――― ΕΕΕ ΡΡΡ ΕΕΕ ΥΥΥ ΝΝΝ ΗΗΗ ΤΤΤ ΙΙΙ ΚΚΚ ΗΗΗ ΕΕΕ ΡΡΡ ΓΓΓ ΑΑΑ ΣΣΣ ΙΙΙ ΑΑΑ ΑΑΑ ΄́́ ΛΛΛ ΥΥΥ ΚΚΚ ΕΕΕ ΙΙΙ ΟΟΟ ΥΥΥ ――― Τα δεινά του πολέμου: Ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα 2012-02-19 Επιβλέπων: Χάρης Ταμπάκης

― 1 ―

Γενικό Λύκειο Ματαράγκας Σχολικό έτος: 2011-2012

Α΄ Λυκείου Ερευνητική Εργασία

__________________________________

«««ΤΤΤααα δδδεεειιινννάάά τττοοουυυ ππποοολλλέέέμμμοοουυυ σσστττηηη μμμνννήήήμμμηηη κκκαααιιι σσστττηηηννν ΙΙΙσσστττοοορρρίίίααα...»»»

__________________________________ Υποενότητα Δ΄

Ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα

Προάγγελος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος, ο οποίος ξέσπασε το 1936. Στον πόλεμο αυτό χρησιμοποιήθηκαν νέα όπλα και τακτικές οι οποίες επρόκειτο να εφαρμο-σθούν αργότερα στις γενικευμένες συρράξεις, ενώ εκ των πραγμάτων και άτυπα αναμίχθηκαν όλες σχε-δόν οι μετέπειτα εμπόλεμες παρατάξεις.

Στον πόλεμο αυτόν για πρώτη φορά επιχειρήθη-

καν γενικευμένοι βομβαρδισμοί αμάχων. Οι βομβαρ-

δισμοί των άμαχων πληθυσμών εξυπηρετούσαν τό-σο τα στρατιωτικά και πολιτικά συμφέροντα όσο και ανάγκες της προπαγάνδας.

Γκερνίκα: άποψη της πόλης μετά τον βομβαρδισμό

1. Μια άτιμη πράξη

Μην μπορώντας να υποτάξει την περιοχή της Μαδρίτης ο εθνικιστής στρατηγός Φρανθίθκο Φράν-κο έστρεψε τις δυνάμεις του προς το βορρά της Ισπανίας και προς τη σημαντικότερη πόλη της χώρας των Βάσκων, το Μπιλμπάο. Στο δρόμο για το Μπιλ-

μπάο όμως βρισκόταν η πόλη της Γκερνίκα.

Οι Εθνικιστές αποφάσισαν την προώθησή τους στην περιοχή των Βάσκων και γι’ αυτό έπρεπε να εξασφαλίσουν στρατιωτικά την περιοχή της Γκερνί-κα. Κατά συνέπεια, καταστρώθηκε ένα σχέδιο για το συστηματικό βομβαρδισμό των περιχώρων και των δημοσίων δρόμων καθώς και τη γέφυρας που οδη-γούσε προς την πόλη. Η βασική επιδίωξη του βομ-βαρδισμού ήταν να εξουδετερωθεί κάθε θύλακας α-ντίστασης και κάθε έρεισμα των δημοκρατικών στην περιοχή, ώστε οι δυνάμεις των Εθνικιστών του Φράνκο να προελάσουν ανενόχλητες προς το Μπιλ-

μπάο. Ταυτόχρονα οι Φρανκιστές αποσκοπούσαν στο να σκορπίσουν την καταστροφή και τον τρόμο στον ευρύτερο πληθυσμό των Βάσκων, οι οποίοι πα-ραδοσιακά υποστήριζαν τις δημοκρατικές ελευθερί-ες. Γενικότερα η επιδίωξη πρόκλησης απωλειών σε αμάχους έχει ως στόχο την ταπείνωση του ηθικού του άμαχου πληθυσμού.

Για τους Βάσκους η Γκερνίκα ήταν συμβολική πόλη. Στο κέντρο της και κάτω από την ιερή βελανι-διά ήταν έθιμο να συνέρχεται κάθε χρόνο η Βουλή των Βάσκων και να διεκδικεί τα δικαιώματα του λα-ού από τον Ισπανό βασιλιά.

――― ΕΕΕ ΡΡΡ ΕΕΕ ΥΥΥ ΝΝΝ ΗΗΗ ΤΤΤ ΙΙΙ ΚΚΚ ΗΗΗ ΕΕΕ ΡΡΡ ΓΓΓ ΑΑΑ ΣΣΣ ΙΙΙ ΑΑΑ ΑΑΑ ΄́́ ΛΛΛ ΥΥΥ ΚΚΚ ΕΕΕ ΙΙΙ ΟΟΟ ΥΥΥ ――― Τα δεινά του πολέμου: Ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα 2012-02-19 Επιβλέπων: Χάρης Ταμπάκης

― 2 ―

Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο βομβαρδισμός απόφα-

σίστηκε να γίνει Δευτέρα διότι ήταν ημέρα του πα-ζαριού για ολόκληρη την περιοχή γύρω από την Γκερνίκα. Η επιχείρηση «Επίπληξη», όπως ήταν η κωδική της ονομασία, πραγματοποιήθηκε στις 26 Απριλίου 1937. Σ’ αυτήν συμμετείχαν μονάδες της ισπανικής αεροπορίας των Εθνικιστών, Γερμανοί αε-ροπόροι της Λεγεώνας Κόνδωρ με αεροπλάνα τύπου γιούνγκερς και χάινκελ, καθώς και δυνάμεις της ιταλικής φασιστικής Αεροπορικής Λεγεώνας. Η εντολή για τους βομβαρδισμούς δόθηκε από το επι-τελείο του Φράνκο στον Γερμανό αντισμήναρχο Βόλφραμ Φράιεν φον Ριχτόφεν.

Άποψη της Γκερνίκα μετά τον βομβαρδισμό.

Ο βομβαρδισμός της ανοχύρωτης πόλης άρχισε στις 4:30 το απόγευμα, ώρα που η αγορά ήταν γεμά-

τη από τους κατοίκους της πόλης αλλά και των γύ-ρω περιοχών. Εκείνη την ώρα περίπου η καμπάνα της εκκλησίας σήμανε συναγερμό και ο κόσμος έτρεξε να κρυφτεί στα καταφύγια. Μετά από 5 λε-πτά εμφανίστηκε ένα αεροπλάνο και έριξε έξι βα-ριές βόμβες. Έπειτα από 5 λεπτά το ίδιο επαναλή-φθηκε, για να ακολουθήσουν κατά κύματα επιδρο-μές από σμήνη βομβαρδιστικών και καταδιωκτικών αεροπλάνων.

Εξαπολύθηκαν βαριές βόμβες των 1000 λιμπρών, εμπρηστικά βλήματα αλουμινίου και χειροβομβίδες. Στην επιχείρηση υπήρχε σαφώς σχεδιασμένη μέθο-δος: πρώτα χειροβομβίδες και βαριές βόμβες, για να αφηνιάσει ο κόσμος, ύστερα πολυβολισμοί, για ν’ αρχίσει ο κόσμος να τρέχει για να κρυφτεί, και τέ-λος βαριές βόμβες και εμπρηστικά βλήματα, ώστε να τιναχτούν στον αέρα τα σπίτια και να καούν πάνω

από τα θύματα που έχουν καταφύγει σ’ αυτά. Τα μα-

χητικά αεροσκάφη κατέβαιναν χαμηλά προς το κέ-ντρο της πόλης, για να πυροβολήσουν τους πολίτες, οι οποίοι έβγαιναν από τα χτυπημένα κτίρια και έτρεχαν να καταφύγουν στους αγρούς.

Ο βομβαρδισμός κράτησε 3 ώρες και ένα τέταρ-το περίπου, μέχρι τις 19:45, όταν άρχισε να νυχτώ-νει. Μετά τους τελευταίους βομβαρδισμούς η πόλη είχε καταστραφεί ολοσχερώς και παρουσίαζε μια αρκετά τρομακτική εικόνα, καθώς καιγόταν από τη μια άκρη έως τη άλλη. Ο τελικός αριθμός των θυμά-των είναι αμφιλεγόμενος. Οι βασκικές αρχές ανα-κοίνωσαν 1954 νεκρούς και 889 τραυματίες, υπολο-γίζεται ωστόσο ότι στην πράξη ήταν λιγότεροι.

Μετά τον βομβαρδισμό, όλες οι πλευρές προσπά-

θησαν να αρνηθούν την ευθύνη και να κατηγορή-σουν τους αντιπάλους για ό,τι συνέβη. Η προπαγάν-δα ξεκίνησε απ’ όλες τις πλευρές να εργάζεται. Οι Γερμανοί αρνήθηκαν ότι έλαβαν μέρος στο βομβαρ-δισμό και κατηγόρησαν ως υπεύθυνους τους δημο-κρατικούς για ό,τι είχε συμβεί. Η παράταξη του Φράνκο υποστήριζε ότι η καταστροφή προήλθε από ενέργειες Βάσκων αυτονομιστών, οι οποίοι δυναμί-τισαν την πόλη και προκάλεσαν τον εμπρησμό της. Ισχυρίστηκαν επίσης ότι ο βομβαρδισμός της Γκερ-νίκα από γερμανικά Στούκας ήταν ένας μύθος, τον οποίο κατασκεύασαν οι δημοκρατικοί για να αντι-σταθμίσουν την απώλεια του Μπιλμπάο, πετυχαίνο-ντας έτσι τη μεγαλύτερη προπαγανδιστική νίκη τους κατά τη διάρκεια του πολέμου (βλέπε τη μαρτυρία του Πήτερ Κεμπ).

Πρόσφατα η κυβέρνηση της Ισπανίας αναγνώρι-σε επίσημα ότι ο βομβαρδισμός υπήρξε έργο των Φρανκιστών σε συνεργασία με τις δυνάμεις του ιτα-λογερμανικού Άξονα.

Είναι σίγουρο ότι τέτοιες ενέργειες δεν μπορούν να δικαιολογηθούν εύκολα, γιατί αποτελούν εγκλή-ματα κατά της ανθρωπότητας. Η επίθεση αυτή ήταν καθαρά μια πράξη τρομοκρατίας, αφού επιχειρήθη-κε ενάντια σε άμαχο πληθυσμό και όχι σε στρατιωτι-κό στόχο. Οι δυνάμεις των Εθνικιστών γνώριζαν πως η πόλη δεν ήταν οχυρωμένη και κατοικούνταν μόνο από άμαχο πληθυσμό. Η Γκερνίκα ωστόσο αποτέλε-σε μια πρόβα για τις ικανότητες της νέας Λουφτβά-φε, που είχε συγκροτήσει ο Χ. Γκέρινγκ.

――― ΕΕΕ ΡΡΡ ΕΕΕ ΥΥΥ ΝΝΝ ΗΗΗ ΤΤΤ ΙΙΙ ΚΚΚ ΗΗΗ ΕΕΕ ΡΡΡ ΓΓΓ ΑΑΑ ΣΣΣ ΙΙΙ ΑΑΑ ΑΑΑ ΄́́ ΛΛΛ ΥΥΥ ΚΚΚ ΕΕΕ ΙΙΙ ΟΟΟ ΥΥΥ ――― Τα δεινά του πολέμου: Ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα 2012-02-19 Επιβλέπων: Χάρης Ταμπάκης

― 3 ―

2. Ο πίνακας του Πικάσο

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

Το 1937 ο Πάμπλο Πικάσο, ο οποίος βρισκόταν στο Παρίσι, δέχτηκε μια παραγγελία από την Ισπανι-κή Κυβέρνηση των δημοκρατικών για τη δημιουργία ενός έργου το οποίο προοριζόταν για να εκτεθεί στο ισπανικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης Παρισί-ων. Ενώ εργαζόταν πάνω σε κάποιο άλλο θέμα, πλη-ροφορήθηκε τον βομβαρδισμό της πόλης και αμέ-σως ξεκίνησε να εργάζεται εμπνευσμένος από το φρικτό γεγονός.

Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσει την ίδια χρονιά έναν μνημειώδη πίνακα, μια ελαιογραφία δια-στάσεων 3,5 x 7,8 μέτρων περίπου. Το έργο εξαρχής προκάλεσε αντικρουόμενες αντιδράσεις και πολλοί το χαρακτήρισαν αποτυχημένο και κακότεχνο. Πα-ραμένει όμως μέχρι σήμερα ένα από τα πιο διάσημα καλλιτεχνικά έργα, ενώ ανταποκρίνεται επάξια στον συμβολισμό του.

Θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια να προτείνου-με ορισμένα κλειδιά για την ανάγνωση του έργου.

1. Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ

Αποτελεί επιλογή του ζωγράφου να δημιουργεί μορφές σαν να είναι βγαλμένες από παιδικές ή πρω-

τογονες ζωγραφιές, δίνοντας την εντύπωση ότι ο πί-νακας είναι άτεχνος. Πιθανότατα επειδή αποφεύγει κάθε ωραιοποίηση της φρικτής πράξης του θέματος, ενώ επιδιώκει την τραχύτητα αλλά και την αμεσότη-τα της απλοϊκής ζωγραφικής.

Παρατηρούμε εξάλλου ότι στον πίνακα κυριαρχεί το κομμάτιασμα των μορφών, στοιχείο που παραπέ-μπει ηθελημένα στο χάος και στην αποσύνθεση του πολέμου.

2. ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ

Η απουσία ποικιλίας χρωμάτων και η επιλογή της

χρωματικής ισοπέδωσης (τονοι του γκρι, άσπρο, μαύρο), αφενός εξυπηρετεί τη σοβαρότητα του θέ-ματος: επιδιώκει δηλαδή να αποδώσει τη θλίψη και την απόγνωση του πολέμου. Αφετέρου όμως φαίνε-ται να χρησιμοποιεί το παιχνίδι της αντίθεσης φως-σκοτάδι, το οποίο κατακερματίζει τις μορφές, έτσι όπως σπαράσσει τα σώματα και τις ψυχές ο πόλε-μος. Το θέμα των αντιθέσεων συνεχίζεται και με άλ-

λους τρόπους, όπως, για παράδειγμα: λουλούδι και σπαθί, ταύρος και άλογο, ζωντανοί και νεκροί. Όλος ο πίνακας θα λέγαμε ότι αναπτύσσει έναν στοχασμό πάνω στη φρίκη αλλά και στην πραγματικότητα του πολέμου, ώστε αποκτά καθολική αναφορά και ξε-φεύγει από το συγκεκριμένο γεγονός.

3. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

Η βασική δομή οργάνωσης του πίνακα είναι τρι-γωνική, ένα τρίγωνο που θυμίζει διατάξεις όπως τα αετώματα των αρχαίων ναών. Επίσης βλέπουμε ότι οι μορφές χωρίζονται από έναν κάθετο άξονα περί-που στη μέση. Το ένα μέρος του φαίνεται να απεικο-νίζει εσωτερικό χώρο (μάλλον το αριστερό) ενώ το άλλο μέρος του απεικονίζει χώρο εξωτερικό.

Στο εσωτερικό μέρος του πίνακα διακρίνουμε (στην αριστερή πλευρά) μια αναμμένη λάμπα ορο-φής και μια μορφή που κρατά λάμπα πετρελαίου. Στο δεξιό (εξωτερικό μέρος) του πίνακα διακρίνου-με μια πόρτα από την οποία εισβάλλουν οι μορφές γυρεύοντας τη σωτηρία. Στο βάθος αποδίδεται ένα μακρινό παράθυρο από σπίτι που φλέγεται. Στο αρι-στερό και δεξί άκρο του πίνακα εικονίζονται τα πάθη των ανθρώπων: αριστερά η ψυχική οδύνη της μάνας που έχασε το παιδί της και δεξιά η σωματική οδύνη ενός άντρα που παραδίδεται φλεγόμενος στο θάνα-το. Στο κέντρο του πίνακα κυριαρχεί η μορφή του αλόγου που υποφέρει. Η οργάνωση δεν διακρίνεται εύκολα καθώς ο ζωγράφος προσπαθεί να ξεφύγει από τις αυστηρές σχέσεις της χωρικής διάταξης και να δώσει την αίσθηση του χάους.

4. ΟΙ ΑΛΛΗΓΟΡΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ

Οι μορφές που κυριαρχούν είναι άλλοτε αναγνω-ρίσιμες και άλλοτε αλληγορικές. Στις άκρες βλέπου-με εικόνες ανθρώπων που υποφέρουν κραυγάζο-ντας, ενώ στο κέντρο της εικόνας κυριαρχούν οι ζωικές μορφές. Η μορφή του αλόγου συμμερίζεται

――― ΕΕΕ ΡΡΡ ΕΕΕ ΥΥΥ ΝΝΝ ΗΗΗ ΤΤΤ ΙΙΙ ΚΚΚ ΗΗΗ ΕΕΕ ΡΡΡ ΓΓΓ ΑΑΑ ΣΣΣ ΙΙΙ ΑΑΑ ΑΑΑ ΄́́ ΛΛΛ ΥΥΥ ΚΚΚ ΕΕΕ ΙΙΙ ΟΟΟ ΥΥΥ ――― Τα δεινά του πολέμου: Ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα 2012-02-19 Επιβλέπων: Χάρης Ταμπάκης

― 4 ―

το πάθος και τα βάσανα των ανθρώπινων μορφών, ενώ ο ταύρος λειτουργεί ως σύμβολο της απάθειας και της αδιαφορίας μπροστά στο χαλασμό. Πρόκει-ται για μια ισχυρή αντίθεση που εκφράζει δύο κυρί-αρχες πολιτικές στάσεις σε κάθε εποχή και σε κάθε λαό.

Στο κέντρο ακριβώς φαίνεται ένα χέρι από σπα-σμένο άγαλμα στρατηλάτη να κρατάει ένα σπασμέ-νο σπαθί και ένα εύθραυστο λουλούδι, σύμβολο της ομορφιάς. Πιθανότατα το μήνυμα είναι ότι δεν υ-πάρχει καμμία δόξα στον πόλεμο και ότι μπροστά του η ομορφιά χλωμιάζει και ποδοπατιέται.

Εκείνο που κυριαρχεί είναι το χάος των αντιθέ-σεων και ο πόνος των μορφών που κραυγάζουν το θάνατό τους.

Ας σημειώσουμε τέλος ότι αντίγραφο του πίνακα σε μορφή ταπετσαρίας δωρήθηκε στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών από το Ίδρυμα Ροκφέλλερ. Τον Φεβρουάριο του 2003 δόθηκε εντολή από την κυ-βέρνηση Μπους η εικόνα να καλυφθεί με κυανόχρω-μη κουρτίνα, ώστε να μη φαίνεται στο βάθος, την ώρα που οι αμερικανοί διπλωμάτες θα υποστήριζαν την αναγκαιότητα του πολέμου στο Ιράκ.