai 13,5).
“et quia primitivum tam singularis quam pluralis est numeri commune, derivativum quoque
intrinsecus, ex qua parte possessoris persona significatur per genetivum primitivi, ex quo
nascitur, utriusque est numeri commune, ut ‘suus’ illius et ‘suus’ illorum” (Pmai 12,580).
“in plurali vero numero, quia tertia persona, id est ‘sui’, tam singularis communis est quam
pluralis numeri, prima et secunda sibi congruunt, ‘nos vos, nostrum’ vel ‘nostri vestrum’ vel
‘vestri, nobis vobis, nos vos, a nobis a vobis’” (Pmai 13,3).
(1.0) PARTES ORATIONIS (in genere):
“Et sciendum, quod non ex omni significatione omnia tempora inveniuntur. nam cum quinque
sint significationes, id est activa, neutra, passiva, communis, deponens: ab activa quidem et
neutra praesentis et futuri veniunt participia, ut ‘amans’, ‘amaturus’. in quibus quia praeteritum
deficit, loco participii verbo utimur et nomine infinito, ut ‘qui amavit’, , id est
” (Pmai 11,564).
“Activa igitur et passiva et communia certam et praefinitam habent significationem, neutra
vero et deponentia variam” (Pmai 8,374).
“quod // autem ab activis et communibus venientia communem habent significationem, usus
quoque probat” (Pmai 8,412-413).
82
“‘despicor’ commune accipiebant” (Pmai 8,385).
“ab ‘aperio’ quoque activo videtur quibusdam esse ‘experior’ commune et ‘opperior’
deponens” (Pmai 8,400).
“Ex aliis quoque significationibus plurima simplicia in alias, cum componantur, transire
invenies, ut ‘plecto’ activum, unde Terentius: «Ego plectar pendens»; sed ab eo composita tam
deponentia quam communia inveniuntur” (Pmai 8,399).
“sunt alia, quae, si ablativo iungantur, passiva sunt vel communia, sin per se proferantur,
absoluta, ut si dicam ‘videor a te’, passivum est, sin ‘videor esse bonus’, ut significet
‘ ’, est absolutum” (Pmai 8,389).
“Impersonale autem verbum suae cuiusdam est significationis et solet vel a neutris activam vel
absolutam vim habentibus, non tamen passivam, plerumque nasci, ut ‘statur’, ‘curritur’,
‘vivitur’, ‘ambulatur’, vel ab activis, ut ‘amatur’, ‘legitur’, a passivis vero vel communibus vel
deponentibus numquam, nisi ab uno ‘misereor miseret’, sed magis id quoque a ‘misereo’ est”
(Pmai 8,425).
“A communi verbo quattuor nascuntur participia, praesentis sive praeteriti // imperfecti, quod
activam solum habet significationem, ut ‘criminor criminans’, ‘ ’ ‘
’, praeteriti perfecti et plusquamperfecti, quod communem habet
significationem tam passivi quam activi, ut ‘criminatus’ ‘ ’ ‘ ’,
futuri unum activum in ‘rus’ desinens, ut ‘criminaturus’, et unum passivum in ‘dus’, ut
‘criminandus’” (Pmai 11,566-567).
“Supra dictas formas servant in participio praeteriti communia et deponentia, quae facile ex
simili terminatione passivorum dinosci possunt, quomodo faciant per singulas coniugationes
participia praeteriti temporis. neutra pauca habent praeteritum, ut supra dictum est: ‘caeno
caenatus’, ‘prandeo pransus’, ‘iuro iuratus’, ‘careo cassus’” (Pmai 11,573).
“nascuntur autem a verbis passivis et communibus et deponentibus et neutropassivis et
quibusdam neutris: a passivis, ut ‘amatu amatus’, ‘domitu domitus’, ‘doctu doctus’, ‘deletu
deletus’, ‘mersu mersus’, ‘pexu pexus’, ‘auditu auditus’; a communibus: ‘criminatu
criminatus’, ‘osculatu osculatus’” (Pmai 11,558).
“a communi quoque verbo, quod in futuro tempore duo habet participia, unum quidem
activum in ‘rus’, alterum vero // passivum in ‘dus’, illud, quod in ‘rus’ desinit, secundum
praedictam fit regulam: ‘criminatu criminaturus’, ‘osculatu osculaturus’” (Pmai 11,557-558).
“et quia superius diximus, quod verba activa vel neutra carent praeteriti temporis participio,
sicut et passiva et communia et deponentia deficiunt in participiis instantis temporis” (Pmai
11,574).
“sicut autem supra docuimus, communem habent significationem ab activis vel communibus
nata, ut ‘oratum’” (Pmai 8,412).
“inter mobilia tamen nomina eiusdem formae et haec (id // est supina) hoc interest, quod haec,
sive ab activis sive a communibus nascantur, communem habent significationem, ut ‘amandi’,
83
, id est ‘ ’ ‘ ’, illa vero passivam solam, ut
‘amandus’, , id est ‘qui debet amari’, ‘amanda’, , ‘amandum’, ”
(Pmai 8,425-426).
{IN ACCIDENTIBVS}
“In passivis et communibus et deponentibus, id est in omnibus verbis in ‘or’ terminantibus,
desunt tempora praeteriti perfecti et omnia, quae ex his nascuntur” (Pmai 8,419).
(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“In ‘or’ vero terminantia tres species habent: passivam, quae ex activis nascitur et semper
passionem significat exceptis supra dictis, communem, quae una terminatione tam actionem
quam passionem significat, deponentem, quae cum similem habeat communibus positionem in
‘or’ desinendi” (Pmai 8,374).
“sunt alia verba, quae quamvis non ab activis proficiscentia tamen passivam semper habent
formam. et ex his quaedam eadem voce utrumque significant, id est actionem et passionem, ut
est ‘osculor te’ et ‘osculor a te’, ‘criminor te’ et ‘criminor a te’. haec communia nominamus”
(Pmai 8,378).
“‘auxilior te’ et ‘a te’, similiter ‘adminiculor’, ‘auguror’, ‘adhortor’, ‘apiscor’, ‘abominor’,
‘consequor’, ‘amplector’, ‘adorior’, ‘abutor’, ‘admiror’, ‘antestor’, ‘aggredior’, ‘aspernor’,
‘architector’, ‘assector’, ‘argumentor’, ‘reor’, ‘vereor’, ‘solor’ ‘arbitror’, ‘blandior’, ‘consolor’,
‘conspicor’, ‘comminiscor’, ‘complector’, ‘calumnior’, ‘carnificor’, ‘despicor’, ‘demolior’,
‘dominor’, ‘depeculor’, ‘delargior’, ‘ementior’, ‘exordior’, ‘experior’, ‘frustror’, ‘hortor’, ‘for
faris fatur’, ‘meditor’, ‘obliviscor’, ‘metor’, ‘adulor’. haec plerique deponentia esse confirmant
ideo, quia frequens usus eorum significationis est activae; communia vero esse defendit cum
natura ipsius sensus, tum veterum non improbanda auctoritas, a qua quae potuimus a diversis
colligere libris exempla proferamus” (Pmai 8,379).
“similiter ‘moror’ commune est et absolutum” (Pmai 8,389).
“sicut autem supra docuimus, communem habent significationem ab activis vel communibus
nata, ut ‘oratum’, ‘ ’ ‘ ’, ‘oratu’, ‘
’ ‘ ’ ‘ ’, idem enim significamus”
(Pmai 8,412).
“sed sciendum, quod verbis quoque plurimis, quae nunc in usu deponentia sunt, veteres sicut
communibus usi sunt, de quibus, cum de verbo tractabamus, docuimus” (Pmai 11,568).
“‘horto’ quoque pro ‘hortor’ et ‘largio’ pro ‘largior’ dicebant, quae sunt communia” (Pmai
8,392).
“quidam tamen participium accusativi casus pluralis hoc magis esse volunt, ne sit communis
extrema syllaba: ‘euantis Phrygias’ pro ‘bacchantis’” (Pmai 6,220).
“praeterea gerundia tam ab activis quam a communibus nascentia tam activam quam passivam
habent significationem, nomina vero mobilia supra dictae formae, id est in ‘dus’ et ‘da’ et
‘dum’ desinentia, unam et magis passivam” (Pmai 8,411).
84
“Pro omni autem tempore infiniti verbi solent accipi; dicimus enim ‘legendi causa in honore
fui’ et ‘sum’ et ‘ero’ ‘ ’ ‘ ’ ‘
’ ‘ ’ ‘ ’ ‘
’. quod // autem ab activis et communibus venientia communem habent
significationem, usus quoque probat” (Pmai 8,412-413).
“hoc idem pronomen, hoc est ‘ipse’, quidam commune existimaverunt, quia tribus adiungitur
personis: ‘ego ipse’, ‘tu ipse’, ‘ille ipse’; non est tamen verum” (Pmai 12,579).
“unde commune articulum sive articulare pronomen tam masculini quam feminini generis
assumit, ut ‘hic sacerdos’ et ‘haec sacerdos’” (Pmai 5,141).
{IN PROSODIA per figuram}
“quando autem ordinem mutant, mutant etiam accentum, nisi differentia prohibeat, quod etiam
coniunctiones apud Latinos praepositivae vel communes, si postponantur, facere solent, ut
‘igitur, quoniam, saltem’; praepositae autem gravantur omnibus syllabis, postpositae acuuntur
in principio” (Pmai 14,24).
(2.0) ACCIDENTIA (in genere):
“In a desinentia nomina sive Latina seu Graeca, masculina vel feminina vel communia, addita
e faciunt genetivum in ‘ae’ diphthongum, ut ‘hic scriba huius scribae’, ‘haec Musa huius
Musae’, ‘hic’ et ‘haec auriga huius aurigae’” (Pmai 6,195).
“In ‘ul’ brevem masculini vel communis Latina: ‘hic consŭl huius consulis’, ‘hic’ et ‘haec exŭl
huius exulis’” (Pmai 7,313).
“In ‘o’ correptam, quam frequenter et producunt poetae, masculina desinunt vel feminina vel
communia Latina vel notha: ‘hic Cicerŏ huius Ciceronis’, ‘hic leŏ huius leonis’, ‘haec virgŏ
huius virginis’, ‘hic’ et ‘haec homŏ huius hominis’” (Pmai 7,312).
“‘nemo’ quoque, sive ex hoc compositum, ut quibusdam videtur, seu non, communis est
generis et similiter o in i convertit in genetivo: ‘neminis’” (Pmai 6,207).
“c quoque antecedente supra dictam servant regulam, id est ‘er’ in ‘ris’ convertunt in genetivo,
si sint communia vel in ‘is’ facientia feminina, ut ‘alacer alacris’, ‘acer acris’” (Pmai 6,229).
“In ‘or’ correptam masculina et feminina et neutra et communia tam // Graeca quam Latina:
‘hic Hectŏr huius Hectoris’, ‘hic oratŏr huius oratoris’, ‘haec uxŏr huius uxoris’, ‘hoc aequŏr
huius aequoris’, ‘hic’ et ‘haec auctŏr huius auctoris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc memŏr huius
memoris’” (Pmai 7,313-314).
“Quae vero tertiae declinationis nomina faciunt comparativa, vel communia sunt in ‘is’
desinentia et faciunt neutra in e, vel in ‘er’ sunt masculina facientia in ‘is’ feminina et in e
neutra, vel in ‘er’, ‘es’, ‘ns’” (Pmai 3,89).
“In ‘or’ desinentia Latina, si sint masculini generis aut feminini vel communis, accipiunt ‘is’ et
producta o faciunt genetivum, ut ‘hic orator oratōris’, ‘salinator salinatōris’, ‘haec uxor uxōris’,
85
‘soror sorōris’, ‘hic’ et ‘haec auctor auctōris’, ‘pallor pallōris’, ‘pudor pudōris’, ‘stridor
stridōris’, // ‘calor calōris’, ‘umor umōris’, ‘macor macōris’ [pro ‘macies’], ‘marcor marcōris’
[ipsa res], ‘fervor fervōris’, ‘rubor rubōris’, ‘mador madōris’” (Pmai 6,234-235).
“In ‘ur’ correptam Latina masculina et communia et neutra: ‘hic turtŭr huius turturis’, ‘hic’ et
‘haec augŭr auguris’” (Pmai 7,315).
“In ‘ur’ productam unum invenitur commune duum generum: ‘hic’ et ‘haec fūr huius furis’”
(Pmai 7,316).
“In ‘as’ correptam Graeca masculini vel feminini vel neutri vel communis generis: ‘hic Arcăs
[proprium] ‘huius Arcadis’, ‘haec Pallăs huius Palladis’, ‘hoc Cerăs [proprium loci] ‘huius
Ceratis’, ‘hic’ et ‘haec Arcăs’ [gentile] ‘huius Arcadis’” (Pmai 7,316).
“In ‘as’ desinentia Latina masculini generis sunt vel feminini vel communis et ablata s, addita
‘tis’ faciunt genetivum, ut ‘hic Maecenas Maecenatis’, ‘haec civitas civitatis’, ‘hic’ et ‘haec
Arpinas huius Arpinatis’” (Pmai 6,238).
“In ‘es’ correptam Latina masculini vel communis generis cum sint, mutant e in i ablata s et
addita ‘tis’ faciunt genetivum, ut ‘hic milĕs huius militis’, ‘tramĕs tramitis’, ‘termĕs termitis’,
‘mergĕs mergitis’, ‘hic’ et ‘haec sospĕs sospitis’, ‘pedĕs peditis’, ‘equĕs equitis’, ‘hic’ et ‘haec
superstĕs huius superstitis’, ‘gurgĕs gurgitis’, ‘hic’ et ‘haec divĕs divitis’” (Pmai 6,240).
“In ‘es’ productam tam Graeca quam Latina masculini generis vel feminini vel communis: ‘hic
Chremēs huius Chremetis’ et ‘Chremis’, ‘hic verrēs huius verris’, ‘haec caedēs huius caedis’,
‘hic’ et ‘haec herēs huius heredis’” (Pmai 7,317).
“excipitur ‘exanguĭs’, quod, quia commune est in ‘is’ brevem desinens et in e brevem facit
neutrum, parem habuit nominativo genetivum ‘huius exanguis’, quomodo omnia similia”
(Pmai 6,271).
“In ‘is’ correptam tam Graeca quam Latina masculini generis vel feminini vel communis: ‘hic
Parĭs huius Paridis’ vel ‘Paris’, ‘hic collĭs huius collis’, ‘haec Thetĭs huius Thetidis’, ‘haec
cuspĭs huius cuspidis’, ‘hic’ et ‘haec utilĭs huius utilis’” (Pmai 7,317).
“In ‘is’ productam Graeca et Latina masculina vel feminina vel communia: ‘hic delphīs’ vel
‘delphin huius delphinis’, ‘hic Arīs’ [proprium] ‘huius Arinis’” (Pmai 7,317).
“In ‘os’ productam Graeca et Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis generis:
‘hic herōs huius herois’, ‘hic nepōs huius nepotis’, ‘haec dōs huius dotis’, ‘hoc ōs huius oris’,
‘hic’ et ‘haec compōs huius compotis’” (Pmai 7,318).
“In ‘us’ productam Graeca vel Latina masculina vel feminina vel communia vel neutra, ut ‘hic
Melampūs huius Melampodis’, ‘hic mūs huius muris’, ‘haec virtūs huius virtutis’, ‘hic’ et
‘haec sūs huius suis’, ‘hoc tūs huius turis’” (Pmai 7,318).
“sunt autem nomina in ‘us’ desinentia communia quattuor, duo in ‘us’ productam monosyllaba
et duo disyllaba in ‘us’ correptam, de quibus supra diximus, ‘hic’ et ‘haec sūs suis’, ‘grūs
gruis’” (Pmai 6,265).
86
“itaque nominibus monosyllabis u longa est per omnes casus et similis declinatio supra dicti
nominis, ut ‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’, exceptis ‘grūs’ et
‘sūs’, quae sola in monosyllabis communia inveniuntur et in nominativo producuntur, in
obliquis vero corripiuntur, quod apud Graecos quoque productum in nominativo reliquos
casus corripit” (Pmai 6,265).
“unum commune, quod n habet interpositam in nominativo et eam in obliquis casibus amittit,
‘hic’ et ‘haec coniunx coniugis’” (Pmai 5,166).
“In ‘er’ communia, quae non exeunt etiam in ‘is’, per e solam invenio proferentia ablativum:
‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc pauper a paupere’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc degener a degenere’, ‘hic’ et
‘haec’ et ‘hoc uber ab ubere’, ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 7,343).
“masculina quoque vel communia in ‘er’ vel in ‘is’ desinentia, si faciunt in e neutra, ablativum
in i efferunt, ut ‘hic pedester haec pedestris hoc pedestre ab hoc’ et ‘ab hac pedestri’, ‘saluber
salubris salubre ab hoc’ et ‘ab hac salubri’” (Pmai 7,334).
“‘primate’, ‘optimate’, ‘Arpinate’, et ablativus in i, more eorum, quae in ‘is’ desinentia, cum
sint communis generis et faciant in e neutrum, in i terminant ablativum: ‘a primati’, ‘optimati’,
‘Arpinati’” (Pmai 4,129).
“‘bipennis’ commune est et habet etiam neutrum, ideo ablativum ‘a bipenni’ facit. Virgilius in
XI: «ferro sonat alta bipenni / Fraxinus»” (Pmai 7,339).
“Genetivus et dativus supra dictae declinationis in ius terminantium communis est trium
generum: ‘ille illius illi’, et producitur paenultima i genetivi” (Pmai 13,6).
“omnia enim nomina vel pronomina, quae genetivum in ‘ius’ terminant, debent hunc
communem habere trium generum: ‘unus unius, una unius, unum unius’; ‘solus solius, sola
solius, solum solius’; ‘ille illius, illa illius, illud illius’” (Pmai 555,181).
“itaque masculinum quoque eorum est declinationem secutum propter rationem supra dictam in
‘ius’ terminantis genetivi, qui communis trium vult esse generum” (Pmai 5,181).
“Nominativus pluralis fit a genetivo singulari mutata ultima ‘is’ in ‘es’ productam in
masculinis et femininis et communibus, ut ‘huius cardinis hi cardinēs’, ‘huius consulis hi
consulēs’, ‘huius matris hae matrēs’, // ‘huius vatis hi’ et ‘hae vatēs’” (Pmai 7,349-350).
“nam si sint communia trium generum, sine dubio masculini quidem et feminini in ‘es’, neutri
vero in a proferunt nominativum pluralem, ut ‘hi’ et ‘hae sapientes’ et ‘haec sapientia’, ergo
‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc sapiens’” (Pmai 7,314).
“inveniuntur tamen quaedam, quae obliquos casus communes possident, quamvis nominativus
non sit communis, ut ‘plus’ cum sit neutri nominativus dumtaxat, genetivus eius communis
est trium generum nec non et dativus et ablativus, unde pluralia quoque tam in ‘es’ quam in a
invenimus: ‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’ vel ‘pluria’, unde compositum ‘compluria’”
(Pmai 7,315).
87
“‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’ vel ‘pluria’ […]. ablativus quoque tam in e quam in i
terminans invenitur, utpote communis trium generum, et accusativus pluralis tam in ‘es’ quam
in ‘is’” (Pmai 7,315).
“‘plus’ quoque videtur comparativum esse multi, sed singularis nominativus non invenitur nisi
neutri generis, pluralis vero etiam communis, ut ‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’” (Pmai
7,315).
“In x terminantia trium generum communia, quamvis in paucissimis // genetivum pluralem
absque i paenultima proferant - difficile enim invenies ‘audacum’ pro ‘audacium’ vel ‘felicum’
pro ‘felicium’” (Pmai 7,360-361).
{IN ACCIDENTIBVS [genus]}
“de tertia quoque si dicamus, de qua loquitur, commune invenitur trium personarum: nam et
de prima et de secunda et de tertia loquitur” (Pmai 12,584).
“communia trium generum desinunt in i, m, r, s, x, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc frugi’, ‘nequam’,
‘par’, ‘prudens’, ‘audax’” (Pmai 5,143).
“Genus masculinum, ut ‘amatus’, femininum, ut ‘amata’, neutrum, ut ‘amatum’, commune
trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc amans’” (Pmai 11,555).
“In ‘am’ unum invenitur commune trium generum et utriusque numeri, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
nequam’” (Pmai 5,148).
“In ‘am’ unum invenitur trium generum commune, quod derivantur a ‘nequeo’ vel ‘nequis’,
‘nequam’” (Pmai 4,123).
“In ‘ans’ Latina masculina vel communia duum vel omnis: ‘hic quadrans huius quadrantis’,
‘dodrans dodrantis’, ‘hic’ et ‘haec infans’ [ ] ‘huius infantis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
infans’ [ , huius] ‘infantis’ et ‘amans’, quod nomen est, cum pro amatore accipitur,
‘amantis’” (Pmai 7,319).
“In ‘ar’ productam Latina masculini vel communis vel neutri generis, et sunt vel monosyllaba
vel ex monosyllabis composita: ‘hic Nār huius Naris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc pār huius paris’,
‘dispār disparis’, ‘hoc fār huius farris’” (Pmai 7,313).
“unum etiam commune trium generum eiusdem extremitatis invenitur: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
par’ et quae ex eo componuntur, ‘impar’, ‘dispar’, ‘compar’, ‘separ’” (Pmai 5,150).
“In ‘er’ correptam masculina, feminina et neutra et communia, ut ‘hic patĕr huius patris’,
‘haec matĕr huius matris’, ‘hoc tubĕr huius tuberis’, ‘hic’ et ‘haec paupĕr huius pauperis’”
(Pmai 7,313).
“In ‘as’ productam Graeca et Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis generis, ut
‘hic Atlās huius Atlantis’, ‘hic Maecenās huius Maecenatis’, ‘haec civitās huius civitatis’, ‘hoc
vās huius vasis’, ‘hic’ et ‘haec Capenās huius Capenatis’” (Pmai 7,316).
88
“In ‘as’ Latina, si sint patriae, communis sunt generis, ‘hic’ et ‘haec Arpinâs’, ‘Sufenâs’,
‘Capenâs’, quorum ideo extrema syllaba circumflectitur, quia per syncopen ‘ti’ syllabae, sicut
saepe diximus, prolata sunt” (Pmai 5,155).
“Sunt alia in ‘as’ denominativa, quae plerumque similia sunt accusativo plurali primitivorum
suorum et sunt communia, ut ‘primâs’, ‘optimâs’, ‘Ravennâs’, ‘Capenâs’, ‘Arpinâs’,
‘Crotoniâs’, ‘Pontiâs’, ‘Larinâs’, // quae ideo in fine habent circumflexum accentum, quia per
syncopam proferuntur” (Pmai 4,128-129).
“cuius gentile non solum ‘cuias’, sed etiam ‘cuiatis’ proferebant communi genere. Plautus in
Poenulo: «Quid sit, cuiatis, unde sit, ne parseris. - / Quid est? cuiates estis? aut quo ex
oppido?” (Pmai 12,595).
“In duas desinentia consonantes, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et
‘haec’ et ‘hoc expers’, ‘prudens’, ‘inops’, ‘insons’” (Pmai 5,167).
“In ‘ebs’ correptam Latina omnis communia: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc caelĕbs huius caelibis’”
(Pmai 7,320).
“In ‘es’ correptam Latina masculina vel feminina vel communia duum vel trium generum, ut
‘hic Coclĕs huius Coclitis’, ‘haec segĕs huius segetis’, ‘hic’ et ‘haec milĕs huius militis’”
(Pmai 7,316).
“appellativa vero, si sint ad homines pertinentia, quae apud Graecos communia vel mobilia,
apud nos communia sunt, ut ‘herēs’, ‘locuplēs’, quod et neutrum est” (Pmai 5,159).
“In e desinentia derivativa neutra sunt, ut ‘sedile’, ‘monile’, ‘cubile’, ‘utile’, et quia pleraque a
communibus in ‘is’ terminantibus nascuntur, melius cum illis tractabuntur” (Pmai 4,121).
“et siquidem in ‘ns’ desinat, quod fit in praesenti tempore, quod est etiam praeteritum
imperfectum, sine dubio trium est generum commune ad formam nominum adiectivorum,
quae cum in duas desinunt consonantes, trium sunt generum communia” (Pmai 11,556).
“In ‘ens’ Latina masculina vel feminina vel communia duum vel trium generum: ‘hic Vfens
huius Vfentis’, ‘haec mens huius mentis’, ‘hic’ et ‘haec parens huius parentis’, ‘hic’ et ‘haec’
et ‘hoc prudens huius prudentis’” (Pmai 7,319).
“In ‘ers’ Latina omnis communia generis: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc iners huius inertis’” (Pmai
7,320).
“In ‘urs’ Latina communia trium generum: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc Tiburs huius Tiburtis’
[gentile]” (Pmai 7,320).
“In ‘us’ correptam Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis duum vel trium
generum: ‘hic lepŭs huius leporis’, ‘haec Venŭs huius Veneris’, ‘hoc tempŭs huius temporis’,
‘hic’ et ‘haec Ligŭs huius Liguris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetŭs huius veteris’” (Pmai 7,318).
“nam ‘vetŭs veteris’ commune est trium generum et ‘Ligŭs’ quoque ‘Liguris’ commune”
(Pmai 6,264).
89
“In ‘us’ terminans unum tertiae declinationis commune trium generum abiecta s assumit ‘lus’
in diminutivo, ut ‘vetus vetulus’, femininum ‘vetula’, neutrum ‘vetulum’” (Pmai 3,107).
“adiectiva vero omnia in x desinentia, sive e sive quacumque vocali alia antecedente,
communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc simplex’, ‘artifex’” (Pmai 5,165).
“Breviter quoque de generibus in x terminantium sic possumus dicere, quod in x desinentia
adiectiva communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc audax’, ‘artifex’, ‘felix’,
‘velox’” (Pmai 5,166).
“In ‘ax’ desinentia, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
capax’, ‘audax’, ‘contumax’, ‘pervicax’, ‘rapax’, ‘fallax’” (Pmai 5,164).
“In ‘ex’ correptam Graeca et Latina masculina et feminina et communia trium generum: ‘hic
Lelĕx huius Lelegis’, ‘hic grĕx huius gregis’, ‘haec ilĕx huius ilicis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
artifĕx huius artificis’” (Pmai 7,322).
“In ‘ex’ productam Latina masculina vel feminina sunt vel communia trium generum: ‘hic rēx
huius regis’, ‘haec lēx huius legis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc exlēx huius exlegis’” (Pmai 7,322).
“communium trium generum quinque, i m r s x, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc frugi’, ‘nequam’, ‘par’,
‘vetus’, ‘felix’” (Pmai 7,248).
“In ‘ix’ productam Graeca et Latina masculina vel feminina vel communia trium generum:
‘hic Phoenīx huius Phoenicis’, ‘haec cornīx huius cornicis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc felīx huius
felicis’” (Pmai 7,322).
“sunt alia communia non solum masculini et feminini, sed etiam neutri, et sunt adiectiva, ut
‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc felix’, ‘sapiens’” (Pmai 5,141).
“indeclinabilia vero communia sunt trium generum: ‘hi’ et ‘hae’ et ‘haec quattuor’, ‘quinque’,
‘sex’ et deinceps usque ad ‘centum’” (Pmai 5,145).
“a capite enim composita et duabus syllabis abundant in genetivo et trium sunt generum
communia” (Pmai 7,352).
“eius quoque nominativus in usu frequenti non est, sed illius, quod ex eo componitur,
commune omnis, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops huius inopis’” (Pmai 7,321).
“‘auctor’, quando significat, commune est, quando , ‘auctrix’ facit
femininum, sicut omnia verbalia in ‘or’ desinentia” (Pmai 5,154).
“In ‘ox’ correptam femininum: ‘nŏx noctis’, et ex hoc compositum commune: ‘hic’ et ‘haec’
et ‘hoc pernŏx pernoctis’. Iuvenalis: «si luditur alea pernox»” (Pmai 7,323).
“nam commune duum generum et epicoenum in participio inveniri natura ipsa prohibet”
(Pmai 11,555).
“communium vero masculini et feminini sex, a o l r s x, ut ‘hic’ et ‘haec advena’, ‘homo’,
‘vigil’, ‘auctor’, ‘custos’, ‘coniunx’” (Pmai 7,284).
90
“Prima declinatio habet terminationes in nominativo tres, ‘a as es’: in a tam Latinorum quam
Graecorum, tam masculinorum quam femininorum et communium, in ‘as’ vero et in ‘es’
Graecorum tantum et masculinorum, ut ‘hic scriba, poeta’, ‘haec Roma, Musa’, ‘hic’ et ‘haec
advena’, ‘hic Aeneas’, ‘hic Anchises’” (Pmai 7,284).
“In a igitur desinentia vel masculina sunt vel feminina vel communia vel neutra” (Pmai
5,143).
“inveniuntur tamen pauca verbalia, ut supra dictum est, masculina sive communia consonantes
verborum servantia, ut ‘scribo, hic scriba’, ‘lego, hic collega’, ‘fugio, hic’ et ‘haec perfuga’,
‘assequor assecula’, ‘advenio advena’, ‘convenio convena’, ‘vivo conviva’” (Pmai 4,121).
“quae vero, cum apud Graecos communia sunt vel mobilia, apud Latinos in a desinunt tantum
nec ex masculinis in ‘us’ desinentibus transformantur, communia tantum et paene omnia a
verbis sunt composita vel derivata, ut ‘hic’ et ‘haec agricola’, ‘caelicola’, ‘advena’, ‘parricida’,
‘Graiugena’, ‘conviva’” (Pmai 5,144).
“‘sus’ quoque commune abiecta s et assumpta ‘cula’ facit diminutivum ‘sucula’. Plautus in
rudente: «† Sucula. - Quin tu dierecta cum sucula et porculis»” (Pmai 3,108).
“In ‘il’ correptam masculini vel feminini vel communis sunt generis Latina: ‘hic pugĭl huius
pugilis’, ‘haec Tanaquĭl huius Tanaquilis’, ‘hic’ et ‘haec vigĭl huius vigilis’” (Pmai 7,312).
“In ‘il’ unum masculinum, ‘pugil’, unum femininum, ‘Tanaquil’, unum commune, ‘vigil’”
(Pmai 5,147).
In o masculina quidem et communia pauca inveniuntur derivativa, ut a cicere ‘Cicero’, ab eo
quod est ‘catus’ ‘Cato’ et a capite ‘Capito’, a labe ‘Labeo’, a latendo ‘latro’, a leniendo ‘leno’,
a comedendo ‘comedo’, a palpando ‘palpo’, ab epulando ‘epulo’.
“et adiectivis, quae si non in ‘is’ facient feminina, necessario communia // sunt (ut ‘celer’
masculinum ‘celeris’ facit femininum, cuius neutrum in e invenitur” (Pmai 5,151-152).
“‘Acer’ et ‘alacer’ et ‘saluber’ et ‘celeber’, quamvis ‘acris’ et ‘alacris’ plerumque faciant et
‘salubris’ et ‘celebris’ feminina, in utraque tamen terminatione communis etiam generis
inveniuntur prolata. Virgilius in VI: «alacris palmas utrasque tetendit»” (Pmai 5,152-153).
“neutra quoque in ‘or’ desinentia quattuor inveniuntur: ‘marmor’, ‘aequor’, ‘ador’, ‘cor’,
praeterea communia, quae etiam apud Graecos communia sunt: ‘memor’, ‘immemor’” (Pmai
5,154).
“In ‘or’ comparativa quidem communia sunt: ‘hic’ et ‘haec clarior’, ‘felicior’, ‘melior’,
‘minor’, excepto uno ‘hic senior’” (Pmai 5,154).
“‘rs’, x, communia vel trium generum, et assumunt ‘or’ dativo correpta i paenultima et faciunt
comparativum, ut ‘hic’ et ‘haec fortis’ et ‘hoc forte, huic forti, hic’ et ‘haec fortior’ et ‘hoc
fortius’” (Pmai 3,89).
91
“Et sciendum, quod omnia in ‘or’ desinentia comparativa communis sunt generis et mutantia
‘or’ in ‘us’ faciunt neutrum excepto uno, quod solum cum sit a positivo quantum ad suam
vocem fixo, servavit eius genus, ‘hic // senex, huic seni, hic senior’, quamvis hoc quoque
vetustissimi commune accipientes ‘hic’ et ‘haec senex’ proferebant” (Pmai 3,89-90).
“verbalia vero, quae hominibus imponi possunt, communia sunt, si sint tertiae declinationis, ut
‘augur’, ‘fur’. Horatius in I sermonum: «Iulius et fragilis Pediatia furque Voranus»” (Pmai
5,155).
“appellativa vero, si sint ad homines pertinentia, quae apud Graecos communia vel mobilia,
apud nos communia sunt, ut ‘herēs’, ‘locuplēs’, quod et neutrum est” (Pmai 5,159).
“In ‘is’ finita nomina, si sint adiectiva vel derivativa appellativa, communia sunt, et si ad
homines proprie solos pertinent, non faciunt ex se neutra, ut ‘hic’ et ‘haec civis’, ‘hic’ et ‘haec
hostis’” (Pmai 5,159).
“‘Quis’ etiam communis esse generis putaverunt vetustissimi, sicut apud Graecos .
Terentius in eunucho: «hunc oculis . . / // Nostrarum † quisquam non vidit, Phaedria»,
‘nostrarum quisquam’ dixit pro ‘quaequam’” (Pmai 13,8-9).
“In ‘os’ terminantia feminina tria inveniuntur: ‘cos cotis’, ‘dos dotis’, ‘glos gloris’; communia
quinque: ‘custos’, ‘sacerdos’, ‘bos’, ‘compos’, ‘impos’; neutra duo: ‘os oris’ et ‘os ossis’”
(Pmai 5,161).
“appellativa vero ad utrumque sexum hominum pertinentia communia utriusque, ut ‘hic’ et
‘haec coniunx, dux’, quae autem ad solos mares pertinent, masculina, et quae ad feminas,
feminina, ut ‘hic rex’, ‘haec paelex’” (Pmai 5,166).
“excipitur unum commune ‘hic’ et ‘haec dux’. in ‘ex’ supra syllabam i antecedente in
paenultima syllaba feminina sunt: ‘haec ilex’, ‘silex’” (Pmai 5,164).
“‘Gradivus Mars’ et ‘Ennosigaeus Neptunus’ et ‘Quirinus Romulus’. sed haec, quia
propriorum loco accipiuntur, comparari non possunt, quod est proprium adiectivorum, nec
egent adiectione aliorum nominum, quomodo communia adiectiva” (Pmai 2,60).
“composita sive ex masculinis sive ex femininis, si adiectiva fuerint, communia sunt, ut ‘hic
sanguis’, ‘hic’ et ‘haec exanguis’ et ‘hoc exangue’” (Pmai 5,160).
“in his sunt ponenda et illa omnia, quae apud Graecos vel communia sunt vel faciunt ex se
feminina: ‘princeps’ - ” (Pmai 5,167).
“Masculini generis terminales inveniuntur literae septem: a, o, l, n, r, s, x […]. communia in
easdem literas desinunt, quas et masculina, ut ‘hic’ et ‘haec advena’, ‘homo’, ‘vigil’, ‘tibicen’,
‘fidicen’ - ut quibusdam placet, nam usus eorum feminina in a terminat, ‘fidicina’ et ‘tibicina’ -
, ‘hic’ et ‘haec pauper’, ‘civis’, ‘dux’” (Pmai 5,142).
“In ‘ul’ quoque unum reperitur masculinum Latinum, ‘consul’, duo communia, ‘praesul’,
‘exul’, et barbara, ‘Suthul’, ‘Muthul’” (Pmai 5,147).
92
“Genera pronominum sunt quinque: masculinum, ‘hic’, femininum, ‘haec’, neutrum, ‘hoc’,
commune, ‘nostras’, ‘vestras’, trium generum, ut ‘ego’, ‘tu’” (Pmai 12,586).
“quomodo enim Graeci per tres personas primitivorum obliquos casus similiter habent
terminantes, qui et communes sunt omnium generum: , , ,
sic nos quoque illorum auctoritatem in plerisque secuti per tres personas habemus pronomina
similiter terminantia per obliquos casus et omnis communia generis: ‘mei tui sui, mihi tibi
sibi, me te se, a me a te a se’” (Pmai 12,586).
“‘meus, tuus, suus, noster, vester, nostras, vestras’, alterius sunt intrinsecus generis, hoc est
communis trium generum, in quo possessor ostenditur, et alterius extrinsecus, hoc est mobilis,
in quo possessio denuntiatur, quod terminatione consequenti discernitur, quomodo et numerus,
sicut supra docuimus, quamvis qualitatem ipsius possessionis non declarant, nisi adiungas
nomen” (Pmai 12,588).
“quodsi quis dicat ‘cur ergo etiam ‘is’, cum sit semper relativum, non est commune trium
generum?’, respondemus, quod ‘sui, sibi, se a se’, non solum relationis causa, quod supra
diximus, sed etiam ipsius terminationis singulorum casuum, qui consimiles sunt primae et
secundae, hoc habuit, ut confundat genera” (Pmai 12,586).
(2.1) ACCIDENTIA (per figuram):
“In i neutrum, ‘hoc gummi’, et a genetivis composita communia trium generum, ‘eiusmodi’
nam ‘nihili’, ‘frugi’, ‘mancipi’ obliqui sunt casus figurate cum omnibus casibus adiuncti”
(Pmai 5,145).
“duo tantum inveniuntur communia ‘nostrâs’ et ‘vestrâs’, quorum perfecta ‘nostrâtis’ erant et
‘vestrâtis’” (Pmai 12,586).
“nec mirum, tam in i quam in e comparativorum ablativos terminari, cum vetustissimi etiam
neutrum in ‘or’ finiebant et erat eadem terminatio communis trium generum, quae capax est,
ut docuimus, utriusque ablativi, tam in e quam in i terminantis” (Pmai 7,347).
“In ‘os’ masculina ablata s, addita ‘ris’ faciunt genetivum, ut ‘hic lepos leporis’, ‘ros roris’,
‘mos moris’, ‘flos floris’. excipitur ‘nepos nepotis’, quod quidam commune putaverunt,
quamvis femininum sit ‘neptis’” (Pmai 6,253).
“in e autem et i indifferenter desinunt in ablativo omnia, quae sunt communia trium generum,
ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc par ab hoc’ et ‘ab hac pare’ vel ‘pari’” (Pmai 7,339).
“ideo autem communio generis est duplicis in ablativo terminationis causa, quod simplicia
unius generis inveniuntur, quorum ablativus in e solam exit, et tamen composita ab eo, si
communia trium generum sint, tam in e quam in i finiunt eundem casum: ‘haec ops ab ope’,
‘hoc cor a corde’, ‘hoc caput a capite’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops ab inope’ vel ‘inopi’”
(Pmai 7,341).
“‘rudis’, quando commune est significans recentem, et neutrum in e facit, ‘hoc rude’, et
ablativum in i, ‘a rudi’, quando vero virgam, qua gladiatores donati cessabant gladiatura,
femininum est solum et ablativum in e finit” (Pmai 7,347).
93
“possit ‘ab hoc sospite’ et ‘sospiti’ dici, quod adhuc apud nullum legi, sed ‘ab hospite’ et
‘sospite’? Virgilius in VIII: «quo sospite numquam / Res equidem Troiae victas aut regna
fatebor». et fortassis quia haec sola in ‘es’ terminantium etiam in a faciunt feminina,
evitaverunt communium aliorum regulam ablativi, vel quod in heroico stare metro non possit
nisi in e terminans eorum ablativus” (Pmai 7,342-343).
“In ‘ix’ etiam feminina verbalia, quia possunt esse communia cum // neutris, ut ‘victrix’,
‘ultrix’, unde et ‘victricia’, ‘ultricia’, tam in e quam in i finiunt ablativum. Lucanus in I: «In
sua victrici conversum viscera dextra»” (Pmai 7,347-348).
“et in VI: «Curibus parvis et paupere regno» -, quamvis pluralis nominativus eorum, hoc est
neutrorum ex supra dictis nominibus, in usu frequenti non sit ex eis, quomodo neque ex aliis
communibus duum generum” (Pmai 7,314).
“Reperiuntur praeterea absque i facientia genetivum pluralem, quamvis ablativum et in e et in i
proferant, in ‘us’ et in ‘il’ et in ‘or’ trium generum et in ‘ex’ desinentia, quando sunt
communis generis, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetus a vetere’ vel ‘veteri veterum’” (Pmai 7,353).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram [genus]}
“nam commune et neutrum vocis magis qualitate quam natura dinoscuntur, quae sunt sibi
contraria. nam commune modo masculini modo feminini significationem possidet, neutrum
vero, quantum ad ipsius vocis qualitatem, nec masculinum nec femininum est” (Pmai 5,141).
“sed illud attendamus, quod adeo natura ipsius verbi et participii communis est trium generum,
quod sive vituperationis causa sive figurate licet maribus aptum verbum vel participium
feminis quoque adiungere et contra facere, utputa ‘bona anima futuit illam feminam’ pro
‘bonae animae vir’” (Pmai 11,556).
“‘vigil’, quod quidam duorum, quidam trium generum commune putant esse debere, ‘a vigile’
vel ‘vigili’ facit ablativum” (Pmai 7,342).
“alia vero omnia masculina sunt, ut ‘stellio’, ‘Anio’, ‘Cicero’, ‘Milo’, ‘Apollo’, ‘mango’,
‘praedo’, ‘ligo’, ‘carbo’, ‘sermo’, ‘quaternio’, exceptis paucis communibus, quae communia
esse tam ipsa natura quam exempla Graecorum nobis demonstrare possunt, apud quos vel
communia vel mobilia haec inveniuntur, ut ‘hic’ et ‘haec homo’,
, ‘hic’ et ‘haec latro’, ” (Pmai 5,146).
“‘homo hominis’, quod est commune - Cicero pro Cluentio, cum de eius matre loqueretur, ait:
«cuius ea stultitia est, ut eam nemo hominem appellare possit», et Lucanus in V de Phemonoe:
«atque hominem toto sibi cedere iussit / Pectore»” (Pmai 6,206).
“similiter mensium nomina in ‘is’ vel in ‘er’ desinentia ablativum per i finiunt: ‘Quintilis a
Quintili’, ‘Aprilis ab Aprili’, ‘September a Septembri’, ‘October ab Octobri’. Iuvenalis in V:
«Hesternum solitus medio servare minutal / Septembri». idem in III: «Pallere et vinum toto
nescire Decembri». possunt tamen haec etiam communia esse, unde ‘Kalendas Septembres’ //
dicimus” (Pmai 7,338-339).
“Et sciendum, quod omnia in ‘or’ desinentia comparativa communis sunt generis et mutantia
‘or’ in ‘us’ faciunt neutrum excepto uno, quod solum cum sit a positivo quantum ad suam
94
vocem fixo, servavit eius genus, ‘hic // senex, huic seni, hic senior’, quamvis hoc quoque
vetustissimi commune accipientes ‘hic’ et ‘haec senex’ proferebant” (Pmai 3,89-90).
“In ‘es’ correptam [si sint apud Graecos] communia vel mobilia, quae illi vocant. hoc
autem etiam ex ipsa rerum significatione potest cognosci in omnibus appellativis, utrum
possint necne femininorum quoque esse adiectiva vel etiam neutrorum. quod si ipsa exigat
significatio, in ‘es’ desinentia communia sunt, ut ‘hebĕs’ tam de mare quam de femina dicitur
- significat enim tardus et tarda -, ‘milĕs’ quoque ‘hic’ et ‘haec milĕs’” (Pmai 5,156).
“Sunt igitur patronymicorum formae apud Graecos tres: in ‘des’, quae dicitur communis apud
illos, quod in omni sermone possunt hac uti, qua sola Romanorum quoque poetae utuntur”
(Pmai 2,65).
“excipitur etiam ‘canis’ commune, quod et natura sic esse ostendit” (Pmai 5,160).
“‘molaris’ a mola derivatum potest esse commune, cum adiectivum est, sed quia plerumque ad
dentem vel lapidem refertur, usus frequens masculinum hoc profert” (Pmai 5,161).
“inveniuntur tamen et haec et omnia paene communia masculini et feminini, quod, etiam si
non faciant ex se neutra, saepe tamen neutris adiunguntur figurate - ut Virgilius in X: «Italiam
petiit fatis auctoribus; esto»” (Pmai 7,314).
“inveniuntur tamen quaedam ex communibus etiam neutro generi adiuncta, sed figurate per
, ut ‘advena’, ‘mancipium’” (Pmai 6,195).
“neutris quoque coniuncta haec (id est in ‘ĕs’ communia) inveniuntur, ut Virgilius in VII: «sed
haec tereti mos est aptare flagello»” (Pmai 5,157).
“quae igitur in plurali numero a terminationem non accipiunt, quae propria est neutrorum,
manifestum est, trium generum non esse communia, sed masculini et feminini, figurate tamen
per obliquos plerumque casus, // raro autem per nominativum coniungi etiam neutris, ut
Virgilius in VIIII: «Nulla dies umquam memori vos eximet aevo»” (Pmai 7,314-315).
(3.1) PROSODIA (per figuram):
“illud quoque non est praetermittendum, quod tribus consonantibus sequentibus potest fieri
communis syllaba, quando in principio syllabae sequentis post vocalem correptam s et muta et
post eam liquida sequatur, quippe cum s in metro subtrahi more soleat veteri, ut Horatius
sermonum libro primo: «Linquimus, insani ridentes praemia scribae»” (Pmai 2,52).
“Tempus unum vel duo vel etiam, ut quibusdam placet, unum semis vel duo semis et tria;
unum, si vocalis est brevis per se, ut ‘ămo’, vel si eam una consonans simplex consequitur, ut
‘caput’, unum semis in communibus syllabis, de quibus multi docuerunt, ut ‘lācrimae’” (Pmai
2,51).
“obicitur tamen huic illud, quod oportet ergo ‘oblitus’, ‘oblatus’, ‘obruo’, ‘abrado’ et similia, si
b transit in secundam syllabam more simplicium dictionum, primam communem habere in
metris, ut possit etiam corripi: sed hoc nusquam invenitur” (Pmai 2,45).
95
“quare cum f loco mutae ponatur [id est p et h sive ], miror hanc inter semivocales posuisse
artium scriptores: nihil enim aliud habet haec litera semivocalis nisi nominis prolationem, quae
a vocali incipit. sed hoc potestatem mutare literae non debuit: si enim esset semivocalis,
necessario terminalis nominum inveniretur, quod minime reperies, nec ante l vel r in eadem
syllaba poni posset, qui locus mutarum est dum taxat, nec communem ante easdem posita
faceret syllabam” (Pmai ).
“his quidam addunt non irrationabiliter m et n, quia ipsae quoque communes faciunt syllabas
post mutas positae, quod diversorum confirmatur auctoritate tam Graecorum quam Latinorum”
(Pmai 1,10).
“M quoque geminatur - ‘mordeo momordi’ -, quae loco mutae in multis fungitur: nam et ante n
posita communem facit syllabam, ut ‘Ramnes Ramnetis’, sicut ‘Chremes Chremetis’” (Pmai
1,23).
“et sciendum, // quod non solum ante l vel r, sed etiam ante m, ut supra docuimus, et n positae
mutae faciunt communes” (Pmai 2,51-52).
“praeterea m ante n posita fecerunt quidam communes, ut Callimachus in tertio : «
»” (Pmai 2,52).
COMMVTO-ARE >> COMMVTATIO-ONIS
A) {Gr. [1. exalássô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 168); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ muto]}.
E:)
(0.1) In genere:
“Graeca eiusdem terminationis, in vel vel genetivum Graecum terminantia, vel
vel in i commutantia faciunt genetivum Latinum, ut ‘ ,
Palamedēs Palamedis’, ‘ , Eteoclēs Eteoclis’, ‘ ,
Chremēs Chremetis’ et ‘Chremis’” (Pmai 6,244).
“in praeterito vero // perfecto et plusquamperfecto cum simplex verbum e longam habeat, non
potest compositio eam commutare, ut ‘ēgi exēgi, ēgeram exēgeram’; ‘fēci infēci, fēceram
infēceram’; ‘iēci iniēci, iēceram iniēceram’, quae sine dubio a simplicibus suis componuntur”
(Pmai 8,438-439).
(0.2) In genere (per figuram):
“sed rursus quasi consonanti digamma in eadem syllaba praeponere recusantes, commutabant
id in , ‘ ’, ‘ ’ dicentes” (Pmai 1,19).
96
COMMVTO-ARE >> COMMVTATIO-ONIS
A) {Gr. [1. enallagê; 2. exallagê; 3. metáthesis; 4. metálêpsis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [1-4]: 162, 168, 248, 249) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ immutatio, mutatio, permutatio]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“De singularum igitur coniugationum regulis latius mox tractabimus. sciendum tamen, quod
videmur in praeterito perfecto plerumque barytona quoque Graecorum imitari in
commutatione consonantium teste Didymo, qui ostendens omnia, quae habent in arte Graeci,
habere etiam Latinos, exemplis hoc approbat” (Pmai 14,27).
“in multis enim videmus commutatione terminationis genera quoque esse conversa, ut
‘haec cratera’, ‘haec charta’, ‘haec cera’, ‘haec
amphora’, ‘haec panthera’” (Pmai 5,156).
“aliae vero sibi sunt affines per commutationem, // id est quod invicem pro se positae
inveniuntur, ut breves et longae, quae habent aspirationem et quae carent ea, aliae autem per
coniugationem vel cognationem, ut b p f nec non g c cum aspiratione vel sine ea, x quoque
duplex, similiter d et t cum aspiratione sive sine ea et cum his z duplex, unde saepe d scribentes
Latini hanc exprimunt sono, ut ‘meridies’, ‘hodie’” (Pmai 1,23-24).
“b autem sequente vel p in m convertitur, l vero vel m, in eas commutatur, ut ‘imbuo’, ‘impius’,
‘combibo’, ‘compitum’, ‘collido’, ‘illudo’, ‘illido’, ‘immunis’, ‘communis’” (Pmai 2,49).
“‘asporto’ - in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa” (Pmai 14,47).
“‘excubo, excludo, efficio, effundo, effero’ in quibus et similibus x in f commutatur
euphoniae causa” (Pmai 14,48).
“In consonantibus quoque multae fiunt similiter commutationes. L triplicem, ut Plinio videtur,
sonum habet: exilem, quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille’, ‘Metellus’; plenum,
quando finit nomina vel syllabas et quando aliquam habet ante se in eadem syllaba
consonantem, ut ‘sol’, ‘silva’, ‘flavus’, ‘clarus’; medium in aliis, ut ‘lectum’, ‘lectus’” (Pmai
1,29).
“ergo si est a ‘pari’, r euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur; quibusdam
tamen a ‘parente’ videtur esse compositum et pro ‘parenticida’ per syncopam et
commutationem t in r factum ‘parricida’” (Pmai 1,26).
97
COMPAGO-INIS
A) {Gr. [1. synápheia; 2. sýnthesis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 359, 367, ) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“dicunt enim, oportere compaginem, qua cohaerent in compositione dictiones, immobilem
manere” (Pmai 5,180).
“sed si, quia compaginem videntur praestare nomini et verbo, non sunt partes orationis
dicendae, ergo nec partes corporis debemus accipere nervos, quia ligant membra et articulos,
quod penitus videtur absurdum” (Pmai 11,552).
“in omni enim casu sub uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus, et possumus
dicere, per singulos casus ea componi. quod dicentes non videmur contra supra dictam
Graecorum de compagine rationem facere” (Pmai 5,180).
“Quintus de generibus dinoscendis per singulas terminationes; de numeris; de figuris et earum
compage” (Pmai 1,3).
“nam si a praesenti dicam nasci , incipit labefactari compago //
compositionis, quod recusat ratio” (Pmai 5,180-181).
(0.2) In genere (per figuram):
“ideo autem addidimus ‘plerumque’, quod sunt quaedam, quae non servant compositionis
verborum compaginem, unde apparet, ea ex se composita, ut ‘effringor effractus’, ‘contingor
contactus’ et similia” (Pmai 11,568).
COMPARO-ARE >> COMPARATIO-ONIS >> COMPARATIVVS-A-VM >>
COMPARATIVE
A) {Gr. [1. synkrínô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 346); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
98
C.2) {[<s.c.>]}
D)
E:)
(0.0) In genere:
“ergo vel simplicia sunt vel decomposita plerumque, quae Graeci vocant, id est
a compositis verbis derivata, ut ‘efficio efficiens’, ‘intellego intellegens’; si enim ipsa per se
componantur non prius verbis compositis, transeunt in nominum vim, sicut etiam, si
comparentur: ‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’” (Pmai 11,568).
“a pare etiam derivativum, quod a verbo ‘paro’ nascitur (unde comparo comparas. // proprie
enim pares sunt, qui inter se possunt comparari) verbalium regulam servavit, ‘parilis’” (Pmai
4,131-132).
(0.1) In genere:
“‘amans amantior’. sed quando comparantur participia, transeunt in nominum
significationem” (Pmai 3,84).
“‘indulgens’, ‘amans’, ‘acceptus’, si // comparentur, nomina sunt: ‘indulgentior’, ‘amantior’,
‘acceptior’; sic et similia” (Pmai 11,568-569).
“inveniuntur tamen etiam in propriis quaedam huiuscemodi, ut ‘Gradivus Mars’ et
‘Ennosigaeus Neptunus’ et ‘Quirinus Romulus’. sed haec, quia propriorum loco accipiuntur,
comparari non possunt, quod est proprium adiectivorum, nec egent adiectione aliorum
nominum, quomodo communia adiectiva” (Pmai 2,60).
“‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad alieni aliquem comparatur etiam,
cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas movit bellum’” (Pmai 3,91).
“unde, quamvis in his quoque [comparativis] inveniantur quaedam diminutiva apud Latinos, ut
superius docuimus, non possunt tamen esse absoluta, cum a comparativis sint derivata et ipsa
quoque comparationem significent, ut ‘plusculus’, ‘maiusculus’, ‘minusculus’: necesse est
enim, ad aliquid ea comparari” (Pmai 3,101).
“alia autem diminutiva, id est omnia, quae non a comparativis derivantur, ex sese habent
diminutionem et nulli comparantur, ut ‘regulus’, ‘tantulus’” (Pmai 3,101).
“Superlativum est, quod vel ad plures sui generis comparatum superponitur omnibus vel per
se prolatum intellectum habet cum ‘valde’ adverbio positivi, ut ‘fortissimus Graecorum
Achilles’ id est ‘fortis super omnes Graecos’” (Pmai ).
“Sunt igitur quae comparari possunt nomina vel secundae vel tertiae declinationis” (Pmai
3,86).
99
“sciendum tamen, quod hic casus [id est ablativus] est quando pro genetivo, est quando pro
dativo accipitur Graeco: pro genetivo, quando praepositionibus vel adverbiis ablativi casus
subiungitur, ut ‘ex illo’, ‘de illo’, ‘ab illo’, ‘pro illo’, ‘coram illo’, ‘cum illo’, et quando
comparatur, ‘fortior illo’” (Pmai 5,190).
(0.2) In genere (per figuram):
“est quando comparativus ad comparativum // comparatur, ut ‘fortior Achilles Hectore,
fortiore Patroclo’” (Pmai 3,92-93).
“Cum igitur comparativa proprie ad positivum fieri soleant, invenitur tamen saepe
comparativus pro positivo per se positus […]. est quando pro positivo positus minus eo
significat et nulli comparatur, ut: «Tristior atque oculos lacrimis suffusa nitentes», ‘tristior’
enim hic ‘ex parte tristis’ significat” (Pmai 3,92).
“est quando pro positivo positus minus eo significat et nulli comparatur, ut: «Tristior atque
oculos lacrimis suffusa nitentes», ‘tristior’ enim hic ‘ex parte tristis’ significat” (Pmai 3,92).
“nec mirum, cum in nominibus quoque comparativis, si dicam ‘fortior’, incertum est, utrum
multo an parvo superet illum, ad quem comparatur” (Pmai 8,417).
“est quando ad contraria comparatur et minus positivo significat, ut: ‘mare Ponticum dulcius
quam cetera’. hic enim non ad dulcia, sed ad amara facta comparatione ostendit, parvum
aliquid dulcedinis quam cetera habere Ponticum mare” (Pmai 3,92).
“‘magis’ quoque [adverbium] non solum positivo, sed etiam comparativo iungitur, quando ipse
comparativus vel ad se vel ad alium comparatur, ut ‘Achilles Aenea fortior magis quam
iustior’ et ‘Aiax Vlixe fortior magis quam Diomede’” (Pmai 3,94).
COMPARO-ARE >> COMPARATIO-ONIS >> COMPARATIVVS-A-VM >>
COMPARATIVE
A) {Gr. [1. sýnkrisis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 346); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]; [1.- III/1.1: PARTES
ORATIONIS (adverbium)]}.
C.2) {[≈ collatio, gradus]; [>< casus, figura, genus, modus, numerus, persona, tempus, uox]}.
D) Job (1893: 87-91); Lambert (1908: 63-67); Schreiner (1954: 49-52); Glück (1967: 135-
158); Michael (1970: 108-110); Baratin (1989: 330-332, 469); Colombat (2001; 308; 2011:
228); Lenoble et alii (2001: 283, 287-289); Bonnet (2007: 196-197); Garcea (2007); Swigers &
Wouters (2011: 16); Groupe Ars (2013: 179,n. 39).
E:)
(0.0) In genere:
100
“Hoc quoque observandum est, quod ad comparationem aliarum consonantium, quae solent
mutari vel abici per casus, immutabiles sunt apud nos tres, l n r: per omnes enim casus eaedem
permanent, ut ‘sal salis’, ‘flumen fluminis’, ‘Caesar Caesaris’” (Pmai 1,21).
“qui nesciunt, quod ad comparationem bene sonantium ita sint nominatae, velut ‘informis’ dicitur
mulier, non quae caret forma, sed quae male est formata, et ‘frigidum’ dicimus eum, qui non penitus
expers est caloris, sed qui minimo hoc utitur: sic igitur etiam ‘mutas’, non quae omnino voce carent,
sed quae exiguam partem vocis habent” (Pmai 1,9).
(0.1) In genere:
“accidentia autem sunt, quae ex qualitate vel quantitate animi vel corporis vel extrinsecus forte
evenientium trahuntur, quae possunt incrementa vel diminutiones accipere, per quae
comparatio nascitur, sine quibus substantia intellegi potest: ea vero, nisi prior illa intellegatur,
esse non possunt” (Pmai 3,83).
“Fit autem comparatio vel ad unum vel ad plures tam sui generis quam alieni, quamvis Graeci
honoris causa suae gentis quam ratione veritatis dicunt, non posse ad multos sui generis fieri
comparationem. alii autem dicunt, hanc esse rationem, propter quam non utuntur tali
comparatione, // quod, cum ad plures sui generis fit comparatio, superlativo possumus uti, ut
‘fortissimus Graiorum Achilles’” (Pmai 3,85-86).
“‘amans illum’ participium est, ‘amo’ enim ‘illum’ dicimus, ‘amans’ autem ‘illius’ nomen, ut
‘amator illius’; itaque et tempus amittit et comparationem assumit, ut ‘amantior
amantissimus’” (Pmai 11,550).
“‘acceptus ab illo’ participium, quia et ‘accipior ab illo’, ‘acceptus illi’ nomen, ut ‘amicus illi’,
ideoque tempore quidem caret, comparationem vero asciscit, ut ‘acceptior acceptissimus’”
(Pmai 11,550).
“si enim dicam ‘homo’ vel ‘lapis’, substantiam demonstravi, cuius significatio nec augeri
potest nec minui, // sin aliquid accidens [homini vel lapidi] proferam, tunc habet locum
comparatio, ut ‘homo prudens’ et ‘prudentior’, ‘lapis niger’ et ‘nigrior’” (Pmai 3,83-84).
“ad aliquid enim [omnimodo] fit comparatio, ut ‘brevior’ dicitur ad brevem [et] ‘angustior’ ad
angustum” (Pmai 3,101).
“hae autem comparationes, quae ad personas vel res participes positivi fiunt, nascuntur a
dictionibus carentibus casu, id est a verbis, ut ‘detero deteris deterior’, et ab adverbiis sive
praepositionibus, ut ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’, ‘supra
superior’, ‘infra inferior’” (Pmai 3,83).
“‘hic’ et ‘haec potĭs’ et ‘hoc pote’ nomina esse, ostendit comparatio ‘potior’ et ‘potissimus’”
(Pmai 6,251).
“adeo autem non ad ipsa adverbia, sed ad personas vel res participes adverbiorum huiuscemodi
fiunt comparationes, quod nascuntur ex his ipsis adverbia comparativa, quae cum ‘magis’
ipsum positivum adverbium significant, ut ‘ulterius’ ‘magis ultra’, ‘citerius’ ‘magis citra’,
‘exterius’ ‘magis extra’” (Pmai 3,83).
101
“quid autem, quod accidit inter tres vel quattuor vel plures, non tamen ad totum genus fieri
comparationem et necesse est uti plurali suorum? ut si dicam ‘fortissimi fuerunt Graecorum
Aiax, Diomedes, Agamemno, Vlixes, omnibus tamen his fortior fuit Achilles’” (Pmai 3,86).
“unde, quamvis in his quoque [comparativis] inveniantur quaedam diminutiva apud Latinos, ut
superius docuimus, non possunt tamen esse absoluta, cum a comparativis sint derivata et ipsa
quoque comparationem significent, ut ‘plusculus’, ‘maiusculus’, ‘minusculus’: necesse est
enim, ad aliquid ea comparari, ut Terentius in eunucho: «Thais quam ego sum maiuscula est»,
id est ‘parvo maior quam ego’” (Pmai 3,101).
“denique in comparationibus absque praepositione solet proferri ablativus, nec tamen dicit
quisquam, septimum tunc esse casum, sed ablativum, cum dico ‘fortior Achilles Hectore’”
(Pmai 5,190).
(0.2) In genere (per figuram):
“est quando ad contraria comparatur et minus positivo significat, ut: ‘mare Ponticum dulcius
quam cetera’. hic enim non ad dulcia, sed ad amara facta comparatione ostendit, parvum
aliquid dulcedinis quam cetera habere Ponticum mare” (Pmai 3,92).
“In ‘is’ correptam ‘nimĭs’, quod etiam ‘nimium’ dicimus, ‘satĭs’, quod etiam loco nominis
positivi accipitur itaque etiam comparationem recipit ‘satius’” (Pmai 15,77).
“‘ocior’ quoque ‘ocissimus’ et ‘ocius ocissime’; a Graeco est , ideo habuit
comparationem. (‘satis’ quoque, quia pro ‘sufficiens’ accipitur, quomodo supra diximus, ideo
habuit comparationem)” (Pmai 15,80).
(1.1) PARTES ORATIONIS (adverbium):
“In ‘am’ primitiva ‘clam, coram’; derivativa vel composita ‘nequiquam, nequaquam,
neutiquam’. praeterea ‘quam’, quando est similitudinis vel comparationis sive electionis,
adverbium accipitur - Virgilius in XI: «Quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto»” (Pmai
15,74).
COMPARO-ARE >> COMPARATIO-ONIS >> COMPARATIVVS-A-VM >>
COMPARATIVE
A) {Gr. [1. synkritikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 347); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in genere); /1.1: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ praelatiuus]; [≠ positiuus, superlatiuus]; [>< aduerbialis, comprehensiuus,
denominatiuus, diminutiuus, participialis, patronymicus, possessiuus, uerbalis]}.
102
D) Job (1893: 69, 87-91); Lambert (1908: 63-67); Schreiner (1954: 49-52); Michael (1970:
108-110); Colombat (2001: 307); Luhtala (2005: 43); Berrettoni (2007); Basset (2007: 67);
(Bonnet: 2011: 176-178).
E:)
(0) In genere:
(1.0) PARTES ORATIONIS (in genere):
“hae species communes sunt et // principalium [id est primae positionis] nominum et
derivativorum. propriae autem derivativorum sunt hae: patronymicum, possessivum,
comparativum, superlativum, diminutivum, denominativum, in quo intellegimus cum multis
aliis etiam comprehensivum (de quibus in loco dicemus), verbale, participiale, adverbiale”
(Pmai 2,59-60).
“nunc de comparativo videamus” (Pmai 2,82).
“Comparativum est, quod cum positivi intellectu vel cum aliquo participe sensu positivi
‘magis’ adverbium significat: ut ‘fortior’, magis fortis, ‘sapientior’, magis sapiens, ‘ulterior’,
magis ultra quam ille qui ultra est, ‘interior’, magis intra quam ille qui intus est” (Pmai 3,83).
“sed superlativus multo alios excellere significat, comparativus vero potest et parvo
superantem demonstrare, unde etiam diminutionem apud nos iure accipit: ‘maiusculus’,
‘minusculus’, ‘tardiusculus’” (Pmai 3,86).
“ab eo autem, quod est ‘hic’ et ‘haec potis’ et ‘hoc pote’, fit comparativum ‘hic’ et ‘haec
potior’ et ‘hoc potius’ et superlativum ‘potissimus’, ex quibus etiam adverbia ‘potius’ et
‘potissime’” (Pmai 15,68).
“invenitur etiam ‘nequam’, quod est indeclinabile trium generum, tam comparativum quam
superlativum, ut ‘nequam nequior nequissimus’” (Pmai 3,90).
“alia autem diminutiva, id est omnia, quae non a comparativis derivantur, ex sese habent
diminutionem et nulli comparantur, ut ‘regulus’, ‘tantulus’” (Pmai 3,101).
“Et sciendum, quod apud Latinos diminutionem quoque accipiunt quaedam comparativorum,
ut supra diximus, quod apud Graecos non invenitur, ut ‘grandiusculus’, ‘minusculus’,
‘maiusculus’, ‘meliusculus’. omnia tamen haec a neutro comparativi adiectione ‘culus’
invenio fieri: [ut] ‘grandius grandiusculus’, ‘melius meliusculus’, sic et cetera, quae sunt
similia” (Pmai 3,93).
“Fiunt autem comparativa a nominibus, verbis, participiis, adverbiis sive praepositionibus”
(Pmai 3,84).
“superlativus vero comparativum est quando superat una syllaba, ut quando in ‘simus’ finitur,
‘iustior iustissimus’, et quando in ‘rimus’, si positivi nominativus et genetivus pares habeant
syllabas, ut ‘taeter taetri taetrior taeterrimus’, ‘acer acris acrior acerrimus’” (Pmai 3,100).
103
“nam et patronymica et possessiva et comparativa et superlativa et diminutiva praeter verbalia
et adverbialia et ea, quae ex praepositionibus fiunt, ex maxima parte denominativa sunt, id est a
nominibus derivantur” (Pmai 4,117).
“Derivantur igitur comparativa a nominibus adiectivis, quae sumuntur ex accidentibus
substantiae nominum” (Pmai 3,83).
“Nec non et comparativa eiusdem generis et eiusdem terminationis similiter faciunt
diminutiva, sed mobilia: ‘maius maiusculus maiuscula maiusculum’, ‘grandius grandiusculus
grandiuscula grandiusculum’, ‘celerius celeriusculus celeriuscula celeriusculum’, unde Cicero
adverbium ‘celeriuscule’ protulit ad Herennium tertio libro artis rhetoricae: strenue quod
volumus ostendere factum, celeriuscule dicemus, sicut a ‘saepius’ comparativo ‘saepiuscule’”
(Pmai 3,104).
“et sciendum, quod localia sunt haec adverbia sive praepositiones, ex quibus comparativa
nascuntur nomina et paene haec: ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’”
(Pmai 3,85).
“Ab adverbiis [vero] derivata in ‘ra’ desinentibus mutant ‘ra’ in ‘er’ et accepta ‘ior’ faciunt
comparativum, ut ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’, ‘infra
inferior’, ‘supra superior’” (Pmai 3,90).
“ex quo apparet, neque a ‘supero’ neque a ‘postero’ fieri comparativos sive superlativos, sicut
neque ab ‘infero’ ‘infimus’, quod solum in ‘fimus’ desinit, sed ab adverbio ‘infra’ ‘inferior
infimus’” (Pmai 3,99).
“Derivativorum adverbiorum species est etiam in comparativis et superlativis, praeterea
diminutivis, quod apud Graecos non est” (Pmai 15,79).
“et videntur a ‘pridem’ adverbio nasci, quod abiecta ‘dem’ accipit ‘or’ et facit comparativum
‘prior’, sed i corripuit, quia in nulla comparativo i ante ‘or’ produci potest” (Pmai 3,91).
“Inveniuntur tamen pauca, quae quamvis a nominibus non deriventur, tamen habent
comparativa [vel diminutiva], ut ‘saepe saepius saepissime’” (Pmai 15,80).
“plerique assumunt igitur ‘magis’ adverbium et usum comparativi complent, ut ‘magis pius
hic quam ille’” (Pmai 3,87).
“adeo autem non ad ipsa adverbia, sed ad personas vel res participes adverbiorum huiuscemodi
fiunt comparationes, quod nascuntur ex his ipsis adverbia comparativa, quae cum ‘magis’
ipsum positivum adverbium significant, ut ‘ulterius’ ‘magis ultra’, ‘citerius’ ‘magis citra’,
‘exterius’ ‘magis extra’. sic et similia” (Pmai 3,83).
“‘Tam’ et ‘quam’ adverbia tum comparativo vel superlativo adiciuntur, cum duo vel plures
comparativi vel superlativi diversae significationis positi inter se aequantur vel idem
geminantur, ut ‘tam iustior quam felicior Aeneas Hectore’” (Pmai 3,93).
Et comparativus quidem gradus ablativo casui adiungitur utriusque numeri, interdum tamen
etiam nominativo, quando ‘quam’ adverbium sequitur” (Pmai 3,94).
104
“attendendum igitur, quod non inveniuntur comparativa adverbia, nisi sint adiuncta
comparativis nominibus, diminutiva tamen rarissime, ut ‘clam clanculum’” (Pmai 15,80).
“a ‘saepe’ adverbio positivum vel comparativum nomen non legi” (Pmai 3,90).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Illud quoque sciendum, quod omnia et comparativa et superlativa duarum excedunt
numerum syllabarum exceptis ‘prior’ et ‘primus’ et anomalis his: ‘minor’ et ‘maior’ et ‘peior’
et ‘plus’” (Pmai 3,100).
“et puto, hanc esse rationem, quod oportet comparativum una syllaba vincere genetivum
positivi, nisi sint anomala, ut ‘teneri tenerior’, ‘docti doctior’” (Pmai 3,87).
“Sunt igitur quae comparari possunt nomina vel secundae vel tertiae declinationis. et si sint
secundae, mobilia sunt, id est, in a faciunt feminina et in ‘um’ neutra et vel in ‘er’ vel in ‘us’
desinunt et assumentia genetivo ‘or’ faciunt comparativa, correpta tamen paenultima i, ut
‘tener [teneri] tenerĭor’, ‘niger [nigri] nigrĭor’, ‘clarus [clari] clarĭor’, ‘doctus [docti] doctĭor’”
(Pmai 3,86).
“Quae vero tertiae declinationis nomina faciunt comparativa, vel communia sunt in ‘is’
desinentia et faciunt neutra in e, vel in ‘er’ sunt masculina facientia in ‘is’ feminina et in e
neutra, vel in ‘er’, ‘es’, ‘ns’” (Pmai 3,89).
“et, quod omnibus est rationabilius, in ‘or’ desinens commune in ‘us’ facit neutrum, quod in
nullis aliis nisi in comparativis invenitur” (Pmai 3,91).
“Et sciendum, quod omnia in ‘or’ desinentia comparativa communis sunt generis et mutantia
‘or’ in ‘us’ faciunt neutrum excepto uno” (Pmai 3,89).
“alia omnia mutant ‘us’ in o productam quidem, si sint comparativa, et accepta ‘ris’ faciunt
genetivum, ut ‘hoc melius huius meliōris’, ‘hoc felicius huius feliciōris’, correptam vero, si non
sint comparativa, ut ‘hoc decus huius decŏris’” (Pmai 6,274).
“alia vero o habent paenultimam correptam, nisi sint comparativa: ‘tempus tempŏris’, ‘litus
litŏris’” (Pmai 6,275).
“‘rs’, x, communia vel trium generum, et assumunt ‘or’ dativo correpta i paenultima et faciunt
comparativum, ut ‘hic’ et ‘haec fortis’ et ‘hoc forte, huic forti, hic’ et ‘haec fortior’ et ‘hoc
fortius’” (Pmai 3,89).
“vocativus etiam salutatorius vocatur, ut ‘o Aenea’ et ‘salve Aenea’; ablativus etiam
comparativus, ut ‘aufero ab Hectore’ et ‘fortior Hectore’” (Pmai 5,186).
“In ‘or’ comparativa quidem communia sunt: ‘hic’ et ‘haec clarior’, ‘felicior’, ‘melior’,
‘minor’, excepto uno ‘hic senior’” (Pmai 5,154).
(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
105
“itaque adiectiva iure sunt appellata, quae illis nominibus, quae substantiam demonstrant,
adiciuntur, quamvis antiqui etiam in quibusdam gentilibus comparativis usi sunt, ut Punus
Punior” (Pmai 3,84).
“Sunt autem et alia in ‘us’ terminantia, ex quibus comparativa supra dictam regulam non
servant et dicuntur inaequalia. quorum quaedam habent // i brevem vocalem ante ‘or’, sicut alia
quaedam i loco consonantis, quaedam vero consonantem, ut ‘bonus melior’, ‘iuvenis iunior’
pro ‘iuvenior’, ‘magnus maior’, ‘malus peior’, ‘parvus minor’” (Pmai 3,88-89).
“invenitur tamen saepe ‘prior’ pro ‘melior’ positum et tunc sine dubio habet vim comparativi,
et ‘primus’ // pro ‘optimus’ et tunc superlativi significationem obtinet. Virgilius in VIIII:
«primos iuvenum tot miserit Orco», ‘primos’ posuit pro ‘optimos’” (Pmai 3,90-91).
“quidam autem non absurde confirmant, quod in numeris quoque potest ‘prior’ esse
comparativus, unde ablativo iungitur, et ‘primus’ superlativus, cum ad multos componitur et
semper genetivum sequitur, et quod ‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad
alieni aliquem comparatur etiam, cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas
movit bellum’, ‘primus’ autem, sicut omnes superlativi, ad multos sui generis coniungitur”
(Pmai 3,91).
“‘Prior’ et ‘primus’ quaeritur an sit comparativus et superlativus: et dicunt quidam, quod, cum
ordinis sunt, differentiam numeri significant” (Pmai 3,90).
“‘bonus’, eius comparativum ‘melior’, superlativum ‘optimus’” (Pmai 8,418).
“Cum igitur comparativa proprie ad positivum fieri soleant, invenitur tamen saepe
comparativus pro positivo per se positus, ut Virgilius in V: «comites senioris Acestae», pro
‘senis’” (Pmai 3,92).
“plerique assumunt igitur ‘magis’ adverbium et usum comparativi complent, ut ‘magis pius hic
quam ille’; vetustissimi tamen comparativis etiam huiuscemodi sunt [est quando] usi. Cato
[dixit]: «quod iter longius arduiusque erat a curia»” (Pmai 3,87).
“nec mirum, cum in nominibus quoque comparativis, si dicam ‘fortior’, incertum est, utrum
multo an parvo superet illum, ad quem comparatur” (Pmai 8,417).
“Virgilius in I: «Pygmalion scelere ante alios immanior omnes», ad omnes sceleratos conferens
Pygmalionem comparativo est usus” (Pmai 3,86).
“Inveniuntur quaedam, quae quamvis sint accidentia [id est adiectiva] et eorum significatio
exigat, ut faciant comparativa, tamen non habentur in usu frequenti. sunt autem ea plerumque,
quae vocales ante ‘us’ habent, ut ‘pius’, ‘arduus’, ‘egregius’, ‘dubius’, ‘strenuus’, quamvis
Plautus ex eo comparativum protulit ‘strenuior’ in Epidico: «Nam strenuiori deterior si
praedicat / Suas pugnas, de illius †illae fiunt sordidae»” (Pmai 3,86-87).
“Diminutivum est, quod diminutionem primitivi sui absolute demonstrat: ‘rex regulus’, id est
‘parvus rex’. ideo autem positum est absolute, quia comparativa quoque non solum augent,
sed etiam est quando minuunt vim primitivorum, sed non absolute” (Pmai 3,101).
106
“unde, quamvis in his quoque [comparativis] inveniantur quaedam diminutiva apud Latinos,
ut superius docuimus, non possunt tamen esse absoluta, cum a comparativis sint derivata et
ipsa quoque comparationem significent, ut ‘plusculus’, ‘maiusculus’, ‘minusculus’: necesse est
enim, ad aliquid ea comparari, ut Terentius in eunucho: «Thais quam ego sum maiuscula est»,
id est ‘parvo maior quam ego’” (Pmai 3,101).
“‘plus’ quoque, quamvis a masculino vel feminino comparativo non veniat, facit tamen [ut
superius ostendimus] ‘plusculus pluscula plusculum’, unde Terentius in hecyra: «primum dies
complusculos” (Pmai 3,104).
“‘Magnificentior’ et ‘magnificentissimus’ et ‘munificentior’ et ‘munificentissimus’ cum
videantur a positivo ‘magnificens’ et ‘munificens’ derivari, ut ‘eminens eminentior
eminentissimus’, haec in usu non sunt, sed pro his ‘magnificus’ et ‘munificus’, ex quibus
comparativum et superlativum et ex similibus secundum praedictam regulam derivari invenio
apud vetustissimos” (Pmai 3,91).
“Comparativa, ut ‘magis, minus’. hoc cum adversa qualitate coniunctum contrariae qualitatis
comparativum significat, ut ‘minus prudens’ pro ‘stultior’ et ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’”
(Pmai 15,88).
“est quando comparativus ad comparativum // comparatur, ut ‘fortior Achilles Hectore,
fortiore Patroclo’” (Pmai 3,92-93).
“‘minus’ autem adverbium // est quando cum positivo iunctum contrariae significationis
comparativum demonstrat, ut ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’. Terentius in eunucho: «hoc
nemo fuit / Minus ineptus», pro ‘prudentior’” (Pmai 3,93-94).
“‘magis’ quoque [adverbium] non solum positivo, sed etiam comparativo iungitur, quando
ipse comparativus vel ad se vel ad alium comparatur, ut ‘Achilles Aenea fortior magis quam
iustior’ et ‘Aiax Vlixe fortior magis quam Diomede’” (Pmai 3,94).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“similiter ‘fors’, cum sit nominativus, accipitur pro adverbio - Virgilius in XI: «Fors et vota
facit cumulatque altaria donis» - et omnia comparativa, quae nominum comparativorum
generis neutri similia sunt, ut ‘clarius, prudentius, ocius, satius’” (Pmai 15,78).
“vetustissimi tamen similem genetivo protulerunt eius nominis nominativum. Caecilius in
epiclero: «Itane Antipho †inventus profluvia fide? / Itane est inmemoris, itane est madida
memoria?» et hoc solum in ‘or’ desinens habuit comparativum ‘memorior’” (Pmai 6,235).
“quamvis ‘veter’ etiam analogia exigit, ut bene sit dictum. Accius in Hecuba: «Veter fatorum
terminus sic iusserat», pro ‘vetus’. quod Capro quoque prudentissime videtur, cum
comparativus ‘veterior’ et superlativus ‘veterrimus’ ‘veter’ desiderent positivum” (Pmai
6,264).
“cuius etiam comparativum ‘veterior’ protulit Plautus in Bacchidibus: «Senem †tibi dedo
illum veteriorem, lepide ut lenitum reddas»” (Pmai 3,97).
107
“‘plus’ quoque videtur comparativum esse multi, sed singularis nominativus non invenitur
nisi neutri generis, pluralis vero etiam communis, ut ‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’” (Pmai
3,89).
“nec mirum, tam in i quam in e comparativorum ablativos terminari, cum vetustissimi etiam
neutrum in ‘or’ finiebant et erat eadem terminatio communis trium generum, quae capax est, ut
docuimus, utriusque ablativi, tam in e quam in i terminantis” (Pmai 7,347).
“similiter comparativa, quae ablativum tam in e quam in i terminant: ‘maiora’ enim et
‘minora’ et ‘plura’ dicimus, quamvis antiqui etiam ‘pluria’ dixerunt, unde compositum
‘compluria’” (Pmai 7,350).
“comparativa quoque, quae inveniuntur tam in e quam in i exeuntia per ablativum, carent i
paenultima in genetivo plurali: ‘a maiore’ vel ‘maiori horum maiorum’, ‘a minore’ vel ‘minori
horum minorum’” (Pmai 7,352).
“hoc autem [ideo] dixi, quod u post q vel [post] g posita saepe ante i hoc non facit, quippe
amittens vim suam, ut ‘nequior’, ‘pinguior’, quod nisi fiat, contingit, si in consonantem
transeat i, pares esse syllabas genetivo positivi cum nominativo comparativi vel hiatum
intolerabilem fieri tribus vocalibus per tres syllabas continue positis nulla consonante media, si
dicamus ‘piior’, ‘arduior’. quod ne fiat, non sunt usi eorum comparativis” (Pmai 3,87).
COMPARO-ARE >> COMPARATIO-ONIS >> COMPARATIVVS-A-VM >>
COMPARATIVE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: comparativus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ positiue, superlatiue]}.
D) Marache (1952: 213); Gutiérrez (2011).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“‘prope propior proximus’, quod tamen quando pro ‘cognato’ accipitur, positivi
significationem habet ideoque a legis latoribus etiam comparative profertur, apud quos saepe
invenitur ‘proximiores [id est propiores] cognati’” (Pmai 3,97).
COMPASSIO-ONIS
A) {Gr. [1. sympátheia]}.
108
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 352) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“Omne enim nomen a quocumque verbo natum vel genetivum sequitur casum vel dativum
figurate per compassionem, quam Graeci vocant, ut ‘amicus illius’, ‘speculator
illius’, ‘auditor illius’, ‘victor illius’, et dativum, ut ‘amicus illi est’, ‘lector illi est’, ‘speculator
illi est’, ‘victor illi est’” (Pmai 11,550).
COMPELLO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“namque festinantius quam volui hos edere me libros compulerunt, qui alienis laboribus
insidiantes furtimque et quasi per latrocinia scripta aliis subripientes unius nominis ad titulum
pertinentis infanda mutatione totius operis in se gloriam transferre conantur” (Pmai 1,2).
(0.1) In genere (per figuram):
“Haec igitur quoque ratio compulit artium scriptores Latinos huiuscemodi dictiones, quamvis
interpretationes earum adverbia sint apud Graecos, tamen inter praepositiones ponere apud nos,
quando casibus supra dictis praeponuntur” (Pmai 14,45).
“excipitur ‘sequestĕr, sequestris’, quod duplici ratione compellitur secundae esse, quoniam et
‘st’ ante ‘er’ habet nec est possessivum et quod in a facit femininum [id est ‘sequestra’] -
Virgilius in XI: «et pace sequestra» -; tertiae tamen invenitur declinationis apud plerosque”
(Pmai 6,223).
109
“‘nubo’ quoque ‘nupsi’, ‘scribo’ ‘scripsi’ faciunt, quamvis analogia per b cogit scribere, sed
euphonia superat, quae etiam ‘nuptam’, non ‘nubtam’, et ‘scriptum’, non ‘scribtum’, compellit
per p, non per b, dicere et scribere” (Pmai 1,43).
“et cum omnia huiuscemodi diminutiva tam paenultimam quam antepaenultimam corripiunt,
‘cuticula’ i antepaenultimam producit. Iuvenalis: «Combibet aestivum contracta cuticula
solem», quod eum facere metri necessitas compulit: quattuor enim breves habens dictio in
heroico poni aliter non poterat” (Pmai 3,106).
COMPENDIVM-II >> COMPENDIOSVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“Nunc de nominativo et genetivo singulari, quibus inventis alii casus tam singularis quam
pluralis numeri facile dinoscuntur, pleraque quidem a doctissimis viris, paucula tamen et a me
pro ingenii mediocritate inventa exponam. et haec modo compendii causa” (Pmai 6,194).
COMPENDIVM-II >> COMPENDIOSVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“sed quoniam in tanta operis materia impossibile est aliquid perfectum breviter exponi, spatii
quoque veniam peto, quamvis ad Herodiani scriptorum pelagus et ad eius patris Apollonii
spatiosa volumina meorum compendiosa sunt existimanda scripta librorum” (Pmai 1,2).
110
COMPERIO-IRE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“cum igitur eos omnia fere vitia, quaecumque antiquorum Graecorum commentariis sunt
relicta artis grammaticae, expurgasse comperio certisque rationis legibus emendasse” (Pmai
1,1).
COMPLEO-ERE >> COMPLECTOR-I >> COMPLETIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. anaplêróô; 2. antanaplêróô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2] : 30, 44); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ fungor, impleo]}.
D) Groupe Ars (2010: 83-85,n. 38).
E:)
(0.0) In genere:
“itaque quod deest Latinitatis linguae naturaliter, completur iuncturae ratione” (Pmai 11,565).
(0.1) In genere:
“sicut igitur pronomen ideo est inventum, ut adiungi primae et secundae verbi personae possit -
nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae
adiungitur personae -, sic participia inventa sunt, ut quod deest verbis, id est casus, compleant
coniuncta nominibus” (Pmai 11,553).
(0.2) In genere (per figuram):
111
“nam oratio dicitur etiam liber rhetoricus // nec non unaquaeque dictio hoc saepe nomine
nuncupatur, cum plenam ostendit sententiam, ut verba imperativa et responsiva, quae saepe una
dictione complentur, ut si dicam ‘quid est summum bonum in vita?’ et respondeat quis
‘honestas’, dico ‘bona oratione respondit’” (Pmai 2,53-54).
“Quoniam de omnibus, ut potui, declinabilibus supra disserui, id est de nomine et verbo et
participio et pronomine, nunc ad indeclinabilia veniam, quae iure extrema ponuntur: ea enim
sine illis sententiam complere non possunt, illa vero sine istis saepissime complent” (Pmai
14,24).
“Quae vero in o desinentia nihil ex his, quae propria esse activorum docuimus, habent, neutra
proprie vocantur vel absoluta, ut est ‘vivo’, ‘ditesco’, ‘ferveo’, ‘sedeo’. haec enim non egent
supra dictis casibus ad complendam sententiam, unde iuste passivis quoque carent” (Pmai
8,375).
“praesentis tamen participium, quod etiam praeteritum imperfectum significat, solet coniungi
verbis praeteriti perfecti et plusquamperfecti et significationem eorundem temporum
complere” (Pmai 11,565).
“Sunt autem apud nos multo plures quam apud Graecos. apud illos enim cum sint decem et
octo praepositiones, diversas singulae habent significationes, quae complent multarum apud
nos demonstrationem, ut pro ‘circum’ et ‘circa’ et ‘erga’ et ‘de’ et ‘super’, quando
memoriae est, ponitur” (Pmai 14,28).
“in compositione vero significationem ‘contra’ vel ‘circum’ complet: ‘contra’, ut ‘obvius,
occurro, oppono, obicio’; ‘circum’ vero, ut ‘obumbro, obambulo’” (Pmai 14,37).
“quod ne fiat, non sunt usi eorum comparativis. plerique assumunt igitur ‘magis’ adverbium et
usum comparativi complent, ut ‘magis pius hic quam ille’” (Pmai 3,87).
“Sciendum, quod Romani praeterito perfecto non solum in re modo completa utuntur, in quo
vim habet eius, quid apud Graecos vocatur, quem stoici
nominaverunt, sed etiam pro accipitur, quod tempus tam modo perfectam rem quam
multo ante significare potest” (Pmai 8,415).
COMPLEO-ERE >> COMPLECTOR-I >> COMPLETIVVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
112
(0.1) In genere (per figuram):
“extremum apud Graecos obtinuit vocativus, quippe cum imperfectior ceteris esse videtur: nisi
secundae enim personae coniungi non potest, cum superiores quattuor omnes personas possunt
complecti figurate adiuncti pronominibus, ut ‘ego Priscianus scribo’, ‘tu Priscianus’ vel
‘Prisciane scribis’, ‘ille Priscianus scribit’” (Pmai 5,186).
COMPLEO-ERE >> COMPLECTOR-I >> COMPLETIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. paraplêrômatikós; 2. symplêrômatikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 295, 354-355); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (coniunctio); /1.2: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ expletiuus, repletiuus]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus,
affirmatiuus, approbatiuus, causalis, collectiuus, communis, conexiuus, confirmatiuus,
coniunctiuus, continuatiuus, copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus,
effectiuus, electiuus, finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus,
postpositiuus, praesumptiuus, principalis, rationalis, subcontinuatiuus, subdisiunctiuus,
subiunctiuus, subsequens]}.
D) Jahn (1847: 24, 37-41); Egger (1854: 210); Job (1893: 68, 139, 159, 164); Sancho Royo
(1984: 104); Gutiérrez ([1987] 1989: I,200, 218-220, 307-3078); Da Silva (2008: 115-117);
Barnes (2009: 369, 379-381); Groupe Ars (2013: 19, 31, 253,n. 47).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PARTES ORATIONIS (coniunctio):
“Species sunt: copulativa, continuativa, subcontinuativa, adiunctiva, causalis, effectiva,
approbativa, disiunctiva, subdisiunctiva, disertiva, ablativa, praesumptiva, adversativa,
abnegativa, collectiva vel rationalis, dubitativa, completiva” (Pmai 16,93).
“Completivae sunt ‘vero, autem, quidem, equidem, quoque, enim, nam, namque’, et fere
quaecumque coniunctiones ornatus causa vel metri nulla significationis necessitate ponuntur,
hoc nomine nuncupantur” (Pmai 16,102).
(1.2) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“ut ‘que’ invenitur etiam completiva, ut Virgilius: «Alcandrumque Haliumque Noëmonaque
Prytanimque»” (Pmai 16,93-94).
“‘quoque’ [...] quando autem supervacua ponitur, completiva est - ut Virgilius in I: «Multa
quoque et bello passus, dum conderet urbem»; non egeret enim ea sensus, si dixisset ‘multa et
bello passus’” (Pmai 16,3).
113
“similiter ‘nam’ est quando , est quando Graecam coniunctionem completivam vel
affirmativam significat, ut Virgilius in IIII georgicon: «Nam quis te, iuvenum confidentissime,
nostras», , hic repletivae vim habet” (Pmai 16,104).
“‘enim’ quoque, cum sit causalis, ‘ ’ significat, ut ‘cole pudicitiam, haec enim
fundamentum est omnium animi virtutum’. invenitur tamen etiam completiva, quando
significat Graecam coniunctionem, ut: «Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci /
Audierat»” (Pmai 16,103).
“omnes tamen hae inter alias species inveniuntur, ut si dicam ‘Aeneas vero et pius et fortis
fuit’, completiva est, quia et si tollatur ‘vero’, significatio integra manet” (Pmai 16,102).
“completivam esse, etiam Sallustius ostendit in Catilinario: «verum enim vero is demum mihi
vivere et frui anima videtur»; hic enim ornatus causa ‘vero’ adiuncta est, quamvis possit etiam
approbativa esse” (Pmai 16,102).
“unde nec intulit ‘autem’ vel ‘vero’ subiunctiva eius vel ‘tamen’, quae ipsa quoque //
saepissime completiva invenitur, ut Statius in XI: «Me miseram, vinces! prius haec tamen
arma necesse est, / Experiare domi»” (Pmai 16,102-103).
COMPONO-ERE >> COMPOSITVS-A-VM >> COMPOSITIO-ONIS
A) {Gr. [1. syntíthemi]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 370); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ coniungo]; [>< appono]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“est ergo illud quoque attendendum, quod separata composita non solum in simplices
resolvuntur dictiones, sed etiam in ante compositas, sicut sunt ea, quae a tribus vel amplioribus
componuntur” (Pmai 5,180).
“et componuntur vel a duabus dictionibus, ut ‘septentrio’, ‘semivir’, vel a // tribus, ut
‘imperterritus’, ‘inexpugnabilis’, ‘inextricabilis’, vel amplioribus, ut ‘cuiuscumquemodi’, quae
tamen solent ex iam compositis secundam compositionem accipere” (Pmai 5,179-180).
“Componuntur autem verba vel cum nominibus, ut ‘amplum amplifico’, ex quo participium
‘amplificans’, ‘signum significo significans’” (Pmai 8,440).
114
“similiter ‘aufero abstuli’ in praesenti pro ‘ab’ ‘au’, in praeterito ‘abs’ habuit. idque ita esse
confirmat Apollonius, summus artis auctor grammaticae, docens in I de verbo, immobilem
figurationis iuncturam manere, et separatim confirmans, componi ‘ ’
‘ ’, ‘ ’ ‘ ’ et his similia, quaecumque intus habent
declinationem, hoc est post praepositionem, quod apud nos semper fit in omnibus compositis
verbis” (Pmai 8,439).
“in multis tamen invenio r sequente n in r converti, ut ‘corruo’, ‘corrumpo’, et paene
ubicumque ‘con’ praepositio ante dictionem ab r incipientem componitur, hoc idem patitur:
‘corruo’, ‘corrigo’” (Pmai 2,49).
“‘credo’ quoque ab eo componitur, quasi ‘cretum do’, et ‘vendo’ ‘venum do’, et ‘condo’
compositum a ‘do’ et ex eo ‘abscondo’” (Pmai 10,516).
“‘eo is’, ‘queo quis’ et quae ex eis componuntur, ut ‘adeo, redeo, pereo, veneo, nequeo’. in
‘eo’ i antecedente unum invenitur, ‘cieo’” (Pmai 14,29).
“non est enim dubium, quod interrogati, unde componitur ‘effractus’, ab ‘ex’ praepositione et
‘fractus’ participio respondebimus, et ‘subactus’ a ‘sub’ et ‘actus’, et ‘exactus’ ab ‘ex’ et
‘actus’, et de omnibus similibus” (Pmai 8,439).
“‘facio’ vero, quando cum praepositionibus componitur, activum fit plerumque, ut ‘efficio’ et
‘efficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’, ‘reficio’ et ‘reficior’” (Pmai 8,399).
“bene igitur in plerisque compositis activum est: ‘perficio’ et ‘perficior’, ‘conficio’ et
‘conficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’, ‘efficio’ et ‘efficior’; sic paene omnia, quae cum
praepositionibus componuntur” (Pmai 8,377).
“ideo autem dixi, ‘cum praepositione composita’ mutare a in i, quia, si cum alia parte
componantur, servant a, ut ‘calefacio calefeci’, ‘tepefacio tepefeci’, ‘tremefacio tremefeci’,
‘stupefacio stupefeci’” (Pmai 10,496).
“‘iēci iniēci, iēceram iniēceram’, quae sine dubio a simplicibus suis componuntur” (Pmai
8,439).
“‘suspicor’ quoque et ‘suspicio’ a ‘susum’ vel ‘sursum’ componuntur, sed abiciunt unam s,
quia non potest duplicari consonans alia subsequente consonante, quomodo nec antecedente,
nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex’, ‘suffragor’, ‘sufflo’, ‘effluo’, ‘effringo’, quomodo et
apud Graecos ‘ ’, ‘ ’” (Pmai 1,34).
“Figuras habent, quas a verbis accipiunt. nam per se numquam componitur participium, nisi
prius verbum eius componatur” (Pmai 11,568).
“A verbo ‘sum’, quod est anomalum, veteres praesentis temporis proferebant participium ‘ens’,
unde componitur ‘potens’” (Pmai 11,568).
“interiectiones enim semper simplices sunt, participia vero vel simplicia vel decomposita
plerumque [id est a compositis verbis derivata] sunt: per se enim // raro componitur
participium” (Pmai 5,178-179).
115
“componuntur tamen etiam quaedam ex decompositis: ‘potens’ a verbo ‘potes’, quod est
compositum” (Pmai 5,180).
“supina illa quidem, quae a ‘do’ componuntur, mutant o in i correptam et assumunt ‘tum’, ut
‘reddo redditum’, ‘credo creditum’, ‘perdo perditum’. alia vero omnia ‘do’ in ‘sum’
convertunt, ut ‘ludo lusum’, ‘rado rasum’, ‘caedo caesum’, ‘defendo defensum’, ‘tundo
tunsum’” (Pmai 10,519).
“illa vero, quae componuntur a verbis in ‘go’ desinentibus, quamvis mutent a in i, tamen in
supino immutabilem servant eam, ut ‘ago exigo exactum’, ‘frango infringo infractum’, ‘tango
contingo contactum’, ‘pango impingo impactum’” (Pmai 10,497).
“quomodo igitur numeros et quantitates inter species qualitatis nominum accipimus, sic etiam
infinitam et generalem substantiam, quae est in hoc nomine, hoc est ‘quis’ vel ‘qui’ et quae ex
eo componuntur, in hoc esse dicimus qualitatem” (Pmai 13,20).
“Componuntur autem nomina modis quattuor: ex duobus integris, ut ‘tribunusplebis’,
‘iusiurandum’; ex duobus corruptis, ut ‘benivolus’, ‘pinnirapus’” (Pmai 5,178).
“Nomina vero componuntur vel cum aliis nominibus, ut ‘omniparens’, ‘paterfamilias’, vel
cum verbis, ut ‘armiger’, ‘lucifer’, vel participiis, ut ‘senatusdecretum’, ‘plebisscitum’, vel
pronominibus, ut ‘huiuscemodi’, ‘illiusmodi’, vel adverbiis, ut ‘satisfactio’, ‘beneficus’,
‘maledicus’, ‘causidicus’, vel praepositionibus, ut ‘impudens’, ‘perfidus’, vel coniunctionibus,
ut ‘uterque’, ‘quisque’, ‘nequis’, ‘siquis’, quae composita esse ostenduntur a femininis in a
desinentibus, ut ‘siqua’, ‘nequa’ quomodo ‘aliqua’” (Pmai 5,179).
“‘magnanimitas’, quae rationabiliter separatim accepta est figura a Graecis. neque enim
simplex poterit esse, quae a composita derivatur dictione, neque composita, quia, quod suum
est compositorum, non habet, id est ut ipsa per se ex diversis componatur dictionibus
separatim intellegendis sub uno accentu et unam rem suppositam [id est significandam]
accipiat, ut est ‘respublica’, ‘iusiurandum’ et talia” (Pmai 5,177).
“‘mediastinus’ autem a medio stando vel tenendo componi videtur” (Pmai 2,80).
“Componuntur nomina cum pronominibus, ut ‘huiusmodi, istiusmodi, huiuscemodi’, sicut et
apud Graecos , , ” (Pmai 12,596).
“Tria autem sunt demonstrativa nomina: ‘talis, tantus, tot’, et quod a pronomine et nomine
componitur: ‘huiusmodi’ vel ‘huiuscemodi’” (Pmai 13,22).
“Figura pronominum duplex est; aut enim simplicia sunt pronomina aut composita. simplicia
sunt omnia alia per nominativos, tria tantum componuntur unam interpretationem apud
Graecos habentia : ‘iste’, ‘hic’, ‘is’” (Pmai 12,589).
“componuntur igitur ‘iste’ et ‘hic’ secum, ut ‘istic istaec istoc’” (Pmai 12,589).
“componuntur etiam cum adverbiis pronomina: ‘eccum, eccam, eccos, eccas, ellum’” (Pmai
12,596).
116
“‘is’ vero cum adverbio ‘idem’, quod significat ‘is demum’, ex quibus et componitur [hoc est
‘iterum is’]” (Pmai 12,589).
“deinde articulum Romani non habent. nam ‘idem’, quamvis , quod est articulus
praepositivus cum pronomine, significet, apud nos tamen non ex articulo et pronomine
componitur, quemadmodum apud Graecos, sed ex pronomine et adverbio, ‘is’ et ‘demum’”
(Pmai 13,11).
“Cum apud Graecos omnes praepositiones, quae sunt decem et octo, ut praediximus, et
componi possunt et apponi, apud Latinos sunt quaedam, quae et componuntur et apponuntur,
ut ‘ad, ob, per, a, ab, abs, de, e, ex, ante, circum, contra, inter, post, trans, praeter, pro, prae’”
(Pmai 14,56).
“sunt quae numquam componuntur, ut ‘apud, citra, circa, erga, extra, infra, iuxta, pone, prope,
secundum, ultra, supra’, quorum pleraque adverbiorum vim habent, ut ostendimus” (Pmai
14,56).
“Sciendum, quod omnes monosyllabae praepositiones tam accusativo quam ablativo casui
servientes et componi et separari possunt” (Pmai 14,39).
“Inveniuntur igitur apud Latinos in praepositionibus tria contraria observationi Graecorum,
quod certae sunt significationis quaedam praepositiones, ut ‘apud, erga, circa, inter’, et quod
quaedam numquam componuntur, ut eae ipsae, quaedam numquam separantur, ut ‘con, re, di,
dis’” (Pmai 14,29).
“‘Ante’ et componitur et separatur: ‘antepono, ante domum’, et significat Graecam
localem vel temporalem, ut ‘anteeo’ , ‘ante annum’ ” (Pmai
14,40).
“‘circa’ quoque Graecam significat, quando pro ‘iuxta’ accipitur, ut ‘circa forum, circa
templum, circa viginti annos’, et numquam praepositiva componitur” (Pmai 14,41).
“‘Cis’ et componitur et separatur et magis localem habet significationem, ut ‘cisalpina Gallia’
et ‘cis Rhenum’” (Pmai 14,38).
“‘Citra’ numquam componitur et paene eandem habet significationem quam ‘cis’” (Pmai
14,40).
“‘contra’ et separatur et componitur, quando vel significat. // et tunc proprie est
praepositio, ut ‘contra adulterum dico’ , ‘contradico’ ,
‘controversia’ ” (Pmai 14,41-42).
“‘Per’ et componitur et separatur et significat Graecam localem, ut Virgilius in I
georgicon: // «Circum perque duas in morem fluminis Arctos», et ‘perrumpor’ ”
(Pmai 14,37-38).
“‘Post’ et componitur et separatur et significat Graecam praepositionem, sed non
quando loco accipitur, sed quando ordinem magis significat sive loci sive temporis sive
cuiuscumque alius rei, ut Virgilius in III georgicon: «post montem oppositum»” (Pmai 14,38).
117
“‘Trans’ quoque et componitur et separatur, ut ‘transfero, transveho; trans Padum, trans
Tiberim’” (Pmai 14,39).
“huiuscemodi enim omnia Graeci adverbia dicunt esse, quia et certam aliquam habent
significationem etiam per se posita, quod praepositiones // habere nolunt per se prolatae,
adverbia vero habent. et pleraque eorum componi non possunt, omnes autem praepositiones
apud illos et componi et apponi solent” (Pmai 14,28-29).
“interest autem etiam hoc, quod praepositiones componi possunt cum verbis [coniunctio vero
numquam], ut ‘subtraho’, ‘addico’, ‘praepono’, ‘produco’, ‘dehortor’, coniunctio autem, licet
sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut ‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod
praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero omnibus potest dictionibus
modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).
“Sed hoc interest inter praepositiones et coniunctiones, quod coniunctiones praepositae
numquam componi possunt cum declinabilibus nisi infinitis, ut ‘siqua, // nequa’,
praepositiones vero, quamvis in transitione ponantur personarum separatae, id est per
appositionem prolatae, non coniungunt duas substantias cum uno accidente, quod est proprium
coniunctionis” (Pmai 14,24-25).
“In t ‘sat’ pro ‘satis’ et ‘dumtaxat’, quod ab adverbio componitur et verbo” (Pmai 15,78).
“nam ‘efficaciter’ sine dubio decompositum est, cum a simplici adverbio non componitur, sed
a nomine composito derivatur” (Pmai 15,80).
“‘que’ enim, nisi separata sit, si Graecos sequimur, coniunctio enclitica esse non debet, nisi
illud dicamus, quod ‘que’, quando cum integris componitur dictionibus, quamvis
significationem suam amittat [id est coniunctionis], tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’,
‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’, ‘útique’” (Pmai 5,181).
“‘ut’ autem et ‘si’ sunt etiam coniunctiones causales. sed ‘ut’ vero etiam similitudinis
adverbium […]. et ex hoc componitur ‘utinam’” (Pmai 15,86).
{IN ACCIDENTIBVS}
“nec mirum apud nos per singulos casus nomina componi, cum apud illos quoque inveniuntur
etiam verba quaedam, quae per diversa tempora componuntur, ut ,
” (Pmai 5,180).
“possunt tamen per appositionem assumere praepositiones ad imitationem nominum, quia
casus quoque obliquos habent, sicut nomina, sed non possunt participia componi, nisi per
nominativum casum, quippe cum sint cognata verbis, quae vim nominativi possident, ut supra
dictum est” (Pmai 8,441).
“‘potens’ a verbo ‘potes’, quod est compositum. ex hoc componitur ‘impotens’, ‘omnipotens’,
‘ignipotens’, ‘viripotens’ ex simplici et decomposito. et est sciendum, quod, si duo sint
nominativi, ex utraque parte declinatur compositum, ut ‘respublica reipublicae’, ‘iusiurandum
iurisiurandi’, quod Graeci numquam faciunt in compositis. dicunt enim, oportere compaginem,
qua cohaerent in compositione dictiones, immobilem manere. hoc igitur non servantes [Latini]
divisorum quidem utimur declinatione, accentu tamen compositorum. in omni enim casu sub
118
uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus, et possumus dicere, per singulos casus
ea componi” (Pmai 5,180).
“Sciendum tamen, quod in nominibus quoque apud nos iunctura compositionis solet moveri
tunc, quando ex duobus nominativis componuntur vel ex nominativo et obliquo vel
indeclinabili alia dictione” (Pmai 8,439).
“quod autem non est nominativorum proprium, sed etiam obliquorum casuum, per se componi,
ostendunt nomina vel pronomina, quae per obliquos componi inveniuntur solos, ut
‘istiusmodi’, ‘huiusmodi’, ‘cuiusmodi’” (Pmai 8,440).
“‘senatŭs’ quoque ideo quartae est, quod // a vocabulo ‘natus’ componitur” (Pmai 6,256-257).
“‘Alter’ quoque et ‘uter’ et quae ex eis componuntur et ‘ambo’ vocativos habere non possunt,
cum vel partiuntur vel referuntur” (Pmai 13,23).
“Supra dictorum pronominum declinationem sequuntur nomina octo. in us quidem desinentia
quinque: ‘unus’, ‘solus’, ‘totus’, ‘alius’, ‘ullus’ (quod tamen ab uno diminutivum esse
plerisque videtur, sicut a vino ‘villum’) et quod ab eo componitur ‘nullus’” (Pmai 13,7).
“nec mirum, per singulos quosdam casus ea componi, quomodo et ‘meme, tete, sese’, cum
nomina quoque supra dicta per genetivos composita sint solos; quos enim casus separata per
appositionem habere exigebat structura, eos in compositione servavere. quid est enim
‘eiusmodi’ nisi ‘modi eius’?” (Pmai 12,596).
“‘iste’ vero et ‘hic’ non componitur nisi per eos casus, qui in c desinunt, absque dativo, id est
per nominativum, accusativum, ablativum singularem, per pluralem vero nullum nisi
nominativum neutri, qui est et accusativus” (Pmai 12,590).
“‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc par’ et quae ex eo componuntur, ‘impar’, ‘dispar’, ‘compar’, ‘separ’”
(Pmai 5,150).
“excipitur ‘haec bipennis’, quod ideo femininum est, quod quasi adiectivum est securis, vel
quod a penna, quod ipsum quoque femininum est, componitur” (Pmai 5,160).
“In ‘ops’ Latinum femininum unum: ‘haec Ops huius Opis’ [nomen matris deum et copia]
(eius quoque nominativus in usu frequenti non est, sed illius, quod ex eo componitur,
commune omnis, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops huius inopis’[)]” (Pmai 7,321).
“ergo singularis quoque numerus bene dicitur, quod ipse geminatus et multiplicatus facit
omnes numeros et quod omnes numeri ex ipso componuntur et in ipsum dissolvuntur” (Pmai
5,172).
“et singularia cum pluralibus componuntur, ut ‘orbisterrae’ et ‘orbisterrarum’, ‘paterfamilias’
et ‘paterfamiliarum’, ‘armipotens armorumpotens’, ‘magistermilitum’, ‘asecretis’, ‘acalculis’,
‘aresponsis’, ‘abactis’” (Pmai 5,183).
{IN ELEMENTIS ETC.}
119
“literas autem etiam elementorum vocabulo nuncupaverunt ad similitudinem mundi
elementorum: sicut enim illa coeuntia omne perficiunt corpus, sic etiam haec coniuncta
literalem vocem quasi corpus aliquod componunt vel magis vere corpus” (Pmai 1,6).
“ut breviter igitur supra dictam colligamus regulam: in ‘or’ desinentia neutra et Graeca et
quaecumque derivantur vel componuntur a primitivis paenultimam corripientibus, ea genetivi
paenultimam corripiunt, cetera producunt exceptis ‘cor’ et ‘ador’” (Pmai 6,237).
“si vero ‘facio’ verbo vel ‘fio’ integris manentibus aliud verbum infinitum ante ea
componatur, non solum significationes et coniugationes integras eis servamus, sed etiam
accentus, ut ‘calefácio calefácis calefácit’, ‘tepefácio tepefácis tepefácit’” (Pmai 8,402).
(0.2) In genere (per figuram):
“Ex aliis quoque significationibus plurima simplicia in alias, cum componantur, transire
invenies, ut ‘plecto’ activum, unde Terentius: «Ego plectar pendens»; sed ab eo composita tam
deponentia quam communia inveniuntur” (Pmai 8,399).
“‘facio’ cum sit neutrum, ut supra diximus, si cum praepositione componatur, plerumque
transit in activum, ut ‘conficio’ et ‘conficior’, ‘perficio’ et ‘perficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’,
‘reficio’ et ‘reficior’, ‘officio’ et ‘officior’” (Pmai 8,401).
“‘ocior’ quasi ab oco, quod in usu non est, licet a Graeco est ; ‘offendo’ quasi a verbo
‘fendo’ componitur, quod non est lectum, sicut ‘aspicio’, ‘inspicio’, ‘despicio’, ‘suspicio’,
‘conspicio’ a ‘specio’ [non est in usu]. similiter hoc idem in plurimis aliis invenies” (Pmai
11,562).
“quae enim participia per se componuntur, pleraque amittentia vim participii transeunt in
nomina, ut ‘potens impotens’, ‘doctus indoctus’” (Pmai 5,179).
“si enim ipsa per se componantur non prius verbis compositis, transeunt in nominum vim,
sicut etiam, si comparentur: ‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’” (Pmai 11,568).
“‘par paris parrĭcida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’” (Pmai 1,26).
“quidam autem non absurde confirmant, quod in numeris quoque potest ‘prior’ esse
comparativus, unde ablativo iungitur, et ‘primus’ superlativus, cum ad multos componitur et
semper genetivum sequitur, et quod ‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad
alieni aliquem comparatur etiam, cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas
movit bellum’” (Pmai 3,91).
“in quibusdam tamen pro ‘ab’ ‘abs’ praepositio cum dictionibus a c incipientibus componitur,
ut ‘abscondo’, ‘abscedo’, ‘abscido’” (Pmai 2,46).
“‘ob’ quoque est quando assumit s, cum componitur cum dictione a c incipiente, ut
‘obscurus’, ‘obscenus’” (Pmai 2,46).
“ex his pleraeque apud Graecos inter adverbia ponuntur, ut saepe docuimus, quod certam
habent significationem etiam per se positae, quod in praepositionibus abnegant esse per se
positis, et quod licet tam poetis quam oratoribus sine reprehensione et praeponere et postponere
120
ea casibus, cum praepositiones, de quibus nulla dubitatio est, nisi poetica auctoritas postponere
non solet, et quod eorum pleraque componi non possunt, cum praepositiones omnes apud illos
talem naturam habeant, ut et componi et separari // possint” (Pmai 14,36-37).
“‘Mecum’ autem et ‘tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ per anastrophen cum pronomine
praepositio est, unde et casus, qui serviunt praepositioni ‘cum’, id est ablativi, in utroque
numero trium personarum componuntur; quomodo igitur, si dicam ‘propter te’ et ‘te propter’,
idem significo et ‘cum quibus’ et ‘quibuscum’, sic ‘cum me’ et ‘mecum’” (Pmai 12,594).
“praepostere tamen, ut quibusdam placet, cum ablativo pronominum componitur ‘cum’
praepositio, ut ‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’” (Pmai 14,39).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“pauca sunt, quae hanc non servant regulam, ut ‘auceps’, aves capiens, ‘menceps’, mente
captus, ‘augustus’ et similia et quae ex duobus nominativis componuntur” (Pmai 1,26).
“‘uterque’, ‘alteruter’, ‘neuter’; in is vel i unum, ‘quis’ vel ‘qui’ et quae ex eo componuntur.
haec tamen ipsa secundum mobilium regulam nominum solebant apud vetustissimos terminare
etiam genetivos et dativos, ut Terentius in Andria: «tam iners, tam nulli consili», pro ‘nullius
consilii’” (Pmai 13,7).
“Anomala quoque verborum id possunt ostendere, quae sine dubio per singula tempora sive
etiam personas componuntur, ut ‘prosum prodes prodest, prosumus prodestis prosunt,
proderam, profui’” (Pmai 8,439).
“‘aufero’ - in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa, ne, si ‘affero’
dicas, ab ‘ad’ et ‘fero’ componi videatur” (Pmai 14,47).
“‘suffio suffivi’ vel ‘suffĭi’, quod quamvis a neutropassivo componatur, tamen, quia
significationem mutavit, mutavit etiam declinationem” (Pmai 10,539).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“sciendum tamen est, quod pleraque nomina, quae cum verbis sive participiis componuntur,
vel nominativi mutant extremam syllabam in i correptam, - ut ‘arma armĭpotens’, ‘homo
homĭcida’, ‘cornu cornĭger’, ‘stella stellĭger’, ‘arcus arcĭtenens’, ‘fatum fatĭdicus’, ‘aurum
aurĭfex’, // ‘causa causĭdicus’, ‘luctus luctĭficus’, ‘cornu cornĭcen’, ‘tuba tubĭcen’, ‘fides
fidĭcen’” (Pmai 1,25-26).
“‘uter’ vero ‘utrius’, quia una superat syllaba, licet in metris et producere et corripere, et quae
ex eis componuntur; quamvis haec quoque quidam eodem errore declinationis inducti
pronomina esse putaverunt” (Pmai 12,594).
COMPONO-ERE >> COMPOSITVS-A-VM >> COMPOSITIO-ONIS
A) {Gr. [1. sýnthetos]}.
121
B) ThLL (s.v.: compono); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 367); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]; [1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]; [2.- III/2.0: PARTES
ORATIONIS (in genere); /2.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ simplex ]; [>< decompositus, deriuatiuus, deriuatus, duplex]}.
D) Job (1893: 78-79, 86, 111, 126); Belardi (1985: 109-120); Lenoble et alii (2001: 284);
Basset (2007: 61); Da Silva (2008: 114); Conduché (2009); Flobert (2009: 331, 339);
Schmidhauser (2009: 173-180); Swiggers & Wouters (2009: 355-361); Groupe Ars (2010:
71,n. 16, 149,n. 141, 201,n. 234, 211,n. 250, 225,n. 269, 237,n. 293, 237,n. 294, 237,n. 296);
Antonets (2011: 291, 293); Grinster (2011: 49); Munzi (2011: 218).
E:)
(0.0) In genere:
“Iuliane consul ac patricie […], non tantum accipiens ab excelsis gradibus honorum pretii,
quantum illis decoris addens tui, cuius mentem tam Homeri credo quam Virgilii anima
constare, quorum uterque arcem possederat musicae, te tertium ex utroque compositum esse
confirmans, quippe non minus Graecorum quam Latinorum in omni doctrinae genere
praefulgentem” (Pmai 1,2).
(1.0) CONSTRVCTIONES (in genere):
“Dictio est pars minima orationis constructae, id est in ordine compositae: pars autem,
quantum ad totum intellegendum, id est ad totius sensus intellectum” (Pmai 2,53).
(2.0) PARTES ORATIONIS (in genere):
“Figura quoque dictionis in quantitate comprehenditur: vel enim simplex est, ut ‘magnus’, vel
composita, ut ‘magnanimus’, vel decomposita, quam Graeci vocant, id est a
compositis derivata, ut ‘magnanimitas’, quae rationabiliter separatim accepta est figura a
Graecis” (Pmai 5,177).
“neque enim simplex poterit esse, quae a composita derivatur dictione, neque composita, quia,
quod suum est compositorum, non habet, id est ut ipsa per se ex diversis componatur
dictionibus separatim intellegendis sub uno accentu et unam rem suppositam [id est
significandam] accipiat, ut est ‘respublica’, ‘iusiurandum’ et talia” (Pmai 5,177).
“est ergo illud quoque attendendum, quod separata composita non solum in simplices
resolvuntur dictiones, sed etiam in ante compositas, sicut sunt ea, quae a tribus vel amplioribus
componuntur. ipsa tamen quoque ante composita necesse est in duas intellegibiles dictiones
resolvi” (Pmai 5,180).
“et sciendum, quod omnes partes orationis habent composita absque interiectione et plerisque
participiis” (Pmai 5,178).
122
“Figura quoque accidit verbo, quomodo nomini. alia enim verborum sunt simplicia, ut ‘cupio’,
‘taceo’, alia composita, ut ‘concupio’, ‘conticeo’, alia decomposita, id est a compositis
derivata, ut ‘concupisco’, ‘conticesco’” (Pmai 8,434).
“inveniuntur tamen quaedam verba etiam ex tribus partibus composita, ut ‘perterrefacio’”
(Pmai 8,434).
“‘credo’ quoque ab eo componitur, quasi ‘cretum do’, et ‘vendo’ ‘venum do’, et ‘condo’
compositum a ‘do’ et ex eo ‘abscondo’” (Pmai 10,516).
“et alia tamen paene omnia e habentia ante ‘ris’ in genetivo habent similiter huiuscemodi
verba, ut ‘pondus ponderis pondero ponderas’, ‘sidus sideris sidero sideras’, unde compositum
‘considero’ et ‘desidero’, ‘munus muneris munero muneras’, ‘genus generis genero generas’”
(Pmai 6,274).
“ergo vel simplicia sunt vel decomposita plerumque, quae Graeci vocant, id est
a compositis verbis derivata, ut ‘efficio efficiens’, ‘intellego intellegens’” (Pmai 11,568).
“‘futio (ex quo compositum effutio) futĭlis’” (Pmai 4,131).
“sciendum autem, quod eius frequentativum ‘cuso cusas’ est, ex quo composita ‘incuso
incusas’ et ‘recuso recusas’ et ‘accuso accusas’ et ‘excuso excusas’” (Pmai 10,516).
“unde ostenditur recte ‘arcesso’ dici ab ‘arcio’ verbo, quod nunc ‘accio’ dicimus, quod est ex
‘ad’ et ‘cio’ compositum” (Pmai 1,35).
“nam ‘suscipio’, ‘sustuli’ a ‘susum’ vel ‘sursum’ adverbio composita sunt, unde ‘subtinnio’ et
‘subcumbo’ non mutaverunt b in s” (Pmai 1,34).
“interiectiones enim semper simplices sunt, participia vero vel simplicia vel decomposita
plerumque [id est a compositis verbis derivata] sunt: per se enim // raro componitur
participium” (Pmai 5,178-179).
“quae si ab impio et infelice et perfecto dicamus derivata, decomposita sunt, cum autem in duo
separatim intellegenda possint dividi, videntur esse composita, quomodo etiam participia, quae
a compositis verbis derivantur, ut ‘perficiens’, ‘neglegens’, ‘circumdans’, ‘anteveniens’”
(Pmai 5,178).
“nam si quis dicat, ‘faciens’ participium compositum fieri ‘efficiens’, sciat hoc minime
potuisse fieri, nisi prius verbum compositum fuerit, ut est ‘facio efficio’, et ex hoc verbo nasci
participium ‘efficiens’” (Pmai 5,179).
“participia vero quas quidem praepositiones habent per nominativum, vel a verbis habent, ex
quibus derivantur per compositionem, ut ‘exigo exigens’, vel ad imitationem verbi per se
compositas, ut ‘exegi exactus’” (Pmai 8,441).
“ipsa tamen quoque ante composita necesse est in duas intellegibiles dictiones resolvi.
componuntur tamen etiam quaedam ex decompositis: ‘potens’ a verbo ‘potes’, quod est
compositum” (Pmai 5,180).
123
“In ‘sus’ desinunt participia, quae ex verbis veniunt in ‘si’ vel in ‘di’ praeteritum activi
terminantibus, nisi sint a ‘do’ composita, de quibus superius diximus, vel quartae
coniugationis, quae nullum participium in ‘sus’ terminant, ut ‘laesi laesus’, ‘mersi mersus’,
‘iussi iussus’, ‘mordeo momordi morsus’, ‘prandeo prandi pransus’, ‘tondeo totondi tonsus’,
‘obsideo obsedi obsessus’, ‘video vidi visus’, ‘fodio fodi fossus’” (Pmai 11,572).
“ideo autem diximus ‘pleraque’, quod illa participia videntur a simplicibus suis esse
composita, quae non verborum sui temporis, sed participiorum simplicium regulam servant, ut
‘contigi contactus’ a simplici ‘tactus’, ‘coegi coactus’ a simplici ‘actus’, ‘contuli collatus’ a
simplici ‘latus’” (Pmai 5,179).
“a ‘do’ quoque composita i brevem habent ante ‘tus’ in participio // praeteriti, ut ‘reddo
reddĭtus’, ‘credo credĭtus’, ‘prodo prodĭtus’, ‘perdo perdĭtus’, ‘vendo vendĭtus’” (Pmai 11,571-
572).
“similiter a canendo composita absque i faciunt participia secundum primitivi formam: ‘canor
cantus’, ‘occinor occentus’, ‘accinor accentus’” (Pmai 11,571).
“sunt alia ex hoc ipso composita deponentia: ‘experior’, ‘opperior’, quorum participia
‘expertus’ et ‘oppertus’ ostendunt a ‘pario’ esse composita, cuius participium ‘partus’ est -,
‘salio salivi’ vel ‘salii’ et ‘salui’” (Pmai 10,540).
“tertiae quoque ‘rapui raptus’ et ex eo composita, ‘corripui correptus’, ‘praeripui praereptus’”
(Pmai 11,571).
“‘rapui’ quoque ‘raptus’ et ex eo composita, ut ‘corripui correptus’, ‘praeripui praereptus’”
(Pmai 11,572).
“composita simplicium terminationes sequuntur. ‘cedo’ etiam ‘cessum’ et ‘pando’ ‘passum’
faciunt” (Pmai 10,519).
“a ‘cano’ tamen composita primitivi servant in supino terminationem; ‘cantum’ enim et
‘succentum’ dicimus, quamvis in ipso verbo a in i convertunt ex eo composita, sed in supino
iterum i in e transferunt: ‘succino succentum’, ‘occino occentum’” (Pmai 10,530).
“ab ‘ivi’ quoque vel ‘ii’ composita et ‘quivi’ vel ‘quii’ corripiunt in participiis i ante ‘tus’, ut
‘adĭtus’, ‘obĭtus’, ‘praeterĭtus’, ‘nequĭtus’” (Pmai 11,569).
“ideo autem diximus disyllaba in ‘vi’ desinentia secundae vel tertiae coniugationis in supinis
vel participiis praeteriti corripere paenultimam, quia, sive disyllaba sint quartae, producunt, ut
‘scio scītus’, sive ultra duas syllabas alterius quoque coniugationis [producitur]: ‘arcessivi
arcessītus’, ‘cupivi cupītus’, nisi sint a disyllabis composita, ut ‘insĭtus’, ‘incĭtus’, ‘illĭtus’”
(Pmai 10,545).
“ex eo igitur composita paenultimam a vel i habent in supino: ‘duplicavi duplicatum’,
‘explicui explicitum’, ‘implicui’ vel ‘implicavi’, quod in raro usu est, ‘implicitum’ et
‘implicatum’” (Pmai 9,473).
124
“‘ambio’ ab ‘eo’ compositum solum mutavit paenultimam e in i; itaque in ‘io’ quidem
desinentium regulam servavit in participio et in supino, quippe producta paenultima: ‘ambītus
ambīta ambītum’” (Pmai 10,547).
“Supina in ‘ci’ quidem terminantium praeteritum i in ‘tum’ convertunt: ‘vici victum’, ‘convici
convictum’. eandem servat regulam etiam ‘liqui lictum’ et ex eo composita, ‘reliqui relictum’,
‘deliqui delictum’” (Pmai 10,510).
“‘nosco novi notum’ - similiter ex eo composita: ‘ignosco ignovi ignotum’” (Pmai 10,510).
“‘veni ventum’ et ‘aperui apertum’ faciunt, sicut ‘pario partum’ et omnia ex eis composita:
‘advenio adventum’, ‘convenio conventum’, ‘comperio compertum’, ‘experior expertum’”
(Pmai 10,543).
“In ‘si’ vero praeteritum finientia l vel r antecedentibus mutant eam in ‘tum’ in hac
coniugatione et faciunt supinum, ut ‘farsi fartum’, ‘fulsi fultum’, ‘sarsi sartum’, unde et
‘sartores’ et ‘fartores’, et ex his composita ‘confercio confertum’, ‘refercio refertum’” (Pmai
10,542).
“‘rapui’ quoque ‘raptum’ facit; similiter ex eo composita, ‘corripui correptum’, ‘arripui
arreptum’” (10,499).
“V vero longam ante ‘tum’ unum habet: ‘iūtum’ et ab eo compositum // ‘adiūtum’” (Pmai
9,474-475).
“et componuntur vel a duabus dictionibus, ut ‘septentrio’, ‘semivir’, vel a // tribus, ut
‘imperterritus’, ‘inexpugnabilis’, ‘inextricabilis’, vel amplioribus, ut ‘cuiuscumquemodi’, quae
tamen solent ex iam compositis secundam compositionem accipere” (Pmai 5,179-180).
“non tamen ideo significationem Graecam attendentes debemus ea composita dicere vel quae
ex contrario inveniuntur simplicia apud illos, apud nos composita, ut ‘incestus’
, ‘ineptus’ , ‘superfluus’ , sicut et multa alia” (Pmai 13,12).
“‘qui’ quoque, , significatione interpretationis videtur habere articulum subiunctivum,
simplex tamen // est nomen apud Latinos, quomodo plurima quoque alia inveniuntur apud nos
simplicia, quae apud Graecos composita sunt, ut ‘felix’ , ‘sanctus’ , ‘pius’
, et alia mille” (Pmai 13,11-12).
“‘parricida’. hoc enim ipsum per se compositum quaerentes ex quibus dictionibus est,
invenimus divisione facta eas per se intellegendas: dicimus enim a parente et a verbo ‘caedere’,
quae utraque per se integra sunt et intellectum habent plenum, quod in decompositis fieri non
potest” (Pmai 5,177).
“‘utpotĕ’ quoque compositum est ab adverbio et nomine; ‘potĕ’ enim ab eo quod est ‘potis’
nascitur, ‘hic’ et ‘haec potis’ et ‘hoc pote’” (Pmai 15,68).
“‘nihil’ autem vel ‘nihilum’ a ‘non’ et ‘hilum’ est compositum, quod sine dubio nomen est:
‘hilum’ enim pro ‘ullum’ vetustissimi proferebant” (Pmai 6,215).
125
“In ‘um’ desinentia derivativa sive etiam composita diversas habent formas: quaedam enim
vocalem habent e longam vel i correptam ante ‘um’: e, ut ‘olivētum’, ‘vinētum’, ‘corylētum’,
‘rosētum’, ‘dumētum’, ‘quercētum’, ‘aesculētum’, ‘myrtētum’” (Pmai 4,123).
“In ‘go’ vero desinentia, sive sint derivativa seu primitiva sive composita, paenultimam
producunt vel natura vel positione: ‘virāgo’, ‘compāgo’, ‘Carthāgo’, ‘sartāgo’, ‘calīgo’, ‘ulīgo’,
‘rubīgo’, ‘ferrūgo’, ‘aerūgo’, ‘vīrgo’, ‘mārgo’” (Pmai 4,122).
“‘haec arbor’ quoque ‘arboris’, quod a robore derivatum illius declinationem servans corripuit
paenultimam genetivi, et a ‘puero’ composita, ‘Publipor Publiporis’ et ‘Marcipor Marciporis’”
(Pmai 6,236).
“quae ab eo derivata vel composita, quod est ‘decus decoris’, illius declinationem servant,
sicut a corpore quoque composita eius declinationem servant, ‘bicorpor bicorporis’, ‘tricorpor
tricorporis’” (Pmai 6,236).
“si enim dicam ‘magnanimitas compositum est a magno et animitate’, nihil dico, ‘animitas’ //
enim per se non dicitur. necesse est ergo dicere, quod ‘magnanimus’ quidem compositum est a
magno et animo, quae sunt intellegenda per se, a magnanimo autem derivatum est
‘magnanimitas’” (Pmai 5,177-178).
“et a pede quidem composita servant e, a sedendo vero mutant e in i, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
quadrupes quadrupedis’, ‘bipes bipedis’, ‘compes compedis’” (Pmai 6,241).
“a pendendo quoque compositum ‘libripens libripendis’” (Pmai 6,282).
“primo enim compositum est ‘perterritus’, ‘expugnabilis’, ‘extricabilis’, et post
‘imperterritus’, ‘inexpugnabilis’, ‘inextricabilis’” (Pmai 5,180).
“‘haec manŭs huius manus’ - ex quo compositum eius declinationem sequitur, ‘hic centimanŭs
huius centimanus’” (Pmai 6,268).
“nec non cetera similiter a genere composita proferebant, ‘caprigenus’, ‘terrigenus’,
‘taurigenus’, idque usus confirmat” (Pmai 6,196).
“nota tamen, quod, si e habeant correptam ante x positam, si non sint monosyllaba vel ab illis
composita, mutant e in i correptam per obliquos casus, ut ‘apĕx apĭcis’, ‘vertĕx vertĭcis’,
‘remĕx remĭgis’” (Pmai 6,279).
“Figura pronominum duplex est; aut enim simplicia sunt pronomina aut composita” (Pmai
12,589).
“ergo ‘egomet, tute, suapte, huiusce’ minime dicenda sunt composita, quia additio, si
separetur, nihil significare possit per se” (Pmai 12,593).
“Haec igitur, hoc est ‘met te pte ce’ adiectiones esse ipse sensus arguit, qui nullus in his
separatis potest inveniri: nihil enim compositum dividitur, quod cum separetur, quamvis sit ex
corruptis, non tamen haec eadem corrupta ab integris esse ostendat, ut ‘expers’ ab ‘ex’
praepositione et ‘pars’, ‘conficio’ a ‘con’ et ‘facio’, ‘idem’ ‘is demum’” (Pmai 12,593).
126
“‘ego quidem facio’ tantummodo ad primam personam. et hoc usus etiam auctorum approbat,
qui ‘equidem’ praepositiva ‘ego’ subiungunt, ut Sallustius in Catilinario: «equidem ego sic
existimo, patres conscripti, omnes cruciatus»; si esset enim composita ‘equidem’ ex ‘ego’ et
‘quidem’, minime ei ‘ego’ subiungeretur” (Pmai 16,103).
“itaque compositas, id est ‘ipsas agentes easdemque patientes’ dixerunt, illas
vero, hoc est simplices, , hoc est ‘in alias passionem facientes’ nominaverunt”
(Pmai 13,15).
“Separatae praepositiones vel accusativo vel ablativo adiunguntur, compositae vero tam
nominativo quam ceteris omnibus obliquis, qui ex composito nascuntur nominativo” (Pmai
14,35).
“Et compositae quidem tam in nominativo quam in obliquis casibus ab eo nominativo
composito flexis inveniuntur, ut ‘indoctus indocti indocto indoctum indocte’, appositae autem
non nisi cum accusativo vel ablativo, ut ‘in hostem, pro patria’” (Pmai 14,27).
“Compositae praepositiones cum aliis partibus in illarum potestatem concedunt, ut ‘incurvus,
adoro, abhinc, proinde’” (Pmai 14,31).
“ideo autem praepositiones compositae quidem cum verbo inveniuntur, numquam autem
separatae per appositionem, quia verba per omnes personas in omni tempore nominativi casus
vim habent, cui soli possunt coniungi: ‘facio ego’, ‘facis tu’, ‘facit ille’, similiter per omnia
tempora” (Pmai 8,440).
“in consonantes vero, si sequens syllaba a vocali incipiat, non possunt desinere, nisi, sicut
supra dictum est, in dictionibus, quae ex praepositionibus in consonantes desinentibus // vel
aliis partibus orationis sint compositae, ut ‘abutor’, ‘oboedio’, ‘subeo’, ‘aduro’, ‘ineo’,
‘exacuo’, ‘intereo’, ‘perago’, ‘transeo’, ‘praetereo’, ‘alterutrum’” (Pmai 2,45-46).
“similiter adverbiis praeponitur per compositionem, ut ‘perinde, subinde, deinceps, abhinc’.
igitur nomini quidem et per appositionem et per compositionem, pronomini vero per
appositionem solam, licet quibusdam ‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ composita
esse videantur, participio per derivationem vel consequentiam compositorum verborum vel
per appositionem, ceteris autem partibus per solam compositionem praepositio iungitur” (Pmai
14,28).
“et sciendum, quod, quotienscumque ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a
vocalibus incipientibus vel ab his quattuor consonantibus, hoc est c p t s, integra manet, ut
‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’, ‘excutio’, ‘expeto’, ‘extraho’, ‘exsequor’, ‘exspes’,
in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem” (Pmai 1,33)
“‘Inter’ quoque et composita et apposita invenitur, ut ‘internuntius, intercapedo, intervallum,
interpres’” (Pmai 14,42).
“Figurae adverbiorum sunt tres, simplex, composita, decomposita. simplex, ut ‘diu, huc’;
composita, ut ‘interdiu, adhuc’” (Pmai 15,80).
“decomposita, quae a compositis derivatur, ut a potente ‘potenter’, a misericorde
‘misericorditer’, ab indocto ‘indocte’, ab imprudente ‘imprudenter’” (Pmai 15,80).
127
“A igitur terminantia vel primitiva sunt [...], vel composita, ut ‘praetereā, intereā, posteā,
anteā’” (Pmai 15,65).
“composita quoque inveniuntur, ut ‘adhuc, abhinc, dehinc’” (Pmai 15,74).
“sunt etiam composita in e correptam desinentia adverbia, ut supra dicta ‘exindĕ, perindĕ’ et
‘punio impunĕ’” (Pmai 15,68).
“in superlativo vero servavit productionem accepta ‘mus’ ‘primus’, ex quo aliud adverbium
nascitur ‘primo’ vel ‘prime’, unde Terentius in Andria compositum [dixit]: «Adprime in vita
esse utile»” (Pmai 3,91).
“quod autem etiam ‘prime’ dicitur, ostendit Terentius, qui compositum ab eo in Andria
protulit: «nam id arbitror / Adprime in vita esse utile, ut ne quid nimis»” (Pmai 15,69).
“a quintae quoque declinationis nominibus composita e producunt, ‘pridiē, hodiē, postridiē’”
(Pmai 15,71).
“‘bifariam’ etiam et ‘trifariam’ et ‘omnifariam’ composita sunt a ferendo et praepositis
dictionibus” (Pmai 15,74).
“In ‘am’ primitiva ‘clam, coram’; derivativa vel composita ‘nequiquam, nequaquam,
neutiquam’” (Pmai 15,74).
“In ‘em’ primitiva ‘item, tandem’; composita, ut ‘itidem, ibidem, indidem, identidem’. Cicero
pro Roscio: «indidemne Ameria?»” (Pmai 15,75).
“In ‘um’ primitiva pauca sunt, ‘iterum, sursum, rursum’ et ‘rursus, prorsum’ et ‘prorsus’;
derivativa vel composita ‘dextrorsum, sinistrorsum’” (Pmai 15,75).
“sunt etiam composita ‘praesto, profecto’” (Pmai 15,72).
“nam ‘efficaciter’ sine dubio decompositum est, cum a simplici adverbio non componitur, sed
a nomine composito derivatur” (Pmai 15,80).
“haec tamen, quae et simplicia habent adverbia, etiam composita possunt esse, ut ‘docte
indocte; prudenter imprudenter’” (Pmai 15,80).
“‘obiter’ enim compositum est ab ‘ob’ et ‘iter’; similiter ‘paulisper, tantisper, parumper’
composita sunt” (Pmai 15,77).
“In u pauca inveniuntur denominativa, ut ‘diu’ et ex eo compositum ‘interdiu’ et a nocte
‘noctu’” (Pmai 15,73).
“Figura simplex quidem, ut ‘at, et, sed’; composita vero ‘atque, etenim, sedenim’” (Pmai
16,93).
{IN ACCIDENTIBVS}
128
“et invenimus per omnes fere casus composita, ut ‘iurisperitus’, ‘legislator’, ‘praefectusurbis’
et ‘praefectusurbi’, ‘tribunusplebis’ et ‘tribunusplebi’, ‘agricola’ [agrum colens], ‘caelicola’
[caelum colens], ‘macte’ id est magis aucte - antiqui tamen et ‘mactus’ dicebant -,
‘mentecaptus’” (Pmai 5,183).
“composita simplicium declinationem sequuntur: ‘pernox pernoctis’, ‘exlex exlegis’. Cicero
pro Cluentio: «non quod illi aut exlegem esse Sullam arbitrantur»” (Pmai 6,280).
“nam a ‘centum’ compositi numeri declinantur, ut ‘ducenti ducentorum ducentis’ et similes”
(Pmai 6,201).
“‘Mulciber Mulciberis’ et ‘Mulcibris’, ut Caesellius in stromateo docet - quod si est a
mulcendo imbri compositum, ut plerisque videtur, melius simplicis declinationem servat”
(Pmai 6,230).
“et est sciendum, quod, si duo sint nominativi, ex utraque parte declinatur compositum, ut
‘respublica reipublicae’, ‘iusiurandum iurisiurandi’, quod Graeci numquam faciunt in
compositis” (Pmai 5,180).
“sin vero ex utroque casu obliquo sint composita nomina, manent indeclinabilia, ut
‘huiusmodi’, ‘istiusmodi’, ‘illiusmodi’, ‘cuiusmodi’, ‘eiusmodi’, ‘cuimodi’” (Pmai 5,183).
“Componuntur nomina cum pronominibus, ut ‘huiusmodi, istiusmodi, huiuscemodi’, sicut et
apud Graecos , , , et sunt omnia nomina, etiam quae
in fine pronomen habuerint [...]. nec mirum, per singulos quosdam casus ea componi, quomodo
et ‘meme, tete, sese’, cum nomina quoque supra dicta per genetivos composita sint solos”
(Pmai 12,596).
“ideo autem indeclinabilia sunt, quia utraque pars genetivum casum habet. quomodo igitur, si
uterque sit nominativus in compositis, uterque declinatur, sic in his, quia uterque genetivus est,
mansit indeclinabilis” (Pmai 6,205).
“Quaeritur in compositis verbis, cur, cum saepe in praesenti corrupta sit aliqua pars
compositionis, in praeterito integra invenitur, ut ‘perficio perfeci’, ‘efficio effeci’, ‘iniicio
inieci’, ‘pergo perrexi’, ‘exigo exegi’, ‘confringo confregi’, cum in nominibus tota declinatio
per omnes casus nominativi figuras solet apud nos servare, ex quibuscumque modis sunt
compositae, ut ‘indoctus’ per omnes casus ex duobus integris est, ‘efficax’ per omnes casus ex
duobus corruptis. similiter in omnibus compositis nominibus hoc invenitur” (Pmai 8,437).
“Illud autem sciendum, quod etiam in nominibus et in pronominibus compositis apud Latinos
extrema pars potest immobilis manere, quod apud Graecos non reperitur, ut ‘tribunusplebis’,
‘praefectusurbis’, ‘cuiusmodi’, ‘idem’” (Pmai 8,440).
“‘nemo’ quoque, sive ex hoc compositum, ut quibusdam videtur, seu non, communis est
generis et similiter o in i convertit in genetivo: ‘neminis’” (Pmai 6,207).
“In ‘ar’ productam Latina masculini vel communis vel neutri generis, et sunt vel monosyllaba
vel ex monosyllabis composita: ‘hic Nār huius Naris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc pār huius paris’,
‘dispār disparis’, ‘hoc fār huius farris’” (Pmai 7,313).
129
“quidam, ut Probus, ‘pubes puberis’, quidam ‘puber puberis’. ex hoc tamen compositum
invenitur similem habens nominativum genetivo, ‘hic impubis huius impubis’. Virgilius in V:
«inpubis Iuli»” (Pmai 6,249).
“illud quoque notandum, quod a pede vel a sedendo composita per ‘dis’, non per ‘tis’ efferunt
genetivum” (Pmai 6,241).
“t quoque et c, quamvis in tribus solis inveniantur nominibus, quae possunt declinari, hoc idem
servant, ut ‘caput capitis’ et ab eo composita ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’, ‘allec
allecis’, ‘lac lactis’, in quo etiam t additur” (Pmai 1,21).
“a capite solum composita ablata s et mutata e in i et addita ‘itis’ faciunt genetivum, ut ‘anceps
ancipitis’, ‘praeceps praecipitis’, ‘biceps bicipitis’” (Pmai 6,280).
“nec mirum declinationem simplicis sui id quoque servare, quamvis nominativi terminatione
mutata, quod in omnibus paene fieri compositis invenimus: ‘hoc cor huius cordis, hic’ et
‘haec’ et ‘hoc concors concordis’; ‘hoc caput huius capitis, hic’ et ‘haec’ et ‘hoc triceps
tricipitis’” (Pmai 6,271).
“et omnia, quae a capite composita in ‘ps’ desinunt, similiter habent duabus syllabis
superantem genetivum, ut ‘anceps ancipitis’, ‘biceps bicipitis’, ‘centiceps centicipitis’, quae
veteres in ‘es’ proferentes secundum regulam declinabant: ‘ancipes ancipitis’, ‘bicipes
bicipitis’, sicut ‘hospes hospitis’, ‘sospes sospitis’” (Pmai 7,325).
“In t ‘hoc caput capitis’ invenitur et ex eo composita, ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’”
(Pmai 6,214).
“a corde quoque composita ablata s, addita ‘dis’ faciunt genetivum, ut ‘vecors vecordis’,
‘discors discordis’, ‘concors concordis’” (Pmai 6,282).
{IN ACCIDENTIBVS [tempus-modus]}
“idque ita esse confirmat Apollonius, summus artis auctor grammaticae, docens in I de verbo,
immobilem figurationis iuncturam manere, et separatim confirmans, componi ‘ ’
‘ ’, ‘ ’ ‘ ’ et his similia, quaecumque intus habent
declinationem, hoc est post praepositionem, quod apud nos semper fit in omnibus compositis
verbis” (Pmai 8,439).
“verbum autem vel participium nec apud Graecos ullum compositum nec apud nos extremam
partem servat immobilem, ideoque semper in compositione extremam partem sibi defendit
ipsum verbum et participium, quippe quod ex eo nascitur” (Pmai 8,440).
“solent autem composita servare simplicium tempora; ‘cădo cecĭdi’, ‘concĭdo concĭdi’,
paenultima correpta; ‘caedo cecīdi’, ‘concīdo concīdi’, paenultima producta” (Pmai 10,518).
“In verbis compositis est quando Graeci extrinsecus faciunt declinationem ad similitudinem
simplicium, ut est ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, ‘
’” (Pmai 8,436).
130
“et notandum, quod ab inchoativo ‘scisco’ composita primitivi, id est ‘scio’, habuerunt
praeteritum, secundum rectam vero proportionem debent eorum quoque perfecta ab ‘ascio’ et
‘descio’ esse” (Pmai 10,510).
“Repetunt consonantes primae quidem coniugationis duo monosyllaba: ‘do dĕdi’, ‘sto stĕti’, et
ex his composita: ‘reddo reddĭdi’, ‘resto restĭti’” (Pmai 9,467).
“a ‘sto’ quoque composita servant duplicationem praeteriti, ut ‘resto restiti’, ‘consto constiti’,
‘prosto prostiti’” (Pmai 9,472).
“‘eo’ in i mutata faciunt praeteritum: ‘sĕdeo sēdi’ et ex eo composita, ‘insĭdeo insēdi’,
‘subsĭdeo subsēdi’, ‘resĭdeo resēdi’; ‘vĭdeo vīdi’, ‘invĭdeo invīdi’, ‘provĭdeo provīdi’” (Pmai
9,481).
“et notandum, quod a ‘sedeo’ composita, quamvis in praesenti e in i convertant, in praeterito
tamen eandem e productam servant, ut ‘possideo possēdi’” (Pmai 9,481).
“In ‘leo’ desinentia, si ante l aliam consonantem habuerint coniunctam ei in eadem syllaba, et
ab ‘oleo’ vel ‘leo’ composita per ‘ui’ syllabam faciunt praeteritum perfectum, ut ‘impleo
implevi’, ‘compleo complevi’, ‘suppleo supplevi’” (Pmai 9,488).
“In ‘queo’ desinens unum invenitur secundae coniugationis in ‘si’ terminans praeteritum,
‘torqueo torsi’, et ex eo composita ‘distorqueo distorsi’, ‘contorqueo contorsi’, ‘extorqueo
extorsi’” (Pmai 9,488).
“excipitur praeterea ‘disco didici’, ‘posco poposci’ et ex eis composita, quae similiter faciunt
praeteritum, ‘dedisco dedidici’, ‘deposco depoposci’” (Pmai 10,509).
“nam cum praepositione magis per ‘ui’ divisas, cum nomine vero compositum per ‘avi’
terminat perfectum, ut ‘implico implicui’, ‘applico applicui’, ‘explico explicui’, ‘replico
replicui’, ‘complico complicui’” (Pmai 9,469).
“‘‘pendo pependi’, ‘tendo tetendi’, ‘tundo tutudi’, paenultima a plerisque // correpta, a
quibusdam autem etiam producta propter supra dictam rationem (id est ne vincatur in
compositis ab eo temporibus syllabarum a praesenti praeteritum)” (Pmai 10,517-518).
“‘cado’ quoque ‘cecidi’ facit, ne, si ‘cadi’ dicamus, nomen esse putetur. composita tamen non
duplicant paenultimam syllabam, ut ‘perpendo perpendi’, ‘extendo extendi’, ‘pertundo
pertudi’, ‘incido incidi’, ‘concido concidi’” (Pmai 10,518).
“excipiuntur ‘frango fregi’, ‘ago egi’, ‘lego legi’, quorum composita sequuntur simplicium
declinationem: ‘confringo confregi’, ‘perfringo perfregi’, ‘exigo exegi’, ‘subigo subegi’, ‘cogo
coegi’, ‘perlego perlegi’, ‘relego relegi’” (Pmai 10,523).
“ab ‘ago’ et ‘frango’ et ‘lego’ composita servant simplicium praeteritum, ut ‘exigo exegi’,
‘prodigo prodegi’, ‘dego degi’, ‘abigo abegi’, ‘infringo infregi’, ‘perfringo perfregi’, ‘colligo
collegi’” (Pmai 10,524).
131
“a ‘tango’ composita non duplicant primam syllabam: ‘contīngo contĭgi’, ‘attīngo attĭgi’, in
quibus notandum, quod paenultima praeteriti corripitur, praesentis vero producitur” (Pmai
10,524).
“In ‘go’ r antecedente, si non sint a ‘regendo’ composita, ‘go’ in ‘si’ convertentia faciunt
praeteritum perfectum, ut ‘mergo mersi’, ‘spargo sparsi’, ‘tergo tersi’” (Pmai 10,523).
“In ‘no’ o vel g antecedentibus per ‘ui’ divisas faciunt praeteritum, ut ‘pono posui’ et ab eo
composita, ‘suppono supposui’, ‘compono composui’” (Pmai 10,528).
“a canendo quoque composita similiter praeteritum in ‘ui’ divisas finiunt: ‘succino succinui’,
‘occino occinui’” (Pmai 10,529).
“In ‘po’ desinens m antecedente unum invenio ‘rumpo’, quod subtracta m et o in i conversa
facit praeteritum paenultima producta tam in simplici quam in compositis ab eo: ‘rumpo rūpi’,
‘abrumpo abrūpi’, ‘corrumpo corrūpi’” (Pmai 10,531).
“In ‘cio’ a antecedente mutant eam in e productam et abiecta o productaque i faciunt
praeteritum perfectum, ut ‘facio fēcī’, ‘iacio iēcī’. ex his composita cum praepositione
quamvis in praesenti mutent a in i, tamen praeteriti regulam servant, quae est in simplicibus, ut
‘efficio effeci’, ‘proficio profeci’” (Pmai 10,496).
“In ‘dio’ desinens unum invenio, ‘fodio fōdi’ et ex eo composita, ‘perfodio perfōdi’, ‘effodio
effōdi’” (Pmai 10,498).
“In ‘pio’ ‘ca’ antecedente mutant a in e productam et abiecta o productaque i faciunt
praeteritum perfectum, ut ‘capio cēpī’. ab eo composita in praesenti quidem mutant a
correptam simplicis in i brevem, praeteritum vero integrum manet, ut ‘incĭpio incēpi’, ‘recĭpio
recēpi’, ‘suscĭpio suscēpi’” (Pmai 10,498).
“igitur ex eo composita, si principalem syllabam puram nec ex integra praepositione habuerint,
‘io’ in ‘ui’ convertunt in praeterito, ut ‘aperio aperui’, ‘cooperio cooperui’” (Pmai 10,540).
“in ‘ui’ divisas faciens praeteritum unum invenio supra dictae terminationis, ‘rapio rapui’ et ex
hoc composita, ‘eripio eripui’, ‘surripio surripui’” (Pmai 10,499).
{IN ACCIDENTIBVS [genus etc.]}
“a capite enim composita et duabus syllabis abundant in genetivo et trium sunt generum
communia” (Pmai 7,352).
“composita sive ex masculinis sive ex femininis, si adiectiva fuerint, communia sunt, ut ‘hic
sanguis’, ‘hic’ et ‘haec exanguis’ et ‘hoc exangue’; // ‘animus’, ‘hic’ et ‘haec exanimis’ et
‘hoc exanime’” (Pmai 5,160-161).
“In i neutrum, ‘hoc gummi’, et a genetivis composita communia trium generum, ‘eiusmodi’
nam ‘nihili’, ‘frugi’, ‘mancipi’ obliqui sunt casus figurate cum omnibus casibus adiuncti”
(Pmai 5,145).
132
“In ‘ox’ correptam femininum: ‘nŏx noctis’, et ex hoc compositum commune: ‘hic’ et ‘haec’
et ‘hoc pernŏx pernoctis’. Iuvenalis: «si luditur alea pernox»” (Pmai 7,323).
“neutra quoque in ‘or’ desinentia quattuor inveniuntur: ‘marmor’, ‘aequor’, ‘ador’, ‘cor’,
praeterea communia, quae etiam apud Graecos communia sunt: ‘memor’, ‘immemor’, et a
decore vel corpore vel colore composita, ‘hic’ et ‘haec indecor’, ‘dedecor’, ‘bicorpor’,
‘tricorpor’, ‘discolor’, ‘concolor’” (Pmai 5,154).
“et a canendo tamen composita masculina sunt, quae in ‘cen’ desinentia i correptam habent
paenultimam: ‘tubĭcen’, ‘cornĭcen’, ‘fidĭcen’” (Pmai 4,126).
“In ‘en’ correptam a canendo composita masculina sunt, ut ‘cornicĕn’, ‘fidicĕn’, ‘tubicĕn’,
‘tibicĕn’, quorum feminina quae sunt in usu a genetivo figurantur mutata ‘is’ in a: ‘fidicinis
fidicina’, ‘tibicinis tibicina’” (Pmai 5,148).
“In ‘er’, si sint secundae declinationis, masculina sunt: ‘sacer’, ‘ager’, ‘Auster’, ‘beber’, ‘puer’,
‘oleaster’. sin vero tertiae sint declinationis in ‘er’ desinentia, b vel u loco consonantis quidem
antecedente, neutra sunt [...]. excipitur ‘hic imber’, quod videtur a Graeco esse et illius
genus servasse, et ex eo composita: ‘September’, ‘October’, ‘Mulciber’” (Pmai 5,150).
“in plurali vero semper masculini invenitur, ‘hi dies’, sicut etiam ab eo compositum semper
masculini generis est, ‘hic meridies’” (Pmai 7,365).
“ex eo quoque compositum semper masculinum est, ‘hic meridiēs’, certum enim significat
tempus diei. Terentius in adelphis: «†ipso meridie stipulam colligendo»” (Pmai 5,159).
“In d quoque duo sunt neutra, quae a masculinis nascuntur in s desinentibus, ‘aliud’ et ‘quid’ et
ex eo composita, ut ‘aliquid’, ‘siquid’” (Pmai 6,213).
“vel coniunctionibus, ut ‘uterque’, ‘quisque’, ‘nequis’, ‘siquis’, quae composita esse
ostenduntur a femininis in a desinentibus, ut ‘siqua’, ‘nequa’ quomodo ‘aliqua’” (Pmai 5,179).
“‘numquis’, ‘nequis’. ostenduntur tamen ea sine dubio composita tam a feminino singulari
quam a neutro plurali in a desinentibus” (Pmai 5,183).
{IN ELEMENTIS ETC.}
“Herodianus tamen de orthographia ostendit, rationabilius esse sonoriusque quantum ad ipsam
vocis prolationem, in compositis quoque simplicium regulam in ordinandis syllabarum literis
servare” (Pmai 2,45).
“Litera est pars minima vocis compositae, hoc est quae constat compositione literarum,
minima autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae” (Pmai 1,6).
“si in media dictione syllaba a vocali incipit, necesse est antecedentem quoque, nisi sit
composita, in vocalem terminari, ut ‘pietas’, ‘curialis’, ‘pareo’, ‘ruo’, ‘munio’. est tamen
quando in compositis etiam subtrahitur consonans, ut ‘coeo, cois’” (Pmai 2,45).
133
“Si antecedens syllaba terminet in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante
incipere, ut ‘artus’, ‘ille’, ‘arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo’, ‘adeo’, ‘pereo’” (Pmai
2,45).
“In b invenitur syllaba desinens, si sequens quoque ab eodem incipiat, ut ‘Sabburra’, ‘sabbata’,
‘gibbus’, ‘gibberosus’, ‘gibber’, ‘obba’. composita quoque sunt a praepositionibus in b
desinentibus et aliis dictionibus a b incipientibus, ut ‘subbibo’” (Pmai 2,46).
“In d pariter nulla potest syllaba desinere praepositiva, nisi sequens quoque ab eadem incipiat
in simplicibus dictionibus et in plerisque compositis, ut ‘abaddir’ vel ‘abaddier’, ‘addo’,
‘reddo’, ‘redduco’, quod etiam ‘reduco’ dicitur” (Pmai 2,47).
“S terminante antecedentem syllabam hae solae inveniuntur consonantes assequentes: c in
compositis, ut ‘abscondo’, ‘obscurus’, quia s terminalis est praepositionis, nam in simplicibus
dictionibus necesse est s et c eiusdem esse syllabae, ut ‘pascua’, ‘luscus’” (Pmai 2,50).
“In x nulla syllaba terminat in media dictione nisi in compositis a praepositione ‘ex’, quae
integra manere potest sequente c vel p vel q vel s, ut quibusdam placet, vel t, ut ‘excurro’,
‘expello’, ‘exquiro’, ‘exsicco’, ‘exsequor’” (Pmai 2,51).
“quod autem corripitur antepaenultima ‘păciscor’ et ‘nănciscor’ et ‘profĭciscor’ et
‘expĕrgiscor’, ex compositis sive primitivis eorum potest dinosci: ‘păciscor depĕciscor’,
‘profĭciscor’ a ‘făcio’, ‘expĕrgiscor’ a ‘pĕrgo pergis’” (Pmai 10,513).
“in omni enim casu sub uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus, et possumus
dicere, per singulos casus ea componi” (Pmai 5,180).
“dicunt enim, oportere compaginem, qua cohaerent in compositione dictiones, immobilem
manere. hoc igitur non servantes [Latini] divisorum quidem utimur declinatione, accentu tamen
compositorum” (Pmai 5,180).
“una est enim res supposita, duae vero voces diversae sub uno accentu prolatae, quas invenis
separans compositum, etiamsi sit a corruptis compositum, ut est ‘parricida’” (Pmai 5,177).
“similiter ‘iusiurandum iurisiurandi’, ‘virillustris viriillustris’, ‘magisterequitum
magistriequitum’, ‘tribunusplebis tribuniplebis’, ‘quisque cuiusque’, quae composita esse
ostendit accentus” (Pmai 8,440).
“De ‘huiuscemodi’, ‘istiusmodi’, ‘illiusmodi’ et aliis talibus multi dubitaverunt, utrum
composita sint an non: sed ea composita esse ipse accentus docet, qui in fine praecedentis
dictionis poni non posset, nisi essent composita” (Pmai 6,205).
“nam ‘tētē’ utraque producta accusativus esse geminatus ostenditur vel ablativus, quod et in
prima et in tertia solet fieri persona, ut ‘méme’, ‘sése’; composita tamen ostenduntur accentu
paenultimo acuto.” (Pmai 12,592).
“similiter adverbia ostenduntur composita, ‘Italiámversus, Siciliámversus’, quae ipse accentus
ostendit esse composita, nisi si dicamus, quod ‘versus’ inclinat sibi supraposita nomina” (Pmai
15,84).
134
“‘deorsum, horsum […], ‘utroquevorsum’ […] // […]. haec enim quoque composita esse
videntur, cum sub uno accentu proferantur; melius tamen dicemus, quod inclinant sibi supra
posita nomina” (Pmai 15,75-76).
“‘atque, etenim, sedenim’. haec enim ex accentu composita esse noscuntur” (Pmai 16,93).
(2.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“nec mirum hoc fieri in participiis: in nominibus quoque inveniuntur et in verbis quaedam
derivativa [vel composita], quorum primitiva [vel simplicia] in usu non sunt, ut dicimus
‘puella’ diminutivum, quod videtur a puera nasci - ut enim ‘tener tenera tenella’, sic ‘puer
puera puella’ debuit dici -, quo tamen, quia auctores, quorum maxime usus regnavit, non sunt
usi, nec nos utimur, licet inveniantur vetustissimi protulisse et ‘haec puera’ et ‘hic’ et ‘haec
puer’” (Pmai 11,562).
“sed nunc in usu simplex non est, quomodo nec ‘fendo’ nec ‘spicio’ nec ‘perio’ nec ‘fragor’,
ex quibus composita sunt multa, ut ‘offendo’, ‘defendo’, ‘aspicio’, ‘respicio’, ‘suspicio’,
‘dispicio’, ‘aperio’, ‘reperio’, ‘comperio’, ‘cooperio’, ‘suffragor’, ‘refragor’” (Pmai 8,435).
“Sunt alia, quae, cum sint activa, in passiva quoque et absoluta significatione inveniuntur, ut
‘ruo’. Virgilius in I Aeneidos: «totumque a sedibus imis / Vna eurusque notusque ruunt». idem
eius [compositum] passivum in XI dixit: // «Nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum /
Pergama»” (Pmai 8,393-394).
“similiter ‘simulo’ absolutum et activum et ab eo composita: absolutum Virgilius in IIII:
«Nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reservo?» idem in X active: «iubasque / Divini
adsimulat capitis»” (Pmai 8,395).
“nam ‘reperio’, ‘comperio’, ‘cooperio’, sicut ‘aperio’, activa sunt; faciunt enim ex se passiva.
et possunt magis a ‘pario’ esse videri composita, quod apud vetustissimos quartae
coniugationis declinationem habebat. Ennius: «Ova parire solet genus pinnis condecoratum»”
(Pmai 8,401).
“‘plecto’ activum, unde Terentius: «Ego plectar pendens»; sed ab eo composita tam
deponentia quam communia inveniuntur” (Pmai 8,399).
“‘asporto’ - in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa, ne, si ‘apporto’ et
‘appello’ dicamus, ab ‘ad’ composita existimentur -” (Pmai 14,47).
“sunt tamen alia ex eo ipso et ex aliis composita, quae non solum significationem, sed etiam
coniugationem, ut dictum est, permutant, ut ‘facio facis’, ‘gratificor gratificaris’. Terentius in
heautontimorumeno: «Cur ego gratificor? - Ipsa re experibere»” (Pmai 8,401).
“‘fio’ passivam significationem habet, quamvis sit neutrum, ‘suffio’ ex eo compositum
activam. unde Virgilius: «At suffire thymo cerasque recidere inanes / Quis dubitet?»” (Pmai
8,436).
“bene igitur in plerisque compositis activum est: ‘perficio’ et ‘perficior’, ‘conficio’ et
‘conficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’, ‘efficio’ et ‘efficior’” (Pmai 8,377).
135
“‘orior’ deponens, similiter ‘partior’, sed ex eis composita tam deponentia quam // neutra
reperiuntur, ‘adorior’ et ‘adorio’, ‘impertior’ et ‘impertio’” (Pmai 8,399-400).
“‘hoc corpus corpŏris’, ‘hoc tempus tempŏris’. excipiuntur ea, quibus verba adiacent e habentia
in paenultima syllaba: ‘ulcus ulceris ulcero’, ‘opus operis operor’, ‘latus lateris latero’, ‘viscus
visceris viscero’, ex quo compositum ‘eviscero’” (Pmai 6,274).
“et composita quidem Graecae vel vel loco fungitur, ut ‘transveho’
, ‘trado’ , ‘transgredior’ , ut Sallustius: «communem
habitum transgressus», pro ‘supergressus’” (Pmai 14,39).
“ideo autem addidimus ‘plerumque’, quod sunt quaedam, quae non servant compositionis
verborum compaginem, unde apparet, ea ex se composita, ut ‘effringor effractus’, ‘contingor
contactus’ et similia” (Pmai 11,568).
“‘eruo erui erŭtus’, quod solum paenultimam corripit. apud antiquiores tamen etiam ab hoc
compositum producit paenultimam, ‘diruo dirui dirūtus’” (Pmai 11,571).
“similiter impersonalia deficiunt in supinis et participiis, quae ex supinis nascuntur [...] // [...];
sed compositum ‘pertaesum’ invenitur” (Pmai 11,560-561).
“‘ostendo’ quoque ab eo compositum similiter facit ‘ostentum’ et ‘ostensum’” (Pmai 10,520).
“omnia enim verba, quae in ‘di’ finiunt praeteritum perfectum, in ‘sum’ faciunt supina, ut
‘prandi pransum’, ‘momordi morsum’, ‘tetendi tensum’, ‘pandi pansum’, ‘defendi defensum’,
‘ascendi ascensum’, ‘sedi sessum’, excepto ‘dedi’, quia primae est coniugationis, quae
numquam in ‘sum’ facit supinum, et ex eo compositis, quae in tertiam transeunt
coniugationem et a paenultimam simplicis supini in i convertunt, ut ‘do dedi datum’, ‘reddo
reddidi redditum’, ‘perdo perdidi perditum’, ‘vendo vendidi venditum’, ‘credo credidi
creditum’, ‘condo condidi conditum’” (Pmai 10,498).
“composita ab eo varie vetustissimi protulerunt, ‘asto astitum’ et ‘astatum’, ‘praesto
praestitum’ et ‘praestatum’” (Pmai 9,474).
“excipiuntur etiam duo composita, quae quamvis antepaenultimam i habeant correptam, in
‘tum’ tamen, non in ‘ctum’ faciunt supinum: ‘commĭniscor commentum’, ‘adĭpiscor adeptum’”
(Pmai 10,514).
“‘mico’ quoque ‘micui mictum’ debet facere. sed dubitationis causa, quia ‘mingo’ quoque
‘mictum’ facit, in usu non invenitur, quamvis ab eo verbo compositum ‘dimico’ ‘dimicavi’
facit et ‘dimicatus’” (Pmai 9,472).
“excipitur ‘cingo cinctum’, ‘tingo tinctum’ et ‘stingo stinctum’ et ex eis composita: ‘succingo
succinctum’, ‘extingo extinctum’” (Pmai 10,525).
“‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’. simplicia enim eorum possunt et participia esse et
nomina, composita vero sine dubio nomina sunt” (Pmai 11,568).
“si enim ipsa per se componantur non prius verbis compositis, transeunt in nominum vim,
sicut etiam, si comparentur: ‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’” (Pmai 11,568).
136
“quamvis inveniuntur multa dubia, utrum decomposita sint an composita, ut ‘impietas’,
‘infelicitas’, ‘perfectio’” (Pmai 5,178).
“‘par paris parrĭcida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’: ergo si est a ‘pari’, r
euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur; quibusdam tamen a ‘parente’ videtur
esse compositum et pro ‘parenticida’ per syncopam et commutationem t in r factum
‘parricida’” (Pmai 1,26).
“‘prŏavus’; sed hoc quidam ab adverbio ‘procul’ compositum affirmant” (Pmai 14,49).
“unde quidam decepti inter pronomina posuerunt ea. sunt autem haec […] // ‘uter utra utrum
utrius utri’, ‘alter altera alterum alterius alteri’. similiter ab eis composita: ‘uterque utraque
utrumque utriusque utrique’, ‘alteruter alterutra’ vel ‘altera utra alterutrum’ vel ‘alterum utrum
alterutrius’ vel ‘alterius utrius alterutri’ vel ‘alteri utri’ - utraque enim declinatio in usu veterum
est -, ‘neuter neutra neutrum neutrius neutri’” (Pmai 6,196-197).
“cum igitur femininum et neutrum supra dicti nominis ex corrupto et integro sint composita
hiatus causa et euphoniae ‘alterutra’ pro ‘altera ultra’, et ‘alterutrum’ pro ‘alterum utrum’”
(Pmai 5,181).
“postea iuniores addiderunt composita pronomina, quae intransitivas significarent personas,
simplicibus vero usi sunt transitivis” (Pmai 13,15).
“iure igitur nos, qui in // plerisque antiquitatem servavimus Graeciae, in pronominibus quoque
secundum Homericam auctoritatem simplicibus utimur etiam pro compositis, id est non solum
cum in aliam personam agit, sed etiam cum ipsa in se. in aliam, ut Virgilius in IIII Aeneidos:
«cui me morituram deseris, hospes?»” (Pmai 13,15-16).
“nam ‘ ’ et ‘ ’, quod est primae et secundae personae, non habemus, sed pro
eis simplicibus primitivis utimur, quae tam in reciprocatione quam in transitione poni possunt,
ut ‘mei misereor’ et ‘mei misereris’, similiter ‘tui misereris’ et ‘tui misereor’. nec mirum, cum
apud Graecos quoque vetustissimus omnium fere auctorum Homerus simplicibus utitur pro
compositis, ut: « »” (Pmai 13,14).
“‘sui’ quoque tam quam significat, quod semper est relativum. nec mirum, cum hoc
quoque apud Homerum inveniatur saepe simplex pro composito, ut: «
», id est ‘ante se fugientem’, pro dixit” (Pmai 13,15).
“tamen potest in tertia simul utraque inveniri in diversis, quod in prima et secunda non potest,
ut ipsa habeat et possessorem una et possessionem, nisi figurate dicamus ‘meus sum’ et ‘tuus
es’, hoc est ‘meae potestatis’ et ‘tuae’, vel pro reciprocis, quae apud Graecos compositae sunt:
, ‘meus amicus sum’” (Pmai 12,583).
“Quaeritur, ‘eccum, eccam, ellum, ellam, eccos, eccas, mecum, tecum, secum, nobiscum,
vobiscum’ pronomina sint composita an adverbia?” (Pmai 12,593).
“‘Absque’ quibusdam composita a praepositione ‘abs’ et ‘que’ coniunctione videtur, sed
numquam ‘que’ coniunctio in compositione suam vim amittit, ut ‘atque, neque, quoque’”
(Pmai 14,52).
137
“‘ubi’, ‘ ’ ‘ ’, ‘ubique’, . in his ergo et similibus ‘que’ si coniunctionem
accipiamus, composita sunt, sin syllabam, derivativa” (Pmai 5,182).
“sciendum tamen, quod quidam ‘equidem’ coniunctionem compositam esse existimant ab
‘ego’ et ‘quidem’” (Pmai 16,103).
“nam ‘equidem facio, equidem facis, equidem facit’ dicimus, et potest ad primam et ad
secundam et ad tertiam transferri personam, quod minime fieret, si esset compositum ex ‘ego’
et ‘quidem’” (Pmai 16,103).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“illud etiam notandum, quod, cum plerumque composita simplicium declinationem servant,
‘capricornus’ secundae invenitur” (Pmai 6,211).
“a sanguine compositum non servat simplicis declinationem, ‘hic’ et ‘haec exsanguis huius
exsanguis’, a cuspide servat, ‘tricuspis tricuspidis’” (Pmai 6,251).
“iure igitur compositum quoque ex eo ‘requiēs’, quod in eodem genere mansit, tam quintae
quam tertiae invenitur” (Pmai 6,242).
“‘Hiber’ etiam ‘Hiberi’, quod per apocopam extremae syllabae prolatum solum in hac
declinatione producit ‘er’, et ab eo compositum ‘Celtiber Celtiberi’” (Pmai 7,294).
“Supra dictorum pronominum declinationem sequuntur nomina octo. in us quidem desinentia
quinque: ‘unus’, ‘solus’, ‘totus’, ‘alius’, ‘ullus’ (quod tamen ab uno diminutivum esse
plerisque videtur, sicut a vino ‘villum’) et quod ab eo componitur ‘nullus’; in er duo: ‘uter’,
‘alter’ et ex eis composita: ‘uterque’, ‘alteruter’, ‘neuter’” (Pmai 13,7).
“excipiuntur ‘alter’ et ‘uter’ et ex his composita, quae pronominum declinationem sequuntur:
‘alterius’ enim et ‘utrius’ faciunt genetivum” (Pmai 6,225).
“ex quo quidam errantes ea pronomina, sicut supra diximus, voluerunt esse. ex eis
compositum ‘alteruter’ quamvis in masculino ex duobus sit nominativis, tamen, quia in
feminino ‘alterutra’ // et in neutro ‘alterutrum’ ex corrupto et integro est, ex altera parte
plerumque declinatur (id est exteriore) ‘alteruter alterutrius’, ut sit genetivus et dativus trium
generum similis, quod proprium est omnium in ‘ius’ terminantium genetivum” (Pmai 6,225-
226).
“unum apud Latinos invenitur nomen, quod quamvis ex duobus sit nominativis compositum,
non ex utraque parte declinatur, id est ‘alteruter alterutrius’, quod tamen ipsum non absque
ratione non declinatur” (Pmai 5,181).
“illa quoque Latina nomina, quae feminina in a faciunt, ‘er’ in ‘ri’ mutant in genetivo, ut par sit
syllabis suo nominativo, ut ‘ater atri’, facit enim ‘atra’, ‘niger nigri nigra’, exceptis illis, quae s
vel ‘sp’ vel n ante ‘er’ habent, et a ferendo vel gerendo compositis, quae accepta i faciunt
genetivum una syllaba vincentem suum nominativum, ut ‘miser miseri’, ‘prosper prosperi’”
(Pmai 6,225).
138
“excipitur ‘imber imbris’ et ab eo composita, ut ‘September Septembris’, ‘October Octobris’,
quod similis est numerus syllabarum tam in nominativo quam in genetivo” (Pmai 6,230).
“et fortassis quia haec sola in ‘es’ terminantium etiam in a faciunt feminina, evitaverunt
communium aliorum regulam ablativi, vel quod in heroico stare metro non possit nisi in e
terminans eorum ablativus. quod autem etiam in a desinunt supra dicta nomina, usus confirmat.
[…]. idem in IIII compositum ab eo: «Et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis»” (Pmai
15,69).
“excipiuntur ‘inquiĕs inquiētis’, quod simplicis declinationem servavit in composito, quamvis
corripiat extremitatem nominativi, similiter ‘ŏs ōssis’ et ‘lăc lāctis’, quod quibusdam placet in
nominativo per apocopam ‘te’ proferri: ‘hoc lacte’ enim dicebant antiqui” (Pmai 7,326).
“excipitur ‘haec apēs huius apis’, quia hoc solum a pede compositum, ut quibusdam videtur, e
longam servavit neque ulla crevit syllaba in genetivo, quamvis et alia composita ab eo, quod
est ‘pes’, auctores producunt, ut Virgilius: «Stat sonipēs ac frena ferox spumantia mandit»”
(Pmai 6,241).
“ideo autem communio generis est duplicis in ablativo terminationis causa, quod simplicia
unius generis inveniuntur, quorum ablativus in e solam exit, et tamen composita ab eo, si
communia trium generum sint, tam in e quam in i finiunt eundem casum: ‘haec ops ab ope’,
‘hoc cor a corde’, ‘hoc caput a capite’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops ab inope’ vel ‘inopi’”
(Pmai 7,341).
“similiter comparativa, quae ablativum tam in e quam in i terminant: ‘maiora’ enim et ‘minora’
et ‘plura’ dicimus, quamvis antiqui etiam ‘pluria’ dixerunt, unde compositum ‘compluria’”
(Pmai 7,350).
“‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’ vel ‘pluria’, unde compositum ‘compluria’. Terentius in
Phormione: «Multa advenienti †nova, ut fit, compluria»” (Pmai 7,315).
“est autem quando hunc quoque per concisionem proferunt, et maxime in compositis et
patronymicis, ut ‘Graiugenum’ pro ‘Graiugenarum’ Virgilius in III: «Graiugenumque domos
suspectaque linquimus arva»” (Pmai 7,292). “rarissime tamen et haec supra dicta, sicut illa, quae in i solam terminant ablativum, per
syncopam i proferunt genetivum pluralem, exceptis in ‘ms’ vel ‘ps’ desinentibus, si non sint a
capite composita” (Pmai 7,352).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram [tempus-modus]}
“A ‘do’ verbo, quod simplex primae est coniugationis, composita cum praepositione tertiae
sunt et primitivi servant perfectum duplicantia ‘di’, quamvis in illo paenultimam e habeat, ut
‘do dedi’, ‘reddo reddidi’, ‘prodo prodidi’, ‘perdo perdidi’” (Pmai 10,516).
“a ‘do’ quoque composita et a monosyllabis praepositionibus tertiae sunt coniugationis, ut
‘addo addis’, ‘reddo reddis’, ‘trado tradis’, ‘prodo prodis’” (Pmai 9,471).
139
“‘cubo’ quoque ‘cubui’ facit, a quo composita tam primae quam tertiae coniugationis
inveniuntur, eundem tamen habent perfectum: ‘incubo incubas incubui’ et ‘incumbo’ adiecta m
‘incumbis incubui’” (Pmai 9,469).
“unum excipitur ‘incumbo incumbis’, quod etiam ‘incubo incubas’ secundum primam
coniugationem profertur, quod ‘incubui’ facit praeteritum, et omnia a ‘cubo’ composita, sive
primae sive tertiae sint coniugationis, ut ‘accumbo’ vel ‘accubo accubui’, ‘incumbo’ vel
‘incubo incubui’” (Pmai 10,507).
“sed in his (id est a ‘pello’ compositis) significatio cum coniugatione variatur, et fortassis,
quomodo ‘mando mandis’ et ‘mandas’, ‘dico dicis’ et ‘dicas’, sic etiam ‘pello pellis’ et ‘pellas’
dictum est, sed nunc in usu simplex non est” (Pmai 8,435).
“‘aperio aperui’ - quod videtur a ‘pario’ compositum, quod vetustissimi non solum secundum
tertiam, sed etiam secundum quartam coniugationem declinabant, unde Ennius: «Ova parire
solet genus pinnis condecoratum»” (Pmai 10,540).
“ex his composita, quae in praesenti mutant a in i, ut ‘facio inficio’, ‘capio incipio’, et in
supino a in e convertunt, ut ‘factum infectum’, ‘captum inceptum’” (Pmai 10,497).
“in compositis tamen quibusdam invenio r in l converti, ut ‘intellego’ et ‘pellicio’ pro
‘interlego’ et ‘perlicio’, ‘pellego’ pro ‘perlego’, ‘pelluceo’ pro ‘perluceo’” (Pmai 2,50).
“Quartae coniugationis verba omnia activa vel neutralia in ‘io’ desinunt, exceptis ‘eo’ et ‘queo’
et ‘veneo’ et ex eis compositis” (Pmai 10,538).
“omnia tamen ea (id est inchoativa) secundae personae primitivi addita ‘co’ fiunt: ‘labas
labasco’, ‘ferves fervesco’, ‘cupis cupisco’, ‘scis scisco’. excipitur ‘hio hias’, quod ‘hisco’, non
‘hiasco’ facit, ex quo Virgilius compositum protulit in I Aeneidos: «Accipiunt inimicum
imbrem rimisque fatiscunt»” (Pmai 8,429).
“Quaeritur in compositis verbis, cur, cum saepe in praesenti corrupta sit aliqua pars
compositionis, in praeterito integra invenitur, ut ‘perficio perfeci’, ‘efficio effeci’, ‘iniicio
inieci’, ‘pergo perrexi’, ‘exigo exegi’, ‘confringo confregi’, cum in nominibus tota declinatio
per omnes casus nominativi figuras solet apud nos servare, ex quibuscumque modis sunt
compositae, ut ‘indoctus’ per omnes casus ex duobus integris est, ‘efficax’ per omnes casus ex
duobus corruptis” (Pmai 8,437).
“‘plico plicas plicui’ vel ‘plicavi’, // quod maxime ex compositis dinoscitur” (Pmai 9,468-
469).
“composita tamen non duplicant paenultimam syllabam, ut ‘perpendo perpendi’, ‘extendo
extendi’, ‘pertundo pertudi’, ‘incido incidi’, ‘concido concidi’, exceptis a ‘do’ et a ‘sto’
compositis et a ‘disco’, ‘posco’, ut ‘prodo prodidi’, ‘resto restiti’, ‘dedisco dedidici’, //
‘deposco depoposci’” (Pmai 10,518-519).
“ab eo quod est ‘sīdo’ praeteritum non inveni […]. Virgilius ex eo compositum in V:
«Subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti / Sternitur aequor aquis»” (Pmai 10,515).
140
“excipiuntur ex hoc composita: ‘neglego neglexi’ et ‘intellego’, quod antiqui ‘interlego’
proferebant, ‘intellexi’ et ‘diligo dilexi’” (Pmai 10,523).
“a ‘regendo’ composita, quamvis in praesenti syncopam e paenultimae patiantur, tamen in
praeterito perfecto eam euphoniae causa servant, ut ‘porgo porrexi’, ‘pergo perrexi’, ‘surgo
surrexi’” (Pmai 10,523).
“a ‘sero seris’ tamen composita, quando mutant simplicis significationem, per ‘ui’ separatas
proferunt praeteritum o in ‘ui’ conversa. ‘desero’ pro ‘relinquo’ ‘deserui’, ‘insero’ pro
‘immitto’ ‘inserui’” (Pmai 10,532).
“a ‘curro’ composita utroque modo prolata inveniuntur ab auctoribus, ut ‘decurro decurri’ et
‘decucurri’” (Pmai 10,519).
“geminata vero t ante o unum, ‘mitto misi’, et in ‘sto’ unum, ‘sisto’, cuius praeteritum quando
activam habet significationem, tam in simplici quam in composito deficit” (Pmai 10,537).
“a ‘cio’ composita tam corripientia quam producentia paenultimam inveniuntur” (Pmai
10,531).
“similiter ‘cio cis’, quod et ‘cieo cies’ dicitur, ‘civi’ vel ‘cĭi’, et ab eo composita, ‘concio
concis concivi’ vel ‘concĭi’, ‘audio audivi’ vel ‘audĭi’, ‘mollio mollivi’ vel ‘mollĭi’, ‘munio
munivi’ vel ‘munĭi’, ‘saevio saevivi’ vel ‘saevĭi’, ‘eo ivi’ vel ‘ĭi’, ‘queo quivi’ vel ‘quĭi’,
‘veneo venivi’ vel ‘venĭi’” (Pmai 10,539).
“Alia vero omnia supra dictae coniugationis verba secundae personae praesentis abiecta finali s
et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, quod tamen etiam subtracta u consonante et
correpta paenultima i licet proferre, ut ‘scio scis scivi’ vel ‘scĭi’ et ab eo composita: ‘ascio
ascivi’ vel ‘ascĭi’” (Pmai 10,539).
“‘Cu’ vero ante ‘pio’ habentia o in ‘vi’ convertunt et producunt paenultimam in praeterito, ut
‘cupio cupīvi’ vel ‘cupii’ et ex eo composita, ‘concupio concupīvi’ vel ‘concupii’” (Pmai
10,499).
“itaque hoc verbum, quod carere debet necessitate, caret imperativo. ex hoc tamen
compositum habet imperativum in secunda persona in i desinente: ‘noli’” (Pmai 9,456).
“‘fore’ quoque dicitur, ex quo ‘confore’ Terentius in Andria compositum protulit: «et id spero
confore»” (Pmai 8,450).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram [genus]}
“quae vero, cum apud Graecos communia sunt vel mobilia, apud Latinos in a desinunt tantum
nec ex masculinis in ‘us’ desinentibus transformantur, communia tantum et paene omnia a
verbis sunt composita vel derivata, ut ‘hic’ et ‘haec agricola’, ‘caelicola’, ‘advena’, ‘parricida’,
‘Graiugena’, ‘conviva’” (Pmai 5,144).
“a portu compositum tam masculini quam neutri generis invenitur et secundae declinationis,
‘hic angiportus’ et ‘hoc angiportum, huius angiporti’” (Pmai 6,262).
141
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“pro simplici quoque in media dictione invenitur, sed in compositis, ut ‘iniuria’, ‘adiungo’,
‘eiectus’, ‘reice’. Virgilius in bucolico [proceleusmaticum posuit pro dactylo]: «Tityre
pascentes a flumine reice capellas»” (Pmai 1,14).
“similiter terminat altera s sequente, ut ‘cassis’, ‘cossus’, i quoque loco consonantis in
compositis sequente, ut ‘disiectus’, c etiam sequente vel p vel t, praepositione in s desinente
anteposita, ut ‘discutio’, ‘displicet’, ‘disterminat’, ‘absterreo’, ‘distuli’, ‘asporto’ pro
‘absporto’” (Pmai 2,50).
“haec eadem tamen frequenter interponitur compositis hiatus causa prohibendi, ut ‘redigo’,
‘redarguo’, ‘prodest’; subtrahitur etiam, cum sequens syllaba ab s et alia consonante incipit, ut
‘aspiro’, ‘aspicio’, ‘ascendo’, ‘asto’” (Pmai 1,35).
“‘hoc istoc, hac istac, haec istaec’ [...] nec aspirationem servant, quomodo nec ‘illic illaec’;
quod autem composita servant, ostendunt adverbia ‘adhuc’, ‘abhinc’” (Pmai 12,590).
“mutatur enim m in n ante d euphoniae causa, ut ‘eundem, eandem’, quod in aliis quoque
compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut ‘quendam, quandam” (Pmai 12,589).
“invenitur tamen haec diphthongus in media dictione correpta tunc, quando compositae
dictionis antecedentis in fine est sequente vocali, ut ‘praeustus’. Virgilius in VII: «Stipitibus
duris agitur sudibusve praeustis»” (Pmai 1,38).
“nec mirum, cum composita a ‘nōtus’ est quando mutant o in i correptam, ut ‘agnĭtus’,
‘cognĭtus’, cum ‘ignōtus’ servavit o. Iuvenalis in V: «Nōta mathematicis genesis tua»” (Pmai
8,430).
“‘nĕ, propĕ, nempĕ, quippĕ, saepĕ, indĕ’ et ex eo composita ‘déindĕ, súbindĕ, périndĕ, éxindĕ,
próindĕ’, quae omnia antepaenultimam habent acutam” (Pmai 15,67).
“In o primitiva quidem, ut ‘quando’ temporale et ex eo composita, ‘síquando, néquando,
alíquando’ (quae antepaenultimam habent acutam, ne duae partes, ut supra dictum est, esse
putentur divisae vel differentiae causa)” (Pmai 15,72).
“‘pleráque’, ‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’, ‘útique’; in his enim non
solum coniunctio, sed etiam praeposita ei adverbia vim propriae significationis // convertunt
composita” (Pmai 5,181-182).
“‘quando’ quoque simplex et ex eo composita omnia, ‘alíquando, síquando, néquando’, quae
et infinita sunt et antepaenultimo acuto proferuntur, quomodo etiam ab ‘inde’ composita,
‘éxinde, périnde, súbinde, déinde, próinde’” (Pmai 15,82).
“cum apud Graecos praepositio composita cum dictionibus aliis quibusdam paenultimam
habentibus acutam antepaenultimam eam facit, si addit significationi aliquid, ut
, apud nos in uno adverbio hoc solet facere, ‘índe, déinde, éxinde, próinde,
súbinde’, ne, si gravetur praepositio, per appositionem esse putetur ante adverbium, quod fieri
non licet” (Pmai 14,35).
142
“similiter Catullus Veronensis: «Quod zonam soluit diu ligatam» inter hendecasyllabos
Phalaecios posuit, ergo nisi ‘soluit’ trisyllabum accipias, versus stare non possit. hoc tamen
ipsum in derivativis vel compositis frequenter solet fieri, ut ‘volvo volutus’, ‘solvo solutus’,
‘avis auceps, auspicium, augurium, augustus’, ‘lavo lautus’, ‘faveo fautor’” (Pmai 111,16).
COMPONO-ERE >> COMPOSITVS-A-VM >> COMPOSITIO-ONIS
A) {Gr. [1. sýnthesis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 367); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]; [2.- III/2.0: PARTES ORATIONIS (in
genere); /2.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ simplicitas]; [>< appositio]}.
D) Scaglione (1972: 8-73); Baratin (1977; 1989); Robins (1980); Hunt (1980); Robins (1980:
233-237); Belardi (1985: 109-120); Desbordes ([1990] 1995: 274-275); Kelly (1990); Lepschy
([1990] 1994: II,101, 125,n. 241, 212,n. 102, 244-246,n. 243); Libera (1990); Colombat (2001:
305, 307); Biville (2003: 228); Luque Moreno (2006: 248-255, 287-288); De Nonno (2009);
Groupe Ars (2010: 71,n. 15, 81,n. 34, 211,n. 250, 237,n. 293, 237,n. 296, 261,n. 344).
E:)
(0) In genere:
(1.0) CONSTRVCTIONES (in genere):
“Igitur participium inventum est, ut nominativus quidem sine coniunctione // proferatur cum
alio verbo, ut ‘legens doceo’ pro ‘lego et doceo’, quae compositio intransitiva est, hoc est
ipsam in se manere ostendit personam” (Pmai 11,554-555).
(2.0) PARTES ORATIONIS (in genere):
“Primus liber continet de voce et eius speciebus; de litera: quid sit litera, de eius generibus et
speciebus, de singularum potestate, quae in quas transeunt per declinationes vel compositiones
partium orationis” (Pmai 1,3).
“Illud quoque attende, quod, cum a nominibus nomina et verba et adverbia et coniunctiones
soleant per derivationes vel compositiones proficisci, ut ab Aenea ‘Aeneius’, a patre ‘patrisso’,
a claro ‘clare’, a ‘qua’ et ‘re’ ‘quare’, et a verbis similiter nomina et verba et participia et
adverbia, ut a ‘lego, lector, lecturio’ et ‘legens’, a ‘curro, cursim’, ab adverbiis nomina et
adverbia: ‘ultra, ulterior ulterius’, a participiis participia non possunt nasci nec verba, sed vel
nomina, ut ‘indulgens, indulgentia’, vel adverbia, ‘indulgenter’” (Pmai 11,563).
“et componuntur vel a duabus dictionibus, ut ‘septentrio’, ‘semivir’, vel a // tribus, ut
‘imperterritus’, ‘inexpugnabilis’, ‘inextricabilis’, vel amplioribus, ut ‘cuiuscumquemodi’, quae
tamen solent ex iam compositis secundam compositionem accipere” (Pmai 5,179-180).
143
“verbum autem vel participium nec apud Graecos ullum compositum nec apud nos extremam
partem servat immobilem, ideoque semper in compositione extremam partem sibi defendit
ipsum verbum et participium, quippe quod ex eo nascitur” (Pmai 8,440).
“nec non ex neutris quaedam in compositione fiunt deponentia: ‘facio’ neutrum, ‘versificor
versificaris’, ‘gratificor gratificaris’ deponentia” (Pmai 8,435).
“verba, quia nominativum semper significant vel vocativum, ideo in compositione semper
habent praepositiones, quomodo et nominativi nominum et vocativi” (Pmai 14,31).
“inveniuntur tamen in his quoque coniugationibus quaedam, quae servant a in compositione,
ut ‘nascor renascor’, ‘pasco depasco’, ‘labor elabor’, ‘arguo coarguo’, [‘lacero dilacero’],
‘largior dilargior’” (Pmai 8,438).
“Id autem, id est quod per singula tempora fit compositio, participiorum quoque diversae
figurationes saepe tam praesentis quam praeteriti temporis ostendunt, ut ‘effringens effractus’,
‘cogens coactus’, ‘subigens subactus’, ‘exigens exactus’” (Pmai 8,439).
“participia vero quas quidem praepositiones habent per nominativum, vel a verbis habent, ex
quibus derivantur per compositionem, ut ‘exigo exigens’, vel ad imitationem verbi per se
compositas, ut ‘exegi exactus’” (Pmai 8,441).
“in compositione vero a supra dictorum supinorum sive participiorum in i convertitur
correptam: ‘satus, insĭtus, obsĭtus’. Virgilius in II georgicon: «mutatamque insĭta mala / Ferre
pirum»” (Pmai 10,534).
“haec enim omnia cum in praesenti extremam partem [id est dictionem] corruptam habeant, in
praeterito integram habent. cur, nisi quod separatas habeant compositiones per singula
tempora? non est enim dubium, quod interrogati, unde componitur ‘effractus’, ab ‘ex’
praepositione et ‘fractus’ participio respondebimus” (Pmai 8,439).
“et omnia in compositione integras servant simplicis literas, quamvis in aliis modis mutentur,
ut ‘rego rectum’, ‘pergo’ et ‘porgo perrectum’ et ‘porrectum’, ‘ago actum’, ‘cogo coactum’,
‘abigo abactum’, ‘tango tactum’, ‘contingo contactum’, ‘frango fractum’, ‘defringo defractum’;
‘pango pactum’, ‘impingo impactum’” (Pmai 10,525).
“Est igitur praepositio pars orationis indeclinabilis, quae praeponitur aliis partibus vel
appositione vel compositione” (Pmai 14,24).
“Praepositionis autem proprium est separatim quidem per appositionem casualibus praeponi, ut
‘de rege’, ‘apud amicum’, coniunctim vero per compositionem tam cum habentibus casus
quam cum non habentibus, ut ‘indoctus’, ‘interritus’, ‘intercurro’, ‘proconsul’, ‘induco’,
‘inspiciens’” (Pmai 2,56).
“praepositio vero, ut saepe dictum est, et praeponi vult semper, cum recto ordine ponitur, et
verbis ceterisque partibus indeclinabilibus nisi in compositione non adiungitur” (Pmai 14,35).
“ergo cum casus nominativus numquam per appositionem assumit praepositiones, sed in sola
compositione, ut ‘impius’, ‘perfidus’, verba quoque in compositione dumtaxat has possunt
asciscere” (Pmai 8,440).
144
“similiter adverbiis praeponitur per compositionem, ut ‘perinde, subinde, deinceps, abhinc’.
igitur nomini quidem et per appositionem et per compositionem, pronomini vero per
appositionem solam, licet quibusdam ‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ composita
esse videantur, participio per derivationem vel consequentiam compositorum verborum vel per
appositionem, ceteris autem partibus per solam compositionem praepositio iungitur” (Pmai
14,28).
“sunt quae numquam apponuntur, ut ‘di, dis, re, se, am, con’. haec enim sex semper in
compositione inveniuntur, quas, quamvis, cum per se poni non possunt, separatae in contextu
orationis ideoque partes orationis dici vera ratione non possunt, tamen, quia vim et
significantiam habent praepositionum et in ipsa compositione semper praepositivae sunt, ideo
praepositionibus connumeraverunt” (Pmai 14,56).
“Separatae praepositiones vel accusativo vel ablativo adiunguntur, compositae vero tam
nominativo quam ceteris omnibus obliquis, qui ex composito nascuntur nominativo. et est
quando eandem habent tam in compositione quam in appositione significationem, ut ‘invado
hostem’ et ‘in hostem vado’, in utroque enim ‘contra’ significat” (Pmai 14,35).
“Sciendum, quod omnes monosyllabae praepositiones tam accusativo quam ablativo casui
servientes et componi et separari possunt, excepta ‘cum’, pro qua ‘con’ in compositione
semper invenitur praepositiva, eandem significationem habens quam ‘cum’ praepositio, ut
‘concurro, conficio’” (Pmai 14,39).
“sed quando consonans sequitur, ‘a’ et ‘e’ magis praeponuntur in appositione, ut ‘a domo’, ‘e
iure’, ‘ab’ vero et ‘ex’ saepissime in compositione non solum vocalibus, sed etiam
consonantibus, ut ‘abigo, abduco, exoro, excurro’” (Pmai 14,47).
“ab m vel u loco consonantis incipientibus solet in compositione praeponi ‘a’, ut ‘amendo,
amens, aveho’; ante q in // appositione ‘abs: abs quolibet’, ante c vero vel t in compositione, ut
‘abscondo, abscedo, abscido, abstraho, abstrudo, abstineo’” (Pmai 14,47-48).
“‘abs’ tam in compositione quam in appositione consonantibus solet praeponi, sed ‘ab’
omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t, ut ‘abduco, affatur’” (Pmai
14,47).
“‘Sine’ etiam et ‘absque’ apud Graecos adverbia, ut supra dictum est, sunt, quae praedicta ratio
fecit apud Latinos praepositiones putari. habent autem consimilem significationem, quae est
negativa, nec in compositione inveniuntur” (Pmai 14,52).
“aliis enim sequentibus literis integra manet in compositione, ut ‘adbibo’, ‘adhaereo’,
‘admitto’, ‘adquiro’, ‘advoco’” (Pmai 2,47).
“‘Ad’ tam in compositione quam in appositione plerumque proximitatem significat, ut ‘adeo,
adcurro, advenio, assideo, ad Troiam’” (Pmai 14,37).
“‘Apud’ unam habet significationem in loco, ut ‘apud Numantiam’, adiungitur tamen etiam
personis, ut ‘apud amicum, apud Athenienses’, et significat Graecam, quando locum
apud illos demonstrat. ea autem praepositio in compositione non invenitur” (Pmai 14,40).
145
“‘Circum’ quando significat, praepositio accipitur tam in compositione quam in
separatione, ut ‘circumfero’ , ‘circum montem’ ” (Pmai 14,41).
“nec mirum, cum loco eius in compositione semper ‘con’ praeponatur, ut ‘concurro, coniungo,
contraho, conspiro’” (Pmai 14,50).
“‘e’ et in appositione et in compositione invenitur ante b d g l m n r et ante u et i loco
consonantium positas, ut ‘ebibo, ebullio, edo, educo, egero, elimo, eludo, emineo, emico,
enarro, enervo, enodo, eripio, eruo, eveho, evoco, eicio’” (Pmai 10,533).
“vocalibus quoque sequentibus tam in appositione quam in compositione ‘ex’, ut praediximus,
praeponitur, ut ‘exaro, exegi, exigo, exoletus, exulcero, exaequatus, exaudio’” (Pmai 14,48).
“pronominibus vero per appositionem solam praeponitur duobus supra dictis casibus obliquis,
ut ‘in illum, de illo’, et sibi praeponitur in compositione, ut ‘imperterritus, inexpugnabilis’”
(Pmai 14,28).
“cum verbo semper in compositione, ut ‘induco, // extorqueo, percurro’; cum participiis in
compositione quidem secundum verborum figuram, ex quibus nascuntur, ut ‘inducens,
extorquens, percurrens’” (Pmai 14,17-28).
“cum in compositione semper praepositionis habeat significationem, ut idem in VI: «magnas
obeuntia terras / Tot maria intravi duce te” (Pmai 14,32).
“est etiam perfectivum plerumque in compositione, ut ‘perficio, percurro, persevero, percipio,
peroro’” (Pmai 14,38).
“abnegationem quoque significat in compositione, ut ‘perfidus, periurus’” (Pmai 14,38).
“‘Prae’ et per appositionem et per compositionem invenitur” (Pmai 14,49).
“‘Pro’ est quando localis invenitur tam in compositione quam in appositione, ut ‘pro templo,
pro curia, pro oculis’ [...]; ‘procurro, provenio’” (Pmai 14,49).
“alii vero ad imitationem Graecorum, apud quos praepositio corripitur, nostros quoque in
quorundam compositione hoc fecisse dicunt” (Pmai 14,49).
“in compositione quoque invenitur, ut ‘supersedeo, supervacuus, supervolo, supereminet,
superficies’” (Pmai 14,55).
“et praepositiones quidem ante casuales tam in compositione quam in appositione ponuntur,
coniunctio vero nisi in appositione praeponi aliis partibus non potest, nec supponi quidem,
excepto ‘que’, ut ‘ubique, plerumque, undique, uterque’” (Pmai 14,25).
“‘Absque’ quibusdam composita a praepositione ‘abs’ et ‘que’ coniunctione videtur, sed
numquam ‘que’ coniunctio in compositione suam vim amittit, ut ‘atque, neque, quoque’”
(Pmai 14,52).
146
“Sed redeamus ad differentiam coniunctionum et praepositionum. coniunctio praeponitur etiam
carentibus casu per appositionem solam, cum contra praepositio per compositionem dumtaxat
potest illis praeponi” (Pmai 14,25).
“‘non’ vero imperativo proprie adiungi non potest nisi in compositione, ut ‘noli’, aptissime
autem indicativo sociatur vel subiunctivo vel optativo” (Pmai 15,61).
“coniunctio autem, licet sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut
‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero
omnibus potest dictionibus modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Sciendum tamen, quod in nominibus quoque apud nos iunctura compositionis solet moveri
tunc, quando ex duobus nominativis componuntur vel ex nominativo et obliquo vel
indeclinabili alia dictione” (Pmai 8,439).
“et est sciendum, quod, si duo sint nominativi, ex utraque parte declinatur compositum, ut
‘respublica reipublicae’, ‘iusiurandum iurisiurandi’, quod Graeci numquam faciunt in
compositis. dicunt enim, oportere compaginem, qua cohaerent in compositione dictiones,
immobilem manere” (Pmai 5,180).
“possumus // tamen, quod illi de verbis intrinsecus habentibus declinationem dicunt, nos
quoque etiam de nominibus huiuscemodi dicere, quod per singulos casus fit compositio eorum,
ut ‘respublica reipublicae’, ‘respublica’ quidem ex duobus nominativis, ‘reipublicae’ vero ex
duobus genetivis vel dativis” (Pmai 8,439-440).
“nec mirum, per singulos quosdam casus ea componi, quomodo et ‘meme, tete, sese’, cum
nomina quoque supra dicta per genetivos composita sint solos; quos enim casus separata per
appositionem habere exigebat structura, eos in compositione servavere. quid est enim
‘eiusmodi’ nisi ‘modi eius’?” (Pmai 12,596).
“in neutro tamen praeterea geminatur compositio: dicimus enim ‘identidem’, id est ‘idem et
idem’, cuius obliqui deficiunt casus” (Pmai 12,589).
“nominativo vero per compositionem addita praepositio per omnes manet et obliquos casus”
(Pmai 14,32).
“nec mirum apud nos per singulos casus nomina componi, cum apud illos quoque inveniuntur
etiam verba quaedam, quae per diversa tempora componuntur, ut ,
. nam si a praesenti dicam nasci , incipit
labefactari compago // compositionis, quod recusat ratio” (Pmai 5,180-181).
“in compositione // tamen haec eadem non geminant supra dictam syllabam, ut ‘respondeo
respondi’, ‘dependeo dependi’, ‘demordeo demordi’, ‘praemordeo praemordi’, ‘detondeo
detondi’” (Pmai 9,481-482).
“in compositione tamen non geminant principalem syllabam, ut ‘refello refelli’, ‘compello
compuli’” (Pmai 10,526).
147
{IN ELEMENTIS ETC.}
“Litera est pars minima vocis compositae, hoc est quae constat compositione literarum,
minima autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae” (Pmai 1,6).
“in praeterito vero // perfecto et plusquamperfecto cum simplex verbum e longam habeat, non
potest compositio eam commutare, ut ‘ēgi exēgi, ēgeram exēgeram’” (Pmai 8,438-439).
“‘méme’, ‘sése’; composita tamen ostenduntur accentu paenultimo acuto. nec mirum, eam
compositionem in his solis casibus inveniri, qui soli inter obliquos supra dictorum
pronominum singulares sint monosyllabi” (Pmai 12,592).
(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“sunt alia, quae in compositione mutant significationem, ut ‘eo’ neutrum, similiter ‘facio’,
quamvis vetustissimi etiam passive hoc protulisse inveniantur” (Pmai 8,398).
“Inveniuntur quaedam, quae saepe non solum coniugationem, sed etiam genus vel
significationem verbi permutant in compositione, ut ‘sperno spernis’ activum, ‘aspernor
aspernaris’ deponens” (Pmai 8,435).
“simplicia enim eorum possunt et participia esse et nomina, composita vero sine dubio nomina
sunt. ideo autem addidimus ‘plerumque’, quod sunt quaedam, quae non servant compositionis
verborum compaginem, unde apparet, ea ex se composita, ut ‘effringor effractus’, ‘contingor
contactus’ et similia” (Pmai 11,568).
“‘tibia’ enim a in i debuit mutare, ut supra dictum est, unde pro duabus i brevibus una longa
facta est, quod in alia huiuscemodi compositione non invenies” (Pmai 1,26).
“ostenduntur tamen ea sine dubio composita tam a feminino singulari quam a neutro plurali in
a desinentibus. compositio enim, non enclisis, corrumpere dictiones solet: dicimus enim
‘siqua’, ‘nequa’, ut ‘aliqua’” (Pmai 5,183).
“‘ante, praeter’. hae enim ad sensus sequentium significationes suas accommodant, ut ‘ad’
modo personae modo loco, est quando tempori adiungitur vel numero [...]. in compositione
quoque modo intentivum est, ut ‘approbat, affirmat’” (Pmai 14,30).
“in compositione vero significationem ‘contra’ vel ‘circum’ complet: ‘contra’, ut ‘obvius,
occurro, oppono, obicio’; ‘circum’ vero, ut ‘obumbro, obambulo’” (Pmai 14,37).
“potest tamen etiam apud nos adverbium ostendi, cum verbo invenitur iungi non serviens casui,
ut Virgilius in I Aeneidos: «Clam ferro incautum superat securus amorum». nec in
compositione invenitur et adiungitur non solum ablativo, sed etiam accusativo, teste Donato”
(Pmai 14,51).
“Sunt quae in compositione elisionem patiuntur, ut ‘con’ sequente vocali: ‘coeo, coarguo,
coarto, cohaereo, coaequo’” (Pmai 14,29).
148
“‘De’ non solum ‘ ’ significat, sed etiam ‘ ’ memorativum, // ut ‘de partibus
orationis’; accipitur etiam pro locali in compositione, ut ‘deduco, descendo, detraho,
deicio, despicio, derideo’” (Pmai 14,48-49).
“‘e’ autem in compositione vel privativum est, ut ‘enervus, enodis’, vel intentivum, ut
‘enectus, enarro, eludo’, vel pro ‘extra’ accipitur, ut ‘educo, elimino, egero’” (Pmai 14,48).
“quando vero pro Graeca praepositione accipitur apud nos, ablativo servit, ut ‘in Italia, in
urbe, in tempore’. in compositione quoque diversas habet significationes quam in appositione:
modo enim privativa est, ut ‘indoctus, iniustus, inutilis, iniquus, impius; infirmo, improbo’,
modo intentiva, ut ‘imprimo, incuso, irrumpo, impugno, inicio, immitto, incumbo, incurro,
irrideo’” (Pmai 14,53).
“in compositione vero modo localem vim retinet, ut ‘subeo, suppono, subicio, summitto,
subduco, subtraho’, modo diminutivam, ut ‘subrideo, subtristis, suffundo’” (Pmai 14,54).
“‘Trans’ quoque et componitur et separatur, ut ‘transfero, transveho; trans Padum, trans
Tiberim’. est tamen quando in compositione amittit n et s, ut ‘traduco, trado, traicio, trano’”
(Pmai 14,39).
“Sed si quem forte tangit, quod in fine sit ‘cum’ praepositio, in compositione autem plus
dicatur valere ea pars, quae in fine sit, sciat, quod coniunctiones et praepositiones et adverbia
vim nominum vel pronominum ante se positorum in compositione non mutant, ut ‘uterque,
quisque, quicumque, qualiscumque, totidem, idem, tantundem’” (Pmai 12,595).
“‘Ob’ tam in appositione quam in compositione invenitur, sed quando per appositionem
ponitur, vim obtinet Graecae praepositionis, quae pro causali coniunctione accipitur, ut
Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros», vel loco ‘pro’ vel
Graecae, cum accommodativa sunt, intellegitur” (Pmai 14,37).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“similiter ergo ‘ei’ et ‘eis’ et ‘eidem’ et ‘eisdem’ per diaeresin proferuntur. Iuvenalis in V:
«iuvenes hortantur, ut illam / Ire viam pergant et eidem incumbere sectae» […]. in
compositione autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum loco
vocalis proferri” (Pmai 7,304).
“nec mirum, eam compositionem in his solis casibus inveniri, qui soli inter obliquos supra
dictorum pronominum singulares sint monosyllabi: supra dicta enim geminatio in aliis casibus
fieri non solet. et sciendum, quod hoc quoque ad Graecorum imitationem facimus, ut
inveniantur quidam casus adhibentes compositionem vel adiectionem, alii vero abnegent”
(Pmai 12,592).
“itaque in compositione ‘idem’ et ‘isdem’ per unam i scripsisse, quia nulla confusio fit
significationis, inveniuntur pro ‘eidem’ et ‘eisdem’” (Pmai 7,298).
“quidam tamen haec quoque per metaplasmum finis quam compositionem proferri confirmant,
unde nec aspirationem servant, quomodo nec ‘illic illaec’” (Pmai 12,590).
149
“sunt alia, quae in compositione mutant coniugationes, ut ‘do das’, ‘reddo reddis’, ‘prodo
prodis’; ‘facio facis’” (Pmai 8,434).
“Anomala quoque verborum id possunt ostendere, quae sine dubio per singula tempora sive
etiam personas componuntur, ut ‘prosum prodes prodest, prosumus prodestis prosunt,
proderam, profui’. per totam enim declinationem ubicumque a vocali incipit hoc verbum,
interponitur iuncturae compositionis d” (Pmai 8,439).
“Apparet ergo ex hoc, quod compositio huiuscemodi verborum, quae non eosdem modos
compositionum per omnia servant tempora, per singula separatim fit. nam cum soleat
plerumque compositio a correptam vel in e correptam vel in i convertere per quaecumque
tempora, ut ‘hăbeo inhibeo, hăbebam inhibebam, hăbui inhibui, hăbueram inhibueram, hăbebo
inhibebo’” (Pmai 8,437).
“Quaeritur in compositis verbis, cur, cum saepe in praesenti corrupta sit aliqua pars
compositionis, in praeterito integra invenitur, ut ‘perficio perfeci’, ‘efficio effeci’, ‘iniicio
inieci’, ‘pergo perrexi’, ‘exigo exegi’, ‘confringo confregi’, cum in nominibus tota declinatio
per omnes casus nominativi figuras solet apud nos servare” (Pmai 8,437).
“‘curro’ etiam repetita priori syllaba ‘cucurri’ facit praeteritum, quod in compositione
invenitur apud quosdam auctorum geminationem primae syllabae servans, apud alios autem
minime” (Pmai 10,533).
{IN ELEMENTIS per figuram}
“et quia frequenter hae in omnibus paene literis mutationes non solum per casus vel tempora,
sed etiam per figurarum compositiones vel derivationes et translationes a Graeco in Latinum
fieri solent, necessarium est ponere earum exempla” (Pmai 1,25).
“excipitur unum ‘tibīcen’, quod ideo solum i productam habuit paenultimam, quod synaeresis
facta est duorum i brevium in unam longam. debuit enim i geminari, quia solet plerumque in
compositione a in i converti, ut ‘cado incido’, ‘facio inficio’, ‘iacio iniicio, reiicio’, ‘amicus
inimicus’, ‘tuba tubicen’” (Pmai 4,126).
COMPREHENDO-ERE >> COMPREHENSIO-ONIS >> COMPREHENSIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. syllambánô]}.
B) ThLL (s.v.: compre(h)endo); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
150
“De diversis quoque consonantibus, quae ante ‘us’ in praeteriti temporis participiis inveniuntur,
quamvis per singulas verbi terminationes, cum de supinis tractabamus, docuimus, tamen hic
etiam generaliter comprehendere non incongruum videtur esse” (Pmai 11,569).
(0.1) In genere:
“Verbum est pars orationis cum temporibus et modis, sine casu, agendi vel patiendi
significativum. hac enim definitione omnia tam finita quam infinita verba comprehenduntur”
(Pmai 8,369).
“Figura quoque dictionis in quantitate comprehenditur: vel enim simplex est, ut ‘magnus’, vel
composita, ut ‘magnanimus’, vel decomposita, quam Graeci vocant, id est a
compositis derivata, ut ‘magnanimitas’, quae rationabiliter separatim accepta est figura a
Graecis” (Pmai 5,177).
“De singulis igitur terminationibus quomodo possint comprehendi genera, prout valeam, hinc
tractare incipiam” (Pmai 5,142).
“Coniugatio est consequens verborum declinatio, cuius regula apud Graecos quidem tam
consonantibus quam vocalibus comprehenditur” (Pmai 8,442).
“Sunt igitur diphthongi, quibus nunc utimur, quattuor. diphthongi autem dicuntur, quod binos
phthongos, hoc est voces, comprehendunt” (Pmai 1,37).
COMPREHENDO-ERE >> COMPREHENSIO-ONIS >> COMPREHENSIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. syllabê; 2. sýllêpsis]}.
B) ThLL (s.v.: compre(h)ensio); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 349, 350); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT
(s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ conceptio, conexio, congregatio]}.
D) Job (1893: 55-59, 156); Colombat (1993: 428; 2009: 643-644); Nicolas (2007: 386-388);
Biville (2009: 282); Conduché (2009: 300); Groupe Ars (2010: 63,n. 1).
E:)
(0.1) In genere:
“‘neutra’ dicimus verba, non quod solum ea in hac specie inveniuntur, quae neutram habent
significationem [id est nec activam nec passivam, absolute dicta], sed quod ex maxima parte,
‘syllabas’ nominamus, non quod omnes comprehensione literarum constant, sed quod
pleraeque: sic ergo etiam casus ab aliqua notabiliore significatione sunt nominati” (Pmai
5,186).
151
“Syllaba est comprehensio literarum consequens sub uno accentu et uno spiritu prolata” (Pmai
2,44).
“Litera est pars minima vocis compositae, hoc est quae constat compositione literarum, minima
autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae — ad hanc enim etiam productae
vocales brevissimae partes inveniuntur — vel quod omnium est brevissimum eorum, quae
dividi possunt, id quod dividi non potest” (Pmai 1,6).
COMPREHENDO-ERE >> COMPREHENSIO-ONIS >> COMPREHENSIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. athroistikós; 2. periektikós; 3. perilêptikós; 4. syllêptikós; 5. synathroistikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-4]: 5-6, 310, 311, 350) ; IndG (s.v.[etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (nomen); /1.2: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ collectiuus, continens]; [>< adverbialis, comparatiuus, denominatiuus, diminutiuus,
participialis, patronymicus, possessiuus, superlatiuus, uerbalis]}.
D) Job (1893: 84, 159).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PARTES ORATIONIS (nomen):
“propriae autem derivativorum sunt hae: patronymicum, possessivum, comparativum,
superlativum, diminutivum, denominativum, in quo intellegimus cum multis aliis etiam
comprehensivum (de quibus in loco dicemus), verbale, participiale, adverbiale” (Pmai 2,60).
“quaedam enim vocalem habent e longam vel i correptam ante ‘um’: e, ut ‘olivētum’,
‘vinētum’, ‘corylētum’, ‘rosētum’, ‘dumētum’, ‘quercētum’, ‘aesculētum’, ‘myrtētum’ -
quamvis feminino genere Plautus in vidularia hoc protulit: // «Nescio qui servus e myrteta
†prosiluit »-, quae sunt continentia vel comprehensiva, id est ” (Pmai 4,123-124).
(1.2) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“sunt quaedam singularia voce, intellectu pluralia, quae etiam comprehensiva dicuntur, id est
, ut ‘populus’, ‘exercitus’, ‘legio’” (Pmai 5,176).
COMPROBO-ARE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
152
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“Et supra dicta omnia auctoritate veterum comprobantur, sicut iam superius ostendimus,
rursusque referamus in memoriam. Virgilius in VIII: «O mihi praeterĭtos referat si Iuppiter
annos»” (Pmai 10,543).
“idque etiam Servius in commentario Aeneidos comprobat his verbis: «excudit autem //
feriendo eiecit, quia cudere est ferire»” (Pmai 10,515-516).
“antepaenultima quoque in futuri temporis participio idem comprobat. Virgilius in II: «Si
perĭturus abis, et nos rape in omnia tecum»” (Pmai 10,544).
“a ‘deleo’, cuius simplex [id est ‘leo’] in usu non est, ‘deletum’, a ‘delino delitum’ nascitur,
quod Probus et Caper comprobant, usu quoque adiuvante” (Pmai 9,490).
“Quaeritur in hoc modo declinationis, cum omnis dativus una syllaba // minor sit genetivo -
‘illius illi’, ‘istius isti’, ‘ipsius ipsi’, ‘unius uni’, ‘solius soli’, ‘utrius utri’, ‘alterius alteri’ -, an
‘huius huic’, ‘cuius cui’, ‘eius ei’ monosyllaba sint accipienda in dativo, quod regula exigit et
plerique poetarum metris comprobant, ut Virgilius in IIII Aeneidos: «Cuique loci leges
dedimus, conubia nostra / Reppulit»” (Pmai 13,9-10).
“Hoc autem (id est ‘sui sibi se a se’) tertiae esse personae primitivum, coniunctum illis
personis, quod Apollonius vocat, comprobat etiam ipsa declinatio, in qua sequitur
declinationem primae et secundae personae, quomodo apud Graecos ,
, , sic etiam apud nos ‘mei tui sui, mihi tibi sibi, me te se, a me a te a se’, et quod,
quemadmodum praediximus, loco aspirationis, quam habet tertia apud Graecos persona, s
habet principalem per omnes casus” (Pmai 13,18).
“sic apud nos hoc (id est praeteritum perfectum) potest et modo et multo ante intellegi
perfectum, et apud auctores hoc exemplis comprobatur. Evander enim apud Virgilium in VIII
de matre sua dicit: «cecinit quae prima futuros / Aeneadas magnos et nobile Pallanteum»”
(Pmai 8,416).
“In ‘geo’ desinentia, l vel r antecedentibus, ‘geo’ in ‘si’ conversa faciunt praeteritum
perfectum, ut ‘indulgeo indulsi’, ‘fulgeo fulsi’, ‘algeo alsi’, ‘urgeo ursi’, ‘turgeo tursi’, ‘tergeo
tersi’, quod Probus et Charisius et Celsus et Diomedes comprobant et ipse omnibus validior
usus” (Pmai 9,485).
153
“ergo ‘liqueo licŭi’ et ‘langueo langŭi’ pares habent in praeterito et in praesenti syllabas,
corripiunt enim paenultimas praeteriti, idque usus comprobat. Ovidius in VI metamorphoseon:
«Inposito fratri moribunda relangŭit ore»” (Pmai 9,477).
“‘pinso pinsui’ facit praeteritum, quod Probus usu Pomponii comprobat: «neque malis molui
neque palatis pinsui»” (Pmai 10,535).
“nam tribus i iunctis qualis possit syllaba pronuntiari? quod Caesari doctissimo artis
grammaticae placitum a Victore quoque in arte grammatica de syllabis comprobatur” (Pmai
1,14).
(0.2) In genere (per figuram):
“In d quoque duo sunt neutra, quae a masculinis nascuntur in s desinentibus, ‘aliud’ et ‘quid’ et
ex eo composita, ut ‘aliquid’, ‘siquid’, ‘nequid’, quorum genetivus in ‘ius’ profertur, ut ‘alius’
et ‘cuius’ et dativus in i, ‘alii’, ‘cui’, secundum quorundam pronominum declinationem, unde
quidam indocti pronomina esse putaverunt. sed ipsa significationis ratio et omnes Graecorum
doctissimi haec nomina esse comprobant” (Pmai 6,213).
“sed puto euphoniae causa non esse in usu ‘strisi’, sed ‘stridi’, quod, ut superius diximus, usus
quoque comprobat. Statius in IIII: «Huius inaspectae luco stridere sagittae»” (Pmai 10,521).
“‘verro’ enim secundum Servium ‘versi’ facit, secundum Charisium autem ‘verri’, quod et
usus comprobat” (Pmai 10,532).
“‘meto’ etiam quidam ‘messui’, quidam ‘messem feci’, sed usus vetustissimorum ‘messui’
comprobat, quod, cum de praeterito tractabimus, ostendetur” (Pmai 8,419).
“illud quoque comprobat cognationem temporum, quod infinita verba a praeterito tempore
habent etiam futuri rationem: ‘dixisse, dictum ire’, ‘laesisse, laesum ire’, ‘mersisse, mersum
ire’, ‘fluxisse, fluxum ire’” (Pmai 8,418).
“‘puer // pueri’, cuius femininum ‘puera’ dicebant antiquissimi, unde et ‘puerpera’ dicitur, quae
puerum vel pueram parit, id est puellam, quod est diminutivum puerae […], quod derivativum
non pertineret ad feminas, nisi etiam ‘puera’ esset dictum. quod tamen comprobat etiam
Suetonius diversos ponens usus in libro, qui est de institutione officiorum” (Pmai 6,230-231).
“nec mirum declinationem perfecti servari in his, cum etiam accentum soleamus servare,
quamvis a in finali sit syllaba, quae in perfectis erat paenultima: ‘Capenâs’, ‘Arpinâs’,
‘Ardeâs’. quod autem per syncopam haec proferuntur, vetustissimorum usus comprobat”
(Pmai 7,337).
COMPVTO-ARE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.0: In genere]}.
154
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“quod si declinatio facit indicium, qualis sit dictio, debent omnia possessiva pronomina, quia
nominum declinationem sequuntur, et participia in his computari, quod omnino caret ratione.
ergo non declinatio, sed proprietas est excutienda significationis” (Pmai 2,55).
CONCEDO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“Compositae praepositiones cum aliis partibus in illarum potestatem concedunt, ut ‘incurvus,
adoro, abhinc, proinde’” (Pmai 14,31).
“igitur ablativus proprius est Romanorum et, quamvis ipse quoque tribus sociari potest, ut
diximus, personis, tamen, quia novus videtur a Latinis inventus, vetustati reliquorum casuum
concessit, quamvis hunc quoque a vetustissimis Graecorum grammaticis accepisse videntur,
qui sextum casum dicebant ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, qui profecto ablativi vim
possidet” (Pmai 5,187).
CONCIDO-ERE
A) {Gr. [1. synempíptô; 2. synémptôsis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 364) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
155
D) Colombat (1993: 428); Groupe Ars (2010: 151,n. 145).
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“in omnibus autem concidentibus hoc sciendum, quod structura vel ordinatio orationis
dubitationem repellit. nulla enim alia re discernuntur a se tam partes orationis quam accidentia
eis nisi significatione, ad quam et constructio fit” (Pmai 13,4).
CONCÎDO-ERE >> CONCISIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0) In genere:
(0.1) In genere (per figuram):
“‘nutritor’ quoque ‘nutritrix’ debuit facere, quod euphoniae causa sive alternitatis mediam
syllabam concidit: ‘nutrix’ enim dicimus” (Pmai 4,140).
CONCÎDO-ERE >> CONCISIO-ONIS
A) {Gr. [1. synkopê]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 346) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ eiectio, detractio, syncopa]; [≠ adiectio]}.
D) Baratin (2010: 46, 49, 60).
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“‘tego tegis tegĭmen’ et per concisionem ‘tegmen’” (Pmai 4,126).
156
“‘rubicunda rubicundula’, ‘lingua lingula’ et per concisionem ‘ligula’, ‘puella puellula’, ‘serra
serrula’” (Pmai 3,113).
“Genetivus pluralis eiusdem declinationis fit addita ablativo singulari // ‘rum’ syllaba, ut ‘ab
hoc poeta, horum poetarum’; ‘ab hac Musa, harum Musarum’ [...]. est autem quando hunc
quoque per concisionem proferunt, et maxime in compositis et patronymicis, ut ‘Graiugenum’
pro ‘Graiugenarum’ Virgilius in III: «Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva»”
(Pmai 7,291-292).
“quamvis in iis quoque, quae ex se faciunt neutra, licet non frequens, invenitur tamen usus
huiuscemodi concisionis. Virgilius in VIIII: «altaque certat / Prendere tecta manu sociumque
adtingere dextras», pro ‘sociorum’” (Pmai 7,308).
“Et genetivus quidem fit in omni genere ab ablativo singulari assumente ‘rum’, ut ‘ab hoc viro
horum virorum’, ‘ab hoc platano harum platanorum’, ‘ab hoc templo horum templorum’.
inveniuntur tamen per concisionem mediae syllabae masculinorum plerumque nominum, quae
neutra non habent, hunc casum proferentes maxime poetae” (Pmai 7,306).
“in his tamen frequenter solet fieri concisio i in genetivo plurali, ‘a civitate civitatium’ et
‘civitatum’, ‘a probitate probitatium’ et ‘probitatum’” (Pmai 7,353).
“euphoniae tamen causa concisio facta est mediae syllabae, sicut ‘bobus’ pro ‘bovibus’” (Pmai
8,372).
“Et oportet scire in hac declinatione, quod omnes obliqui casus tam singulares quam plurales
eundem numerum syllabarum servant, quem genetivus // singularis, absque genetivo plurali,
qui una syllaba vult superare, nisi per concisionem proferatur. unde ‘dii’ et ‘diis’, cum pro
monosyllabis ponuntur, per synizesin sunt accipienda sive magis per synaeresin e et i in unam
syllabam” (Pmai 7,297-298).
“‘Edo’ quoque per syncopam [id est per concisionem] d literae facit secundam personam et per
synaeresim e et i in ‘ei’ diphthongum coacta et ‘ei’ diphthongo in e productam conversa
differentiae causa, ne, si ‘eis’ diceretur, aliud significare putaretur: ‘edo ēs’” (Pmai 9,456).
“‘cur ergo in prima persona, cum similis esset dubitatio, hoc non est factum?’ ad quod
dicendum, quod, etsi concisio d literae facta esset, multo maior fieret erratio. si enim ‘eo’
diceretur pro ‘edo’, nulla esset, // non dico scripturae, sed nec temporis differentia inter ‘eo is’,
et ‘eo’ quod pro ‘edo’ poneretur” (Pmai 9,456-457).
“‘Fero’ per concisionem, id est syncopen, i literae secundam et tertiam facit personam: ‘fero
fers fert’, pro ‘feris ferit’, quod puto differentiae causa fieri, ne, si ‘feris ferit’ diceremus,
putaretur ab eo esse, quod est ‘ferio feris’, cum nulla scripturae esset differentia, quamvis
temporum syllabicorum esset” (Pmai 9,454).
“in his enim servat eiusdem personae concisionem, ut ‘fers fer ferte ferto fertote ferrem ferre’”
(Pmai 9,454).
157
“pluralia supra dicti verbi in prima et tertia persona secundum rationem tertiae coniugationis
proferuntur: ‘ferimus ferunt’, in secunda vero per concisionem: ‘fertis’ pro ‘feritis’” (Pmai
9,454).
“et possumus in hoc quoque dicere, quod in ‘fero fers’ verbo diximus, differentiae causa hoc
esse factum, ne, si ‘volis’ diceretur, dativus et ablativus pluralis existimari posset nominis,
quod est ‘vola’, vel quod in Graecis dictionibus plerumque Latini gaudentes brevitate faciunt
concisiones, ut in vocativis in ‘ie’ desinentibus tam // Graecorum quam Latinorum nominum”
(Pmai 9,454-455).
“A ‘volo’ quoque secundam personam per concisionem l consonantis et mutationem o in e et
adiectionem ‘is’ per diphthongum proferebant antiquissimi: ‘volo veis’ pro ‘volis’, sed ‘ei’
diphthongum in i longam postea converterunt more Boeotio” (Pmai 9,454).
“tertia quoque persona per concisionem i profertur: ‘volt’ pro ‘volit’. in hac quoque o in u
convertentes ‘vult’ dicimus, quamvis rationabilius sit ‘volt’ dicere, quo magis vetustissimi
utuntur” (Pmai 9,455).
“secunda vero per concisionem i profertur tertiae personae singulari addita ‘is’, sicut in aliis
quoque solet verbis: ‘amat amatis’, ‘docet docetis’, ‘legit legitis’, ‘fert fertis’, ‘est estis’, ‘volt’
vel ‘vult’ ‘voltis’ vel ‘vultis’” (Pmai 9,455).
“nam ante t, si qua inveniantur, per concisionem hoc evenit, ut ‘audīt’, ‘munīt’, ‘fumāt’ pro
‘audivit’, ‘munivit’, ‘fumavit’” (Pmai 1,34).
“sed invenio, Horatium auctoritate fecisse in quibusdam concisionem, quamvis positio verbi
habeat u consonantem: ‘moveo movi movisti’, ex quo ‘summosses’ posuit Horatius pro
‘summovisses’ in I sermonum: «Hunc hominem velles si tradere, dispeream, ni / Summosses
omnes. - non isto vivimus illic, / Quo tu rere modo»” (Pmai 10,508).
“iuniores vero gaudentes breviloquio per concisionem ea protulerunt, quod et in aliis
dictionibus fecisse inveniuntur, ut ‘dic’, ‘duc’, ‘fac’, ‘fer’ pro ‘dice’, ‘duce’, ‘face’, ‘fere’, nec
non etiam vocativos in ‘ius’ terminantium propriorum: ‘Virgili’, ‘Terenti’ pro ‘Virgilie’ et
‘Terentie’ dicentes, de quibus iam docuimus” (Pmai 9,456).
“‘prodûce prodûc’, ‘audîvit audît’, ‘cupîvit cupît’, ‘fumavît fumât’, ‘illîce illîc’, ‘istîce istîc’,
idque omnibus placet artium scriptoribus, qui de accentu scripserunt - debeant haec quoque
idem servare, cum ‘ti’ subtracta paenultima vocalis, quae circumflectebatur in dictione
perfecta, (id est a) invenitur ultima in concisione habens eundem accentum” (Pmai 4,130).
“potest tamen in quibusdam eorum etiam per concisionem adempta videri n, quia in
simplicibus quoque potest inveniri per adiectionem g, ut ‘gnatus’, ‘gnarus’” (Pmai 1,30).
CONCIPIO-ERE >> CONCEPTVS-VS >> CONCEPTIO-ONIS
A) {Gr. [1. anadéchomai]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
158
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“de futuro quoque sumimus notionem vel ex his, quae nobis in ore veniunt, vel ex ipsa natura
rerum vel ex cogitatione: in ore quidem, ut, si videam scribentem in praesenti, ex hoc concipio
et futuri temporis scripturam” (Pmai 8,423).
“cogitatione vero, ut, si cogitem diluvium quale sit in praesenti, ex hoc notionem concipio
futuri” (Pmai 8,423).
(0.1) In genere (per figuram):
“secunda vero tertiam concipit solam, ‘tu et ille’ vel ‘vos et illi fecistis’, tertia autem tertiam
solam ‘isti et illi fecerunt’” (Pmai 12,585).
CONCIPIO-ERE >> CONCEPTVS-VS >> CONCEPTIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ cogitatio]}.
D) Covington (1984: 31-32).
E:)
(0.1) In genere:
“itaque etiam per se // prolatae, quod partes sunt orationis, ostendunt. quid enim est aliud pars
orationis nisi vox indicans mentis conceptum, id est cogitationem?” (Pmai 11,551-552).
CONCIPIO-ERE >> CONCEPTV-VS >> CONCEPTIO-ONIS
A) {Gr. [1. prólêpsis; 2. syllabê; 3. sýllêpsis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-3]: 323, 449, 350); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
159
C.2) {[≈ praeceptio]; [>< comprehensio, conexio, congregatio, syllaba]}.
D) Job (1893: 55-56); Lausberg ([1960]1967: II,76, 154, 157); Covington (1984: 91-92);
Colombat (1993: 111-113); Calvo Fernández (1995: 162-165); Grondeux (2001: 317-318);
Nicolas (2007); Swiggers & Wouters (2009: 350-352); Groupe Ars (2010: 227,n. 273, 243,n.
306).
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“non est supra dicto contrarium: unusquisque enim loquentium conceptionem facit eorum, qui
una secum loquuntur, quippe cum unusquisque pars est totius, qui si velit ceteros indicare
secum loquentes, necessario secundae vel tertiae eos attribuit personae” (Pmai 12,585).
“ergo quando dicimus ‘et ego et ille et tu’, sine dubio nominativus est ‘tu’. idque maxime
dinoscitur in plurali numero, quod pluralia conceptionem habent personarum” (Pmai 13,13).
“Enucleatim tamen in singulari numero prima dicitur persona: nam in plurali conceptionem
facit aliarum personarum, hoc est secundarum vel tertiarum” (Pmai 12,584).
CONDVPLICO-ARE
A) {Gr. [<s.c.> ]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“P manet: ‘sapio sapui’, ‘rapio rapui’, ‘pareo parui’, ‘peto petivi’; repetitur: ‘pello pepuli’,
‘parco peperci’, ‘pendeo pependi’; assumit s: ‘repo repsi’, ‘scalpo scalpsi’; conduplicatur:
‘reperio repperi’” (Pmai 9,462).
CONFERO-FERRE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
160
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“quid enim impedit, nos quoque aliquid copiae ad opulentiam Latinae conferre eloquentiae et
ad imitationem ‘armo’ et ‘armor armatus’ dicere ‘tunico’ et ‘tunicor tunicatus’, ut ‘roboro’ et
‘roboror roboratus’ et ut ‘aero’ et ‘aeror aeratus’, ‘ferro ferror ferratus’, ‘plumbo plumbor
plumbatus’ et ut ‘vestio’ et ‘vestior vestitus’, ‘togo’ et ‘togor togatus’?” (Pmai 8,442).
(0.1) In genere:
“vocativus autem, nisi in una eademque persona conferantur diversa nomina, iungi non potest,
ut ‘bone et caste et formose’” (Pmai 13,13).
(0.2) In genere (per figuram):
“Virgilius in I: «Pygmalion scelere ante alios immanior omnes», ad omnes sceleratos
conferens Pygmalionem comparativo est usus” (Pmai 3,86).
CONFICIO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“mutae autem a se incipientes et in e vocalem desinentes, exceptis q et k, quarum altera in u,
altera in a finitur, sua conficiunt nomina” (Pmai 1,8).
CONFIDO-ERE >> CONFIDENTIA-AE
A) {Gr. [s.c.]}.
161
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“solacio enim mihi ipse esse possum, qui veterum scriptorum artis grammaticae vitia corrigere,
quamvis audacissime, sed maximis auctoribus Herodiano et Apollonio confisus ingredior, si
quid in meis quoque humani erroris acciderit scriptis, quod sit emendandum” (Pmai 6,195).
“adeo autem haec usus, non regula prohibet etiam pluralia habere, quod quidam propria confisi
auctoritate plurali quoque, ut dictum est, haec protulerunt numero, ut ‘ordea’, ‘frumenta’,
‘fabae’, ‘vina’, ‘mella’” (Pmai 5,176).
CONFIDO-ERE >> CONFIDENTIA-AE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“Breviter regulas tibi me iussisti, Iuliane consul ac patricie, nominum colligere, quibus Latina
utitur eloquentia. quod suscepi non tam rei facilitate vel ingenii confidentia, quam ne quid tibi,
cui omnia debeo, prorsus negarem et quoniam ornamentum te esse Latinorum non minus quam
Graecorum studiis gaudebam” (Pmai 6,194).
CONFIRMO-ARE >> CONFIRMATIO-ONIS >> CONFIRMATIVVS-A-VM >>
CONFIRMATIVE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
162
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“Nam propria habent species separatim quattuor: praenomen, nomen, cognomen, agnomen.
praenomen est, quod praeponitur nomini vel differentiae causa vel quod tempore, quo Sabinos
Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis
praeponebant nominibus et invicem Sabini Romanorum” (Pmai 2,57).
“Cum omnis eloquentiae doctrinam et omne studiorum genus sapientiae luce praefulgens a
Graecorum fontibus derivatum Latinos proprio sermone invenio celebrasse et in omnibus
illorum vestigia liberalibus consecutos artibus video, nec solum ea, quae emendate ab illis sunt
prolata, sed etiam quosdam errores eorum amore doctorum deceptos imitari, in quibus maxime
vetustissima grammatica ars arguitur peccasse, cuius auctores, quanto sunt iuniores, tanto
perspicaciores, et ingeniis floruisse et diligentia valuisse omnium iudicio confirmantur
eruditissimorum” (Pmai 1,1).
“Huius tamen operis te hortatorem sortitus iudicem quoque facio, Iuliane consul ac patricie, cui
summos dignitatis gradus summa adquisivit in omni studio ingenii claritudo, non tantum
accipiens ab excelsis gradibus honorum pretii, quantum illis decoris addens tui, cuius mentem
tam Homeri credo quam Virgilii anima constare, quorum uterque arcem possederat musicae, te
tertium ex utroque compositum esse confirmans, quippe non minus Graecorum quam
Latinorum in omni doctrinae genere praefulgentem” (Pmai 1,2).
“haec plerique deponentia esse confirmant ideo, quia frequens usus eorum significationis est
activae” (Pmai 8,379).
“idque ita esse confirmat Apollonius, summus artis auctor grammaticae, docens in I de verbo,
immobilem figurationis iuncturam manere, et separatim confirmans, componi
‘ ’ ‘ ’, ‘ ’ ‘ ’ et his similia, quaecumque
intus habent declinationem, hoc est post praepositionem, quod apud nos semper fit in omnibus
compositis verbis” (Pmai 8,439).
“sed Velius Celer respondens Hadriano imperatori per epistulam de hoc interroganti,
declinatione et tenore ‘ambitus’ nomen a participio ostendit discerni, quod usu quoque, ut
ostendimus, confirmatur” (Pmai 10,547).
(0.1) In genere:
“nec non cetera similiter a genere composita proferebant, ‘caprigenus’, ‘terrigenus’,
‘taurigenus’, idque usus confirmat. Pacuvius in Paulo: «Qua vix caprigeno generi gradilis
gressio est»” (Pmai 6,196).
163
“est igitur nomen, quomodo et simplex eius, ‘tantus tanta tantum’. usus quoque hoc confirmat.
‘tantidem’ dixit ‘emptam’, // quantitatem similem pretii ostendens” (Pmai 12,595-596).
“Confirmat autem supra dictam rationem cognationis temporum etiam inaequalium, id est
anomalorum, declinatio, in qua ex praesenti fit praeteritum imperfectum et futurum in omni
modo absque subiunctivo, ut ‘fero ferebam feram ferrem’, ex praeterito vero perfecto
plusquamperfectum: ‘tuli tuleram tulerim tulissem’ et futurum subiunctivi ‘tulero’” (Pmai
8,417).
“postremo Graeci, quibus in omnia doctrinae auctoribus utimur, , cuius locum apud nos f
obtinet, quod ostenditur in his maxime dictionibus, quas a Graecis sumpsimus, hoc est ‘fama’,
‘fuga’, ‘fur’, mutam esse confirmant” (Pmai 1,11).
“id etiam Eutropius confirmat dicens: «una duplex ix, quae ideo ab i incipit, quia apud
Graecos in eandem desinit»” (Pmai 1,8).
“M quoque geminatur - ‘mordeo momordi’ -, quae loco mutae in multis fungitur: nam et ante n
posita communem facit syllabam, ut ‘Ramnes Ramnetis’, sicut ‘Chremes Chremetis’, - iambica
enim sunt, quae sic declinantur, quod Callimachi quoque auctoritate confirmatur in ,
sicut iam supra dictum est, hoc versu: « »
- et numquam tamen eadem m ante se natura longam [vocalem] patitur in eadem syllaba esse,
ut ‘illăm’, ‘artĕm’, ‘puppĭm’, ‘illŭm’, ‘rĕm’, ‘spĕm’, ‘diĕm’” (Pmai 1,23).
“idque Donatus etiam in secunda arte de praepositione se intellegere confirmat his verbis:
«separatae praepositiones acuuntur, coniunctae casibus aut loquellis vim suam saepe
commutant et graves fiunt»” (Pmai 14,27).
“Collectivae vel rationales sunt ‘ergo, igitur, itaque’, quando antepaenultima acuitur, ‘quin,
alioquin, immo, utique, atqui’. hae enim per illationem colligunt supra dictum, hoc est ratione
confirmant, ut Cicero pro Q. Ligario: «habes igitur, quod est accusatori maxime optandum,
confitentem reum»” (Pmai 16,100).
(0.2) In genere (per figuram):
“quidam autem non absurde confirmant, quod in numeris quoque potest ‘prior’ esse
comparativus, unde ablativo iungitur, et ‘primus’ superlativus, cum ad multos componitur et
semper genetivum sequitur, et quod ‘prior’” (Pmai 3,91).
“et fortassis quia haec sola in ‘es’ terminantium etiam in a faciunt feminina, evitaverunt
communium aliorum regulam ablativi, vel quod in heroico stare metro non possit nisi in e
terminans eorum ablativus. quod autem etiam in a desinunt supra dicta nomina, usus
confirmat. Virgilius in III: «Et pater Anchises: bellum, o terra hospita, portas»” (Pmai 7,343).
“‘a primati’, ‘optimati’, ‘Arpinati’. et testis eius Caper, qui diversorum de huiuscemodi
nominibus ponit usus auctorum, confirmans tam in ‘is’ quam in ‘as’ huiuscemodi nomina
solere proferri” (Pmai 4,129).
“quod autem ‘Pompei’ et ‘Vultei’ et ‘Gai’ et similia i finalem et ante eam // vocalem pro una
syllaba habent, usus quoque confirmat. Horatius in I epistularum: «Durus ait, Vultei, nimis
attentusque videris», ‘Vultei’ disyllabum accepit secundum analogiam” (Pmai 7,304-305).
164
“quidam tamen haec quoque per metaplasmum finis quam compositionem proferri
confirmant, unde nec aspirationem servant, quomodo nec ‘illic illaec’; quod autem composita
servant, ostendunt adverbia ‘adhuc’, ‘abhinc’” (Pmai 12,590).
“sunt similiter ancipites vel liquidae, ut l r, quae modo longam modo brevem post mutas
positae in eadem syllaba faciunt syllabam. his quidam addunt non irrationabiliter m et n, quia
ipsae quoque communes faciunt syllabas post mutas positae, quod diversorum confirmatur
auctoritate tam Graecorum quam Latinorum. Ovidius in X metamorphoseon: «Piscosamque
Cnidon gravidamque Amathunta metallis»” (Pmai 1,10).
CONFIRMO-ARE >> CONFIRMATIO-ONIS >> CONFIRMATIVVS-A-VM >>
CONFIRMATIVE
A) {Gr. [1. bebaíôsis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 107); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ asseueratio]; [≠ abnegatio]; [>< affirmatio]}.
D) Groupe Ars (2013: 223,n. 2, 227,n. 8).
E:)
(0.1) In genere:
“multo melius igitur, qui principales et egregias partes nomen dicunt et verbum, alias autem his
appendices. quod autem participium nomen accepit a confirmatione nominis et verbi, nihil
mirum, cum inveniuntur quaedam nominationes etiam ex abnegatione nascentes, ut ‘neutrum’
genus, quod nec masculinum est nec femininum, et ‘infinitum verbum’, quod personam non
habet” (Pmai 11,552).
“mansit participium medium inter nomen et verbum. unde rationabiliter hoc nomen est ei a
grammaticis inditum per confirmationem duarum partium orationis principalium” (Pmai
11,551).
“Copulativa est, quae copulat tam verba quam sensum, ut ‘et, que, ac, atque, quidem, quoque’,
quando pro ‘que’ ponitur, ‘at, ast, sed, autem, vero’, quando pro ‘autem’ accipitur. haec enim
copulant cum confirmatione intellectum” (Pmai 16,93).
(0.2) In genere (per figuram):
“Confirmativa, ut ‘profecto, scilicet, quippe, videlicet, nempe’, ut Persius: «Nempe haec
assidue». duae quoque partes pro his ponuntur, ut ‘quidni, curnon, sicest, quidistic’, quo
frequenter Terentius utitur in confirmatione, ut in adelphis: «quidistic? accedo, ut † rectius
dicis»” (Pmai 15,85).
165
“et sciendum, quod omnibus modis aliis sociari potest subiunctivus, qui cum diversas habeat
significationes, non ab una earum, sed a constructione nomen accepit, veluti denominativa,
quae diversas habentia significationes generale tamen nomen multarum specierum sibi
defendunt. est enim quando dubitationem significat, ut ‘si videam, intellego’; est quando
confirmationem, ut Virgilius in I Aeneidos: «Certe hinc Romanos olim volventibus annis /
Hinc fore ductores revocato a sanguine Teucri, / // Qui mare, qui terras omni dicione tenerent,
/ Pollicitus»: ‘tenerent’ enim confirmative dixit” (Pmai 8,424-425).
CONFIRMO-ARE >> CONFIRMATIO-ONIS >> CONFIRMATIVVS-A-VM >>
CONFIRMATIVE
A) {Gr. [1. diabebaiôtikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 121); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in genere); /1.1: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ affirmatiuus, approbatiuus; affirmatiuus, approbatiuus]; [≠ negatiuus; ]; [><
abnegatiuus, causalis, comparatiuus, congregatiuus, dehortatiuus, demonstratiuus, diminutiuus,
discretiuus, dubitatiuus, hortatiuus, intentiuus, interrogatiuus, iuratiuus, localis, numeralis,
optatiuus, ordinatiuus, personalis, temporalis; ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus,
affirmatiuus, approbatiuus, causalis, collectiuus, communis, completiuus, conexiuus,
coniunctiuus, continuatiuus, copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus,
effectiuus, electiuus, expletiuus, finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus,
perfectiuus, postpositiuus, praesumptiuus, principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus,
subdisiunctiuus, subiunctiuus, subsequens]}.
D) Jahn (1847: 23); Egger (1854: 210); Job (1893: 134, 141, 158); Sancho Royo (1984: 103-
104); Gutiérrez ([1987] 1989: I,305-308, 340); Groupe Ars (2013: 251,n. 44).
E:)
(0) In genere:
(1.0) PARTES ORATIONIS (in genere):
“Confirmativa, ut ‘profecto, scilicet, quippe, videlicet, nempe’, ut Persius: «Nempe haec
assidue»” (Pmai 15,85).
(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“‘per’ quoque praepositio potest etiam pro adverbio accipi iurandi, ut Virgilius in X: «Per te,
per qui te talem genuere parentes; idem tamen etiam confirmativum est adverbium, ut
Terentius in Andria: «Tu quoque per parce nimium, non laudo»” (Pmai 15,85).
166
“hic enim ‘ne’ coniunctio nec interrogativa nec dubitativa, sed confirmativa est. Virgilius in
X: «Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas, / Vt pro me hostili paterer succumbere dextra?»
est enim pro ‘etiam’” (Pmai 16,102).
“idem in X: «tanton’ me crimine dignum?» haec eadem invenitur et pro confirmativa, ut
Horatius in II sermonum: «Clarus erit, fortis, iustus, sapiens, ne etiam et rex»” (Pmai 16,101).
CONFIRMO-ARE >> CONFIRMATIO-ONIS >> CONFIRMATIVVS-A-VM >>
CONFIRMATIVE
A) {Gr. [1. diabebaiôtik´ôs]}.
B) ThLL (s.v.: confirmativus); DicTGG (s.v. [Gr.: diabebaiôtikós]: 121); IndG (s.v.); LexLGT
(s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.
C.2) {[≈ affirmatiue]; [>< communicatiue, dubitatiue, interrogatiue, personatiue, uocatiue]}.
D) Gutiérrez (2011).
E:)
(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“et sciendum, quod omnibus modis aliis sociari potest subiunctivus, qui cum diversas habeat
significationes, non ab una earum, sed a constructione nomen accepit, veluti denominativa,
quae diversas habentia significationes generale tamen nomen multarum specierum sibi
defendunt. est enim quando dubitationem significat, ut ‘si videam, intellego’; est quando
confirmationem, ut Virgilius in I Aeneidos: «Certe hinc Romanos olim volventibus annis /
Hinc fore ductores revocato a sanguine Teucri, / // Qui mare, qui terras omni dicione tenerent,
/ Pollicitus»: ‘tenerent’ enim confirmative dixit” (Pmai 8,424-425).
CONFITEOR-ERI
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
167
(0.0) In genere:
“ergo proprie illa possunt habere primam et secundam passivorum personam, in quibus et
fateri possunt eaedem personae quod in se fit, ut est ‘amo te’, consequitur, ut ille, ad quem dixi,
confitendo id, quod a me audivit, dicat ‘amor a te’” (Pmai 8,376).
(0.1) In genere (per figuram):
“in quo omnes artium scriptores consentiunt et sex esse casus confitentur, non septem” (Pmai
5,190).
“subiunctivus vero, quem quidam dubitativum appellaverunt, manifestam habet indicativi
cognitionem. ipsa enim dubitatio ante se esse indicativum confitetur” (Pmai 8,422)
CONFORMATIO-ONIS
A) {Gr. [1. prosôpopoía]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 331) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“cum eorum primas personas natura prohibeat proprie dicere. quis enim dicit ‘aror’, ‘inseror’,
‘curror’, nisi poetica conformatio, id est , inducatur?” (Pmai 8,376).
“possumus tamen etiam ad res, quae non habent naturam loquendi vel audiendi, per
conformationem, id est , primas et secundas adiungere personas, etiamsi sint
generis neutri, ut foro, mari, caelo” (Pmai 12,587).
“‘Pluit’ et ‘tonat’ et ‘fulminat’ et multa similia, quae ad homines non pertinent, proprie quidem
ad tertiam dicuntur personam, possunt tamen etiam in prima inveniri persona et secunda per
poetarum , id est conformationes, vel per responsa dei et per apostrophas,
quasi ad ipsum Iovem praesentem, et sunt quasi propria verborum, quae ad solum Iovem
pertinent” (Pmai 8,450).
“Infinita quoque et impersonalia et gerundia vel supina carent personis naturaliter. praeterea in
nominationibus, id est , sive nominum seu verborum novis
conformationibus, non omnes declinationis motus sunt quaerendi, ut ‘tinniat’ - Persius: «Ne
qua subaerato mendosum tinniat auro»” (Pmai 8,450).
168
CONFVNDO-ERE > CONFVSVS-A-VM >> CONFVSIO-ONIS
A) {Gr. [1. ánarthros; 2. synchéô; 3. synchýnô]}.
B) ThLL (s.v.: confundo); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 31); IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.vv.:
confundo, confusus).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ inarticulatus]; [>< articulatus]}.
D) Job (1893: 45, 152); Lepschy ([1990] 1994: II,159); Luque Moreno (1996: 32-33);
Colombat (2001: 305); Ax (2002: 125, 131-132); Biville (2007: 228).
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“Habent igitur denominativa formas plurimas et diversas significationes. quae quia late sunt
confusae, generali eas nominatione artium scriptores nuncupaverunt denominativa” (Pmai
4,117).
“vetustissimi autem multa sic protulerunt confusa terminatione // teste Capro: ‘adiutor’ pro
‘adiuto’, ‘anclor’ pro ‘anclo’ [pro ‘perficio’], ‘despoliantur’ pro ‘despoliant’, ‘deproperantur’
pro ‘deproperant’, ‘dispensor’ pro ‘dispenso’, ‘delapidor’ pro ‘delapido’” (Pmai 8,390-391).
“multa tamen et in hac et in aliis terminationibus confudisse genera inveniuntur vetustissimi,
quos non sequimur, ut ‘haec amnis’, ‘funis’, ‘anguis’” (Pmai 5,160).
“Sciendum tamen, quod vetustissimi in multis, ut diximus, supra dictarum terminationum
inveniuntur confudisse genera, nulla significationis differentia coacti, sed sola auctoritate, ut
‘hic’ et ‘haec aspergo’, ‘alvus’, ‘arcus’, ‘adeps’ vel ‘adipes’, ‘charta’, ‘cardo’, ‘cinis’ vel
‘ciner’, ‘cervix’, ‘collis’, ‘crux’, ‘calx’, ‘cupressus’, ‘platanus’, ‘populus’, ‘laurus’, ‘aquila’,
‘crinis’, ‘carbasus’, ‘colus’, ‘hic’ et ‘haec cassis’, ‘clunis’, ‘hic’ et ‘haec †conscia’, ‘callis’,
‘fornax’, ‘frutex’, ‘grex’, ‘frons frontis’, ‘hic’ et ‘haec humus’, ‘imbrex’, ‘limus’, ‘latex’”
(Pmai 5,169).
“in multis aliis etiam confudisse genera vetustissimi inveniuntur sive in eisdem
terminationibus seu immutantes eas” (Pmai 5,169).
“Necesse est autem omnia pronomina tria habere genera vel in una eademque voce confusa vel
in diversis distincta terminationibus ideo, quia pro uniuscuiusque rei propriis accipiuntur
nominibus, quae tam in masculinis et femininis quam in neutris inveniuntur generibus, quae in
pronominibus quoque necesse est ostendi, seu demonstratione sive relatione” (Pmai 12,587).
“nam tertia, quae est ‘sui’ ‘sibi’ ‘se’ ‘a se’ non solum genera, sed etiam numeros confundit”
(Pmai 12,578).
169
“respondemus, quod ‘sui, sibi, se a se’, non solum relationis causa, quod supra diximus, sed
etiam ipsius terminationis singulorum casuum, qui consimiles sunt primae et secundae, hoc
habuit, ut confundat genera” (Pmai 12,586).
“unde intrinsecus personae, in quibus genetivi primitivorum, sicut dictum est, intelleguntur, ex
quibus et derivantur, // confundunt genera, quomodo et primitiva eorum, extrinsecus vero
distinguunt ea pro generibus nominum, quibus adiunguntur: ‘meus servus’, ‘mea ancilla’,
‘meum mancipium’” (Pmai 12,580-581).
“Praeterea tamen i et u vocales, quando mediae sunt, alternos inter se sonos videntur
confundere, teste Donato, ut ‘vir’, ‘optumus’, ‘quis’” (Pmai 1,7).
“‘A’ quoque et praepositio est et interiectio et nomen [...]. ‘Pro’ quoque tam praepositio est
quam interiectio […]. Optime tamen de accentibus earum docuit Donatus, quod non sunt certi,
quippe, cum et abscondita voce, id est non plane expressa, proferantur et pro affectus commoti
qualitate, confunduntur in eis accentus” (Pmai 15,91).
CONFVNDO-ERE > CONFVSVS-A-VM >> CONFVSIO-ONIS
A) {Gr. [1. sýnchysis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 348); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ indistinctio]; [≠ discretio]}.
D) Baratin (2010: 63).
E:)
(0.1) In genere:
“quod igitur habent nominum, id est casus et genera, in fine ostendunt; quod vero verborum, in
principalibus syllabis vitandae causa confusionis” (Pmai 13,4).
(0.2) In genere (per figuram):
“Inveniuntur tamen in aliis etiam partibus praepositivae, non tamen semper nec omnes ad
eandem speciem pertinentes, ut ‘ne’ adverbium dehortandi et ‘hic’ pronomen praepositivum,
quod tamen licet etiam postponere, ut ‘hic homo’ et ‘homo hic’ nulla ordinis confusione tam a
poetis quam a sine metro scribentibus bene dicitur” (Pmai 14,31).
“itaque in compositione ‘idem’ et ‘isdem’ per unam i scripsisse, quia nulla confusio fit
significationis, inveniuntur pro ‘eidem’ et ‘eisdem’” (Pmai 7,298).
CONGREGATIVVS-A-VM
170
A) {Gr. [1. athroistikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 5-6) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (adverbium)]}.
C.2) {[≈ ]; [>< abnegatiuus, causalis, comparatiuus, confirmatiuus, dehortatiuus,
demonstratiuus, diminutiuus, discretiuus, dubitatiuus, hortatiuus, intentiuus, interrogatiuus,
iuratiuus, localis, numeralis, optatiuus, ordinatiuus, personalis, temporalis]}.
D) Job (1893: 134, 158).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PARTES ORATIONIS (adverbium):
“Congregativa loci sunt et temporis communia, ut ‘simul, una’, in eodem loco et in eodem
tempore, ut Virgilius: «simul hoc, simul ingens»” (Pmai 15,87).
CONGRVO-ERE >> CONGRVVS-A-VM >> CONGRVE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Basset (2007: 62).
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“in plurali vero numero, quia tertia persona, id est ‘sui’, tam singularis communis est quam
pluralis numeri, prima et secunda sibi congruunt, ‘nos vos, nostrum’ vel ‘nostri vestrum’ vel
‘vestri, nobis vobis, nos vos, a nobis a vobis’” (Pmai 13,3).
CONGRVO-ERE >> CONGRVVS-A-VM >> CONGRVE
A) {Gr. [1. katállêlos]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 221); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
171
C.2) {[≈ ]; [≠ incongruus]}.
D) Hunt (1980: 100); Covington (1984: 33-35, 61-74, 121-125); Kelly (1990: 152, 156);
Sirridge (1990); Lepschy ([1990] 1994: 240,n. 223, 244,n. 234, 286); Baratin (1989: 436-437);
Rosier (1994: 23-56); Lambert (2003); Lallot (2003: 154); Marguin-Hamon (2009: 572).
E:)
(0.1) In genere:
“conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio professionis non indebitam, supra
nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa” (Pmai 1,2).
“Exemplum etiam proponere placuit, ne pigeat alios etiam a me vel ignorantia forte
praetermissa vel vitiose dicta, — nihil enim ex omni parte perfectum in humanis inventionibus
esse posse credo, — sua quoque industria ad communem literatoriae professionis utilitatem
congrua rationis proportione vel addere vel mutare tractantes” (Pmai 1,2).
“Oratio est ordinatio dictionum congrua, sententiam perfectam demonstrans” (Pmai 2,53).
“verba autem et in principio et in fine et in medio moventur, non tamen per singula tempora
omnes motus necesse est pati, sicut ostendetur. oportet igitur de his ratione congrua exponere”
(Pmai 9,452).
CONGRVO-ERE >> CONGRVVS-A-VM >> CONGRVE
A) {Gr. [1. katall´êlôs]}.
B) ThLL (s.v.: congruus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v.); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ incongrue]}.
D) Gutiérrez (2011).
E:)
(0.1) In genere:
“ideo autem abscisione facta extremae vocalis tamen aspiratio mansit ex superiore pendens
vocali, quia suum est interiectionis voce abscondita proferri. itaque pars absconditae
extremitatis videtur congrue interiectionis naturali prolatione remansisse” (Pmai 1,20).
“tertiae vero personae ideo congrue adiunguntur nomina, quia potest vel abesse persona vel
spatio eius qualitas obscurari” (Pmai 12,585).
172
CONICIO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“idque ex participiis maxime est conicere, quae cum in praeterito tempore non finiunt spatium
temporis praeteriti, breve sit an longum - si enim dicam ‘amatus’ vel ‘locutus’, incertum est,
utrum modo an multo ante -, similiter in futuro: ‘amaturus’, ‘locuturus’ mox an multo post
incertum est” (Pmai 8,417).
“et hoc vel metaplasmus est dicendus, qui fit more poetico mutata a longa in e productam, vel
potius dativus Graecus pro ablativo positus, qui quamvis apud Graecos i habeat post , tamen
apud Latinos secundum eorum // consuetudinem scripturam servavit, apud quos i scribi post
vocalem et non pronuntiari solet. hoc et ex aliis possumus conicere, quae quamvis Graece
proferantur, scripturae tamen Latinae rationem servant, ut Virgilius in bucolico: «Orphi
Calliopea, Lino formosus Apollo»” (Pmai 7,290-291).
CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVNCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS
>> CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM
A) {Gr. [1. syzygéô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.: coniugatus,
coniugo).
C.1) {[IV/1.0: ACCIDENTIA (in genere)]}.
C.2) {[≈ ]; [>< coniungo]}.
D)
E:)
(0) In genere:
(1.0) ACCIDENTIA (in genere):
173
“sunt igitur coniugationes quattuor apud Latinos, cum apud Graecos decem sint. ‘coniugatio’
autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex quibus pleraeque
apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione declinationis
plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est” (Pmai 8,442).
CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVNCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS
>> CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM
A) {Gr. [1. synáptô 2. synartáô; 3. syntássô]}.
B) ThLL (s.v.: coniungo); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-3]: 358, 359, 369); IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT
(s.vv.: coiunctus, coniungo).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ adiungo, conecto, copulo, iungo, socio]; [≠ disiungo]; [>< coniugo]}.
D) Lepschy ([1990] 1994: II,43); Baratin (1989: 205-219, 221-226); Luque Moreno (2006:
288); Groupe Ars (2010: 63,n. 1, 235,n. 288; 2013: 79,n. 17).
E:)
(0.1) In genere:
“sicut igitur pronomen ideo est inventum, ut adiungi primae et secundae verbi personae possit -
nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae
adiungitur personae -, sic participia inventa sunt, ut quod deest verbis, id est casus, compleant
coniuncta nominibus” (Pmai 11,553).
“ideo autem praepositiones compositae quidem cum verbo inveniuntur, numquam autem
separatae per appositionem, quia verba per omnes personas in omni tempore nominativi casus
vim habent, cui soli possunt coniungi: ‘facio ego’, ‘facis tu’, ‘facit ille’, similiter per omnia
tempora” (Pmai 8,440).
“et illis casibus adiunguntur, quibus et verbum, sicut supra quoque docuimus, ut ‘noceo tibi,
nocendi causa tibi, nocendo tibi, nocendum tibi’. quod autem praepositionibus separatis
coniunguntur, quod verbi non est, ostendit usus. Cicero pro Milone: «huius ergo interfector si
esset, in confitendo». idem in IIII Verrinarum: «a quo pecuniam ob absolvendum acceperas»”
(Pmai 8,426).
“Partes igitur orationis sunt secundum dialecticos duae, nomen et verbum, quia hae solae etiam
per se coniunctae plenam faciunt orationem, alias autem partes ‘syncategoremata’, hoc est
consignificantia, appellabant” (Pmai 2,54).
“et quod supina, cum sint generis neutri et semper singularia, coniunguntur diversis generibus
et numeris, ut ‘amando virum’ et ‘amando mulierem’ et ‘amando pueros’” (Pmai 8,426).
174
“non egent autem nomina pronominibus, quamvis omnes circumeant personas, si cum
vocativis aut substantivis verbis coniungantur, ut ‘Virgilius nominor’ vel ‘sum’, ‘Virgilius
nominaris’ vel ‘es’, ‘Virgilius nominatur’ vel ‘est’” (Pmai 5,187).
“nec mirum, propria, quae insecabilem substantiam demonstrant, ut ‘Socrates’, ‘Scipio’, nec
non appellativa, quae secabilem [id est] generalem vel specialem [quae dividi potest]
substantiam indicant, ut ‘animal’, ‘corpus’, ‘homo’, ‘taurus’, ‘equus’, ‘aurum’, ‘lapis’, non
egere coniunctione: diversae enim // substantiae in uno coniungi non possunt” (Pmai 11,553-
554).
“itaque cum dicam ‘Publius Cornelius Scipio Africanus’, non egeo coniunctionibus: unam
enim his indico esse omnibus substantiam. similiter ‘homo est animal rationale, mortale,
disciplinae capax’, cum unam substantiam significo quamvis multorum communem, non egeo
coniunctionibus, quae diversas solent res coniungere” (Pmai 11,554).
“‘Quis’ […]. Ad quae dicendum, quod non similitudo declinationis omnimodo coniungit // vel
discernit partes orationis inter se, sed vis ipsius significationis” (Pmai 13,19-20).
“‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad alieni aliquem comparatur etiam,
cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas movit bellum’, ‘primus’ autem, sicut
omnes superlativi, ad multos sui generis coniungitur, ut: «Primus se Danaum magna
comitante caterva / Androgeus offert nobis»” (Pmai 3,91).
“praepositiones vero, quamvis in transitione ponantur personarum separatae, id est per
appositionem prolatae, non coniungunt duas substantias cum uno accidente, quod est proprium
coniunctionis, ut ‘ego et tu facimus’, ‘homo et taurus arant’, vel duo accidentia cum una
substantia, ut ‘scribit et legit homo’ vel ‘iustus et fortis homo’” (Pmai 14,25).
“et quod adverbia etiam per se habent aliquam certam significationem, praepositiones vero
non, ut si dicam ‘de’ vel in’, nescio per se quid significant, nisi coniungantur cum aliqua
dictione” (Pmai 15,84).
“‘Super’ et ‘subter’ contrarias habent significationes, et utraque tam accusativo quam ablativo
coniungitur” (Pmai 14,54).
“illud quoque admonendum, quod, quemadmodum coniungitur adverbium verbo, sic etiam
participio” (Pmai 11,554).
“sunt alia, quae cum separatim tempora significant, necessario separatim eis coniunguntur, ut
‘hodie facio, heri feci, cras faciam” (Pmai 15,60).
“Proprium est coniunctionis diversa nomina vel quascumque dictiones casuales vel diversa
verba vel adverbia coniungere, ut ‘et Terentius et Cicero’, ‘vel Terentius vel Cicero’; ‘et
formosus et sapiens’, ‘vel formosus vel sapiens’” (Pmai 2,56).
“et ‘praepositio’, quae tam nomini quam verbo praeponitur, et ‘coniunctio’, quae coniungit ea”
(Pmai 11,551).
175
“coniunctio autem, licet sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut
‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero
omnibus potest dictionibus modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).
“Disiunctivae sunt, quae, quamvis dictiones coniungunt, sensum tamen disiunctum et alteram
quidem rem esse, alteram vero non esse significant, ut ‘ve, vel, aut’” (Pmai 16,97).
“Cum igitur omnia quae sibi coniunguntur in diversis posita personis casualia, sive
disiungantur seu copulentur, eundem servant casum, vocativus hoc solus servare non potest.
dicimus enim ‘vel Probus vel Donatus, et Priscianus et Theoctistus, et ego et ille, vel mei vel
tui, et mihi et tibi, vel me vel te, et a me et a te’” (Pmai 13,13).
“Abnegativae sunt apud Graecos et , quae verbis coniunctae posse fieri rem ostendunt,
sed propter causam aliquam impediri, ne fiat, ut et «
»” (Pmai 16,100).
“sunt quae non omnibus modis possunt coniungi, ut ‘ne’, cum est dehortativum, indicativo
non adiungitur, sed vel imperativo” (Pmai 15,60).
“et sciendum, quod, quando approbativae sunt, indicativo modo coniunguntur” (Pmai 16,97).
“‘Vtinam’ optativo coniungitur. Lucanus in II: «O utinam caelique deis Erebique liceret»”
(Pmai 15,61).
{IN ACCIDENTIBVS}
“duo autem nominativi per se, ubi et actio et passio ostenditur, coniungi non possunt, sed
obliquus et nominativus, nec solum in reciprocis, sed etiam in illis, quae in transitione habent
alteram personam. non igitur” (Pmai 13,19).
“extremum apud Graecos obtinuit vocativus, quippe cum imperfectior ceteris esse videtur: nisi
secundae enim personae coniungi non potest” (Pmai 5,186).
“nam omne nomen tertiae est personae absque vocativo, sicut supra dictum est, nisi substantivo
vel vocativo verbo coniungatur, et iure, quia ipsa positio prima nominum non ad aliquem, sed
de aliquo habet locutionem” (Pmai 12,585).
“nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae
adiungitur personae” (Pmai 11,553).
“sunt igitur coniugationes quattuor apud Latinos, cum apud Graecos decem sint. ‘coniugatio’
autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex quibus pleraeque
apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione declinationis
plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est” (Pmai
8,442).
“Tempora coniuncta habent praesentis et praeteriti imperfecti, praeteriti perfecti et
plusquamperfecti tam participia quam infinita verba ad similitudinem optativorum” (Pmai
11,557).
176
“ergo praesens tempus hoc solemus dicere, quod contineat et coniungat quasi puncto aliquo
iuncturam praeteriti temporis et futuri nulla intercisione interveniente, unde stoici // iure hoc
tempus ‘praesens imperfectum’ vocabant” (Pmai 8,414-415).
“In ‘leo’ desinentia, si ante l aliam consonantem habuerint coniunctam ei in eadem syllaba, et
ab ‘oleo’ vel ‘leo’ composita per ‘ui’ syllabam faciunt praeteritum perfectum, ut ‘impleo
implevi’, ‘compleo complevi’, ‘suppleo supplevi’” (Pmai 9,488).
“alia omnia per ‘vi’ coniunctas proferunt praeteritum: ‘sino sivi’, ‘sterno stravi’, ‘cerno crevi’”
(Pmai 10,529).
“Subiunctivus, cum apud Graecos coniuncta habeat tempora, apud nos divisa habet omnia,
quomodo indicativus” (Pmai 8,408).
“Infinitus modus quoque coniuncta habet tempora, quomodo optativus, praesens et
praeteritum imperfectum, praeteritum perfectum et plusquamperfectum, quomodo apud
Graecos” (Pmai 8,408).
“Hoc autem (id est ‘sui sibi se a se’) tertiae esse personae primitivum, coniunctum illis
personis, quod Apollonius vocat, comprobat etiam ipsa declinatio, in qua sequitur
declinationem primae et secundae personae” (Pmai 13,18).
“et sunt propria, quae ideo quidam neutra esse putaverunt, quod appellativis neutris sunt
coniuncta: ‘oppidum Suthul’” (Pmai 5,147).
“quamvis enim a singulari pronomine derivantur, indifferenter tamen tam singulari quam
plurali numero verborum coniunguntur, ut ‘meatim dicis’ et ‘meatim dicitis’” (Pmai 8,448).
{IN ELEMENTIS ETC.}
“literas autem etiam elementorum vocabulo nuncupaverunt ad similitudinem mundi
elementorum: sicut enim illa coeuntia omne perficiunt corpus, sic etiam haec coniuncta
literalem vocem quasi corpus aliquod componunt vel magis vere corpus” (Pmai 1,6).
“Ordo quoque accidit literis, qui quamvis in syllabis dinoscitur, tamen, quia coniunctus esse
videtur cum potestate elementorum, non absurdum puto ei nunc illum subiungere” (Pmai 1,37).
“nam ‘absonus’, ‘abstinens’ et similia non in principio syllabae habent coniunctas b et s, cum
praepositio separatim est syllaba // accipienda” (Pmai 9,461-462).
(0.2) In genere (per figuram):
“accusativo quoque inveniuntur passiva coniungi, sed figurate, ut ‘absciditur manum’,
‘frangitur pedem’, ‘sanatur oculum’, ‘rumpitur aurem’. Virgilius in V: «intentaque brachia
remis / Intenti expectant signum»” (Pmai 8,375).
“sunt alia in hac forma [id est in verbis], quae in o desinentia non faciunt ex se passiva, quae
quamvis activam habeant significationem, tamen vel ad muta animalia vel ad carentia anima
coniunguntur, sicut supra dictum est, ut est ‘percurro forum’, ‘prandeo piscem’, ‘ceno ovum’”
(Pmai 8,378).
177
“Inveniuntur etiam quaedam passiva, ut supra dictum est, quae figurate accusativo
coniunguntur, cum videantur agere ipsi, ad quos passivum refertur verbum - ut Virgilius in II
Aeneidos: «Inplicat et miseros morsu depascitur artus», hic enim dracones agunt in filios
Laocoontis, et ‘doceor rhetoricam’, ‘instituor grammaticam’, ‘moneor iustitiam’” (Pmai
8,391).
“nec mirum hoc inveniri apud nos in his verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam
passivum eius significationis verbum accusativo casui coniungitur contra consuetudinem
aliorum: dicunt enim ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 8,391).
“tunc enim utimur consuetudine transitivorum, quae significant, ut ‘misereor
mei legentis’, ‘praebeo mihi legenti’, ‘accuso me legentem’, ‘fruor me legente’, et ad eum
casum maxime coniunguntur, quem verba desiderant, ut supra dictum est: ‘misereor tui’,
‘miserens tui’; ut ‘invideo tibi’, ‘invidens tibi’; ‘accuso te’, ‘accusans te’; ‘dignor te illa re’,
‘dignans te illa re’” (Pmai 11,555).
“Haec autem verba proprie activa vel recta vocantur, quae in o desinentia et assumpta r
facientia ex se passiva, confestim cum dicuntur, possunt transire in quem fit actus et
coniunguntur vel genetivo vel dativo vel accusativo casui, ut ‘abstineo irarum’” (Pmai 8,374).
“nam quae vim activam habent, genetivum vel dativum, pleraque autem accusativum casum
assumunt, ut ‘misereor tui’, ‘medeor’ et ‘medicor tibi’ - dicitur tamen et ‘medico’ et ‘medicor’
et ‘medeor te’ [...]. idem in II georgicon: // «et senibus medicantur anhelis», dativo casui
coniunxit” (Pmai 8,388-389).
“in quo illud quoque est observandum, quod activa significatione quomodo passiva ablativo
coniungitur, ‘stipulor a te’ pro ‘interrogo te’ et ‘interrogor a te’, quomodo dicimus ‘quaero a
te’ pro ‘interrogo te’, quamvis sit activum” (Pmai 8,387).
“participia tamen coniuncta verbo substantivo (id est ‘sum’) et omni eius tempori eorum vice
funguntur. quod Graeci quoque solent facere in multis verbis temporis perfecti et
plusquamperfecti et maxime in // modo optativo et subiunctivo” (Pmai 8,419-420).
“Gerundia quoque vel participialia, cum participiorum vel nominum videantur habere casus
obliquos nec tempora significent, quod alienum est a verbo: ‘legendi, legendo, legendum’,
‘lectum, lectu’, infiniti vice tamen funguntur, quod solet apud Graecos articulis coniungi”
(Pmai 8,409).
“itaque pro infinito, qui coniungitur genetivo casui articuli apud Graecos, nos utimur in ‘di’
terminatione, quae similis est genetivo nominis, ‘legendi’, ‘ ’ ‘
’ ‘ ’” (Pmai 8,409).
“Comparativa, ut ‘magis, minus’. hoc cum adversa qualitate coniunctum contrariae qualitatis
comparativum significat, ut ‘minus prudens’ pro ‘stultior’ et ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’”
(Pmai 15,88).
“nec non cum aliis partibus coniuncta simul cum illis loco coniunctionis causalis accipitur, ut
‘quamobrem’ pro ‘quapropter’. Cicero in I invectivarum: «quamobrem, ut saepe iam dixi,
discede»” (Pmai 14,32).
178
“praepositiones […] quando vero verbis coniunguntur et intransitivae sunt et generalem
servant accentuum rationem, inter adverbia numerant” (Pmai 14,45).
“‘Iuxta’ […] quando vero verbo per se coniungitur, adverbium id esse existimant, ut Sallustius
in Catilinario: «horum ego vitam mortemque iuxta aestimo»” (Pmai 14,44).
“‘sic’ quoque, quomodo ‘per’, coniunctum casualibus et gravi accentu prolatum iurativum est;
Virgilius in bucolico: «Sìc tua Cyrneas fugiant examina taxos»” (Pmai 15,85).
“adverbia vero, quae coniungi solent casualibus, etiam per ellipsin casualium licet proferre, ut
«Pone subit coniunx» et ‘ultra citraque nihil est’” (Pmai 15,84).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“cum igitur ‘sibi loquitur’ dicimus, in verbo ‘loquitur’ nominativum intellegimus ‘ille’, cum
‘sibi’ vero coniungimus, ad eum casum, hoc est dativum, qui est unus ex obliquis, ferri actum
significamus” (Pmai 13,18).
“sciendum tamen, quod in verbalibus in ‘trix’ terminantibus invenimus obliquos casus
coniungi solere etiam neutris, ut ‘victrici signo’, unde: «victricia tollite signa», quamvis ‘hoc
victrix’ non memini me legisse, etsi analogia declinationis exigat” (Pmai 5,166).
“In i duo sunt denominativa, ut plerisque videtur, indeclinabilia, ‘frugi’ a fruge, ‘nihili’ a
nihilo. quidam enim figurate ‘frugi’ dativum et ‘nihili’ genetivum, ut ante dictum est, cum aliis
omnibus coniungi casibus non irrationabiliter dicunt, sicut ‘mancipi’ et ‘nec mancipi’ et
‘cordi’ et ‘huiusmodi’ et ‘illiusmodi’ et similia” (Pmai 4,121).
“praesentis tamen participium, quod etiam praeteritum imperfectum significat, solet coniungi
verbis praeteriti perfecti et plusquamperfecti et significationem eorundem temporum complere,
quomodo verba praesentis temporis, si adiungantur participiis praeteriti, praeteritum
significant, ut ‘caenatus sum, caenatus es, caenatus est’ pro ‘caenavi, caenavisti, caenavit’”
(Pmai 11,565).
“praeteritum quoque perfectum et plusquamperfectum optativi coniuncta sunt” (Pmai 8,408).
“Et quamvis ab indicativis derivantur verbis participia, potestate tamen et vi significationis
omnes continent modos hoc pacto: ‘exponens doce’ pro ‘expone et doce’, ‘utinam exponens
docerem’ pro ‘utinam exponerem et docerem’, ‘cum exponens doceam’ pro ‘cum exponam et
doceam’, ‘exponens docere volo’ pro ‘exponere et docere volo’. ergo eius obtinet vim modi,
cuius verbo coniungitur” (Pmai 11,554).
“possumus tamen hoc uti modo etiam ostendentes, quae optamus non evenisse [...], et:
«utinam, Gn. Pompei, cum Gaio Caesare societatem aut numquam coisses aut numquam
diremisses». in hoc autem modo dumtaxat et infinito tempora coniuncta habent Latini praesens
cum praeterito imperfecto et praeteritum perfectum cum plusquamperfecto ad imitationem //
Graecorum, quamvis haec quoque conati sunt quidam disiungere. sed melius est esse
coniuncta” (Pmai 8,407-408).
179
“ergo nos quoque possumus in passivis vel in aliis passivam declinationem habentibus uti
praeterito tempore imperativi, coniungentes participium praeteriti cum verbo imperativo
praesentis vel futuri temporis, ut ‘amatus sit’ vel ‘esto’ , ‘doctus sit’ vel ‘esto’
, ‘clausus sit’ vel ‘esto’ ” (Pmai 8,406-407).
“dicunt enim, quod superior debet ostendi qui imperat eo cui imperat, hic autem suam quoque
coniungens personam, similem se sociumque in hac ipsa re, de qua imperat, ostendit futurum
illis, quibus imperat, ut ‘pugnemus’, ‘legamus’, quasi ad socios videtur hoc modo uti” (Pmai
8,449).
“nec mirum, cum prima persona honestior est ceteris. ipsa enim sine illis esse potest, illae
autem sine hac esse non possunt, et ea illas sibi coniungere potest, illae autem minime. ‘ego’
enim ‘et tu et ille facimus’ licet dicere, ‘tu’ autem ‘et ego facitis’ vel ‘ego et ille faciunt’ nemo
dicit” (Pmai 11,557).
“et prima quidem potest sibi et secundam et tertiam coniungere, ut ‘ego et tu facimus, ego et
ille facimus’, secunda vero non potest coniungere sibi nisi tertiam, ut ‘tu et ille facitis’, tertia
vero nec primam nec secundam, sed alteram tertiam, ut ‘iste et ille faciunt’” (Pmai 8,448).
“Accius de Hercule dicens: // «quorum genitor fertur esse ops gentibus», pro ‘opem ferens et
auxilium gentibus’. sic Caper. potest tamen etiam feminino genere hic intellegi figurate
coniunctum masculino, ut si dixisset ‘quorum genitor auxilium fuit gentibus’” (Pmai 7,321-
322).
“quae igitur in plurali numero a terminationem non accipiunt, quae propria est neutrorum,
manifestum est, trium generum non esse communia, sed masculini et feminini, figurate tamen
per obliquos plerumque casus, // raro autem per nominativum coniungi etiam neutris, ut
Virgilius in VIIII: «Nulla dies umquam memori vos eximet aevo»” (Pmai 7,314-315).
“ergo ‘Capsa’ quoque et ‘Thala’ oppidum et ‘Tirimida’ similiter figurate feminina neutris sunt
coniuncta. unde Sallustius in II historiarum: «inter laeva moenium et dextrum flumen Turiam,
quod Valentiam parvo intervallo praeterfluit», ‘Turiam’ dixit, qui accusativus masculini est,
non neutri” (Pmai 6,201).
“neutris quoque coniuncta haec (id est in ‘ĕs’ communia) inveniuntur, ut Virgilius in VII: «sed
haec tereti mos est aptare flagello»” (Pmai 5,157).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“cum enim dicimus non posse constare in eadem syllaba r ante p, non de literis dicimus, sed de
pronuntiatione earum: nam quantum ad scripturam possunt coniungi, non tamen etiam
enuntiari, nisi postposita r” (Pmai 1,7).
“Y et z in Graecis tantummodo ponuntur dictionibus, quamvis in multis veteres haec quoque
mutasse inveniantur et pro u, pro vero, quod pro sd coniunctis accipitur, s vel ss vel d
posuisse, ut ‘fuga’, ‘murra’ pro ‘ ’, ‘ ’, ‘Saguntum’, ‘massa’ pro ‘ ’,
‘ ’, ‘odor’ quoque ‘ ’, ‘Sethus’ pro ‘ ’ dicentes et ‘Medentius’ pro
‘Mezentius’” (Pmai 1,36).
180
“sed nulli ausi sunt antiquam scripturam mutare, quamvis non sine ratione haec quoque duplex
a Graecis addita videatur, nam multo molliorem et volubiliorem sonum habet quam ps vel
bs. hae tamen, id est bs, non alias debent poni pro , hoc est in eadem syllaba coniunctae, nisi
in fine nominativi, cuius genetivus in bis desinit, ut ‘urbs urbis’, ‘caelebs caelibis’, ‘Arabs
Arabis’” (Pmai 1,33).
“indĕ’ et ex eo composita ‘déindĕ, súbindĕ, périndĕ, éxindĕ, próindĕ’, quae omnia
antepaenultimam habent acutam (vel quia per adiectionem habent ‘de’, ut quibusdam videtur,
unde frequenter invenimus ‘exin’ et ‘dein’ [...], vel magis quia praepositiones separatae
gravantur, ut coniunctae esse ostendantur, acutum in his assumpserunt accentum” (Pmai
15,67).
CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS
>> CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM
A) {Gr. [1. syzygía]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 348]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio); /1.2: ACCIDENTIA (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [>< declinatio]}.
D) Lersch ([1838-1841] 1971: 218-220); Egger (1854: 15-16, 148-173, 301-302); Job (1893:
111, 156); Lambert (1908: 136-140); Barwick (1922: 236-237); Glück (1967: 138-139);
Michael (1970: 107-108); Hunt (1980: 169, 176-178, 197); Law (1982: 56-64; 1993: 228);
Lepschy ([1990] 1994: 226,n. 155); Colombat (1999: 339-357, 602-612; 2003: 305); Polara
(1993: 209-214); Flobert (2009); Basset (2011: 69-71).
E:)
(0.1) In genere:
“aliae vero sibi sunt affines per commutationem, // id est quod invicem pro se positae
inveniuntur, ut breves et longae, quae habent aspirationem et quae carent ea, aliae autem per
coniugationem vel cognationem, ut b p f nec non g c cum aspiratione vel sine ea, x quoque
duplex, similiter d et t cum aspiratione sive sine ea et cum his z duplex, unde saepe d scribentes
Latini hanc exprimunt sono, ut ‘meridies’, ‘hodie’” (Pmai 1,23-24).
(1.1) ACCIDENTIA (declinatio):
“inveniuntur tamen in his quoque coniugationibus quaedam, quae servant a in compositione,
ut ‘nascor renascor’, ‘pasco depasco’, ‘labor elabor’, ‘arguo coarguo’, [‘lacero dilacero’],
‘largior dilargior’” (Pmai 8,438).
“meditationem tamen significat haec forma, unde et ‘meditativa’ nominatur, et est quartae
coniugationis, quomodo et inchoativa tertiae” (Pmai 8,429).
181
“a ‘nigro’ quoque et ‘nigror nigreo’ et ‘nigresco’, a ‘lacto’ et ‘lactor lacteo’ et ‘lactesco’.
inveniuntur tamen ex aliarum quoque coniugationum verbis quaedam similes derivationes, sed
in paucis, ut ‘pendo pendis pendor’ et ‘pendeo pendes’, ‘iacio [iacis] iacior’ et ‘iaceo [iaces]’,
‘acuo acuis acuor’ et ‘aceo’, ex quo ‘acesco’” (Pmai 8,398).
“et sunt omnia frequentativa primae coniugationis et servant significationem primitivorum,
quamvis videantur quaedam ex his in alium sensum transire, ut ‘traho tracto’, ‘cogo cogito’,
‘dico dicto’” (Pmai 8,431).
“frequentius tamen ea servant a, quae primae vel secundae coniugationis sunt, ut ‘cano
recino’, eius frequentativum cum sit primae, servat a, ‘canto decanto’” (Pmai 8,438).
“sin autem sint primae coniugationis et habeant paenultimam a, mutant eam quoque in i
correptam, ut ‘imperatu imperito’, ‘rogatu // rogito’, ‘volatu volito’” (Pmai 8,429-430).
“frequentativa enim esse non possunt, cum primae coniugationis non sunt -, haec eadem
secundum Diomeden et Charisium o in i convertentia faciunt praeteritum perfectum: ‘facesso
facessi’, ‘capesso capessi’, ‘viso visi’; similiter ‘quaeso quaesi’” (Pmai 10,535).
“simile est ‘facio facesso’, ‘capio capesso’, ‘lacero lacesso’, ‘arceo arcesso’, ‘accio accerso’,
quae non esse frequentativa coniugatio ostendit” (Pmai 8,431).
“nascitur autem participium praesentis et praeteriti imperfecti a prima persona praeteriti
imperfecti in omni coniugatione” (Pmai 11,557).
“quaedam enim primae coniugationis participiorum formam obtinent, id est in ‘atus’
desinentia, quaedam vero tertiae, id est in ‘itus’ vel ‘utus’ terminantia. sunt alia eadem et
nomina et participia: ‘armatus’” (Pmai 11,562).
“In secunda quoque coniugatione excipiuntur in ‘ui’ divisas praeteritum desinentia, quae
paenultimam i in participiis non habent, haec: ‘docui doctus’, ‘tenui tentus’, ‘censui census’”
(Pmai 11,571).
“ideo autem diximus disyllaba in ‘vi’ desinentia secundae vel tertiae coniugationis in supinis
vel participiis praeteriti corripere paenultimam” (Pmai 10,545).
“Supra dictas formas servant in participio praeteriti communia et deponentia, quae facile ex
simili terminatione passivorum dinosci possunt, quomodo faciant per singulas coniugationes
participia praeteriti temporis” (Pmai 11,573).
“nam ‘candeo candidus’ facit, ‘sordeo sordidus’, ‘madeo madidus’, nisi quod haec secundae
coniugationis in ‘deo’” (Pmai 4,137).
“In ‘sus’ desinunt participia, quae ex verbis veniunt in ‘si’ vel in ‘di’ praeteritum activi
terminantibus, nisi sint a ‘do’ composita, de quibus superius diximus, vel quartae
coniugationis, quae nullum participium in ‘sus’ terminant, ut ‘laesi laesus’” (Pmai 11,572).
“Quartae coniugationis in ‘si’ vel ‘ri’ praeteritum terminantia in ‘tus’ non antecedente i faciunt
participia: ‘farcio farsi fartus’, ‘sarcio sarsi sartus’, ‘fulcio fulsi fultus’, ‘haurio hausi haustus’,
‘reperio repperi repertus’, ‘comperio comperi compertus’” (Pmai 11,573).
182
“sive disyllaba sint quartae, producunt, ut ‘scio scītus’, sive ultra duas syllabas alterius quoque
coniugationis [producitur]: ‘arcessivi arcessītus’, ‘cupivi cupītus’” (Pmai 10,545).
“et sunt paene omnia huiuscemodi formae nomina verbalia et, si a verbis primae coniugationis
derivantur, a habent longam antepaenultimam, ut ‘causor causaris causābundus’, ‘vito vitas
vitābundus’, sin ab aliis, i correptam, ut ‘ludis ludĭbundus’, ‘furis furĭbundus’, ‘moreris
morĭbundus’” (Pmai 4,137).
“In ‘xi’ vero proferentia praeteritum, cuiuscumque sint coniugationis, ‘xi’ in ‘ctum’ vertentia
faciunt supinum, ut ‘luxi luctum’, ‘auxi auctum’, ‘frixi frictum’, ‘aspexi aspectum’, ‘illexi
illectum’, ‘duxi ductum’, ‘dixi dictum’, ‘neglexi neglectum’, ‘traxi tractum’, ‘struxi structum’”
(Pmai 9,487).
“Supinum a praeterito fit mutata ‘vi’ in ‘tum’, ut ‘civi citum’, ‘movi motum’, ‘fovi fotum’. nec
solum in secundae coniugationis verbis in ‘vi’ praeteritum facientibus, sed etiam in aliis est
observandum, ut ‘amavi amatum’, ‘accusavi accusatum’, ‘adiuvi adiutum’, ‘cupivi cupitum’,
‘accersivi accersitum’, ‘arcessivi arcessitum’” (Pmai 9,480).
“Supinum vel participiale in ‘um’ desinens omnia primae coniugationis verba, quae in ‘avi’
praeteritum terminant, ‘vi’ in ‘tum’ convertentia faciunt, ut ‘amavi amatum’, ‘oravi oratum’,
‘flavi flatum’” (Pmai 9,472).
“In ‘si’ vero praeteritum finientia l vel r antecedentibus mutant eam in ‘tum’ in hac
coniugatione et faciunt supinum, ut ‘farsi fartum’, ‘fulsi fultum’, ‘sarsi sartum’” (Pmai
10,542).
“pleraque tamen neutrorum secundae coniugationis in ‘ui’ divisas desinentia praeterito
deficiunt in supinis, ut ‘horrui’, ‘rubui’, ‘tepui’, ‘ferbui’, ‘senui’, ‘egui’, ‘frigui’, ‘rigui’,
‘durui’, ‘stupui’ et similia.
“quaedam supina in ‘si’ praeteritum terminantia i in ‘um’ convertentia faciunt, sive secundae
seu tertiae sint coniugationis - nam quartae in ‘tum’ // faciunt supinum -, ut ‘indulsi indulsum’
vel ‘indultum’” (Pmai 9,486-487).
“alia vero omnia, quae tam in ‘vi’ quam in ‘ii’ terminant praeteritum perfectum, in ‘itum’
faciunt supinum paenultima producta tam in hac quam in aliis coniugationibus, ut ‘audivi’ vel
‘audii audītum’, ‘munivi’ vel ‘munii munītum’, ‘scivi’ vel ‘scii scītum’, ‘arcessivi’ vel ‘arcessii
arcessītum’, ‘cupivi’ vel ‘cupii cupītum’” (Pmai 10,543).
“verbalia quoque a prima coniugatione inveniuntur in ‘alis’: ‘penetro penetrālis’” (Pmai
4,131).
“cetera quoque omnia i paenultimam corripiunt et, si sint a verbis primae coniugationis, a
longam habent antepaenultimam, ut ‘amo amas amābilis’, ‘penetro penetras penetrābilis’, ‘paro
paras parābilis’, ‘praedico praedicas praedicābilis’, ‘lacrimo lacrimas lacrimābilis’, ‘quasso
quassas quassābilis’, ‘laudo laudas laudābilis’, ‘tracto tractas tractābilis’, ‘aequo aequas
aequābilis’, ‘miror miraris mirābilis’” (Pmai 4,132).
183
“quae vero a verbis secundae vel tertiae vel quartae coniugationis nascuntur, si habeant
antepaenultimam i, eam quoque corripiunt: ‘doceo docĭbilis’, ‘credo credĭbilis’, ‘utor [utilis]
utĭbilis’, ‘sentio [sensi] sensĭbilis’, ‘audio audĭbilis’” (Pmai 4,132).
“sciendum tamen, quod plurima nascuntur ex his coniugationibus, quae antepaenultimam i
non habent, ut ‘docilis’, ‘habilis’, ‘flebilis’, ‘nubilis’, ‘volubilis’, ‘utilis’, et quod quaedam ex
praesenti, quaedam ex praeterito, quaedam ex futuro derivantur” (Pmai 4,132).
“In ‘ax’ plerumque verbalia inveniuntur ab omni coniugatione: ‘voro voras vorax’, ‘audeo
audes audax’, ‘teneo tenes tenax’, ‘emo emis emax’, ‘fallo fallis fallax’, ‘capio capis capax’,
‘pellicio pellicis pellax’, ‘sagio sagis sagax’” (Pmai 4,140).
“In ‘en’ desinentia derivativa m antecedente paene omnia verbalia sunt et neutra, et si sint a
prima coniugatione, a longam habent paenultimam, // ut ‘solor solaris solāmen’, ‘foro foras
forāmen’, ‘curvo curvas curvāmen’, ‘oblecto oblectas oblectāmen’, ‘purgo purgas purgāmen’,
‘irrito irritas irritāmen’, ‘ligo ligas ligāmen’” (Pmai 4,125-126).
“et nota, quod omnia extremam vocalem genetivi, si secundae sint, sin tertiae, dativi in e
longam convertentia assumunt ‘la’, quae vero a verbis fiunt secundae coniugationis a secunda
persona abiciunt s et assumunt ‘la’: ‘candeo candes candēla’, ‘suadeo suades Suadēla’” (Pmai
4,120).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“Verbo accidunt octo: significatio sive genus, tempus, modus, species, figura, coniugatio et
persona cum numero, quando affectus animi definit” (Pmai 8,369).
“Coniugatio est consequens verborum declinatio, cuius regula apud Graecos quidem tam
consonantibus quam vocalibus comprehenditur” (Pmai 8,442).
“‘coniugatio’ autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex
quibus pleraeque apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque
ratione declinationis plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem
aptius est” (Pmai 8,442).
“Nonus de regulis generalibus omnium coniugationum” (Pmai 1,4).
“De singularum igitur coniugationum regulis latius mox tractabimus” (Pmai 8,445).
“Sed de omnibus formis praeteriti perfecti quattuor coniugationum et generalibus regulis ad
omnem verbi declinationem pertinentibus latius in sequenti libro disseremus” (Pmai 8,447).
“sunt igitur coniugationes quattuor apud Latinos, cum apud Graecos decem sint” (Pmai
8,442).
“et in prima quidem coniugatione pares habet syllabas prima et secunda persona: prima enim
mutat o in ‘as’ et facit secundam, ut ‘amo amas’, ‘meo meas’, ‘hio hias’” (Pmai 9,453).
184
“cum enim omnia verba, quae aequali regula declinantur, in o vel in ‘or’ desinant, // in o
quidem terminantia, si primae sint coniugationis, in ‘as’ efferunt secundam personam, ut ‘oro
oras’, ‘sto stas’” (Pmai 8,442-443).
“inveniuntur tamen etiam primae et tertiae coniugationis, non solum e vel i antecedentibus,
sed et aliis vocalibus, ut ‘inchoo inchoas’, ‘mutuo mutuas’, ‘meo meas’, ‘hio hias’” (Pmai
8,447).
“in ‘or’ vero verba primae coniugationis in ‘aris’ faciunt secundam personam, ut ‘amor
amaris’, ‘criminor criminaris’, ‘luctor luctaris’” (Pmai 8,443).
“Secunda coniugatio in ‘eo’ desinit. et ea terminatio propria est secundae coniugationis,
exceptis paucis primae coniugationis: ‘meo meas’, ‘beo beas’, ‘laqueo laqueas’, ‘nauseo
nauseas’, ‘enucleo enucleas’, ‘creo creas’, ‘screo screas’, ‘calceo calceas’, quod alii ‘calcio
calcias’, et quartae duobus: ‘eo is’, ‘queo quis’ et quae ex eis componuntur, ut ‘adeo, redeo,
pereo, veneo, nequeo’” (Pmai 9,476).
“in secunda vero coniugatione prima persona in ‘eo’ desinit, quas in ‘es’ productam mutans
facit secundam, itaque necessario una syllaba minor est secunda: ‘doceo docēs’, ‘moneo
monēs’” (Pmai 9,453).
“in ‘io’ desinentia tertiae vel quartae coniugationis una syllaba minores habent prima persona
secundam et tertiam, ut ‘facio facis facit’, ‘audio audis audit’. sed in hoc primae personae
paenultima positione producitur, secundae vero et tertiae corripitur [sicut quibusdam videtur,
tertiae est coniugationis] nec per totam in usu invenitur declinationem” (Pmai 10,494).
“Cicero in II de natura deorum: «quo facilius id, quod docere volimus, intellegi possit». alia
vero omnia, quae a prima persona supra dictae coniugationis solent nasci, integram servant
declinationem exceptis supra dictis synonymiae causa” (Pmai 9,456).
“per cetera quoque tempora indicativi hoc verbum servat regulam tertiae coniugationis:
‘volebam volui volueram volam voles volet’” (Pmai 9,455).
“tertia secundum formam supra dictae tertiae coniugationis a prima persona o in ‘unt’
conversa profertur: ‘volo volunt’” (Pmai 9,455).
“‘edo’ tamen in plurali numero servat regulam tertiae coniugationis: ‘edimus editis edunt’”
(Pmai 9,457).
“pluralia supra dicti verbi in prima et tertia persona secundum rationem tertiae coniugationis
proferuntur: ‘ferimus ferunt’” (Pmai 9,454).
“Sextam coniugationem dicunt, quae per puram effertur, ut , , ,
qualia sunt apud nos omnia secundae et quartae coniugationis verba, quippe in ‘eo’ vel in ‘io’
desinentia” (Pmai 8,447).
“Praeteritum imperfectum diximus a praesenti fieri sic: in prima quidem et in secunda
coniugatione et quarta in ‘eo’ desinente a secunda persona ablata s finali et addita ‘bam’:
‘amas amabam’, ‘doces docebam’, ‘is ibam’; in tertiae vero omnibus verbis et quartae in ‘io’
185
desinentibus // prima persona mutat o in e productam et assumit ‘bam’: ‘lego legēbam’, ‘facio
faciēbam’, ‘venio veniēbam’” (Pmai 9,457-458).
“et in prima quidem coniugatione a habet ante ‘bam’ - secunda enim persona in ‘as’ desinens
abiecta s assumit ‘bam’: ‘amo amas amabam’, ‘meo meas meabam’” (Pmai 9,452).
“et in prima quidem coniugatione et tertia et quarta ‘io’ desinente una syllaba vincitur prima
praesentis persona a praeterito imperfecto: ‘meo meabam’, ‘dico dicebam’, ‘munio
muniebam’” (Pmai 9,458).
“nam tertia et quarta coniugatio solet ex prima persona gignere tam praeteritum imperfectum
quam futurum” (Pmai 9,453).
“in praeterito quoque imperfecto et in futuro regulam servat tertiae coniugationis: ‘ferebam
feram feres feret’” (Pmai 9,454).
“Nam cum primam coniugationem dicunt , quae tres cognatas habet consonantes,
id est , pro qua nos ph scribimus in plerisque, et in omnibus huius coniugationis verbis
per declinant , hoc est praeteritum infinitum spatio temporis, utrum paulo ante an
multo sit perfectum, ut , , , nos quoque in
praeterito perfecto, quod pro , id est paulo ante perfecto, et pro teste
Probo habemus” (Pmai 8,445).
“Quoniam igitur de generalibus praeteriti perfecti temporis verborum formis collectim
docuimus, nunc separatim per singulas coniugationes de variis eiusdem temporis speciebus,
cuius difficillima est tractatio omnium verbi quaestionum, disserere conemur” (Pmai 9,468).
“In ‘ui’ divisas praeteritum perfectum exire in omni coniugatione invenitur, et si vocalis sit
paenultima ante o in praesenti, pares habet syllabas eius praeteritum” (Pmai 9,465).
“In ‘ui’ divisas omnium coniugationum verba inveniuntur terminantia: primae, ut ‘tono tonas
tonui’, ‘seco secas secui’; secundae: ‘teneo tenes tenui’, ‘habeo habes habui’; tertiae: ‘annuo
annuis annui’, ‘pono ponis posui’, ‘alo alis alui’; quartae: ‘aperio aperis aperui’, ‘prosilio
prosilis prosilui’” (Pmai 9,463).
“Et in ‘vi’ quidem quattuor coniugationum sunt verba, quae terminant praeteritum, ut ‘amo
amas amavi’, ‘fleo fles flevi’, ‘cupio cupis cupivi’, ‘munio munis munivi’” (Pmai 9,463).
“Primae coniugationis verba a secunda persona indicativi modi, quae in ‘as’ desinit, tam in
activa quam in neutrali significatione abiecta s et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, ut
‘amo amas amavi’, ‘oro oras oravi’, ‘accuso accusas accusavi’, ‘meo meas meavi’, ‘hio hias
hiavi’, ‘flo flas flavi’, ‘no nas navi’” (Pmai 9,468).
“Et primae quidem coniugationis et tertiae verba in ‘vi’ syllabam facientia praeteritum
perfectum, quae a prima persona nascuntur, pares habent tam in praesenti quam in praeterito
perfecto syllabas, ut ‘iuvo iuvi’, ‘lavo lavi’, ‘sterno stravi’, ‘sino sivi’, ‘tero trivi’, ‘ascisco
ascivi’” (Pmai 9,464).
“Repetunt consonantes primae quidem coniugationis duo monosyllaba: ‘do dĕdi’, ‘sto stĕti’, et
ex his composita: ‘reddo reddĭdi’, ‘resto restĭti’” (Pmai 9,467).
186
“et sciendum, quod una syllaba abundat praeteritum, in quo fit repetitio principalis vel finalis,
tam in prima quam in tertia coniugatione, nisi si i sit ante o, ut ‘do dedi’, ‘sto steti’, ‘resto
restiti’, ‘curro cucurri’, ‘parco peperci’, ‘cano cecini’, ‘caedo cecidi’” (Pmai 9,468).
“Si sint primae coniugationis, abundat praeteritum una syllaba: ‘accuso accusavi’, ‘domo
domui’, ‘sto steti’” (Pmai 9,459).
“sin vero consonans sit ante o in praesenti, praeteritum una syllaba abundat, quod in prima
quidem coniugatione in omnibus in ‘ui’ divisas terminantibus praeteritum invenies, ut ‘domo
domui’, ‘veto vetui’, ‘sono sonui’, ‘seco secui’” (Pmai 9,465).
“haec eadem vocalis paenultima in verbis secundae coniugationis saepe mutatur in u, ut
‘doceo docui’, ‘moneo monui’, ‘doleo dolui’. quod similiter est quando in tertia vel quarta
coniugatione patitur i, ut ‘rapio rapui’, ‘aperio aperui’” (Pmai 1,22).
“inveniuntur autem eiusdemmodi verba in secunda vel tertia vel quarta coniugatione, ut
‘doceo docui’, ‘moneo monui’, ‘rapio rapui’, ‘annuo annui’, ‘aperio aperui’, ‘cooperio
cooperui’” (Pmai 9,465).
“in secundae vero coniugationis et tertiae verbis in ‘io’ desinentibus et in omnibus quartae
numquam crescit praeteritum perfectum, sed vel pares habet praesenti syllabas vel minuitur:
pares, ut ‘pareo parui’, ‘habeo habui’, ‘cupio cupivi’, ‘munio munivi’, ‘aperio aperui’” (Pmai
9,459).
“In ‘xi’ terminantia praeteritum perfectum secundae et tertiae et quartae coniugationis
inveniuntur” (Pmai 9,466).
“in verbis quoque cum omnia in ‘neo’ desinentia secundae coniugationis in ‘nui’ faciant
praeteritum perfectum, ut // ‘teneo tenui’, ‘moneo monui’” (Pmai 8,372-373).
“In ‘queo’ desinens unum invenitur secundae coniugationis in ‘si’ terminans praeteritum,
‘torqueo torsi’, et ex eo composita ‘distorqueo distorsi’, ‘contorqueo contorsi’, ‘extorqueo
extorsi’” (Pmai 9,488).
“Alia quoque omnia secundae coniugationis verba, quacumque consonante ante ‘eo’ posita,
‘eo’ in ‘ui’ divisas convertentia faciunt praeteritum perfectum, ut ‘habeo habui’, ‘rubeo rubui’,
‘doceo docui’, ‘arceo arcui’, ‘timeo timui’, ‘iaceo iacui’, ‘teneo tenui’, ‘caneo canui’, ‘candeo
candui’, ‘stupeo stupui’, ‘tepeo tepui’, ‘pareo parui’, ‘careo carui’, ‘horreo horrui’, ‘floreo
florui’, ‘censeo censui’, ‘pateo patui’, ‘liqueo licui’” (Pmai 9,491).
“cum in praesenti in ‘bo’ vel in ‘po’ desinat verbum, plerumque in ‘psi’ facimus praeteritum
perfectum in tertia coniugatione, ut ‘scribo scripsi’, ‘nubo nupsi’, ‘scalpo scalpsi’, ‘repo
repsi’” (Pmai 8,446).
“in aliis vero omnibus verbis tertiae coniugationis modo pares habet, modo una syllaba vincit,
numquam autem minuitur: pares, ut ‘ago egi’, ‘frango fregi’, ‘vinco vici’; vincit: ‘credo
credidi’, ‘accerso accersivi’, ‘occulo occului’, ‘curro cucurri’” (Pmai 9,459).
187
“In hac enim coniugatione (id est tertia) etiam in fine fit repetitio eiusdem syllabae ubique
paenultima correpta: ‘vendo vendĭdi’, ‘credo credĭdi’, ‘reddo reddĭdi’” (Pmai 9,468).
“in tertia vero hoc idem observatur in iis omnibus, quae non habent vocalem ante o, ut ‘occulo
occului’, ‘tremo tremui’, ‘pono posui’, ‘succino succinui’, quod in secunda vel quarta
coniugatione non potest inveniri, cum haec i, illa e semper habent ante o finalem” (Pmai
9,465).
“quod similiter est quando in tertia vel quarta coniugatione patitur i, ut ‘rapio rapui’, ‘aperio
aperui’” (Pmai 1,22).
“In secunda autem coniugatione Graeci, quae vel vel habet, per efferunt
praeteritum infinitum, ut , , , ” (Pmai 8,446).
“in ‘eo’ vero desinentibus verbis eiusdem quartae coniugationis nec possumus aliter proferre
praeteritum imperfectum nisi i ante ‘bam’ servantes, ut ‘eo ibam’, ‘adeo adibam’, ‘veneo
venibam’, ‘queo quibam’; nec mirum, cum haec verba ex secunda persona faciunt tam
praeteritum imperfectum quam futurum ad similitudinem primae et secundae coniugationis”
(Pmai 9,453).
“similiter in praeterito imperfecto et futuro: ‘edebam edam’, et in omnibus, quae solent in hac
coniugatione a prima nasci persona, hoc est in tertia persona imperativi: ‘edat’, et in futuro
optativi, qui est etiam subiunctivi praesens: ‘edam edas edat’” (Pmai 9,457).
“nec mirum, quippe corrupta secunda persona indicativi, ex qua solet imperativi secunda nasci,
tertia quoque, quamvis in hac coniugatione ex prima persona indicativi fieri solet mutata o in
‘at’: ‘lego legat’, ‘dico dicat’, ‘fero ferat’” (Pmai 9,455).
“Terentius quoque imperativum eius ‘inque’ in Phormione posuit: «Tum autem Antiphonem
video ab sese amittere / Invitum eam, inque». ergo secundum analogiam tertiae coniugationis
invenitur eius tota fere declinatio verbi” (Pmai 10,496).
“nec non ‘metuere metuisse’ deficit futuro et ‘timere timuisse’, ‘latere latuisse’, ‘apparere
apparuisse’, ‘oboedire oboedisse’ et pleraque neutra secundae coniugationis: ‘horrere
horruisse’, ‘tepere tepuisse’, ‘rubere rubuisse’, ‘pavere pavisse’” (Pmai 8,421).
(1.2) ACCIDENTIA (per figuram):
“Sunt alia, quae et coniugationem mutant cum genere in eadem manentia significatione, ut
‘labo labas’ neutrum, , et ‘labor laberis’ deponens” (Pmai 8,402).
“sed in his (id est a ‘pello’ compositis) significatio cum coniugatione variatur, et fortassis,
quomodo ‘mando mandis’ et ‘mandas’, ‘dico dicis’ et ‘dicas’, sic etiam ‘pello pellis’ et ‘pellas’
dictum est” (Pmai 8,435).
“sunt tamen alia ex eo ipso et ex aliis composita, quae non solum significationem, sed etiam
coniugationem, ut dictum est, permutant, ut ‘facio facis’, ‘gratificor gratificaris’” (Pmai
8,401).
188
“Inveniuntur quaedam, quae saepe non solum coniugationem, sed etiam genus vel
significationem verbi permutant in compositione, ut ‘sperno spernis’ activum, ‘aspernor
aspernaris’ deponens” (Pmai 8,435).
“sunt tamen alia, quae cum coniugatione mutant significationem, ut ‘mando’, ,
‘mandas, mando’, , ‘mandis’; ‘fundo’, , ‘fundas, fundo’, , ‘fundis’;
‘obsero’, , ‘obseras, obsero’, , ‘obseris’; ‘appello’,
, ‘appellas, appello’, ‘appellis’; ‘volo’, , ‘volas, volo’,
, ‘vis’; ‘consternor’, , ‘consternaris, consternor’, ,
‘consterneris’” (Pmai 8,403).
“Sunt alia, quae, cum sint activa primae coniugationis, transeunt in neutra absoluta sive
reciproca (id est ) secundae coniugationis, ut ‘sordido sordidas’ activum - facit enim
‘sordidor’ ex quo ‘sordidatus’ -: hinc nascitur ‘sordeo’; similiter ‘albo’ et ‘albor’ et ‘albeo’”
(Pmai 8,397).
“‘sentio’ neutrum, ‘assentior’ deponens, in quo coniugatio mansit - dicitur tamen et ‘assentio’”
(Pmai 8,435).
“Sunt alia, quae una voce et una coniugatione diversas tamen habent significationes, ut
‘torreo’ tam ‘uro’ quam ‘verto’ vel ‘volvo’ significat” (Pmai 8,403).
“Fit autem participium mutatione extremae syllabae supra dicti temporis et personae, id est
‘bam’ in ‘ns’, ut ‘amabam amans’, ‘docebam docens’, ‘legebam legens’, ‘faciebam faciens’,
‘muniebam muniens’, exceptis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis verbis, quae contra
aliorum regulam i habent ante ‘bam’ productam” (Pmai 11,557).
“Declinantur autem participia ad similitudinem et regulam nominum in ‘ns’ desinentium vel in
‘us’ mobilium, exceptis, ut supra dictum est, illis, quae nascuntur a verbis quartae
coniugationis in ‘eo’ desinentibus, quorum genetivus vocales nominativi ‘ie’ mutat in ‘eu’:
‘iens euntis’, ‘quiens queuntis’, quamvis Plautus ‘abiendi’ dixit pro ‘abeundi’ in Amphitryone:
«abiendi nunc tibi etiam occasio est»” (Pmai 11,564).
“haec tamen eadem participia, quae a verbis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis
nascuntur, anomale per obliquos casus pro ‘ie’ ‘eu’ habuerunt: ‘iens euntis’, ‘quiens queuntis’”
(Pmai 11,557).
“a vero correptam ante ‘tus’ in quattuor solis participiis inveni, duobus primae coniugationis,
quae duplicant in praeterito priorem syllabam, ‘dedi dătus’ et ‘steti stătus’, quod participio
simile nomen est, unde futurum ‘staturus’; secundae quoque unum inveni a deponenti ‘reor’,
‘rătus’, et tertiae unum, de quo supra diximus, ‘sevi sătus’” (Pmai 11,569).
“Excipiuntur primae quidem coniugationis duo, quae per synaeresin i proferuntur, ‘secui
sectus’ et ‘fricui frictus’” (Pmai 11,570).
“et apud antiquissimos, quotienscumque nd sequuntur in his, quae a tertia coniugatione
nascuntur, loco ĕ u scriptum invenimus, ut ‘faciundum’, ‘legundum’ ‘dicundum’, ‘vertundum’
pro ‘faciĕndum’, ‘legĕndum’, ‘dicĕndum’, ‘vertĕndum’” (Pmai 1,25).
189
“rarissime tamen ab omnibus neutris secundae coniugationis, quae in ‘ui’ divisas faciunt
praeteritum, invenio vel huiuscemodi supinum vel participium futuri, ut ‘caleo calui’, ‘tepeo
tepui’, ‘horreo horrui’, ‘langueo langui’, ‘flacceo flaccui’, ‘rubeo rubui’, ‘palleo pallui’; si qua
tamen inveniantur, i brevem ante ‘tum’ habent” (Pmai 9,483).
“rarissime inveniuntur supra dicta supina in usu a // neutris secundae coniugationis vel tertiae
in ‘uo’ desinentibus, quae in ‘ui’ divisas faciunt praeteritum perfectum, ut ‘lecturio’, ‘parturio’,
‘esurio’, ‘horresco’, ‘calesco’, ‘fervesco’, ‘amasco’, ‘miseresco’, ‘labasco’, ‘hisco’, ‘horreo’,
‘tepeo’, ‘egeo’, ‘caleo’, ‘ferveo’, ‘stupeo’, ‘lateo’, ‘candeo’, ‘niteo’, ‘albeo’, ‘luo’” (Pmai
11,559-560).
“omnia enim verba, quae in ‘di’ finiunt praeteritum perfectum, in ‘sum’ faciunt supina, ut
‘prandi pransum’, ‘momordi morsum’, ‘tetendi tensum’, ‘pandi pansum’, ‘defendi defensum’,
‘ascendi ascensum’, ‘sedi sessum’, excepto ‘dedi’, quia primae est coniugationis, quae
numquam in ‘sum’ facit supinum, et ex eo compositis, quae in tertiam transeunt
coniugationem et a paenultimam simplicis supini in i convertunt, ut ‘do dedi datum’, ‘reddo
reddidi redditum’, ‘perdo perdidi perditum’, ‘vendo vendidi venditum’, ‘credo credidi
creditum’, ‘condo condidi conditum’” (Pmai 10,498).
“et notandum, quod, cum omnia in ‘si’ terminantia praeteritum, sicut supra docuimus, in ‘sum’
terminant supinum, exceptis quartae coniugationis verbis” (Pmai 10,507).
“nam ‘ussi ustum’ et ‘torsi tortum’ vel ‘torsum’ excipiuntur et quae quartae coniugationis in
‘si’ terminant praeteritum perfectum: ‘farcio farsi fartum’, ‘sarcio sarsi sartum’, ‘fulcio fulsi
fultum’, ‘haurio hausi haustum’” (Pmai 10,502).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“sunt alia, quae in compositione mutant coniugationes, ut ‘do das’, ‘reddo reddis’, ‘prodo
prodis’; ‘facio facis’” (Pmai 8,434).
“nec solum ea diversarum coniugationum inveniuntur verba, sed multa praeterea, ut ‘strideo
strides’ et ‘strido stridis’, ‘fulgeo fulges’ et ‘fulgo fulgis’, ‘denseo denses’ et ‘denso densas’,
‘oleo oles’ et ‘olo olis’” (Pmai 9,479).
“‘sero seras seravi’, ‘sero seris sevi’ et ‘serui’. sunt alia, quae, quamvis eandem significationem
servent, diversae tamen sunt coniugationis in usu, ut ‘denso densas’ et ‘denseo denses’;
‘strideo strides’ et ‘strido stridis’; ‘ferveo ferves’ et ‘fervo fervis’; ‘cieo cies, cio cis’; ‘dureo
dures’, unde ‘duresco’, ‘duro duras’” (Pmai 8,443).
“A ‘do’ verbo, quod simplex primae est coniugationis, composita cum praepositione tertiae
sunt et primitivi servant perfectum duplicantia ‘di’” (Pmai 10,516).
“a ‘do’ quoque composita et a monosyllabis praepositionibus tertiae sunt coniugationis, ut
‘addo addis’, ‘reddo reddis’, ‘trado tradis’, ‘prodo prodis’” (Pmai 9,471).
“Inveniuntur tamen quaedam verba, quae ex eadem positione primae personae ad diversas
proficiscuntur coniugationes vel variae causa significationis, ut ‘fundo’, quod ad fusionem
attinet, ‘fundis’, quod ad fundamentum, ‘fundas’” (Pmai 8,443).
190
“Excipiuntur praeterea haec quattuor: ‘sto steti’, ‘do dedi’, ‘iuvo iuvi’, ‘lavo lavi’, quod antiqui
tertiae quoque coniugationis declinatione proferunt, ‘lavo lavis lavit’” (Pmai 9,471).
“‘cubo’ quoque ‘cubui’ facit, a quo composita tam primae quam tertiae coniugationis
inveniuntur, eundem tamen habent perfectum: ‘incubo incubas incubui’ et ‘incumbo’ adiecta m
‘incumbis incubui’” (Pmai 9,469).
“et nunc quidem simplex eorum, id est ‘cubo cubas’, primae est coniugationis, vetustissimi
tamen et hoc et omnia, quae in ‘ui’ faciunt divisas praeteritum perfectum in prima
coniugatione, etiam secundum tertiam solebant declinare” (Pmai 10,507).
“unum excipitur ‘incumbo incumbis’, quod etiam ‘incubo incubas’ secundum primam
coniugationem profertur, quod ‘incubui’ facit praeteritum, et omnia a ‘cubo’ composita, sive
primae sive tertiae sint coniugationis, ut ‘accumbo’ vel ‘accubo accubui’, ‘incumbo’ vel
‘incubo incubui’” (Pmai 10,507).
“‘excelleo excelles’, cuius praeteritum debet ‘excellui’ esse, ut ‘calleo callui’, secundum
proportionem secundae coniugationis. idem tamen Cicero in Verrinis praecellunt protulit
secundum tertiam coniugationem” (Pmai 10,527).
“‘strido’ et ‘strideo’ tam tertiae quam secundae coniugationis invenitur” (Pmai 10,521).
“‘strideo’ quoque ‘stridi’ facit, quod etiam ‘strido stridis’ tertiae coniugationis invenitur, i
autem tam in praesenti quam in praeterito productam habet” (Pmai 9,481).
“haec tamen ipsa et secundum tertiam vetustissimi protulisse inveniuntur coniugationem, ut
Ennius in XI annali: «Tunc clipei resonunt et ferri stridit acumen»” (Pmai 9,473-474).
“a ‘fero’ quoque activo et anomalo ‘vociferor vociferaris’, quod est primae coniugationis
deponens” (Pmai 8,436).
“‘nexo’ quoque ‘nexas’ vel ‘nexis’, ut Probo placet, ‘nexui’. Virgilius tamen in V: «Nexantem
nodis seque in sua membra plicantem», secundum primam protulit coniugationem. Livius vero
in Odissia: «Nexebant multa inter se flexu nodorum / Dubio»” (Pmai 9,469).
“unde manifestum, quod rationabilius hoc secundum primam coniugationem protulit Virgilius.
a ‘necto’ tamen similiter ‘nexui’ protulerunt plerique, quidam tamen etiam ‘nexi’, ‘necto nexi’
dicentes et ‘nexus’, ut ‘flecto flexi’ et ‘flexus’” (Pmai 9,470).
“‘spicio’, ex quo ‘aspicio’ activum et ex eo ‘conspicor conspicaris’ [deponens in quo etiam
coniugatio mutata est ‘conspicor conspicaris’]” (Pmai 8,400).
“nec non ex neutris quaedam in compositione fiunt deponentia: ‘facio’ neutrum, ‘versificor
versificaris’, ‘gratificor gratificaris’ deponentia [...], in quibus etiam coniugatio est mutata,
sicut in ‘amplifico amplificas’, ‘aedifico aedificas’, ‘laetifico laetificas’” (Pmai 8,435).
“In ‘rio’ unum inveni, ‘pario peperi’. vetustissimi tamen et secundum quartam coniugationem
hoc protulisse inveniuntur. Ennius: «Ova parire solet genus pinnis condecoratum». sed
Terentius in Phormione: «Neque parere iam diu haec per aetatem potest»” (Pmai 10,500).
191
“veteres enim et ‘pario’ quarta coniugatione declinabant” (Pmai 8,438).
“‘aperio aperui’ - quod videtur a ‘pario’ compositum, quod vetustissimi non solum secundum
tertiam, sed etiam secundum quartam coniugationem declinabant, unde Ennius: «Ova parire
solet genus pinnis condecoratum»” (Pmai 10,540).
“nam ‘reperio’, ‘comperio’, ‘cooperio’, sicut ‘aperio’, activa sunt; faciunt enim ex se passiva.
et possunt magis a ‘pario’ esse videri composita, quod apud vetustissimos quartae
coniugationis declinationem habebat” (Pmai 8,401).
“in ‘eo’ i antecedente unum invenitur, ‘cieo’. unde Virgilius in I: «Bella cient primaque vetant
consistere terra». idem in VI: «Aere ciere viros Martemque accendere cantu». invenitur tamen
hoc idem etiam in ‘io’ desinens quartae coniugationis” (Pmai 9,476).
“Quartae coniugationis verba omnia activa vel neutralia in ‘io’ desinunt, exceptis ‘eo’ et
‘queo’ et ‘veneo’ et ex eis compositis” (Pmai 10,538).
“Deponentia in ‘rior’ desinentia, ‘orior’ et ‘morior’, tam secundum tertiam quam secundum
quartam coniugationem declinaverunt auctores, ‘orior oreris’ et ‘oriris’, ‘morior moreris’ et
‘moriris’. Lucanus in IIII: «Non gratis moritur, iugulo qui provocat hostem»” (Pmai 10,501).
“In ‘tior’ deponens tam tertiae quam quartae coniugationis unum invenitur, ‘potior’. Virgilius
in III Aeneidos: «Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro / Vi potĭtur». i secundum
tertiam coniugationem corripuit paenultimam. Lucilius vero in V: «Deficit alma Ceres nec
plebes pane potītur» secundum quartam coniugationem producta paenultima protulit” (Pmai
10,502).
“in omnibus vero, quae solent a secunda nasci persona, corruptam invenies regulam
coniugationis, ‘es’ tamen productam, quam a secunda acceperunt persona, servatam ubique:
‘ēs, ēst ēste ēsto ēstote ēssent ēsse’” (Pmai 9,457).
“in omnibus quoque aliis modis servat rationem eiusdem coniugationis, exceptis illis, quae
solent a secunda persona nasci. in his enim servat eiusdem personae concisionem, ut ‘fers fer
ferte ferto fertote ferrem ferre’” (Pmai 9,454).
“et est notandum in hoc verbo, quod pares habent syllabas tres personae, ‘āio ăis ăit’, quod in
alio huius coniugationis verbo non invenis, et quod paenultima primae solius personae
producitur, quae sola i habet loco consonantis” (Pmai 10,542).
“potest tamen ‘ait’ quoque praesens intellegi pro praeterito. sed cum imperativus in i terminans
reperiatur, quartae magis ostenditur esse coniugationis” (Pmai 10,494).
“sed quamvis in ‘io’ desinentia solent minui in secunda persona tam tertiae quam quartae
coniugationis: ‘facio facis’, ‘aperio aperis’, tamen non a secunda, sed a prima faciunt
praeteritum imperfectum, sicut docuimus” (Pmai 9,458).
“in quarta enim coniugatione est quando antiqui transmutantes locum vocalium // pro i et e ‘ei’
diphthongum proferre solebant, quam postea in i longam verterunt, ut ‘polībam’ pro
‘poliebam’, ‘munībam’ pro ‘muniebam’” (Pmai 9,452-453).
192
“‘aio’, cuius declinatio in usu frequenti non est, quartae coniugationis esse ostenditur ab
imperativo in i terminante [...]. Accius in Ione: «quibusnam // Te aibant ortum locis», pro
‘aiebant’, quod in hac coniugatione fieri solet” (Pmai 10,541-542).
“Tertiam quoque illorum imitamur coniugationem, quam per efferunt, ut ,
, , nos ‘ardeo arsi’, ‘laedo laesi’, ‘ludo lusi’, ‘concutio concussi’”
(Pmai 8,446).
“excipiuntur in ‘eo’ desinentia et disyllaba aliarum coniugationum, quae paenultimam supini
corripiunt, ut ‘eo ivi’ vel ‘ii ĭtum’, ‘adeo adivi’ vel ‘adii adĭtum’, ‘praetereo praeterivi’ vel
‘praeterii praeterĭtum’, ‘queo quivi’ vel ‘quii quĭtum’, ‘sino sivi’ vel ‘sii sĭtum’, ‘lino livi’ vel
‘lii’, quod in rarissimo usu est, ‘lĭtum’” (Pmai 10,453).
“‘cieo’ quoque ‘civi’ vel ‘cii cĭtum’ corripit paenultimam, quando vero a ‘cio cis’ quartae
coniugationis est, producit eam” (Pmai 10,543).
“Alia vero omnia supra dictae coniugationis verba secundae personae praesentis abiecta finali
s et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, quod tamen etiam subtracta u consonante et
correpta paenultima i licet proferre, ut ‘scio scis scivi’ vel ‘scĭi’ et ab eo composita: ‘ascio
ascivi’ vel ‘ascĭi’” (Pmai 10,539).
“Nonius tamen Marcellus de mutatis coniugationibus sic ponit: «‘sapivi’ pro ‘sapui’»” (Pmai
10,499).
“nos quoque videmur hoc sequi in praeterito perfecto et plusquamperfecto // tertiae et quartae
coniugationis, in quibus i ante u consonantem posita producitur eademque subtracta corripitur,
ut ‘cupivi cupii’, ‘cupiveram cupieram’, ‘audivi audii’, ‘audiveram audieram’” (Pmai 1,15-16).
“‘cupio cupīvi’ vel ‘cupii’ et ex eo composita, ‘concupio concupīvi’ vel ‘concupii’.
vetustissimi autem etiam secundum quartam coniugationem solent proferre hoc verbum.
Lucretius: «effringere ut arta / Naturae primus terrarum claustra cupiret»” (Pmai 10,499).
“inveniuntur autem auctores, qui, quomodo in praeterito primae coniugationis in ‘vi’ syllabam
terminante faciunt in secunda tam singulari quam plurali et in tertia plurali in ‘unt’ desinente
persona paenultimae syncopam syllabae, sic etiam in secunda coniugatione, quando
praeteritum in ‘vi’ desinit, ut Virgilius in IIII: «Hyrcanaeque admorunt ubera tigres», pro
‘admoverunt’” (Pmai 9,478).
“ergo si ‘amatus sit’ in subiunctivo praeteriti est temporis, bene etiam in imperativo praeteriti
temporis potest accipi, quippe cum etiam in praesenti tempore imperativi tertia persona similis
est in omni coniugatione tertiae personae subiunctivi, ut ‘amet, doceat, legat’, ‘ametur,
doceatur, legatur’” (Pmai 8,407).
“Calvus ‘conivere’ infinitum secundum tertiam coniugationem correpta paenultima protulit:
«Cum gravis ingenti conivĕre pupula somno»” (Pmai 9,479).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“in tertiae vero et quartae coniugationis verbis multa invenis mutantia a: ‘tango contingo’,
‘frango perfringo’, ‘ago exigo’, ‘iacio iniicio’, ‘facio inficio’, ‘gradior ingredior’, ‘scando
193
conscendo’, ‘fateor confiteor’, ‘paciscor depeciscor’, ‘fatiscor defetiscor’, ‘salio insilio’,
‘patior perpetior’, ‘pario reperio’” (Pmai 8,438).
“inveniuntur pauca in supra dictis coniugationibus mutantia a: ‘damno damnas, condemno
[condemnas]’; ‘arceo arces, coerceo [coerces]’; ‘amico amicas, inimico [inimicas]’; ‘habeo
inhibeo’, ‘sacro consecro’” (Pmai 8,438).
“in Latinis autem dictionibus difficile invenies i longam ante vocalem positam, nisi in genetivis
in ius desinentibus, ut ‘illius’, ‘solius’, ‘ullius’, quae tamen licet et corripere, et in verbo ‘fiam
fias fiat’, quod ipsum quoque contra aliorum eiusdem coniugationis fit regulam verborum”
(Pmai 1,41).
“et hoc solum verbum primae coniugationis a paenultimam in praesenti et in praeterito
imperfecto et futuro et infinito et participio praeteriti corripit: ‘dămus dătis dăris dătur dăbam
dăbo dăre dătus dăturus’ et quae ex hoc solent fieri, ‘dăbamini’” (Pmai 9,471).
“Et in prima quidem coniugatione principium immobile manet in supra dicto tempore exceptis
quattuor verbis: ‘sto steti’, ‘do dedi’, ‘lăvo lāvi’, ‘iŭvo iūvi’. illa enim duplicant consonantem,
haec vocalem in praesenti correptam paenultimam in praeterito perfecto producunt, quod in
nullo alio supra dictae coniugationis accidit verbo” (Pmai 9,460).
“si vero ‘facio’ verbo vel ‘fio’ integris manentibus aliud verbum infinitum ante ea componatur,
non solum significationes et coniugationes integras eis servamus, sed etiam accentus, ut
‘calefácio calefácis calefácit’, ‘tepefácio tepefácis tepefácit’” (Pmai 8,402).
CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS >>
CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM
A) {Gr. [1. sýndesmos]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 360-361]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere]; [1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (coniunctio); /1.2:
PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.
C.2) {[≈ copulatio, conuinctio]; [>< articulus, aduerbium, interiectio, nomen, participium,
praepositio, pronomen, uerbum]}.
D) Lersch ([1838-1841] 1971: 14-16, 22-23, 37-41, 102-103, 139-140, 267-268); Jahn (1847);
Egger (1854: 202-219); Steinthal ([1890-18912] II,1971: 211-212); Job (1893: 135-143);
Lambert (1908: 176-179); Barwick (1922: 30ss., 76sqq., 84sqq., 156, 164, 200); Pagliaro
(1954); Schreiner (1954: 84-86); Charpin (1965); Glück (1967: 133-158, 167-168); Morpurgo-
Tagliabue (1967: 43-58); Michael (1970: 103-106); Van Bennekom (1975); Wouters (1979:
47-70; 2000); Sancho Royo (1984); Gutiérrez ([1987] 1989; 1987; 1988b; 1989b; 1990; 1991);
Baratin (1989: 17-166); Swiggers & Wouters (1997); Lepschy ([1990] 1994: 29, 38, 42-43,
160); Bonnet (1998; 2005d); Colombat (2001: 305); Lenoble et alii (2001: 280); Galán
Sánchez (2005); Luque Moreno (2006: 127-129, 287); Boehm (2007: 110-111); Moure (2007:
83-85); Nicolas (2007: 384-385); Da Silva (2008: 110-121); Barnes (2009); Garcea (2009:
135-138); Luhtala (2009: 110); Grope Ars (2010: 69,n. 13, 75,n.25, 79,n. 32, 93,n. 51, 93,n. 52,
194
183,n. 207, 189,n. 215, 239,n. 298, 269,n. 353; 2103: 18-19; 2013: 18-34); Biville (2011:
190,n. 23); Lallot (2012: 184-186).
E:)
(0.0) In genere:
“Nam propria habent species separatim quattuor: praenomen, nomen, cognomen, agnomen.
praenomen est, quod praeponitur nomini vel differentiae causa vel quod tempore, quo Sabinos
Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis
praeponebant nominibus et invicem Sabini Romanorum” (Pmai 2,57).
(0.1) In genere:
“deponens vocatur, quasi simplex et absoluta, quod per se ponitur, vel quae deponit alteram
significationem et unam per se tenet, quomodo positivus gradus dicitur, qui absolutus per se
ponitur non egens alterius coniunctione” (Pmai 8,374).
“quaedam neutra, id est quae nec nos in alium extrinsecus nec alium in nos aliquid agere
significant, ut est ‘spiro’, ‘vivo’, ‘ambulo’, ‘pergo’, quae non egent aliqua coniunctione casus,
cum absolutam et plenam per // se prolata sententiam monstrent, quae et proprie neutra
vocantur, sicut supra dictum est” (Pmai 8,377-378).
“et sciendum, quod in activis etiam et passivis verbis multa absolute sine coniunctione casus
alicuius solent proferri, ut si dicam ‘deo volente sanus sum et animo et corpore, nam et sapio
bene et video et audio acute’” (Pmai 8,390).
“sunt vero alia ex supra dicta forma (id est deponentium), quae passivam solam habent
significationem: ‘nascor a te’, ‘orior a te’, ‘patior a te’, ‘mereor a te’, idque ostendit coniunctio
casuum” (Pmai 8,388).
“sic etiam spontĕ sua et ‘manĕ primo’ nomina esse ostenduntur coniunctione aliorum
casualium, ut ‘domi suae’” (Pmai 15,68).
“Absolutum est, quod per se intellegitur et non eget alterius coniunctione nominis, ut ‘deus’,
‘ratio’” (Pmai 2,62).
“Quartus est subiunctivus [quippe iure], qui eget non modo adverbio vel coniunctione, verum
etiam altero verbo, ut perfectum significet sensum, ut Virgilius in bucolico: «Cum faciam
vitulam pro frugibus, ipse venito»” (Pmai 8,424).
“‘exponens doce’ pro ‘expone et doce’, ‘utinam exponens docerem’ pro ‘utinam exponerem et
docerem’, ‘cum exponens doceam’ pro ‘cum exponam et doceam’, ‘exponens docere volo’ pro
‘exponere et docere volo’. ergo eius obtinet vim modi, cuius verbo coniungitur; et in hoc
quoque quantam habeat cum infinito coniunctionem ostenditur” (Pmai 11,554).
(1.1) PARTES ORATIONIS (coniunctio):
“Secundum stoicos vero quinque sunt eius partes: nomen, appellatio, verbum, pronomen sive
articulus, coniunctio” (Pmai 2,54).
195
“Dictionum aliae sunt uniformes, id est indeclinabiles, ut adverbia, coniunctiones,
praepositiones, interiectiones, aliae declinabiles, ut nomina, verba, participia, pronomina”
(Pmai 9,452).
“aliae autem quattuor partes, hoc est praepositio, coniunctio, adverbium, interiectio,
declinatione carentes numeros supra dictos habere non possunt” (Pmai 12,596).
“‘pronomen’ enim dicitur, quod pro nomine ponitur, et ‘adverbium’, quod verbo adiungitur, et
‘praepositio’, quae tam nomini quam verbo praeponitur, et ‘coniunctio’, quae coniungit ea, et
‘interiectio’, quae his interiacet” (Pmai 11,551).
“sed est obiciendum ad hoc, quod cera et stuppa non ex eadem constat materia, ex qua tabulae
et trabes, coniunctiones autem et praepositiones et similia ex eadem sunt materia, ex qua et
nomen et verbum constat, hoc est literis et syllabis et accentibus et intellectu” (Pmai 11,551).
“Coniunctio est pars orationis indeclinabilis, coniunctiva aliarum partium orationis, quibus
consignificat, vim vel ordinationem demonstrans” (Pmai 16,93).
“Proprium est coniunctionis diversa nomina vel quascumque dictiones casuales vel diversa
verba vel adverbia coniungere, ut ‘et Terentius et Cicero’, ‘vel Terentius vel Cicero’; ‘et
formosus et sapiens’, ‘vel formosus vel sapiens’; ‘et legens et scribens’, ‘vel legens vel
scribens’; ‘et ego et tu’, ‘vel ego vel tu’” (Pmai 2,56).
“Sextusdecimus de coniunctione” (Pmai 1,4).
“nos autem sine coniunctionibus subiunctivis utimur verbis in huiuscemodi sensibus, ut
‘fecissem, si potuissem’ et ‘gaudeat Priamus, si audiat’. Virgilius in XI: «Tu quoque nunc
stares inmanis truncus in armis, / Esset par aetas et idem si robur ab annis», ‘stares’,
” (Pmai 16,100).
“sed hoc interest, quod participium non eget coniunctione, verbum eget, ut ‘bene legens
edisco, bene lego et edisco; sapienter loquens doceo, sapienter loquor et doceo’” (Pmai 15,63).
“verba quoque et participia si sequantur sese, egent coniunctione, ut ‘legit et scribit doctor’,
‘loquens et currens fecit’” (Pmai 11,553).
“Igitur participium inventum est, ut nominativus quidem sine coniunctione // proferatur cum
alio verbo, ut ‘legens doceo’ pro ‘lego et doceo’, quae compositio intransitiva est, hoc est
ipsam in se manere ostendit personam” (Pmai 11,554-555).
“participium autem si proferas pro aliquo verbo et adiungas ei verbum, bene sine coniunctione
profers, ut ‘legens disco’ pro ‘lego et disco’ et ‘docente me discis’ pro ‘doceo et discis’” (Pmai
11,553).
“Igitur participium inventum est, ut nominativus quidem sine coniunctione // proferatur cum
alio verbo, ut ‘legens doceo’ pro ‘lego et doceo’, quae compositio intransitiva est, hoc est
ipsam in se manere ostendit personam” (Pmai 11,554-555).
196
“obliqui vero casus participiorum ad hoc sunt utiles, quod non solum sine coniunctione
proferuntur cum obliquis casibus nominum, sed etiam ad alias transeunt personas, ut ‘docentis
potior’ et ‘docenti respondeo’ et ‘docentem audio’ et ‘illo docente didici’” (Pmai 11,554-555).
“Nec solum per obliquos casus est utile participium, sed etiam per nominativum. diversa enim
verba absque coniunctione adiungere non potes, ut ‘lego disco’ vel ‘doceo discis’ non est
dicendum, sed ‘lego et disco’ vel ‘doceo et discis’” (Pmai 11,553).
“accidentia autem, quae substantiae iam ante suppositae accidunt, possunt esse diversa in
eadem substantia, ut si dicam ‘Marcus Tullius Cicero’, quia una est substantia, non eget
coniunctionibus, sin autem dicam ‘sapiens et eloquens et felix Cicero’, diversa ostendo
accidentia in una substantia, itaque egent coniunctione” (Pmai 11,554).
“nec mirum, propria, quae insecabilem substantiam demonstrant, ut ‘Socrates’, ‘Scipio’, nec
non appellativa, quae secabilem [id est] generalem vel specialem [quae dividi potest]
substantiam indicant, ut ‘animal’, ‘corpus’, ‘homo’, ‘taurus’, ‘equus’, ‘aurum’, ‘lapis’, non
egere coniunctione: diversae enim // substantiae in uno coniungi non possunt. itaque cum
dicam ‘Publius Cornelius Scipio Africanus’, non egeo coniunctionibus: unam enim his indico
esse omnibus substantiam” (Pmai 11,553-554).
“contra autem nomina diversa, si ad unum referantur, sine coniunctione oportet ea proferre,
nisi si adiectiva geminentur, ut ‘pius Aeneas’, ‘Marcus Tullius Cicero’; si enim dicas ‘pius et
Aeneas’ vel ‘Marcus et Tullius et Cicero’, quasi de alio et alio dicis” (Pmai 11,553).
“similiter ‘homo est animal rationale, mortale, disciplinae capax’, cum unam substantiam
significo quamvis multorum communem, non egeo coniunctionibus, quae diversas solent res
coniungere; diversae enim substantiae in eodem esse non possunt” (Pmai 11,554).
“accidentia vero sive adiectiva si geminabuntur, necesse est interponi coniunctionem, ut
‘bonus et pius et iustus et fortis Aeneas’” (Pmai 11,553).
“Nomina vero componuntur vel cum aliis nominibus, ut ‘omniparens’, ‘paterfamilias’, vel cum
verbis, ut ‘armiger’, ‘lucifer’, vel participiis, ut ‘senatusdecretum’, ‘plebisscitum’, vel
pronominibus, ut ‘huiuscemodi’, ‘illiusmodi’, vel adverbiis, ut ‘satisfactio’, ‘beneficus’,
‘maledicus’, ‘causidicus’, vel praepositionibus, ut ‘impudens’, ‘perfidus’, vel coniunctionibus,
ut ‘uterque’, ‘quisque’, ‘nequis’, ‘siquis’, quae composita esse ostenduntur a femininis in a
desinentibus, ut ‘siqua’, ‘nequa’ quomodo ‘aliqua’” (Pmai 5,179).
“Sed si quem forte tangit, quod in fine sit ‘cum’ praepositio, in compositione autem plus
dicatur valere ea pars, quae in fine sit, sciat, quod coniunctiones et praepositiones et adverbia
vim nominum vel pronominum ante se positorum in compositione non mutant, ut ‘uterque,
quisque, quicumque, qualiscumque, totidem, idem, tantundem’, cuius genetivus solus ex
obliquis in usu invenitur, ‘tantidem’” (Pmai 12,595).
“est igitur, ut mihi videtur, derivatio ab ‘abs: absque’, quomodo ab ‘unde: undique, ubi: ubique,
ita: itaque, uter: // uterque, quis: quisque’, in quibus coniunctionis significatio nulla remanet”
(Pmai 14,52-53).
“interest autem etiam hoc, quod praepositiones componi possunt cum verbis [coniunctio vero
numquam], ut ‘subtraho’, ‘addico’, ‘praepono’, ‘produco’, ‘dehortor’, coniunctio autem, licet
197
sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut ‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod
praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero omnibus potest
dictionibus modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).
“Sed hoc interest inter praepositiones et coniunctiones, quod coniunctiones praepositae
numquam componi possunt cum declinabilibus nisi infinitis, ut ‘siqua, // nequa’, praepositiones
vero, quamvis in transitione ponantur personarum separatae, id est per appositionem prolatae,
non coniungunt duas substantias cum uno accidente, quod est proprium coniunctionis, ut ‘ego
et tu facimus’, ‘homo et taurus arant’, vel duo accidentia cum una substantia, ut ‘scribit et legit
homo’ vel ‘iustus et fortis homo’” (Pmai 14,24-25).
“Sed redeamus ad differentiam coniunctionum et praepositionum. coniunctio praeponitur
etiam carentibus casu per appositionem solam, cum contra praepositio per compositionem
dumtaxat potest illis praeponi” (Pmai 14,25).
“nam ‘que’, quando vim et significationem coniunctionis non habet, syllaba est, non pars
orationis, quomodo in ‘ubique, undique, itaque, denique’ et similibus” (Pmai 14,48).
“nihil mirum tamen, coniunctionis similem syllabamque addi, cum apud Graecos quoque in
eundem modum in fine additur nec tamen coniunctio accipitur, ut ” (Pmai
14,25).
“ostendimus tamen in superioribus, quod etiam Graeci soleant addere sine aliqua
coniunctionis significatione, ut , , ” (Pmai 14,53).
“‘Absque’ quibusdam composita a praepositione ‘abs’ et ‘que’ coniunctione videtur, sed
numquam ‘que’ coniunctio in compositione suam vim amittit, ut ‘atque, neque, quoque’”
(Pmai 14,52).
“nec non etiam coniunctioni invenitur praeposita, sed non servat vim suam, ut ‘absque’, unde,
ut supra memoravimus, additio magis putatur que” (Pmai 14,28).
“Compositae praepositiones cum aliis partibus in illarum potestatem concedunt, ut ‘incurvus,
adoro, abhinc, proinde’; nam in ‘absque’ magis additio est que syllabae, ut diximus, quam
coniunctio” (Pmai 14,31).
“et praepositiones quidem ante casuales tam in compositione quam in appositione ponuntur,
coniunctio vero nisi in appositione praeponi aliis partibus non potest, nec supponi quidem,
excepto ‘que’, ut ‘ubique, plerumque, undique, uterque’, in quo tamen possumus additionem
magis vel derivationem que syllabae, quomodo ce quoque solet fieri, factam accipere, quam
coniunctionem esse, cum nec significationem suam coniunctionis servat nec legem
inclinationis in omnibus: ‘undique, utique’” (Pmai 14,25).
“ubi’, ‘ ’ ‘ ’, ‘ubique’, . in his ergo et similibus ‘que’ si coniunctionem
accipiamus, composita sunt, sin syllabam, derivativa” (Pmai 5,182).
“et existimo, eam esse causam, quod necesse erat vel cum aspiratione proferre nominativum et
‘hi’ dicere, qui pluralis erat alterius pronominis, vel loco aspirationis s praeponere et ‘si’
dicere, quod est coniunctio” (Pmai 13,4).
198
“adiunctivae sunt, quae verbis subiunctivis adiunguntur, ut ‘si, cum, ut, dum, quatenus’,
quando Graecam coniunctionem significat, similiter ‘cum’, quando Graeca
intellegitur, ut ‘si venias, faciam’ et ‘ut prosit tibi, facio’” (Pmai 16,85).
{IN ACCIDENTIBVS ETC.}
“Accidunt igitur coniunctioni figura et species, quam alii potestatem nominant, quae est in
significatione coniunctionum, praeterea ordo” (Pmai 16,93).
“nec praepositio igitur nec coniunctio nec interiectio numerum habent, quippe nec personas
significant” (Pmai 5,173).
“et verbum enim et adverbium et coniunctio a generali verbo et adverbio et coniunctione
cadunt in speciales positiones singularum” (Pmai 5,172).
“‘que’ enim, nisi separata sit, si Graecos sequimur, coniunctio enclitica esse non debet, nisi
illud dicamus, quod ‘que’, quando cum integris componitur dictionibus, quamvis
significationem suam amittat [id est coniunctionis], tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’,
‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’, ‘útique’; in his enim non solum
coniunctio, sed etiam praeposita ei adverbia vim propriae significationis // convertunt
composita” (Pmai 5,181-182).
“Ordo accidere dicitur coniunctionibus, qui communis est paene omnibus dictionibus” (Pmai
16,104).
“similiter igitur coniunctiones pleraeque tam praeponi quam supponi possunt. sunt tamen
quaedam, quae semper praeponuntur, ut ‘at, ast, aut, ac, vel, nec, neque, si, quin, quatenus, sin,
seu, sive, ni’; aliae, quae semper supponuntur, ut ‘que, ne, ve’, quae etiam encliticae sunt,
‘quidem, quoque, autem’” (Pmai 16,104).
“Nulla praepositio habet aspirationem, sicut nec coniunctio, cum in aliis sex partibus orationis
sunt, quae habeant aspirationem, sunt, quae non habeant, ut ‘hara, habeo, habens, hic, huc,
heu’” (Pmai 14,29).
(1.2) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“et sciendum, quod pleraeque coniunctiones, quomodo praepositiones, diversas habent in una
eademque voce significationes, quod in multis iam ostendimus” (Pmai 16,105).
“inveniuntur tamen multae tam ex supra dictis quam ex aliis coniunctionibus diversas
significationes una eademque voce habentes, sicut usibus ostendemus; ut ‘que’ invenitur etiam
completiva, ut Virgilius: // «Alcandrumque Haliumque Noëmonaque Prytanimque»” (Pmai
16,93-94).
“nec mirum in his una voce tam diversas inveniri significationes, cum in multis aliis quoque
dictionibus hoc invenitur, ut ‘circum’ nomen et adverbium, ‘eo’ pronomen et verbum et
adverbium et coniunctio. similiter in aliis plurimis hoc invenis, sicut supra dictum est” (Pmai
11,554).
199
“et certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si secundum proportionem aliorum
verborum secunda persona s in t convertente tertia proferretur ‘es et’, ut ‘doces docet’,
coniunctio, non verbum esse putaretur” (Pmai 9,457).
“invenitur tamen etiam verbum pro adversativa coniunctione cum adverbio, ut ‘quamvis’ pro
‘quamquam’ et pro ‘etsi’, quomodo et ‘licet’ et ‘licebit’” (Pmai 16,96).
“nec mirum, accentum vel ordinationem differentiam facere praepositionibus et adverbiis,
quamvis easdem habeant syllabas, cum hoc in aliis quoque partibus inveniatur, ut ‘pone’
verbum et adverbium sive praepositio accentu discernitur, similiter ‘verum’ coniunctio et
nomen, ‘sine’ praepositio et verbum, ‘ergo’ causalis et rationalis coniunctio; in multis quoque
aliis hoc invenies” (Pmai 14,47).
“Illud quoque attende, quod, cum a nominibus nomina et verba et adverbia et coniunctiones
soleant per derivationes vel compositiones proficisci, ut ab Aenea ‘Aeneius’, a patre ‘patrisso’,
a claro ‘clare’, a ‘qua’ et ‘re’ ‘quare’, et a verbis similiter nomina et verba et participia et
adverbia, ut a ‘lego, lector, lecturio’ et ‘legens’, a ‘curro, cursim’, ab adverbiis nomina et
adverbia: ‘ultra, ulterior ulterius’, a participiis participia non possunt nasci nec verba, sed vel
nomina, ut ‘indulgens, indulgentia’, vel adverbia, ‘indulgenter’” (Pmai 11,563).
“invenimus enim loco adverbii nomen, ut ‘una, multum, falso, qua’, et pronomen similiter: ‘eo,
illo’, et loco coniunctionis tam nomen quam pronomen: ‘quare, ideo’” (Pmai 11,552).
“non bene tamen stoici praepositionem inter coniunctiones ponebant, praepositivam
coniunctionem eam nominantes, cum coniunctio et nominibus et verbis et omnibus tam
declinabilibus quam indeclinabilibus per appositionem soleat adiungi” (Pmai 14,34).
“praepositionem quoque stoici coniunctioni copulantes praepositivam coniunctionem
vocabant” (Pmai 2,54).
“inveniuntur tamen nomina vel pronomina vel etiam praepositiones vel adverbia, quae loco
causalium accipiuntur coniunctionum: pronomina, ut ‘ideo, eo’” (Pmai 16,95).
“praepositiones quoque tam pro adverbiis quam pro coniunctionibus inveniuntur, ut
ostendimus” (Pmai 14,34).
“‘circa’ quoque Graecam significat, quando pro ‘iuxta’ accipitur, ut ‘circa forum, circa
templum, circa viginti annos’, et numquam praepositiva componitur, postposita tamen invenitur
apud Virgilium post ablativum ‘quo’, loco coniunctionis prolata causalis, ut in I Aeneidos:
«Quocirca capere ante dolis et cingere flamma / Reginam meditor»” (Pmai 14,41).
“‘ex’ vero et pro causali coniunctione potest accipi, ut ‘ex insidiis illius hoc patior’, id est
‘insidiarum illius causa’” (Pmai 14,35).
“similiter ‘ob’ loco causalis poni solet coniunctionis - Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium
infaustum moresque sinistros»” (Pmai 14,32).
“‘Ob’ tam in appositione quam in compositione invenitur, sed quando per appositionem
ponitur, vim obtinet Graecae praepositionis, quae pro causali coniunctione accipitur, ut
200
Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros», vel loco ‘pro’ vel
Graecae, cum accommodativa sunt, intellegitur” (Pmai 14,37).
“nec non cum aliis partibus coniuncta simul cum illis loco coniunctionis causalis accipitur, ut
‘quamobrem’ pro ‘quapropter’. Cicero in I invectivarum: «quamobrem, ut saepe iam dixi,
discede»” (Pmai 14,32).
“Loco etiam coniunctionis accipi solet causalis, ut ‘per desidiam malitiae nascuntur’, id est
‘causa desidiae’. similiter ‘propter’” (Pmai 14,28).
“Est quando praepositio loco coniunctionis, ut dictum est, accipitur tam apud Graecos quam
apud nos, ut ‘propter te’, hoc est ‘tui causa’; tunc enim loco causalis coniunctionis accipitur,
quando Graecam significat. Virgilius in IIII Aeneidos: «Te propter Libycae gentes
Nomadumque tyranni // Odere»” (Pmai 14,31).
“Similitudinis, ut ‘ceu, quasi, velut, veluti, sic, sicuti, ut, uti’. haec etiam coniunctionum vim
habent causalium, quando vel significant Graecas coniunctiones. Virgilius in XI:
«capias ut digna Camillae / Praemia»” (Pmai 15,87).
“praeterea ‘quam’, quando est similitudinis vel comparationis sive electionis, adverbium
accipitur - Virgilius in XI: «Quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto». Sallustius: «mare
Ponticum dulcius quam cetera» -, quamvis interpretatio eius, id est , apud Graecos
coniunctio sit electiva” (Pmai 15,74).
“et duplicatum pro coniunctione adversativa quoque accipitur, ut Virgilius in V: «Quamquam
o, sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti»” (Pmai 16,99).
“invenitur tamen etiam pro ‘aliquando’ et pro causali coniunctione. Virgilius in X: «Aspera
quis natura loci dimittere quando / Suasit equos», ‘quando’ dixit pro ‘aliquando’” (Pmai
15,83).
“‘quando’ autem etiam et pro coniunctione causali invenitur” (Pmai 15,88).
“‘tandem’ quoque non solum pro adverbio temporali, sed etiam pro coniunctione repletiva
invenitur, ut // Cicero in I invectivarum: «quousque tandem abutere, Catilina, patientia
nostra?»” (Pmai 15,88-89).
“sciendum tamen, quod quidam ‘equidem’ coniunctionem compositam esse existimant ab
‘ego’ et ‘quidem’; sed errant, simplex enim est, et hoc maxime ex ipsa quoque constructione
orationis possumus intellegere” (Pmai 16,103).
“hoc quoque non est praetermittendum, quod coniunctiones sibi praepositae inveniuntur, tam
eiusdem potestatis cum sint, quam alterius, ut Cicero in prognosticis: «Ast autem tenui quae
candet lumine Phatne»” (Pmai 16,105).
“Completivae sunt ‘vero, autem, quidem, equidem, quoque, enim, nam, namque’, et fere
quaecumque coniunctiones ornatus causa vel metri nulla significationis necessitate ponuntur,
hoc nomine nuncupantur” (Pmai 16,102).
201
“et nota, ‘aut’ quoque et ‘neu’ hic pro copulativis esse coniunctionibus. invenitur etiam ‘ne’
pro ‘neque’, quae copulativa est coniunctio” (Pmai 16,96).
“‘enim’ quoque, cum sit causalis, ‘ ’ significat, ut ‘cole pudicitiam, haec enim
fundamentum est omnium animi virtutum’. invenitur tamen etiam completiva, quando
significat Graecam coniunctionem, ut: «Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci /
Audierat», Virgilius in I” (Pmai 16,103).
“similiter ‘nam’ est quando , est quando Graecam coniunctionem completivam vel
affirmativam significat […]. idem in I Aeneidos: «Aeole, namque tibi divum pater atque
hominum rex»; hic causalis est coniunctio” (Pmai 16,104).
“sed et ‘ni’ et ‘ne’, quando pro ‘neque’ accipitur, inter coniunctiones plerique posuerunt
causales, quamvis significatio abnegativa adverbiis ea magis applicat” (Pmai 15,61).
“hic enim ‘ne’ coniunctio nec interrogativa nec dubitativa, sed confirmativa est. Virgilius in X:
«Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas, / Vt pro me hostili paterer succumbere dextra? est
enim pro ‘etiam’” (Pmai 16,102).
“‘ne’ quoque, quando significat, coniunctio est causalis, ut Virgilius in II Aeneidos:
«Ne recipi portis aut duci in moenia possit / Neu populum antiqua sub religione tueri»” (Pmai
16,96).
“est tamen quando per defectionem ‘si’, quomodo etiam ‘ut’, subiunctiva proferuntur et
subaudiuntur supra dictae coniunctiones, ut Iuvenalis in I: «Graeculus esuriens in caelum,
iusseris, ibit» pro ‘si iusseris’” (Pmai 5,183).
“Quaeritur igitur, cur, si ‘mei’ pro et et ‘tui’ pro et accipiantur,
tamen nominativos habeant, ‘sui’, cum pro et accipiatur, non habeat nominativum?
ad quod multa sunt dicenda. primum quod, si loco aspirationis, ut supra diximus, quae est in
principio tertiae personae apud Graecos, id est , s praeponeretur nominativo, esset dubitatio ad
coniunctionem ‘si’” (Pmai 13,16).
“‘ut’ autem et ‘si’ sunt etiam coniunctiones causales” (Pmai 15,86).
“invenitur tamen ‘vel’ coniunctio etiam deminutionem significans, ut Lucanus in VII: «O
felix, si te vel sic tua Roma videret»” (Pmai 16,98).
“‘vel’ etiam coniunctio pro ‘valde’ frequenter invenitur. Cicero pro Murena: «vel maximum
bellum populum Romanum cum rege Antiocho gessisse»” (Pmai 15,74).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“‘ne’ autem coniunctione sequente cum apostropho penitus tollitur, ut ‘viden’, ‘satin’, ‘vin’
pro ‘videsne’, ‘satisne’, ‘visne’” (Pmai ).
“quando autem ordinem mutant, mutant etiam accentum, nisi differentia prohibeat, quod etiam
coniunctiones apud Latinos praepositivae vel communes, si postponantur, facere solent, ut
‘igitur, quoniam, saltem’” (Pmai 14,24).
202
“vel magis quia praepositiones separatae gravantur, ut coniunctae esse ostendantur, acutum in
his assumpserunt accentum, quomodo et coniunctio ‘si’ et ‘ne’ adverbium, cum praeponuntur
‘quando’, ut ‘síquando, néquando’” (Pmai 15,67).
CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS >>
CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM
A) {Gr. [1. synaptikós; 2. hypozeuktikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 361, 393); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ ]}.
D) Jeep (1893: 217,n. 5); Job (1893: 140, 160); Luscher (1912: 97); Collart (1978: 202);
Pugliarello (1991).
E:)
(0.1) In genere:
“Coniunctio est pars orationis indeclinabilis, coniunctiva aliarum partium orationis, quibus
consignificat, vim vel ordinationem demonstrans” (Pmai 16,93).
CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS >>
CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Gutiérrez (2011).
E:)
(0.1) In genere:
“Praepositionis autem proprium est separatim quidem per appositionem casualibus praeponi, ut
‘de rege’, ‘apud amicum’, coniunctim vero per compositionem tam cum habentibus casus
quam cum non habentibus, ut ‘indoctus’, ‘interritus’, ‘intercurro’, ‘proconsul’, ‘induco’,
‘inspiciens’” (Pmai 2,56).
203
CONNVMERO-ARE >> CONNVMERATIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“Secundum stoicos vero quinque sunt eius partes: nomen, appellatio, verbum, pronomen sive
articulus, coniunctio. nam participium connumerantes verbis participiale verbum vocabant vel
casuale, nec non etiam adverbia nominibus vel verbis connumerabant et quasi adiectiva
verborum ea nominabant, articulis autem pronomina connumerantes finitos ea articulos
appellabant, ipsos autem articulos, quibus nos caremus, infinitos articulos dicebant vel, ut alii
dicunt, articulos connumerabant pronominibus et articularia eos pronomina vocabant, in quo
illos adhuc sequimur Latini, quamvis integros in nostra non invenimus articulos lingua” (Pmai
2,54).
“alia vero omnia masculina sunt, ut ‘hic orator’, ‘cursor’, ‘furor’, ‘doctor’ ‘horror’, ‘labor’,
exceptis femininis quidem tribus, quorum duo ipsa natura alterius esse generis prohibet, ‘uxor’
et ‘soror’. ‘arbor’ etiam, quod iure inter feminina connumeratur, quod ‘mater’ quoque dicitur
proprii fetus unaquaeque arbor auctore Virgilio, qui in II georgicon hoc ostendit dicens: «Parva
sub ingenti matris se subicit umbra»” (Pmai 5,154).
(0.2) In genere (per figuram):
“‘di, dis, re, se, am, con’. haec enim sex semper in compositione inveniuntur, quas, quamvis,
cum per se poni non possunt, separatae in contextu orationis ideoque partes orationis dici vera
ratione non possunt, tamen, quia vim et significantiam habent praepositionum et in ipsa
compositione semper praepositivae sunt, ideo praepositionibus connumeraverunt” (Pmai
14,56).
“‘Tenus’ ‘ ’ significat, quod sine dubio apud Graecos adverbium est et, quamvis paene
semper postposita invenitur, tamen, quia sine casuali non potest poni quomodo alia, quae
quamvis sint adverbia, tamen hoc ipso, quod cum casualibus iunguntur, praepositiones esse
existimaverunt, hoc quoque inter praepositiones connumerant, quod non solum ablativo, sed
etiam genetivo casui Virgilius more Graeco adiungit, ut in III georgicon: «Et crurum tenus a
mento palearia pendent»” (Pmai 14,53).
“In ‘hoe, au, heu, ei, oh, ah’ terminantia interiectiones sunt, quas Graeci adverbiis
connumerant” (Pmai 15,73).
204
CONNVMERO-ARE >> CONNVMERATIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[1.- VII/1.1: PER FIGVRAM (per adiectionem)]}.
C.2) {[≈ ]}.
D)
E:)
(0) In genere:
(1.1) PER FIGVRAM (per adiectionem):
“pluralis vero numerus apud nos habet omnes personas. potest enim per connumerationem
aliquis sese illis, quibus imperat, adiungere, ut dux suos milites iubens committere proelium
aptissime dicit ‘pugnemus, confligamus’” (Pmai 14,56).
CONOR-ARI
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“sed non impudenter, ut puto, conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio
professionis non indebitam, supra nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in
Latinum transferre sermonem” (Pmai 1,2).
“namque festinantius quam volui hos edere me libros compulerunt, qui alienis laboribus
insidiantes furtimque et quasi per latrocinia scripta aliis subripientes unius nominis ad titulum
pertinentis infanda mutatione totius operis in se gloriam transferre conantur” (Pmai 1,2).
“et activa quidem plerumque accusativum sequuntur, passiva vero ablativum vel dativum
figurate, genetivum vero admodum pauca. sed de his, si deus annuerit, cum de dispositione vel
205
constructione partium orationis scripserimus, id est , exponere latius
conabimur” (Pmai 11,550).
“in consonantes vero, si sequens syllaba a vocali incipiat, non possunt desinere, nisi, sicut
supra dictum est, in dictionibus, quae ex praepositionibus in consonantes desinentibus // vel
aliis partibus orationis sint compositae, ut ‘abutor’, ‘oboedio’, ‘subeo’, ‘aduro’, ‘ineo’,
‘exacuo’, ‘intereo’, ‘perago’, ‘transeo’, ‘praetereo’, ‘alterutrum’. nec tamen, si sequens a
consonante incipit, licet antecedenti in quamcumque consonantem desinere; ergo per singulas
consonantes, ut potero, id tractare conabor” (Pmai 2,45-46).
(0.1) In genere (per figuram):
“aliam quoque quidam rationem de hoc conati sunt reddere, // quod imperativus modus
necessitatem significat, voluntas autem libera debet esse: itaque hoc verbum, quod carere debet
necessitate, caret imperativo” (Pmai 9,455-456).
“in hoc autem modo dumtaxat et infinito tempora coniuncta habent Latini praesens cum
praeterito imperfecto et praeteritum perfectum cum plusquamperfecto ad imitationem //
Graecorum, quamvis haec quoque conati sunt quidam disiungere” (Pmai 8,407-408).
CONSENTIO-IRE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“in quo omnes artium scriptores consentiunt et sex esse casus confitentur, non septem” (Pmai
5,190).
CONSEQVOR-I >> CONSEQVENTIA-AE
A) {Gr. [1. akolouthéô; 2. parakolouthéô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 11, 291]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.:
consequens, consequor).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
206
C.2) {[≈ consequor, postpono, subeo, subicio, superpono]; [≠ antecedo, antepono,
inconsequens, praepono]}.
D) Job (1893: 94,n. 6, 155, 162); Schironi (2007: 329,n. 26).
E:)
(0.0) In genere:
“Cum omnis eloquentiae doctrinam et omne studiorum genus sapientiae luce praefulgens a
Graecorum fontibus derivatum Latinos proprio sermone invenio celebrasse et in omnibus
illorum vestigia liberalibus consecutos artibus video” (Pmai 1,1).
“nec vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis
grammaticae possident, cum veteres nostri in erroribus etiam, ut dictum est, Graecos
aequiperantes maximam tamen laudem sunt consecuti” (Pmai 1,2).
“‘quia sol super terram est, dies est’: utrumque enim significat fieri ordine consequenti” (Pmai
16,94).
“subcontinuativae vero causam continuationis ostendunt consequentem cum essentia rerum, ut
‘quoniam, quia’, ut ‘quoniam ambulat, movetur’” (Pmai 16,94).
(0.1) In genere:
“quis enim dicit ‘aror’, ‘inseror’, ‘curror’, nisi poetica conformatio, id est ,
inducatur? ergo proprie illa possunt habere primam et secundam passivorum personam, in
quibus et fateri possunt eaedem personae quod in se fit, ut est ‘amo te’, consequitur, ut ille, ad
quem dixi, confitendo id, quod a me audivit, dicat ‘amor a te’” (Pmai 8,376).
“est autem masculinum unum a Graecis sumptum , ‘hic mus muris’, quod per obliquos
casus producit u, ‘mūris mūri’, ideoque assumpsit r, quia non poterat u vocalis paenultima
produci vocali altera consequente” (Pmai 6,265).
“et sciendum, quod accusativi casus singulares et genetivi plurales m in n convertunt c
consequente: ‘hunc hanc, horunce harunce’” (Pmai 13,6).
“‘meus, tuus, suus, noster, vester, nostras, vestras’, alterius sunt intrinsecus generis, hoc est
communis trium generum, in quo possessor ostenditur, et alterius extrinsecus, hoc est mobilis,
in quo possessio denuntiatur, quod terminatione consequenti discernitur, quomodo et numerus,
sicut supra docuimus, quamvis qualitatem ipsius possessionis non declarant, nisi adiungas
nomen” (Pmai 12,588).
“Coniugatio est consequens verborum declinatio, cuius regula apud Graecos quidem tam
consonantibus quam vocalibus comprehenditur” (Pmai 8,442).
“Breviter igitur de omnibus modis repetamus. modi sunt, ut praedictum est, diversae
inclinationes animi, quas varia consequitur declinatio verbi” (Pmai 8,423).
207
“Syllaba est comprehensio literarum consequens sub uno accentu et uno spiritu prolata” (Pmai
2,44).
“ergo nulla, nisi praepositio cogat, antecedens syllaba in b potest desinere, nisi consequens
quoque a b incipiat, ut in supra dictis nominibus ostendimus” (Pmai 2,47).
“in compositione autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum
loco vocalis proferri” (Pmai 7,304).
“sed tamen hoc // notandum est, quod, si antecedant tres consonantes, non possunt nisi duae
consequi vocalem, ut ‘monstrans’, nec iterum, si consequantur tres, possunt antecedere nisi
duae, ut ‘stirps’” (Pmai 2,44-45).
“non plus tamen quam tres consonantes antecedere nec rursus consequi nisi tres possunt”
(Pmai 2,44).
“Tempus unum vel duo vel etiam, ut quibusdam placet, unum semis vel duo semis et tria;
unum, si vocalis est brevis per se, ut ‘ămo’, vel si eam una consonans simplex consequitur, ut
‘caput’, unum semis in communibus syllabis, de quibus multi docuerunt, ut ‘lācrimae’” (Pmai
2,51).
(0.2) In genere (per figuram):
“sic etiam longae vocales solent corripi, ut ‘dehisco’. Virgilius in V: «Infindunt pariter sulcos
totumque dehiscit / Convulsum remis rostrisque † stridentibus aequor». Oe quoque idem
patitur apud Graecos. Aeschylus: « ». unde quidam
non sine ratione unum semis singulas eas habere tempus dicunt, ideoque, si consequatur
consonans, quae dimidium tempus habet, omni modo producuntur” (Pmai 1,38).
“geminari autem videtur post consonantem, si x antecedente, quae loco cs fungitur, ipsa
consequatur, ut ‘exsequiae’ ‘exsequor’” (Pmai 1,34).
CONSEQVOR-I >> CONSEQVENTIA-AE
A) {Gr. [1. akolouthía; 2. katallêlótês]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 11, 221]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ analogia, congruitas]; [≠ inconsequentia]}.
D) Baratin (1989: 52, 436-437, 442, 447; 2010: 62-63); Colombat (2001: 305, 308); Schironi
(2007: 329,n. 26); Groupe Ars (2010: 93,n. 51, 149,n. 139, 239,n. 298; 2013: 227-229,n. 10).
E:)
(0.1) In genere:
208
“non enim converso ordine in his consequentiam sententiae servat oratio: non enim qui dormit
omnimodo stertit, quomodo qui stertit omnimodo dormit, nec qui pallet omnimodo aegrotat,
quomodo qui aegrotat omnimodo pallet, nec qui calet omnimodo et febri vexatur” (Pmai
16,94).
“‘Traiano bellante victi sunt Parthi’. hac autem utimur constructione, quando consequentiam
aliquam rerum, quae verbo demonstrantur, ad eas res, quae participio significantur, ostendere
volumus. quid est enim ‘Traiano bellante victi sunt Parthi’ nisi quod secuta est victoria
Traianum bellantem?” (Pmai 5,190).
“igitur nomini quidem et per appositionem et per compositionem, pronomini vero per
appositionem solam, licet quibusdam ‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ composita
esse videantur, participio per derivationem vel consequentiam compositorum verborum vel
per appositionem, ceteris autem partibus per solam compositionem praepositio iungitur” (Pmai
14,28).
“Continuativae sunt, quae continuationem et consequentiam rerum significant, ut ‘si’, cum
Graecum significat; quando enim , causalis est” (Pmai 16,94).
“ordinem, quando consequentiam aliquarum demonstrat rerum, ut ‘si ambulat, movetur’.
sequitur enim ambulationem motus, non tamen etiam motum omnimodo sequitur ambulatio.
potest enim aliquis et sedens et accumbens moveri, ambulare autem sine motu non potest”
(Pmai 16,93).
“extrinsecus vero terminatio distinguit numerum, quomodo et genera et casus possessionum; in
quibus regula eorum consequentiam servat mobilium nominum” (Pmai 12,581).
(0.2) In genere (per figuram):
“Ergo si verborum servaverint consequentiam, participia sunt, sin amissis temporibus casus
quoque, quos nomina solent verbalia sequi, attrahant, transeunt in ea, ut ‘amans illum’
participium est, ‘amo’ enim ‘illum’ dicimus, ‘amans’ autem ‘illius’ nomen, ut ‘amator illius’”
(Pmai 11,550).
CONSIDERO-ARE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
209
“haec enim contrarias vocibus videntur habere significationes, quamvis etiam ad sensus
pertinentia verba, si quis altius consideret, in activis vocibus passionem et in passivis actionem
fieri inveniat, ut ‘audio te’, ‘video te’, ‘tango te’” (Pmai 8,373).
“melius tamen Romani considerata futuri natura, quae omnino incerta est, simplici in eo voce
utuntur nec finiunt spatium futuri” (Pmai 8,405).
“unde hac considerata ratione Graecorum doctissimi singulas fecerunt eas quoque literas,
quippe pro , pro , pro scribentes” (Pmai 1,19).
CONSIGNIFICO-ARE
A) {Gr. [1. syssêmaínô; 2. prossêmaínein]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 328, 372]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Job (1893: 123,n. 1, 160); Rosén (1989); Lepschy ([1990] 1994: II,283, 302); Garcea &
Lomanto (2003); Rosier-Catach (2003a); Marguin-Hamon (2009: 573); Groupe Ars (2010:
69,n. 32, 115,n. 85).
E:)
(0.1) In genere:
“Partes igitur orationis sunt secundum dialecticos duae, nomen et verbum, quia hae solae etiam
per se coniunctae plenam faciunt orationem, alias autem partes ‘syncategoremata’, hoc est
consignificantia, appellabant” (Pmai 2,54).
“Coniunctio est pars orationis indeclinabilis, coniunctiva aliarum partium orationis, quibus
consignificat, vim vel ordinationem demonstrans” (Pmai 16,93).
CONSIMILIS-E
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ similis, uniuocus]; [≠ dissimilis]}.
D)
210
E:)
(0.0) In genere:
“vocalibus quoque sequentibus tam in appositione quam in compositione ‘ex’, ut praediximus,
praeponitur, ut ‘exaro, exegi, exigo, exoletus, exulcero, exaequatus, exaudio’. et omnia quidem
supra dicta consimilem, ut dictum est, vim habent. frequentius autem ‘a’ et ‘ab’ et ‘abs’ verbis
passivis vel ablativo iunguntur, ut ‘amor a viro’ vel ‘ab illo’, ‘accipio ab illo’ vel ‘abs quolibet’
vel ‘aufero’” (Pmai 1114,48).
“sunt igitur hae tres, hoc est b g d, mediae, quae nec penitus carent aspiratione nec eam plenam
possident. hoc autem ostendit etiam ipsius palati pulsus et linguae vel labrorum consimilis
quidem in ternis, in p et ph vel f et b et rursus in c et ch et g, similiter in t et th et d” (Pmai
1,20).
(0.1) In genere (per figuram):
“‘Sine’ etiam et ‘absque’ apud Graecos adverbia, ut supra dictum est, sunt, quae praedicta ratio
fecit apud Latinos praepositiones putari. habent autem consimilem significationem, quae est
negativa, nec in compositione inveniuntur” (Pmai 14,52).
“‘linquo’ quoque, quod consimilem videtur habere terminationem, ‘liqui’ facit praeteritum
abiecta n, sicut supra quoque docuimus” (Pmai 10,508).
“magis placuit per apocopam proferri differentiae causa, ne, si ‘face’, ‘dice’, ‘duce’, ‘fere’
diceremus, aliud significare putaremur, quamvis hoc non in omnibus consimilibus vel univocis
soleat fieri” (Pmai 8,373).
“quodsi quis dicat ‘cur ergo etiam ‘is’, cum sit semper relativum, non est commune trium
generum?’, respondemus, quod ‘sui, sibi, se a se’, non solum relationis causa, quod supra
diximus, sed etiam ipsius terminationis singulorum casuum, qui consimiles sunt primae et
secundae, hoc habuit, ut confundat genera” (Pmai 12,586).
“nam ‘alíquando’ differentiae causa ab ‘aliquánto’, quod consimilem sonum habere videntur,
CONSONANS-NTIS > CONSONANTIA-AE
A) {Gr. [1. sýnphônos]}.
B) ThLL (s.vv.: consonantia, consono); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 355-356]); IndG (s.vv. [etc.]);
LexLGT (s.vv.: consonans, consono).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- V/1.1: ELEMENTA (littera); /1.2: ELEMENTA (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ uocalis]; [>< mutus, liquidus, semisonans, semiuocalis]}.
D) Job (1893: 49-55, 159, 163); Lambert (1908: 20-23); Schreiner (1954: 19-24); Hernández
Miguel (1981); Lepschy ([1990] 1994: II,11, 187); Colombat (2001: 305); Biville (2007; 2009;
211
2011: 189,n. 11, 195, n. 43, 198,n. 62); Conduché (2009); Crisante (2009: 230-234); Ebbesen
(2009: 104); Lomanto (2009: 185-187, 190-193).
E:)
(0.1) In genere:
“Ergo naturae necessitas bipertita est in significatione et in commoditate, id est in consonantia
elementorum” (Pmai 8,370).
(1.1) ELEMENTA (littera):
“‘suspicor’ quoque et ‘suspicio’ a ‘susum’ vel ‘sursum’ componuntur, sed abiciunt unam s,
quia non potest duplicari consonans alia subsequente consonante, quomodo nec antecedente,
nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex’, ‘suffragor’, ‘sufflo’, ‘effluo’, ‘effringo’” (Pmai 1,34).
“In duas consonantes inveniuntur participialia: ‘sapiens’, ‘amans’, cum sint sine tempore;
inveniuntur et denominativa: ‘principium princeps’, ‘municipium municeps’” (Pmai 4,140).
“De diversis quoque consonantibus, quae ante ‘us’ in praeteriti temporis participiis
inveniuntur, quamvis per singulas verbi terminationes, cum de supinis tractabamus, docuimus,
tamen hic etiam generaliter comprehendere non incongruum videtur esse” (Pmai 11,569).
“Deponentia in ‘tor’ desinentia nulla antecedente consonante ‘tor’ in ‘sum’ convertunt: ‘utor
usum’, ‘nitor nisum’; invenitur tamen etiam ‘nixum’” (Pmai 10,537).
“pauca autem ‘ui’ in ‘tum’ vertunt, nisi consonantium natura prohibeat, ut ‘tenuo tenui
tentum’, ‘doceo docui doctum’. ‘censui’ vero ‘censum’, quia in simplici dictione n antecedente
s et t sine r sequi non possunt” (Pmai 9,492).
“Terminales sunt nominum literae apud Latinos, ut supra quoque docuimus, quattuordecim:
vocales quidem quinque a e i o u, consonantes vero novem, semivocales sex l m n r s x, mutae
tres c d t” (Pmai 7,283).
“inveniuntur tamen pauca verbalia, ut supra dictum est, masculina sive communia consonantes
verborum servantia, ut ‘scribo, hic scriba’, ‘lego, hic collega’, ‘fugio, hic’ et ‘haec perfuga’,
‘assequor assecula’, ‘advenio advena’, ‘convenio convena’, ‘vivo conviva’” (Pmai 4,121).
“inveniuntur tamen in verbalibus etiam alias consonantes ante a habentia, sed quas a verbis
accipiunt, ut ‘scribo scriba’, ‘convivo conviva’, ‘colligo collega’” (Pmai 4,119).
“Secundae igitur declinationis nomina in ‘us’ desinentia c antecedente quotcumque sint
syllabarum - nisi sint regionum nomina, quae derivantur ex his -, alia vero quacumque
consonante ante ‘us’ posita tantum disyllaba et quae in ‘is’ desinentia tertiae declinationis
similem habent nominativo genetivum: quae secundae quidem sunt, genetivo, quae vero
tertiae, dativo assumunt ‘tia’, ut ‘amicus amici amicitia’, ‘inimicus inimici inimicitia’, ‘pudicus
pudici pudicitia’, ‘laetus laeti laetitia’, ‘durus duri duritia’, ‘maestus maesti maestitia’, ‘stultus
stulti stultitia’, ‘segnis segni segnitia’, ‘tristis tristi tristitia’” (Pmai 4,119).
212
“Consonante vero antecedente in a desinentia denominativa seu verbalia formas habent tres:
‘la’, ‘na’, ‘ra’. ‘La’ e longa antecedente: ‘cautus cauti cautēla’, ‘tutus tuti tutēla’, ‘acutus acuti
acutēla’, ‘custos custodi custodēla’, ‘mandatum mandati mandatēla’, ‘cliens clienti clientēla’”
(Pmai 4,120).
“Sunt igitur formales denominativorum terminationes sive verbalium hae: // ‘ia’, ut ‘durus
duritia’, ‘prudens prudentia’, ‘sapiens sapientia’; a consonante antecedente: ‘cantus cantilena’”
(Pmai 4,117-118).
“In ‘ar’ desinentia derivativa si consonantem habeant ante ‘ar’, paenultima syllaba producitur,
sin vocalem, corripitur, ut ‘caesus Caēsar’, ‘lacus lacūnar’, ‘lupa lupānar’, ‘laqueus’ autem
‘laquĕar’” (Pmai 4,127).
“et haec quidem denominativa sunt. sunt autem verbalia, quae verborum consonantem servant
ante ‘er’: ‘rubeo ruber’ - Horatius in I sermonum: «Obscenoque ruber porrectus ab inguine
palus» -,‘piget piger’, ‘macero macer’” (Pmai 4,127).
“In ‘er’ derivativa a nominibus pleraque s et t habent ante ‘er’: ‘eques equester’, ‘pedes
pedester’, ‘silva silvester’, ‘campus campester’, ‘apium apiaster’, ‘olea oleaster’. et sciendum,
quod a habent ante ‘ster’, cum in nomine primae positionis nulla sit consonans inter vocales
paenultimae et ultimae syllabae, ut ‘apium apiaster’, ‘olea oleaster’” (Pmai 4,127).
“Graeca, quae apud Graecos in desinentia mutant o in u, secundae sunt declinationis, ut
‘ Cyrus Cyri’, ‘ Pylus Pyli’, ‘ pelagus pelagi’ […] // [...], absque illis,
quae in desinentia antecedente alia sub eadem syllaba consonante in ‘er’ vertunt
plerumque, ut ‘ ager’, ‘ Menander’, de quibus supra docuimus” (Pmai
6,271-272).
“In ‘is’ denominativa sive verbalia multas et diversas habent formas. alia enim in ‘alis’, alia in
‘elis’, alia in ‘ilis’, alia in ‘ulis’ finiuntur, ut ‘curialis’, ‘fidelis’, ‘docilis’, ‘virilis’, ‘curulis’, alia
vero in ‘ris’ a longa antecedente: ‘Apollināris’, ‘scholāris’, alia in ‘ensis’: ‘Atheniensis’,
‘Catinensis’; alia duas consonantes habent ante ‘is’: ‘agrestis’, ‘caelestis’, ‘salubris’,
‘muliebris’, ‘Samnis’, ‘insignis’” (Pmai 4,130).
“alia vero in ‘is’ desinentia, n vel duas consonantes in eadem syllaba vel duplicem
consonantem ante ‘is’ habentia et quae paenultimam syllabam // una ex liquidis terminant,
masculina sunt, ut ‘panis’, ‘funis’, ‘amnis’, ‘ignis’, ‘piscis’, ‘fascis’, ‘fustis’, ‘postis’, ‘vectis’,
‘axis’, ‘ensis’, ‘anguis’, ‘unguis’, ‘collis’, ‘follis’, ‘mensis’, ‘corbis’, ‘orbis’, ‘torquis’” (Pmai
5,159-160).
“In ‘aris’ desinentia derivantur a nominibus sive verbis, quorum extrema syllaba incipit ab l vel
alia consonante vel a vocali aliqua pura” (Pmai 4,132).
“fiunt autem a genetivo nominum sive a positione verborum sic: quaecumque litera sive literae
sequantur l vel aliam consonantem, ex qua postrema // incipiat syllaba genetivi, transeunt in a
longam et assumunt ‘ris’ vel, si a vocali incipiat, ipsa extrema mutatur in a longam, et
assumunt ‘ris’: ‘populus populi populāris’, ‘singulus singuli singulāris’, ‘Apollo Apollinis
Apollināris’, ‘consul consulis consulāris’, ‘miles militis militāris’, ‘schola scholae scholāris’,
‘Latium Latii Latiāris’, ‘familia familiae familiāris’, ‘peculium peculii peculiāris’, ‘molo
molis’ vel ‘mola molae molāris’” (Pmai 4,132-133).
213
“quae vero duas consonantes habent ante ‘is’, vel a nominativo fiunt primitivorum vel a
genetivo. et a nominativo quidem derivata abiciunt extremam literam et assumunt ‘bris’: ‘salus
salubris’, ‘mulier muliebris’; a genetivo vero, mutata extrema eius parte in e et assumpta ‘stis’
vel ‘stris’: ‘ager agri agrestis’, ‘caelum caeli caelestis’, ‘terra terrae terrestris’” (Pmai 4,133).
“in duas consonantes, ut ‘Picenum Picens’, ‘Tiburtum Tiburs’” (Pmai 4,118).
“Consonantes quoque ante ‘um’ habentia [derivativa] diversas habent formas” (Pmai 4,124).
“in ‘um’ quoque neutra consonante antecedente in derivativis a habent ante ‘nus’: ‘oppidum
oppidanus’, ‘Paestum Paestanus’, ‘Spoletum Spoletanus’, ‘Toletum Toletanus’, ‘castellum
castellanus’, ‘Beneventum Beneventanus’” (Pmai 2,78).
“Vna quae servat consonantem, ex qua ultima vel paenultima primitivi incipit syllaba - sed
tunc paenultima, si non intercedat consonans inter ultimae et paenultimae syllabae vocales -, et
reliquam eiusdem syllabae vel syllabarum partem mutat in i correptam et assumit ‘dus’, ut
‘herba herbĭdus’, ‘turba turbĭdus’, ‘uva uvĭdus’, ‘vivo vivĭdus’, ‘rabies rabĭdus’, ‘tumeo
tumĭdus’, ‘timeo timĭdus’, ‘areo arĭdus’, ‘squaleo squalĭdus’, ‘ferveo fervĭdus’, ‘invideo
invĭdus’, ‘frigeo frigĭdus’, ‘valeo valĭdus’” (Pmai 4,136).
“In ‘ius’ desinentia, sive a nominibus sive a verbis derivata, servant ante ‘ius’ primitivorum
suorum consonantes, ex quibus incipiunt ultimae vel paenultimae syllabae, sed tum
paenultimae, cum et ipsa paenultima in vocalem desinit et ultima a vocali incipit, ut ‘servus
servi Servius’, ‘servilis Servilius’, ‘agellus agelli Agellius’, ‘silva Silvius’, ‘virgula Virgilius’,
‘Mars Martis Martius’, ‘nuntio nuntius’, ‘saucio saucius’, ‘scio scius’” (Pmai 4,135).
“In a desinentia antecedente aliqua consonante seu vocali producta eadem a et accepta ‘nus’
faciunt derivativum supra dictae formae, nisi sint mutorum animalium, ut ‘Sulla Sullānus’,
‘Perpenna Perpennānus’, ‘Roma Romānus’, ‘silva Silvānus’, ‘Nola Nolānus’, ‘Suessula
Suessulānus’, ‘Adria Adriānus’, ‘Compsa Compsānus’” (Pmai 2,77).
“‘er’ quoque desinentia, si sint secundae declinationis, et ‘us’ consonante antecedente //
eiusdem declinationis exceptis in ‘cus’ supra duas syllabas vel in ‘culus’, de quibus paulo ante
docuimus, et in ‘ium’ propria, si faciant derivativa in ‘nus’ terminantia, i longam habebunt
paenultimam, ut ‘auster austrīnus’, ‘adulter adulterīnus’, ‘macer Macrīnus’, ‘libertus
libertīnus’, ‘divus divīnus’, ‘probus Probīnus’, ‘rufus Rufīnus’” (Pmai 2,78-79).
“si vero ante ‘ia’ aliam habuerint consonantem, i longam habent ab eis derivata ante ‘nus’:
‘Luceria Lucerīnus’, ‘Nuceria Nucerīnus’, ‘Placentia Placentīnus’” (Pmai 2,81).
“Sunt igitur formales denominativorum terminationes sive verbalium hae: // […] ‘us’ diversis
consonantibus antepositis: ‘saxum saxosus’” (Pmai 4,117-118).
“quod in Latinis quoque derivationibus invenitur [id est i paenultima longa ante u
consonantem], ut ‘nominativus’, ‘genetivus’, ‘dativus’, ‘accusativus’, ‘indicativus’,
‘imperativus’, ‘optativus’, quorum alia a nominibus, alia a verbis derivantur” (Pmai 2,74).
“similiter feminina ‘ella’ vel ‘illa’ terminantia: ‘capra capella’, ‘libra libella’, ‘umbra umbella’,
‘paula pauxilla’. sic etiam neutra ‘ellum’ vel ‘illum’ exeuntia: ‘tignum tigillum’, ‘signum
214
sigillum’, ‘lucrum lucellum’. excipiuntur a desinentibus in ‘nus’ vel ‘na’ vel ‘num’, quae
nullam habent consonantem antecedentem in eadem syllaba ante n, venientia, ut a bono, uno,
vino derivata” (Pmai 3,111).
“feminina quoque in a desinentia consonante anteposita et in ‘um’ neutra in ‘ula’ et in ‘ulum’
faciunt diminutiva, ut ‘silva silvula’, ‘luna lunula’” (Pmai 3,113).
“‘A’ et ‘ab’ et ‘abs’ et ‘e’ et ‘ex’ eandem fere significationis vim habent; nam et locales et
temporales et ordinales similiter inveniuntur. sed quando consonans sequitur, ‘a’ et ‘e’ magis
praeponuntur in appositione, ut ‘a domo’, ‘e iure’, ‘ab’ vero et ‘ex’ saepissime in compositione
non solum vocalibus, sed etiam consonantibus, ut ‘abigo, abduco, exoro, excurro’, in
appositione vero vocali quidem sequente semper, ut ‘ab illo, ex illo’, consonante raro; nam ‘a’
quidem et ‘e’ vocali sequente non praeponuntur; ‘ab’ autem et ‘ex’ consonantibus sequentibus
solent, ut dixi, praeponi, si nulla asperitas vocis prohibeat” (Pmai 14,47).
“praeterea ‘circumeo’ et ‘circumago’ et similia non paterentur elisionem m in pronuntiatione,
si transiret in sequentem syllabam m, nec in ‘perhibeo’, ‘exhibeo’, ‘inhumatus’, ‘anhelo’,
‘inhibeo’ ‘adhuc’, ‘abhinc’ et similibus secundae syllabae principalis aspiraretur vocalis, si
terminalis consonans praepositionis in eam transiret, quomodo in ‘istic’, ‘istaec’, ‘istuc’”
(Pmai 2,45).
“et sciendum, quod, quotienscumque ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a
vocalibus incipientibus vel ab his quattuor consonantibus, hoc est c p t s, integra manet, ut
‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’, ‘excutio’, ‘expeto’, ‘extraho’, ‘exsequor’, ‘exspes’,
in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem” (Pmai 1,33).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Sextus de nominativo casu per singulas extremitates omnium nominum, tam in vocales quam
in consonantes desinentium, per ordinem; de genetivorum tam ultimis quam paenultimis
syllabis” (Pmai 1,3).
“Casus quoque participia sex habent, quomodo nomina, nec sunt in ipsis deficientia aliquo
casu. nec mirum, nam in eo quoque imitantur adiectiva, quae nullo deficiunt casu, sive sint
mobilia sive in duas consonantes // desinentia” (Pmai 11,563-564).
“Hoc quoque observandum est, quod ad comparationem aliarum consonantium, quae solent
mutari vel abici per casus, immutabiles sunt apud nos tres, l n r: per omnes enim casus eaedem
permanent, ut ‘sal salis’, ‘flumen fluminis’, ‘Caesar Caesaris’” (Pmai 1,21).
“quando autem producitur vel quando corripitur, cum de nominativo et genetivo exposuimus
dictum est. praeterea corripiunt praedictam paenultimam in ‘ms’ vel ‘bs’ vel ‘ps’ vel ‘x’
desinentia, si vocalem brevem ante eas consonantes habuerint, velut ‘hiĕms huius hiĕmis’,
‘caelĕbs caelĭbis’, ‘mancĕps mancĭpis’, ‘făx făcis’, ‘artifĕx artifĭcis’” (Pmai 7,326).
“‘postis’ etiam ‘a poste’ vel ‘posti’ invenio, quia, ut supra diximus, a duabus consonantibus
incipiens finalis syllaba in ‘is’ desinit. Lucanus in V: «tum poste recluso / Dux ait»” (Pmai
7,348).
215
“In ‘is’ desinentia Graeca, si in genetivo Graeco consonantem habuerint ante , o in i mutant
et faciunt genetivum Latinum: ‘ , Simois Simoentis’; ‘
, hic Adonis huius Adonidis’; ‘ , Eupolis Eupolidis’; ‘
, Doris Doridis’; ‘ , Thetis Thetidis’” (Pmai 6,252).
“Graeca enim eiusdem terminationis illam servant in genetivo ante ‘is’ consonantem, quam in
Graeca declinatione ante habuerunt, ut ‘ Phaeax Phaeacis’, ‘
Sphinx Sphingis’, ‘ onyx onychis’ [genus est lapidis]” (Pmai 6,280).
“et si ante ‘tus’ alia sit sub eadem syllaba consonans, etiam corporalia quartae sunt
declinationis, nisi sint propria vel mobilia, ut ‘hic fluctŭs huius fluctus’, ‘hic caestŭs huius
caestus’, ‘hic rictŭs huius rictus’, ‘hic victŭs huius victus’” (Pmai 6,257).
“nominativus vero pluralis et accusativus et vocativus, qui similes sunt, raro abiciunt u
consonantis loco positam. Virgilius in bucolico: «Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum»”
(Pmai 7,356).
“In e vero solam finientia ablativum, si nominativus in duas terminetur consonantes, mutant e
in i brevem et assumunt ‘um’, ut ‘hic Mars a Marte horum Martium’, ‘hic fons a fonte horum
fontium’, ‘haec frons a fronte harum frontium’, ‘haec urbs ab urbe harum urbium’, ‘haec arx ab
arce harum arcium’” (Pmai 7,352).
“‘coniugatio’ autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex
quibus pleraeque apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione
declinationis plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est”
(Pmai 8,442).
“consonantibus quidem in his verbis, quae appellant, hoc est ante finem habentia
accentum, vocalibus vero in circumflexis, apud nos vero in solis vocalibus secundae personae
ad imitationem circumflexorum” (Pmai 8,442).
“Nam cum primam coniugationem dicunt , quae tres cognatas habet consonantes,
id est , pro qua nos ph scribimus in plerisque, et in omnibus huius coniugationis verbis
per declinant , hoc est praeteritum infinitum spatio temporis” (Pmai 8,445).
“Sunt igitur formae generales praeteriti perfecti octo: in ‘vi’ syllabam, ‘ii’, ‘ui’ divisas, ‘si’,
‘xi’ et i antecedente consonante, quae in praesenti tempore ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ invenitur, et
quae in principio geminat consonantem et quae in fine” (Pmai 9,463).
“I habent post consonantem ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ praesentis temporis et in prima, ut ‘iuvo
iuvi’, ‘lavo lavi’” (Pmai 9,463).
“Quae praesentis temporis consonantes servantia ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ positas easdem ante i
habent finalem in praeterito, paenultimas vel natura vel positione habent productas, sive sint in
praesenti correptae sive productae, ut ‘iŭvo iūvi’, ‘lăvo lāvi’, ‘vĭdeo vīdi’, ‘sĕdeo sēdi’, ‘făveo
fāvi’, // ‘lĕgo lēgi’, ‘defēndo defēndi’, ‘fŏdio fōdi’, ‘fŭgio fūgi’, ‘vĕnio vēni’” (Pmai 9,466-
467).
216
“sin vero consonans sit ante o in praesenti, praeteritum una syllaba abundat, quod in prima
quidem coniugatione in omnibus in ‘ui’ divisas terminantibus praeteritum invenies, ut ‘domo
domui’, ‘veto vetui’, ‘sono sonui’, ‘seco secui’” (Pmai 9,465).
“geminant consonantem in prima quidem coniugatione duo monosyllaba: ‘do dedi’, ‘sto
steti’” (Pmai 9,464).
“Repetunt consonantes primae quidem coniugationis duo monosyllaba: ‘do dĕdi’, ‘sto stĕti’, et
ex his composita: ‘reddo reddĭdi’, ‘resto restĭti’” (Pmai 9,467).
“In ‘ui’ terminantium omnis paenultima longa est vel natura vel positione, et vel in praesenti
quoque habent u loco consonantis, ut ‘iuvo iūvi’, ‘lavo lāvi’, ‘moveo mōvi’, ‘caveo cāvi’,
‘paveo pāvi’, ‘faveo fāvi’, ‘foveo fōvi’, ‘voveo vōvi’, ‘volvo vōlvi’, ‘solvo sōlvi’” (Pmai
9,464).
“et notandum est in omnibus verbis disyllabis, quibus interposita est consonans, quod, si pares
sint in praeterito et in praesenti syllabae, paenultima vel natura vel positione producitur, sive sit
in praesenti longa sive non, ut ‘iŭvo iūvi’, ‘rĕgo rēxi’, ‘lĕgo lēgi’, ‘frāngo frēgi’, ‘scāndo
scāndi’, ‘lūdo lūsi’” (Pmai 9,459).
“ubique corripitur i; sin autem assumat u loco consonantis, ubique producitur, ut ‘audīvi
audīvisti audīvit audīvimus audīvistis audīverunt, audīveram audīveras audīverat, audīvisse’”
(Pmai 2,74).
“in secunda vero et tertia in omni loco est, ubi invenimus moveri literas vel syllabas praesentis.
per singulas igitur tam vocales quam consonantes per ordinem ostendemus solitas fieri
mutationes” (Pmai 9,460).
“Alia quoque omnia secundae coniugationis verba, quacumque consonante ante ‘eo’ posita,
‘eo’ in ‘ui’ divisas convertentia faciunt praeteritum perfectum, ut ‘habeo habui’, ‘rubeo rubui’,
‘doceo docui’, ‘arceo arcui’, ‘timeo timui’, ‘iaceo iacui’, ‘teneo tenui’, ‘caneo canui’, ‘candeo
candui’, ‘stupeo stupui’, ‘tepeo tepui’, ‘pareo parui’, ‘careo carui’, ‘horreo horrui’, ‘floreo
florui’, ‘censeo censui’, ‘pateo patui’, ‘liqueo licui’” (Pmai 9,491).
“In ‘leo’ desinentia, si ante l aliam consonantem habuerint coniunctam ei in eadem syllaba, et
ab ‘oleo’ vel ‘leo’ composita per ‘ui’ syllabam faciunt praeteritum perfectum, ut ‘impleo
implevi’, ‘compleo complevi’, ‘suppleo supplevi’, cuius simplex verbum non legi, ‘fleo flevi’,
‘defleo deflevi’, ‘cleo clevi’, ‘oleo olevi’, ‘aboleo abolevi’, ‘adoleo adolevi’, ‘exoleo exolevi’,
‘deleo delevi’, ‘releo relevi’” (Pmai 9,488).
“sin autem prima syllaba in ‘deo’ terminatorum post mutam aliquam vel m semivocalem e vel
o correptas habuerit in aliquam liquidam desinentes, duplicatur, sic tamen, ut priori
geminatarum extrema consonans subtrahatur, et sic ‘eo’ in i conversis fit praeteritum
perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’, ‘mŏrdeo momordi’” (Pmai 9,481).
“In ‘uo’ divisas quacumque antecedente consonante desinentia mutant o in i, ut ‘acuo acui’,
‘imbuo imbui’, ‘induo indui’, ‘diluo dilui’, ‘annuo annui’, ‘spuo spui’, ‘suo sui’, ‘metuo
metui’, ‘arguo argui’” (Pmai 10,503).
217
“In ‘vo’, u loco consonantis posita, in l quidem desinente paenultima, o extremam in i
convertunt et faciunt praeteritum, ut ‘solvo solvi’, ‘volvo volvi’, ‘calvo calvi’” (Pmai 10,506).
“‘dīsco didĭci’, ‘pēllo pepŭli’, ‘tāngo tetĭgi’, ‘pāngo pepĭgi’, ‘pūngo pupŭgi’, ‘tūndo tutŭdi’. et
attendendum, quod omnia ea, quae geminant principalem, servant non solum consonantem,
verum etiam vocalem primae syllabae praesentis temporis tam in prima quam in secunda
syllaba, nisi si a sit” (Pmai 9,467).
“sin positione sit in praesenti paenultima longa, est quando servatur in praeterito, est quando
abiecta consonante corripitur; servatur in his: ‘pōsco popōsci’, ‘pārco pepērci’, ‘fāllo fefēlli’,
‘tēndo tetēndi’, ‘pēndo pepēndi’, ‘cūrro cucūrri’; abiecta consonante corripitur in his: ‘dīsco
didĭci’, ‘pēllo pepŭli’, ‘tāngo tetĭgi’, ‘pāngo pepĭgi’, ‘pūngo pupŭgi’, ‘tūndo tutŭdi’” (Pmai
9,467)
“Futurum ex praesenti nascitur, quippe cum praesens medium sit praeteriti imperfecti et futuri.
itaque consonantes praesentis servat tam praeteritum imperfectum quam futurum, ut ‘dico
dicebam dicam’, praeteriti vero perfecti consonantes servat plusquamperfectum, ut ‘dixi
dixeram’. sed tamen in subiunctivo modo futurum quoque praeteriti perfecti servat
consonantes, ut ‘dixi dixero’, quod non sine ratione evenire videtur” (Pmai 8,416).
“cum igitur in aliis modis praesentis, sicut dictum est, consonantes servat futurum, in
subiunctivo praeteriti perfecti regulam sequitur, ostendens cum eo quoque habere iura
affinitatis” (Pmai 8,417).
{IN ACCIDENTIBVS [genus]}
“et ‘nuptus vir’, et figurate ‘bonus mulieris animus nubit mihi’ et ‘nuptus est mihi’. ergo sine
dubio omne participium vel in duas desinens consonantes trium est generum vel mobile, id est
in ‘us’ masculinum, in ‘a’ femininum, in ‘um’ neutrum terminat” (Pmai 11,556).
“et siquidem in ‘ns’ desinat, quod fit in praesenti tempore, quod est etiam praeteritum
imperfectum, sine dubio trium est generum commune ad formam nominum adiectivorum, quae
cum in duas desinunt consonantes, trium sunt generum communia” (Pmai 11,556).
“In duas desinentia consonantes, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et
‘haec’ et ‘hoc expers’, ‘prudens’, ‘inops’, ‘insons’” (Pmai 5,167).
“In ‘ax’ desinentia, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
capax’, ‘audax’, ‘contumax’, ‘pervicax’, ‘rapax’, ‘fallax’; alia vero, etiamsi interposita sit alia
consonans, feminina sunt, ut ‘fornax’, ‘pax’, ‘fax’, ‘lanx’, ‘arx’, ‘calx’, ‘falx’” (Pmai 5,164).
“In ‘er’, si sint secundae declinationis, masculina sunt: ‘sacer’, ‘ager’, ‘Auster’, ‘beber’, ‘puer’,
‘oleaster’. sin vero tertiae sint declinationis in ‘er’ desinentia, b vel u loco consonantis quidem
antecedente, neutra sunt, nisi sint adiectiva, ut ‘tuber’, ‘cadaver’, ‘suber’, ‘ver’, ‘uber’” (Pmai
5,150).
“‘pestis’ etiam et ‘neptis’ et ‘vestis’, cum duas consonantes ante ‘is’ habent, feminini sunt
generis, et ‘vallis’, ‘turris’, ‘pelvis’, ‘pellis’, quamvis paenultimae syllabae liquidis
terminantur, tamen feminina sunt” (Pmai 5,161).
218
“In ‘ex’ monosyllaba masculina duo inveniuntur: ‘rex’, ‘grex’. alia vero omnia monosyllaba in
x quacumque vocali sive consonante antecedente feminina sunt, ut ‘lex’, ‘faex’, ‘crux’, ‘lux’,
‘merx’, ‘nix’, ‘pix’, ‘nox’, ‘calx’” (Pmai 5,164).
{IN ELEMENTIS}
“Dicimus praepositiva elementa tam in consonantibus quam in vocalibus; sed etiam in syllabis
sunt quaedam praepositiva elementa, ut in diphthongis a et e et o praepositivae sunt, ut ‘ae, au,
eu oe’, i vero et u postponuntur, et aspirationes vocalibus adiunctae in principio syllabarum
inveniuntur” (Pmai 8,442).
“quae singularum literarum sunt syllabae ex vocalibus, ut dictum est, constant, ut ‘a’, ‘e’, quae
autem ex duabus constant, vel a vocalibus fiunt et invenitur diphthongus, ut ‘au’, ‘oe’, vel a
vocali consonante antecedente vel sequente: antecedente, ut ‘da’, sequente, ut ‘ad’” (Pmai
2,44).
“Principales syllabae, hoc est in principio dictionum positae, ab omnibus incipere literis,
desinere tamen non in omnes possunt, sed in has: vocales quidem omnes, a quacumque
consonante incipiat sequens syllaba, ut ‘mare’, ‘genus’, ‘filius’, ‘votum’, ‘ludus’; in
consonantes vero, si sequens syllaba a vocali incipiat, non possunt desinere, nisi, sicut supra
dictum est, in dictionibus, quae ex praepositionibus in consonantes desinentibus // vel aliis
partibus orationis sint compositae, ut ‘abutor’, ‘oboedio’, ‘subeo’, ‘aduro’, ‘ineo’, ‘exacuo’,
‘intereo’, ‘perago’, ‘transeo’, ‘praetereo’, ‘alterutrum’. nec tamen, si sequens a consonante”
(Pmai 2,45-46).
“non plus tamen quam tres consonantes antecedere nec rursus consequi nisi tres possunt. sed
tamen hoc // notandum est, quod, si antecedant tres consonantes, non possunt nisi duae
consequi vocalem, ut ‘monstrans’, nec iterum, si consequantur tres, possunt antecedere nisi
duae, ut ‘stirps’” (Pmai 2,44-45).
“tum tribus, quando a consonante incipit prima syllaba et in consonantem desinit, si tamen
alia quoque praenomina ab eisdem incipiunt consonantibus” (Pmai 2,57).
“tres autem consonantes non aliter possunt iungi in principio syllabae, nisi sit prima s vel c vel
p, // secunda post s quidem c vel t vel p, post c autem aut p principales secunda t, tertia l vel r,
sed l in solis illis quae ab s incipiunt, ut ‘Asclepiodotus’, ‘scriba’, ‘stloppus’, ‘stratus’,
‘splendidus’, ‘spretus’, ‘victrix’, ‘sceptrum’” (Pmai 1,42-43).
“nulla enim syllaba plus duabus potest mutis habere iuxta se positis, nec plus tribus
consonantibus continuare” (Pmai 1,13).
“tum duabus, quando a duabus consonantibus incipit, ut ‘Gn.’ ‘Gneus’, ‘Sp.’ ‘Spurius’” (Pmai
2,57).
“sin autem in duas desinit consonantes dictio, necesse est priorem liquidam esse et sequentem
s vel x, ut supra ostendimus, vel c vel t antecedente n, ut ‘hinc’, ‘dicunt’, ‘amant’, ‘hunc’, vel
loco Graecae bs vel ps scribere pro ratione genetivi, ut ‘Arabs Arabis’, ‘Pelops Pelopis’,
‘caelebs caelibis’, ‘princeps principis’” (Pmai 1,43).
219
“Si antecedens syllaba terminet in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante
incipere, ut ‘artus’, ‘ille’, ‘arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo’, ‘adeo’, ‘pereo’” (Pmai 2,45).
“nec tamen, si sequens a consonante incipit, licet antecedenti in quamcumque consonantem
desinere; ergo per singulas consonantes, ut potero, id tractare conabor” (Pmai 2,46).
“Apparet igitur, quod elementorum alia sunt eiusdem generis, ut vocales et consonantes, alia
eiusdem speciei, ut in vocalibus breves et longae et in consonantibus simplicices et duplices,
quae habent aspirationem et quae non habent et earum mediae” (Pmai 1,23).
“Ex his vocales dicuntur, quae per se voces perficiunt vel sine quibus vox literalis proferri non
potest, unde et nomen hoc praecipue sibi defendunt; ceterae enim, quae cum his proferuntur,
consonantes appellantur” (Pmai 1,9).
“vocales similiter et per se moventur ad perficiendam syllabam et consonantes movent secum,
consonantes vero sine vocalibus immobiles sunt” (Pmai 1,13).
“Multa enim est differentia inter consonantes, ut diximus, et vocales. tantum enim fere interest
inter vocales et consonantes, quantum inter animas et corpora” (Pmai 1,13).
“In consonantibus etiam sunt differentiae plures, transeuntium in alias et non transeuntium,
quippe diversae sunt potestatis” (Pmai 1,7).
“Sciendum autem, quod nulla diphthongus in duas consonantes potest desinere, in duplicem
autem invenitur, ut ‘faex faecis’ et ‘faux faucis’” (Pmai 2,51).
“pro simplici quoque in media dictione invenitur, sed in compositis, ut ‘iniuria’, ‘adiungo’,
‘eiectus’, ‘reice’ […]; numquam autem potest ante eam loco positam consonantis aspiratio
inveniri, sicut nec ante u consonantem” (Pmai 1,14).
“in compositione autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum
loco vocalis proferri” (Pmai 7,304).
“Consonantium autem aliae sunt semivocales, aliae mutae” (Pmai 1,9).
“numquam enim nec s nec alia consonans geminari potest, ut diximus, alia antecedente
consonante” (Pmai 1,34).
“In f nulla desinit syllaba, nisi loco b vel d vel x vel s in praepositionibus posita, cum sequens
dictio ab eadem incipit consonante, ut ‘officio’, ‘sufficio’, ‘affectus’, ‘efficio’, ‘difficilis’,
‘diffundo’” (Pmai 2,48).
“L quacumque consonante sequente potest antecedentem terminare syllabam, ut ‘albus’,
‘ulcus’, ‘soldum’, ‘valde’, ‘Alfenus’, ‘algeo’, ‘illud’, ‘ulmus’, ‘alnus’, ‘culpa’, ‘fulsit’, ‘altus’,
‘silva’, ‘mulxi’” (Pmai 2,49).
“unde in ‘Marco’ ‘M.’ solam scribimus, quamvis a consonante incipit syllaba et in
consonantem desinit, quia nullus error sit” (Pmai 2,58).
220
“tum singulis, quando a vocali incipit praenomen, ut ‘A.’ ‘Aulus’, vel ab una consonante, ut
‘P.’ ‘Publius’, ‘T.’ ‘Titus’” (Pmai 2,57).
“R quacumque consonante sequente (excepta k) potest terminare priorem syllabam, ut
‘morbus’, ‘parcus’, ‘ordo’, ‘perficio’, ‘Corfinium’, ‘margo’, ‘perhibeo’, ‘perlego’, ‘perluceo’,
‘interlita’, ‘interlunium’, ‘carmen’, ‘Sarnus’, ‘corpus’, ‘arquitenens’, ‘currus’, ‘morsus’,
‘artus’, ‘periurus’, ‘corvus’, ‘Xerxes’” (Pmai 2,50).
“s quoque sequente vel t vel i vel u loco consonantium vel x integra manet, ut ‘consitus’,
‘sponsus’, ‘tonsus’, ‘Antonius’, ‘Mantua’, ‘coniungo’, ‘converto’, ‘anxius’” (Pmai 2,49).
“S terminante antecedentem syllabam hae solae inveniuntur consonantes assequentes: c in
compositis, ut ‘abscondo’, ‘obscurus’, quia s terminalis est praepositionis, nam in simplicibus
dictionibus necesse est s et c eiusdem esse syllabae, ut ‘pascua’, ‘luscus’” (Pmai 2,50).
“Aspiratio ante vocales omnes poni potest, post consonantes autem quattuor tantummodo
more antiquo Graecorum: c t p r, ut ‘habeo’, ‘Herennius’, ‘heros’, ‘hiems’, ‘homo’, ‘humus’,
‘Hylas’, ‘Chremes’, ‘Thraso’, ‘Philippus’, ‘Pyrrhus’. ideo autem extrinsecus ascribitur
vocalibus, ut minimum sonet, consonantibus autem intrinsecus, ut plurimum: omnis enim
litera sive vox plus sonat ipsa sese, cum postponitur, // quam cum anteponitur” (Pmai 1,18-19).
“unde ‘hiulcus’ trisyllabum est, nulla enim consonans ante se aspirationem recipit” (Pmai
1,14).
{IN PROSODIA}
“Tempus unum vel duo vel etiam, ut quibusdam placet, unum semis vel duo semis et tria;
unum, si vocalis est brevis per se, ut ‘ămo’, vel si eam una consonans simplex consequitur, ut
‘caput’, unum semis in communibus syllabis, de quibus multi docuerunt, ut ‘lācrimae’” (Pmai
2,51).
“unde quidam non sine ratione unum semis singulas eas habere tempus dicunt, ideoque, si
consequatur consonans, quae dimidium tempus habet, omni modo producuntur” (Pmai 1,38).
“in longis natura vel positione duo sunt tempora, ut ‘dō’, ‘ārs’, duo semis, quando post
vocalem natura longam una sequitur consonans, ut ‘sōl’, tria, // quando post vocalem natura
longam duae consonantes sequuntur vel una duplex, ut ‘mōns’, ‘rēx’” (Pmai 2,52-53).
“sin autem consonantem habeat ante ‘es’, corripitur e tam in genetivo quam in dativo, ut ‘haec
fides fidĕi’, ‘res rĕi’, ‘spes spĕi’, ‘plebes plebĕi’” (Pmai 7,366).
“De singularum igitur coniugationum regulis latius mox tractabimus. sciendum tamen, quod
videmur in praeterito perfecto plerumque barytona quoque Graecorum imitari in commutatione
consonantium teste Didymo, qui ostendens omnia, quae habent in arte Graeci, habere etiam
Latinos, exemplis hoc approbat” (Pmai 8,445).
(1.2) ELEMENTA (per figuram):
“In ‘bor’ deponentia mutant ‘bor’ in ‘psum’ et faciunt supinum, ut ‘labor lapsum’. nulla autem
alia causa est mutandae b in p ante s vel t in principio syllabae positae, nisi euphonia, cuius
221
ratio apud Graecos quoque observantissimos eius servata est in supra dictarum consonantium
scriptura, ut , ” (Pmai 10,507).
“Vna quae servat consonantem, ex qua ultima vel paenultima primitivi incipit syllaba - sed
tunc paenultima, si non intercedat consonans inter ultimae et paenultimae syllabae vocales -, et
reliquam eiusdem syllabae vel syllabarum partem mutat in i correptam et assumit ‘dus’, ut
‘herba herbĭdus’, ‘turba turbĭdus’, ‘uva uvĭdus’, ‘vivo vivĭdus’, ‘rabies rabĭdus’, ‘tumeo
tumĭdus’, ‘timeo timĭdus’, ‘areo arĭdus’” (Pmai 4,136).
“excipiuntur ‘Iugurthinus’, ‘Messalinus’, ‘terrenus’, quae quamvis a nominibus in a
desinentibus consonante antecedente derivantur, non servaverunt tamen a” (Pmai 2,77).
“excipiuntur, quae in primitivis ante n aliam habent in eadem syllaba consonantem. haec enim
[unam] addunt syllabam diminutivis, sicut etiam disyllaba eiusdem terminationis, ut ‘columna
columnella’, sicut ‘agna agnella’, ‘tignum tigillum’” (Pmai 3,112).
“Feminina quoque in ‘na’ desinentia, sive habeant ante n aliam consonantem sive non,
geminant in diminutivis l ante a, ut ‘catena catella’, ‘asina asella’, ‘gemina gemella’, ‘columna
columnella’” (Pmai 3,110).
“excipiuntur in ‘ra’ desinentium, quae nec a masculinis in ‘er’ desinentibus fiunt nec habent
ante r aliam in eadem syllaba consonantem, ut ‘ara arula’, ‘terra terrula’, ‘litera literula’”
(Pmai 3,110).
“excipitur unum in ‘lus’ desinens, ‘paulus’, quod non geminavit l in diminutione, nec mirum,
cum au diphthongus post se geminari consonantem prohiberet: facit igitur ‘paulus’ ‘paululus’,
ex hoc ‘pauxillus’, ‘pauxillulus’, quas formas servant et femininum // et neutrum eius [‘paula
paulula, pauxilla, pauxillula’, ‘paulum paululum, pauxillum, pauxillulum’]” (Pmai 3,109-110).
“In ‘nus’, sive habeant ante n aliam consonantem sive non, et in ‘lus’, si non habeant
geminatam l, et in ‘er’ secundae declinationis nomina duplicant l ante ‘us’ [in diminutivis]:
‘asinus asellus’, ‘geminus gemellus’, ‘bonus bellus’, ‘pugnus pugillus’, ‘agnus agnellus’”
(Pmai 3,109).
“Sunt autem et alia in ‘us’ terminantia, ex quibus comparativa supra dictam regulam non
servant et dicuntur inaequalia. quorum quaedam habent // i brevem vocalem ante ‘or’, sicut alia
quaedam i loco consonantis, quaedam vero consonantem, ut ‘bonus melior’, ‘iuvenis iunior’
pro ‘iuvenior’, ‘magnus maior’, ‘malus peior’, ‘parvus minor’” (Pmai 3,88-89).
“quomodo igitur, si essent participiis similia, fixa quartae proferrentur declinationis, sicut
omnia quae similia sunt participiis non mobilia, sic etiam per syncopam prolata vel mutatione
consonantium ante ‘us’ positarum eandem tamen declinationem servaverunt. nec mirum in
nominibus hoc fieri, cum etiam ipsa participia inveniuntur est quando per syncopam prolata, ut
‘potus’ pro ‘potatus’, ‘cretus’ pro ‘creatus’, ‘dictus’ pro ‘dictatus’, ‘saucius’ pro ‘sauciatus’,
‘truncus’ pro ‘truncatus’, ‘lassus’ pro ‘lassatus’” (Pmai 6,263).
“‘A’ et ‘ab’ et ‘abs’ et ‘e’ et ‘ex’ eandem fere significationis vim habent; nam et locales et
temporales et ordinales similiter inveniuntur. sed quando consonans sequitur, ‘a’ et ‘e’ magis
praeponuntur in appositione, ut ‘a domo’, ‘e iure’, ‘ab’ vero et ‘ex’ saepissime in compositione
non solum vocalibus, sed etiam consonantibus, ut ‘abigo, abduco, exoro, excurro’, in
222
appositione vero vocali quidem sequente semper, ut ‘ab illo, ex illo’, consonante raro; nam ‘a’
quidem et ‘e’ vocali sequente non praeponuntur; ‘ab’ autem et ‘ex’ consonantibus sequentibus
solent, ut dixi, praeponi, si nulla asperitas vocis prohibeat” (Pmai 14,47).
“in quibusdam autem manet immutabilis, ut ‘abrogo’, ‘abrado’, et puto differentiae causa, ne,
si ‘arrogo’ et ‘arrado’ dicamus, dubium sit, ‘ab’ an ‘ad’ praepositio sit, quae mutavit suam
consonantem in r” (Pmai 2,46).
“ab m vel u loco consonantis incipientibus solet in compositione praeponi ‘a’, ut ‘amendo,
amens, aveho’” (Pmai 14,47).
“‘abs’ tam in compositione quam in appositione consonantibus solet praeponi, sed ‘ab’
omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t” (Pmai 14,47).
“nam quae sit differentia euphoniae, // ut, cum eadem consonans sit sequens, in aliis
transferatur d, in aliis non, scire non possum, ut, cum dicam ‘affectus’, ‘allido’ et ‘assiduus’,
bene sonet, cum autem ‘affatur’, ‘alludo’, ‘assisto’, male” (Pmai 2,47-48).
“haec tamen ipsa consonans in ‘ad’ praepositione mutatur sequente c vel g vel p vel t, ut
‘accumbo’, ‘accido’, ‘aggero’, ‘applico’, ‘appello’, ‘attingo’, ‘attinet’” (Pmai 2,47).
“subtrahitur etiam, cum sequens syllaba ab s et alia consonante incipit, ut ‘aspiro’, ‘aspicio’,
‘ascendo’, ‘asto’” (Pmai 2,45).
“‘Am’ etiam Graecam praepositionem significat: ‘amplector, amputo, ambio’, in quo
etiam additio b consonantis fit propter m” (Pmai 14,57).
“et sciendum, quod tunc ‘dis’ praeponitur, quando sequitur c vel f vel p vel s vel t vel i loco
consonantis, ut ‘discumbo, discutio; differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur
euphoniae causa” (Pmai 14,56).
“distraho, disturbo, distorqueo; disiectus, disiungo’. aliis vero quibuscumque consonantibus
sequentibus ‘di’ praeponitur: ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’” (Pmai 14,56).
“‘e’ et in appositione et in compositione invenitur ante b d g l m n r et ante u et i loco
consonantium positas, ut ‘ebibo, ebullio, edo, educo, egero, elimo, eludo, emineo, emico,
enarro, enervo, enodo, eripio, eruo, eveho, evoco, eicio’” (Pmai 14,48).
“ceteris vero consonantibus sequentibus e, non ex, praeponi solet, ut ‘ebibo’, ‘educo’, ‘egero’,
‘eludo’, ‘emineo’, ‘enitor’, ‘eruo’, ‘eveho’” (Pmai 2,51).
“In b invenitur syllaba desinens, si sequens quoque ab eodem incipiat, ut ‘Sabburra’, ‘sabbata’,
‘gibbus’, ‘gibberosus’, ‘gibber’, ‘obba’. composita quoque sunt a praepositionibus in b
desinentibus et aliis dictionibus a b incipientibus, ut ‘subbibo’. quae tamen consonans c
sequente solet plerumque in eam mutari, ut ‘occido’, ‘occumbo’, ‘succino’, ‘succido’” (Pmai
2,46).
“mutat b in sequentem consonantem, quando a c vel f vel g vel m vel p incipiunt ea, quibus
adiungitur: ‘succumbo, succurro; sufficio, suffero; suggero; summitto, summoneo; supparo,
suppono’” (Pmai 14,54).
223
“et sciendum, quod et ‘con’ et ‘in’ tunc mutant n in m, quando b sequitur vel m vel p; tunc vero
convertunt eam in sequentes consonantes, quando l vel r sequitur: ‘combibo, comburo, imbuo;
communis, immunis; compello, impello; colligo, // illido; corripio, irruo, irritus’” (Pmai 14,50-
51).
“‘Ce’ quoque solebant per omnes casus vetustissimi addere, articularibus vel demonstrativis
pronominibus, hoc est ab aspiratione incipientibus, ut ‘hicce, huiusce, haecce, hocce’, unde
‘hoc’ quasi duabus consonantibus sequentibus solent poetae producere, ut: «Hōc erat, alma
parens, quod me per tela, per hostes / Eripis?» et sic in antiquissimis codicibus invenitur bis c
scriptum” (Pmai 12,592).
“‘huiusce’, quomodo et pluralibus eius in eandem terminantibus consonantem, ut ‘hisce hosce
hasce’, quamvis reliquis quoque casibus vetustissimi addebant eandem ce syllabam: ‘hicce
huncce hocce’” (Pmai 13,5).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“ergo si ‘Pompeius’ et ‘Vulteius’ trisyllaba sunt in nominativo, necessario in vocativo disyllaba
esse debent, quod non potest fieri, nisi i loco consonantis accipiatur. unde illud quoque
possumus scire, quod bene ‘cui’ pro monosyllabo accipiunt metrici et ‘huic’” (Pmai 7,303).
“de ‘Pompei’ et ‘Vultei’ et ‘Gai’ // et similibus vocativis, quae i loco consonantis ante ‘us’
habent in nominativo, dubitatur, utrum i extrema pro vocali an pro consonante sit accipienda,
quomodo in aliis casibus, quod magis more antiquo rationabilius esse videtur” (Pmai 7,302-
303).
“ergo non aliter quam ‘tellus’, ‘mannus’ proferri debuit. unde ‘Pompeiii’ quoque genetivum
per tria i scribebant, quorum duo superiora loco consonantium accipiebant, ut si dicas
‘Pompelli’” (Pmai 1,14).
“‘caput capitis’ et ab eo composita ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’, ‘allec allecis’, ‘lac
lactis’, in quo etiam t additur. quare a quibusdam non irrationabiliter nominativus ‘hoc lacte’
prolatus invenitur. reliquae vero consonantes mutantur vel abiciuntur: d, ut ‘aliquid alicuius’;
m, ‘templum templi’, ‘Pelium Pelii’; s, ‘magnus magni’; x, ‘rex regis’, ‘nix nivis’” (Pmai
1,21).
“‘aliius’ quoque per duas i debuit esse genetivus dativi, qui est ‘alii’, sed vel hiatus causa vel
quia inter duas vocales i vocalis esse non poterat, dativus autem loco consonantis eam accipi
prohibebat, quam ipse duplicat vocalem - et credo differentiae causa, ne ‘ali’ verbum infinitum
esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum frequenti usu proferre” (Pmai 7,303).
“similiter in e et in i // faciunt ablativum in ‘vis’ vel ‘guis’ vel ‘ctis’ vel ‘mnis’ vel ‘gnis’
terminantia nomina nominativum et alia fere omnia, quorum extrema syllaba in ‘is’ desinit a
duabus incipiens consonantibus, ut ‘avis ab ave’ vel ‘avi’” (Pmai 7,343-344).
“‘a bove’ quoque ‘bovum’ debet fieri; sed hoc nomen notandum, quod u consonantem
assumunt obliqui singulares hiatus causa, abiciunt autem est quando plurales” (Pmai 7,356).
“est tamen quando in compositis etiam subtrahitur consonans, ut ‘coeo, cois’” (Pmai 2,45).
224
“‘āio ăis ăit’, quod in alio huius coniugationis verbo non invenis, et quod paenultima primae
solius personae producitur, quae sola i habet loco consonantis; unde tertia quoque pluralis,
quae solet a prima fieri, similiter i consonantem habens producit paenultimam; quod autem in
aliis corripitur, ostendit usus. Virgilius in I Aeneidos: «Sic ăit et dicto citius tumida aequora
placat»” (Pmai 10,542).
“In ‘io’ a antecedente unum invenitur ‘aio’, quod in prima quidem persona i loco consonantis
habet duplicis, quae et geminabatur a vetustissimis ‘aiio’, in secunda vero et tertia transit in
vocalem necessario, quia consonans sequitur, ‘ais ait’” (Pmai 10,494).
“E quoque antecedente in ‘io’ unum invenio ‘meio’ tertiae, in quo similiter i loco consonantis
est” (Pmai 10,494).
“A ‘volo’ quoque secundam personam per concisionem l consonantis et mutationem o in e et
adiectionem ‘is’ per diphthongum proferebant antiquissimi: ‘volo veis’ pro ‘volis’, sed ‘ei’
diphthongum in i longam postea converterunt more Boeotio” (Pmai 9,454).
“Et in prima quidem coniugatione principium immobile manet in supra dicto tempore exceptis
quattuor verbis: ‘sto steti’, ‘do dedi’, ‘lăvo lāvi’, ‘iŭvo iūvi’. illa enim duplicant consonantem,
haec vocalem in praesenti correptam paenultimam in praeterito perfecto producunt, quod in
nullo alio supra dictae coniugationis accidit verbo” (Pmai 9,460).
“Secundae vero, quae u loco consonantis ante ‘eo’ habent, producunt paenultimam, quae in
praesenti corripitur, et ‘eo’ in i convertentia una syllaba minuuntur in praeterito perfecto, ut
‘căveo cāvi’, ‘mŏveo mōvi’, ‘păveo pāvi’, ‘vŏveo vōvi’, ‘făveo fāvi’, fŏveo fōvi’” (Pmai
9,465).
“V loco consonantis ante ‘eo’ habentia ‘eo’ in i conversa faciunt praeteritum et producunt
paenultimam necessario secundum praemonstratam // regulam, ut ‘moveo mōvi’, ‘foveo fōvi’,
‘faveo fāvi’” (Pmai 9,477-478).
“C transit in u consonantem: ‘quiesco quievi’, ‘pasco pavi’, ‘ascisco ascivi’” (Pmai 1,34).
“vel pro n vel r vel ‘sc’, quae in praesenti tempore inveniuntur ante o, u habent loco
consonantis principalem extremae syllabae in praeterito perfecto, ut ‘sino sīvi’, ‘decerno
decrēvi’, ‘tero trīvi’, ‘quiesco quiēvi’, ‘pasco pāvi’” (Pmai 9,464).
“N servatur eadem, ut ‘moneo monui’; assumit s, ‘maneo mansi’; mutatur in s: ‘pono posui’;
vel in ‘ps’: ‘temno tempsi’; vel in u loco consonantis: ‘sterno stravi’, ‘decerno decrevi’” (Pmai
9,462).
“transit etiam in u consonantem, ut ‘sino sivi’, ‘sterno stravi’” (Pmai 1,31).
“transit supra dicta consonans n etiam in s: ‘scindo scissus’, ‘findo fissus’” (Pmai 1,31).
“R […] transit [...] in u consonantem: ‘tero trivi’, ‘sero sevi’” (Pmai 111,31).
“R manet: ‘curro cucurri’, ‘terreo terrui’; transit in s: ‘quaero quaesivi’, ‘uro ussi’, ‘haurio
hausi’; vel in u loco consonantis: ‘tero trivi’” (Pmai 9,463).
225
“Alia vero omnia supra dictae coniugationis verba secundae personae praesentis abiecta finali s
et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, quod tamen etiam subtracta u consonante et
correpta paenultima i licet proferre, ut ‘scio scis scivi’ vel ‘scĭi’ et ab eo composita: ‘ascio
ascivi’ vel ‘ascĭi’” (Pmai 10,539).
“In ‘ii’ vero tertiae et quartae, quae in ‘ivi’ desinentia intercepta u consonante corripiunt i
paenultimam, ut ‘cupivi cupĭi’, ‘arcessivi arcessĭi’, ‘sivi sĭi’, ‘munivi munĭi’, ‘audivi audĭi’”
(Pmai 9,463).
“omnia tamen, quae praeteritum perfectum in ‘vi’ terminant adiectam, frequenter invenimus
per secundas et tertias personas syncopam paenultimae pati syllabae, cum ab u loco
consonantis incipit, ut ‘amavi amavisti’ vel ‘amasti amavit amavimus amavistis’ vel ‘amastis
amaverunt’ vel ‘amarunt’” (Pmai 10,508).
“similiter ‘faveo favi favisti’, nemo dicit ‘fasti’, nec pro ‘fovisti’ ‘fosti’, nec pro ‘solvisti’
‘solsti’. sed invenio, Horatium auctoritate fecisse in quibusdam concisionem, quamvis positio
verbi habeat u consonantem: ‘moveo movi movisti’, ex quo ‘summosses’ posuit Horatius pro
‘summovisses’ in I sermonum: «Hunc hominem velles si tradere, dispeream, ni / Summosses
omnes. - non isto vivimus illic, / Quo tu rere modo»” (Pmai 10,508).
“ideo autem addidimus ‘adiectam’, quoniam, si in positione sit u consonans, syncopam pati
non potest, ut ‘lavo lavi lavisti’, non possumus dicere ‘lasti’ nec pro ‘lavistis’ ‘lastis’ nec pro
‘laverunt’ ‘larunt’” (Pmai 10,508).
“sed etiam in verbis praeteriti perfecti temporis et plusquamperfecti corripitur i sive paenultima
sive antepaenultima, nisi secuta fuerit u loco consonantis, ut ‘audĭi audĭisti audĭit audĭimus
audĭistis audĭerunt, audĭeram audĭeras audĭerat, audĭisse’” (Pmai 2,74).
“nos quoque videmur hoc sequi in praeterito perfecto et plusquamperfecto // tertiae et quartae
coniugationis, in quibus i ante u consonantem posita producitur eademque subtracta corripitur,
ut ‘cupivi cupii’, ‘cupiveram cupieram’, ‘audivi audii’, ‘audiveram audieram’” (Pmai 1,15-16).
{IN ELEMENTIS per figuram}
“nulla syllaba tres vocales habet, unde u et i non aliter iunguntur diphthongis nisi loco positae
consonantium, u tamen etiam tum iungi potest diphthongo, cum amittit vim literae, ut ‘quae’,
‘linguae’” (Pmai 2,44).
“invenitur tamen etiam ai diphthongus conversa in i longam, interposita similiter u pro
consonante, ut ‘Achīvus’ pro ‘ ’, cum contra soleant Doris ei in ai diphthongum
convertere, ut ‘ ’ pro ‘ ’, et ‘ ’ pro ‘ ’” (Pmai 2,74).
“in aliis vero consonante sequente pro ei diphthongo longam i ponimus, ut ‘ Nīlus’”
(Pmai 1,41).
“Oe est quando per diaeresin profertur in Graecis nominibus et Graecam servat scripturam. per
o enim et i ponitur, quae tamen, sicut supra dictum est, locum duplicis obtinet consonantis, ut
‘Troia’ pro ‘ ’, ‘Maia’ pro ‘ ’. in hoc quoque Aeolis sequimur; sic enim illi
dividentes diphthongum pro dicunt” (Pmai 1,39).
226
“in Graecis vero, quotiens huiuscemodi fiat apud nos diaeresis paenultimae syllabae, i pro
duplici consonante accipitur, ut ‘ Maia’, ‘ // Aiax’” (Pmai 1,37-38).
“Et i quidem modo pro simplici modo // pro duplici accipitur consonante: pro simplici, quando
ab eo incipit syllaba in principio dictionis posita subsequente vocali in eadem syllaba, ut
‘Iuno’, ‘Iuppiter’, pro duplici autem, quando in medio dictionis ab eo incipit syllaba post
vocalem ante se positam subsequente quoque vocali in eadem syllaba, ut ‘maius’, ‘peius’,
‘eius’, in quo loco antiqui solebant geminare eandem i literam et ‘maiius’, ‘peiius’, ‘eiius’
scribere, quod non aliter pronuntiari posset, quam si cum superiore syllaba prior i, cum
sequente altera proferretur, ut ‘peīius’, ‘eīius’, ‘maīius’; nam quamvis sit consonans, in eadem
syllaba geminata iungi non posset: ergo non aliter quam ‘tellus’, ‘mannus’ proferri debuit”
(Pmai 1,13-14).
“nam solebant illi non solum in principio, sed etiam in fine syllabae ponere i loco consonantis,
idque in vetustissimis invenies scripturis, quotiens inter duas vocales ponitur, ut ‘eiius’,
‘Pompeiius’, ‘Vulteiius’, ‘Gaiius’, quod etiam omnes, qui de litera curiosius scripserunt,
affirmant” (Pmai 7,303).
“nihil tamen mirum, i loco consonantis positam transire in vocalem, cum u quoque idem
patiatur in quibusdam dictionibus apud poetas, ut Horatius in epodo: «Nivesque deducunt
Iovem; nunc mare, nunc siluae»” (Pmai 7,304).
“si ergo haec, quae ante ‘us’ vocalem habent, assumant genetivo ‘or’, necesse est inter duas
vocales positam i transire in vim consonantis, quod in Latinis dictionibus semper fere patitur,
cum inter duas vocales invenitur vim suam servantes” (Pmai 3,87).
“similiter terminat altera s sequente, ut ‘cassis’, ‘cossus’, i quoque loco consonantis in
compositis sequente, ut ‘disiectus’” (Pmai 2,50).
“Videntur tamen i et u, cum in consonantes transeunt, quantum ad potestatem, quod maximum
est in elementis, aliae literae esse praeter supra dictas; multum enim interest, utrum vocales sint
an consonantes” (Pmai 1,13).
“Praeterea tamen i et u vocales, quando mediae sunt, alternos inter se sonos videntur
confundere, teste Donato, ut ‘vir’, ‘optumus’, ‘quis’. et i quidem, quando post u consonantem
loco digamma functam Aeolici ponitur brevis, sequente d vel m vel r vel t vel x, sonum y
Graecae videtur habere, ut ‘video’, ‘vim’, ‘virtus’, ‘vitium’, ‘vix’” (Pmai 1,7).
“Au quoque videtur quasi pati divisionem, cum i post u addita transit // eadem u in
consonantium potestatem, ut ‘gaudeo gavisus’ et ‘ navita’, ‘ navis’” (Pmai 1,38-
39).
“V vero loco consonantis posita eandem prorsus in omnibus vim habuit apud Latinos, quam
apud Aeolis digamma” (Pmai 1,15).
“sicut enim, quamvis in varia figura et vario nomine sint k et q et c, tamen, quia unam vim
habent tam in metro quam in sono, pro una litera accipi debent, sic i et u, quamvis unum
nomen et unam habeant figuram tam vocales quam consonantes, tamen, quia diversum sonum
227
et diversam vim habent in metris et in pronuntiatione syllabarum, non sunt in eisdem meo
iudicio elementis accipiendae” (Pmai 1,13).
“hoc autem [ideo] dixi, quod u post q vel [post] g posita saepe ante i hoc non facit, quippe
amittens vim suam, ut ‘nequior’, ‘pinguior’, quod nisi fiat, contingit, si in consonantem
transeat i, pares esse syllabas genetivo positivi cum nominativo comparativi vel hiatum
intolerabilem fieri tribus vocalibus per tres syllabas continue positis nulla consonante media, si
dicamus ‘piior’, ‘arduior’” (Pmai 3,87).
“est quando amittit vim tam vocalis quam consonantis, ut cum inter q et aliam vocalem
ponitur, sicut iam commemoravimus, ut ‘quis’, ‘quoniam’” (Pmai 1,28).
“est quando transit in consonantem u, ut ‘nauta navita’, ‘gaudeo gavisus’, sicut econtra a
consonante transit in vocalem, ut supra diximus, ‘caveo cautus’, ‘solvo solutus’, ‘volvo
volutus’, ‘faveo fautor’” (Pmai 1,29).
“ex contrario quoque frequenter solet fieri, ut antecedente a et u loco consonantis sequente, si
abiciatur vocalis posita post eam [id est post a consonantem], au diphthongus fiat u redeunte
in vocalem, ut ‘lavor lautus’, ‘faveo fautor’, ‘avis auceps, augurium, augustus’” (Pmai 1,39).
“Horatius in epodo: «Nivesque deducunt Iovem; nunc mare, nunc siluae». hic enim divisione
facta ‘uae’ extremae syllabae u a consonante transit in vocalem: est enim dimetrum iambicum
coniunctum semiquinariae heroicae” (Pmai 7,304).
“apud nos quoque est invenire, quod pro u consonante b ponitur, ut ‘caelebs’, caelestium
vitam ducens, per b scribitur, quod u consonans ante consonantem poni non potest” (Pmai
1,18).
“F multis modis muta magis ostenditur, cum pro p et aspiratione, quae similiter muta est,
accipitur, de quo sufficienter superius diximus, quamquam antiqui Romanorum Aeolis
sequentes loco aspirationis eam ponebant, effugientes ipsi quoque aspirationem, et maxime
cum consonante recusabant eam proferre in Latino sermone” (Pmai 1,35).
“habebat autem haec f litera hunc sonum, quem nunc habet u loco consonantis posita, unde
antiqui ‘af’ pro ‘ab’ scribere solebant” (Pmai 1,35).
“h autem aspirationis est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur
inter alias literas. quod si sufficeret, ut elementum putaretur, nihilominus quorundam etiam
numerorum figurae, quia in versu inter alias literas scribuntur, quamvis eis dissimiles sint,
elementa // sunt habenda. sed minime hoc est adhibendum, nec aliud aliquid ex accidentibus
proprietatem ostendit uniuscuiusque elementi, quomodo potestas, qua caret aspiratio; neque
enim vocalis nec consonans esse potest” (Pmai 1,12-13).
“consonantibus autem sic cohaeret, ut eiusdem penitus substantiae sit, ut, si auferatur,
significationis vim minuat prorsus, ut si dicam ‘Cremes’ pro ‘Chremes’” (Pmai 1,19).
“et k quidem penitus supervacua est: nulla enim videtur ratio, cur a sequente haec scribi
debeat: ‘Carthago’ enim et ‘caput’, sive per c sive per k scribantur, nullam faciunt nec in sono
nec in potestate eiusdem consonantis differentiam” (Pmai 1,12).
228
“In consonantibus quoque multae fiunt similiter commutationes. L triplicem, ut Plinio videtur,
sonum habet: exilem, quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille’, ‘Metellus’; plenum,
quando finit nomina vel syllabas et quando aliquam habet ante se in eadem syllaba
consonantem, ut ‘sol’, ‘silva’, ‘flavus’, ‘clarus’; medium in aliis, ut ‘lectum’, ‘lectus’” (Pmai
1,29).
“mutatur enim m in n ante d euphoniae causa, ut ‘eundem, eandem’, quod in aliis quoque
compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut ‘quendam, quandam” (Pmai 12,589).
“In n terminatur antecedens syllaba sequentibus c vel d vel f vel g vel altera n vel q vel r, ut
quibusdam placet, vel s vel t vel i vel u etiam pro consonantibus positis” (Pmai 2,49).
“in n mutatur s: ‘sanguis sanguinis’; in r: ‘flos floris’. ‘ius iuris’, ‘cursus’ ‘curriculus’ vel
‘curriculum’; in x: ‘Aiax’ pro ‘ ’ et ‘pistrix’ pro ‘ ’, in quo sequimur Doris: illi
enim ‘ ’ dicunt pro ‘ ’; in d: ‘custos custodis’, ‘pes pedis’, ‘praeses praesidis’, ‘palus
paludis’; in t: ‘nepos nepotis’, ‘virtus virtutis’, ‘Samnis Samnitis’; in u consonantem: ‘bos
bovis’” (Pmai 1,32).
“In semivocalibus similiter sunt aliae praepositivae aliis semivocalibus in eadem syllaba, ut m
sequente n, ut ‘Mnestheus’, ‘amnis’, s quoque // sequente m, ut ‘Smyrna’, ‘smaragdus’: nam
vitium faciunt, qui zm scribunt; numquam enim duplex in capite syllabae posita potest cum alia
iungi consonante” (Pmai 1,41-42).
“idque fit differentiae causa, ut ‘Sex.’ ‘Sextus’, ‘Ser.’ // ‘Sergius’, ‘Tul.’ ‘Tullius’, ne, si
primam solam consonantem scribamus, ‘T.’ ‘Titum’ et ‘S.’ ‘Sestium’ significare putetur”
(Pmai 2,57-58).
“X duplex modo pro cs modo pro gs accipitur, ut ‘apex apicis’, ‘grex gregis’. transit tamen
etiam in u consonantem, ut ‘nix nivis’ nec non in ct, ut ‘nox noctis’, ‘supellex supellectilis’,
sed haec contra regulam declinari videntur” (Pmai 1,33).
“melius ergo nos quoque x solam ponimus, quae locum obtinet cs, cuius rationem non solum
ipse sonus aurium iudicio // possit reddere, sed etiam hoc, quod geminari s aliqua consonante
antecedente minime potest: geminari autem videtur post consonantem, si x antecedente, quae
loco cs fungitur, ipsa consequatur, ut ‘exsequiae’ ‘exsequor’” (Pmai 1,33-34).
“postea vero in Latinis verbis placuit pro p et h f scribi, ut ‘fama’, ‘filius’, ‘facio’, loco autem
digamma u pro consonante, quod cognatione soni videbatur affinis esse digamma ea litera”
(Pmai 1,11).
“nos quoque hiatus causa interponimus v loco , ut ‘Davus’, ‘Argivus’, ‘pavo’, ‘ovum’, ‘ovis’,
‘bovis’. hoc tamen etiam per alias quasdam consonantes hiatus vel euphoniae causa solet fieri,
ut ‘prodest’, ‘comburo’, // ‘sicubi’, ‘nuncubi’, quod Graeci quoque solent facere: ‘ ’,
‘ ’” (Pmai 1,17-18).
“sic nos quoque pro simplici habemus plerumque consonante u loco digamma positum, ut:
«At Venus haud animo nequiquam exterrita mater»” (Pmai 1,15).
229
“adeo autem hoc verum est, quod pro Aeolico digamma u ponitur: quod sicut illi solebant
accipere digamma modo pro consonante simplici teste Astyage, qui diversis hoc ostendit
usibus, ut in hoc versu: « »” (Pmai 1,15).
“sed tamen hoc attendendum est, quod praevaluit in hac litera [id est in u loco digamma posita]
potestas simplicis consonantis apud omnium poetarum doctissimos” (Pmai 1,18).
“inveniuntur etiam pro vocali correpta hoc digamma illi usi, ut : «
», est enim dimetrum iambicum, et sic est proferendum, ut faciat brevem syllabam.
nostri quoque hoc ipsum fecisse inveniuntur et pro consonante u vocalem brevem accepisse”
(Pmai 1,16).
“unde Aeolis loco, ut diximus, aspirationis digamma ponentes in dictionibus ab incipientibus,
solent loco digamma scribere, iudicantes debere praeponi digamma quasi vocali: sed rursus
quasi consonanti digamma in eadem syllaba praeponere recusantes, commutabant id in ,
‘ ’, ‘ ’ dicentes” (Pmai 1,19).
“est tamen quando idem Aeolis inveniuntur pro duplici quoque consonante digamma posuisse,
ut: « »” (Pmai 1,15).
{IN PROSODIA ETC. per figuram}
“Sunt etiam in consonantibus longae, ut puta duplices x et z: sicut enim longae vocales, sic
hae quoque longam faciunt syllabam” (Pmai 1,10).
“illud quoque non est praetermittendum, quod tribus consonantibus sequentibus potest fieri
communis syllaba, quando in principio syllabae sequentis post vocalem correptam s et muta et
post eam liquida sequatur, quippe cum s in metro subtrahi more soleat veteri, ut Horatius
sermonum libro primo: «Linquimus, insani ridentes praemia scribae»” (Pmai 2,52).
“s enim in metro saepe vim consonantis amittit” (Pmai 1,42).
CONSTO-ARE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: Ingenere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
230
“Huius tamen operis te hortatorem sortitus iudicem quoque facio, Iuliane consul ac patricie, cui
summos dignitatis gradus summa adquisivit in omni studio ingenii claritudo, non tantum
accipiens ab excelsis gradibus honorum pretii, quantum illis decoris addens tui, cuius mentem
tam Homeri credo quam Virgilii anima constare” (Pmai 1,2).
“sed est obiciendum ad hoc, quod cera et stuppa non ex eadem constat materia, ex qua tabulae
et trabes, coniunctiones autem et praepositiones et similia ex eadem sunt materia, ex qua et
nomen et verbum constat, hoc est literis et syllabis et accentibus et intellectu” (Pmai 11,551).
“nam si aer corpus est, et vox, quae ex aere icto constat, corpus esse ostenditur, quippe
cum et tangit aurem et tripertito dividitur, quod est suum corporis, hoc est in
altitudinem, latitudinem, longitudinem, unde ex omni quoque parte potest audiri” (Pmai
1,6).
“unde est dicendum, quod, si non sit nomen et verbum, nec alia pars orationis constare poterit”
(Pmai 11,551).
“alia a materia, ex qua constant, ut ‘humanus’, ‘terrenus’; alia a fortuna, ut ‘libertinus’,
‘egenus’” (Pmai 2,76).
“alia autem sunt eiusdem derivationis, quae ex materia principalium constare significantur, ut
‘ferreus’, ferro factus, similiter ‘aureus’, ‘argenteus’, ‘marmoreus’” (Pmai 2,69).
“duo autem nominativi per se, ubi et actio et passio ostenditur, coniungi non possunt, sed
obliquus et nominativus, nec solum in reciprocis, sed etiam in illis, quae in transitione habent
alteram personam. non igitur ‘sui’ nominativus potest constare” (Pmai 13,19).
“sed quod ex maxima parte, ‘syllabas’ nominamus, non quod omnes comprehensione literarum
constant, sed quod pleraeque: sic ergo etiam casus ab aliqua notabiliore significatione sunt
nominati” (Pmai 5,186).
“Secundus de syllaba: quid sit syllaba, quot literis constare potest et quo ordine et quo sono,
de accidentibus singulis syllabis” (Pmai 1,3).
“Et sciendum, quod syllabae, quae ex singulis constant literis, non plures sunt quam ipsae
vocales, ex quibus fiunt, quae autem ex amplioribus literis, paene innumerabiles” (Pmai 2,44).
“quae singularum literarum sunt syllabae ex vocalibus, ut dictum est, constant, ut ‘a’, ‘e’, quae
autem ex duabus constant, vel a vocalibus fiunt et invenitur diphthongus, ut ‘au’, ‘oe’, vel a
vocali consonante antecedente vel sequente: antecedente, ut ‘da’, sequente, ut ‘ad’” (Pmai
2,44).
“cum enim dicimus non posse constare in eadem syllaba r ante p, non de literis dicimus, sed
de pronuntiatione earum: nam quantum ad scripturam possunt coniungi, non tamen etiam
enuntiari, nisi postposita r” (Pmai 1,7).
“Litera est pars minima vocis compositae, hoc est quae constat compositione literarum,
minima autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae — ad hanc enim etiam
productae vocales brevissimae partes inveniuntur — vel quod omnium est brevissimum eorum,
quae dividi possunt, id quod dividi non potest” (Pmai 1,6).
231
CONSTRVO-ERE >> CONSTRVCTIO-ONIS
A) {Gr. [1. synartáô; 2. syntássô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 359, 369]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv:
constructus, construo).
C.1) {[1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]}.
C.2) {[≈ coniungo, conecto]; [>< compono, struo]}.
D)
E:)
(0) In genere:
(1.0) CONSTRVCTIONES (in genere):
“Dictio est pars minima orationis constructae, id est in ordine compositae: pars autem,
quantum ad totum intellegendum, id est ad totius sensus intellectum” (Pmai 2,53).
CONSTRVO-ERE >> CONSTRVCTIO-ONIS
A) {Gr. [1. sýntaxis; 2. sýnthesis]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 367, 369]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- II/1.1: CONSTRVCTIONES (constructio); /1.2: CONSTRVCTIONES (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ compositio, dispositio, ordinatio]}.
D) Job (1893: 148-149); Percival (1963: 272-273); Glück (1967: 166-169); Michael (1970:
122-143); Charpin (1977: 178sqq.); Kneepkens (1980; 1990); Pinborg (1980); Robins (1980);
Martínez Gázquez (1984); Baratin (1989: 17-166); Hunt (1980); Dinneen (1990); Lepschy
([1990] 1994: II,78, 239-242,n. 223, 244,n. 234, 284-286, 299, 305); Libera (1990: 219-222);
Percival (1990: 272-299); Sirridge (1990); Luhtala (1993: 165-166); Colombat (2001: 305);
Swiggers & Wouters (2003: 25-26); Garcea (2009); Flobert (2009); Lardet (2009: 593-594);
Marguin-Hamon (2009); Groupe Ars (2010: 63,n. 1, 241,n. 299); Lallot (2012: passim).
E:)
(0) In genere:
(1.1) CONSTRVCTIONES (constructio):
232
“et activa quidem plerumque accusativum sequuntur, passiva vero ablativum vel dativum
figurate, genetivum vero admodum pauca. sed de his, si deus annuerit, cum de dispositione vel
constructione partium orationis scripserimus, id est , exponere latius
conabimur” (Pmai 11,550).
“Septimusdecimus et octavusdecimus de constructione sive ordinatione partium orationis inter
se” (Pmai 1,4).
“sed tamen quia nobis agentibus, id est sentientibus et aliquid facientibus, et oculi vident et
aures audiunt et tactus corpori evenit, non irrationabiliter activorum et vocem et
constructionem habuerunt” (Pmai 8,373).
“hac autem utimur constructione, quando consequentiam aliquam rerum, quae verbo
demonstrantur, ad eas res, quae participio significantur, ostendere volumus. quid est enim
‘Traiano bellante victi sunt Parthi’ nisi quod secuta est victoria Traianum bellantem?” (Pmai
5,190).
“quando vero gerundia sunt, id est loco infiniti cum articulo iuncti apud Graecos accipiuntur,
nec genera discernunt nec numeros, quod suum est infinitorum verborum, et illum sequuntur
casum, quem et verba, ex quibus nascuntur, ut si dicam ‘intellegendi Homerum causa venio’ et
‘amandi virtutem causa laboro’ et ‘emendi mancipium causa venio’, quamvis rarus sit
huiuscemodi constructionis usus” (Pmai 8,410).
“omnes enim praepositiones locales etiam in temporibus et rebus similem habent
constructionem. quomodo enim dico ‘ad templum’, sic dico ‘ad tempus, ad iustitiam, ad
hominem’” (Pmai 14,54).
“sciendum tamen, quod quidam ‘equidem’ coniunctionem compositam esse existimant ab
‘ego’ et ‘quidem’; sed errant, simplex enim est, et hoc maxime ex ipsa quoque constructione
orationis possumus intellegere” (Pmai 16,103).
“Subiunctivus, cum apud Graecos coniuncta habeat tempora, apud nos divisa habet omnia,
quomodo indicativus. de cuius contextu, cum de constructione orationis tractaverimus, latius
disseremus” (Pmai 8,408).
“quod autem vim praeteriti habet huiuscemodi constructio, ostendunt subiunctiva praeteriti
perfecti, quae similiter proferuntur in passiva declinatione, ut ‘amatus sim sis sit’” (Pmai
8,407).
“et sciendum, quod omnibus modis aliis sociari potest subiunctivus, qui cum diversas habeat
significationes, non ab una earum, sed a constructione nomen accepit, veluti denominativa,
quae diversas habentia significationes generale tamen nomen multarum specierum sibi
defendunt” (Pmai 8,424).
(1.1) CONSTRVCTIONES (per figuram):
“in omnibus autem concidentibus hoc sciendum, quod structura vel ordinatio orationis
dubitationem repellit. nulla enim alia re discernuntur a se tam partes orationis quam accidentia
eis nisi significatione, ad quam et constructio fit” (Pmai 13,4).
233
“alia vero, quae, cum videantur activam habere constructionem [id est ] - nam
genetivo vel dativo vel accusativo casui iunguntur -, tamen passivam vim intrinsecus, id est
non alio agente, videntur habere, ut ‘obliviscor tui’ et ‘te’, ‘misereor tui’ et ‘misereor te’”
(Pmai 8,389).
“inveniuntur tamen etiam nomina loco participiorum in huiuscemodi elocutione posita, ut
Virgilius in VII: «non vobis rege Latino / Divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit», ‘rege
Latino’ pro ‘regnante Latino’, quamvis in huiuscemodi quoque constructionibus subauditur
participium substantivum” (Pmai 5,191).
“inveniuntur tamen pauca etiam ablativum sequentia, ut ‘dignus illa re’, ‘mactus virtute’,
accusativum vero figurate: ‘exosus bella’, ‘praescius futura’; participiorum enim loco videntur
posita illorum constructionem servasse” (Pmai 11,550).
“Graeci autem in huiuscemodi constructione solent pro genetivo participii etiam infinitum
verbum ponere, ut ‘ ’ ‘ ’”
(Pmai 5,191).
“Est quando et nominum terminatio diversorum casuum constructionem adverbialem
suscipiens loco adverbiorum accipitur, ut Virgilius in VI: «nimium vobis Romana propago /
Visa potens superi», ‘nimium’ dixit pro ‘nimis’” (Pmai 15,63).
“‘nihil’ indeclinabile est, quia per apocopen ab eo, quod est ‘nihilum’, prolatum est, sicut etiam
apud Graecos ‘ ’ et ‘ ’ et ‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’ et ‘ ’. quidam tamen
adverbium esse putant, quod nomen esse adiectivum quantitatis ipsa ostendit constructio.
quomodo enim dicimus ‘multum bonum’ // et ‘boni, bonorum’ et ‘nimium lucrum’ et ‘lucri,
lucrorum’, sic ‘nihil malum’ vel ‘mali’ vel ‘malorum’” (Pmai 6,214-215).
CONSVETVDO-INIS
A) {Gr. [1. synêtheia]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 367); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ usus]; [>< analogia, auctoritas, Latinitas, natura, ratio, uetustas]}.
D) Barwick (1922: 184, 204-207); Díaz y Díaz (1951: 42); Lausberg ([1960] 1967: II,20-21);
Rener (1989: 58sqq.); Law (1990); Lepschy ([1990] 1994: II,53, 58); Amsler (1993: 56);
Biville (2003: 228-231; 2011: 188-189, 196); Schironi (2007); Flobert (2009: 338-340); Keller
(2009); Lomanto (2009: 187-193); Baratin (2010: 63); Garcea & Lomanto (2011: 155-157).
E:)
(0.1) In genere:
“Impersonalia quoque omnia vel ab activis vel a neutris derivantur, ut supra diximus, ut ‘amo
amatur’, ‘lego legitur’, ‘sto statur’, ‘misereo’ antique ‘miseret’, similiter ‘placeo placet’. sic
234
antiquissimorum consuetudine a ‘paeniteo paenitet’, a ‘taedeo taedet’, ‘pigeo piget’, ‘pudeo
pudet’, ‘liceo licet’, ‘oporteo oportet’” (Pmai 8,432).
“Nam propria habent species separatim quattuor: praenomen, nomen, cognomen, agnomen.
praenomen est, quod praeponitur nomini vel differentiae causa vel quod tempore, quo Sabinos
Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis praeponebant
nominibus et invicem Sabini Romanorum. et ex illo consuetudo tenuit, ut nemo Romanus sit
absque praenomine” (Pmai 2,57).
“ergo quando corripiunt eam secundum Romanam consuetudinem, accentu quoque Latino
pronuntiatur, ut in his: ‘Itáliă, Phrýgiă, Lýdiă, Sýriă, Tróïă’: haec enim antepaenultimam
habent acutam, quia a finalem corripiunt, quamvis apud Graecos sit producta” (Pmai 7,287).
(0.2) In genere (per figuram):
“Cicero in IIII Tusculanarum: «venientia metuuntur». nec mirum hoc inveniri apud nos in his
verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam passivum eius significationis verbum
accusativo casui coniungitur contra consuetudinem aliorum: dicunt enim ‘ ’
‘ ’” (Pmai 8,391).
“nisi si ipsa in sese faciat, id est proferatur: tunc enim utimur consuetudine
transitivorum, quae significant, ut ‘misereor mei legentis’, ‘praebeo mihi
legenti’, ‘accuso me legentem’, ‘fruor me legente’” (Pmai 11,555).
“Praeterea plurima inveniuntur apud vetustissimos, quae contra consuetudinem vel activam
pro passiva vel passivam pro activa habent terminationem, ut ‘testo’ pro ‘testor’ et ‘opino’ pro
‘opinor’ et ‘cuncto’ pro ‘cunctor’ et ‘convivo’ pro ‘convivor’ et ‘contemplo’ pro ‘contemplor’
et ‘consolo’ pro ‘consolor’ et ‘commoro’ pro ‘commoror’ et ‘auxilio’ pro ‘auxilior’” (Pmai
8,392).
“Sunt quaedam in o terminantia, quae, cum sint activa, pro passivis quoque solent poni, ut
‘lavo’, ‘tondeo’, ‘duro’, ‘calceo’ pro ‘lavor’ et ‘tondeor’ et ‘duror’ et ‘calceor’. sed haec magis
per ellipsin consuetudo proferre tradidit. quod poetae quoque solent facere, ut Virgilius in III
georgicon: «incanaque menta / Cinyphii tondent hirci» pro ‘tondentur’.
“Iuvenalis in I: «Penelopē melius, levius torquetis Arachnē». et hoc vel metaplasmus est
dicendus, qui fit more poetico mutata a longa in e productam, vel potius dativus Graecus pro
ablativo positus, qui quamvis apud Graecos i habeat post , tamen apud Latinos secundum
eorum // consuetudinem scripturam servavit, apud quos i scribi post vocalem et non
pronuntiari solet. hoc et ex aliis possumus conicere, quae quamvis Graece proferantur,
scripturae tamen Latinae rationem servant, ut Virgilius in bucolico: «Orphi Calliopea, Lino
formosus Apollo»” (Pmai 7,290-291).
“et sciendum, quod, quotienscumque ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a
vocalibus incipientibus vel ab his quattuor consonantibus, hoc est c p t s, integra manet, ut
‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’, ‘excutio’, ‘expeto’, ‘extraho’, ‘exsequor’, ‘exspes’,
in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem. illi enim s sequente numquam x
praeponunt, sed k pro ea, ut ‘ ’” (Pmai 1,33).
235
“pro quo Caesar hanc figuram scribi voluit, quod quamvis illi recte visum est, tamen
consuetudo antiqua superavit. adeo autem hoc verum est, quod pro Aeolico digamma u
ponitur: quod sicut illi solebant accipere digamma modo pro consonante simplici” (Pmai 1,15).
“‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’, de quibus in pronomine latius tractatum est.
nec mirum, in hac parte orationis Romanos in fine reponere accentus, quamvis sint disyllabae,
nec non Aeolis contra consuetudinem suam idem facere, cum annititur semper praepositio
sequenti dictioni et quasi una pars cum ea effertur, quamvis per appositionem proferatur, unde
et acutum in gravem convertit” (Pmai 14,27).
CONSVMPTIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“Haec enim quoque, quae a qualitate vel quantitate sumuntur speciali, id est adiectiva,
naturaliter communia sunt multorum: adiectiva autem ideo vocantur, quod aliis appellativis,
quae substantiam significant, vel etiam propriis adici solent ad manifestandam eorum
qualitatem vel quantitatem, quae augeri vel minui sine substantiae consumptione possunt, ut
‘bonum animal’, ‘magnus homo’, ‘sapiens grammaticus’, ‘magnus Homerus’” (Pmai 2,58).
CONTEMPLOR-ARI
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
236
“nomina sunt igitur dicenda, quamvis declinationem pronominum habeant quaedam ex eis. non
enim declinatio, sed vis et significatio uniuscuiusque partis est contemplanda: indifferenter
enim multa et nomina modo pronominum et pronomina modo nominum invenimus declinata”
(Pmai 2,55).
“Praeteriti perfecti multiplices et variae sunt regulae. itaque commodum putavimus primo quae
in eo generalia esse contemplati sumus disserere, postea vero per singulas syllabas tractare de
eo” (Pmai 9,458).
“ergo proprie si quis contempletur vim praeteriti perfecti, non aliam iudicet hoc habere quam
apud Graecos illud, quod vocant” (Pmai 8,416).
“Vnde si velimus cum veritate contemplari, ut diximus, non plus decem et octo literas in
Latino sermone habemus, hoc est sedecim antiquas Graecorum et f et x postea additas, et eas
quoque ab eisdem sumptas” (Pmai 1,12).
CONTEXTVS-VS
A) {Gr. [1. synépeia; 2. synécheia]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 365, 366); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere); /1.1: CONSTRVCTIONES (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ connexio uerborum, contextus sermonis, continuitas]}.
D) Biville (2003: 228); Groupe Ars (2005: 16-17; 2010: 73,n. 19, 123,n. 94).
E:)
(0) In genere:
(1.0) CONSTRVCTIONES (in genere):
“sunt quae numquam apponuntur, ut ‘di, dis, re, se, am, con’. haec enim sex semper in
compositione inveniuntur, quas, quamvis, cum per se poni non possunt, separatae in contextu
orationis ideoque partes orationis dici vera ratione non possunt, tamen, quia vim et
significantiam habent praepositionum et in ipsa compositione semper praepositivae sunt, ideo
praepositionibus connumeraverunt” (Pmai 14,56).
“Subiunctivus, cum apud Graecos coniuncta habeat tempora, apud nos divisa habet omnia,
quomodo indicativus. de cuius contextu, cum de constructione orationis tractaverimus, latius
disseremus” (Pmai 8,408).
(1.1) CONSTRVCTIONES (per figuram):
237
“nec non etiam in contextu diversarum dictionum hoc solet fieri, ut ‘cum nobis’ turpe est itaque
‘nobiscum’ praeposterum profertur” (Pmai 8,372).
CONTINEO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. ] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.: continens).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ comprehendo, includo]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“ex his autem, quas continent, ut ‘vinaria cella’, quae habet vinum, et ‘armamentarium’, in
quo arma posita sunt, sic ‘violarium’, ‘aviarium’, ‘rosarium’, ‘viridiarium’” (Pmai 2,75).
“Primus liber continet de voce et eius speciebus; de litera: quid sit litera, de eius generibus et
speciebus, de singularum potestate, quae in quas transeunt per declinationes vel compositiones
partium orationis” (Pmai 1,3).
“ergo praesens tempus hoc solemus dicere, quod contineat et coniungat quasi puncto aliquo
iuncturam praeteriti temporis et futuri nulla intercisione interveniente, unde stoici // iure hoc
tempus ‘praesens imperfectum’ vocabant, ut dictum est” (Pmai 8,414-415).
(0.1) In genere:
“in praesenti enim et futuro pleraque incerta nobis sunt angustissimaque est eorum cognitio
nobis et dubia plerumque; itaque singulis vocibus per haec duo tempora iure sumus contenti”
(Pmai 8,405).
“nisi enim sit imperfectum, in eo adhuc esse actus intellegi non potest. futurum quoque cum
incertum sit, ut ostendimus, et infinitum, utrum paulo post an multo erit, non potuit discretis
quibusdam finibus declinationis uti. itaque una voce contentum fuit” (Pmai 8,406).
“participium autem iure separatur a verbo, quod et casus habet, quibus caret verbum, et genera
ad similitudinem nominum, nec modos habet, quos continet verbum” (Pmai 2,55).
“K enim et q, quamvis figura et nomine videantur aliquam habere differentiam, cum c tamen
eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent” (Pmai 1,12).
(0.2) In genere (per figuram):
238
“Et quamvis ab indicativis derivantur verbis participia, potestate tamen et vi significationis
omnes continent modos hoc pacto: ‘exponens doce’ pro ‘expone et doce’, ‘utinam exponens
docerem’ pro ‘utinam exponerem et docerem’, ‘cum exponens doceam’ pro ‘cum exponam et
doceam’, ‘exponens docere volo’ pro ‘exponere et docere volo’” (Pmai 11,554).
CONTINGO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“non est supra dicto contrarium: unusquisque enim loquentium conceptionem facit eorum, qui
una secum loquuntur, quippe cum unusquisque pars est totius, qui si velit ceteros indicare
secum loquentes, necessario secundae vel tertiae eos attribuit personae. idque tam in
pronominibus quam in verbis contingit, in quibus et finiuntur personae” (Pmai 12,585).
“‘Aeneas’ Anchisae filius et Silvius ‘Aeneas’, ‘Pyrrhus’ filius Achillis et ‘Pyrrhus’ rex
Epirotarum, ‘Aiax’ Telamonius et ‘Aiax’ Oilei filius. haec enim non naturaliter communia
sunt, quippe nullam qualitatem communem significant, sed casu diversis contigere personis”
(Pmai 5,175).
“cum similiter omne adverbium tam singularibus quam pluralibus verbis adiungitur, etiam
numerale quemcumque numerum significet - ut ‘singillatim circumeo’ et ‘singillatim
circumimus’, ‘pluraliter loquor’ et ‘pluraliter loquimur’, ‘saepissime dico’ et ‘saepissime
dicimus’ -, quod in nulla parte alia numerum possidente potest contingere nisi figurate, ut,
cum sint numeri singularis, plurali addicantur vel, cum sint pluralis, singulari” (Pmai 5,173).
“hoc autem [ideo] dixi, quod u post q vel [post] g posita saepe ante i hoc non facit, quippe
amittens vim suam, ut ‘nequior’, ‘pinguior’, quod nisi fiat, contingit, si in consonantem
transeat i, pares esse syllabas genetivo positivi cum nominativo comparativi vel hiatum
intolerabilem fieri tribus vocalibus per tres syllabas continue positis nulla consonante media, si
dicamus ‘piior’, ‘arduior’” (Pmai 3,87).
“nec solum tamen in declinationibus nominum hoc contingit, sed etiam in accentibus, ut
‘utérque utráque utrúmque’, ‘plerúsque pleráque plerúmque’: femininum enim, quamvis
paenultima brevis sit, accentum tamen in ea habuit acutum, sicut masculinum et neutrum”
(Pmai 5,181).
239
CONTINVO-ARE >> CONTINVATIO-ONIS >> CONTINVVS-A-VM >>
CONTINVATIVVS-A-VM >> CONTINVE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v.[Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“nulla enim syllaba plus duabus potest mutis habere iuxta se positis, nec plus tribus
consonantibus continuare” (Pmai 1,13).
CONTINVO-ARE >> CONTINVATIO-ONIS >> CONTINVVS-A-VM >>
CONTINVATIVVS-A-VM >> CONTINVE
A) {Gr. [1. synápheia]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 359) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Luque Moreno (2006: 165, 288).
E:)
(0.1) In genere:
“et continuationis enim et subcontinuationis et adiunctionis et effectionis per has causa
ostenditur reddi: continuationis, ut ‘si ambulat, movetur’” (Pmai 16,95).
“Continuativae sunt, quae continuationem et consequentiam rerum significant, ut ‘si’, cum
Graecum significat” (Pmai 16,94).
“subcontinuativae vero causam continuationis ostendunt consequentem cum essentia rerum, ut
‘quoniam, quia’, ut ‘quoniam ambulat, movetur’” (Pmai 16,94).
240
CONTINVO-ARE >> CONTINVATIO-ONIS >> CONTINVVS-A-VM >>
CONTINVATIVVS-A-VM >> CONTINVE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“Ex eodem (id est praesenti) nascitur etiam perfectum. si enim ad finem perveniat praesens
inceptum, statim utimur praeterito perfecto; continuo enim scripto ad finem versu dico ‘scripsi
versum’” (Pmai 8,415).
“excipitur alternitatis // causa, quam Graeci vocant, unum ‘pando pandus’, ne,
si ‘pandidus’ dicamus, male sonet alterna d in utraque continua syllaba, quod in multis solent
tam Graeci quam nos evitare” (Pmai 4,136-137).
CONTINVO-ARE >> CONTINVATIO-ONIS >> CONTINVVS-A-VM >>
CONTINVATIVVS-A-VM >> CONTINVE
A) {Gr. [1. synaptikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 358) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (coniunctio); /1.2: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus, affirmatiuus, approbatiuus,
causalis, collectiuus, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus, coniunctiuus,
copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus, effectiuus, electiuus, expletiuus,
finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus, postpositiuus, praesumptiuus,
principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus, subdisiunctiuus, subiunctiuus,
subsequens]}.
D) Jahn (1847: 21, 23, 25-26); Egger (1854: 209); Job (1893: 140, 160); Luscher (1912: 97);
Sancho Royo (1984: 103); Gutiérrez ([1987] 1989: I,91, 227-230, 232, 237, 242, 274, 339);
Baratin (1989: 102-106, 112-114); Colombat (2001: 308); Da Silva (2008: 115); Groupe Ars
(2013: 18, 31-32, 227-229,n. 10).
E:)
241
(0) In genere:
(1.1) PARTES ORATIONIS (coniunctio):
“Species sunt: copulativa, continuativa, subcontinuativa, adiunctiva, causalis, effectiva,
approbativa, disiunctiva, subdisiunctiva, disertiva, ablativa, praesumptiva, adversativa,
abnegativa, collectiva vel rationalis, dubitativa, completiva” (Pmai 16,93).
“Continuativae sunt, quae continuationem et consequentiam rerum significant, ut ‘si’, cum
Graecum significat” (Pmai 16,94).
“et hae quidem [id est continuativae] qualis est ordinatio et natura rerum, cum dubitatione
aliqua essentiam rerum significant” (Pmai 16,94).
“similiter ‘sive, sin, seu’ tam continuativae sunt quam causales. proprie autem continuativae
sunt, quae significant ordinem praecedentis rei ad sequentem, ut ‘si stertit, dormit’ et ‘si
aegrotat, pallet’ et ‘si febri vexatur, calet’” (Pmai 16,94).
(1.2) PARTES ORATIONIS (per figuram):
“Causales igitur, quas alii in una specie posuerunt, Apollonius, pater Herodiani, in quinque
species dividit, quas supra ostendimus, id est continuativas, subcontinuativas, causales,
adiunctivas, effectivas” (Pmai 16,95).
“quidam tamen et has et continuativas // inter species causalium posuerunt, quomodo et
adiunctivas et effectivas, nec irrationabiliter” (Pmai 16,94-95).
CONTINVO-ARE >> CONTINVATIO-ONIS >> CONTINVVS-A-VM >>
CONTINVATIVVS-A-VM >> CONTINVE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: continuus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Gutiérrez (2011).
E:)
(0.1) In genere:
“si in consonantem transeat i, pares esse syllabas genetivo positivi cum nominativo
comparativi vel hiatum intolerabilem fieri tribus vocalibus per tres syllabas continue positis
nulla consonante media, si dicamus ‘piior’, ‘arduior’” (Pmai 3,87).
242
CONTRACTVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: contraho); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“et i quidem, quando post u consonantem loco digamma functam Aeolici ponitur brevis,
sequente d vel m vel r vel t vel x, sonum y Graecae videtur habere, ut ‘video’, ‘vim’, ‘virtus’,
‘vitium’, ‘vix’, u autem, quamvis contractum, eundem tamen [hoc est y] sonum habet, inter q
et e vel i vel ae diphthongum positum, ut ‘que’, ‘quis’, ‘quae’, nec non inter g et easdem
vocales, cum in una syllaba sic invenitur, ut ‘pingue’, ‘sanguis’, ‘linguae’” (Pmai 1,7).
CONTRARIETAS-ATIS >> CONTRARIVS-A-VM >> CONTRA
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“‘Ad’ tam in compositione quam in appositione plerumque proximitatem significat […].
significat etiam contrarietatem, ut ‘ad illum mihi pugna est’, hoc est ‘contra illum’” (Pmai
14,37).
CONTRARIETAS-ATIS >> CONTRARIVS-A-VM >> CONTRA
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).
243
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“ostendo enim, pati me aliquid in ipso actu. cum enim dico ‘audio te’, ostendo, quod vocis tuae
actum patiuntur aures meae; et e contrario ‘audior a te’ dico, cum vox mea agit aliquid in
aures tuas. sed tamen quia nobis agentibus, id est sentientibus et aliquid facientibus, et oculi
vident et aures audiunt et tactus corpori evenit, non irrationabiliter activorum et vocem et
constructionem habuerunt” (Pmai 8,373).
“in e vero correptam ex contrario, quando a praesenti disyllabo praeteritum fit trisyllabum:
‘cădo cĕcidi’, ‘tăngo tĕtigi’” (Pmai 9,460).
(0.1) In genere:
“Vocis autem differentiae sunt quattuor: articulata, inarticulata, literata, illiterata. articulata est,
quae coartata, hoc est copulata cum aliquo sensu mentis eius, qui loquitur, profertur.
inarticulata est contraria, quae a nullo affectu proficiscitur mentis” (Pmai 1,5).
“‘hic’ et ‘haec compos huius compotis’ […]. eius contrarium ‘impos impotis’” (Pmai 6,253).
“Infinitum est interrogativorum contrarium, ut ‘quis’, ‘qualis’, ‘quantus’, ‘quot’, ‘quotus’,
cum in lectione gravi accentu pronuntiantur” (Pmai 2,61).
“et habent significationem contrariam ‘clam’ semperque in appositione inveniuntur, sed
‘coram’ magis ad personas, ‘palam’ ad omnia accipitur” (Pmai 14,52).
“‘Intra’ quoque videtur ab ‘in’ derivatum, velut ab ‘ex: extra’ et a ‘sub: subter’, sic ab ‘in:
inter’ et ‘intra’, et significat ‘ ’, quod est adverbium apud Graecos. Lucanus in V:
«Intra castrorum timuit tentoria ductor». huic contrarium est ‘ ’, id est ‘extra’” (Pmai
14,43).
“‘Super’ et ‘subter’ contrarias habent significationes” (Pmai 14,54).
“Hortativa ‘heia, age’ […]. Remissiva sunt superioribus contraria, ut ‘pedetemptim, paulatim,
sensim’” (Pmai 15,86).
“Non est igitur pronomen: nec articulus vero, cum semper in demonstratione ponitur ‘o’, quae
contraria est relationi, quam articulus significat. deinde articulum Romani non habent. nam
‘idem’, quamvis , quod est articulus praepositivus cum pronomine, significet, apud nos
tamen non ex articulo et pronomine componitur, quemadmodum apud Graecos, sed ex
pronomine et adverbio, ‘is’ et ‘demum’” (Pmai 13,11).
{IN ACCIDENTIBVS}
244
“nam commune et neutrum vocis magis qualitate quam natura dinoscuntur, quae sunt sibi
contraria” (Pmai 5,141).
“H literam non esse ostendimus, sed notam aspirationis, quam Graecorum antiquissimi
similiter ut Latini in versu scribebant: nunc autem diviserunt et dextram eius partem supra
literam ponentes psiles notam habent, quam Remmius Palaemon exilem, Grillius vero ad
Virgilium // de accentibus scribens levem nominat, sinistram autem contrariae aspirationis,
quam Grillius flatilem vocat” (Pmai 1,35-36).
(0.2) In genere (per figuram):
“Et activa quidem semper actum significat et facit ex se passivam absque duobus verbis,
‘metuo’ et ‘metuor’, ‘timeo’ et ‘timeor’; haec enim contrarias vocibus videntur habere
significationes, quamvis etiam ad sensus pertinentia verba, si quis altius consideret, in activis
vocibus passionem et in passivis actionem fieri inveniat, ut ‘audio te’, ‘video te’, ‘tango te’”
(Pmai 8,373).
“sunt etiam quaedam activa voce passivam significationem habentia et ex contrario passiva
voce activam, sicut supra diximus: ‘timeo te, timeor a te’, ‘metuo te, metuor a te’. Lucanus in
V: «Dum metuar semper terraque expecter ab omni»” (Pmai 8,391).
“passivas quoque pro activis vel neutralibus vocibus ex contrario idem antiquissimi
proferebant, ‘careor’ pro ‘careo’ dicentes et ‘obsonor’ pro ‘obsono’ et ‘copulor’ pro ‘copulo’ et
‘caleor’ pro ‘caleo’, quorum auctores apud Caprum legant, qui eos scire desiderant” (Pmai
8,393).
“Quasi ad aliquid dictum est, quod, quamvis habeat aliquid contrarium et quasi semper
adhaerens, tamen non ipso nomine significat etiam illud: neque enim ex illo nominationem
accipit, ut ‘dies’, ‘nox’, ‘dextra’, ‘sinistra’: nam quamvis intereat, non interimit secum etiam
illud, quod ei adhaerere intellegitur” (Pmai 2,60).
“et ex contrario saepe diversa significatio in similibus invenitur vocibus: ‘liber libra’, ‘fiber
fibra’, ‘Helenus Helena’, ‘Tullius Tullia’” (Pmai 8,418).
“non tamen ideo significationem Graecam attendentes debemus ea composita dicere vel quae
ex contrario inveniuntur simplicia apud illos, apud nos composita, ut ‘incestus’
, ‘ineptus’ , ‘superfluus’ , sicut et multa alia. sine dubio igitur
‘o’ adverbium est vocandi et optandi, est etiam interiectio” (Pmai 13,12).
“est quando ad contraria comparatur et minus positivo significat, ut: ‘mare Ponticum dulcius
quam cetera’. hic enim non ad dulcia, sed ad amara facta comparatione ostendit, parvum
aliquid dulcedinis quam cetera habere Ponticum mare” (Pmai 3,92).
“Comparativa, ut ‘magis, minus’. hoc cum adversa qualitate coniunctum contrariae qualitatis
comparativum significat, ut ‘minus prudens’ pro ‘stultior’ et ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’”
(Pmai 15,88).
245
“‘minus’ autem adverbium // est quando cum positivo iunctum contrariae significationis
comparativum demonstrat, ut ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’. Terentius in eunucho: «hoc
nemo fuit / Minus ineptus», pro ‘prudentior’” (Pmai 3,93-94).
“Inveniuntur igitur apud Latinos in praepositionibus tria contraria observationi Graecorum,
quod certae sunt significationis quaedam praepositiones, ut ‘apud, erga, circa, inter’, et quod
quaedam numquam componuntur, ut eae ipsae, quaedam numquam separantur, ut ‘con, re, di,
dis’” (Pmai 14,29).
“et sciendum, quod pro ‘ab’ praepositione au ponitur in his verbis: ‘aufugio’ et ‘aufero’. ex
contrario quoque frequenter solet fieri, ut antecedente a et u loco consonantis sequente, si
abiciatur vocalis posita post eam [id est post a consonantem], au diphthongus fiat u redeunte in
vocalem, ut ‘lavor lautus’, ‘faveo fautor’, ‘avis auceps, augurium, augustus’” (Pmai 1,39).
“in aliis quoque multis adverbiis invenis diversas significationes in una eademque voce,
quomodo etiam ex contrario in diversis vocibus unam significationem, ut ‘quando, olim,
dudum, aliquando, cito, propere, celeriter, actutum’” (Pmai 15,89).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“Velut autem una voce diversas possunt habere significationes tam declinabilia per quosdam
casus quam indeclinabilia per omnes casus, sic e contrario diversis vocibus saepe invenimus
unam eandemque fieri significationem, ut ‘labor’ et ‘labos’, ‘honor’ et ‘honos’, ‘huius cornus’
et ‘corni’, ‘pinus’ et ‘pini’, ‘huius quaestus’ vel ‘quaesti’, ‘ornatus’ vel ‘ornati’, ‘tumultus’ vel
‘tumulti’, ‘Achillis’ vel ‘Achilli’, ‘aulai’ et ‘aulae’, ‘a felice’ vel ‘felici’, ‘deis’ et ‘diis’,
‘sapientium’ et ‘sapientum’, nec solum in nominibus, sed etiam in aliis partibus, ut
‘amaverunt’ vel ‘amavere’, ‘amaveram’ vel ‘amaram’, ‘ei’ vel ‘ii’, ‘eis’ vel ‘iis’, ‘nimium’ et
‘nimis’, ‘satis’ et ‘sat’” (Pmai 5,185).
“quomodo autem quaedam quartae declinationis nomina etiam secundae regula protulisse
superius vetustissimos ostendimus, sic ex contrario, quae debuerunt secundae esse, quasi
quartae est quando declinaverunt, ut ‘hic sibilus huius sibilus’, ‘vadus’, ‘vulgus’, ‘fretus’”
(Pmai 6,264).
“‘neuter neutra neutrum neutrius neutri’. sed in hoc nomine ex contrario aliis, quae simili
forma declinantur, frequentior est usus genetivi in i et dativi in o terminantis in masculino et
neutro, in feminino vero in ‘ae’ diphthongum: ‘hic neuter’ et ‘hoc neutrum huius neutri huic
neutro haec neutra huius’ et ‘huic neutrae’” (Pmai 6,197).
“‘far farris’ solum in r desinens geminavit r, ne, si ‘faris’ dicamus, aliud monstret. similiter
repugnantibus regulis solent quaedam taceri, ut ‘ador’ genetivus in usu frequenti non
invenitur, quia duae contrariae pugnant in eo regulae” (Pmai 8,372).
“non est supra dicto contrarium: unusquisque enim loquentium conceptionem facit eorum, qui
una secum loquuntur, quippe cum unusquisque pars est totius, qui si velit ceteros indicare
secum loquentes, necessario secundae vel tertiae eos attribuit personae” (Pmai 12,585).
“in plurali vero semper masculinum invenitur: non enim incertum tempus videtur significare,
quod plerumque in feminino genere invenimus numeri singularis. ideo autem diximus
‘plerumque’, quod invenitur in usu et pro certo tempore femininum et pro incerto masculinum
246
e contrario. Virgilius in II: «Venit summa dies et ineluctabile tempus / Dardaniae»” (Pmai
5,158).
“neutra quoque // quaedam solebant etiam masculino genere proferre vel ex contrario: ‘hic’ et
‘hoc guttur’, ‘murmur’, ‘globus’, quod etiam ‘hoc glomus’ dicitur ‘glomeris’” (Pmai 5,169-
170).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“ponitur haec eadem litera in Graecis nominibus modo loco diphthongi, ut ‘Musa’ pro
‘ ’, modo pro correpta, ut ‘Homerus’ pro ‘ ’, pro eadem producta, ut ‘fur’ pro
‘ ’, sicut e contrario pro ‘ ’ ‘bōs’, modo pro longa, ut ‘ mus’, modo pro correpta,
‘ purpura’” (Pmai 1,27).
“V quoque multis Italiae populis in usu non erat, sed e contrario o, unde Romanorum quoque
vetustissimi in multis dictionibus loco eius o posuisse inveniuntur, ‘poblicum’ pro ‘publicum’,
quod testatur Papirianus de orthographia, ‘polchrum’ pro ‘pulchrum’, ‘colpam’ pro ‘culpam’
dicentes et ‘Hercolem’ pro ‘Herculem’” (Pmai 1,27).
“apud antiquos frequentissime loco ‘cu’ syllabae ‘quu’ ponebatur et e contrario, ut ‘arquus’,
‘coquus’, ‘oquulus’ pro ‘arcus’, ‘cocus’, ‘oculus’, ‘quum’ pro ‘cum’, ‘quur’ pro ‘cur’” (Pmai
1,36).
“et ex contrario una longa in duas breves saepe solet temporibus // dividi: ‘admittĭĕr’ pro
‘admittī’, ‘fĭĕri’ pro ‘fīri’ vel ‘fīre’, quod magis analogum est, unde Virgilius in IIII georgicon:
«At suffire thymo cerasque recidere inanis / Quis dubitet?»” (Pmai 4,126-127).
CONTRARIETAS-ATIS >> CONTRARIVS-A-VM >> CONTRA
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“participium autem si proferas pro aliquo verbo et adiungas ei verbum, bene sine coniunctione
profers, ut ‘legens disco’ pro ‘lego et disco’ et ‘docente me discis’ pro ‘doceo et discis’. contra
autem nomina diversa, si ad unum referantur, sine coniunctione oportet ea proferre, nisi si
adiectiva geminentur, ut ‘pius Aeneas’, ‘Marcus Tullius Cicero’” (Pmai 11,553).
247
“Sed redeamus ad differentiam coniunctionum et praepositionum. coniunctio praeponitur etiam
carentibus casu per appositionem solam, cum contra praepositio per compositionem dumtaxat
potest illis praeponi” (Pmai 14,25).
“‘meus tuus suus, noster vester, nostras vestras’, et rursus nomina declinationem pronominum,
ut ‘unus unius uni, solus solius soli, totus totius toti, ullus ullius ulli, nullus nullius nulli, alius
alīus alii’, cuius genetivus, quia par est syllabis nominativo, producit semper paenultimam,
cum ‘alterius’ contra, quia duabus vincit syllabis nominativum suum, semper corripit
paenultimam, ‘alter alterĭus alteri’” (Pmai 13,20).
“hoc igitur non servantes [Latini] divisorum quidem utimur declinatione, accentu tamen
compositorum. in omni enim casu sub uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus,
et possumus dicere, per singulos casus ea componi. quod dicentes non videmur contra supra
dictam Graecorum de compagine rationem facere” (Pmai 5,180).
(0.1) In genere (per figuram):
“Cicero in IIII Tusculanarum: «venientia metuuntur». nec mirum hoc inveniri apud nos in his
verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam passivum eius significationis verbum
accusativo casui coniungitur contra consuetudinem aliorum: dicunt enim ‘ ’
‘ ’” (Pmai 8,391).
“Praeterea plurima inveniuntur apud vetustissimos, quae contra consuetudinem vel activam
pro passiva vel passivam pro activa habent terminationem, ut ‘testo’ pro ‘testor’ et ‘opino’ pro
‘opinor’ et ‘cuncto’ pro ‘cunctor’ et ‘convivo’ pro ‘convivor’ et ‘contemplo’ pro ‘contemplor’
et ‘consolo’ pro ‘consolor’ et ‘commoro’ pro ‘commoror’ et ‘auxilio’ pro ‘auxilior’ et ‘auguro’
pro ‘auguror’ et ‘auspico’ pro ‘auspicor’ et ‘commento’ pro ‘commentor’ et ‘crimino’ pro
‘criminor’ et ‘molio’ pro ‘molior’ et ‘digno’ pro ‘dignor’” (Pmai 8,392).
“Cato in V originum: «quod eorum nemo quisquam quicquam mihi ignoturus est»; quidam
tamen contra regulam a praesenti tempore hoc derivatum protulerunt, ‘ignosco ignosciturum’”
(Pmai 10,510).
“‘M.’ vero ‘Tullius’: hic nomen. similiter et in aliis loco cognominis aliorum agnomina vel
contra, ut ‘Cicero’, qui primus ab habitu faciei nominatus est, agnomen hoc habuit, familiae
vero eius cognomen fuit. similiter ‘Caesar’, ‘Scipio’” (Pmai 2,58).
“Sunt quae in compositione elisionem patiuntur, ut ‘con’ sequente vocali: ‘coeo, coarguo,
coarto, cohaereo, coaequo’. contra ‘pro’ sequente // vocali d assumit: ‘prodes, prodest,
proderam, prodesse’” (Pmai 14,29-30).
“et sciendum, quod, quotienscumque ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a
vocalibus incipientibus vel ab his quattuor consonantibus, hoc est c p t s, integra manet, ut
‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’, ‘excutio’, ‘expeto’, ‘extraho’, ‘exsequor’, ‘exspes’,
in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem” (Pmai 1,33).
“praeterea et a tribus et quattuor nascuntur adverbia ‘ter’ et ‘quater’; ‘obiter’ enim compositum
est ab ‘ob’ et ‘iter’; similiter ‘paulisper, tantisper, parumper’ composita sunt. vetustissimi
tamen quaedam contra supra dictam regulam protulerunt” (Pmai 15,77).
248
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“unum apud Latinos invenitur nomen, quod quamvis ex duobus sit nominativis compositum,
non ex utraque parte declinatur, id est ‘alteruter alterutrius’, quod tamen ipsum non absque
ratione non declinatur. nam cum duae contra se pugnant regulae, ut unam servet, necessario
perdidit alteram” (Pmai 5,181).
“haec etiam contra rationem supra dictarum regularum declinantur: ‘puer // pueri’, cuius
femininum ‘puera’ dicebant antiquissimi, unde et ‘puerpera’ dicitur” (Pmai 6,230-231).
“masculina sunt, quae cum sint propria apud Latinos a terminantia, apud Graecos assumunt s,
ut ‘Catilina’, ‘Sulla’, ‘Fimbria’, ‘Aquila’, , , , ; vel
contra apud Graecos in ‘as’ desinentia vel in ‘es’, apud nos in a terminant, ut ,
, , , , , ‘Marsya’, ‘Sosia’, ‘Byrria’, ‘Chaerea’,
‘Turia’, ‘Bagrada’, , , , , , ,
‘poeta’, ‘citharista’, ‘sophista’, ‘Scytha’, ‘Melicerta’, ‘Leptasta’” (Pmai 5,143).
“expellitur a Graecis in desinentibus, cum in Latinam transeunt formam, ut ‘Demipho’,
‘Simo’. ‘leo’, ‘draco’, sicut contra additur Latinis nominibus in o desinentibus apud Graecos,
ut ‘ ’, ‘ ’ pro ‘Cicero’, ‘Cato’” (Pmai 1,31).
“X duplex modo pro cs modo pro gs accipitur, ut ‘apex apicis’, ‘grex gregis’. transit tamen
etiam in u consonantem, ut ‘nix nivis’ nec non in ct, ut ‘nox noctis’, ‘supellex supellectilis’,
sed haec contra regulam declinari videntur” (Pmai 1,33).
“‘haec anŭs huius anus’. nam Terentius contra hanc regulam in heautontimorumeno dixit
‘anuis’ more antiquo: «ipsam offendimus / Mediocriter vestitam veste lugubri, / Eius anuis
causa, opinor, quae erat mortua»” (Pmai 6,286).
“Multa tamen alia quoque contra regulam vitiose et in his et in aliis casibus vetustissimi
protulisse inveniuntur, in quibus non sunt imitandi. ‘ambae’ etiam et ‘duae’, quamvis nulla
simili differentiae causa cogente, similem habent dativum ‘ambabus’, ‘duabus’, quamquam
genetivum ‘ambarum’ et ‘duarum’ faciunt” (Pmai 7,294).
“in huiuscemodi tamen, id est neutris a finitis, quae sunt Graeca, frequenter // invenimus
antiquos dativum et ablativum plurales in ‘is’ productam proferentes contra regulam tertiae
declinationis, quam servant in ceteris casibus supra dictorum nominum, ut Cicero frequenter in
Verrinis ‘toreumatīs’ dicit et ‘peripetasmatīs’ et ‘emblematīs’” (Pmai 7,356-357).
“in Latinis autem dictionibus difficile invenies i longam ante vocalem positam, nisi in
genetivis in ius desinentibus, ut ‘illius’, ‘solius’, ‘ullius’, quae tamen licet et corripere, et in
verbo ‘fiam fias fiat’, quod ipsum quoque contra aliorum eiusdem coniugationis fit regulam
verborum” (Pmai 1,41).
“Vnus ergo ex his plerumque quattuor modis invenitur, qui facit tam verba quam alias partes
orationis esse defectivas. differentiae quoque causa multa solent vel taceri vel contra regulam
proferri, ut ‘fas’ genetivum non habet; nam sive ‘fatis’ seu ‘faris’ vel ‘fassis’ dicamus, aliud
potest significare” (Pmai 8,372).
249
“Fit autem participium mutatione extremae syllabae supra dicti temporis et personae, id est
‘bam’ in ‘ns’, ut ‘amabam amans’, ‘docebam docens’, ‘legebam legens’, ‘faciebam faciens’,
‘muniebam muniens’, exceptis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis verbis, quae contra
aliorum regulam i habent ante ‘bam’ productam - quam tamen antiqui diphthongum scribentes
transmutationem vocalium factam ostendebant: ‘adeibam, queibam’ pro ‘adiebam, quiebam’ -”
(Pmai 11,557).
“sed illud attendamus, quod adeo natura ipsius verbi et participii communis est trium generum,
quod sive vituperationis causa sive figurate licet maribus aptum verbum vel participium
feminis quoque adiungere et contra facere, utputa ‘bona anima futuit illam feminam’ pro
‘bonae animae vir’” (Pmai 11,556).
“nec vitiosam facio orationem, adiungens et feminino et neutro generi hoc verbum et
participium, quod ad mares solos videtur attinere. et contra vituperationis causa possum
dicere, ut Iuvenalis in I: «nubit amicus», et ‘nuptus vir’, et figurate ‘bonus mulieris animus
nubit mihi’ et ‘nuptus est mihi’” (Pmai 11,556).
“Latius igitur tractemus de iis, quae videntur contra vocis formam significare, quod non solum
in verbis, sed in aliis etiam partibus orationis invenitur, ut si dicamus ‘Athenae’, ‘Thebae’ voce
pluralia sunt, significatione singularia, et contra ‘populus’, ‘plebs’ voce singularia sunt,
significatione pluralia, vel ‘Philotium’, ‘Sophronium’, ‘Glycerium’, ‘Dorcium’ voce neutra,
significatione feminina. multa quoque alia huiuscemodi inveniuntur” (Pmai 8,376).
“sunt quaedam singularia voce, intellectu pluralia, quae etiam comprehensiva dicuntur, id est
, ut ‘populus’, ‘exercitus’, ‘legio’; alia contra intellectu singularia, voce pluralia,
ut ‘Athenae’, ‘Thebae’, ‘Mycenae’, ‘Maenala’, ‘Gargara’, ‘Tartara’, ‘Dindyma’, ‘Bactra’”
(Pmai 5,176).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“invenitur tamen etiam ai diphthongus conversa in i longam, interposita similiter u pro
consonante, ut ‘Achīvus’ pro ‘ ’, cum contra soleant Doris ei in ai diphthongum
convertere, ut ‘ ’ pro ‘ ’, et ‘ ’ pro ‘ ’” (Pmai 2,74).
“In vocalibus quoque sunt affines e correpta sive producta cum ei diphthongo, qua veteres
Latini utebantur ubique loco i longae: nunc autem contra pro ea i longam ponimus vel e
productam, ut ‘ Nīlus’, ‘ Calliopēa’” (Pmai 1,24).
“sicut etiam contra pro o au, ut ‘austrum’ pro ‘ostrum’, ‘ausculum’ pro ‘osculum’,
frequentissimeque hoc faciebant antiqui. in u quoque longam transit: ‘fraudo defrūdo’, ‘claudo
inclūdo’” (Pmai 1,39).
“nam post pt vel ct simul iunctas l non invenitur, ut ostendimus, ipsa soni natura prohibente. in
fine vero dictionis contra invenimus primam liquidam, sequentem mutam, postremam s, ut
‘urbs’, ‘stirps’” (Pmai 1,43).
“nam ‘Aenides’ magis contra regulam auctoritate poetica posuit Virgilius, e et a correptas in i
productam convertens vel quasi ab ‘Aeneus’ ‘Aenīdes’, sicut a ‘Peleus’ ‘Pelīdes’, proferens in
nono: «Sit satis, Aenide, telis inpune Numanum / Oppetiisse tuis»” (Pmai 2,66).
250
“excipiuntur tamen haec, quae contra regulam paenultimas vocales pruducunt: ‘Aeclīdes’.
‘Demādes’ per synaeresin pro ‘Demeades’, ‘Codrīdes’, ‘Lycoorgīdes’, ‘Lagīdes’, ‘Belīdes’,
‘Euerīdes’ etiam et ‘Lycomedīdes’, apud Graecos contra regulam paenultimam diphthongum
habent, pro qua nos i longam ponimus” (Pmai 2,67).
“ab eo autem, quod est ‘hoc ador’, genetivus in usu frequenti non est, cuius derivativum o
productum habet contra rationem aliorum, quae ex neutris eiusdem terminationis derivantur.
Virgilius in VII: // «adōrea liba per herbam / Subiciunt epulis»” (Pmai 6,236-237).
“nec mirum, in hac parte orationis Romanos in fine reponere accentus, quamvis sint disyllabae,
nec non Aeolis contra consuetudinem suam idem facere, cum annititur semper praepositio
sequenti dictioni et quasi una pars cum ea effertur, quamvis per appositionem proferatur, unde
et acutum in gravem convertit” (Pmai 14,27).
CONTROVERSIA-AE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“et ea quidem octo pronomina sunt primitiva vel simplicia. derivativa sunt septem: ‘meus’,
‘tuus’, ‘suus’, ‘noster’, ‘vester’, ‘nostras’, ‘vestras’. In his igitur quindecim pronominibus nulla
fit controversia, quin omnes fateantur, ea esse pronomina” (Pmai 12,577).
CONVENIO-IRE >> CONVENIENTER
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Colombat (2001: 308); Negri (2007: 296).
E:)
251
(0.1) In genere:
“Et sciendum, quod, quotiens hoc pronomen reciprocum est, eiusdem personae verbum habet
convenienti casui adiunctum, ut ‘sui meminit, sibi placet’” (Pmai 13,19).
“Adversativae sunt, quae adversum convenienti significant, ut ‘tamen, quamquam, quamvis,
etsi, etiamsi, saltem’ […]. idem in II: «Et magis atque magis, quamquam secreta parentis /
Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, / Clarescunt sonitus», adversum enim
convenienti significat” (Pmai 16,99).
“hic quoque naturale vinculum generis possidet et nascitur quidem a nominativo, generat
autem omnes obliquos sequentes; dativus, qui magis amicis convenit, tertium” (Pmai 5,186).
“similiter ‘praepĕs’, qui et quae in altum volat, ‘terĕs’ quoque rotundus et rotunda, ‘comĕs’ a
comitando, quod tam ad mares quam ad feminas pertinet, et omnia similiter utrique generi
convenientia: ‘divĕs’, ‘superstĕs’, ‘quadrupĕs’, ‘inquiĕs’, ‘sospĕs’ etiam et ‘hospĕs’” (Pmai
5,156).
CONVENIO-IRE >> CONVENIENTER
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: convenio); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ incongrue]}.
D) Gutiérrez (2011).
E:)
(0.1) In genere:
“Sunt igitur quaedam adverbia, quae omnibus convenienter sociantur temporibus, ut ‘sapienter
dico, sapienter dicebam, sapienter dixi, sapienter dixeram, sapienter dicam; recte facio, recte
faciebam, recte feci, recte feceram, recte faciam’” (Pmai 15,60).
CONVERTO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [>< muto]}.
252
D) Groupe Ars (2010: 75,n. 25).
E:)
(0.1) In genere:
“proprie autem continuativae sunt, quae significant ordinem praecedentis rei ad sequentem, ut
‘si stertit, dormit’ et ‘si aegrotat, pallet’ et ‘si febri vexatur, calet’. non enim converso ordine in
his consequentiam sententiae servat oratio: non enim qui dormit omnimodo stertit, quomodo
qui stertit omnimodo dormit, nec qui pallet omnimodo aegrotat, quomodo qui aegrotat
omnimodo pallet, nec qui calet omnimodo et febri vexatur” (Pmai 16,94).
“In ‘lui’ vero desinentia ‘ui’ in ‘tus’ convertunt in participio, ut ‘colo colui cultus’, ‘occulo
occului occultus’, ‘consulo consului consultus’, ‘alo alui altus’ et ‘alitus’” (Pmai 11,571).
“quae vero in praesenti in ‘uo’ desinunt, i extrema praeteriti in ‘tus’ conversa faciunt
participia: ‘polluo pollui pollutus’, ‘acuo acui acutus’, ‘suo sui sutus’, ‘tribuo tribui tributus’”
(Pmai 11,571).
“‘reor’ quoque ‘ratus’ facit participium, ut puto differentiae causa, quia ‘ritus’ aliud significat
et ‘retus’ pro ‘retitus’ dicebant, quomodo ‘saucius’ pro ‘sauciatus’ et ‘lassus’ pro ‘lassatus’ et
‘lacerus’ pro ‘laceratus’ et ‘potus’ pro ‘potatus’; difficile enim invenis e verbi in a converti per
participium sive supinum nisi in supra dictis” (Pmai 10,534).
“passiva vero eiusdem temporis participia fiunt a genetivo participii praesentis temporis ‘tis’
finali in ‘dus’ conversa: ‘amans amantis amandus’, ‘docens docentis docendus’, ‘legens
legentis legendus’, ‘audiens audientis audiendus’, ‘praeteriens praetereuntis praetereundus’,
‘transiens transeuntis transeundus’” (Pmai 11,558).
“quaedam supina in ‘si’ praeteritum terminantia i in ‘um’ convertentia faciunt, sive secundae
seu tertiae sint coniugationis” (Pmai 9,486).
“Omnia autem supra dicta verba ‘deo’ in ‘sum’ convertentia faciunt supina: ‘rideo risum’,
‘ardeo arsum’, ‘video visum’, ‘mordeo morsum’, ‘pendeo pensum’, ‘tondeo tonsum’,
‘respondeo responsum’, ‘audeo ausum’” (Pmai 9,483).
“‘iussi’ vero et ‘mulsi’ et ‘mansi’ et ‘haesi’ secundum praenuntiatam regulam in ‘si’
proferentium praeteritum i in ‘um’ convertentia faciunt supinum: ‘iussi iussum’, ‘mulsi
mulsum’, ‘mansi mansum’, ‘haesi haesum’” (Pmai 9,492).
“alia vero omnia ‘do’ in ‘sum’ convertunt, ut ‘ludo lusum’, ‘rado rasum’, ‘caedo caesum’,
‘defendo defensum’, ‘tundo tunsum’” (Pmai 10,519).
“‘pressi’ vero secundum in ‘si’ terminantium regulam i in ‘um’ convertens facit supinum, ut
‘pressi pressum’” (Pmai 10,528).
“duplicantia vero r ante o in praesenti ‘ro’ in ‘sum’ convertentia faciunt supinum, ut ‘curro
cursum’, ‘verro versum’” (Pmai 10,534).
253
“Supinum vel participiale in ‘um’ desinens omnia primae coniugationis verba, quae in ‘avi’
praeteritum terminant, ‘vi’ in ‘tum’ convertentia faciunt, ut ‘amavi amatum’, ‘oravi oratum’,
‘flavi flatum’” (Pmai 9,472).
“‘nevi’ vero in ‘vi’ terminantium servat regulam, in supino convertens ‘vi’ in ‘tum’, ut ‘nevi
netum’” (Pmai 9,492).
“activa vero plerumque ‘ui’ vocales in i correptam convertentia assumunt ‘tum’, ut ‘habeo
habui habitum’, ‘inhibeo inhibui inhibitum’, ‘praebeo praebui praebitum’, ‘moneo monui
monitum’” (Pmai 9,492).
“excepto ‘dedi’, quia primae est coniugationis, quae numquam in ‘sum’ facit supinum, et ex eo
compositis, quae in tertiam transeunt coniugationem et a paenultimam simplicis supini in i
convertunt, ut ‘do dedi datum’, ‘reddo reddidi redditum’, ‘perdo perdidi perditum’, ‘vendo
vendidi venditum’, ‘credo credidi creditum’, ‘condo condidi conditum’” (Pmai 10,498).
“supinum o in ‘tum’ convertit: ‘fugio fugitum’, ‘confugio confugitum’, ‘perfugio perfugitum’,
‘refugio refugitum’” (Pmai 10,498).
“Alia vero in ‘ui’ divisas praeteritum desinentia ‘ui’ in ‘itum’ convertunt in supino paenultima
correpta: ‘domui domĭtum’, ‘cubui cubĭtum’, ‘sonui sonĭtum’, ‘tonui tonĭtum’” (Pmai 9,473).
“et in ‘ui’ quidem terminantium supina fiunt ‘ui’ in ‘itum’ conversis correpta paenultima,
quomodo in omnibus, quae ex huiusmodi praeteritis nascentia i habent ante ‘tum’, ut ‘vomui
vomĭtum’, ‘gemui gemĭtum’, ‘fremui fremĭtum’, ‘tremui tremĭtum’” (Pmai 10,528).
“alia vero omnia ‘go’ in ‘ctum’ convertunt, ut ‘rego rectum’, ‘iungo iunctum’, ‘tingo tinctum’,
‘lego lectum’, ‘pungo punctum’, ‘ago actum’” (Pmai 10,525).
“Supina ex illis quidem, quae a habent ante ‘cio’, fiunt a praesenti ‘io’ conversa in ‘tum’, ut
‘facio factum’, ‘iacio iactum’” (Pmai 10,497).
“quae vero in ‘xi’ terminant praeteritum secundum praemonstratam regulam, ‘xi’ in ‘ctum’
convertentia faciunt supinum, ‘aspexi aspectum’, ‘illexi illectum’” (Pmai 10,497).
“Supina in ‘ci’ quidem terminantium praeteritum i in ‘tum’ convertunt: ‘vici victum’, ‘convici
convictum’” (Pmai 10,510).
“alia vero supra dictae terminationis verba extremam syllabam praeteriti in ‘ctum’ convertunt,
ut ‘struxi structum’, ‘unxi unctum’, ‘liqui lictum’” (Pmai 10,505).
“ex his composita, quae in praesenti mutant a in i, ut ‘facio inficio’, ‘capio incipio’, et in
supino a in e convertunt, ut ‘factum infectum’, ‘captum inceptum’” (Pmai 10,497).
“supina vero in ‘psi’ quidem terminantium praeteritum ‘si’ in ‘tum’ convertunt, ut ‘scripsi
scriptum’, ‘nupsi nuptum’” (Pmai 15,507).
“haec autem ‘si’ in ‘tum’ convertentia faciunt supina, ut ‘sumo sumpsi sumptum’, ‘promo
prompsi promptum’, ‘demo dempsi demptum’, ‘como compsi comptum’” (Pmai 10,528).
254
“a ‘cano’ tamen composita primitivi servant in supino terminationem; ‘cantum’ enim et
‘succentum’ dicimus, quamvis in ipso verbo a in i convertunt ex eo composita, sed in supino
iterum i in e transferunt: ‘succino succentum’, ‘occino occentum’; ‘tempsi’ vero ‘temptum’
facit, sicut omnia in ‘psi’ per praeteritum exeuntia” (Pmai 10,530).
“vocali vero natura longa antecedente ‘vo’ in ‘xi’ convertitur in praeterito, ‘vīvo vixi’. supinum
i in ‘tum’ convertentia faciunt, v necessario in vocalem redeunte, ‘solvi solutum’, ‘volvi
volutum’” (Pmai 10,506).
“Supina eorum i praeteriti in ‘tum’ convertunt et producunt u paenultimam: ‘acui acūtum’,
‘imbui imbūtum’, ‘indui indūtum’, ‘annui annūtum’, // ‘innui innūtum’, ‘argui argūtum’”
(Pmai 10,504-505).
“et nota, quod omnia extremam vocalem genetivi, si secundae sint, sin tertiae, dativi in e
longam convertentia assumunt ‘la’, quae vero a verbis fiunt secundae coniugationis a secunda
persona abiciunt s et assumunt ‘la’: ‘candeo candes candēla’, ‘suadeo suades Suadēla’” (Pmai
4,120).
“Sunt alia in ‘um’ participiis similia, ut ‘factum’, ‘tectum’, ‘dictum’, ‘visum’, alia quae a
verbis derivantur o in ‘um’ convertentia: ‘regno regnum’, ‘velo velum’, ‘stagno stagnum’,
‘vado vadum’” (Pmai 4,125).
“hoc autem facere solent Latini [id est ei in e longam convertere in paenultima syllaba] ‘us’
pura sequente vel ‘a’ vel ‘um’, ut ‘ [possessivum Graecum] Achillēus’, ‘
Deiopēa’, ‘ gynaecēum’” (Pmai 2,71).
“similiter i ante ‘do’ habentia extremas syllabas secundae vel tertiae personae in i longam
convertunt et accipiunt ‘do’: ‘cupio cupis cupīdo’, ‘libet libīdo’” (Pmai 4,122).
“et sciendum, quod e productam ante ‘do’ habentia, si a nominibus derivantur, extremae
syllabae terminationes in e convertunt et accipiunt ‘do’, ut ‘dulcis dulcēdo’” (Pmai 4,122).
“In ‘elis’ pauca invenio denominativa: ‘fidus fidi fidēlis’, ‘crudus crudi crudēlis’, ‘patruus
patrui patruēlis’, ‘frater fratris fratruēlis’. et nota, quod omnia extremam i genetivi in e
productam mutantia assumpserunt ‘lis’, ‘frater’ vero ‘fratris’ ‘is’ in u conversa assumpsit
‘elis’” (Pmai 4,131).
“unde etiam ‘volo volui’ ‘vultus’ facit, quod nomen est participiale, quomodo ‘colui’ ‘cultus’,
quando quartae est declinationis, quae etiam o verbi in u convertunt” (Pmai 11,571).
“In ‘stus’ a nominibus vel a verbis nascuntur extremam partem convertentibus in ‘stus’ e vel u
antecedentibus, ut ‘honor honestus’, ‘maeror maestus’, ‘modus modestus’, ‘scelus scelestus’,
‘robur robustus’, ‘ango angustus’, ‘augur augustus’” (Pmai 4,140).
“in o desinentia si faciunt diminutiva, convertunt o in ‘un’ et accipiunt ‘culus’ vel ‘cula’, ut
‘tiro tirunculus’ - Iuvenalis in IIII: «Nec frustum caprae subducere nec latus Afrae / Novit avis
noster, tirunculus ac rudis omni / Tempore»” (Pmai 3,108).
255
“In x omnia vel in ‘ns’ supra syllabam vel in t desinentia genetivi extremam terminationem, id
est ‘is’, in u convertunt et accepta ‘lus la lum’ faciunt diminutiva, ut ‘rex regis regulus’,
‘codex codicis codiculus’ et ex // eo ‘codicillus’, ‘haec fornax fornacis fornacula’, ‘fax facis
facula’, ‘cervix cervicis cervicula’, ‘adulescens adulescentis adulescentulus’, ‘caput capitis
capitulum’” (Pmai 3,106-107).
“Secundum supra dictam formam quartae quoque declinationis nomina faciunt diminutivum.
‘us’ enim vel u nominativi in i convertunt correptam et accipiunt ‘culus’ in masculino, in
feminino ‘cula’, in neutro ‘culum’, ut ‘currus currĭculus’” (Pmai 3,106).
“In e productam primitiva non inveni, sed derivativa a nominibus secundae declinationis,
quorum dativus in o desinens in e longam convertitur et facit adverbium, ut ‘huic claro clarē,
optimo optimē, pulchro pulchrē, affabro affabrē’” (Pmai 15,68).
“sed si in ‘ens’ desinat nominativus, ‘is’ genetivi in ‘er’ convertunt, ut ‘sapiens sapientis
sapienter; prudens prudentis prudenter; indulgens indulgentis indulgenter; diligens diligentis
diligenter’” (Pmai 15,76).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Alia vero omnia in ‘us’ desinentia masculina seu feminina conversa ‘us’ in e faciunt
vocativum: ‘hic Priamus o Priame’, ‘pius o pie’, ‘myrtus o myrte’, ‘Cynthius o Cynthie’”
(Pmai 7,305).
“In e correptam Latina sunt neutra, quae e in ‘is’ conversa faciunt genetivum, ut ‘hoc marĕ
huius maris’, ‘hoc monilĕ huius monilis’, ‘hoc mantelĕ huius mantelis’” (Pmai 6,203).
“c quoque antecedente supra dictam servant regulam, id est ‘er’ in ‘ris’ convertunt in
genetivo, si sint communia vel in ‘is’ facientia feminina, ut ‘alacer alacris’, ‘acer acris’” (Pmai
6,229).
“Graeca eiusdem terminationis genetivum Graecum sequuntur ‘os’ finali in ‘is’ conversa:
‘ , Chryseros Chryserotis’; ‘ // , heros herois’; ‘
, Minos Minois’” (Pmai 6,254-255).
“haec enim e ablativi in ‘um’ convertentia faciunt genetivum pluralem: ‘haec hiems ab hieme
hiemum’, ‘princeps a principe principum’, ‘municeps a municipe municipum’, ‘forceps a
forcipe forcipum’, ‘manceps a mancipe mancipum’” (Pmai 7,352).
“nam ‘porrigo’ et ‘corrigo’ et ‘arrigo’ e in i convertentia aptissime servant secundum
proportionem simplicis declinationem” (Pmai 10,523).
“alia vero quacumque litera ante o posita o in ‘is’ convertens facit secundam, ut ‘veho vehis’,
‘ruo ruis’, ‘lego legis’, ‘gero geris’” (Pmai 9,453).
“Secundae vero, quae u loco consonantis ante ‘eo’ habent, producunt paenultimam, quae in
praesenti corripitur, et ‘eo’ in i convertentia una syllaba minuuntur in praeterito perfecto, ut
‘căveo cāvi’, ‘mŏveo mōvi’, ‘păveo pāvi’, ‘vŏveo vōvi’, ‘făveo fāvi’, fŏveo fōvi’” (Pmai
9,465).
256
“In ‘deo’ exeuntia, longa vocali naturaliter antecedente vel ‘ar’ syllaba, ‘deo’ in ‘si’ conversa
faciunt praeteritum perfectum, ut ‘suādeo suasi’, ‘rīdeo risi’, ‘ardeo arsi’” (Pmai 9,481).
“sin autem prima syllaba in ‘deo’ terminatorum post mutam aliquam vel m semivocalem e vel
o correptas habuerit in aliquam liquidam desinentes, duplicatur, sic tamen, ut priori
geminatarum extrema consonans subtrahatur, et sic ‘eo’ in i conversis fit praeteritum
perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’, ‘mŏrdeo momordi’, ‘spŏndeo spopondi’”
(Pmai 9,481).
“et notandum, quod a ‘sedeo’ composita, quamvis in praesenti e in i convertant, in praeterito
tamen eandem e productam servant, ut ‘possideo possēdi’” (Pmai 9,481).
“Alia quoque omnia secundae coniugationis verba, quacumque consonante ante ‘eo’ posita,
‘eo’ in ‘ui’ divisas convertentia faciunt praeteritum perfectum, ut ‘habeo habui’, ‘rubeo rubui’,
‘doceo docui’, ‘arceo arcui’, ‘timeo timui’, ‘iaceo iacui’, ‘teneo tenui’, ‘caneo canui’, ‘candeo
candui’, ‘stupeo stupui’, ‘tepeo tepui’, ‘pareo parui’, ‘careo carui’, ‘horreo horrui’, ‘floreo
florui’, ‘censeo censui’, ‘pateo patui’, ‘liqueo licui’” (Pmai 9,491).
“V loco consonantis ante ‘eo’ habentia ‘eo’ in i conversa faciunt praeteritum et producunt
paenultimam necessario secundum praemonstratam // regulam, ut ‘moveo mōvi’, ‘foveo fōvi’,
‘faveo fāvi’” (Pmai 9,477-478).
“Alia vero omnia in ‘geo’ desinentia ‘eo’ in ‘ui’ divisas mutant in praeterito, ut ‘egeo egui’,
‘indigeo indigui’, ‘rigeo rigui’, ‘vigeo vigui’.
“In ‘geo’ desinentia, l vel r antecedentibus, ‘geo’ in ‘si’ conversa faciunt praeteritum
perfectum, ut ‘indulgeo indulsi’, ‘fulgeo fulsi’, ‘algeo alsi’, ‘urgeo ursi’, ‘turgeo tursi’, ‘tergeo
tersi’” (Pmai 9,485).
“In ‘bo’ desinentia verba vocali longa antecedente ‘b’ in ‘ps’ convertentia faciunt praeteritum
perfectum, ut ‘scrībo scripsi’, ‘nūbo nupsi’” (Pmai 10,506).
“In ‘co’, n antecedente, abiecta n et o in i conversa faciunt praeteritum, paenultima quoque
producta, ut ‘vinco vīci’, ‘convinco convīci’” (Pmai 10,507).
“In ‘do’ desinentia, si paenultimam naturaliter longam habuerint, ‘do’ in ‘si’ convertentia
faciunt praeteritum perfectum, ut ‘lūdo lusi’, ‘rādo rasi’, ‘laedo laesi’, ‘rōdo rosi’, ‘vādo vasi’,
‘evādo evasi’, ‘illīdo illisi’, ‘claudo’ vel ‘clūdo clausi’ vel ‘clusi’” (Pmai 10,514).
“In ‘go’ r antecedente, si non sint a ‘regendo’ composita, ‘go’ in ‘si’ convertentia faciunt
praeteritum perfectum, ut ‘mergo mersi’, ‘spargo sparsi’, ‘tergo tersi’. dicitur tamen et ‘tergeo’.
alia vero in ‘xi’ convertunt ‘go’ praesentis et faciunt supra dictum tempus, ut ‘rego rexi’,
‘cingo cinxi’, ‘ango anxi’, ‘tingo tinxi’, ‘pingo pinxi’” (Pmai 10,523).
“et sciendum, quod, cum a brevis in e productam convertitur, vel disyllabum est tam praesens
quam praeteritum, ut ‘ăgo ēgi’, ‘frăngo frēgi’” (Pmai 9,460).
“In ‘mo’ desinentia, si vocalis longa antecedat, o in ‘psi’ conversa proferunt praeteritum, ut
‘promo prompsi’, ‘demo dempsi’, ‘como compsi’” (Pmai 10,528).
257
“m antecedente ‘no’ in ‘psi’ conversa facit praeteritum perfectum, ut ‘temno tempsi’” (Pmai
10,529).
“e vero brevem paenultimam habentia mutant o in ‘ui’ divisas in praeterito, ut ‘strĕpo strepui’,
‘obstrĕpo obstrepui’; r vero vel l vel e productam ante ‘po’ habentia o in ‘si’ convertentia
faciunt praeteritum, ut ‘scalpo scalpsi’, ‘sculpo sculpsi’, ‘carpo carpsi’, ‘rēpo repsi’, ‘serpo
serpsi’, ‘sarpo sarpsi’” (Pmai 10,531).
“In ‘po’ desinens m antecedente unum invenio ‘rumpo’, quod subtracta m et o in i conversa
facit praeteritum paenultima producta tam in simplici quam in compositis ab eo: ‘rumpo rūpi’,
‘abrumpo abrūpi’, ‘corrumpo corrūpi’” (Pmai 10,531).
“a ‘sero seris’ tamen composita, quando mutant simplicis significationem, per ‘ui’ separatas
proferunt praeteritum o in ‘ui’ conversa” (Pmai 10,532).
“frequentativa enim esse non possunt, cum primae coniugationis non sunt -, haec eadem
secundum Diomeden et Charisium o in i convertentia faciunt praeteritum perfectum: ‘facesso
facessi’, ‘capesso capessi’, ‘viso visi’” (Pmai 19,535).
“In ‘so’ desinentia o in i convertentia assumunt ‘vi’ et faciunt praeteritum perfectum: ‘lacesso
lacessivi’, ‘arcesso arcessivi’” (Pmai 10,534).
“vocali vero natura longa antecedente ‘vo’ in ‘xi’ convertitur in praeterito, ‘vīvo vixi’” (Pmai
10,506).
“In ‘vo’, u loco consonantis posita, in l quidem desinente paenultima, o extremam in i
convertunt et faciunt praeteritum, ut ‘solvo solvi’, ‘volvo volvi’, ‘calvo calvi’” (Pmai 10,506).
“In ‘xo’ duo inveniuntur o in ‘ui’ convertentia in praeterito: ‘texo texui’ et ‘nexo nexis’ vel
‘nexas nexui’” (Pmai 10,538).
“nam non possumus dicere, quod i brevis, quae est in praesenti tempore, convertitur in e
longam in praeterito: hoc enim in nullo invenimus fieri verbo” (Pmai 8,439).
“a vero in e mutatur, ut ‘fallo fefelli’, ‘parco peperci’, ‘tango tetigi’, ‘pango pepigi’, ‘cano
cecini’, ‘cado cecidi’. et vide, quod, si paenultima longa sit, ea quoque servat e, ut ‘parco
pepērci’, ‘fallo fefēlli’, sin brevis, in i convertitur: ‘tetĭgi, pepĭgi, cecĭdi, cecĭni’” (Pmai
9,468).
“et attendendum, quod omnia ea, quae geminant principalem, servant non solum consonantem,
verum etiam vocalem primae syllabae praesentis temporis tam in prima quam in secunda
syllaba, nisi si a sit; ea enim in e convertitur, // ut ‘posco poposci’, ‘tendo tetendi’, ‘pendo
pependi’, ‘curro cucurri’, ‘disco didici’, ‘pungo pupugi’” (Pmai 9,467-468).
“In ‘cio’ igitur desinentia duarum excedentia numerum syllabarum simplicia n antecedente
‘cio’ in ‘xi’ conversa faciunt praeteritum perfectum, ut ‘vincio vinxi’, ‘sancio sanxi’” (Pmai
10,538).
“Alia vero i ante ‘cio’ habentia eandem i in e convertunt et ‘cio’ in ‘xi’, ut ‘aspicio aspexi’,
‘conspicio conspexi’, ‘illicio illexi’, ‘pellicio pellexi’” (Pmai 10,496).
258
“igitur ex eo composita, si principalem syllabam puram nec ex integra praepositione habuerint,
‘io’ in ‘ui’ convertunt in praeterito, ut ‘aperio aperui’, ‘cooperio cooperui’” (Pmai 10,540).
“secunda pluralis a sua singulari fit addita s: ‘amavistis’, ‘docuistis’, ‘dixistis’, ‘comperistis’”
(Pmai 9,458).
“tertia secundum formam supra dictae tertiae coniugationis a prima persona o in ‘unt’
conversa profertur: ‘volo volunt’” (Pmai 9,455).
“In ‘us’ correptam secundae vel quartae declinationis, si sint arborum nomina, feminina sunt,
propria quoque vel appellativa Graeca ‘os’ in ‘us’ // convertentia, quae apud Graecos feminini
sunt generis, ut ‘haec cupressŭs’, ‘myrtŭs’, ‘laurŭs’, ‘cornŭs’, ‘quercŭs’, ‘fagŭs’, ‘pirŭs’,
‘platanŭs’, ‘Scyrŭs’, ‘Berytŭs’, ‘Pylŭs’, ‘Iliŭs’, ‘Arctŭs’” (Pmai 5,161-162).
(0.2) In genere (per figuram):
“excipiuntur differentiae causa tria a longam in ‘au’ convertentia: ‘lāvi lautus’, ‘fāvi fautus’,
‘cāvi cautus’, ne, si ‘latus’, ‘fatus’, ‘catus’ diceremus, alias significationes habere putarentur”
(Pmai 11,569).
“et notandum, quod, cum omnia in ‘si’ terminantia praeteritum, sicut supra docuimus, in ‘sum’
terminant supinum, exceptis quartae coniugationis verbis, haec quoque, quae p vel m ante ‘si’
habuerint, ‘si’ in ‘tum’ convertunt, ut ‘nupsi nuptum’, ‘scalpsi scalptum’, ‘scripsi scriptum’,
‘demsi demptum’, ‘sumsi sumptum’, in quibus etiam p euphoniae causa interponitur, quod
etiam in praeterito quibusdam placuit ascribere” (Pmai 10,507).
“Deponentia in ‘tor’ desinentia nulla antecedente consonante ‘tor’ in ‘sum’ convertunt: ‘utor
usum’, ‘nitor nisum’; invenitur tamen etiam ‘nixum’” (Pmai 10,537).
“nam ‘Aenides’ magis contra regulam auctoritate poetica posuit Virgilius, e et a correptas in i
productam convertens vel quasi ab ‘Aeneus’ ‘Aenīdes’, sicut a ‘Peleus’ ‘Pelīdes’, proferens in
nono: «Sit satis, Aenide, telis inpune Numanum / Oppetiisse tuis»” (Pmai 2,66).
“Cicero pro Sestio: «vepreculis extracta nitedula». excipiuntur ‘mercēs’, cuius ‘is’ genetivi in
‘ula’ conversa facit diminutivum ‘mercēdula’” (Pmai 3,107).
“in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa, ne, si ‘affero’ dicas, ab ‘ad’
et ‘fero’ componi videatur” (Pmai 14,47).
“‘abs’ tam in compositione quam in appositione consonantibus solet praeponi, sed ‘ab’
omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t, ut ‘abduco, affatur’ - nam b
in f est conversa -, ‘aufero’ - in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa,
ne, si ‘affero’ dicas, ab ‘ad’ et ‘fero’ componi videatur -” (Pmai 14,47).
“‘abluo, abnego, arripio’ - in quo b in r convertitur” (Pmai 14,47).
“r quoque sequente plerumque in eam convertitur, ut ‘arripio’, ‘surripio’” (Pmai 2,46).
259
“et sciendum, quod et ‘con’ et ‘in’ tunc mutant n in m, quando b sequitur vel m vel p; tunc vero
convertunt eam in sequentes consonantes, quando l vel r sequitur: ‘combibo, comburo, imbuo;
communis, immunis; compello, impello; colligo, // illido; corripio, irruo, irritus’” (Pmai 14,50-
51).
“in multis tamen invenio r sequente n in r converti, ut ‘corruo’, ‘corrumpo’, et paene
ubicumque ‘con’ praepositio ante dictionem ab r incipientem componitur, hoc idem patitur:
‘corruo’, ‘corrigo’” (Pmai 2,49).
“b autem sequente vel p in m convertitur, l vero vel m, in eas commutatur, ut ‘imbuo’,
‘impius’, ‘combibo’, ‘compitum’, ‘collido’, ‘illudo’, ‘illido’, ‘immunis’, ‘communis’” (Pmai
2,49).
“differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur euphoniae causa” (Pmai 14,56).
“f enim sequente in eam convertitur x, ut ‘efficio’, ‘effundo’, ‘effero’; ceteris vero
consonantibus sequentibus e, non ex, praeponi solet, ut ‘ebibo’, ‘educo’, ‘egero’, ‘eludo’,
‘emineo’, ‘enitor’, ‘eruo’, ‘eveho’” (Pmai 2,51).
“in compositis tamen quibusdam invenio r in l converti, ut ‘intellego’ et ‘pellicio’ pro
‘interlego’ et ‘perlicio’, ‘pellego’ pro ‘perlego’, ‘pelluceo’ pro ‘perluceo’” (Pmai 2,50).
“f etiam sequente in eandem convertitur b vel in u vocalem, ut ‘officio’, ‘offundo’, ‘sufficio’,
‘suffero’, ‘suffio’, similiter ‘aufero’, ‘aufugio’” (Pmai 2,46).
“ut , ; , ; , ; , ;
, . vides enim, in his omnibus praepositiones et mutare in , vel
vel sequentibus, vero vel , in eas convertere ” (Pmai 14,51).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“et pleraque, quae apud Graecos nominativum in terminant, o in u convertunt apud nos, ut
‘ Cyrus’, ‘ spondeus’, ‘ Cyprus’, ‘ pelagus’” (Pmai 1,26).
“notandum tamen, quod ‘meus’, cum secundum regulam vocativum deberet facere ‘o mee’,
euphoniae causa duas e breves in i longam convertit. Terentius in adelphis: «o mi Aeschine, /
O mī germane»” (Pmai 13,11).
“Accusativus fit supra dictae declinationis ‘is’ genetivi modo in ‘em’ modo in ‘im’ conversa,
ut ‘huius solis hunc solem’, ‘huius flaminis hunc flaminem’, ‘huius gregis hunc gregem’,
‘huius regis hunc regem’, ‘huius Tiberis hunc Tiberim’, ‘huius Araris hanc Ararim’, ‘huius vis
hanc vim’, ‘huius turris hanc turrim’” (Pmai 7,327).
“Cato in epistula ad filium: «ex dolore, ex febri, ex siti, ex medicamentis bibendis». non tamen
convertitur regula: non enim in e et in i desinentia etiam accusativum omni modo in ‘em’ et in
‘im’ terminant” (Pmai 7,337).
“sunt autem haec plerumque Graeca vel propria, quae accusativi Graeci n in m convertentia
faciunt accusativum Latinum, ut ‘Tiberis Tiberim’, ‘Fabaris Fabarim’, ‘Thybris Thybrim’,
‘Araris Ararim’” (Pmai 7,327).
260
“convertitur o etiam in i, ‘virgo virginis’” (Pmai 1,26).
“‘nemo’ quoque, sive ex hoc compositum, ut quibusdam videtur, seu non, communis est
generis et similiter o in i convertit in genetivo: ‘neminis’” (Pmai 6,207).
“et sciendum, quod accusativi casus singulares et genetivi plurales m in n convertunt c
consequente: ‘hunc hanc, horunce harunce’” (Pmai 13,6).
“euphoniae tamen causa haec fieri manifestum est, quomodo et ‘quendam’ et ‘quandam’, in
quibus m, quae terminalis est accusativi casus utriusque generis, in n est conversa” (Pmai
8,437).
“tertia vero nascitur a secunda addita t, quod in hoc solo et alio uno invenitur: ‘sum es est’. et
certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si secundum proportionem aliorum verborum
secunda persona s in t convertente tertia proferretur ‘es et’, ut ‘doces docet’, coniunctio, non
verbum esse putaretur” (Pmai 9,457).
“‘Edo’ quoque per syncopam [id est per concisionem] d literae facit secundam personam et per
synaeresim e et i in ‘ei’ diphthongum coacta et ‘ei’ diphthongo in e productam conversa
differentiae causa, ne, si ‘eis’ diceretur, aliud significare putaretur: ‘edo ēs’” (Pmai 9,456).
“A ‘volo’ quoque secundam personam per concisionem l consonantis et mutationem o in e et
adiectionem ‘is’ per diphthongum proferebant antiquissimi: ‘volo veis’ pro ‘volis’, sed ‘ei’
diphthongum in i longam postea converterunt more Boeotio” (Pmai 9,454).
“‘volt’ pro ‘volit’. in hac quoque o in u convertentes ‘vult’ dicimus, quamvis rationabilius sit
‘volt’ dicere, quo magis vetustissimi utuntur” (Pmai 9,455).
“in compositione tamen non geminant principalem syllabam, ut ‘refello refelli’, ‘compello
compuli’. alia quoque eiusdem terminationis o in i convertunt, ut ‘vello velli’, sed et ‘vulsi’
dicitur, ‘percello’ quoque ‘perculi’ et ‘excello’ vel ‘excelleo exculi’ vel, ut alii, ‘excellui’,
quorum simplex in usu non est” (Pmai 10,526).
“tertia autem ex prima singulari nascitur, i finali conversa in e productam et addita ‘runt’ vel
‘re’: ‘amavērunt’ vel ‘amavēre’, ‘docuērunt’ vel ‘docuēre’, ‘dixērunt’ vel ‘dixēre’,
‘comperērunt’ vel ‘comperēre’” (Pmai 9,458).
“‘Cu’ vero ante ‘pio’ habentia o in ‘vi’ convertunt et producunt paenultimam in praeterito, ut
‘cupio cupīvi’ vel ‘cupii’ et ex eo composita, ‘concupio concupīvi’ vel ‘concupii’” (Pmai
10,499).
“Graeca vero tam in ‘as’ quam in alias quascumque syllabas terminantia eadem servant apud
nos genera, quae habent apud Graecos, si eandem servant terminationem etiam apud Latinos,
quam habent apud illos. in multis enim videmus commutatione terminationis genera quoque
esse conversa, ut ‘haec cratera’, ‘haec charta’, ‘haec cera’,
‘haec amphora’, ‘haec panthera’” (Pmai 5,156).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
261
“invenitur tamen etiam ai diphthongus conversa in i longam, interposita similiter u pro
consonante, ut ‘Achīvus’ pro ‘ ’, cum contra soleant Doris ei in ai diphthongum
convertere, ut ‘ ’ pro ‘ ’, et ‘ ’ pro ‘ ’” (Pmai 2,74).
“et quia apud Graecos in multis ei diphthongus ante ‘os’ invenitur, scire debemus, quod solent
Latini eam modo in e longam convertere, ut ‘ Pythagorēus’, ‘
spondēus’, ‘ Alphēus’” (Pmai 2,71).
“inveniuntur tamen quaedam huiuscemodi, in quibus ei diphthongus in i longam convertitur
sequente v loco digamma Aeolici, ut ‘ Argivus’” (Pmai 2,74).
“In masculinis quoque ei pura in e longam convertitur: ‘ Achillēus’, ‘
Alphēus’, ‘ spondēus’” (Pmai 1,41).
“debuit enim i geminari, quia solet plerumque in compositione a in i converti, ut ‘cado incido’,
‘facio inficio’, ‘iacio iniicio, reiicio’, ‘amicus inimicus’, ‘tuba tubicen’” (Pmai 4,126).
“Apparet ergo ex hoc, quod compositio huiuscemodi verborum, quae non eosdem modos
compositionum per omnia servant tempora, per singula separatim fit. nam cum soleat
plerumque compositio a correptam vel in e correptam vel in i convertere per quaecumque
tempora, ut ‘hăbeo inhibeo, hăbebam inhibebam, hăbui inhibui, hăbueram inhibueram, hăbebo
inhibebo’” (Pmai 8,437).
“in compositione vero a supra dictorum supinorum sive participiorum in i convertitur
correptam: ‘satus, insĭtus, obsĭtus’” (Pmai 10,534).
“‘Geta’, ‘Byrrhia’, ‘Phaedria’, ‘Chaerea’, ‘poeta’, ‘sophista’ quoque, ‘Scytha’, ‘citharista’, in
quibus etiam e producta in a correptam convertitur” (Pmai 1,32).
“et Horatius similiter in primo epistularum: «Quid deceat, quid non obliti, Caerĭte cera / Digni,
remigium vitiosum Ithacensis Vlixis”, nisi pro ‘Caerete’, quod est nomen oppidi, e paenultima
in i conversa protulerunt” (Pmai 4,134).
“I correpta modo manet eadem, ut ‘nĭteo nĭtui’; modo producitur, ut ‘vĭdeo vīdi’, ‘cupĭo
cupīvi’; modo in e convertitur vel natura vel positione longam: ‘incĭpio incēpi’, ‘aspĭcio
aspēxi’” (Pmai 9,461).
“sed translatio fuit aspirationis a prima ad postremam syllabam, quomodo ‘ ’,
quod est Ionicum, ‘ ’ pro ‘ ’, ad cuius imitationem Latini pro ‘ ’
‘triumphus’ per transmutationem aspirationis protulerunt; ideo tamen b in p conversa est, quia
b aspirari non potest” (Pmai 8,446).
“et post se tamen c saepe positam in g convertit, ut in numeris: ‘quadringenti’ pro
‘quadrincenti’ a ‘centum’, ‘quingenti’, ‘septingenti’, ‘octingenti’” (Pmai 2,48).
“adeo enim n praeposita facit c in g converti, quod in quibus ea non est numeris servatur c:
‘ducenti’, ‘trecenti’, ‘sescenti’” (Pmai 2,48).
“et saepe tamen m in n, sicut et n in m, converti solet, ut ‘communis, imperator; eundem,
tantundem’” (Pmai 14,39).
262
“ergo si est a ‘pari’, r euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur; quibusdam
tamen a ‘parente’ videtur esse compositum et pro ‘parenticida’ per syncopam et
commutationem t in r factum ‘parricida’” (Pmai 1,26).
“et in aliis enim dictionibus quibusdam solent Aeolis sequentes vel in digamma vel in s
convertere aspirationem: ‘semis’, ‘sex’, ‘septem’” (Pmai 13,16).
“A correpta convertitur in productam, ‘făveo fāvi’, in e correptam ‘părco pepĕrci’, ‘ărmatus
inĕrmis’, productam, ‘făcio fēci’, ‘căpio cēpi’, producta quoque a in e productam invenitur,
‘hālitus anhēlitus’” (Pmai 1,25).
“Accentum habent praepositiones acutum in fine, tam apud Graecos quam apud nos, qui tamen
cum aliis legendo in gravem convertitur, nisi praepostere proferantur, quod Aeolis quoque,
quamvis fugiant in fine acutum, in hac parte solent servare, quos in plerisque secuti in hoc
quoque sequimur” (Pmai 14,27).
“nec mirum, in hac parte orationis Romanos in fine reponere accentus, quamvis sint disyllabae,
nec non Aeolis contra consuetudinem suam idem facere, cum annititur semper praepositio
sequenti dictioni et quasi una pars cum ea effertur, quamvis per appositionem proferatur, unde
et acutum in gravem convertit” (Pmai 14,27).
“tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’, ‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’,
‘útique’; in his enim non solum coniunctio, sed etiam praeposita ei adverbia vim propriae
significationis // convertunt composita” (Pmai 5,181-182).
COPIA-AE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“quid enim impedit, nos quoque aliquid copiae ad opulentiam Latinae conferre eloquentiae et
ad imitationem ‘armo’ et ‘armor armatus’ dicere ‘tunico’ et ‘tunicor tunicatus’, ut ‘roboro’ et
‘roboror roboratus’ et ut ‘aero’ et ‘aeror aeratus’, ‘ferro ferror ferratus’, ‘plumbo plumbor
plumbatus’ et ut ‘vestio’ et ‘vestior vestitus’, ‘togo’ et ‘togor togatus’?” (Pmai 8,442).
“itaque etiam in hoc ostenditur late patens tertiae personae copia, quae omnibus adiungi potest.
quid igitur ‘quod multi simul loquentes dicunt, nos fecimus’? non est supra dicto contrarium:
263
unusquisque enim loquentium conceptionem facit eorum, qui una secum loquuntur, quippe
cum unusquisque pars est totius, qui si velit ceteros indicare secum loquentes, necessario
secundae vel tertiae eos attribuit personae” (Pmai 12,585).
COPVLO-ARE >> COPVLATIVVS-A-VM
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.: copulatus).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]}.
C.2) {[≈ adiungo, coniungo, socio]}.
D) Garcea (2009: 136-137).
E:)
(0.1) In genere:
“praepositionem quoque stoici coniunctioni copulantes praepositivam coniunctionem
vocabant” (Pmai 2,54).
(1.0) CONSTRVCTIONES (in genere):
“Vocis autem differentiae sunt quattuor: articulata, inarticulata, literata, illiterata. articulata est,
quae coartata, hoc est copulata cum aliquo sensu mentis eius, qui loquitur, profertur” (Pmai
1,5).
“postremo quod numquam potest hoc pronomen inveniri (hoc est ‘sui sibi se a se’) sive
reciprocum // sive transitivum, ut non intellegatur actus vel ab ipsa in se vel et ab ipsa in aliam
simul et ab alia in ipsam, nisi possessivis vel adiunctis copuletur; tunc enim agere solum, non
etiam pati significat, ut ‘ille miseratur sui servum’ et ‘sibi similem’ et ‘se sequentem’ et ‘se
ducentem’” (Pmai 13,16-17).
“et ut hoc ipsum plenius absolvam, non copulat praepositio duas casuales dictiones vel duo
adverbia cum uno verbo, ut ‘ego et tu facimus’, ‘doctus et sapiens fuit Cicero’, ‘bene et
splendide loquitur’, vel duo verba cum una casuali vel uno adverbio: ‘vir docet et docetur’,
‘recte scribit et legit’” (Pmai 14,25).
“Copulativa est, quae copulat tam verba quam sensum, ut ‘et, que, ac, atque, quidem, quoque’,
quando pro ‘que’ ponitur, ‘at, ast, sed, autem, vero’, quando pro ‘autem’ accipitur. haec enim
copulant cum confirmatione intellectum” (Pmai 16,93).
“invenitur etiam ‘ne’ pro ‘neque’, quae copulativa est coniunctio; sub una enim abnegatione
copulat res, quomodo et ‘nec’” (Pmai 16,96).
264
“Cum igitur omnia quae sibi coniunguntur in diversis posita personis casualia, sive
disiungantur seu copulentur, eundem servant casum, vocativus hoc solus servare non potest”
(Pmai 13,13).
“‘Ni’ subiunctivo copulatur. Terentius in Andria: «Ni metuam patrem»” (Pmai 15,61).
“nam in aliis casibus infinitae sunt personae et tertiae, nisi quando substantivo vel vocativo
adiunguntur verbo; tunc enim et secundae et primae copulantur personae, ut supra
memoravimus: ‘Priscianus sum, Priscianus vocor’; ‘Virgilius es, Virgilius diceris’” (Pmai
13,22).
COPVLO-ARE >> COPVLATIVVS-A-VM
A) {Gr. [1. symplektikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 353-354); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (coniunctio); /1.2: PARTES ORATIONIS (per
figuram)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ disiunctiuus]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus, affirmatiuus,
approbatiuus, causalis, collectiuus, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus,
coniunctiuus, continuatiuus, disertiuus, distributiuus, dubitatiuus, effectiuus, expletiuus,
finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus, postpositiuus, praesumptiuus,
principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus, subiunctiuus, subsequens]}.
D) Jahn (1847: 23-25); Egger (1854: 209); Job (1893: 135-143, 158, 163); Lambert (1908:
176-177); Barwick (1922: 150); Michael (1970: 103); Sancho Royo (1984: 101); Gutiérrez
([1987] 1989: I,passim; 1988); Baratin (1989: 70, 81-82); Colombat (2001: 308); Basset (2007:
67); Da Silva (2008: 113, 115); Garcea (2009: 136,n. 23, 137,n. 25). Groupe Ars (2013: 131,n.
89).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PARTES ORATIONIS (coniunctio):
“Species sunt: copulativa, continuativa, subcontinuativa, adiunctiva, causalis, effectiva,
approbativa, disiunctiva, subdisiunctiva, disertiva, ablativa, praesumptiva, adversativa,
abnegativa, collectiva vel rationalis, dubitativa, completiva” (Pmai 16,93).
“Copulativa est, quae copulat tam verba quam sensum, ut ‘et, que, ac, atque, quidem, quoque’,
quando pro ‘que’ ponitur, ‘at, ast, sed, autem, vero’, quando pro ‘autem’ accipitur” (Pmai
16,93).
(1.2) PARTES ORATIONIS (per figuram):
265
“‘Cum’ et adverbium potest esse, quando ‘ ’ significat, et praepositio, quando , et
est copulativa, ut ‘cum ducibus pugno, cum imperatore proficiscor, cum amico habito’, et per
solam appositionem invenitur” (Pmai 14,50).
“‘quoque’ quando pro ‘etiam’ vel ‘et’ accipitur, copulativa est, ut Virgilius in VII: «Tu quoque
litoribus nostris, Aeneia nutrix»” (Pmai 16,103).
“Subdisiunctivae sunt, quae voce disiunctivarum utrumque tamen esse significant, vel simul, ut
copulativae, vel discrete. simul, ut Terentius in eunucho: «vel rex semper maximas / Mihi
gratias agebat», pro ‘etiam rex’” (Pmai 16,98).
“sin autem dicam ‘Aeneas quidem pius fuit, Vlixes vero astutus’, pro copulativa accipitur,
quia utriusque rei simul sententiam significat cum substantia” (Pmai 16,102).
“invenitur etiam ‘ne’ pro ‘neque’, quae copulativa est coniunctio” (Pmai 16,96).
“et nota, ‘aut’ quoque et ‘neu’ hic pro copulativis esse coniunctionibus” (Pmai 16,96).
CORPVS-ORIS >> CORPORALIS-E
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere]; [1.- I/1.0: ARTES (in genere)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D) Groupe Ars (2010: 129,n. 103).
E:)
(0.0) In genere:
“ideo autem diximus non plane, quia potest esse aliqua ratio, ut ‘ferae’ dicuntur, quae omni
corpore feruntur, quippe cum quattuor pedibus utantur, ‘fere’ ergo pro ‘iuxta’, quod celeribus
omnia iuxta sunt” (Pmai 15,71).
“sed tamen quia nobis agentibus, id est sentientibus et aliquid facientibus, et oculi vident et
aures audiunt et tactus corpori evenit, non irrationabiliter activorum et vocem et
constructionem habuerunt” (Pmai 8,373).
“Nomen est pars orationis, quae unicuique subiectorum corporum seu // rerum communem vel
propriam qualitatem distribuit” (Pmai 2,56-57).
“sed si, quia compaginem videntur praestare nomini et verbo, non sunt partes orationis
dicendae, ergo nec partes corporis debemus accipere nervos, quia ligant membra et articulos,
quod penitus videtur absurdum” (Pmai 11,552).
266
“et communem quidem corporum qualitatem demonstrat, ut ‘homo’, propriam vero, ut
‘Virgilius’, rerum autem communem, ut ‘disciplina’, ‘ars’, propriam, ut ‘arithmetica
Nicomachi’, ‘grammatica Aristarchi’” (Pmai 2,57).
“sumuntur autem haec a qualitate vel quantitate animi vel corporis vel extrinsecus
accidentium: animi, ut ‘prudens’, ‘magnanimus’; corporis, ut ‘albus’, ‘longus’; extrinsecus
accidentium, ut ‘dives’, ‘felix’” (Pmai 2,60).
“Derivantur igitur comparativa a nominibus adiectivis, quae sumuntur ex accidentibus
substantiae nominum. accidentia autem sunt, quae ex qualitate vel quantitate animi vel
corporis vel extrinsecus forte evenientium trahuntur, quae possunt incrementa vel
diminutiones accipere, per quae comparatio nascitur, sine quibus substantia intellegi potest: ea
vero, nisi prior illa intellegatur, esse non possunt” (Pmai 3,83).
“etiam ‘hic ficus’, vitium corporis, quartae est” (Pmai 6,261).
“literas autem etiam elementorum vocabulo nuncupaverunt ad similitudinem mundi
elementorum: sicut enim illa coeuntia omne perficiunt corpus, sic etiam haec coniuncta
literalem vocem quasi corpus aliquod componunt vel magis vere corpus. nam si aer corpus
est, et vox, quae ex aere icto constat, corpus esse ostenditur, quippe cum et tangit aurem et
tripertito dividitur, quod est suum corporis, hoc est in altitudinem, latitudinem, longitudinem,
unde ex omni quoque parte potest audiri” (Pmai 1,6).
(1.0) ARTES (in genere):
“conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio professionis non indebitam, supra
nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in Latinum transferre sermonem,
collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium
commentariis grammaticorum, quod gratum fore credidi temperamentum, si ex utriusque
linguae moderatoribus elegantiora in unum coeant corpus meo labore faciente, quia nec
vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis
grammaticae possident, cum veteres nostri in erroribus etiam, ut dictum est, Graecos
aequiperantes maximam tamen laudem sunt consecuti” (Pmai 1,2).
CORPVS-ORIS >> CORPORALIS-E
A) {Gr. [1. sômatikós]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genre]; [1.- II/1.1: PARTES ORATIONIS (nomen)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ incorporalis]}.
D) Job (1893: 85, 152); Basset (2007: 62, 65).
E:)
(0.0) In genere:
267
“In ‘sus’ duplicem habent formam: vel enim participialia sunt, id est participiis praeteriti
temporis similia, et res incorporales significant et sunt quartae declinationis, ut ‘usus’, ‘cursus’,
‘lusus’, ‘versus’ - quod ab incorporali re ad corporalem quoque adductum est, quae est in
literis -” (Pmai 4,138).
(1.1) PARTES ORATIONIS (nomen):
“sunt enim quaedam corporalia in appellativis, ut ‘homo’, sunt etiam in propriis, ut
‘Terentius’, alia incorporalia in appellativis, ut ‘virtus’, in propriis, ut ‘Pudicitia’” (Pmai 2,59).
“a testa quoque sive testu ‘testudo’, quod est corporale” (Pmai 4,123).
“et si ante ‘tus’ alia sit sub eadem syllaba consonans, etiam corporalia quartae sunt
declinationis, nisi sint propria vel mobilia, ut ‘hic fluctŭs huius fluctus’, ‘hic caestŭs huius
caestus’, ‘hic rictŭs huius rictus’, ‘hic victŭs huius victus’” (Pmai 6,257).
CORRIGO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.: correctus).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere:
“solacio enim mihi ipse esse possum, qui veterum scriptorum artis grammaticae vitia
corrigere, quamvis audacissime, sed maximis auctoribus Herodiano et Apollonio confisus
ingredior, si quid in meis quoque humani erroris acciderit scriptis, quod sit emendandum”
(Pmai 6,195).
CORRIPIO-ERE >> CORREPTE
A) {Gr. [1. brachýnô; 2. systéllô]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 108, 373); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.:
corripio, correptus).
C.1) {[1.- VI/1.1: PROSODIA (sonus-tempus); /1.2: PROSODIA (per figuram)]}.
C.2) {[≈ breuio, contraho]; [≠ produco]}.
268
D) Job (1893: 50, 56, 156, 163); Luscher (1912: 221); Hunt (1980: 46); Lepschy ([1990] 1994:
II,14, 261,n. 305); Biville (2007: 239); Munzi (2011: 219).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PROSODIA (sonus-tempus):
“sin autem sint primae coniugationis et habeant paenultimam a, mutant eam quoque in i
correptam, ut ‘imperatu imperito’, ‘rogatu // rogito’, ‘volatu volito’” (Pmai 8,429-430).
“praeteriti vero temporis participia, quae in ‘tus’ vel ‘sus’ vel ‘xus’ desinunt, similiter a supino
extremo fiunt, addita s et correpta u” (Pmai 11,558).
“in compositione vero a supra dictorum supinorum sive participiorum in i convertitur
correptam: ‘satus, insĭtus, obsĭtus’” (Pmai 10,534).
“I vero correptam habent ante ‘tus’ omnia, quae praeteritum in ‘ui’ divisas terminant, nisi sint
ex praesentibus in ‘lo’ vel ‘uo’ divisas desinentibus, ut ‘domui domĭtus’, ‘vetui vetĭtus’,
‘attonui attonĭtus’, ‘habui habĭtus’, ‘elicui elicĭtus’, ‘genui genĭtus’, ‘strepui strepĭtus’” (Pmai
11,570).
“ab ‘ivi’ quoque vel ‘ii’ composita et ‘quivi’ vel ‘quii’ corripiunt in participiis i ante ‘tus’, ut
‘adĭtus’, ‘obĭtus’, ‘praeterĭtus’, ‘nequĭtus’” (Pmai 11,569).
“‘cieo cĭtus’ correpta paenultima, ut diximus, facit” (Pmai 10,544).
“ideo autem diximus disyllaba in ‘vi’ desinentia secundae vel tertiae coniugationis in supinis
vel participiis praeteriti corripere paenultimam, quia, sive disyllaba sint quartae, producunt, ut
‘scio scītus’” (Pmai 10,545).
“quomodo autem participia praeteriti temporis et nomina rerum in ‘us’ correptam desinentia
solent ante u vel s vel t vel x habere, sic habent et ista, ut ‘laesum laesu’, ‘morsum morsu’,
‘amatum amatu’, ‘doctum doctu’, ‘captum captu’, ‘fluxum fluxu’, ‘flexum flexu’” (Pmai
8,412).
“illud tamen sciendum, quod in o supina tam corripiunt quam producunt auctores more
verborum sive adverbiorum in o terminantium” (Pmai 8,426).
“activa vero plerumque ‘ui’ vocales in i correptam convertentia assumunt ‘tum’, ut ‘habeo
habui habitum’, ‘inhibeo inhibui inhibitum’, ‘praebeo praebui praebitum’, ‘moneo monui
monitum’” (Pmai 9,492).
“Alia vero in ‘ui’ divisas praeteritum desinentia ‘ui’ in ‘itum’ convertunt in supino paenultima
correpta: ‘domui domĭtum’, ‘cubui cubĭtum’, ‘sonui sonĭtum’, ‘tonui tonĭtum’” (Pmai 9,473).
269
“‘compesco compescui’ et ‘dispesco dispescui’ et ‘posco poposci’ et ‘disco didici’ a praesenti
tempore faciunt supinum mutatione o in i correptam et additione ‘tum’: ‘posco poscĭtum’,
‘compesco compescĭtum’, ‘disco discĭtum’” (Pmai 10,511).
“et in ‘ui’ quidem terminantium supina fiunt ‘ui’ in ‘itum’ conversis correpta paenultima,
quomodo in omnibus, quae ex huiusmodi praeteritis nascentia i habent ante ‘tum’, ut ‘vomui
vomĭtum’, ‘gemui gemĭtum’, ‘fremui fremĭtum’, ‘tremui tremĭtum’” (Pmai 10,528).
“supina in ‘ui’ quidem divisas terminantium praeteritum subtracta u et addita ‘tum’
proferuntur, correpta tamen paenultima, ut ‘posui posĭtum’, ‘genui genĭtum’” (Pmai 10,530).
“‘pono’ quoque, quod antique ‘posivi’, in frequenti autem usu ‘posui’ facit praeteritum,
corripit paenultimam in supino ‘posĭtum’” (Pmai 10,543).
“secundum praeteritum vero debet ‘rŭtum’ dici paenultima correpta. Virgilius in XI: «Nec
mihi cum Teucris ullum post erŭta bellum / Pergama»” (Pmai 10,505).
“deponentia vero in ‘scor’ desinentia, in antepaenultima quidem syllaba a vel i correptas
habentia, in ‘ctum’ faciunt supinum, ut ‘pacĭscor pactum’, ‘proficĭscor profectum’,
‘expergĭscor experrectum’ facit” (Pmai 10,512).
“‘sinor sĭtus’ et ‘desinor desĭtus’ paenultima correpta Cicero pro Cornelio // in I: «coeptum
igitur per eos qui agi volebant, desitum est per hunc qui decessit»” (Pmai 10,544-545).
“et sunt paene omnia huiuscemodi formae nomina verbalia et, si a verbis primae coniugationis
derivantur, a habent longam antepaenultimam, ut ‘causor causaris causābundus’, ‘vito vitas
vitābundus’, sin ab aliis, i correptam, ut ‘ludis ludĭbundus’, ‘furis furĭbundus’, ‘moreris
morĭbundus’” (Pmai 4,137).
“sciendum tamen est, quod pleraque nomina, quae cum verbis sive participiis componuntur, vel
nominativi mutant extremam syllabam in i correptam, - ut ‘arma armĭpotens’, ‘homo
homĭcida’, ‘cornu cornĭger’, ‘stella stellĭger’, ‘arcus arcĭtenens’, ‘fatum fatĭdicus’, ‘aurum
aurĭfex’, // ‘causa causĭdicus’, ‘luctus luctĭficus’, ‘cornu cornĭcen’, ‘tuba tubĭcen’, ‘fides
fidĭcen’” (Pmai 1,25-26).
“unde et derivativum eius ‘adōrea’ o producit, cum ‘marmŏrea’, ‘aequŏrea’ o corripiant”
(Pmai 8,372).
“‘fiscĭna’ corripit paenultimam, quomodo ‘fuscĭna’, cur ergo ‘piscīna’ producit? quia hoc sine
dubio derivatum est a pisce. nam nec ‘fuscĭna’ a fusco nec ‘pagĭna’ a pago nec ‘Mutĭna’ a
muto nec ‘Arimĭnum’ ab Arimo derivata, cum sint primitiva, paenultimam corripuerunt”
(Pmai 2,80).
“similiter faciunt tertiae declinationis nomina sive participia, quae una syllaba vincunt genetivo
nominativum: assumunt enim dativo a, paenultima i ubique, sicut supra dictum est, correpta:
‘neglegens neglegenti neglegentĭa’, ‘prudens prudenti prudentĭa’, ‘misericors misericordi
misericordĭa’, ‘iners inerti inertĭa’, ‘inops inopi inopĭa’, ‘ius iuri iniurĭa’, ‘nomen nomini
ignominĭa’, ‘Caesar Caesari Caesarĭa’” (Pmai 4,119).
270
“alia vero supra dictis casibus assumunt a, paenultima i ubique in his quoque correpta:
‘controversus controversi controversĭa’, ‘ignavus ignavi ignavĭa’, ‘violentus violenti violentĭa’,
‘superbus superbi superbĭa’, ‘modestus modesti modestĭa’” (Pmai 4,119).
“‘tristis tristi tristitia’, i tam paenultima quam antepaenultima ubique correpta” (Pmai 4,119).
“In ‘al’ desinentia denominativa, si primitiva [eorum] paenultimam natura vel positione
habuerint productam, ea quoque longam habent paenultimam: ‘cērvix cervicis cervīcal’,
‘tribūnus tribūnal’, ‘vēctus vectīgal’, ‘lupērcus lupērcal’, sin illa brevem, ea quoque
correptam: ‘tŏrus tŏral’, ‘anĭmus’ vel ‘anĭma anĭmal’” (Pmai 4,123).
“in ‘monium’ etiam inveniuntur derivativa, i correpta antecedente, ut ‘patri patrĭmonium’,
‘matri matrĭmonium’, ‘testi testĭmonium’” (Pmai 4,125).
“et attendendum, quod paenultima in omnibus corripitur, antepaenultima vero, si i habeat,
corripitur: ‘vestĭbŭlum’, ‘prostĭbŭlum’, ‘patĭbŭlum’” (Pmai 4,124).
“In ‘um’ desinentia derivativa sive etiam composita diversas habent formas: quaedam enim
vocalem habent e longam vel i correptam ante ‘um’: e, ut ‘olivētum’, ‘vinētum’, ‘corylētum’,
‘rosētum’, ‘dumētum’, ‘quercētum’, ‘aesculētum’, ‘myrtētum’” (Pmai 4,123).
“et sciendum, quod antepaenultimam productam habent vel correptam, prout sint paenultimae
syllabae praeteriti temporis eorum verborum, ex quibus derivantur: ‘ornāvi’ vel ‘ornātus
ornāmentum’, ‘monui monĭtus monĭmentum’, ‘alui alĭtus alĭmentum’, ‘incrēvi’ vel ‘incrētus
incrēmentum’, ‘munīvi munītus munīmentum’, ‘fulcīvi fulcīmentum’” (Pmai 4,125).
“In ‘en’ correptam a canendo composita masculina sunt, ut ‘cornicĕn’, ‘fidicĕn’, ‘tubicĕn’,
‘tibicĕn’, quorum feminina quae sunt in usu a genetivo figurantur mutata ‘is’ in a: ‘fidicinis
fidicina’, ‘tibicinis tibicina’. alia vero omnia in ‘en’ desinentia correptam neutra sunt, ut ‘hoc
numĕn’, ‘stamĕn’, ‘solamĕn’, ‘semĕn’, cuius nominativum etiam ‘hoc seminium’ antiqui
protulisse inveniuntur” (Pmai 5,148).
“sin a secunda vel tertia, i habent correptam, ut ‘moneo mones monĭmen’, ‘rego regis
regĭmen’, ‘tego tegis tegĭmen’ et per concisionem ‘tegmen’, a ‘specio specis’ vel ‘specie
specĭmen’” (Pmai 4,126).
“et a canendo tamen composita masculina sunt, quae in ‘cen’ desinentia i correptam habent
paenultimam: ‘tubĭcen’, ‘cornĭcen’, ‘fidĭcen’” (Pmai 4,126).
“in ‘tudo’ vero desinentia, si a nominibus veniunt secundae declinationis, non participiis vel
participialibus, genetivo, sin tertiae, dativo assumunt ‘tudo’ i antepaenultima correpta, ut
‘amplus ampli amplĭtudo’, ‘magnus magni magnĭtudo’, ‘firmus firmi firmĭtudo’, ‘longus //
longi longĭtudo’, ‘celsus celsi celsĭtudo’, ‘multus multi multĭtudo’, ‘solus soli solĭtudo’,
‘similis simili similĭtudo’, ‘suavis suavi suavĭtudo’, ‘fortis forti fortĭtudo’” (Pmai 4,122-123).
“In ‘io’ igitur terminantia plerumque a participiis fiunt praeteriti temporis, quorum genetivus
assumpta o et correpta i facit huiuscemodi nomina: ‘oratus orati oratio’, ‘accusatus accusati
accusatio’, ‘status stati statio’, ‘datus dati datio’, ‘nexus nexi nexio’, ‘abolitus aboliti abolitio’,
// ‘auctus aucti auctio’, ‘lectus lecti lectio’, ‘perfectus perfecti perfectio’, ‘munitus muniti
munitio’, ‘haustus hausti haustio’” (Pmai 4,121-122).
271
“In ‘ar’ desinentia derivativa si consonantem habeant ante ‘ar’, paenultima syllaba producitur,
sin vocalem, corripitur, ut ‘caesus Caēsar’, ‘lacus lacūnar’, ‘lupa lupānar’, ‘laqueus’ autem
‘laquĕar’” (Pmai 4,127).
“In ‘as’ pleraque denominativa sunt, quorum primitiva, si sint secundae declinationis, genetivo,
sin tertiae, dativo assumunt ‘tas’, i paenultima // ubique correpta: ‘probus probi probĭtas’,
‘novus novi novĭtas’, ‘bonus boni bonĭtas’, ‘mendicus mendici mendicĭtas’, ‘asper asperi
asperĭtas’, ‘prosper’ vel ‘prosperus prosperi prosperĭtas’, ‘integer integri integrĭtas’, ‘sincerus
sinceri sincerĭtas’, ‘sedulus seduli sedulĭtas’, ‘timidus timidi timidĭtas’” (Pmai 4,127-128).
“In ‘es’ correptam pauca inveniuntur denominativa: ‘equus equĕs’, ‘pes pedĕs’, et verbalia:
‘tego tegĕs’, ‘mergo mergĕs’” (Pmai 4,130).
“‘es’ correptam: ‘pes pedĕs’, ‘equus equĕs’, ‘tego tegĕs’” (Pmai 4,118).
“nec mirum, cum verbum quoque ‘stăbulo stăbulas’ eandem corripuit syllabam et ‘stăbilis’ et
‘stătus’ et quaecumque a verbo ‘sto stas’ derivata fuerint” (Pmai 4,124).
“cetera quoque omnia i paenultimam corripiunt et, si sint a verbis primae coniugationis, a
longam habent antepaenultimam, ut ‘amo amas amābilis’, ‘penetro penetras penetrābilis’, ‘paro
paras parābilis’, ‘praedico praedicas praedicābilis’, ‘lacrimo lacrimas lacrimābilis’, ‘quasso
quassas quassābilis’, ‘laudo laudas laudābilis’, ‘tracto tractas tractābilis’, ‘aequo aequas
aequābilis’, ‘miror miraris mirābilis’” (Pmai 4,132).
“quae vero a verbis secundae vel tertiae vel quartae coniugationis nascuntur, si habeant
antepaenultimam i, eam quoque corripiunt: ‘doceo docĭbilis’, ‘credo credĭbilis’, ‘utor [utilis]
utĭbilis’, ‘sentio [sensi] sensĭbilis’, ‘audio audĭbilis’” (Pmai 4,132).
“nam in ‘ilis’ desinentia verbalia sive participialia corripiunt eandem i paenultimam: ‘fero
fertĭlis’, ‘utor utĭlis’, ‘futio (ex quo compositum effutio) futĭlis’, ‘volo volatĭlis’, ‘textus
textĭlis’, ‘altus’ vel ‘alitus altĭlis’, ‘fictus fictĭlis’” (Pmai 4,131).
“Vna quae servat consonantem, ex qua ultima vel paenultima primitivi incipit syllaba - sed
tunc paenultima, si non intercedat consonans inter ultimae et paenultimae syllabae vocales -, et
reliquam eiusdem syllabae vel syllabarum partem mutat in i correptam et assumit ‘dus’, ut
‘herba herbĭdus’, ‘turba turbĭdus’, ‘uva uvĭdus’, ‘vivo vivĭdus’, ‘rabies rabĭdus’, ‘tumeo
tumĭdus’, ‘timeo timĭdus’, ‘areo arĭdus’, ‘squaleo squalĭdus’, ‘ferveo fervĭdus’, ‘invideo
invĭdus’, ‘frigeo frigĭdus’, ‘valeo valĭdus’” (Pmai 4,136).
“In ‘us’ quoque puram desinunt possessiva tam Graeca quam Latina antecedente e correpta et
producta, i correpta, o producta, ae vel oe diphthongo: e brevi, ut ‘Caesarĕus’, ‘Romulĕus’,
‘ferrĕus’, ‘aurĕus’, ‘argentĕus’, ‘vitrĕus’, ‘lignĕus’, ‘marmorĕus’, ‘ilignĕus’” (Pmai 2,70).
“Est autem quando abiectione i e correptam ponunt ante ‘us’, ut ‘Hectorĕus’, ‘Agenorĕus’”
(Pmai 2,73).
“illa enim assumunt, si sint nomina ex quibus derivantur vel participia secundae declinationis,
genetivo, sin tertiae sint, dativo ‘cius’, i tamen tam paenultima quam antepaenultima correpta,
ut ‘advectus advecti advectĭcĭus’, ‘commendatus commendati commendatĭcĭus’, ‘faber fabri
272
Fabrĭcĭus’, ‘pigneratus pignerati pigneratĭcĭus’, ‘tribunus tribuni tribunĭcĭus’, ‘pater patri
patrĭcĭus’, ‘aedilis aedili aedilĭcĭus’, ‘gentilis gentili gentilĭcĭus’” (Pmai 4,135).
“In ‘ex’ correptam similiter a verbis: ‘lateo lates latĕx’, ‘verto vertis vertĕx’, ‘vomo vomis
vomĕx’” (Pmai 4,140).
“In ‘is’ vero vel in e desinentia omnia vel in ‘ns’ monosyllaba vel in ‘rs’ dativo corripientia i
assumunt supra dictas syllabas et faciunt diminutivum, ut ‘ignis [igni] igniculus’, ‘testis [testi]
testiculus’, ‘navis [navi] navicula’, ‘cutis [cuti] cuticula’, ‘avis [avi] avicula’, ‘clavis [clavi]
clavicula’, ‘rete [reti] reticulum’, ‘fons [fonti] fonticulus’, ‘mons [monti] monticulus’, ‘pons
[ponti] ponticulus’, ‘lens [lenti] lenticula’, ‘pars [parti] particula’, ‘dulcis [dulci] dulciculus’ et
‘dulcicula dulciculum’, ‘securis [securi] securicula’” (Pmai 3,105).
“Secundum supra dictam formam quartae quoque declinationis nomina faciunt diminutivum.
‘us’ enim vel u nominativi in i convertunt correptam et accipiunt ‘culus’ in masculino, in
feminino ‘cula’, in neutro ‘culum’, ut ‘currus currĭculus’ - dicitur tamen et ‘hoc curriculum’ -,
‘versus versĭculus’, ‘artus artĭculus’, ‘fluctus fluctĭculus’, ‘anus anĭcula’, ‘cornu cornĭculum’,
‘genu genĭculum’” (Pmai 3,106).
“Sunt igitur quae comparari possunt nomina vel secundae vel tertiae declinationis. et si sint
secundae, mobilia sunt, id est, in a faciunt feminina et in ‘um’ neutra et vel in ‘er’ vel in ‘us’
desinunt et assumentia genetivo ‘or’ faciunt comparativa, correpta tamen paenultima i, ut
‘tener [teneri] tenerĭor’, ‘niger [nigri] nigrĭor’, ‘clarus [clari] clarĭor’, ‘doctus [docti] doctĭor’”
(Pmai 3,86).
“‘rs’, x, communia vel trium generum, et assumunt ‘or’ dativo correpta i paenultima et faciunt
comparativum, ut ‘hic’ et ‘haec fortis’ et ‘hoc forte, huic forti, hic’ et ‘haec fortior’ et ‘hoc
fortius’” (Pmai 3,89).
“In ‘remus’ - quae sola forma e habuit longam in paenultima, cum omnis forma superlativi i
correptam habeat ante ‘mus’, ut ‘pulcherrĭmus’, ‘doctissĭmus’, ‘sapientissĭmus’, ‘maxĭmus’,
‘ultĭmus’” (Pmai 3,9).
“In e correptam vel primitiva sunt, ut ‘ponĕ, paenĕ’” (Pmai 15,67).
“sunt etiam composita in e correptam desinentia adverbia, ut supra dicta ‘exindĕ, perindĕ’ et
‘punio impunĕ’. Virgilius in II georgicon: «Et saepe alterius ramos inpunĕ videmus / Vertere in
alterius»” (Pmai 15,68).
“vel magis a Graeco , id est ‘abunde’, unde et corripitur ‘fa’” (Pmai 15,75).
“sed hoc quidam ab adverbio ‘procul’ compositum affirmant, unde et corripitur et omnia
similiter ‘pro’ correptam habentia, ut ‘prŏfatur, prŏtervus’” (Pmai 14,49).
“alia vero assumunt dativo ‘ter’ paenultima correpta, ut ‘fortis forti fortĭter, utilis utili utilĭter,
felix felici felicĭter, audax audaci audacĭter’” (Pmai 15,76).
“et videntur a ‘pridem’ adverbio nasci, quod abiecta ‘dem’ accipit ‘or’ et facit comparativum
‘prior’, sed i corripuit, quia in nulla comparativo i ante ‘or’ produci potest” (Pmai 3,91).
273
“In ‘is’ correptam ‘nimĭs’, quod etiam ‘nimium’ dicimus” (Pmai 15,77).
“In ‘us’ correptam ‘penitŭs, rursŭs’ et ‘rursum’, ‘prorsŭs’ et ‘prorsum, secŭs, caelitŭs’ a caelo,
‘stirpitŭs’ a stirpe, ‘funditŭs’ a fundo” (Pmai 15,78).
“inveniuntur quaedam in ‘tinus’ paenultimam corripientia, sed quae a primitivis non habent t,
ut ‘diu diutinus’, ‘cras crastinus’, ‘horno hornotinus’, ‘prius’ vel ‘priscus’ ‘pristinus’” (Pmai
2,80).
“Dubitativae sunt, quae dubitationem significant, ut ‘an, ne’ correpta, ‘necne’, ut Virgilius in
III Aeneidos: «Eloquar an sileam? gemitus lacrimabilis imo»” (Pmai 16,101).
{IN ACCIDENTIBVS}
“Feminina eiusdem terminationis correptae, si sint arborum nomina, secundae erunt
declinationis, ut ‘haec ornŭs huius orni’, ‘haec fagŭs fagi’, ‘haec pirŭs piri’, ‘haec cupressŭs
cupressi’” (Pmai 6,267).
“oportet tamen scire, quod in femininis a terminantibus Graecis, etiam si producta sit apud illos
a finalis, plerumque corripiunt eam Latini: omnis enim nominativus Latinus a terminalem
corripit” (Pmai 7,286).
“Hoc etiam sciendum, quod omnis nominativus in a desinens corripitur, quamvis sit apud
Graecos productus, ut ‘Lydiă’, ‘Syriă’, ‘Phrygiă’, ‘Italiă’, ‘Hispaniă’” (Pmai 6,202).
“In ‘er’ correptam desinentia s et t antecedentibus, nisi sint possessiva, quorum in ‘is’
desinunt feminina, ‘er’ in ‘ri’ mutant et faciunt genetivum, ut ‘hic Austĕr Austri’, ‘hic oleastĕr
oleastri’, ‘hic apiastĕr apiastri’” (Pmai 6,223).
“Tertia declinatio terminationes habet nominativi septuaginta octo vel paulo plus. desinit enim
in ‘a’ correptam et in ‘e’ correptam, in ‘o’ correptam, in ‘o’ productam, in ‘al’ correptam,
in ‘el’ correptam, in ‘el’ productam, in ‘il’ correptam, in ‘ol’ productam, in ‘ul’ brevem, in
‘an’ productam, in ‘en’ correptam, in ‘en’ productam, in ‘in’ productam, in ‘on’ productam, in
‘ar’ correptam, in ‘ar’ productam, in ‘er’ correptam, in ‘er’ productam, in ‘ir’ correptam, in
‘or’ correptam, in ‘ur’ correptam, in ‘ur’ productam, in ‘as’ correptam, in ‘as’ productam, in
‘es’ correptam, in ‘es’ productam, in ‘is’ correptam, in ‘is’ productam, in ‘os’ correptam, in
‘os’ productam, in ‘us’ correptam, in ‘us’ productam, in ‘ys’, in ‘aes’, in ‘aus’, in ‘ans’, in
‘ens’, in ‘ons’, in ‘uns’, in ‘yns’, in ‘ars’, in ‘ers’, in ‘ors’, in ‘urs’, in ‘uls’, in ‘ems’, in ‘abs’,
in ‘ebs’ correptam, in ‘ebs’ productam, in ‘obs’, in ‘ybs’, in ‘urbs’, in ‘aps’, in // ‘eps’, in
‘ops’, in ‘yps’, in ‘irps’, in ‘ax’ correptam, in ‘ax’ productam, in ‘ex’ correptam, in ‘ex’
productam, in ‘ix’ correptam, in ‘ix’ productam, in ‘ox’ correptam, in ‘ox’ productam, in
‘ux’ correptam, in ‘ux’ productam, in ‘yx’, in ‘aex’, in ‘aux’, in ‘alx’, in ‘anx’, in ‘unx’, in
‘arx’, in ‘ac’, in ‘ec’, in ‘ut’” (Pmai 7,311-312).
“alia vero omnia, quae nominativi terminationem corripiunt, similiter paenultimam genetivi
corripiunt, ut ‘toreumă toreumătis’, ‘Hannibăl Hannibălis’, ‘vigĭl vigĭlis’, ‘cornicĕn
cornicĭnis’, ‘aggĕr aggĕris’, ‘vetŭs vetĕris’, ‘capŭt capĭtis’” (Pmai 7,326).
“In ‘a’ correptam neutra Graeca, ut ‘hoc poemă huius poematis’” (Pmai 7,312).
274
“In ‘e’ correptam neutra Latina, ut ‘hoc monilĕ huius monilis’” (Pmai 7,312).
“In e correptam neutra sunt omnia, ut ‘marĕ’, ‘sedilĕ’, ‘monilĕ’. in e productam Graeca
feminina, ut ‘Euterpē’, ‘Libyē’” (Pmai 5,145).
“In e correptam Latina sunt neutra, quae e in ‘is’ conversa faciunt genetivum, ut ‘hoc marĕ
huius maris’, ‘hoc monilĕ huius monilis’, ‘hoc mantelĕ huius mantelis’” (Pmai 6,203).
“In ‘o’ correptam, quam frequenter et producunt poetae, masculina desinunt vel feminina vel
communia Latina vel notha: ‘hic Cicerŏ huius Ciceronis’, ‘hic leŏ huius leonis’, ‘haec virgŏ
huius virginis’, ‘hic’ et ‘haec homŏ huius hominis’” (Pmai 7,312).
“In ‘al’ correptam masculina vel neutra Latina vel barbara: ‘hic săl huius salis’, ‘hic Hannibăl
huius Hannibalis’, ‘hoc tribunăl huius tribunalis’” (Pmai 7,312).
“corripientia quoque nominativum in quibusdam corripiunt paenultimam genetivi, in
quibusdam producunt. producunt in ‘al’ et in ‘el’ neutra et in ‘ar’ similiter neutra derivativa, ut
‘hoc tribunăl huius tribunālis’, ‘cervicăl cervicālis’, ‘mĕl mēllis’, ‘fĕl fēllis’, ‘calcăr calcāris’,
‘lacunăr lacunāris’, ‘lucăr lucāris’. in ‘or’ quoque desinentia alia producunt, alia corripiunt
paenultimam genetivi. producunt, ut ‘hic cursor huius cursōris’, ‘hic’ et ‘haec auctor huius
auctōris’; corripiunt: ‘hic Hector huius Hectŏris’, ‘haec arbor huius arbŏris’, ‘hic’ et ‘haec
memor huius memŏris’” (Pmai 7,326).
“In ‘el’ correptam neutri sunt generis, ‘mĕl’, ‘fĕl’, ‘subtĕl’, ” (Pmai
5,147).
“In ‘el’ correptam neutra Latina, ut ‘hoc mĕl huius mellis’, ‘fĕl fellis’” (Pmai 7,312).
“In ‘el’ desinentia correptam Latina sunt neutra et addita ‘lis’ faciunt genetivum, ut ‘mĕl
mellis’, ‘fĕl fellis’” (6,214).
“In ‘il’ correptam masculini vel feminini vel communis sunt generis Latina: ‘hic pugĭl huius
pugilis’, ‘haec Tanaquĭl huius Tanaquilis’, ‘hic’ et ‘haec vigĭl huius vigilis’” (Pmai 7,312).
“Paenultima vero eius declinationis in quibusdam producitur, in quibusdam corripitur.
producitur quidem in iis, quorum nominativus in longam desinit seu natura sive positione, ut
‘sōl sōlis’, ‘Titān Titānis’, ‘delphīn delphīnis’, ‘fūr fūris’” (Pmai 7,325).
“In ‘en’ correptam Latina masculina vel neutra: ‘hic flamĕn huius flaminis’, ‘hoc numĕn
huius numinis’” (Pmai 7,313).
“In ‘en’ desinentia correptam Latina sunt masculini vel neutri generis, quae mutant e in i et
addita ‘is’ faciunt genetivum, ut ‘hic flamĕn huius flaminis’, ‘hoc numĕn huius numinis’”
(Pmai 6,221).
“In ‘on’ quoque genetivi Graeci supra dictam servant regulam, paenultima secundum Graecos
manente producta vel correpta: ‘ , hic Memnon huius Memnŏnis’, ‘
, hic Sinon huius Sinōnis’, ‘ , hic Laocoon huius Laocoŏntis’”
(Pmai 6,220).
275
“excipiuntur in ‘on’ desinentia Graeca et in o tam Latina quam notha, quod tam corripere
quam producere licet ea in nominativo. haec enim vocalis [id est o] quamvis in nominativo
producatur, in genetivo non semper producitur paenultima, sed in quibusdam, // in aliis autem
corripitur” (Pmai 7,325-326).
“In o correptam, quam tamen veteres frequenter producunt, Latina // sunt et, si feminina
fuerint g vel d antecedentibus, mutant o in i et accepta ‘nis’ faciunt genetivum, ut ‘haec
Carthago huius Carthaginis’, ‘haec virgo huius virginis’, ‘haec dulcedo huius dulcedinis’,
‘alcedo alcedinis’” (Pmai 6,205-206).
“haec enim vocalis [id est o] quamvis in nominativo producatur, in genetivo non semper
producitur paenultima, sed in quibusdam, // in aliis autem corripitur” (Pmai 7,325-326).
“In ‘ar’ correptam Latina et Graeca et barbara masculini vel neutri generis: ‘hic Caesăr huius
Caesaris’, ‘hic Bostăr huius Bostaris’, ‘hoc nectăr huius nectaris’, ‘hoc calcăr huius calcaris’”
(Pmai 7,313).
“nec non producentia terminationem nominativi corripiunt paenultimam genetivi: ‘hic’ et
‘haec’ et ‘hoc pār huius păris’, ‘Lār Lăris’, ‘vās vădis’, ‘pēs pĕdis’, ‘Cerēs Cerĕris’, ‘compōs
compŏtis’, ‘bōs bŏvis’, ‘sūs sŭis’, ‘grūs grŭis’” (Pmai 7,326).
“In ‘er’ correptam masculina, feminina et neutra et communia, ut ‘hic patĕr huius patris’,
‘haec matĕr huius matris’, ‘hoc tubĕr huius tuberis’, ‘hic’ et ‘haec paupĕr huius pauperis’”
(Pmai 7,313).
“Reliqua vero omnia in ‘er’ correptam sive productam tertiae sunt declinationis Graeca sive
Latina cuiuscumque sint generis” (Pmai 6,228).
“Et pares quidem habet in nominibus in e desinentibus correptam, ut ‘hoc marĕ huius maris’,
‘hoc monilĕ huius monilis’, et in quibusdam in ‘er’ vel in ‘es’ productam vel in ‘is’ tam
correptam quam productam exeuntibus, ut ‘hic pater huius patris’, ‘hic verrēs huius verris’,
‘haec caedēs huius caedis’, ‘hic collĭs huius collis’, ‘haec avĭs huius avis’, ‘haec vīs huius vis’”
(Pmai 7,324).
“in ‘or’ desinentia neutra et Graeca et quaecumque derivantur vel componuntur a primitivis
paenultimam corripientibus, ea genetivi paenultimam corripiunt, cetera producunt exceptis
‘cor’ et ‘ador’” (Pmai 6,237).
“‘haec arbor’ quoque ‘arboris’, quod a robore derivatum illius declinationem servans corripuit
paenultimam genetivi, et a ‘puero’ composita, ‘Publipor Publiporis’ et ‘Marcipor Marciporis’”
(Pmai 6,236).
“cum enim sit neutrum, debet paenultima o genetivi corripi, ut ‘aequor aequŏris’, ‘marmor
marmŏris’” (Pmai 8,372).
“In ‘or’ correptam masculina et feminina et neutra et communia tam // Graeca quam Latina:
‘hic Hectŏr huius Hectoris’, ‘hic oratŏr huius oratoris’, ‘haec uxŏr huius uxoris’, ‘hoc aequŏr
huius aequoris’, ‘hic’ et ‘haec auctŏr huius auctoris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc memŏr huius
memoris’” (Pmai 7,313-314).
276
“Neutra quoque et Graeca omnia correpta o, addita ‘is’ faciunt genetivum, ut ‘hoc marmor
marmŏris’, ‘aequor aequŏris’, ‘hic Hector Hectŏris’, ‘Actor Actŏris’, quando est nomen
proprium Graecum” (Pmai 6,236).
“In ‘ur’ correptam Latina masculina et communia et neutra: ‘hic turtŭr huius turturis’, ‘hic’ et
‘haec augŭr auguris’” (Pmai 7,315).
“In ‘as’ correptam Graeca masculini vel feminini vel neutri vel communis generis: ‘hic Arcăs
[proprium] ‘huius Arcadis’, ‘haec Pallăs huius Palladis’, ‘hoc Cerăs [proprium loci] ‘huius
Ceratis’, ‘hic’ et ‘haec Arcăs’ [gentile] ‘huius Arcadis’” (Pmai 7,316).
“praeterea corripiunt praedictam paenultimam in ‘ms’ vel ‘bs’ vel ‘ps’ vel ‘x’ desinentia, si
vocalem brevem ante eas consonantes habuerint, velut ‘hiĕms huius hiĕmis’, ‘caelĕbs caelĭbis’,
‘mancĕps mancĭpis’, ‘făx făcis’, ‘artifĕx artifĭcis’” (Pmai 7,326).
“In ‘ebs’ correptam Latina omnis communia: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc caelĕbs huius caelibis’”
(Pmai 7,320).
“In ‘es’ correptam Latina masculini vel communis generis cum sint, mutant e in i ablata s et
addita ‘tis’ faciunt genetivum, ut ‘hic milĕs huius militis’, ‘tramĕs tramitis’, ‘termĕs termitis’,
‘mergĕs mergitis’, ‘hic’ et ‘haec sospĕs sospitis’, ‘pedĕs peditis’, ‘equĕs equitis’, ‘hic’ et ‘haec
superstĕs huius superstitis’, ‘gurgĕs gurgitis’, ‘hic’ et ‘haec divĕs divitis’” (Pmai 6,240).
“In ‘es’ correptam Latina masculina vel feminina vel communia duum vel trium generum, ut
‘hic Coclĕs huius Coclitis’, ‘haec segĕs huius segetis’, ‘hic’ et ‘haec milĕs huius militis’”
(Pmai 7,316).
“sic declinantur etiam i ante e habentia, ut ‘hic paries parietis’, ‘hic aries arietis’, ‘hic’ et ‘haec’
et ‘hoc inquies’ quoque ‘inquiētis’, quod quamvis in nominativo e correptam habeat, ut Probo
videtur, in genetivo tamen eandem producit secundum genetivum ‘quies quiētis’ principalis”
(Pmai 6,241).
“In ‘es’ correptam [si sint apud Graecos] communia vel mobilia, quae illi vocant”
(Pmai 5,156).
“In ‘is’ correptam tam Graeca quam Latina masculini generis vel feminini vel communis: ‘hic
Parĭs huius Paridis’ vel ‘Paris’, ‘hic collĭs huius collis’, ‘haec Thetĭs huius Thetidis’, ‘haec
cuspĭs huius cuspidis’, ‘hic’ et ‘haec utilĭs huius utilis’” (Pmai 7,317).
“alia vero omnia eiusdem terminationis correptae similem habent genetivum nominativo, ut
‘hic collĭs huius collis’, ‘haec puppĭs huius puppis’, ‘hic’ et ‘haec suavĭs huius suavis’, ‘hic’ et
‘haec civĭs huius civis’” (Pmai 6,250).
“‘hoc ŏs’ correptum ‘ossis’” (Pmai 6,254).
“In ‘us’ correptam secundae vel quartae declinationis, si sint arborum nomina, feminina sunt,
propria quoque vel appellativa Graeca ‘os’ in ‘us’ // convertentia, quae apud Graecos feminini
sunt generis, ut ‘haec cupressŭs’, ‘myrtŭs’, ‘laurŭs’, ‘cornŭs’, ‘quercŭs’, ‘fagŭs’, ‘pirŭs’,
‘platanŭs’, ‘Scyrŭs’, ‘Berytŭs’, ‘Pylŭs’, ‘Iliŭs’, ‘Arctŭs’” (Pmai 5,161-162).
277
“In ‘us’ correptam Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis duum vel trium
generum: ‘hic lepŭs huius leporis’, ‘haec Venŭs huius Veneris’, ‘hoc tempŭs huius temporis’,
‘hic’ et ‘haec Ligŭs huius Liguris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetŭs huius veteris’” (Pmai 7,318).
“In ‘us’ correptam tertiae declinationis nomina neutra sunt, ut ‘munŭs’, ‘opŭs’. excipitur ‘hic
lepŭs’, ‘haec Venŭs’, ‘hic’ et ‘haec Ligŭs’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetŭs’, et ‘pecŭs’” (Pmai
5,163).
“In ‘ax’ correptam Latina et Graeca, ut ‘haec făx huius facis’, ‘hic abăx huius abacis’, quod
tamen et ‘hic abacus huius abaci’ frequens invenitur” (Pmai 7,322).
“In ‘ex’ correptam Graeca et Latina masculina et feminina et communia trium generum: ‘hic
Lelĕx huius Lelegis’, ‘hic grĕx huius gregis’, ‘haec ilĕx huius ilicis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc
artifĕx huius artificis’” (Pmai 7,322).
“In ‘ix’ correptam Latina masculina vel feminina: ‘hic calĭx huius calicis’, ‘haec pĭx huius
picis’, ‘haec nĭx huius nivis’” (Pmai 7,322).
“similiter in ‘ix’ desinentia masculina tantum Latina corripiunt i paenultimam in obliquis, ut
‘hic fornix fornĭcis’, ‘calix calĭcis’, ‘varix varĭcis’” (Pmai 6,279).
“In ‘ox’ correptam femininum: ‘nŏx noctis’, et ex hoc compositum commune: ‘hic’ et ‘haec’
et ‘hoc pernŏx pernoctis’. Iuvenalis: «si luditur alea pernox»” (Pmai 7,323).
“In ‘ux’ correptam masculina vel feminina: ‘hic Volŭx huius Volucis’, ‘haec nŭx huius
nucis’” (Pmai 7,323).
“barbara quoque in x magis corripiunt paenultimam: ‘Volux Volŭcis’, ‘Pharnax Pharnăcis’.
Lucanus in II: «Tigranemque meum; nec Pharnacis arma relinquas»” (Pmai 6,279).
“Quarta declinatio terminationes habet in nominativo duas, in ‘us’ correptam et in ‘u’” (Pmai
7,362).
“In ‘us’ correptam desinentia masculina Latina s vel t vel x antecedentibus, si sint rerum
incorporalium vocabula, quartae sunt declinationis, ut // ‘hic nisŭs huius nisus’, ‘hic casŭs
huius casus’, ‘hic sitŭs huius situs’, ‘hic positŭs huius positus’, ‘hic partŭs huius partus’” (Pmai
6,255-256).
“alia nomina eiusdem generis [id est feminini] in ‘us’ correptam desinentia quartae sunt
declinationis, ut ‘haec nurŭs huius nurus’, ‘haec tribŭs huius tribus’, ‘haec manŭs huius
manus’” (Pmai 6,268).
“alia omnia mutant ‘us’ in o productam quidem, si sint comparativa, et accepta ‘ris’ faciunt
genetivum, ut ‘hoc melius huius meliōris’, ‘hoc felicius huius feliciōris’, correptam vero, si
non sint comparativa, ut ‘hoc decus huius decŏris’, ‘hoc stercus stercŏris’, ‘hoc pecus pecŏris’,
‘hoc frigus frigŏris’, ‘hoc tergus tergŏris’, ‘hoc nemus nemŏris’, ‘hoc corpus corpŏris’, ‘hoc
tempus tempŏris’” (Pmai 6,274).
“alia vero o habent paenultimam correptam, nisi sint comparativa: ‘tempus tempŏris’, ‘litus
litŏris’” (Pmai 6,275).
278
“alia vero d vel l vel n ante ‘us’ posita mutant ‘us’ in e correptam et accepta ‘ris’ faciunt
genetivum, ut ‘hoc pondus huius pondĕris’, ‘vellus vellĕris’, ‘holus holĕris’, ‘munus munĕris’,
‘onus onĕris’, ‘scelus scelĕris’, ‘genus genĕris’” (Pmai 6,273).
“Vocativus casus primae declinationis in a correptam effertur, ut ‘poetă, Musă’” (Pmai
7,287).
“Horatius in I carminum: «Lydiă, dic, per omnes» vocativum, qui similis est in hac
terminatione nominativo, corripit: est enim choriambus et bacchius, ex quo ostenditur
correpta in nominativo quoque ‘Lydiă’ finalis a” (Pmai 7,287).
“Latina vero proportio in a correptam vult vocativum primae declinationis, sicut supra dictum
est, terminari etiam in Graecis. unde Horatius in II sermonum: «Ne quis humasse velit Aiacem,
Atrida, vetas cur?»” (Pmai 7,290).
“Accusativus a nominativo fit mutata s in m et necessario correpta e. numquam enim ante m
terminalem longa invenitur vocalis, ut ‘hunc meridiĕm’, ‘hanc rĕm’” (Pmai 7,366).
“Et hae quidem terminationes nominativi tertiae declinationis. genetivus autem eius in ‘is’
desinit correptam” (Pmai 7,324).
“Dativus eius declinationis fit a genetivo abiecta s et addita i, sed corripitur paenultima, ut
‘huic senatŭi’, ‘manŭi’” (Pmai 7,363).
“Ablativus tertiae declinationis in aliis per e correptam, in aliis per i, in aliis et per e et per i
profertur. per i in neutris, quae in e correptam desinunt per nominativum et sunt appellativa,
ut ‘hoc marĕ, hoc monilĕ’, ‘ab hoc mari, ab hoc monili’” (Pmai 7,331).
“alia vero omnia tertiae declinationis nomina in e desinunt per ablativos correptam, cum
omnes aliae terminationes ablativi in omni declinatione producantur” (Pmai 7,348).
“a secunda quoque tria, a singulari unum, ‘tŭi tŭus’, unde et corripitur paenultima, quomodo
in primitivo, a plurali pariter duo, ‘vestrum’ vel ‘vestri’, ‘vester’ et ‘vestras’; a tertia vero
persona unum, ‘sui suus’” (Pmai 12,580).
“si in i vel tam in i quam in e exeat ablativus, correpta i et addita a fit nominativus pluralis, ut
‘ab hoc mari haec maria’, ‘ab hoc cervicali cervicalia’, ‘a lacunari lacunaria’, ‘a pari’ vel ‘pare
paria’, ‘a felice’ vel ‘felici felicia’” (Pmai 7,350).
“neutrorum vero singularia, quae indeclinabilia esse supra dictum est, corripientia u
assumentiaque a faciunt nominativum et accusativum et vocativum plurales: ‘cornu cornua’,
‘genu genua’” (Pmai 7,365).
“Genetivus pluralis tertiae declinationis nascitur ab ablativo singulari hoc modo: cum in i vel et
in e et in i desinit, correpta i assumit ‘um’, ut ‘a sedili horum sedilium’, ‘a cervicali
cervicalium’, ‘ab equestri equestrium’, ‘ab utili utilium’, ‘a sapiente’ vel ‘sapienti sapientium’”
(Pmai 7,351).
279
“Genetivus pluralis a nominativo fit singulari abiecta s et assumpta ‘um’. corripitur enim u in
utraque syllaba, quomodo et nominativus: ‘horum senatŭŭm’, ‘harum manŭŭm’” (Pmai 7,364).
“‘artibus’ enim et ‘partibus’ et ‘arcibus’ ab arte, parte, arce nascuntur, quae sunt tertiae
declinationis, cuius dativus et ablativus pluralis paenultimam aliam nisi i correptam habere
non potest” (Pmai 7,364).
{IN ACCIDENTIBVS [tempus-modus]}
“Per ordinem igitur vocalium locum singulae obtinent apud nos. cum enim omnia verba, quae
aequali regula declinantur, in o vel in ‘or’ desinant, // in o quidem terminantia, si primae sint
coniugationis, in ‘as’ efferunt secundam personam, ut ‘oro oras’, ‘sto stas’; sin secundae, in
‘es’, ut ‘moneo mones’, ‘haereo haeres’; sin tertiae, in ‘is’ correptam, ut ‘cupio cupĭs’, ‘curro
currĭs’” (Pmai 8,442-443).
“nam ‘lego legas’ et ‘lego legis’ et ‘dico dicas’ et ‘dico dicis’ etiam in prima persona habent
differentias temporum: nam ‘lēgo lēgas’ et ‘dīco dīcis’ producunt paenultimas, ‘lĕgo lĕgis’ et
‘dĭco dĭcas’ corripiunt” (Pmai 8,403).
“‘lego’ quoque paenultima producta ‘lēgas’, correpta ‘lĕgis’” (Pmai 8,443).
“quod autem corripitur antepaenultima ‘păciscor’ et ‘nănciscor’ et ‘profĭciscor’ et
‘expĕrgiscor’, ex compositis sive primitivis eorum potest dinosci: ‘păciscor depĕciscor’,
‘profĭciscor’ a ‘făcio’, ‘expĕrgiscor’ a ‘pĕrgo pergis’, ‘nănciscor’ vero a ‘năncio’ est, quod in
usu fuit vetustissimis” (Pmai 10,513).
“tertiae in ‘ĕris’ paenultima correpta, ut ‘legor legĕris’, ‘sequor sequĕris’; quartae in ‘iris’, ut
‘munior muniris’, ‘molior moliris’, ‘audior audiris’” (Pmai 8,443).
“In ‘tior’ deponens tam tertiae quam quartae coniugationis unum invenitur, ‘potior’. Virgilius
in III Aeneidos: «Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro / Vi potĭtur». i secundum
tertiam coniugationem corripuit paenultimam” (Pmai 10,502).
“Vocales quoque in eisdem perfectis, quae in principalibus syllabis inveniuntur verborum,
modo ex correptis producuntur, modo mutantur in alias vocales, modo manent eaedem” (Pmai
1,22).
“Quae praesentis temporis consonantes servantia ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ positas easdem ante i
habent finalem in praeterito, paenultimas vel natura vel positione habent productas, sive sint in
praesenti correptae sive productae, ut ‘iŭvo iūvi’, ‘lăvo lāvi’, ‘vĭdeo vīdi’, ‘sĕdeo sēdi’, ‘făveo
fāvi’, // ‘lĕgo lēgi’, ‘defēndo defēndi’, ‘fŏdio fōdi’, ‘fŭgio fūgi’, ‘vĕnio vēni’” (Pmai 9,466-
467).
“Secundae vero, quae u loco consonantis ante ‘eo’ habent, producunt paenultimam, quae in
praesenti corripitur, et ‘eo’ in i convertentia una syllaba minuuntur in praeterito perfecto, ut
‘căveo cāvi’, ‘mŏveo mōvi’, ‘păveo pāvi’, ‘vŏveo vōvi’, ‘făveo fāvi’, fŏveo fōvi’” (Pmai
9,465).
“ergo ‘liqueo licŭi’ et ‘langueo langŭi’ pares habent in praeterito et in praesenti syllabas,
corripiunt enim paenultimas praeteriti, idque usus comprobat” (Pmai 9,447).
280
“sin positione sit in praesenti paenultima longa, est quando servatur in praeterito, est quando
abiecta consonante corripitur; servatur in his: ‘pōsco popōsci’, ‘pārco pepērci’, ‘fāllo fefēlli’,
‘tēndo tetēndi’, ‘pēndo pepēndi’, ‘cūrro cucūrri’; abiecta consonante corripitur in his: ‘dīsco
didĭci’, ‘pēllo pepŭli’, ‘tāngo tetĭgi’, ‘pāngo pepĭgi’, ‘pūngo pupŭgi’, ‘tūndo tutŭdi’” (Pmai
9,467).
“in principio repetentia, si in praesenti paenultimam brevem habuerint, in praeterito quoque
corripiunt eam: ‘cădo cecĭdi’, ‘căno cecĭni’, ‘parĭo pepĕri’” (Pmai 9,467).
“sin autem prima syllaba in ‘deo’ terminatorum post mutam aliquam vel m semivocalem e vel
o correptas habuerit in aliquam liquidam desinentes, duplicatur, sic tamen, ut priori
geminatarum extrema consonans subtrahatur, et sic ‘eo’ in i conversis fit praeteritum
perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’, ‘mŏrdeo momordi’, ‘spŏndeo spopondi’, a
quo etiam s in secunda demitur syllaba euphoniae causa” (Pmai 9,481).
“A correpta convertitur in productam, ‘făveo fāvi’” (Pmai 1,25).
“E correpta modo eadem manet, ut ‘ĕgeo ĕgui’; modo producitur, ut // ‘lĕgo lēgi’, ‘sĕro sēvi’,
‘cĕrno crēvi’, ‘sĕdeo sēdi’, ‘vĕnio vēni’” (Pmai 9,460-461).
“E correpta transit in productam, ‘lĕgo lēgi’” (Pmai 1,25).
“excipiuntur quae in praesenti paenultimam i habent correptam eamque servant in praeterito
quoque paenultimam. ea enim non producitur in praeterito per hanc formam, etiamsi in
praesenti positione fit longa, ut ‘bĭbo bĭbi’, ‘fīndo fĭdi’, ‘scīndo scĭdi’” (Pmai 9,467).
“I correpta modo manet eadem, ut ‘nĭteo nĭtui’; modo producitur, ut ‘vĭdeo vīdi’, ‘cupĭo
cupīvi’” (Pmai 9,461).
“modo in i correptam, ut ‘ĕo ĭi’” (Pmai 9,461).
“In ‘pio’ ‘ca’ antecedente mutant a in e productam et abiecta o productaque i faciunt
praeteritum perfectum, ut ‘capio cēpī’. ab eo composita in praesenti quidem mutant a
correptam simplicis in i brevem, praeteritum vero integrum manet, ut ‘incĭpio incēpi’, ‘recĭpio
recēpi’, ‘suscĭpio suscēpi’” (Pmai 10,498).
“O correpta modo manet eadem, ut ‘dŏceo dŏcui’, ‘cŏndo cŏndidi’; modo producitur, ut
‘mŏveo mōvi’, ‘fŏveo fōvi’, ‘fŏdio fōdi’” (Pmai 9,461).
“V correpta modo manet eadem, ut ‘rŭo rŭi’; modo producitur natura vel positione, ut ‘fŭgio
fūgi’, ‘strŭo strūxi’, ‘flŭo flūxi’” (Pmai 9,461).
“si enim pura sit paenultima, in plerisque corripitur etiam in praeterito, ut ‘luo lŭi’, ‘nuo nŭi’,
‘spuo spŭi’, ‘suo sŭi’, ‘ruo rŭi’” (Pmai 9,459).
“modo in u correptam, ut ‘docĕo docŭi’, ‘monĕo monŭi’” (Pmai 9,461).
281
“omnis autem paenultima supra dictae formae (hoc est in ‘ui’ divisas desinentium) corripitur;
raro enim in Latinis dictionibus vocalem paenultimam ante alteram vocalem productam
invenies” (Pmai 9,465).
“‘contīngo contĭgi’, ‘attīngo attĭgi’, in quibus notandum, quod paenultima praeteriti
corripitur” (Pmai 10,524).
“in aliis enim positione sunt longae tantum, ut ‘traho trāxi’, ‘vincio vīnxi’, ‘duco dūxi’, quod
ostenditur esse correptum ex nomine, quod ab eo derivatur et corripitur, ‘dux dŭcis’, sicut
‘rēxi’ produci approbatur ex nomine, quod ab eo nascitur, ‘rex rēgis’” (Pmai 9,466).
“‘pōno pŏsui’, quod cum in praesenti producit paenultimam ‘po’, in praeterito eandem
antepaenultimam factam corripit” (Pmai 9,465).
“In hac enim coniugatione (id est tertia) etiam in fine fit repetitio eiusdem syllabae ubique
paenultima correpta: ‘vendo vendĭdi’, ‘credo credĭdi’, ‘reddo reddĭdi’” (Pmai 9,468).
“in e vero correptam ex contrario, quando a praesenti disyllabo praeteritum fit trisyllabum:
‘cădo cĕcidi’, ‘tăngo tĕtigi’” (Pmai 9,460).
“solent autem composita servare simplicium tempora; ‘cădo cecĭdi’, ‘concĭdo concĭdi’,
paenultima correpta” (Pmai 10,518).
“‘pendo pependi’, ‘tendo tetendi’, ‘tundo tutudi’, paenultima a plerisque // correpta, a
quibusdam autem etiam producta propter supra dictam rationem (id est ne vincatur in
compositis ab eo temporibus syllabarum a praesenti praeteritum)” (Pmai 10,517-518).
“Omne igitur praeteritum perfectum primam personam in i terminat: ‘amavi’, ‘docui’, ‘dixi’,
‘comperi’, et assumpta ‘sti’ facit secundam: ‘amavisti’, ‘docuisti’, ‘dixisti’, ‘comperisti’, t vero
ascita et correpta i tertiam: ‘amavĭt’, ‘docuĭt’, ‘dixĭt’, ‘comperĭt’” (Pmai 9,458).
“‘amavĭt’, ‘docuĭt’, ‘dixĭt’, ‘comperĭt’, ‘mus’ primam pluralem: ‘amavĭmus’, ‘docuĭmus’,
‘dixĭmus’, ‘comperĭmus’, i tamen paenultima correpta” (Pmai 9,458).
“Lucretius ab ‘excello excellis’ infinitum protulit ‘excellĕre’ paenultima correpta: «Omnibus
ornatum voluisti excellĕre rebus»” (Pmai 10,527).
{IN ACCIDENTIBVS [genus]}
“neutrorum duodecim inveniuntur terminales literae: a, e correpta, i, u, l, m, n, r, s, c, t, d, ut
‘poema’, ‘marĕ’, ‘gummi’, ‘cornu’, ‘mel’, ‘regnum’, ‘numen’, // ‘tuber’, ‘sidus’, ‘lac’, ‘caput’,
‘aliud’” (Pmai 5,142-143).
“sunt autem nomina in ‘us’ desinentia communia quattuor, duo in ‘us’ productam monosyllaba
et duo disyllaba in ‘us’ correptam, de quibus supra diximus, ‘hic’ et ‘haec sūs suis’, ‘grūs
gruis’” (Pmai 6,265).
{IN PROSODIA}
282
“ergo quando corripiunt eam secundum Romanam consuetudinem, accentu quoque Latino
pronuntiatur, ut in his: ‘Itáliă, Phrýgiă, Lýdiă, Sýriă, Tróïă’: haec enim antepaenultimam
habent acutam, quia a finalem corripiunt, quamvis apud Graecos sit producta” (Pmai 7,287).
“si enim non esset abscisio, debuerunt huiuscemodi vocativi (id est qui in i desinentes
paenultimam correptam habent) antepaenultimam acuere, ut ‘Vírgili’, ‘Mércuri’, quod
minime licet, nam paenultimam acuimus” (Pmai 7,302).
(1.2) PROSODIA (per figuram):
“dicitur tamen etiam ‘noto notas’, in quo similiter est notandum, quod, cum a nōto sit
derivatum, corripuit tamen paenultimam; nec mirum, cum composita a ‘nōtus’ est quando
mutant o in i correptam, ut ‘agnĭtus’, ‘cognĭtus’, cum ‘ignōtus’ servavit o” (Pmai 8,430).
“notandum tamen, quod ‘cognosco cognovi cognĭtum’ et ‘agnosco agnovi agnĭtum’ in
frequentiore usu faciunt, pro o paenultima producta, quam vetustissimi servabant analogiam
sequentes, i correptam adhibentia. unde Iuvenalis in I: «Agnĭtus accipies, iubet a praecone
vocari / Ipsos Troiugenas»” (Pmai 10,511).
“a vero correptam ante ‘tus’ in quattuor solis participiis inveni, duobus primae coniugationis,
quae duplicant in praeterito priorem syllabam, ‘dedi dătus’ et ‘steti stătus’, quod participio
simile nomen est, unde futurum ‘staturus’” (Pmai 11,569).
“et sciendum, quod in nullo alio supino sive participio seu nomine participiali a paenultima
corripitur, nisi in supra dicto et aliis tribus, id est ‘sătus, rătus, dătus, stătus’” (Pmai 10,534).
“et hoc solum verbum primae coniugationis a paenultimam in praesenti et in praeterito
imperfecto et futuro et infinito et participio praeteriti corripit: ‘dămus dătis dăris dătur dăbam
dăbo dăre dătus dăturus’ et quae ex hoc solent fieri, ‘dăbamini’” (Pmai 9,471).
“cum ‘dătum’ et ‘dătus’, sicut superius ostendimus, corripiant a paenultimam” (Pmai 9,474).
“quod autem paenultimae supra dictorum supinorum corripiuntur, poetarum exempla
docebunt. Virgilius a ‘praetereor’ in VIII: «O mihi praeterĭtos referat si Iuppiter annos»” (Pmai
10,530).
“a ‘civi’ quoque ‘citus’ licet et corripere et producere paenultimam’” (Pmai 11,569).
“Terentius in hecyra: «Nam cum compressa est nata, forma in tenebris nosci non quĭta est»; est
enim quaternarius iambicus [..]. a ‘cio’ composita tam corripientia quam producentia
paenultimam inveniuntur” (Pmsi 10,531).
“Et sciendum, quod haec omnia paenultimas productas habent tam in verbis praeteriti quam in
participiis, exceptis ‘sevi sătus’ et ‘sivi sĭtus’, quae in participiis paenultimas corripiunt, et
‘lini’ vel ‘livi lĭtus’” (Pmai 11,569).
“obicitur tamen huic illud, quod oportet ergo ‘oblitus’, ‘oblatus’, ‘obruo’, ‘abrado’ et similia, si
b transit in secundam syllabam more simplicium dictionum, primam communem habere in
metris, ut possit etiam corripi: sed hoc nusquam invenitur” (Pmai 2,45).
283
“quae vero in praesenti in ‘uo’ desinunt, i extrema praeteriti in ‘tus’ conversa faciunt participia:
‘polluo pollui pollutus’, ‘acuo acui acutus’, ‘suo sui sutus’, ‘tribuo tribui tributus’, ‘eruo erui
erŭtus’, quod solum paenultimam corripit” (Pmai 11,571).
“est tamen in hoc quoque notandum, quod nomina ab eo derivata a paenultimam corripiunt
vel antepaenultimam, ut ‘stătus stăta stătum stăbilis’. Lucanus in X: «quorum stăta tempora
flatus»” (Pmai 9,474).
“‘stāturus’ quoque et ‘stāturum’ producuntur, quamvis ‘stătus stăta stătum’ corripiuntur”
(Pmai 4,125).
“pro eo autem, qui dativo articuli adiungitur, infinito apud Graecos antecedente
praepositione, nos in ‘do’ utimur terminatione, quae similis est dativo vel ablativo nominis -
nisi quod verbum hoc existimantes quidam etiam corripiunt o finalem eius. Iuvenalis in I:
«Plurimus hic aeger moritur vigilandŏ, sed illum / Languorem peperit cibus inperfectus»”
(Pmai 8,409).
“supina illa quidem, quae a ‘do’ componuntur, mutant o in i correptam et assumunt ‘tum’, ut
‘reddo redditum’, ‘credo creditum’, ‘perdo perditum’” (Pmai 10,519).
“excipiuntur in ‘eo’ desinentia et disyllaba aliarum coniugationum, quae paenultimam supini
corripiunt, ut ‘eo ivi’ vel ‘ii ĭtum’, ‘adeo adivi’ vel ‘adii adĭtum’, ‘praetereo praeterivi’ vel
‘praeterii praeterĭtum’, ‘queo quivi’ vel ‘quii quĭtum’, ‘sino sivi’ vel ‘sii sĭtum’, ‘lino livi’ vel
‘lii’, quod in rarissimo usu est, ‘lĭtum’” (Pmai 10,543).
“et sciendum, quod tam ‘lĭtum’ quam ‘sĭtum’ et ‘ĭtum, quĭtum, cĭtum, sătum’ corripiunt
paenultimas, quod in aliis supinis, quae a praeteritis in ‘vi’ terminantibus nascuntur, non
invenitur, ut ‘amavi amātum’, ‘movi mōtum’, ‘nevi nētum’, ‘favi fautum’, ‘cupivi cupītum’,
‘munivi munītum’” (Pmai 10,530).
“‘cieo’ quoque ‘civi’ vel ‘cii cĭtum’ corripit paenultimam, quando vero a ‘cio cis’ quartae
coniugationis est, producit eam” (Pmai 10,543).
“excipitur ‘rŭtum’ vel ‘ruitum’, quod u corripuit vel quod i servavit; nam secundum futuri
participium, id est ‘ruiturus’, debet ‘ruitum’ esse” (Pmai 10,505).
“excipiuntur etiam duo composita, quae quamvis antepaenultimam i habeant correptam, in
‘tum’ tamen, non in ‘ctum’ faciunt supinum: ‘commĭniscor commentum’, ‘adĭpiscor adeptum’”
(Pmai 10,514).
“et cum omnia huiuscemodi diminutiva tam paenultimam quam antepaenultimam corripiunt,
‘cuticula’ i antepaenultimam producit. Iuvenalis: «Combibet aestivum contracta cuticula
solem», quod eum facere metri necessitas compulit: quattuor enim breves habens dictio in
heroico poni aliter non poterat” (Pmai 3,106).
“‘ambītus ambīta ambītum’, in nomine autem sive vocabulo rei, differentiae causa in ‘eo’
terminantium regulam servans, corripuit paenultimam ‘ambĭtus’ - ut Ovidius in I
metamorphoseon: «Iussit et ambītae circumdare litora terrae»” (Pmai 10,547).
284
“a ‘pavi pastus’, non ‘patus’, ab ‘ambio ambĭtus’ correpta paenultima, quando nomen est; nam
in participio producitur. Ovidius in I metamorphoseon: «Iussit et ambītae circumdare litora
terrae»” (Pmai 11,570).
“Nomina quoque pro adverbiis in e correptam desinentia invenimus, ut Sallustius in
Iugurthino: cetera haud facilĕ conperta narraverim; Virgilius in III: «Fortĕ fuit iuxta tumulus,
quo cornea summo / Virgulta»” (Pmai 15,67-68).
“et saepe corripiunt o terminalem, quando in adverbia transeunt, ut ‘citŏ, serŏ, modŏ’.
Iuvenalis in libro I: «Et citŏ rapturus de nobilitate comesa / Quod superest»” (Pmai 15,69).
“sin vero a, producitur: ‘cunābŭlum’, ‘vocābŭlum’, ‘conciliābŭlum’, ‘pābŭlum’. excipitur
‘stăbŭlum’, quod corripit a” (Pmai 4,124).
“nam ‘Aenides’ magis contra regulam auctoritate poetica posuit Virgilius, e et a correptas in i
productam convertens vel quasi ab ‘Aeneus’ ‘Aenīdes’, sicut a ‘Peleus’ ‘Pelīdes’, proferens in
nono: «Sit satis, Aenide, telis inpune Numanum / Oppetiisse tuis»” (Pmai 2,66).
“excipitur ‘stăbilis’, quod solum antepaenultimam a corripuit Lucanus in V: «Quam non e
stăbili, tremulo sed culmine cuncta / Despiceret»” (Pmai 4,132).
“quos sequentes in hoc etiam pro ei diphthongo e longam ponimus ‘Achillēus’ dicentes, unde
Virgilius in III: «Stirpis Achillēae fastus», quamvis reperiatur etiam e correpta in huiuscemodi
derivativis, ut Virgilius in I: «Nate patris summi, qui tela Typhoëa temnis»” (Pmai 2,73).
“‘Dardanus’ vero proprium est et primitivum ideoque a correptam habet: abusive tamen
poetae pro ‘Dardanio’ ponunt ‘Dardanum’” (Pmai 2,81).
“similiter ‘quo, aliquo, eo, illo’; sed quando pro adverbiis accipiuntur, inveniuntur interdum
corripientia o, sicut ostendimus” (Pmai 15,73).
“alii vero ad imitationem Graecorum, apud quos praepositio corripitur, nostros quoque in
quorundam compositione hoc fecisse dicunt” (Pmai 14,49).
“A igitur terminantia vel primitiva sunt, ut ‘ită’, quod solum a correptam habuit, quamvis
quidam ‘puta’ quoque adverbium esse accipiant ideoque Persium id corripuisse, ut «Hoc pută
non iustum est, illud male, rectius illud»” (Pmai 15,65).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“nam in ‘ara’ deorum ‘a’ paenultima producitur et circumflectitur in nominativo nec habet
aspirationem, cum autem significat stabulum porcorum, eadem syllaba paenultima corripitur
et acuitur et habet aspirationem” (Pmai 2,53).
“‘ chorea’, e paenultima modo correpta modo // producta” (Pmai 1,24-25).
“nec non etiam in Graecis nominibus as vel es terminantibus plerumque tollitur, cum sint
primae declinationis, ut ‘Geta’, ‘Byrrhia’, ‘Phaedria’, ‘Chaerea’, ‘poeta’, ‘sophista’ quoque,
‘Scytha’, ‘citharista’, in quibus etiam e producta in a correptam convertitur” (Pmai 1,32).
285
“In ‘o’ correptam, quam frequenter et producunt poetae, masculina desinunt vel feminina vel
communia Latina vel notha: ‘hic Cicerŏ huius Ciceronis’, ‘hic leŏ huius leonis’, ‘haec virgŏ
huius virginis’, ‘hic’ et ‘haec homŏ huius hominis’” (Pmai 7,312).
“In ‘go’ vero desinentia, sive sint derivativa seu primitiva sive composita, paenultimam
producunt vel natura vel positione: ‘virāgo’, ‘compāgo’, ‘Carthāgo’, ‘sartāgo’, ‘calīgo’, ‘ulīgo’,
‘rubīgo’, ‘ferrūgo’, ‘aerūgo’, ‘vīrgo’, ‘mārgo’; excipitur unum ‘lĭgo’, cuius paenultima
corripitur, nec mirum, cum sit masculinum et solum disyllabum vocalem ante ‘go’ habens”
(Pmai 4,122).
“et sciendum, quod ‘pār’ et ‘Nār’ producitur in nominativo, ut Lucanus in IIII: // «Pār animi
laus est, et quos speraveris annos» […] -, ‘pār’ corripuit. - Virgilius in bucolico: «numero
dens impăre gaudet»” (Pmai 6,222-223).
“duabus igitur sibi adversis regulis repugnantibus mansit indeclinabile, quamvis inveniatur
huius quoque apud quosdam veterum genetivus, modo producens modo corripiens
paenultimam secundum supra dictas diversas rationes, ut G. Annius in I: «Hic adoris dat
primitias, ibi sanguine libat»” (Pmai 6,237).
“invenitur tamen etiam simplex ‘decor decŏris’ paenultima correpta apud vetustissimos,
quando pro ‘decorus decora decorum’ accipitur. Naevius in carmine belli Punici: «Magnamque
domum decŏremque ditem vexerant», // aliter enim iambus stare non potest” (Pmai 6,235-236).
“excipiuntur corripientia o etiam in genetivo haec: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc memor memŏris’,
‘immemor immemŏris’, quod a verbo ‘memoro’ natum paenultimam eius servavit syllabam”
(Pmai 6,235).
“excipiuntur etiam in neutris haec, quae pro u o correptam habent per obliquos casus, ut ‘hoc
robur huius robŏris’, ‘ebur ebŏris’, ‘femur femŏris’. Horatius: «femur, Cerinthe, tuum»” (Pmai
6,238).
“Horatius sermonum I: «Omnia magna loquens, modo: sit mihi mensa tripēs et / Concha salis
puri». // Probus tamen inter correpta haec ponit” (Pmai 6,241-242).
“excipiuntur ‘inquiĕs inquiētis’, quod simplicis declinationem servavit in composito, quamvis
corripiat extremitatem nominativi, similiter ‘ŏs ōssis’ et ‘lăc lāctis’, quod quibusdam placet in
nominativo per apocopam ‘te’ proferri: ‘hoc lacte’ enim dicebant antiqui” (Pmai 7,326).
“In ‘ons’ Latina masculina vel feminina vel omnis: ‘hic mons huius montis’, ‘haec frons huius
frontis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc insons huius insontis’, quod solum teste Probo o ante ‘ns’ habet
correptam, et eius simplex ‘sons sontis’” (Pmai 7,319).
“‘hic’ et ‘haec compos huius compotis’. Livius in XXVI: «profecto satis compotem mentis
esse». o tamen in hoc solo corripitur” (Pmai 6,253).
“In ‘os’ correptam unum Latinum neutrum ‘hoc ŏs huius ossis’, quod etiam ‘hoc ossum’
antiqui protulerunt” (Pmai 7,318).
“sed hoc in ‘us’ correptam dehinc Attice prolatum est, quomodo pro
” (Pmai 6,255).
286
“et in paucis aliis, in quibus auctores pro e paenultima longa i longam posuerunt, ut ‘Phthīus
Phthīa’, ‘dīus dīa’ et ‘Chīus’, ‘Arīus’, ‘Lycīus’, ‘Sperchīus’ […] // […] idem in georgicon II:
«Sperchīusque, et virginibus bacchata Lacaenis». Horatius in II sermonum: «Caecuba vina
ferens, Alcon Chīum maris expers». nam primitivum ‘Chius’ corripitur - Lucanus in VIII:
«Quas †sasine cautes, et quas Chĭus asperat undas»” (Pmai 2,71-72).
“‘palus’ tamen etiam correpta ‘us’ invenitur apud Horatium de arte poetica: «Debemur morti
nos nostraque: sive receptus / Terra Neptunus classes aquilonibus arcet, / Regis opus,
sterilisque diu palŭs aptaque remis»” (Pmai 6,267-268).
“excipitur etiam ‘lepŭs leporis’, quod solum in ‘us’ correptam desinens masculinum tertiae
declinationis invenitur” (Pmai 6,264).
“‘Venŭs Veneris’ quoque excipitur, quod solum proprium femininum invenitur Latinum in ‘us’
desinens correptam” (Pmai 6,269).
“‘Venus Veneris’, cum omnia in ‘us’ correptam propria secundae sint, solum tertiae invenitur,
ne, si ‘Veni’ dicamus, verbum esse putetur” (Pmai 8,372).
“itaque nominibus monosyllabis u longa est per omnes casus et similis declinatio supra dicti
nominis, ut ‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’, exceptis ‘grūs’ et
‘sūs’, quae sola in monosyllabis communia inveniuntur et in nominativo producuntur, in
obliquis vero corripiuntur, quod apud Graecos quoque productum in nominativo reliquos
casus corripit” (Pmai 6,265).
“nota tamen, quod, si e habeant correptam ante x positam, si non sint monosyllaba vel ab illis
composita, mutant e in i correptam per obliquos casus, ut ‘apĕx apĭcis’, ‘vertĕx vertĭcis’,
‘remĕx remĭgis’” (Pmai 6,279).
“a vero secundum genetivum etiam in nominativo produci vel corripi dicunt, ut ‘
’ corripitur in nominativo, quoniam et in genetivo corripitur, ‘ ’ vero
‘ ’ in utroque producitur” (Pmai 7,323).
“dicunt enim, nominativum quidem et accusativum et vocativum corripi, reliquos vero produci
-, ego in usu pariter in omnibus produci invenio casibus haec nomina; nec irrationabiliter:
omnis enim in quacumque parte terminatio in u desinens producitur: ‘fluctū’, ‘Panthū’, ‘tū’,
‘diū’” (Pmai 7,362).
“iure igitur compositum quoque ex eo ‘requiēs’, quod in eodem genere mansit, tam quintae
quam tertiae invenitur. Virgilius in IIII: «Tempus inane peto, requiem spatiumque furori».
Cicero in dialogo de senectute: «ut meae senectutis requietem oblectamentumque noscatis».
nam ‘inquies’, cuius extremam corripi dicit Probus, ‘inquietis’ declinatur, quod trium factum
est generum, ut supra ostendimus” (Pmai 6,242).
“Dativus tertiae declinationis nascitur a genetivo abiecta s producta i: // ‘huius schematis huic
schemati’, ‘huius maris huic mari’, ‘huius Ciceronis huic Ciceroni’. inveniuntur poetae
rarissime in Graecis, quae apud Graecos in i correptam terminant supra dictum casum, ipsi
quoque eum corripientes” (Pmai 7,326-327).
287
“illud miror, quod Iuvenalis ‘Calpe’ ablativum corripuit, cum sit simile hoc nomen
‘Penelope’, ‘Arachne’, ‘Calliope’, quorum ablativus numquam in e correptam terminat.
Lucanus in I: «Tethys maioribus undis / Hesperiam Calpēn summumque inplevit Atlanta»”
(Pmai 7,291).
“eius femininum ‘eadem’, neutrum ‘ĭdem’ i correpta, quae in masculino producitur. Virgilius
in IIII Aeneidos: «Īdem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset»” (Pmai 12,589).
“‘meus tuus suus, noster vester, nostras vestras’, et rursus nomina declinationem pronominum,
ut ‘unus unius uni, solus solius soli, totus totius toti, ullus ullius ulli, nullus nullius nulli, alius
alīus alii’, cuius genetivus, quia par est syllabis nominativo, producit semper paenultimam,
cum ‘alterius’ contra, quia duabus vincit syllabis nominativum suum, semper corripit
paenultimam, ‘alter alterĭus alteri’” (Pmai 13,20).
“et producitur paenultima i genetivi, quam tamen poetae etiam corripiunt absque uno
‘alterĭus’, quod quia solum duabus vincit syllabis proprium nominativum, corripit semper
paenultimam I” (Pmai 13,6).
“et sciendum, quod in ‘ius’ terminantium genetivus producit paenultimam, nisi poetica
auctoritas eam corripiat, excepto ‘alter alterius’, quod ideo magis correptam habuit
paenultimam, quod duabus syllabis vincit genetivus” (Pmai 6,228).
“‘uter’ vero ‘utrius’, quia una superat syllaba, licet in metris et producere et corripere, et quae
ex eis componuntur” (Pmai 13,20).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram [tempus-modus]}
“‘strido’ et ‘strideo’ tam tertiae quam secundae coniugationis invenitur [...]. Horatius
sermonum libro II: «Stridĕre secreta divisos aure susurros», correpta paenultima. Statius vero
eandem productam protulit in VIII: «Nil stridēre domi»” (Pmai 10,521).
“‘dico’ ad dicationem ‘dĭcas’, paenultima tamen correpta, ‘dico’ vero ad dictionem
paenultima producta ‘dīcis’” (Pmai 8,443).
“In ‘do’ unum anomalum invenitur, ‘edo es est’. vetustissimi tamen etiam ‘ĕdo ĕdis ĕdit’
dicebant correpta prima syllaba. Naevius in carbonaria: «Tibi servi multi apud mensam
adstant, ille ipse adstat, quando ĕdit»” (Pmai 10,522).
“‘edo ēs’. quod non dubito differentiae causa esse factum, ne, si ‘edis’ diceretur, dubitationem
faceret scriptura, quomodo deberemus pronuntiare e, productam an correptam” (Pmai 9,456).
“Plautus in lipargo: «Nil moror mihi fucum in alveo, apibus qui perĕdit cibum, corripitur
enim paenultima»” (Pmai 10,522).
“‘āio ăis ăit’, quod in alio huius coniugationis verbo non invenis, et quod paenultima primae
solius personae producitur, quae sola i habet loco consonantis; unde tertia quoque pluralis,
quae solet a prima fieri, similiter i consonantem habens producit paenultimam; quod autem in
aliis corripitur, ostendit usus. Virgilius in I Aeneidos: «Sic ăit et dicto citius tumida aequora
placat»” (Pmai 10,542).
288
“‘ais ait’. itaque pares habet in tribus personis syllabas, cum omnia in ‘io’ desinentia tertiae vel
quartae coniugationis una syllaba minores habent prima persona secundam et tertiam, ut ‘facio
facis facit’, ‘audio audis audit’. sed in hoc primae personae paenultima positione producitur,
secundae vero et tertiae corripitur [sicut quibusdam videtur, tertiae est coniugationis] nec per
totam in usu invenitur declinationem” (Pmai 10,494).
“dicitur tamen et ‘līquor līqueris’ prima syllaba producta, quae in superioribus corripitur”
(Pmai 8,398).
“Et in prima quidem coniugatione principium immobile manet in supra dicto tempore exceptis
quattuor verbis: ‘sto steti’, ‘do dedi’, ‘lăvo lāvi’, ‘iŭvo iūvi’. illa enim duplicant consonantem,
haec vocalem in praesenti correptam paenultimam in praeterito perfecto producunt, quod in
nullo alio supra dictae coniugationis accidit verbo” (Pmai 9,460).
“Mutantur a et e: a quidem in e modo productam modo correptam; productam, ut ‘ago ēgi’,
‘capio cēpi’, ‘facio fēci’, ‘frango frēgi’; correptam, ‘tango tĕtigi’, ‘cado cĕcidi’, ‘parco
pĕperci’” (Pmai 1,22).
“nam cum soleat plerumque compositio a correptam vel in e correptam vel in i convertere
per quaecumque tempora, ut ‘hăbeo inhibeo, hăbebam inhibebam, hăbui inhibui, hăbueram
inhibueram, hăbebo inhibebo’; ‘ăgo exigo, ăgebam exigebam, ăgam exigam’; ‘făcio inficio,
făciebam inficiebam, făciam inficiam’; ‘iăcio iniicio, iăciebam // iniiciebam, iăciam iniiciam’;
‘frăngo infringo, frăngebam infringebam, frăngam infringam’” (Pmai 8,437-438).
“A brevis modo manet eadem, ut ‘căreo cărui’, ‘răpio răpui’, ‘văleo vălui’, modo producitur:
‘făveo fāvi’, modo mutatur in e correptam, ut ‘cădo cĕcidi’, ‘tăngo tĕtigi’, modo in e
productam, ut ‘ăgo ēgi’, ‘făcio fēci’, ‘iăcio iēci’, ‘frăngo frēgi’” (Pmai 9,460).
“o producta in quibusdam manet, ut ‘ōro ōravi’, ‘dōno dōnavi’, in aliis corripitur, ut ‘pōno
pŏsui’, ‘cōgo cŏegi’” (Pmai 9,461).
“vetustissimi tamen tam producebant quam corripiebant supra dicti verbi [id est ‘tutudi’]
paenultimam. Ennius in XIIII: «Infit: o cives, quae me fortuna ferox sic / Contŭdit, indigno
bello confecit acerbo». ecce hic corripuit. idem in XVI: «Ingenio forti dextra latus pertŭdit
hasta»” (Pmai 10,518).
“illud quoque sciendum, quod in ‘ui’ divisas terminantia praeteritum perfectum cum soleant
corripere paenultimam, tamen vetustissimi inveniuntur etiam produxisse eandem
paenultimam, in his maxime, quae a praesenti in ‘uo’ desinente divisas proficiscuntur, ut ‘eruo
erūi’, ‘arguo argūi’, ‘annuo annūi’” (Pmai 10,504).
“In ‘ii’ vero tertiae et quartae, quae in ‘ivi’ desinentia intercepta u consonante corripiunt i
paenultimam, ut ‘cupivi cupĭi’, ‘arcessivi arcessĭi’, ‘sivi sĭi’, ‘munivi munĭi’, ‘audivi audĭi’”
(Pmai 9,463).
“nos quoque videmur hoc sequi in praeterito perfecto et plusquamperfecto // tertiae et quartae
coniugationis, in quibus i ante u consonantem posita producitur eademque subtracta
corripitur, ut ‘cupivi cupii’, ‘cupiveram cupieram’, ‘audivi audii’, ‘audiveram audieram”
(Pmai 1,15-16).
289
“Alia vero omnia supra dictae coniugationis verba secundae personae praesentis abiecta finali s
et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, quod tamen etiam subtracta u consonante et
correpta paenultima i licet proferre, ut ‘scio scis scivi’ vel ‘scĭi’ et ab eo composita: ‘ascio
ascivi’ vel ‘ascĭi’” (Pmai 10,539).
“Observandum autem in omnibus est verbis, quod, si minuat praesentis syllabas praeteritum,
necessario paenultimam producit, sive producta sive correpta sit in praesenti, nisi syncopam
patiatur, ut ‘cieo cīvi’ et per syncopam ‘cĭi’” (Pmai 9,477).
“Calvus ‘conivere’ infinitum secundum tertiam coniugationem correpta paenultima protulit:
«Cum gravis ingenti conivĕre pupula somno»” (Pmai 9,479).
“ab ‘olo’ Plautus infiniti verbi secundam syllabam corripuit in mustellaria: «Non omnes
possunt olĕre unguenta exotica»” (Pmai 9,480).
{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}
“invenitur tamen haec diphthongus in media dictione correpta tunc, quando compositae
dictionis antecedentis in fine est sequente vocali, ut ‘praeustus’. Virgilius in VII: «Stipitibus
duris agitur sudibusve praeustis»” (Pmai 1,38).
“In vocalibus quoque sunt affines e correpta sive producta cum ei diphthongo, qua veteres
Latini utebantur ubique loco i longae: nunc autem contra pro ea i longam ponimus vel e
productam, ut ‘ Nīlus’, ‘ Calliopēa’” (Pmai 1,24).
“‘raro’ autem diximus propter ‘Medeam’, ‘Plateam’. nam quod Virgilius «Qui tela Typhoëa
temnis» e correptam protulit, Doricum est: illi enim solent ei diphthongo abicere I” (Pmai
1,41).
“ponitur haec eadem litera in Graecis nominibus modo loco diphthongi, ut ‘Musa’ pro
‘ ’, modo pro correpta, ut ‘Homerus’ pro ‘ ’, pro eadem producta, ut ‘fur’ pro
‘ ’” (Pmai 1,27).
“sicut e contrario pro ‘ ’ ‘bōs’, modo pro longa, ut ‘ mus’, modo pro correpta,
‘ purpura’” (Pmai 1,27).
“in plerisque tamen Aeolis secuti hoc facimus: illi enim ‘ ’ dicunt pro // ‘ ’
corripientes, vel magis sono u soliti sunt pronuntiare ideoque ascribunt , non ut
diphthongum faciant, sed ut sonum Aeolicum ostendant, ut: «
», quod nos secuti u modo correptam modo productam habemus, quamvis videatur
diphthongi sonum habere” (Pmai 1,27-28).
“pro quoque solent frequenter ponere Graeci, ‘ ’ ‘ ’ pro ‘ ’ ‘ ’,
‘ ’ ‘ ’ dicentes, quod nos frequenter habemus in finalibus maxime syllabis, ut
‘Priamus’, ‘Pylus’, ‘Pelium’, u tamen corripientes” (Pmai 1,28).
“Vocales apud Latinos omnes sunt ancipites vel liquidae, hoc est quae facile modo produci
modo corripi possunt, sicut etiam apud antiquissimos erant Graecorum ante inventionem et
, quibus inventis et , quae // ante ancipites erant, remanserunt perpetuo breves, cum earum
productarum loca possessa sint a supra dictis vocalibus semper longis” (Pmai 1,9-10).
290
“Latini tamen omnes vocales bitempores, id est , habentes, ad genetivum
respicientes dicunt produci vel corripi vocales ante x positas in nominativo” (Pmai 7,323).
“A correpta convertitur in productam, ‘făveo fāvi’, in e correptam ‘părco pepĕrci’, ‘ărmatus
inĕrmis’, productam, ‘făcio fēci’, ‘căpio cēpi’, producta quoque a in e productam invenitur,
‘hālitus anhēlitus’; in i correptam ‘amicus inĭmicus’; in o etiam, ‘ marmor’; in u,
‘salsus insulsus’, ‘ara arula’” (Pmai 1,25).
“in Latinis autem dictionibus difficile invenies i longam ante vocalem positam, nisi in genetivis
in ius desinentibus, ut ‘illius’, ‘solius’, ‘ullius’, quae tamen licet et corripere, et in verbo ‘fiam
fias fiat’, quod ipsum quoque contra aliorum eiusdem coniugationis fit regulam verborum”
(Pmai 1,41).
“et Naevius: «An nata est sponsa praegnans? vel ăi vel nega»; nam nisi corripiatur a, iambus
stare non potest” (Pmai 10,542).
“Plautus in mustellaria: «Non omnes possunt olĕre unguenta exotica», nam nisi corripias
paenultimam, iambus stare non potest” (Pmai 8,444).
“sic etiam longae vocales solent corripi, ut ‘dehisco’. Virgilius in V: «Infindunt pariter sulcos
totumque dehiscit / Convulsum remis rostrisque † stridentibus aequor»” (Pmai 1,38).
“illud quoque non est praetermittendum, quod tribus consonantibus sequentibus potest fieri
communis syllaba, quando in principio syllabae sequentis post vocalem correptam s et muta et
post eam liquida sequatur, quippe cum s in metro subtrahi more soleat veteri, ut Horatius
sermonum libro primo: «Linquimus, insani ridentes praemia scribae»” (Pmai 2,52).
“inveniuntur etiam pro vocali correpta hoc digamma illi usi, ut : «
», est enim dimetrum iambicum, et sic est proferendum, ut faciat brevem syllabam”
(Pmai 1,16).
CORRIPIO-ERE >> CORREPTE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.: corripio); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v.).
C.1) {[1.- VI/1.1: PROSODIA (sonus-tempus)]}.
C.2) {[≈ ]; [≠ producte]}.
D) Gutiérrez (2011).
E:)
(0) In genere:
(1.1) PROSODIA (sonus-tempus):
291
“Horatius in IIII carminum correpte protulit: «Quod regum tumidas contŭderit minas»” (Pmai
10,518).
CORRVMPO-ERE >> CORRVPTIO-ONIS
A) {Gr. 1. apolípô; 2. ephtharménos]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 75, 201); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.: corrumpo,
corruptus).
C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[≈ imperfectus, irregular]; [≠ integer]}.
D) Schreiner (1954: 57,n. 3); Amsler (1993: 59); Law (1997: 265); Basset (2007: 60).
E:)
(0.1) In genere:
“Componuntur autem nomina modis quattuor: ex duobus integris, ut ‘tribunusplebis’,
‘iusiurandum’; ex duobus corruptis, ut ‘benivolus’, ‘pinnirapus’; ex integro et corrupto, ut
‘inimicus’, ‘extorris’; ex corrupto et integro, ut ‘efferus’, ‘impius’. et sciendum, quod omnes
partes orationis habent composita absque interiectione et plerisque participiis” (Pmai 5,178).
“una est enim res supposita, duae vero voces diversae sub uno accentu prolatae, quas invenis
separans compositum, etiamsi sit a corruptis compositum, ut est ‘parricida’” (Pmai 5,177).
(0.2) In genere (per figuram):
“compositio enim, non enclisis, corrumpere dictiones solet: dicimus enim ‘siqua’, ‘nequa’, ut
‘aliqua’” (Pmai 5,183).
“Haec igitur, hoc est ‘met te pte ce’ adiectiones esse ipse sensus arguit, qui nullus in his
separatis potest inveniri: nihil enim compositum dividitur, quod cum separetur, quamvis sit ex
corruptis, non tamen haec eadem corrupta ab integris esse ostendat, ut ‘expers’ ab ‘ex’
praepositione et ‘pars’, ‘conficio’ a ‘con’ et ‘facio’, ‘idem’ ‘is demum’. ergo ‘egomet, tute,
suapte, huiusce’ minime dicenda sunt composita, quia additio, si separetur, nihil significare
possit per se” (Pmai 12,593).
{IN ACCIDENTIBVS per figuram}
“Quaeritur in compositis verbis, cur, cum saepe in praesenti corrupta sit aliqua pars
compositionis, in praeterito integra invenitur, ut ‘perficio perfeci’, ‘efficio effeci’, ‘iniicio
inieci’, ‘pergo perrexi’, ‘exigo exegi’, ‘confringo confregi’, cum in nominibus tota declinatio
per omnes casus nominativi figuras solet apud nos servare, ex quibuscumque modis sunt
compositae, ut ‘indoctus’ per omnes casus ex duobus integris est, ‘efficax’ per omnes casus ex
duobus corruptis” (Pmai 8,437).
292
“cum igitur femininum et neutrum supra dicti nominis ex corrupto et integro sint composita
hiatus causa et euphoniae ‘alterutra’ pro ‘altera ultra’, et ‘alterutrum’ pro ‘alterum utrum’ -, et
necessario extrinsecus habuerint declinationem, id est ‘alterutrius’” (Pmai 5,181).
“ex quo quidam errantes ea pronomina, sicut supra diximus, voluerunt esse. ex eis compositum
‘alteruter’ quamvis in masculino ex duobus sit nominativis, tamen, quia in feminino ‘alterutra’
// et in neutro ‘alterutrum’ ex corrupto et integro est, ex altera parte plerumque declinatur (id
est exteriore) ‘alteruter alterutrius’, ut sit genetivus et dativus trium generum similis, quod
proprium est omnium in ‘ius’ terminantium genetivum” (Pmai 6,225-226).
“‘tantundem tantidem’ praeterea, quod cum in nominativo sit ex duobus corruptis, in genetivo
ex integro est et corrupto, sicut et ‘quicquam cuiusquam’ et ‘idem eiusdem’” (Pmai 888,437).
“et nominativus quidem tam masculini quam neutri ex duobus est corruptis nec non
accusativus tam masculini quam feminini: mutatur enim m in n ante d euphoniae causa, ut
‘eundem, eandem’, quod in aliis quoque compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut
‘quendam, quandam” (Pmai 12,589).
“ceteri vero casus supra dictorum pronominum, hoc est ‘eadem, eiusdem, eidem, eodem,
eadem, eisdem, easdem, eosdem’, ex integro et // corrupto inveniuntur” (Pmai 12,589-590).
“‘tantundem tantidem’ praeterea, quod cum in nominativo sit ex duobus corruptis, in genetivo
ex integro est et corrupto, sicut et ‘quicquam cuiusquam’ et ‘idem eiusdem’” (Pmai 8,437).
“in omnibus vero, quae solent a secunda nasci persona, corruptam invenies regulam
coniugationis, ‘es’ tamen productam, quam a secunda acceperunt persona, servatam ubique:
‘ēs, ēst ēste ēsto ēstote ēssent ēsse’” (Pmai 9,457).
“haec enim omnia cum in praesenti extremam partem [id est dictionem] corruptam habeant, in
praeterito integram habent” (Pmai 8,439).
“optativus quoque eius verbi tam in praesenti sive in praeterito imperfecto quam in futuro
similiter corrumpit regulam, ut ‘vellem’ et ‘velim’” (Pmai 9,456).
“nec mirum, quippe corrupta secunda persona indicativi, ex qua solet imperativi secunda
nasci, tertia quoque, quamvis in hac coniugatione ex prima persona indicativi fieri solet mutata
o in ‘at’: ‘lego legat’, ‘dico dicat’, ‘fero ferat’” (Pmai 9,455).
“sic enim veteres codices habent, quos imperitia quorundam corrupit mutantium scripturam”
(Pmai 7,345).
CORRVMPO-ERE >> CORRVPTIO-ONIS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
293
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“et praesentis quidem, quod et praeteritum est imperfectum, causa est corruptionis corruptio
secundae personae indicativi, ex qua oritur, futuri vero synonymia, id est anceps significatio,
quae fieret, si ‘volam volas volat volamus volatis volant’ diceremus” (Pmai 9,456).
CRASSITVDO-INIS
A) {Gr. [<s.c.> ]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.
C.2) {[≈ latitudo]; [>< altitudo, longitudo]}.
D) Luque Moreno (2006: 105-111).
E:)
(0.1) In genere:
“praeterea tamen singulae syllabae altitudinem quidem habent in tenore, crassitudinem vero
vel latitudinem in spiritu, longitudinem in tempore” (Pmai 1,6).
CREDO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
294
“nihil enim ex omni parte perfectum in humanis inventionibus esse posse credo” (Pmai 1,2).
“Huius tamen operis te hortatorem sortitus iudicem quoque facio, Iuliane consul ac patricie, cui
summos dignitatis gradus summa adquisivit in omni studio ingenii claritudo, non tantum
accipiens ab excelsis gradibus honorum pretii, quantum illis decoris addens tui, cuius mentem
tam Homeri credo quam Virgilii anima constare” (Pmai 1,2).
“nec vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis
grammaticae possident, cum veteres nostri in erroribus etiam, ut dictum est, Graecos
aequiperantes maximam tamen laudem sunt consecuti” (Pmai 1,2).
(0.1) In genere (per figuram):
“dativus autem loco consonantis eam accipi prohibebat, quam ipse duplicat vocalem - et credo
differentiae causa, ne ‘ali’ verbum infinitum esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum
frequenti usu proferre” (Pmai 7,303).
CRESCO-ERE
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).
C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.0) In genere:
“tibi ergo hoc opus devoveo, omnis eloquentiae // praesul, ut quantamcumque mihi deus
annuerit suscepti laboris gloriam, te comite quasi sole quodam dilucidius crescat” (Pmai 1,2-
3).
(0.1) In genere:
“illa quoque masculina sunt, quae una syllaba crescunt in genetivo, ut ‘hic lapis lapidis’,
‘pulvis pulveris’, ‘sanguis sanguinis’, ‘vomis vomeris’, ‘cinis cineris’” (Pmai 5,161).
“in secundae vero coniugationis et tertiae verbis in ‘io’ desinentibus et in omnibus quartae
numquam crescit praeteritum perfectum, sed vel pares habet praesenti syllabas vel minuitur:
pares, ut ‘pareo parui’, ‘habeo habui’, ‘cupio cupivi’, ‘munio munivi’, ‘aperio aperui’” (Pmai
9,459).
“in crescentibus vero, in quibus repetitio fit principii per praeteritum, paenultimae // vel
antepaenultimae principalis syllabae praesentis tempora servantur in praeteriti paenultima, ut
295
‘caēdo cecīdi’, ‘cūrro cucūrri’, ‘mōrdeo momōrdi’, ‘tōndeo totōndi’, ‘spōndeo spopōndi’, ‘fāllo
fefēlli’, ‘pēdo pepēdi’, ‘cădo cecĭdi’, ‘părio pepĕri’, ‘căno cecĭni’, ‘tēndo tetēndi’, ‘pōsco
popōsci’” (Pmai 9,459-460).
(0.2) In genere (per figuram):
“‘hic’ et ‘haec obses obsidis’, ‘deses desidis’. excipitur ‘haec apēs huius apis’, quia hoc solum
a pede compositum, ut quibusdam videtur, e longam servavit neque ulla crevit syllaba in
genetivo, quamvis et alia composita ab eo, quod est ‘pes’, auctores producunt, ut Virgilius:
«Stat sonipēs ac frena ferox spumantia mandit»” (Pmai 6,241).
“et sciendum, quod in ‘ius’ terminantium genetivus producit paenultimam, nisi poetica
auctoritas eam corripiat, excepto ‘alter alterius’, quod ideo magis correptam habuit
paenultimam, quod duabus syllabis vincit genetivus. quod igitur crevit syllabis, hoc minuit
tempore” (Pmai 6,228).
CVRIOSIOR-IVS
A) {Gr. [<s.c.>]}.
B) ThLL (s.v. ---); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).
C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.
C.2) {[<s.c.>]}.
D)
E:)
(0.1) In genere (per figuram):
“idque in vetustissimis invenies scripturis, quotiens inter duas vocales ponitur, ut ‘eiius’,
‘Pompeiius’, ‘Vulteiius’, ‘Gaiius’, quod etiam omnes, qui de litera curiosius scripserunt,
affirmant” (Pmai 7,303).