Shvatanja o zagrobnom ivotu

EGIPAT

1

Obeleavanje promena drutvenog statusa pojedinca u nekoj zajednici. Izvoenje za tu situaciju propisanih radnji, tj. rituala. Rituali pokazuju kojim shvatanjima, vrednostima, neko drutvo pridaje znaaj. Kako oznaavaju promenu statusa, odnosno prelazak iz jednog stanja u drugo, ovi rituali se i nazivaju ritualima prelaza (les rites de passage). Savremena i nekadanja drutva rituali vezani za smrt.2

Izvori podataka Shvatanja o zagrobnom ivotu Arhitektura grobova i grobnica Grobni prilozi Telo pokojnika Inhumacija, spaljivanje, mumifikovanje primarno ili sekundarno sahranjivanje ostataka

Drugi arheoloki podaci: mesto sahranjivanja (ekstra- ili intramurijalno), poloaj nekropole (u odnosu na naselje, u odnosu na administrativni ili kultni centar), meusobni odnos grobova/grobnica unutar nekropole i t.d.

Likovne predstave Tekstovi

3

Arhitektura grobova i grobnica: raznovrsnost

Jednostavne grobne jame

Kraljevske grobnice

Privatne grobnice mastabe i uklesane u stenu

Privatne grobnice sa piramidalnom nadzemnom strukturom

4

Meusobni odnos grobnica unutar nekropole

5

Grobni prilozi

6

Likovne predstave

7

Tekstovi

8

Egipat. Odnos prema ivotu, svetuKontekst: dvojnost ciklinost ivot individue kao niz promena koje teku po odreenom redosledu: roenje, mladost, zrelost, starost, smrt.9

Shvatanje smrti u dinastikom Egiptu ivot vien kao prolazno stanje koje vodi u zagrobni ivot. Knjiga mrtvih (poglavlje 178) kae da je smrt no koja se nastavlja u ivot,

Smrt nije kraj, ve jedna od promena Vodi u novu egzistenciju Smrt se poredi sa pristizanjem u luku Smrt je zavretak jednog putovanja i istovremeno poetak novog

Carstvo mrtvih se naziva lepim Zapadom10

Shvatanje smrti u dinastikom EgiptuRacionalizacija straha od smrti Poznati su natpisi na grobnicama kojima se pokojnik obraa prolaznicima reima: O vi koji volite ivot i mrzite smrt... Drugi tekstovi (npr. Tekstovi kovega, bajalica 144) podigni se u ivot, jer ti nisi mrtav. Koncept zasnovan na slinost ivota na ovom i onom svetu Komunikacija sa pokojnicima11

Smrt M(w)t - Wb II, 166 izbegava se pominjanje smrti - koriste se eufemizmi. egipatski anatomsko-medicinski spisi: vazduh (ne krv) smatran za materiju koja odrava ivot - prestanak disanja shvatan kao nastupanje smrti.

mesto ulaska daka smrti - levo uho i leva nadlaktica12

Smrt Uzroci smrti opasne disfunkcije tela (npr. bolest, e) ali i delovanje demona ili povampirenih pokojnika; neprirodne i nasilne smrti ozlede koje su nanele ivotinje, nezgode (padovi, udarci i sl.); povrede nastale u ratu; pogubljenje;

Pribojavali se smrti od vatre ili davljenja (opasnost da ostanu bez tela) Pominje se i smrt izazavana dodirom sa tajnim i opsanim moima boga (izgovaranje ime Amona) Meu magijske uzroke smrti spada brisanje ili otklesivanje imena Smrt mogu najaviti glasnici bogova (najee glasnici Sehmet)13

Shvatanje smrti Neophodna prelazna faza, tj. poetak preobraaja u novi oblik ivota. Postizanje cilja pomou rituala i kulta za mrtve, ovekoveenja likovnim prikazima

14

Giza

15

Shvatanja o zagrobnom ivotu

U najstarijim tekstovima istovremeno vie shvatanja: pokojnik svoje potrebe zadovoljava u samom grobu (grobnici): due umrlih obitavaju na severnom delu neba (nepokretne zvezde), pokojnik prati Rea na njegovom putovanju dnevnim i nonim nebom pokojnik odlazi u carstvo mrtvih OzirisaSva ta shvatanja ostaju isprepletena tokom itave istorije Egipta.16

Oblast mrtvih u grobusve potrebe zadovoljene u grobnici, opremom i kultom se obezbeuju sve potrebe

Pogrebna stela. II dinastija

Prostorija za sarkofag. Grobnica Neferinpu-a. Abusir, V dinastija

17

Dua pokojnika boravi u mumifikovanom telu Grobni prilozi zadovoljavanje potreba pokojnika na drugom svetu, na prvom mestu u hrani i piu. Ideja prepoznatljiva od praistorije Grobnica shvaena kao kua Pokojnik se budi da bi jeo i pio i neophodno je da ga ivi poseuju i dozivanjem bude:Oe moj, ustani! Primi ovu vodu. Otresi pesak sa svog lica. Podigni se sa svoje leve strane i osloni na desnu. Podigni svoje lice da bi video ta inim za tebe. Ja sam tvoj sin! ... (iz Tekstova piramida)18

Oblast mrtvih u grobu

n

Pokojnik za stolom sa ponudama u hrani, prikazane ili imenovane druge ponude i inventar, delom u tzv. rtvenoj listi.

19

Sredite kulta u grobnici:Lana vrata i rtveni sto liminalni prostor u kome se obavlja kult

20

Posude i rtveni sto za pokojnikov obed; prave posude i modeli su polagani u grobnicu.

21

Carstvo mrtvih kod zvezda Zvezde na severnom delu neba, uvek vidljive i uvek u istom odnosu prema Severnjai Dua pokojnika odlazi na nebo, nalazi boravite u blizini Severnjae i postaje jedno od bia koja nikada ne silaze Kao bogovi zvezda, ove due su u slubi boga Sunca, danju veslaju od istoka ka zapadu u njegovoj barci. Ovo shvatanje verovatno ima korene u preistoriji; nikada nije bilo preovlaujue; nalo je izraza u Tekstovima piramida.22

Carstvo mrtvih boga Sunca U najstarije istorijsko doba i ponovo u Novom carstvu shvatanje po kome je Drugi svet pod vrhovnom vlau boga Sunca. (nije sigurno da se u Starom carstvu, u Tekstovima piramida, ovo odnosilo samo na kralja ili i na druge) Ideja izvedena iz ciklinog putovanja sunca. Mogue je (arheoloki podaci) da je u preistoriji carstvo mrtvih sunca smeteno u zapadnu pustinju, ali je ono u Tekstovima piramida na istonom delu neba.

23

Carstvo mrtvih boga Sunca (nono putovanje Sunca, detalj)

24

Carstvo mrtvih boga Sunca Pokojnici, sahranjeni na zapadu, moraju prei nebeske vode (esto tranim splavom) da bi doli do istonog neba i prikljuili se pratnji sunca na njegovom putu. (stavljanje modela baki u grob, prikazivanje barki) Jutarnji izlazak sunca simbol veitog obnavljanja umrlog, naputa oblast groba

Opasnosti na putu sunca

25

Carstvo mrtvih Ozirisa

merenje srca

26

Carstvo mrtvih Ozirisa Oziris se pojavljuje naglo u odmaklom Starom carstvu, u prvi plan izbija poetkom VI dinastije i ostaje do kraja Egipatske istorije glavni u egipatskim predstavama o drugom svetu.

Vaskrsenje, obnavljanje (ima odlike htonskog boanstva) Ubrzo po pojavi se izjednaava sa mrtvim kraljem U Starom carstvu, pokojnik je u Ozirisovom kraljevstvu dobijao isti posao i poloaj kao na ovom svetu, ali ubrzo se svaki pokojnik moe izjednaiti sa Ozirisom Preduslov (!) za ulazak u carstvo Ozirisa merenje srca27

GrobnicaFunkcija: zatita tela posmrtni kult grobna oprema ostvarivanje nematerijalnih preduslova za zagrobni ivot

28

Poloaj nekropole i grobnice Nekropola: Lokacijabirana za sahranjivanje: izvan plodne doline, tj. na ivici pustinje ili u podnoju obronaka. Nekropole su van naselja, ali u blizini njih.

Grobnica unutar nekropole: Lokacija odraava status Grupisanje oko najvanije osobe na nekropoli ili za samog pojedinca Grupisanje osoba istog zanimanja Poklon ili nalog kralja Poeljno mesto koje nije korieno i ne ometa pristup drugim grobnicama odstupanja izazvana porastom broja grobnica na nekropoli Uzurpiranje/korienje tuih grobnica29

Meusobni odnos grobnica unutar nekropole

30

Korisnici grobnice (elita) Do III meuperioda porodine i individualne grobnice brani par, eventualno i blii srodnici (deca, roditelji, braa i sestre) Supruga veoma visokog ranga moe imati svoju grobnicu ili zasebni deo grobnice za svoj posmrtni kult

Od III meuperioda Osim porodinih ima i kolektivnih grobnica31

Porodine i individualne grobnice Nefermaat i Itet. IV dinastija, Medum

32

Porodine i individualne grobnice

Nefer i Kahai, V dinastija. Sakara.

33

Grobnica Mereruke, Sakara. VI dinastija Supruga Vatet-het-her ima sopstveni deo grobnice

34

Izgradnja grobnice Poinje rano, pod nadzorom budueg glavnog korisnika i vlasnika (izjava iz grobnice: izradio sam ovu grobnicu dok sam bio iv) Angaovanje profesionalnih arhitekata i slikara/vajara i radne snage (u natpisima esto isticanje da ih je isplatio) Izgradnja itave grobnice ili izrada delova grobnice ili opreme moe biti dar kralja35

Orijentacija grobnice Prema stranama sveta Idealno: ulaz u nadzemni prostor na istoku, kultno mesto na zapadu Glava pokojnika ka severu, noge ka jugu (pogled ka zapadu)

36

Grobnica: Osnovni delovi Prostorija(-e) za posmrtni kult (kod kraljevskih grobnica hram): pristupani prostor Prostorija(e) za sahranjivanje i opremu grobnice: po sahrani nepristupani prostorProstorija za kult

aht

Prostorija za sahranjivanje

37

Podzemna prostorija za sarkofag. Kaiemanh, VI dinastija. Giza

Nadzemna prostorija za kult princeze Vatet-hetHer; mastaba Mereruke, Sakara.38

Mesto odravanja posmrtnog kulta u starom carstvu Ispred stele pokojnik za rtvenim stolom/ lanih vrata serdaba (za statuu/-e pokojnika)aht

lana vrata

serdab ulaz

Model mastabe Perneba, sa prostorijama u masi nadzemne strukture . Sakara, V dinastija

39

Zatita grobnice Fizika aht ili rampa kojom se pristupa prostoriji sa sarkofagom se zatrpa i zapeati, kod piramida Starog carstva i dodatne prepreke od kamenih blokova uvari nekropole

Magijska 4 magijska erpia stavljana u uglove sobe ili pristupni hodnik (18-21. dinastija i Pozni period)

Kletve (protiv oteivanja/unitavanja) i ulaska u grobnicu u neistom stanju

40

Magijske cigle Henutmehyt, 19. dinastija, Britanski muzej (EA 41544;EA 41545;EA 41546;EA 41547) Na svakom erpiu po amulet i deo bajalice 151 Knjige mrtvih (identifikacija pokjnika sa Ozirisom, Izidom i Neftis). Uz zapadni zid: erpi sa ded-stubom (Oziris) uz istoni Anubis, abti uz severni zid, a trska kao dra baklje uz juni zid.

,

http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_object s/aes/m/magic_bricks_of_henutmehyt.aspx

41

Izrada opreme za grobnicu i pogreb Sarkofag i koveg Dekoracija zidova, lanih vrata, stola/ploe za prinoenje priloga u hrani, piu (ritual) Statue

42

Sarkofag Kamen U obliku kvadra ili (od srednjeg carstva) antropomorfni)

43

Pogrebna odaja sa sarkofagom - Amenhotep II

44

Koveg Drvo, kartonaa, ali i od drugih materijala

45

Hor (sin Anhhorija i Karem), svetenik Montua. XXVXXVI dinastija. Deir el Bahari.

46

47

Lana vrata Magijsko mesto pojavljivanja pokojnika, boga ili kralja Prikazivana kao zatvoren prolaz (naroito u starom carstvu Od srednjeg carstva, u grobnoj arhitekturi ih potpuno potiskuje stela

48

rtveni sto/ploa

49

Dekoracija grobniceMaterijalne potrebe pokojnika na drugom svetu zadovoljava i prikazivanje hrane, pia, predmeta, roba ili njihovog donoenja, proizvodnje ili pribavljanja

Staro carstvo

Novo carstvo

Osnovna scena: pokojnik za stolom sa hranom50

Dekoracija grobnice

51

Dekoracija grobniceZadovoljavanje nematerijalnih potreba: komunikacija sa ivima

Prikaz banketa u grobnici 18 dinastije

52

Dekoracija grobniceZadovoljavanje nematerijalnih potreba: Putovanja u sveta mesta

Putovanje u Abidos.Grobnica Sen-nefera. 18. dinastija, Teba.53

Dekoracija grobniceZadovoljavanje nematerijalnih potreba: prikazivanje onoga ta je na drugom svetu od XVIII dinastije u kraljevskim grobnicama

54

Dekoracija grobniceZadovoljavanje nematerijalnih potreba: prikazivanje onoga ta je na drugom svetu od XIX dinastije u privatnim grobnicama

55

Dekoracija grobniceSahrana pokojnika i kultne radnje vezane za sve faze sahrane (poev od poznog Starog carstva)

56

Dekoracija grobnice: skulpturaU grobnici moe biti vie statua pokojnika, razliito predstavljenog U poetku se stavljaju iskljuivo u serdab, kasnije u niu, ili stoje slobodno. Ree su deo lanih vrata. Na samom kraju starog carstva mogu biti postavljene i u aht ili grobnu odaju. Sedab nestaje po Starom carstvu, statue su u nii ili uz zadnji zid.

57

Dekoracija grobnice Statua

58

U slubi drugih: Statuete slugu i modeli scena

59

U slubi drugih: Statuete slugu i modeli scena

60

Snabdevanje pokojnikaObavljanje dnevnog kulta za pokojnika

61

Lana vrata i statua

Primeri objedinjavanja lanih vrata i statue (VI dinastija)

Iteti , Sakara

Idu, Giza

Nefer-seem-Ptah, Sakara62

Serdab

Doser, Sakara, III dinastija63

Kult za statuuVrlo rano u Starom carstvu kaenje moe da zameni sve ostale darove dnevnog kulta (hrana, pie) jer moe da dopre do statue pokojnika u serdabu.

64

Posmrtni ritualiRituali (obredi) prelaza. Faze: Izdvajanje Liminalnost Ponovno ukljuivanje (re-inkorporacija) Promene statusa, u fizikom i/ili drutvenom pogledu65

Telo Ka- dua materijalna osnova: telo ili zamene za telo Primarno mumifikovanje tela

66

Anubis sa mumijom. Grobnica Amonnahta (TT 218)

67

Unutranji organi kanopske posude

68

etiri Horusova sina zatitnici unutranjih organa pokojnikaime izgled organ orijentacija pod zatitom

Amseti

ljudski

jetra

jug

Izida

Duamutef

akal

eludac

istok

Neit

Hapi

babun

plua

sever

Neftis

Kebehsenuef

soko

creva

zapad

Serket

Kanopska posuda u obliku antropoidnog kovega. Vlasnik: Sutimoze, pisar Amonove riznice. Teba, pozna XX dinastija

Kutija za kanopske posude

380-30 p.n.e. (pozni period/rimsko doba)

Posude za smetanje unutranjih organa pokojnika Set od etiriNaziv: Rani egiptolozi, pogreno tumaenje forme U rimsko doba je kao forma Ozirisa u Abu Kiru* potovan Kanopos, pratilac Menelaja. Predstavljan kao posuda ispunjena vodom Nila, sa zatvaraem u obliku ljudske glave. Zbog oblika su posude sa unutranjim organima, i sa poklopcima sa ljudskim licem, pogreno shvaene kao Kanopus. Termin se zadrao uprkos tome to je pogrean

* nekadanji Kanopus

Kanopos iz svetilita Izide u Ras es-Sodi. II vek n.e.

Uebti, abti figurineNaziv egipatski termin: najstariji abti, kasnije auabti, u poznom periodu prevladalo uebti Nema saglasnosti o znaenju imena. Za izraz uebti se veruje da znai onaj koji odgovara . Nije sigurno da se to znaenje moe preneti na starije periode

Hekaemsaf, XXVI dinastija

Uebti, abti figurine Odlike Zamenik pokojnika Opremljeni motikom i kesicom sa zrnevljem Poglavlje 6 Knjige mrtvihO vi uebti, kada imam obavezu da obavim nekakav rad, kakav se obavlja u carstvu mrtvih, kada se tamo naime ovek osudi na kuluk, tada se obavei na ono to se tamo ini da obradi njive i obalu navodni, da pesak (balegu) sa istoka i zapada preveze, Ja u to uiniti, ovde sam treba da kae.

Prve mumiformne figurine: XII i XIII dinastija tvrdi kamen, ree drvo i fajans razliito oblikovane sa ili bez predmeta u akama imale svoj koveg (kao mumija) 1-2 u grobnici natpisi varirajuPretee. Srednje carstvo Nahti, XII dinastija

Srednje carstvo

Novo carstvo Od Novog carstva broj uebtija u jednoj grobnici raste, sa idejom da za svaki dan u godini bude na raspolaganju po jedan. Svaka grupa od po 10 uebti-radnika ima nadzornika, njih 36, ime ukupni broj uebti moe biti do 401*. Nadzornici se razlikuju od ostalih po odei imaju pregau sa istaknutim prednjim delom, a od Treeg meuperioda esto i bi u jednoj ruci.

* Prema podacima istraivaa grobniceSetija I, u njoj je naeno oko 700 uebti figuraSuneru, 19. dinastija. Dri ba na grudima

Novo carstvo

Primeri iz XIX i XX dinastije; egipastki fajans i kalcit

Fajansne uebti in situ. Sakara, porodina grobnica Kanefera; pozni period. Figure bile poreane du zidova pogrebne odaje

Porast broja uebti figura koje se stavljaju u grobnicu doveo do pravljenja velikih kutija u koje se smetaju

Oslikana drvena kutija Henutmehit (ena). Teba, XIX dinastija Kutija je u obliku dvostrukog donjoegipatskog svetilita (per nu)

Posmrtni rituali:Pogrebni ritual Izvodi se samo jednom Posmrtni kult (ritual) Redovno obavljanje Podaci u svim periodima pokazuju da su postojale razlike izmeu rituala izvoenih za kralja i onih za ostatak populacije Osnovni elementi rituala zajedniki za sve Neke delove kraljevskog rituala vremenom preuzima elita, potom i drugi slojevi Verovatno je tokom egipatske istorije bilo promena u 81 ritualu, ali on ne mora biti zabeleen likovnim sredstvima

Pogrebni ritual obuhvata sve faze i ritualne radnje od trenutka smrti pokojnika, preko mumifikovanja do unoenja tela pokojnika i opreme u grobnicu, zakljuno sa zatvaranjem (peaenjem) prostorije za sahranjivanje. Prikazi pogrebnog rituala: u grobnicama, od poznog Starog carstva; neto ree se prikazuje u Srednjem, a relativno esto u Novom carstvu (epizode rituala i na antropoidnim kovezima)Prikazi svih faza retki (npr. Rehmire, TT 100, XVIII din.; Paheri, XVIII din.)82

Pogrebni ritual

83

Pogrebni ritual

84

Potrebe pokojnika Posmrtni kult Prilozi Trajni (grobni prilozi) Dnevni (hrana, pie i sl.)

85

Grobni prilozi

Zdela, IV dinastija

Hrana iz grobnice, XVIII dinastija, Teba86

Grobni priloziNametaj

87

Grobni prilozi

Odea

tkanine

perika

88

rtvene liste

Vepemeneferet, IV dinastija89

Grobni priloziNakit

90

Posmrtni kult - snabdevanje pokojnikaObavljanje dnevnog kulta za pokojnika

91

Predmeti za kultPosude za ritualno pranje

92

Kua za duu

Keramiki model, ca 1900 p.n.e.93

Pisma mrtvimaPismo pokojnoj Anh-hiri i njena statueta

Pismo pokojnom bratu, 1. meuperiod

94

Kult predaka

Stela iz Amarne, XVIII dinastije

Stela - kapela za posmrtni kult Anija, Deir el Medina, XIX dinastija95

Status

Ipi, poetak VI dinastije96

Status Ikonografija Prilozi Kvalitet grobnice (materijal, dekoracija, veliina i dr.) Grobni prilozi Poloaj grobnice u nekropoli Poloaj nekropole ......97

Ekonomski aspekti Izrada grobnice Oprema grobnice Priprema tela pokojnika (smole, tkanine i dr.) Oprema tela Sahrana Odravanje kulta pokojnika Briga o nekropoli98

Drvena ploica, hijeratski tekst, XXI dinastija, iz kraljevskog skrovita u Deir el Bahariju, gde je bila sahranjena vlasnica - Neshons, supruga Pinedema II, Amonovog prvosvetenika Postojale dve kopije teksta, verovatno bile pohranjene uz uebtije potvrda koji je dalo Amonovo proroite u Karnaku da su uebti plaeni i garancija da e poslove koji obavljati jedino za Nashons (samo po njenom nalogu)